LEÂ HUY BAÙ

Chuû bieân

(Taùi baûn laàn thöù ba, coù chænh lyù vaø boå sung)

NHAØ XUAÁT BAÛN ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA

TP HOÀ CHÍ MINH - 2008
LÔØI NHAØ XUAÁT BAÛN
Giaùo sö Tieán só khoa hoïc Leâ Huy Baù laø moät trong nhöõng nhaø moâi tröôøng
hoïc ñaàu tieân cuûa Vieät Nam ñöôïc ñaøo taïo baøi baûn, toát nghieäp Tieán syõ Khoa hoïc
veà Ñoäc chaát moâi tröôøng ôû nöôùc ngoaøi vaø laø nhaø khoa hoïc coù nhieàu kinh
nghieäm. Trong nhöõng naêm qua, vöøa tham gia coâng taùc giaûng daïy ngaønh Moâi
tröôøng ôû caùc tröôøng ñaïi hoïc, cho heä ñaïi hoïc, heä cao hoïc vaø höôùng daãn luaän aùn
tieán só trong nöôùc vaø daïy ngoaøi nöôùc, vöøa tröïc tieáp nghieân cöùu ñoàng thôøi laøm
coâng taùc thöïc tieãn keát hôïp vôùi vieäc hoïc taäp nhöõng kinh nghieäm cuûa nöôùc
ngoaøi, Giaùo sö Tieán só khoa hoïc Leâ Huy Baù ñaõ nghieân cöùu, bieân soaïn nhieàu
coâng trình veà moâi tröôøng vaø sinh thaùi hoïc nhö: Moâi tröôøng hoïc cô baûn, Sinh
thaùi moâi tröôøng hoïc cô baûn, Sinh thaùi moâi tröôøng ñaát, Quaûn trò moâi tröôøng
cô baûn, Moâi tröôøng khí haäu thay ñoåi - moái hieåm hoïa cuûa toaøn caàu, Taøi
nguyeân moâi tröôøng vaø söï phaùt trieån beàn vöõng, Kinh teá moâi tröôøng hoïc, Sinh
thaùi moâi tröôøng öùng duïng, Nhöõng vaán ñeà ñaát pheøn Nam Boä, Lyù thuyeát vaø
kinh nghieäm thöïc tieãn ISO/4001, Quaûn trò moâi tröôøng trong noâng laâm ngö
nghieäp, Du lòch sinh thaùi… Caùc coâng trình naøy haàu heát ñaõ ñöôïc xuaát baûn, kòp
thôøi phuïc vuï nhu caàu hoïc taäp, nghieân cöùu cho ngaønh Moâi tröôøng, ñoàng thôøi
goùp phaàn naâng cao nhaän thöùc veà vaán ñeà moâi tröôøng ôû nöôùc ta.
Cuoán saùch Ñoäc hoïc moâi tröôøng cô baûn laø coâng trình tieáp theo cuûa Giaùo
sö Leâ Huy Baù cuøng caùc coäng söï. Ñaây laø moät cuoán saùch ñöôïc bieân soaïn coâng
phu, ñeà caäp ñeán nhieàu vaán ñeà veà ñoäc chaát, ñoäc toá. Moãi loaïi ñoäc chaát, ñoäc toá
ñeàu ñöôïc phaân tích roõ veà nguoàn goác, tính chaát vaø bieän phaùp phoøng choáng.
Saùch cuõng ñöa ra nhieàu daãn chöùng minh hoïa cuï theå.
Ñoäc hoïc moâi tröôøng cô baûn laø cuoán saùch veà ñoäc chaát hoïc moâi tröôøng ñaàu
tieân ñöôïc bieân soaïn vaø xuaát baûn ôû Vieät Nam. Nhieàu khaùi nieäm môùi veà ñoäc
chaát, ñoäc toá ñöôïc giôùi thieäu trong coâng trình naøy.
Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc Quoác gia Thaønh phoá Hoà Chí Minh traân troïng giôùi
thieäu cuoán Ñoäc hoïc moâi tröôøng cô baûn vôùi baïn ñoïc.

NHAØ XUAÁT BAÛN ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA

TP HOÀ CHÍ MINH

3
 CHÖÔNG 1

TOÅNG QUAN VEÀ ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG

(ECOTOXICOLOGY, AN OVERVIEW)

1.1. GIÔÙI THIEÄU

Trong nhöõng thaäp nieân gaàn ñaây, con ngöôøi ñaõ quan taâm ñeán taùc
ñoäng oâ nhieãm moâi tröôøng ñoái vôùi söùc khoûe coäng ñoàng, bôûi vì ngoaøi söï
laây lan caùc beänh truyeàn nhieãm (dòch taû, thöông haøn) do vi sinh vaät gaây ra,
nhöõng beänh nguy hieåm nhö ung thö, AIDS, quaùi thai, caùc dò taät baåm sinh
ôû treû do caùc chaát ñoäc haïi trong moâi tröôøng ñaõ xuaát hieän vaø ngaøy caøng gia
taêng ôû nhieàu nôi treân theá giôùi.
Xaõ hoäi caøng phaùt trieån, coâng nghieäp hoùa caøng nhanh thì tyû leä chaát
thaûi ñoäc haïi töø saûn xuaát coâng nghieäp vaø nhöõng aûnh höôûng baát lôïi töø caùc
hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi taùc ñoäng vaøo moâi tröôøng caøng taêng nhanh. Caùc
chaát ñoäc haïi coøn sinh ra do roø ræ töø quaù trình saûn xuaát, vaän chuyeån vaø löu
tröõ caùc chaát ñoäc. Ngay caû nöôùc ræ, thaåm thaáu töø baõi raùc cuõng gaây nguy hieåm
cho khu daân cö xung quanh. Caùc loaïi oâ nhieãm hoùa hoïc sinh ra töø quaù trình
saûn xuaát coâng nghieäp vaø khai thaùc quaù möùc taøi nguyeân thieân nhieân ñang
ngaøy caøng laøm nguy haïi cho sinh quyeån. Caùc taùc ñoäng aáy khoâng nhöõng aûnh
höôûng ñeán loaøi ngöôøi maø caû caùc sinh vaät soáng treân traùi ñaát.
Söï phaùt xaï, caùc khí thaûi, chaát thaûi daïng voâ cô, höõu cô, buïi gia taêng
ñang ñe doïa moâi tröôøng vaø söùc khoûe con ngöôøi. Theâm vaøo ñoù, söï thaûi ra
ngaøy caøng nhieàu caùc kim loaïi ñoäc, caùc chaát höõu cô coù tính ñoäc vaø ñoä beàn
cao, sau ñoù toàn löu, tích luõy trong chuoãi thöùc aên vaø gaây haïi nghieâm troïng
ñeán con ngöôøi vaø caùc ñoäng vaät hoang daõ. Ñaùnh giaù bieán coá (risk
assessment) vaø quaûn lyù bieán coá (risk management) töø caùc nguy cô tieàm
taøng laø raát caàn thieát ñeå baûo veä caùc theá heä töông lai.
Chu trình töông taùc giöõa chaát oâ nhieãm vaø cô theå sinh vaät laø quaù
trình tieáp xuùc, gaây neân taùc ñoäng sinh hoïc, theå hieän qua söï haáp thuï, phaân
boá trong cô theå, chuyeån hoùa, töông taùc vôùi caùc thaønh phaàn sinh hoùa nhaïy
caûm, töø ñoù coù theå gaây nhöõng bieán ñoåi veà sinh hoùa trong cô theå, daãn ñeán
beänh taät.

5
 Chuyeån hoaù

Chaát oâ nhieãm, Cô theå sinh vaät

chaát ñoäc

Taùc ñoäng

Ñeå nghieân cöùu taát caû caùc taùc ñoäng neâu treân ñoái vôùi con ngöôøi, caù
theå sinh vaät vaø caùc quaàn xaõ sinh vaät trong heä sinh thaùi, chuùng ta seõ tieáp
caän moät moân khoa hoïc môùi, ñoù laø moân Ñoäc hoïc moâi tröôøng (environmental
toxicology) hay coøn goïi laø Ñoäc hoïc sinh thaùi (ecotoxicology). Noù laø moät
boä moân cuûa ngaønh Ñoäc chaát hoïc (toxicology) nhöng laïi naèm trong ngaønh
Moâi tröôøng hoïc (environmental sciences).
Caàn phaân bieät hai khaùi nieäm: ñoäc chaát hoïc vaø ñoäc hoïc moâi tröôøng.
a) Ñoäc chaát hoïc
J.F. Borzelleca ñònh nghóa: "Ñoäc chaát hoïc laø ngaønh hoïc nghieân cöùu veà
löôïng vaø chaát caùc taùc ñoäng baát lôïi cuûa caùc taùc chaát hoùa hoïc, vaät lyù, sinh hoïc
leân heä thoáng sinh hoïc cuûa sinh vaät soáng". Ñoäc chaát hoïc laø ngaønh khoa hoïc veà
chaát ñoäc. Noù laø moät ngaønh khoa hoïc cô baûn vaø khoa hoïc öùng duïng.
b) Ñoäc hoïc moâi tröôøng
Hai khaùi nieäm ñoäc hoïc moâi tröôøng (environmental toxicology) vaø ñoäc
hoïc sinh thaùi (ecotoxicology) trong moâi tröôøng hoïc ñöôïc xem laø ñoàng nhaát.
Ñoù laø ngaønh khoa hoïc chuyeân nghieân cöùu caùc taùc ñoäng gaây haïi cuûa ñoäc chaát,
ñoäc toá trong moâi tröôøng ñoái vôùi caùc sinh vaät soáng vaø con ngöôøi, ñaëc bieät laø
taùc ñoäng leân caùc quaàn theå vaø coäng ñoàng trong heä sinh thaùi. Caùc taùc ñoäng bao
goàm: nguoàn goác phaùt sinh, con ñöôøng xaâm nhaäp cuûa caùc taùc nhaân hoùa, lyù vaø
caùc phaûn öùng giöõa chuùng vôùi moâi tröôøng (Butler, 1978).
Ñoäc hoïc moâi tröôøng nghieân cöùu söï bieán ñoåi, toàn löu vaø taùc ñoäng cuûa
taùc nhaân gaây oâ nhieãm voán coù trong thieân nhieân vaø caùc taùc nhaân nhaân taïo
ñaõ aûnh höôûng ñeán caùc hoaït ñoäng soáng cuûa sinh vaät trong heä sinh thaùi, caùc
taùc ñoäng coù haïi ñeán cho con ngöôøi. Nhö vaäy, khaùc vôùi Ñoäc chaát y hoïc hay
Hoùa ñoäc hoïc, Ñoäc hoïc moâi tröôøng coù ñoái töôïng nghieân cöùu khoâng chæ laø
con ngöôøi maø caû caùc loaøi sinh vaät, quaàn theå vaø quaàn xaõ. Phöông phaùp
nghieân cöùu ñoäc hoïc moâi tröôøng thöû nghieäm söï taùc ñoäng vaø tích luõy ñoäc

6
chaát, ñoäc toá treân nhöõng sinh vaät soáng chöù khoâng nghieân cöùu rieâng reõ
thaønh phaàn cuûa ñoäc chaát trong phoøng thí nghieäm.
Caùc nghieân cöùu veà ñoäc hoïc moâi tröôøng raát phöùc taïp vì coù lieân quan
ñeán nhieàu loaïi ñoäc toá, lieàu löôïng, noàng ñoää aûnh höôûng khaùc nhau, taùc
ñoäng ñeán nhieàu loaøi khaùc nhau. Thôøi gian tieán haønh ñaùnh giaù möùc ñoä aûnh
höôûng cuûa chaát ñoäc treân moät quaàn xaõ sinh vaät khaù daøi. Ñoái töôïng thöû
nghieäm thöôøng tieán haønh treân caùc loaïi coù cô ñòa, sinh lyù gaàn gioáng nhö
con ngöôøi. Sau ñoù, duøng phöông phaùp ngoaïi suy nhöõng keát quaû tìm ñöôïc
ñeå aùp duïng cho con ngöôøi. Tuy nhieân, caùc nhaø sinh thaùi moâi tröôøng hoïc
cuõng thöû nghieäm moät vaøi tröôøng hôïp treân con ngöôøi nhö vi truøng soát reùt,
moät vaøi loaïi kyù sinh truøng... ñeå tìm ra thuoác chöõa trò.
Muïc tieâu cuûa ñoäc hoïc moâi tröôøng laø phaùt hieän caùc taùc chaát (hoùa hoïc,
vaät lyù, sinh hoïc) coù nguy cô gaây ñoäc ñeå coù theå döï ñoaùn, ñaùnh giaù caùc söï coá
vaø coù bieän phaùp ngaên ngöøa nhöõng taùc haïi ñoái vôùi caùc quaàn theå töï nhieân (bao
goàm caû con ngöôøi) trong heä sinh thaùi. Caùc thí nghieäm vaät lyù, hoùa hoïc, sinh
hoïc cuøng vôùi thí nghieäm ñoäc chaát moâi tröôøng ñaõ ñöôïc phoái hôïp thöïc hieän ñeå
döï toaùn caùc aûnh höôûng xaáu cuûa ñoäc chaát coù theå xaûy ra trong moâi tröôøng.
Ñeå hieåu roõ hôn veà ngaønh khoa hoïc môùi meû naøy, chuùng ta caàn naém
vöõng caùc khaùi nieäm, moái quan heä giöõa caùc thaønh phaàn trong heä sinh thaùi
vaø nhöõng ñieàu kieän ñeå ñaëc tính hoùa hoïc cuûa moät chaát trôû thaønh ñoäc tính
ñoái vôùi sinh vaät vaø con ngöôøi.

1.2. MOÄT SOÁ KHAÙI NIEÄM CÔ BAÛN (xem theâm phaàn “Glossary” ôû cuoái
saùch tr 546-570)
Ñoäc hoïc moâi tröôøng (environmental toxicology) vaø ñoäc hoïc sinh
thaùi (ecotoxicology) laø hai khaùi nieäm gaàn gioáng nhau. Ñoù laø moân hoïc
nghieân cöùu caùc ñoäc tính cuûa caùc taùc nhaân gaây ñoäc nhö moät ñoäc toá, ñoäc chaát
töø chaát gaây oâ nhieãm trong quaù trình oâ nhieãm moâi tröôøng. Ñoái töôïng gaây
ñoäc laïi chính laø treân con ngöôøi vaø sinh vaät vaø heä sinh thaùi.
Taùc nhaân gaây ñoäc (toxic factor) laø baát kyø moät chaát naøo gaây neân
nhöõng hieäu öùng xaáu cho söùc khoûe hoaëc gaây cheát. Haàu heát caùc chaát ñeàu
coù ñoäc tính tieàm taøng, chæ coù ñoä lôùn cuûa lieàu löôïng (hay noàng ñoää) hieän
dieän cuûa chaát ñoù trong moâi tröôøng môùi quyeát ñònh noù coù gaây ñoäc hay
khoâng (Paracelsus, 1538).

7
 Lieàu löôïng ñoäc (dose) laø moät ñôn vò bieåu hieän ñoä lôùn söï xuaát hieän
caùc taùc nhaân hoùa hoïc, vaät lyù hay sinh hoïc. Lieàu löôïng coù theå ñöôïc dieãn taû
qua ñôn vò khoái löôïng hay theå tích treân moät troïng löôïng cô theå (mg, g,
ml/kg troïng löôïng cô theå) hay ñôn vò khoái löôïng hay theå tích treân moät ñôn
vò dieän tích beà maët cô theå (mg, g, ml/m2 beà maët cô theå). Noàng ñoää trong
khoâng khí coù theå ñöôïc theå hieän qua ñôn vò khoái löôïng hay theå tích treân
phaàn trieäu theå tích khoâng khí (ppm) hay miligam, gam treân m3 khoâng khí.
Noàng ñoää trong nöôùc coù theå dieãn taû qua ñôn vò ppm hay ppb.
Ñoä ñoäc caáp tính laø ñoä ñoäc tính thöôøng ñöôïc xaùc ñònh baèng noàng ñoä
cuûa moät hoùa chaát, moät taùc nhaân gaây ñoäc taùc ñoäng leân moät nhoùm sinh vaät
thöû nghieäm trong thôøi gian ngoä ñoäc ngaén, trong ñieàu kieän coù kieåm soaùt.
Ñeå ñaùnh giaù ñoäc tính caáp vaø ngöôõng ñoäc, ngöôøi ta duøng caùc ñaïi löôïng sau
ñeå ñaùnh giaù:
LD50 (median lethal dose): lieàu löôïng gaây cheát 50% ñoäng vaät thí
nghieäm, ñôn vò mg/kg ñoäng vaät soáng treân caïn.
LC50 (median lethal concentration): noàng ñoää gaây cheát 50% ñoäng
vaät thí nghieäm, ñôn vò mg/l dung dòch hoùa chaát; thöôøng duøng ñeå ñaùnh giaù
ñoäc tính cuûa chaát ñoäc daïng loûng hoøa tan trong nöôùc soâng, suoái hay noàng
ñoää hôi hoaëc buïi trong moâi tröôøng khoâng khí oâ nhieãm coù theå gaây cheát 50%
soá ñoäng vaät thí nghieäm.
Toå chöùc Y teá theá giôùi (WHO) ñaõ döïa vaøo giaù trò LD50 ñeå phaân loaïi
ñoäc tính cuûa ñoäc chaát. Giaù trò LD50 cuûa moät chaát caøng nhoû, ñoäc tính cuûa
chaát ñoù caøng cao.
Coù nhieàu qui öôùc phaân loaïi caùc chaát ñoäc döïa vaøo LD50 cuûa chuùng
nhö sau:
Nhoùm I : raát ñoäc, LD50 < 100 mg/kg.
Nhoùm II : ñoäc cao, LD50 = 100 - 300 mg/kg.
Nhoùm III : ñoäc vöøa, LD50 = 300 - 1000 mg/kg.
Nhoùm IV : ñoäc ít, LD50 > 1000 mg/kg.
Trong moâi tröôøng nöôùc, ñoäc tính cuûa hoùa chaát ñoái vôùi thuûy sinh
ñöôïc ñaùnh giaù bôûi LC50. Giaù trò naøy caøng thaáp, ñoäc tính caøng cao.
Neáu ôû giai ñoaïn cuoái thí nghieäm khoâng gaây cheát ñoäng vaät thí
nghieäm maø caùc noàng ñoää (lieàu löôïng) thí nghieäm daãn ñeán caùc taùc ñoäng

8
khaùc nhau ñoái vôùi 50% vaät thí nghieäm thì goïi laø lieàu aûnh höôûng 50% ED50
(median effective dose) hay noàng ñoää aûnh höôûng 50% EC50 (Rand vaø
Petrocelli, 1985).
Giaù trò EC50 hay LD50 thöôøng ñöôïc thöïc hieän trong voøng 24 ñeán 96
giôø vaø ñöôïc thöû nghieäm treân moät loaïi chaát nhaát ñònh. Ví duï nhö thöû
nghieäm treân nguoàn nöôùc ao hoà, thuoác baûo veä thöïc vaät, moät loaïi chaát ñieån
hình trong nöôùc thaûi coâng nghieäp... ñeå xaùc ñònh noàng ñoää vaø ngöôõng an
toaøn. Thôøi gian cuõng thöôøng ñöôïc ghi cuøng vôùi lieàu löôïng gaây cheát: LD50
48 h hay EC50 24 h.
Moät phöông phaùp nghieân cöùu khaùc laø ño thôøi gian caàn thieát ñeå xaùc
ñònh 50% sinh vaät thí nghieäm coù phaûn öùng ñaëc bieät (ví duï nhö cheát).
Phöông phaùp naøy ñoøi hoûi phaûi giöõ möùc ñoä cuûa caùc taùc ñoäng choïn loïc luoân
khoâng ñoåi vaø theo doõi trong thôøi gian thí nghieäm ñeå xaùc ñònh thôøi ñieåm
50% vaät thí nghieäm cheát, hay 50% vaät thí nghieäm soáng soùt. Thôøi gian ñoù
goïi laø median lethal time LT50 thôøi gian cheát 50%.
Do töû vong laø moät yeáu toá deã xaùc ñònh trong caùc phaûn hoài neân thöû
nghieäm ñoä ñoäc caáp tính thoâng thöôøng nhaát laø thöû nghieäm noàng ñoä gaây
cheát caáp tính; trong ñoù, 50% phaûn hoài laø thoâng soá chæ veà haøm löôïng ñoäc
toá ñöôïc söû duïng vaø 96 h (hay ít hôn) laø thôøi gian ngoä ñoäc tieâu chuaån (do
noù laø thôøi gian caàn cho söï ngoä ñoäc gaây cheát caáp tính). Thoâng soá duøng cho
ñoä ñoäc caáp tính thöôøng ñöôïc söû duïng nhaát cho caù vaø caùc ñoäng vaät khoâng
xöông lôùn laø 96 h LC50. Tuy nhieân, do töû vong khoâng deã xaùc ñònh cho caùc
sinh vaät khoâng xöông, moät thoâng soá khaùc, EC50 (noàng ñoä aûnh höôûng trung
bình), thöôøng ñöôïc söû duïng hôn laø LC50. AÛnh höôûng ñöôïc söû duïng ñeå öôùc
tính EC50 cho moät soá ñoäng vaät khoâng xöông soáng (chaúng haïn daphnia, aáu
truøng ruoài nhueá) laø söï baát ñoäng, ñöôïc xaùc ñònh laø khoâng di chuyeån. Caùc
taùc ñoäng thöôøng ñöôïc söû duïng ñeå öôùc tính EC50 cho cua, toâm bieån, toâm
ñoàng laø söï baát ñoäng vaø maát caân baèng, ñöôïc xaùc ñònh laø maát khaû naêng duy
trì tö theá bình thöôøng.
Ñoäc toá caáp tính
Ñeå xaùc ñònh ñoä ñoäc caáp tính, moät phöông phaùp thöû nghieäm thoâng
duïng laø xaây döïng moät thí nghieäm maø moät keát quaû xaùc ñònh (nghóa laø, moät
phaûn hoài toaøn phaàn hay khoâng: cheát hay khoâng) ñöôïc suy luaän ra. Moái
quan heä giöõa noàng ñoä chaát thöû vaø phaàn traêm caù theå bò ngoä ñoäc ñöôïc xaùc
ñònh vaø moät ñöôøng cong noàng ñoä gaây cheát seõ ñöôïc xaùc laäp. Keát quaû cuûa

9
caùc thöû nghieäm ngaén haïn cho thaáy (1) phaàn traêm caù theå sinh vaät bò gieát
hay baát ñoäng trong moãi noàng ñoä thöû, vaø (2) LC50 hay EC50 ñöôïc ghi nhaän
töø quan saùt, tính toaùn hay noäi suy.
Baûng 1.1: LC50 cuûa moät soá hoùa chaát ñoái vôùi caù tueá
Hoùa chaát LC50
Triethylene glycol (TEG) 92,500mg/l
Dimethyl formanide (DMF) 10,410mg/l
Acetone 9,100mg/l
Dimethyl sulfoxide 33,500mg/l
(Nguoàn: US EPA, 1979)

• Ñoä ñoäc caáp tính tính theo Micro (TM test)

Ñeå xaùc ñònh ñoä ñoäc caáp tính, ngöôøi ta coøn duøng phöông phaùp thöû
goïi laø TM test (Microtox Test) model 500 Analyser, Protocol for Basic
Text (Microbix, 1992).
Nguyeân lyù phöông phaùp thöû laø kieåm soaùt quaù trình trao ñoåi chaát cuûa
vi sinh vaät phaùt quang thôøi gian ngaén 5 – 15 phuùt qua ñoù, ñaùnh giaù ñoä ñoäc
caáp tính cuûa moâi tröôøng nöôùc hay ñaát, buøn khí. Nhieät ñoä ñöôïc duy trì ôû 15
– 27oC. Thieát bò ño laø maùy Microtox model 500, ño cöôøng ñoä phaùt quang
cuûa vi sinh vaät Vibrio fischeri NRRL B-11177, thuoác thöû Microtox
Reagent. Maùy thöû ñöôïc noái vôùi moät maùy tính caøi ñaët saün phaàn meàm
Microtox data collection and reduction software – version 6.0 hoaëc phaàn
meàm Microtox OmiTM. Trong ñieàu kieän moâi tröôøng chöa coù hoaëc ít ñoäc
chaát, vi sinh vaät phaùt quang maïnh do quaù trình hoâ haáp teá baøo cuûa chuùng.
Neáu moâi tröôøng bò nhieãm ñoäc, chaát ñoäc caøng taêng thì löôïng phaùt quang
caøng giaûm. Ngöôøi ta ñöa ra moät chæ soá EC50 cöôøng ñoä phaùt saùng cuûa vi
sinh vaät trong khoaûng thôøi gian 5 phuùt (hoaëc 15 phuùt) vôùi nhieät ñoä
t = 15 ± 0,5oC. Trò soá EC50 ñöôïc ñoïc qua maùy tính.
• Ñoä ñoäc caáp tính tính theo loaøi giaùp xaùc Ceriodaphnia
Trong moâi tröôøng nöôùc ngoït coù loaïi phieâu sinh vaät giaùp xaùc
Ceriodaphria, thöôøng laø thöùc aên cho caù nhoû. Ngöôøi ta söû duïng tính nhaïy
caûm cuûa noù vôùi noàng ñoä ñoäc chaát vôùi soá löôïng caù theå cheát ñeå xaùc ñònh
möùc ñoä nhieãm ñoäc cuûa moâi tröôøng sau 24 giôø, 48 giôø.

10
 Soá löôïng caù theå cheát cuûa noù cuõng ñöôïc bieåu dieãn qua EC50 – 24h
EC50 – 48h hoaëc LC50 – 24h vaø ñôn vò tính ñoä ñoäc aáy laø mg/l.
• Ñôn vò ñoäc chaát (TU – Toxicity Units): laø ñaïi löôïng theå
hieän löôïng ñoäc chaát cuûa maãu thöû vôùi sinh vaät thí nghieäm. Moät ñôn
vò tính töông öùng vôùi maãu pha loaõng gieát cheát 50% soá löôïng sinh vaät
thí nghieäm.
100(%)
TU =
EC 50 (50%)
TU caøng cao, EC50 caøng thaáp thì moâi tröôøng caøng ñoäc haïi.
• Toác ñoä phaùt thaûi ñoäc chaát (Toxicity Emission Rate) laø löôïng ñoäc
chaát, ñoäc toá thaûi ra moâi tröôøng xung quanh trong thôøi gian moät ngaøy
TER = TU/ngaøy = TU x Q (m3/ngaøy)
• Heä soá phaùt thaûi ñoäc chaát (Toxicity Emission Factor – TEF): laø
löôïng ñoäc chaát phaùt thaûi tính treân moät taán chaát thaûi raén ôû caùc baõi raùc thaûi.
TEF = TU/taán raùc ñang phaân huûy = TER
H (taán raùc / ngaøy)
Ñoä ñoäc maõn tính
Moät coâng cuï quan troïng ñeå hieåu roõ vaø ñaùnh giaù khaû naêng gaây ñoäc
cuûa hoùa chaát ñoái vôùi sinh vaät laø ñoä ñoäc maõn tính hay ñoä ñoäc toaøn voøng
ñôøi. Ñoä ñoäc maõn tính coù theå cho thaáy caùc noàng ñoä cuûa hoùa chaát coù theå
aûnh höôûng ñeán quaù trình phaùt trieån bình thöôøng vaø khaû naêng sinh saûn cuûa
moät caù theå sinh vaät. Noùi chung, noàng ñoä gaây ra ngoä ñoäc maõn tính thöôøng
thaáp hôn noàng ñoä ngoä ñoäc caáp tính. Do ñoù, ñoä ñoäc maõn tính cung caáp
nhieàu soá lieäu nhaïy caûm hôn ñoä ñoäc caáp tính.
Trong caùc thöû nghieäm ñeå tìm ra ñoä ñoäc maõn tính, noàng ñoä ngöôõng
gaây ra caùc taùc ñoäng coù haïi ñaùng keå thöôøng ñöôïc goïi laø noàng ñoä gaây ñoäc
cöïc ñaïi coù theå chaáp nhaän ñöôïc (MATC). MATC laø moät noàng ñoä lyù thuyeát
naèm treân noàng ñoä cao nhaát khoâng gaây ra aûnh höôûng (NOEC) vaø naèm döôùi
noàng ñoä gaây ñoäc thaáp nhaát (LOEC), do ñoù NOEC < MATC < LOEC.
Trong vieäc thieát laäp moái quan heä giöõa ñoä ñoäc caáp tính vaø ñoä ñoäc
maõn tính, moät thoâng soá ñaõ ñöôïc ñöa ra söû duïng, ñoù laø yeáu toá aùp duïng
(AF), laø moät thoâng soá khoâng thöù nguyeân, thuaàn tuùy hoùa hoïc, ñöôïc tính
baèng noàng ñoä ngöôõng cuûa ñoä ñoäc maõn tính chia cho noàng ñoä gaây ñoäc caáp
tính. Yeáu toá aùp duïng AF ñöôïc xem nhö laø daûi noàng ñoä. Chaúng haïn, neáu

11
0,5 < MATC < 1,0mg/l vaø LC50 laø 10 mg/l, vaø AF = MATC / LC50 ≥ 0,5 <
1,0 / 10 = 0,05 – 0,1
Theo lyù thuyeát, AF khaù oån ñònh cho moät hoùa chaát. Do ñoù, khi AF
cuûa moät hoùa chaát ñaõ ñöôïc xaùc ñònh cho moät loaøi thuûy sinh vaät naøo ñoù thì
noù cuõng coù theå aùp duïng cho moät loaøi khaùc. Lyù thuyeát naøy ñaõ cung caáp
moät öôùc tính veà noàng ñoä ñoäc maõn tính cuûa moät hoùa chaát leân caùc loaøi
khoâng theå tham gia caùc pheùp thöû trong ñieàu kieän gaây ñoäc maõn tính do
chöa coù ñuû thoâng tin veà caùc yeâu caàu caàn thieát ñeå duy trì ñôøi soáng sinh
vaät. Ngoaøi ra, trong moät soá tröôøng hôïp, AF cuõng cung caáp öôùc tính veà
noàng ñoä ñoäc maõn tính maø khoâng caàn tieán haønh thöû nghieäm, maëc duø loaøi
sinh vaät coù theå tham gia. Ñieàu naøy ñaõ giuùp giaûm chi phí vaø thôøi gian söû
duïng cho caùc thöû nghieäm. Caùc nhaø nghieân cöùu coù theå xaùc ñònh AF cuûa
moät hoùa chaát ñoái vôùi moät sinh vaät vaø sau ñoù aùp duïng cho moät sinh vaät
khaùc. Chaúng haïn, AF cuûa moät hoùa chaát ñoái vôùi caù laø töø 0,05 - 0,1, AF naøy
coù theå aùp duïng ñeå xaùc ñònh MATC cuûa moät loaøi giaùp xaùc nhö toâm, khi
bieát LC50 cuûa noù laø 1,0mg/l. MATC cuûa hoùa chaát naøy ñoái vôùi toâm seõ laø:
MATC = AF x LC50 = 0,05 – 0,1 x 1,0 mg/l ≥ 0,05 < 0,1 mg/l
Cuoái cuøng, moät söï so saùnh veà caùc noàng ñoä hoùa chaát gaây ra caùc aûnh
höôûng coù haïi ñaùng keå trong nghieân cöùu ñoä ñoäc maõn tính vôùi noàng ñoä hoùa
chaát coù theå coù trong moâi tröôøng nöôùc (EEC) cho pheùp moät söï ñaùnh giaù veà
caùc khaû naêng ngoä ñoäc tieàm taøng maø hoùa chaát gaây ra cho caùc sinh vaät nöôùc.
Ñoäc tính baùn caáp laø taùc duïng gaây haïi cô theå ñoäng vaät neáu haèng
ngaøy hoùa chaát ñöôïc ñöa vaøo cô theå trong khoaûng thôøi gian döôùi 10% thôøi
gian soáng cuûa ñoäng vaät thí nghieäm.
Möùc khoâng thaáy ñöôïc hieäu öùng thuoác (no observable effect level –
NOEL) laø lieàu löôïng toái ña cuûa moät chaát ñoäc khoâng taïo ra ñöôïc moät hieäu
öùng thaáy roõ reät ôû caùc ñoäng vaät thí nghieäm. NOEL thöôøng ñöôïc duøng laøm
höôùng daãn ñeå laäp ra caùc möùc tieáp xuùc toái ña ôû ngöôøi vaø thieát laäp caùc möùc
dö löôïng chaáp nhaän ñöôïc treân caùc loaïi noâng saûn. Thoâng thöôøng, möùc tieáp
xuùc vaø möùc dö löôïng chaáp nhaän ñöôïc ñöôïc qui ñònh khoaûng 100 - 1000
laàn nhoû hôn NOEL ñeå coù ñöôïc söï an toaøn caàn thieát.
Phaûn hoài (response) laø nhöõng phaûn öùng cuûa moät cô quan hay moät
phaàn cuûa cô quan noäi taïng (ví duï nhö cô baép) ñoái vôùi moät taùc nhaân kích
thích (duffus). Taùc nhaân kích thích coù theå coù moät vaøi daïng, taùc duïng kích

12
thích caøng lôùn thì phaûn hoài caøng maïnh. Khi taùc nhaân kích thích laø hoùa
chaát, phaûn hoài lieân heä töông quan vôùi lieàu löôïng (dose).

1.3. NHIEÃM BAÅN - OÂ NHIEÃM CHAÁT ÑOÄC VAØ NGOÄ ÑOÄC

1.3.1. OÂ nhieãm moâi tröôøng (pollution) (*)
Chuùng ta bieát raèng caùc hieän töôïng ngoä ñoäc ôû ngöôøi vaø sinh vaät ñeàu
lieân quan ñeán löôïng ñoäc toá, ñoäc chaát coù trong moâi tröôøng, maø ñoäc chaát
naøy laïi xuaát phaùt töø chaát gaây oâ nhieãm coù trong moâi tröôøng bò oâ nhieãm.
Ñònh nghóa: OÂ nhieãm moâi tröôøng laø hieän töôïng suy giaûm chaát löôïng
moâi tröôøng quaù moät giôùi haïn cho pheùp, ñi ngöôïc laïi vôùi muïc ñích söû duïng
moâi tröôøng, aûnh höôûng ñeán söùc khoûe con ngöôøi vaø sinh vaät. OÂ nhieãm moâi
tröôøng vöôït quaù möùc nhaát ñònh seõ laø hieän töôïng nhieãm ñoäc vaø ngoä ñoäc
sinh vaät vaø con ngöôøi.
Toå chöùc Y teá theá giôùi ñònh nghóa oâ nhieãm laø vieäc chuyeån caùc chaát
thaûi hoaëc naêng löôïng vaøo moâi tröôøng ñeán möùc coù khaû naêng gaây haïi cho
söùc khoûe con ngöôøi vaø söï phaùt trieån sinh vaät hoaëc laøm giaûm chaát löôïng
moâi tröôøng soáng.
Nguoàn gaây oâ nhieãm laø nguoàn thaûi ra caùc chaát oâ nhieãm. Chuùng ta
coù theå phaân chia caùc chaát gaây oâ nhieãm theo tính chaát hoaït ñoäng, nguoàn
goác phaùt sinh, theo khoaûng caùch khoâng gian… nguoàn gaây oâ nhieãm chính
cuõng laø nguoàn gaây ñoäc.
Chaát oâ nhieãm laø caùc hoùa chaát, taùc nhaân vaät lyù, sinh hoïc ôû noàng ñoää
hoaëc möùc ñoä nhaát ñònh, taùc ñoäng xaáu ñeán chaát löôïng moâi tröôøng. Khi oâ
nhieãm vöôït quaù möùc, chaát oâ nhieãm cuõng chính laø chaát ñoäc.
1.3.1.1. OÂ nhieãm, gaây ñoäc moâi tröôøng nöôùc
Nöôùc laø moät nguoàn taøi nguyeân lôùn trong thieân nhieân nhöng do söï
phaân boá khoâng ñeàu vaø do taùc ñoäng cuûa con ngöôøi neân ôû moät soá nôi treân
theá giôùi nöôùc trôû neân khan hieám hoaëc keùm chaát löôïng, khoâng söû duïng
ñöôïc. Do tính deã lan truyeàn neân phaïm vi cuûa vuøng oâ nhieãm nöôùc lan
nhanh trong thuûy vöïc vaø theo ñaø phaùt trieån cuûa saûn xuaát coâng nghieäp, toác
ñoä ñoâ thò hoùa... Nhieàu nôi treân theá giôùi hieän nay ñang bò ñe doïa thieáu
nöôùc saïch traàm troïng do tình traïng nguoàn nöôùc bò oâ nhieãm hoaëc sa maïc

(*)
Xem “Moâi tröôøng”, taäp I, Leâ Huy Baù, Nxb Khoa hoïc vaø kó thuaät, 1997).

13
hoùa. Haäu quaû cuûa vieäc nhieãm ñoäc ñoäc chaát, ñoäc toá trong vuøng nöôùc bò oâ
nhieãm ñaõ, ñang vaø seõ coøn phaûi giaûi quyeát laâu daøi. Nöôùc oâ nhieãm laø con
ñöôøng deã daøng nhaát ñöa ñoäc chaát vaøo caùc cô theå soáng vaø con ngöôøi thoâng
qua caùc maét xích trong chuoãi thöùc aên, nöôùc uoáng. Vì theá, vaán ñeà oâ nhieãm
nöôùc vaø aûnh höôûng cuûa caùc taùc nhaân ñoäc trong nöôùc ñeán quaàn xaõ thuûy
sinh vaø con ngöôøi caàn ñöôïc quan taâm nghieân cöùu.
1.3.1.2. OÂ nhieãm, gaây ñoäc moâi tröôøng khoâng khí
Khoâng khí laø hoãn hôïp caùc chaát coù daïng khí, coù thaønh phaàn theå tích
haàu nhö khoâng ñoåi. Thaønh phaàn cuûa khoâng khí khoâ laø 78% N2, 20,95%
O2, 0,93% Ar, 0,03% CO2, 0,002% Ne, 0,005% He. Ngoaøi ra, khoâng khí
coøn chöùa moät löôïng hôi nöôùc nhaát ñònh. Noàng ñoää baõo hoøa hôi nöôùc trong
khoâng khí phuï thuoäc raát nhieàu vaøo nhieät ñoä.
OÂ nhieãm khoâng khí laø söï phoùng thích vaøo khí quyeån caùc loaïi khí,
buïi, hôi hay caùc haït khoâng phaûi laø thaønh phaàn khoâng khí khoâ, laøm cho
thaønh phaàn khoâng khí thay ñoåi, gaây aûnh höôûng baát lôïi cho con ngöôøi, sinh
vaät vaø caùc coâng trình.
Khoâng khí oâ nhieãm chöùa raát nhieàu loaïi chaát ñoäc nguy haïi cho söùc
khoûe con ngöôøi vaø heä sinh thaùi. Caùc chaát naøy caøng nguy hieåm hôn khi deã
daøng xaâm nhaäp vaøo cô theå qua ñöôøng hoâ haáp vaø da, haáp thuï vaøo maùu
hoaëc taùc ñoäng ngay leân heä thaàn kinh.
1.3.1.3. OÂ nhieãm, gaây ñoäc moâi tröôøng ñaát
OÂ nhieãm nöôùc, oâ nhieãm khoâng khí coù lieân quan maät thieát ñeán oâ
nhieãm gaây ñoäc ñaát ñai. OÂ nhieãm ñaát phaûn aùnh nhöõng phöông thöùc canh
taùc phaûn veä sinh vaø nhöõng chính saùch sai laàm veà quaûn lyù, söû duïng ñaát ñai.
OÂ nhieãm ñaát phaûn aùnh söï lieân thoâng giöõa oâ nhieãm nöôùc, khoâng khí daãn
ñeán oâ nhieãm vaø gaây ñoäc cho ñaát.
ÔÛ caùc nöôùc phaùt trieån cuõng nhö caùc nöôùc ñang phaùt trieån, oâ nhieãm
gaây ñoäc ñaát coøn laø do:
+ Söû duïng quaù möùc trong noâng nghieäp nhöõng saûn phaåm hoùa hoïc
nhö phaân boùn, chaát ñieàu hoøa sinh tröôûng, thuoác baûo veä thöïc vaät...
+ Thaûi vaøo ñaát moät löôïng lôùn chaát thaûi coâng nghieäp, chaát thaûi ñoäc haïi.
+ Do traøn daàu
+ Do caùc nguoàn phoùng xaï töï nhieân vaø nhaân taïo.

14
 1.3.2. Nhieãm baån (contamination) laø tröôøng hôïp caùc chaát laï laøm
thay ñoåi thaønh phaàn vi löôïng, hoùa hoïc, sinh hoïc cuûa moâi tröôøng nhöng
chöa laøm thay ñoåi tính chaát vaø chaát löôïng cuûa caùc moâi tröôøng thaønh phaàn.
Nhö vaäy, moâi tröôøng nöôùc khi bò oâ nhieãm ñaõ traûi qua giai ñoaïn nhieãm
baån, nhöng moät moâi tröôøng nhieãm baån chöa chaéc ñaõ bò oâ nhieãm. Ngoaøi ra
cuõng caàn bieát theâm raèng thuaät ngöõ Contamination chæ thöôøng duøng cho oâ
nhieãm gaây ñoäc moâi tröôøng ñaát vaø buøn ñaùy, khoâng hoaëc ít duøng cho moâi
tröôøng khoâng khí, nöôùc
1.3.3. Chaát ñoäc (toxicant, poison, toxic element)
Chaát ñoäc laø nhöõng chaát gaây neân hieän töôïng ngoä ñoäc cho con ngöôøi,
thöïc vaät, ñoäng vaät.
Caùc taùc nhaân gaây oâ nhieãm coù maët trong moâi tröôøng ñeán moät noàng
ñoää naøo ñoù thì trôû neân ñoäc. Nhö vaäy, töø taùc nhaân oâ nhieãm, caùc taùc chaát naøy
trôû thaønh taùc nhaân ñoäc, chaát ñoäc vaø gaây ñoäc cho sinh vaät vaø con ngöôøi.
Trong moâi tröôøng thöôøng coù ba loaïi chaát ñoäc:
Chaát ñoäc baûn chaát (chaát ñoäc töï nhieân): goàm caùc chaát maø duø ôû lieàu
löôïng raát nhoû cuõng gaây ñoäc cho cô theå sinh vaät. Ví duï nhö H2S, Pb , Hg,
Be, St, CO...
Chaát ñoäc khoâng baûn chaát: töï thaân khoâng laø chaát ñoäc nhöng coù luùc
noù cuõng coù theå gaây neân caùc hieäu öùng ñoäc khi vaøo moâi tröôøng.
Chaát ñoäc theo lieàu löôïng: laø nhöõng chaát ôû möùc ñoä bình thöôøng
(hay möùc ñoä neàn) chöa bieåu hieän tính ñoäc; noù chæ coù tính ñoäc khi haøm
löôïng taêng cao trong moâi tröôøng töï nhieân. Thaäm chí moät soá chaát khi ôû
haøm löôïng thaáp laø chaát dinh döôõng caàn thieát cho sinh vaät vaø con ngöôøi
(Microelement hay Microfertilize), nhöng khi noàng ñoää taêng cao, vöôït
quaù moät ngöôõng an toaøn nhaát ñònh ñoái vôùi moät sinh vaät nhaát ñònh thì
chuùng trôû neân ñoäc. Ví duï, trong moâi tröôøng ñaát, NH+4 trong dung dòch
ñaát laø chaát dinh döôõng cuûa thöïc vaät vaø sinh vaät khi ôû noàng ñoää thaáp;
nhöng khi vöôït quaù tyû leä 1/500 veà troïng löôïng noù seõ gaây ñoäc. Töông töï,
Zn laø nguyeân toá vi löôïng caàn thieát ñeå naâng cao chaát löôïng saûn phaåm
noâng nghieäp nhöng khi vöôït quaù 0,78% ñaõ gaây ñoäc; hay Fe2+ vöôït quaù
noàng ñoää 500ppm laø gaây cheát luùa, vöôït quaù 0,3 ppm trong nöôùc laø aûnh
ñeán söùc khoûe cuûa con ngöôøi.

15
1.4. CAÙC NGUYEÂN LYÙ VEÀ ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG
1.4.1. Tính ñoäc
Tính ñoäc cuûa moät chaát ñoäc phuï thuoäc vaøo caùc yeáu toá sau:
♦ Ñaëc tính cuûa chaát ñoù ñoái vôùi sinh vaät nhaát ñònh
Ví duï : Pb, Hg, CuSO4, gaây ñoäc vôùi sinh vaät.
Hg voâ cô ít ñoäc hôn so vôùi Hg höõu cô.
Chaát höõu cô chöùa Cl coù ñoäc tính caøng cao khi soá nguyeân töû Cl trong
phaân töû chaát ñoù caøng nhieàu: CH3Cl < CH2Cl2 < CHCl3 < CCl4.
Hôïp chaát amine, nitro cuûa benzene caøng ñoäc khi goác NH2 vaø NO2
caøng nhieàu trong phaân töû.
♦ Caùc chaát deã tan trong nöôùc thöôøng deã gaây ñoäc hôn
♦ Noàng ñoää (hay lieàu löôïng) cuûa chaát ñoäc: Noàng ñoä vaø lieàu
löôïng caøng taêng tính ñoäc caøng taêng.
♦ Taùc ñoäng toång hôïp cuûa nhieàu chaát: neáu nhieàu chaát ñoäc cuøng
taùc duïng ñoàng thôøi thì möùc ñoä nguy hieåm caøng taêng. Trong
tröôøng hôïp naøy, noàng ñoää caùc chaát phaûi nhoû hôn noàng ñoää cho
pheùp cuûa töøng chaát. Caùch tính noàng ñoää cho pheùp:
C1 C 2 C 3
+ + + ... < 1
T1 T2 T3
trong ñoù: C1, C2, C3 … laø noàng ñoää töøng chaát trong moâi tröôøng T1, T2, T3 ...
laø noàng ñoää toái ña töông öùng khi taùc ñoäng rieâng reõ.
♦ Thôøi gian tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc caøng laâu caøng nguy hieåm.
♦ Nhieät ñoä moâi tröôøng: thoâng thöôøng nhieät ñoä caøng cao, khaû
naêng gaây ñoäc caøng lôùn nhöng coù moät vaøi tröôøng hôïp thì ngöôïc
laïi. Cuõng coù nhöõng chaát ñoäc, khi nhieät ñoä quaù cao seõ deã bò
bieán tính hoaëc phaân huyû; do ñoù, tính ñoäc giaûm.
1.4.2. Ngöôõng ñoäc
Ngöôõng ñoäc laø lieàu löôïng chaát ñoäc thaáp nhaát gaây ra ngoä ñoäc,
thöôøng tính theo ñôn vò: mg/kg troïng löôïng cô theå.
Ngöôõng ñoäc khaùc nhau ôû caùc loaøi sinh vaät khaùc nhau; vaø ôû nhöõng
moâi tröôøng khaùc nhau, ngöôõng ñoäc cuõng khaùc nhau. Cuøng moät chaát ñoäc
nhöng ngöôõng ñoäc cuûa ngöôøi khaùc cuûa thöïc vaät, ñoäng vaät vaø vi sinh vaät.

16
 Trò soá ngöôõng thöù haïng (threshold limit value - TLV): ñoái vôùi moät
hoùa chaát, TLV laø noàng ñoää cuûa hoùa chaát (tính theo ppm) khoâng taïo ra
nhöõng aûnh höôûng xaáu cho sinh vaät trong moät khoaûng thôøi gian naøo ñoù.
TLV thoâng duïng nhaát - thöôøng aùp duïng cho noâng daân - laø noàng ñoää cuûa
hoùa chaát maø noâng daân phaûi chòu ñöïng trong 8 giôø moãi ngaøy vaø trong 5
ngaøy lieân tieáp. Ñoâi khi phaûi aùp duïng nhöõng trò soá TLV ngaén haïn cho noâng
daân vì coâng vieäc phaûi ñi vaøo vuøng xöû lyù thuoác.
1.4.3. Tính beàn vöõng cuûa ñoäc chaát trong moâi tröôøng
Nhieàu chaát hoùa hoïc coù thôøi gian baùn phaân huûy (half life) raát daøi hay
raát khoù bò oxy hoùa hoaëc khoù bò phaân huûy sinh hoïc; do ñoù, chuùng raát beàn
trong töï nhieân. Ví duï, dioxin coù thôøi gian baùn huûy töø 10 -12 naêm. Chuùng
ñöôïc thaûi ra moâi tröôøng trôû thaønh chaát thaûi ñoäc haïi coù ñôøi soáng raát laâu daøi
vaø gaây nguy hieåm cho heä sinh thaùi. Chuùng coù theå ñöôïc haáp thuï vaøo caùc
cô quan cuûa thöïc vaät, ñoäng vaät raát laâu maø khoâng bò phaân raõ hay ñaøo thaûi.
Theo thôøi gian, chuùng coù theå ñöôïc tích luõy ngaøy caøng nhieàu qua moãi baäc
dinh döôõng trong thaùp dinh döôõng, tröôùc khi xaâm nhaäp vaøo cô theå con
ngöôøi. Noàng ñoää tích luõy naøy khi vöôït quaù ngöôõng ñoäc giôùi haïn seõ gaây
nhöõng beänh nguy hieåm hoaëc laøm thay ñoåi caáu truùc teá baøo, ñoät bieán gen
gaây ung thö... laøm suy thoaùi caùc theá heä sau.
Ví duï, söï kieän nhieãm ñoäc methyl thuûy ngaân ôû vònh Minamata, Nhaät
Baûn (1932 - 1971) khoâng chæ ñoái vôùi caù maø caû heä sinh thaùi trong nöôùc vaø
traàm tích ñaùy vònh, laø moät ñieån hình cho söï toàn taïi beàn vöõng cuûa ñoäc chaát
trong töï nhieân. Haäu quaû laø ngö daân trong vuøng sau nhieàu naêm aên caù bò
nhieãm ñoäc, ñaõ phaùt sinh nhöõng caên beänh laï maø chæ coù ôû Minamata. Ngaøy
nay, sau nhieàu coá gaéng naïo veùt traàm tích methyl thuûy ngaân vaø caûi taïo
moâi tröôøng, ngöôøi ta öôùc tính dö löôïng coøn laïi cuûa thuûy ngaân trong buøn
ñaùy vònh phaûi ñeán naêm 2011 môùi phaân huûy heát.

1.5. MOÄT VAØI LOAÏI ÑOÄC CHAÁT ÑIEÅN HÌNH

(Seõ trình baøy kyõ hôn ôû caùc chöông sau)
1.5.1. Chaát thaûi töø coâng nghieäp döôïc phaåm
Coâng nghieäp döôïc phaåm taïo ra moät khoái löôïng lôùn caùc chaát thaûi
hoùa hoïc. Thaønh phaàn cuûa caùc chaát naøy lieân quan ñeán bí maät cuûa saûn
phaåm hay ñoäc quyeàn saùng cheá, do ñoù khoù coâng khai hoaøn toaøn. Caùc chaát

17
hoùa hoïc naøy coù theå laø chaát öùc cheá sinh hoïc hay chaát ñoäc ñoái vôùi qui trình
xöû lyù vaø seõ gaây nhieàu vaán ñeà cho moâi tröôøng soáng khi thaûi ra ngoaøi.
1.5.2. Thuoác tröø saâu höõu cô
Treân thò tröôøng moät soá loaïi thuoác baûo veä thöïc vaät ñaõ ñöôïc söû duïng
nhö DDT, lindane, chlordane, dieldrin, aldrin vaø heptachlor. Veà maët coâng
duïng, chuùng ñöôïc xem laø coù taùc duïng dieät tuyeät ñoái nhieàu loaïi coân truøng
khaùc nhau. Nhöng khi caùc loaïi treân ñöôïc duøng döôùi daïng dung dòch, chuùng
coù khaû naêng dính chaët vaøo caùc haït keo ñaát, khoù bò röûa troâi theo doøng nöôùc
vaø khoù bò phaân huûy sinh hoïc hay hoùa hoïc trong moâi tröôøng töï nhieân. Thôøi
gian baùn huûy cuûa chuùng töông ñoái daøi (1-10 naêm). Do khoâng tan trong nöôùc
neân chuùng coù theå ñöôïc tích luõy trong caùc moâ môõ vaø chuyeån töø ñoäng vaät
sang con ngöôøi qua thöùc aên hoaëc qua nöôùc uoáng khoâng khí oâ nhieãm. Hieän
nay moät soá hoùa chaát baûo veä thöïc vaät ñaõ bò caám nhö DDT nhöng moät soá nôi
vaãn coøn duøng vaø toàn dö trong ñaát vaãn coøn cao (Leâ Huy Baù, 2004).
1.5.3. Hôïp chaát phenol
Hôïp chaát phenol xuaát phaùt töø goác benzene goàm: polyphenol,
chlorophenol, phenoxy acid. Phenol khoâng maøu, tinh theå traéng coù theå
chuyeån sang ñoû khi bò phôi ra aùnh naéng, tan töông ñoái nhieàu trong nöôùc.
Phenol laø phuï phaåm cuûa coâng nghieäp hoùa daàu, töø moû than, luyeän coác
hoaëc coù theå phaân tích töø nhöïa ñöôøng, ñieàu cheá töø toång hôïp höõu cô…
Phenol laø nguyeân lieäu thoâ cuûa nhieàu ngaønh coâng nghieäp. Moät ví duï ñieån
hình gaàn ñaây laø vieäc 21 coâng nhaân ñaõ bò boûng da, phaûi ñi caáp cöùu, nhaäp
vieän vaø ñeå laïi thöông taät do tieáp xuùc vôùi phenol trong khi naïo veùt keânh
coù nöôùc ñaõ bò nhieãm phenol töø pheá thaûi voû haït ñieàu ôû Bình Chaùnh, Thaønh
phoá Hoà Chí Minh (1999).
1.5.4. Caùc hôïp chaát PCB (polychloro biphenyl)
Gioáng nhö thuoác tröø saâu höõu cô, PCB laø hôïp chaát raát beàn vöõng trong
töï nhieân. Moät phöông phaùp thöôøng duøng ñeå phaù huûy caáu truùc cuûa PCB laø
nung ôû 1200oC trong 2 phuùt. Con ñöôøng thoâng thöôøng nhaát ñeå PCB xaâm
nhaäp vaøo cô theå ngöôøi laø qua thöïc vaät, thuûy saûn, khí quyeån (haït bay hôi).
Chuùng coù theå toàn löu trong moâ môõ cuûa caùc sinh vaät soáng.
1.5.5. Chaát thaûi coù goác halogen
Xuaát phaùt töø quaù trình giaët taåy, laøm saïch kim loaïi, deät nhuoäm hay
thuoäc da. Goác halogen coù theå keát hôïp vôùi caùc chaát thaûi trong nöôùc thaûi ñeå

18
taïo thaønh caùc hôïp chaát raát nguy hieåm, ñoäc haïi, linh ñoäng trong nöôùc vaø
toàn taïi laâu beàn trong töï nhieân.
1.5.6. Chaát ñoäc cyanur
Töø hoùa chaát ñaõi vaøng, tuyeån quaëng, xöû lyù hôi noùng trong luyeän theùp
vaø moät soá chaát thaûi coâng nghieäp.
1.5.7. Chaát ñoäc phoùng xaï
Coù hai nguoàn chaát thaûi phoùng xaï maø phoå bieán nhaát laø töø nhaø maùy
naêng löôïng haït nhaân: moû quaëng uranium; chaát thaûi beänh vieän.
Coù ba loaïi tia phoùng xaï aûnh höôûng leân con ngöôøi laø alpha, beta, vaø
gamma. Möùc ñoä gaây haïi tuøy thuoäc loaïi tia. Chaát phoùng xaï seõ gaây ra tình
traïng thieáu maùu, suy nhöôïc cô theå, meät moûi, ruïng toùc, ñuïc thuûy tinh theå,
noåi ban ñoû ôû da, ung thö hoaëc gaây nhöõng ñoät bieán trong quaù trình hình
thaønh teá baøo, bieán ñoåi gen, laøm aûnh höôûng ñeán caû moät theá heä töông lai.
1.5.8. Caùc chaát ñoäc kim loaïi naëng
Kim loaïi naëng coù trong buøn coáng raõnh, keânh raïch ñoâ thò, nöôùc thaûi
coâng nghieäp nhaát laø luyeän kim, xi maï qua con ñöôøng thöïc phaåm, tích luyõ
trong cô theå sinh vaät,... gaây aûnh höôûng laâu daøi leân cô theå sinh vaät vaø con
ngöôøi, gaây ung thö.

1.6. CAÙC YEÁU TOÁ LAØM AÛNH HÖÔÛNG ÑEÁN TÍNH ÑOÄC CUÛA ÑOÄC
CHAÁT, ÑOÄC TOÁ
Tieân lieäu nhöõng aûnh höôûng coù haïi cuûa chaát ñoäc ñoái vôùi con ngöôøi
vaø caùc quaàn theå sinh vaät trong heä sinh thaùi laø moät vieäc khoâng deã. Tuoåi
taùc, giôùi tính, söùc khoûe vaø nhieàu yeáu toá moâi tröôøng khaùc goùp phaàn vaøo
keát quaû cuoái cuøng.
1.6.1. Lieàu löôïng vaø thôøi gian tieáp xuùc vôùi hoùa chaát ñoäc: noùi
chung, khi lieàu löôïng tieáp xuùc caøng cao vaø thôøi gian tieáp xuùc caøng laâu thì
tính ñoäc coù taùc haïi caøng lôùn.
Söï hieän dieän cuøng moät luùc nhieàu loaïi hoùa chaát trong cô theå soáng
hoaëc trong moâi tröôøng taïi cuøng moät thôøi ñieåm tieáp xuùc cuõng laø moät yeáu toá
taùc ñoäng ñeán tính ñoäc cuûa caùc chaát.
Ñeå chöùng toû taùc ñoäng naøy, caùc nhaø ñoäc chaát hoïc thöôøng tieán haønh
caùc thöû nghieäm ñeå xaùc ñònh LD50 (lieàu gaây cheát 50% con vaät thí nghieäm)

19
cuûa moãi loaïi ñoäc chaát, LD50 ñaùnh giaù tính ñoäc töông ñoái cuûa moät chaát. Ví
duï, moät chaát coù LD50 laø 200mg/kg b.w (body weight) seõ coù tính ñoäc baèng
moät nöûa cuûa hoùa chaát coù LD50 laø 100mg/kg b.w.
1.6.2. Caùc yeáu toá sinh hoïc
Tuoåi taùc: Nhöõng cô theå treû con, ñang phaùt trieån qua thôøi kyø non yeáu seõ
bò taùc ñoäng cuûa chaát ñoäc maïnh hôn nhöõng cô theå ngöôøi lôùn. Ví duï, treû em bò
nhieãm ñoäc chì vaø thuûy ngaân deã daøng vaø nghieâm troïng hôn ngöôøi lôùn vì heä
thaàn kinh cuûa chuùng chöa hoaøn chænh raát nhaïy caûm vôùi chaát ñoäc; con vaät thí
nghieäm nhoû bò ngoä ñoäc cuûa SOx vaø NOx trong khoâng khí oâ nhieãm naëng hôn
con vaät lôùn.
Tình traïng söùc khoûe: dinh döôõng keùm, caêng thaúng thaàn kinh, aên
uoáng khoâng ñieàu ñoä, beänh tim, phoåi vaø huùt thuoác laù goùp phaàn laøm suy
yeáu söùc khoûe vaø laøm con ngöôøi deã bò nhieãm ñoäc hôn. Yeáu toá di truyeàn
cuõng coù theå quyeát ñònh söï phaûn öùng cuûa cô theå ñoái vôùi moät soá chaát ñoäc.
Yeáu toá gen di truyeàn: cuõng coù taùc duïng nhaát ñònh ñeán möùc ñoä taùc haïi
vaø khaû naêng aûnh höôûng laâu daøi qua vaøi theá heä cuûa ñoäc chaát. Moät soá gen nhaát
ñònh seõ deã bò taùc ñoäng cuûa moät soá ñoäc chaát nhaát ñònh.
1.6.3. Caùc nhaân toá moâi tröôøng aûnh höôûng ñeán hoaït tính cuûa
ñoäc chaát
Caùc nhaân toá oâ nhieãm lan truyeàn trong caùc moâi tröôøng thaønh phaàn (moâi
tröôøng nöôùc, khoâng khí, ñaát) coù theå gia taêng tính ñoäc vaø cuõng coù theå keát tuûa,
giaûm tính ñoäc. Caùc taùc nhaân oâ nhieãm chòu aûnh höôûng maïnh cuûa caùc yeáu toá
cuûa moâi tröôøng thaønh phaàn maø caùc ñoái töôïng sinh vaät vaø heä sinh thaùi naèm
trong moâi tröôøng ñoù. Coù theå keå moät soá taùc nhaân aûnh höôûng nhö sau :
pH moâi tröôøng: tính kieàm, acid hay trung tính cuûa moâi tröôøng laø
yeáu toá ñaàu tieân aûnh höôûng ñeán tính tan, ñoä pha loaõng vaø hoaït tính cuûa taùc
chaát gaây ñoäc. Moät taùc nhaân oâ nhieãm toàn taïi ôû traïng thaùi hoøa tan thöôøng
coù ñoäc tính cao hôn ñoái vôùi thuûy sinh.
Ví duï: ôû pH acid, keõm (Zn) coù ñoäc tính cao hôn vì toàn taïi ôû hình thaùi
Zn vaø ZnHCO3+ (hoøa tan); trong khi ñoù ôû pH kieàm, keõm coù ñoäc tính
2+

thaáp do toàn taïi ôû traïng thaùi Zn(OH)2 (keát tuûa).

EC (ñoä daãn ñieän): coù aûnh höôûng nhaát laø vôùi caùc chaát ñoäc coù tính
ñieän giaûi.

20
 Caùc chaát caën trong moâi tröôøng nöôùc, khoâng khí, ñaát, gaây keát dính
hay sa laéng ñoäc chaát. Ví duï, trong vuøng ñaát chua pheøn, neáu coù caùc haït
keo seùt lô löûng, ñoäc chaát Al3+ laø ñoäc chaát ñieån hình trong heä sinh thaùi ñaát
pheøn, seõ lieân keát vôùi caùc haït mang ñieän aâm naøy vaø seõ traàm laéng xuoáng,
laøm giaûm ñoäc tính cuûa Al3+ trong dung dòch.
Nhieät ñoä: aûnh höôûng ñeán khaû naêng hoøa tan, laøm gia taêng toác ñoä
phaûn öùng, taêng hoaït tính cuûa caùc chaát oâ nhieãm. Ví duï, khi nhieät ñoä cao,
HgCl2 seõ taùc duïng nhanh gaáp 2 -3 laàn so vôùi nhieät ñoä thaáp. Thuoác tröø saâu
DDT vaø moät soá loaïi thuoác dieät raày thöôøng taêng ñoäc tính khi nhieät ñoä töø
100C leân 300C.
Dieän tích maët thoaùng: aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán söï phaân boá noàng ñoää
vaø lieàu löôïng, phaân huûy chaát oâ nhieãm, ñaëc bieät laø chaát höõu cô khoâng beàn
vöõng. Doøng nöôùc coù beà maët lôùn, doøng chaûy maïnh, löu löôïng lôùn coù khaû
naêng töï laøm saïch cao, giaûm ñoäc tính.
Caùc chaát ñoái khaùng hoaëc chaát xuùc taùc: neáu trong moâi tröôøng toàn taïi
chaát xuùc taùc thì hoaït tính cuûa chaát oâ nhieãm seõ taêng cao nhieàu laàn. Ngöôïc laïi,
khi coù chaát ñoái khaùng thì ñoäc tính seõ giaûm hoaëc trieät tieâu.
Caùc yeáu toá veà khí töôïng, thuyû vaên nhö ñoä aåm, toác ñoä gioù, aùnh
saùng, söï lan truyeàn soùng, doøng chaûy, ñoä maën cuõng gaây taùc ñoäng khaù lôùn
ñeán hoaït tính cuûa ñoäc chaát, nhaát laø taùc ñoäng ñeán khaû naêng lan truyeàn ñoäc
chaát trong moâi tröôøng.
Khaû naêng töï laøm saïch cuûa moâi tröôøng: Moãi moät heä moâi tröôøng
sinh thaùi ñeàu coù khaû naêng töï laøm saïch cuûa noù. Khaû naêng naøy caøng lôùn thì
tính chòu ñoäc vaø giaûi ñoäc (detoxification) caøng cao.

1.7. DIEÃN BIEÁN VAØ CON ÑÖÔØNG ÑI CUÛA ÑOÄC CHAÁT

Chaát ñoäc phaùt sinh töø nhieàu nguoàn (töï nhieân vaø nhaân taïo) vaø xaâm nhaäp
vaøo cô theå baèng nhieàu caùch, sau moät thôøi gian tích luõy seõ taêng tính hoaït ñoäng
hoaëc phaân huûy, laøm giaûm ñoäc tính vaø ñaøo thaûi khoûi cô theå. Sau ñaây laø trình töï
caùc böôùc treân ñöôøng ñi cuûa ñoäc chaát khi taùc duïng leân con ngöôøi.
1.7.1. Nguoàn phaùt sinh
A. Nguoàn thieân nhieân
a) Töø hoaït ñoäng cuûa nuùi löûa: nuùi löûa phun nham thaïch noùng, giaøu
sulfur, methane vaø caùc chaát khí khaùc cuøng vôùi tro vaø khoùi buïi gaây oâ

21
nhieãm khoâng khí, sau ñoù laø gaây ñoäc treân moät khu vöïc roäng lôùn, khoâng chæ
cuûa moät quoác gia maø aûnh höôûng ñeán nhieàu quoác gia laân caän.
b) Chaùy röøng (cuõng coù theå do nhaân taïo): lan truyeàn nhanh vaø roäng;
thaûi nhieàu taøn tro, khoùi, buïi gaây ñoäc taøn phaù nghieâm troïng heä sinh thaùi
khu vöïc. Chaùy röøng traøm U Minh laø moät ví duï.
c) Phaân giaûi yeám khí caùc hôïp chaát phaân tích höõu cô töï nhieân ôû vuøng
ñaàm laày, soâng raïch, ao, hoà: sinh ra nhieàu chaát oâ nhieãm, chaát ñoäc (nhö
CH4, H2S, vi truøng, vi khuaån yeám khí...) cho moâi tröôøng nöôùc, ñaát, khoâng
khí trong vaø sau quaù trình phaân giaûi.
B. Nguoàn nhaân taïo
Raát ña daïng, do quaù trình phaùt trieån saûn xuaát, do nhu caàu xaõ hoäi
taêng nhanh ñeå thoûa maõn nhu caàu cuûa con ngöôøi. Caùc hoaït ñoäng coù thaûi ra
caùc chaát ñoäc cho moâi tröôøng sinh thaùi bao goàm:
a) Coâng nghieäp
Ngaønh nhieät ñieän: thaûi ra buïi, khoùi vaø hôi noùng, caùc khí ñoäc haïi,
saûn phaåm cuûa hoaït ñoäng ñoát nhieân lieäu hoùa thaïch (nhö SOx, CO, CO2,
N2O, NO2).
Ngaønh vaät lieäu xaây döïng: buïi, khí SO2, CO, CO2, N2O, NO2)...
Ngaønh hoùa chaát, phaân boùn: khoùi thaûi laãn buïi hoùa chaát, coù tính aên
moøn, nöôùc thaûi acid (hoaëc kieàm), trong nöôùc thaûi laãn nhieàu chaát lô löûng
vaø dö löôïng nhieàu loaïi hoùa chaát gaây haïi cho heä sinh thaùi nhö toluene, caùc
daãn xuaát gaây ung thö...
Khai thaùc vaø cheá bieán daàu moû: sinh ra daàu roø ræ, caën daàu, chaát thaûi
raén cuûa saûn xuaát... Ta bieát raèng, daàu moû vaø saûn phaåm chöng caát daàu ñeàu
gaây ñoäc cho sinh vaät vaø heä sinh thaùi.
Ngaønh deät nhuoäm, giaáy, nhöïa, chaát taåy röûa: thaûi ra nhieàu khoùi
buïi, khí ñoäc, nöôùc thaûi ñoäc haïi, chaát thaûi raén ñoäc haïi.
Ngaønh luyeän kim, cô khí: buïi, caùc khí giaøu SOx, NOx, CO, CO2,
caùc kim loaïi naëng.
Ngaønh cheá bieán thöïc phaåm: chuû yeáu nöôùc thaûi ra coù haøm löôïng
chaát höõu cô cao, taïo neân caùc ñoäc toá trong moâi tröôøng.
Ngaønh giao thoâng vaän taûi: chaát thaûi do khoùi xaêng, daàu môõ, buïi chì,
buïi ñaát, tai naïn, nhaát laø tai naïn traøn daàu...
22
 Nguoàn oâ nhieãm coâng nghieäp do hai quaù trình gaây ra: ñoát nhieân lieäu
vaø do boác hôi, roø ræ treân daây chuyeàn saûn xuaát vaø treân caùc ñöôøng oáng daãn.
Quaù trình ñoát nhieân lieäu thaûi ra raát nhieàu chaát ñoäc, qua oáng khoùi nhaø
maùy, ñi thaúng vaøo khoâng khí.
ÔÛ caùc nöôùc coâng nghieäp phaùt trieån, raát nhieàu dieän tích ñaát roäng lôùn
ñöôïc duøng laøm nôi choân chaát thaûi phoùng xaï, chaát thaûi hoùa chaát ñoäc nguy
hieåm, chaát thaûi sinh hoaït. Töø ñaây phaùt sinh nhieàu yeáu toá aûnh höôûng xaáu
cho moâi tröôøng. ÔÛ Myõ coù khoaûng 76.000 baõi raùc coâng nghieäp ñöôïc thieâu
ñoát; Ñan Maïch 3.200 baõi, trong ñoù coù 500 baõi raùc hoùa hoïc. Nhaät Baûn coù
löôïng raùc thaûi haøng naêm khoaûng 20 trieäu taán.
Trong khoaûng chuïc naêm gaàn ñaây, vieäc choân chaát thaûi phoùng xaï, chaát
thaûi ñoäc haïi ngoaøi bieån vaø ñaïi döông ñang gaây oâ nhieãm vaø nhieãm ñoäc naëng
cho moät soá vuøng bieån. Ñaây laø moái lo lôùn cho ngöôøi vaø thuûy sinh vaät. Ngoaøi
ra, haøng naêm bieån vaø ñaïi döông nhaän trung bình 1,6 trieäu taán daàu do taøu
thuyeàn thaûi xuoáng; khoaûng 1,1 trieäu taán do caùc tai naïn traøn daàu.
b) Noâng nghieäp: do vieäc söû duïng thuoác baûo veä thöïc vaät nhoùm clo
höõu cô (DDT, DDD, lindane, thiodane, heptachlor...) vaø caùc hôïp chaát
polychlobiphenyl (PCB), dioxin... laø caùc chaát khoù tan trong nöôùc nhöng
coù khaû naêng haáp thuï vaø tích luõy trong caùc moâ môõ.
c) Hoaït ñoäng du lòch, sinh hoaït, phaù röøng, chieán tranh cuõng laø caùc
nguyeân nhaân laøm phaùt sinh caùc nguoàn oâ nhieãm. Ví duï: haäu quaû cuûa vieäc
raûi chaát ñoäc khai quang, dieät coû cuûa Myõ trong chieán tranh Vieät Nam coøn
gaây haïi vaøi chuïc naêm sau.
1.7.2. Xaâm nhaäp: laø quaù trình chaát ñoäc thaám qua maøng teá baøo vaø
xaâm nhaäp vaøo maùu. Ñoäc chaát coù theå xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi vaø
sinh vaät thoâng qua ba ñöôøng:
Tieâu hoùa: ñoà aên, thöùc uoáng bò nhieãm baån, khoâng ñaûm baûo qui taéc
an toaøn veä sinh thöïc phaåm neân ñoäc chaát deã daøng xaâm nhaäp vaøo cô theå vaø
gaây beänh.
Moät soá ñoäc chaát haáp thuï thoâng qua caùc con vi khuaån soáng trong daï
daøy. Chaát coù tính kieàm yeáu thì haáp thu yeáu hôn trong cô theå khi noù di
chuyeån xuoáng ruoät non, ruoät giaø vaø ñaøo thaûi ra ngoaøi.
Chæ coù moät soá chaát ñi tôùi naõo, coøn laïi, chuû yeáu ñoäc chaát ñi qua gan,
thaän, qua söõa meï, tuyeán moà hoâi vaø tuyeán sinh duïc.

23
 Hoâ haáp: khoâng khí ñöôïc hít qua phoåi coù chöùa nhöõng chaát oâ nhieãm,
chuùng toàn taïi khoâng chæ ôû daïng khí maø coøn ôû daïng loûng, buïi raén coù khaû
naêng bay hôi nhö caùc loaïi dung moâi, caùc loaïi hoùa chaát, thuoác tröø saâu, laân
höõu cô, thuûy ngaân. Moät vaøi chaát coù tính thaêng hoa bieán ñoåi tröïc tieáp töø
theå raén sang khí nhö naphthalene, paradichlorobenzene… ôû nhieät ñoä caøng
cao, khaû naêng xaâm nhaäp qua ñöôøng hoâ haáp caøng lôùn. Caùc chaát ñoäc sau
khi ñöôïc haáp thuï qua maøng nhaày seõ lan toûa vaø ñi vaøo maùu. Chuùng phaân
boá tuøy theo ñoäc toá vaø caáu truùc phaân töû cuûa chuùng.
Caùc chaát ñoäc ôû daïng raén hay loûng, lô löûng trong khoâng khí nhö
khoùi, söông muø..., vôùi haït nhoû döôùi 1 micron, coù theå vaøo phoåi deã daøng vaø
tôùi taän pheá nang, gaây toån thöông nhö phuø phoåi, beänh buïi phoåi. Toaøn boä
pheá nang coù dieän tích raát lôùn vôùi moät maïng löôùi mao maïch daøy ñaëc giuùp
chaát ñoäc khueách taùn nhanh vaøo maùu, khoâng qua gan vaø khoâng ñöôïc giaûi
ñoäc nhö theo ñöôøng tieâu hoùa, maø chuùng ñi thaúng vaøo tim, ñeå ngay sau ñoù,
ñi ñeán caùc phuû taïng, ñaëc bieät ñeán heä thaàn kinh trung öông. Do ñoù, chaát
ñoäc xaâm nhaäp qua ñöôøng hoâ haáp taùc ñoäng gaây ñoäc nhanh gaàn nhö laø ñöôïc
tieâm thaúng vaøo tónh maïch.
Buïi khí ñoäc coù kích thöôùc phaân töû töø 1 - 5 micron deã daøng ñi vaøo
caùc pheá quaûn vaø pheá nang. Coøn nhöõng haït lôùn hôn 10 micron thì bò giöõ laïi
ôû heä thoáng hoâ haáp ngoaøi (muoãi)
Ñeå ñeà phoøng nhieãm ñoäc qua ñöôøng hoâ haáp, phaûi coù qui ñònh noàng
ñoää giôùi haïn cho pheùp cuûa ñoäc chaát trong moâi tröôøng khoâng khí vaø qui
ñònh thôøi gian laøm vieäc trong moâi tröôøng coù noàng ñoää nhaát ñònh cho ngöôøi
vaø sinh vaät (xem theâm chöông 4).
Ñöôøng da: da coù vai troø baûo veä choáng taùc ñoäng cuûa caùc yeáu toá hoùa
hoïc, vaät lyù vaø sinh hoïc. Do moät soá nguyeân toá nhaïy caûm vôùi lôùp môõ döôùi
da neân coù theå ñi qua da, vaøo heä tuaàn hoaøn chung cuûa cô theå.
Moät soá hôïp chaát coù theå ñi qua da nhö xaêng pha chì höõu cô, nicotin,
caùc daãn xuaát nitô vaø amin thôm, caùc dung moâi coù chlor, caùc hôïp chaát
thuoác tröø saâu, laân höõu cô, chlor höõu cô...
Nhieãm ñoäc qua da caøng deã xaûy ra neáu da bò toån thöông veà maët cô
hoïc (chaán thöông), lyù hoïc (boûng), caùc chaát hoùa hoïc (caùc chaát kích thích
vaø aên da, gaây boûng). Neáu nhieãm qua nieâm maïc caøng nguy hieåm hôn vì
nieâm maïc coù maät ñoä mao maïch daøy.

24
 Chaát ñoäc thaám qua maøng teá baøo vaø xaâm nhaäp vaøo maùu, ñeán caùc cô
quan trong cô theå. Sau ñoù, caùc hoùa chaát coù theå bò chuyeån hoùa. Moät soá
khaùc seõ tích luõy vaøo caùc cô quan khaùc nhau. Khaû naêng toàn löu hoùa chaát
trong cô theå phuï thuoäc vaøo ñaëc ñieåm hoùa hoïc, caáu truùc phaân töû, tính chaát
vaät lyù cuûa chuùng, phuï thuoäc löôïng hoùa chaát vaøo cô theå, thôøi gian tieáp xuùc,
xaâm nhaäp. Ngoaøi ra, tính ñoäc haïi coøn phuï thuoäc vaøo caáu truùc cuûa cô quan
tieáp nhaän nhö: söï haáp thuï, phaân boá, chuyeån hoùa trong cô theå vaø khaû naêng
baøi tieát cuûa töøng sinh vaät. Caùc hoùa chaát coù tính öa môõ cao seõ deã daøng taäp
trung trong caùc moâ môõ nhö: DDT, chlodane, PCB... protein cuûa plasma coù
theå lieân keát vôùi ñoàng, keõm, barbiturat; caùc thuoác khaùng sinh vaø paraquat
tích luõy trong phoåi; chì coù khaû naêng tích luõy trong xöông.
Moät soá teá baøo treân da taïo thaønh caùc tuyeán moà hoâi, chieám treân hôn
1% dieän tích da, nhieàu chaát deã bò ñaøo thaûi qua tuyeán moà hoâi; do vaäy, ít
ñoäc toá ñöôïc haáp thuï qua da. Lôùp treân cuøng cuûa da goïi laø chaát söøng,
phaúng, deïp, coù chöùa protein. Lôùp naøy co daõn, ñaøn hoài. Lôùp söøng da naøy
coi nhö laø moät laù chaén, caûn trôû caùc ñoäc toá töø beân ngoaøi vaøo. Haáp thuï daïng
nöôùc qua da raát chaäm, nhöng ñoäc toá coù chöùa lipid seõ qua da nhanh hôn.
Baøn chaân, loøng baøn tay haáp thuï ñoäc chaát chaäm hôn so vôùi ñaàu vaø naùch.
Toùm laïi, khi caùc ñoäc chaát hoaëc chaát laï ñi vaøo cô theå thoâng qua moät
hoaëc nhieàu ñöôøng nhö ñaõ keå treân, chuùng seõ ñi vaøo maùu. Sau ñoù, chuùng coù
theå bò ñaøo thaûi ra khoûi cô theå baèng moät söï chuyeån hoùa sang moät theå khaùc
hoaëc baøi tieát qua gan, thaän (vôùi caùc chaát ñoäc tan ñöôïc trong nöôùc) vaø qua
phoåi (vôùi caùc chaát ñoäc coù tính bay hôi cao). Caùc chaát ñoäc khoâng baøi tieát
ra coù theå toàn löu, tích luõy trong caùc moâ, caùc cô quan noäi taïng roài gaây caùc
beänh nguy hieåm nhö ung thö hoaëc gaây caùc ñoät bieán veà gen vaø di truyeàn.
Phaàn gaây ñoäc naøy seõ ñöôïc tieáp tuïc xeùt trong phaàn tieáp theo.
1.7.3. Gaây ñoäc
Khi chaát ñoäc ñi vaøo cô theå, seõ xaûy ra phaûn öùng giöõa noù vaø cô theå.
Phaûn öùng ñoù coù theå laøm taêng hay giaûm ñoäc tính cuûa chaát ñoäc, tuøy thuoäc
vaøo nhieàu yeáu toá nhö :
- Baûn chaát, caáu truùc cuûa chaát ñoäc
- Lieàu löôïng chaát ñoäc ñi vaøo cô theå ñeå taïo ra phaûn öùng giöõa teá baøo vaø
chaát ñoäc ñoù; ñöôïc tính baèng ñôn vò ppb hay ppm (mg/kg troïng löôïng cô theå).
- Thôøi gian taùc duïng

25
 Ví duï: tieáp xuùc vôùi NO2 trong vaøi giôø, vôùi noàng ñoää 15-50 ppm, gaây
toån thöông tim, phoåi. Nhöng cuõng vôùi noàng ñoä naøy, treân cuøng moät ñoái
töôïng, tieáp xuùc trong vaøi giaây thì gaàn nhö khoâng coù bieåu hieän toån thöông.
- Theå traïng söùc khoûe: aên uoáng ñaày ñuû chaát dinh döôõng, cô theå coù
söùc ñeà khaùng vôùi ñoäc chaát.
- Tuoåi taùc: tuoåi nhi ñoàng vaø tuoåi giaø deã nhaïy caûm vôùi caùc ñoäc chaát.
- Giôùi tính.
Ví duï: DDT khoâng ñoäc vôùi chuoät môùi sinh nhöng ñoäc vôùi chuoät lôùn.
Parathion ñoäc vôùi chuoät môùi sinh nhöng khoâng ñoäc vôùi chuoät lôùn.
Chuoät coáng ñöïc bò ñoäc gaáp 10 laàn so vôùi chuoät coáng caùi.
Chaát ñoäc coù taùc ñoäng khaùc nhau leân cô theå soáng khaùc nhau. Ví duï,
methanol ñoäc vôùi ngöôøi nhöng laïi khoâng ñoäc vôùi choù, meøo, chuoät. Do
vaäy, chuùng ta phaûi choïn ñoái töôïng nghieân cöùu phuø hôïp, caáu truùc sinh lyù
töông ñöông vôùi con ngöôøi ñeå töø ñoù coù theå duøng phöông phaùp ngoaïi suy.
Moät vaøi ví duï taùc haïi cuûa ñoäc chaát treân caùc ñoái töôïng
* Ñoái vôùi thöïc vaät: thaáy roõ trong taùc duïng laøm giaûm naêng suaát caây
troàng hay giaûm naêng suaát sinh hoïc, khi ñoäc chaát taêng cao trong moâi
tröôøng ñaát, nöôùc.
Ví duï, SO2 laøm haïn cheá söï phaùt trieån cuûa thöïc vaät. Noàng ñoää SO2 töø
3 ppm trôû leân seõ laøm ruïng laù cho ñeán gaây cheát caây.
Noàng ñoää CO töø 100 - 1000 ppm seõ laøm xoaén laù, ruïng laù, gaây cheát
non cho nhieàu loaïi caây troàng.
O3 gaây vaøng laù, ngaén reã, giaûm saûn löôïng haït.
* Ñoái vôùi taøi saûn, coâng trình
– O3 laøm cao su nöùt neû, taêng tính aên moøn coâng trình.
– SO2 laøm giaûm tuoåi thoï cuûa vaûi, nilon, tô nhaân taïo.
– NO2 laøm phai maøu thuoác nhuoäm, hoûng vaûi, tô, nilon
– CO2 vaø SO2 laøm giaûm tuoåi thoï coâng trình.
Ngoaøi ra coøn coù moät soá chaát (nhö Pb) khoâng gaây ñoäc ngay maø tích
tuï beân trong cô theå, sau ñoù döôùi taùc ñoäng cuûa caùc phaûn öùng sinh hoùa trong
cô theå, noù trôû neân ñoäc.

26
 Caùc chaát gaây ñoäc ñöôïc chia thaønh naêm nhoùm:
Nhoùm 1: gaây boûng, kích thích da vaø nieâm maïc. Ví duï nhoùm acid,
hôi acid, khí NH3.
Nhoùm 2: kích thích ñöôøng hoâ haáp, nhö Cl, NOx, HCl...
Nhoùm 3: caùc chaát gaây ngaït nhö CO, CO2, khí CH4, C2H6 .
Nhoùm 4: caùc chaát taùc duïng leân heä thaàn kinh, nhö hydrocarbon,
sulfurhydro, caùc loaïi röôïu.
Nhoùm 5: gaây ñoäc cho heä thoáng cô quan nhö heä taïo maùu, heä tieâu hoùa.
1.7.4. Phaân huûy
Moät soá ñoäc chaát coù theå bò thuûy phaân hoaëc chuyeån hoùa döôùi taùc duïng
cuûa aùnh saùng töû ngoaïi (phaûn öùng quang hoùa), taïo chaát coù ñoäc tính keùm
hôn. Ví duï, caùc thuoác baûo veä thöïc vaät hoï pyrethroid nhö decis, sherpa...
Moät soá loaïi thuoác baûo veä thöïc vaät coù goác phoát pho höõu cô deã thuûy
phaân nhö parathion, methylparathion, DDVP... khoù giöõ ñöôïc noàng ñoää cao
trong moâi tröôøng sau moät thôøi gian daøi, nhaát laø khi moâi tröôøng nöôùc coù
tính kieàm maïnh. Thôøi gian baùn huûy cuûa chuùng chæ 10 - 15 giôø trong ñieàu
kieän pH trung tính. Do ñoù, ngöôøi ta ñaõ duøng dung dòch loaõng cuûa caùc chaát
kieàm nhö dung dòch xuùt, nöôùc voâi ñeå xöû lyù, tieâu ñoäc caùc vaät lieäu bò nhieãm
chaát baûo veä thöïc vaät hoï phoát pho höõu cô vaø caùc chaát ñoäc quaân söï coù goác
phoát pho höõu cô nhö sarin, soman, VX...
Nhieàu chaát höõu cô trong nöôùc thaûi sinh hoaït (chaát beùo, carbohydrate,
hydrocarbon...) deã daøng bò oxy hoùa ñeå cho caùc saûn phaåm khoâng ñoäc hoaëc
ít ñoäc ñoái vôùi ñoäng thöïc vaät thuûy sinh.
C4H10O3N + O2 ⎯⎯⎯⎯
Vi sinh
→ CO2 + H2O + NH3
(C4H10O3N: coâng thöùc chung cuûa chaát oâ nhieãm trong nöôùc thaûi sinh hoaït)
NH3 + H2O ⎯⎯⎯⎯
pH < 7
→ NH4OH + O2 ⎯⎯⎯⎯→
Oxi hoùa
NO3- + H+ + H2O
(töø nöôùc thaûi) (ñoäc ñ/v toâm caù) (khoâng ñoäc ñ/v toâm caù)
Nhieàu chaát höõu cô, ñaëc bieät laø caùc hôïp chaát PCB (polychlorobiphenyl),
hôïp chaát ña voøng ngöng tuï (nhö dioxin; 2,4 - pyren; DDT), daãn xuaát
chlorobenzene... khoù bò thuûy phaân, khoù oxy hoùa neân toàn löu laâu daøi trong
moâi tröôøng töø 20 - 30 naêm. Ví duï: chu kyø baùn huûy cuûa 2,3,7,8 -
tetrachlorodibenzo-p-dioxin (TCDD hay dioxin) ñeán 10-12 naêm.

27
 1.7.5. Ñaøo thaûi
Thaän laø cô quan baøi tieát chuû yeáu caùc chaát ñoäc qua ñöôøng nöôùc tieåu.
Gan vaø maät coù vai troø quan troïng ñoái vôùi baøi tieát DDT vaø Pb. Phoåi laø nôi
baøi tieát caùc khí ñoäc. Ngoaøi ra, caùc chaát coøn ñöôïc baøi tieát qua moà hoâi,
nöôùc maét, söõa, nöôùc tieåu vaø phaân.
Toác ñoä ñaøo thaûi chaát ñoäc khoûi cô theå phuï thuoäc vaøo toác ñoä chuyeån
hoùa vaø baøi tieát chuùng. Thoâng thöôøng, trong cô theå, caùc chaát ñoäc ñöôïc
chuyeån hoùa thaønh chaát ít ñoäc hôn, coù tính öa môõ keùm hôn, tính hoøa tan
trong nöôùc cao hôn, do ñoù deã thaám vaøo maøng teá baøo vaø deã bò baøi tieát.
Quaù trình naøy goïi laø khöû hoaït hoùa sinh hoïc hay khöû ñoäc (detoxification).
Tuy nhieân, moät soá ít chaát khi ñi vaøo cô theå laïi bieán thaønh caùc chaát ñoäc
hôn. Quaù trình naøy ñöôïc goïi laø quaù trình hoaït hoùa sinh hoïc hay laø quaù trình
taêng ñoä ñoäc (incresing of toxicity). Vieäc taïo ra chaát chuyeån hoùa coù ñoäc tính
cao hoaëc thaáp hôn chaát ban ñaàu phuï thuoäc vaøo tính chaát, caáu truùc hoùa hoïc vaø
kieåu phaûn öùng cuûa taùc chaát ban ñaàu.
Chaát oâ nhieãm

Chaát ñoäc
Khöû hoaït hoùa sinh hoïc Deã baøi tieát
Giaûm ñoäc tính
cô theå (taêng ñoä phaân cöïc, taêng tính öa nöôùc)
Hoaït hoùa sinh hoïc Khoù baøi tieát
Taêng ñoäc tính

(giaûm ñoä phaân cöïc, taêng tính öa môõ)

Sô ñoà 1a: Chuyeån hoùa vaø ñaøo thaûi cuûa chaát ñoäc

1.8. PHAÂN LOAÏI ÑOÄC CHAÁT, ÑOÄC TOÁ

1.8.1. Cô sôû phaân loaïi
Trong heä sinh thaùi toàn taïi raát nhieàu loaïi ñoäc chaát khaùc nhau, vôùi
nhöõng möùc ñoä taùc ñoäng treân moãi loaïi ñoái töôïng cuõng khaùc nhau vaø con
ñöôøng xaâm nhaäp, gaây haïi cuûa chuùng cuõng raát ña daïng... Do ñoù, tuøy theo

28
muïc ñích nghieân cöùu, ñoái töôïng nghieân cöùu maø chuùng ta coù cô sôû ñeå phaân
loaïi ñoäc chaát thích hôïp. Coù raát nhieàu cô sôû phaân loaïi ñoäc chaát, coù theå keå
ra moät vaøi caùch phaân loaïi nhö sau:
- Phaân loaïi theo noàng ñoää - lieàu löôïng
- Phaân loaïi theo baûn chaát
- Phaân loaïi theo moâi tröôøng (ñaát, nöôùc, khoâng khí, sinh quyeån)
- Phaân loaïi theo möùc ñoä nguy hieåm
- Phaân loaïi theo nguoàn goác ñoäc chaát
- Phaân loaïi theo daïng toàn taïi
- Phaân loaïi thoâng qua ñöôøng xaâm nhaäp vaø gaây haïi
- Phaân loaïi theo ngaønh kinh teá - xaõ hoäi: ñoäc chaát trong noâng
nghieäp, coâng nghieäp, y teá, quaân söï...
- Phaân loaïi theo qui trình coâng ngheä (daïng nguyeân lieäu, daïng
phuï gia, daïng dung moâi, daïng chaát thaûi...)
- Phaân loaïi theo taùc duïng sinh hoïc ñôn thuaàn (taùc duïng kích
öùng, taùc duïng gaây ngaït, dò öùng, ung thö, ñoät bieán, quaùi thai...)
- Phaân loaïi theo sinh hoïc heä thoáng: gaây ñoäc leân moâ thaàn kinh,
leân cô quan taïo maùu; gaây ñoäc leân gan, thaän, caùc cô quan khaùc.
Tìm hieåu kyõ moãi cô sôû phaân loaïi seõ cho chuùng ta coù caùi nhìn khaùi
quaùt veà ñoäc chaát, ñoäc toá trong moâi tröôøng soáng.
1.8.2. Phaân loaïi theo noàng ñoää, lieàu löôïng
1.8.2.1. Noàng ñoää neàn: laø noàng ñoää cuûa caùc nguyeân toá saün coù trong
moâi tröôøng töï nhieân trong saïch, töùc laø noàng ñoää hieän dieän cuûa chuùng khoâng
gaây aûnh höôûng xaáu tôùi söùc khoûe cuûa con ngöôøi vaø sinh vaät, khoâng laøm
giaûm chaát löôïng cuoäc soáng sinh vaät trong caùc moâi tröôøng thaønh phaàn.
Haàu heát caùc nguyeân toá hoùa hoïc ñeàu hieän dieän vôùi moät noàng ñoää
thích hôïp trong moâi tröôøng. Chuùng laø caùc nguyeân toá coù ích goùp phaàn taïo
neân vaø duy trì söï söï soáng treân traùi ñaát. Tuy nhieân, moät soá trong chuùng laø
caùc chaát ñoäc tieàm taøng. Khi noàng ñoää - lieàu löôïng coù maët cuûa chuùng taêng
cao vaø vöôït qua moät giôùi haïn nhaát ñònh (tuøy theo moãi ñoái töôïng bò taùc
ñoäng maø giôùi haïn naøy cao hay thaáp), thì caùc ñoäc chaát tieàm taøng naøy seõ
phaùt huy ñoäc tính cuûa noù leân vaät tieáp xuùc. Nhö vaäy, moät chaát khi ôû noàng

29
ñoää thaáp (noàng ñoää neàn) coù theå laø chaát dinh döôõng, coù ích cho ñôøi soáng cuûa
con ngöôøi vaø sinh vaät, nhöng khi noàng ñoää (lieàu löôïng) coù maët taêng cao
hay do khaû naêng tích tuï sinh hoïc, chuùng vöôït qua ngöôõng nguy hieåm vaø
gaây haïi cho sinh vaät vaø heä sinh thaùi.
Caàn quan taâm ñeán moâi tröôøng coù maët cuûa loaïi ñoäc chaát noàng ñoää -
lieàu löôïng naøy. Neáu toàn taïi trong ñaát, ñaù thì noàng ñoää cho pheùp cao hôn
trong moâi tröôøng nöôùc hay khoâng khí raát nhieàu. Moät noàng ñoää töông ñoái
nhoû trong nöôùc coù theå gaây ñoäc nghieâm troïng cho heä sinh thaùi thuûy. Ngöôïc
laïi, moät noàng ñoää töông ñoái lôùn trong ñaát ñaù, nhöng do toàn taïi ôû theå raén
neân taùc haïi ñoái vôùi sinh vaät (ñöôïc tính laø noàng ñoää toång coäng cuûa nguyeân
toá ñoù) coù theå chöa xaûy ra.
Ví duï, caùc nguyeân toá kim loaïi naëng nhö cadmium, thuûy ngaân,
cobalt, chì... coù theå toàn taïi trong ñaát ñaù, khoaùng vaät trong töï nhieân ñeán
noàng ñoää vaøi hoaëc vaøi chuïc ppm vaãn khoâng gaây ñoäc, nhöng khi chuùng hoøa
tan trong nöôùc thì chæ vôùi noàng ñoää nhoû hôn 1 ppm ñaõ gaây ñoäc cho moät soá
loaïi ñoäng, thöïc vaät.
Löôïng ñoäc chaát saün coù trong ñaát chæ laø moät phaàn nhoû cuûa toång soá coù
trong lôùp phong hoùa, khoaûng ít hôn 10%, thoâng thöôøng laø ít hôn 1%.
Tính ñoäc cuûa loaïi ñoäc chaát noàng ñoää - lieàu löôïng thöôøng lieân quan
ñeán hai yeáu toá:
- Lieàu löôïng chaát ñoäc
- Tính nhaïy caûm sinh vaät ñoái vôùi nhöõng chaát ñoäc ñaëc bieät ñang ñöôïc
nghieân cöùu.
Lieàu löôïng do sinh vaät tieáp nhaän bò aûnh höôûng bôûi noàng ñoää chaát ñoäc
coù trong moâi tröôøng vaø thôøi gian tieáp xuùc vôùi ñoäc chaát hoaëc ñöa ñoäc chaát
vaøo cô theå. Do vaäy, moät ñoäc chaát coù noàng ñoää nhoû trong neàn moâi tröôøng
trong moät thôøi gian daøi cuõng vaån coù theå seõ gaây ñoäc cho caùc ñoái töôïng
trong heä sinh thaùi do khaû naêng ñöôïc tích luõy sinh hoïc. Neáu chòu taùc ñoäng
thöôøng xuyeân cuûa daïng nhieãm ñoäc naøy (ñoäc maõn tính), con ngöôøi vaø sinh
vaät coù khaû naêng bò aûnh höôûng ñeán heä thoáng di truyeàn, daãn ñeán ñoät bieán,
ung thö hoaëc aûnh höôûng ñeán phoâi thai.
1.8.2.2. Noàng ñoä cho pheùp cuûa chaát ñoäc
Ñònh nghóa
Noàng ñoä cho pheùp laø chæ tieâu veà noàng ñoä duøng ñeå khoáng cheá chaát
ñoäc trong vieäc baûo veä söùc khoûe cho ngöôøi vaø sinh vaät. Noù laø cô sôû giaùm saùt

30
moâi tröôøng, ñaùnh giaù tieáp xuùc ngheà nghieäp vaø taùc haïi söùc khoûe cuõng nhö
coù yù nghóa döï phoøng.
- Theo Toå chöùc Y teá Theá giôùi, noàng ñoää toái ña cho pheùp laø nhöõng noàng
ñoää chaát ñoäc maø ôû noàng ñoä ñoù, ngöôøi coâng nhaân tieáp xuùc 8 giôø/ ngaøy vaø 40
giôø/tuaàn maø noù khoâng gaây aûnh höôûng gì cho söùc khoûe cuûa hoï.
- ÔÛ Lieân Xoâ (cuõ), noàng ñoää toái ña cho pheùp laø nhöõng noàng ñoä cuûa
moät ñoäc chaát nhaát ñònh, khoâng aûnh höôûng gì ñeán söùc khoûe coâng nhaân
trong thôøi gian hoï ñang laøm vieäc vaø caû sau naøy, suoát ñôøi hoï.
- Caùc giaù trò giôùi haïn ngöôõng cuûa Myõ qui ñònh chæ aùp duïng cho ña soá
coâng nhaân coù söùc khoûe bình thöôøng, khoâng keå nhöõng ngoaïi leä. Qui ñònh
naøy chæ coù tính chaát chæ daãn veà veä sinh moâi tröôøng maø thoâi!
Teân goïi
- Lieân Xoâ (cuõ) goïi laø noàng ñoää toái ña cho pheùp, vieát theo chöõ La tinh
laø PDK (predelno dopustima koncentraciia).
- Myõ thöôøng duøng trò soá giôùi haïn ngöôõng (TLVs - threshold limit
values), teân theo Hoäi caùc nhaø veä sinh coâng nghieäp Myõ duøng.
- Vieän tieâu chuaån Myõ coù duøng teân noàng ñoää toái ña cho pheùp MAC
(maxima allowable concentration).
- Ñöùc duøng teân noàng ñoää toái ña cho pheùp.
- Phaùp coù nhieàu teân goïi khaùc nhau nhöng cuøng moät yù nghóa. Ví duï
nhö concentratien maximale admissible (NÑTÑCP), limites toleùrables,
limites permissibles, seuils limites...
- Vieät Nam duøng teân noàng ñoää toái ña cho pheùp (NÑTÑCP) trong caùc
vaên baûn cuûa Boä Y teá, thöôøng teân ngaén laø NÑCP.
Qui ñònh NÑCP
Moãi quoác gia coù qui ñònh rieâng NÑCP cuûa nöôùc mình tuøy theo quan
ñieåm vaø tình hình cuûa moãi nöôùc.
- Vieät Nam: qui ñònh trong vaên baûn "Nhöõng tieâu chuaån taïm thôøi veà
veä sinh" - Boä Y teá.
- WHO: löïa choïn theo quy ñònh cuûa Myõ vaø Lieân Xoâ (cuõ) 24 chaát
ñoäc maø NÑCP cuûa hai nöôùc naøy xaáp xæ nhau vaø khuyeán caùo neân aùp duïng
treân phaïm vi quoác teá.

31
 - Caùc trò soá NÑCP cuûa Myõ thöôøng cao hôn Lieân Xoâ 1-90 laàn.
- Lieân Xoâ laø nöôùc coù qui ñònh NÑCP sôùm nhaát, sau ñoù laø Myõ, Ñöùc
(tröôùc 1945). Caùc nöôùc khaùc thöôøng laø keá thöøa qui ñònh NÑCP cuûa Myõ
(deã hôn). Moät vaøi nöôùc aùp duïng cuûa Lieân Xoâ (nghieâm ngaët hôn) hoaëc
moät soá nöôùc ñieàu chænh cho hôïp vôùi nöôùc mình.
- Ngoaøi nhöõng NÑCP trong 8 giôø, 40 giôø lao ñoäng, Lieân Xoâ vaø Myõ
coøn qui ñònh NÑCP coù caùc trò soá cao hôn nhöng vôùi thôøi gian tieáp xuùc
ngaén (15, 30, 60 phuùt...).
1.8.3. Phaân loaïi theo baûn chaát
Trong moâi tröôøng töï nhieân coù nhöõng chaát theå hieän tính ñoäc ngay khi
toàn taïi ôû daïng nguyeân thuûy cuûa noù. Khaû naêng gaây ñoäc cuûa loaïi ñoäc chaát,
ñoäc toá naøy taùc duïng vôùi baát keå noàng ñoää (lieàu löôïng) lôùn hay nhoû, töùc laø
phuï thuoäc vaøo baûn chaát chính cuûa noù vaø sau ñoù môùi laø noàng ñoää hieän dieän
cuûa noù. Ñoäc chaát baûn chaát coù khaû naêng öùc cheá, gaây roái loaïn sinh lyù, gaây
nguy haïi cho söùc khoûe con ngöôøi vaø caùc sinh vaät ôû baát cöù moâi tröôøng naøo.
Ví duï, moät vaøi chaát ñoäc baûn chaát nhö H2S, CCl4, Pb, Hg, noïc ong, noïc con
boø caïp...
Tính ñoäc cuûa chaát ñoäc baûn chaát phuï thuoäc nhieàu yeáu toá nhöng quan
troïng nhaát laø daïng caáu truùc hoùa hoïc cuûa noù:
- Chaát ñoäc daïng hôïp chaát hydrocarbon coù tính ñoäc tyû leä thuaän
vôùi soá nguyeân töû carbon trong phaân töû.
- Nhöõng chaát voâ cô coù cuøng soá löôïng caùc nguyeân toá thì chaát naøo
coù soá nguyeân töû ít hôn seõ ñoäc hôn.
• Ví duï CO ñoäc hôn CO2
- Soá nguyeân töû halogen thay theá hydro caøng nhieàu thì chaát ñoù
caøng ñoäc: Ví duï CCl4 ñoäc hôn nhieàu so vôùi CH3Cl
Sau ñaây laø moät vaøi ví duï.
- Ñoäc chaát thuyû ngaân (Hg) trong töï nhieân thöôøng gaëp döôùi daïng
caùc hôïp chaát voâ cô nhö HgO (maøu ñoû), HgCl2, Hg(CN)2... vaø höõu cô
thuoäc y teá nhö neptan, mercurocrom, thuoäc baûo veä thöïc vaät, choáng naám
moác nhö serezan, sanesan... Thuyû ngaân ôû daïng ion raát ñoäc. Noù laø chaát
ñoäc teá baøo, taùc duïng cuûa noù raát phöùc taïp. Hg gaây thoaùi hoùa toå chöùc, taïo
thaønh caùc hôïp chaát protein raát deã tan, laøm teâ lieät chöùc naêng cuûa caùc nhoùm

32
thiol (-SH), caùc heä thoáng men cô baûn vaø oxy hoùa khöû cuûa teá baøo. Hg
thöôøng thaâm nhaäp vaøo cô theå theo ba ñöôøng: hoâ haáp, da, tieâu hoùa, chuû
yeáu laø qua ñöôøng hoâ haáp. Trong maùu, khi Hg cuûa hôïp chaát voâ cô keát hôïp
chuû yeáu vôùi protein huyeát thanh thì Hg cuûa hôïp chaát höõu cô laïi gaén vaøo
hoàng caàu. Trong thaän, Hg tích luõy ôû phaàn ñaàu cuûa thaän, khoâng tích luõy
trong caùc cuoän tieåu caàu. Trong naõo, Hg tích luõy nhieàu nhaát laø trong caùc teá
baøo thaàn kinh cuûa chaát xaùm. Hít thôû Hg vôùi noàng ñoää 0,5 μg/m3 khoâng khí
ñaõ coù aûnh höôûng ñeán heä thaàn kinh. Hg(CN)2 raát ñoäc, moät ngöôøi khoûe
uoáng 0,13 g coù theå cheát sau 9 ngaøy vôùi caùc trieäu chöùng cuûa Hg. Thuûy
ngaân coù trong coâng ngheä khai thaùc quaëng, ñoát than (coù chöùa Hg laø chaát
taïp)... ñaëc bieät hieän nay raùc thaûi beänh vieän thaûi ra moät löôïng lôùn Hg vaøo
moâi tröôøng (seõ trình baøy kyõ trong chöông 5).
Moät soá chaát ñoäc baûn chaát trong moâi tröôøng khoâng khí
+ CO: chieám tyû leä lôùn trong caùc chaát gaây oâ nhieãm khoâng khí. Tuy
nhieân noàng ñoää CO trong khoâng khí khoâng oån ñònh, bieán thieân nhanh, ta
chöa xaùc ñònh ñöôïc chính xaùc. CO tích luõy trong laù laùch, khoâng tích luõy
trong maùu vaø maát ñi raát nhanh. Coù theå gaây cheát ñoät ngoät ngöôøi vaø ñoäng
vaät khi hít thôû phaûi luoàng khoâng khí CO, vì CO taùc duïng maïnh vôùi
hemoglobin (Hb), maïnh gaáp 250 laàn so vôùi taùc duïng vôùi oxy, laáy oxy cuûa
Hb vaø taïo thaønh carboxyhemoglobin, laøm maát khaû naêng vaän chuyeån oxy
cuûa maùu vaø gaây ra ngaït thôû.
Hb.O + CO ↔ Hb.CO + O2
Ngoaøi ra, CO coøn taùc duïng vôùi Fe trong xytocrom-oxydaza (men hoâ
haáp coù chöùc naêng hoaït hoùa oxy), laøm baát hoaït men, laøm cho thieáu oxy
caøng traàm troïng. Ñoái vôùi thöïc vaät, CO taùc ñoäng ít nhaïy caûm hôn, nhöng
khi noàng ñoä cao (100 - 10000 ppm trong khoâng khí) seõ laøm ruïng laù, xoaén
laù, caây non cheát, caây coái chaäm phaùt trieån. CO phaù vôõ khaû naêng ngöng keát
nitô, laøm thöïc vaät thieáu ñaïm.
+ NO taùc duïng maïnh vôùi hemoglobin (gaáp 1500 laàn so vôùi CO),
nhöng NO trong khí quyeån khoâng coù khaû naêng thaâm nhaäp vaøo maïch maùu
ñeå taùc duïng vôùi Hb.
+ NH3 laø khí ñoäc coù khaû naêng kích thích maïnh leân ñöôøng hoâ haáp vaø
nieâm maïc aåm öôùt, gaây boûng raùt do phaûn öùng kieàm hoùa keøm theo toûa
nhieät. Ngöôõng chòu ñöïng laø 20 – 40 mg/m3 khoâng khí. NH3 thöôøng gaây
nhieãm ñoäc caáp tính.

33
 – Thuoác baûo veä thöïc vaät (BVTV) nhö dioxin, paraquat, carbamat,
DDT... raát ñoäc, taán coâng vaøo heä hoâ haáp cuûa con ngöôøi. Dö löôïng thuoác
BVTV treân noâng saûn cuõng taùc ñoäng xaáu cho ngöôøi tieâu duøng, taán coâng vaøo
caùc moâ, gaây dò daïng, ñoät bieán gen, taùc haïi laâu daøi.
Nhöõng thuoác BVTV tan ñöôïc trong môõ nguy hieåm hôn caùc chaát ñoäc
tan ñöôïc trong nöôùc. Chuùng deã daøng vöôït qua caùc raøo caûn teá baøo nhö phaù
huûy maøng teá baøo, ñaåy Ca ra ngoaøi, laøm toån thöông teá baøo, sau ñoù taán
coâng vaøo nhaân teá baøo, laøm thay ñoåi enzym, thay ñoåi protein, taïo ra moät
soá phaûn öùng gaây bieán ñoåi gen, laø nguyeân nhaân gaây ung thö vaø treû sinh ra
bò dò daïng.
Ñoäc toá ñoäng vaät: nhö noïc raén, noïc ong, reát, boø caïp... Tuy nhieân vôùi
moät löôïng cöïc nhoû, caùc chaát naøy laïi coù theå duøng nhö thuoác chöõa beänh.
Ñoäc toá thöïc vaät: nhö caây laù ngoùn, caây cuû ñaäu, caây thuoác caù.
Ñoäc toá vi sinh vaät: nhö vi khuaån thöông haøn, tieâu chaûy, vieâm ñaïi
traøng... ñoái vôùi ngöôøi vaø ñoäng vaät, coøn ñoái vôùi thöïc vaät nhö toxine
fusarium lycopersici sacc, pseudomonas tabaci...
1.8.4. Ñoäc chaát trung gian giöõa hai loaïi – baûn chaát vaø lieàu löôïng
Coù nhöõng chaát coù theå xeáp vaøo loaïi ñoäc chaát noàng ñoää - lieàu löôïng
bôûi chæ vôùi moät noàng ñoää vöôït giôùi haïn, noù môùi theå hieän tính ñoäc. Tuy
nhieân, cuõng coù theå xeáp noù vaøo loaïi chaát ñoäc baûn chaát vì xeùt ôû moät ñieàu
kieän nhaát ñònh, noù coù theå gaây roái loaïn sinh lyù, toån thöông cho cô theå neáu
thaâm nhaäp vaøo caùc cô quan noäi taïng.
Ví duï, benzene (C6H6) coù theå vöøa laø chaát ñoäc baûn chaát noù laø chaát
ñoäc lieàu löôïng, noù coù theå gaây toån thöông ôû tuûy xöông vaø gaây moät chuoãi
phaûn öùng vôùi teá baøo. Khi noàng ñoä benzene trong cô theå cao, taùc ñoäng gaây
haïi seõ keùo daøi, quaù trình toång hôïp protein bò döøng vaø gaây cheát teá baøo. Khi
bò nhieãm ñoäc benzene, benzene ñöôïc oxy hoùa ôû gan thaønh phenol keát hôïp
vôùi acid sulfuric hoaëc acid glucoronic taïo thaønh caùc acid
phenylglucoronic vaø thaûi ra nöôùc tieåu döôùi daïng muoái kieàm. Benzene
ñöôïc haáp thuï qua phoåi vaø da, tan trong môõ vaø tích tuï trong moâ môõ. Tieáp
xuùc vôùi noàng ñoää benzene cao gaây nhieãm ñoäc caáp tính, gaây choaùng vaùng,
ngaït thôû, coù theå gaây töû vong. Benzene gaây ngoä ñoäc maõn tính ôû tuûy xöông,
gaây meät moûi, xaùo troän ñöôøng daï daøy, thieáu maùu, laøm xaùo troän DNA di
truyeàn, nhieãm saéc theå baïch caàu.

34
 1.8.5. Phaân loaïi theo möùc ñoä nguy hieåm
Möùc ñoä nguy hieåm cuûa moät loaïi ñoäc chaát treân moät ñoái töôïng
nghieân cöùu xaùc ñònh thöôøng ñöôïc phaân loaïi döïa theo giaù trò LD50 hay
LC50. Möùc ñoä nguy hieåm tuøy thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá, theo phaân loaïi
cuûa WHO, caùc hoùa chaát coù möùc ñoä nguy hieåm tuøy theo daïng toàn taïi vaø
con ñöôøng xaâm nhaäp vaøo cô theå sinh vaät thí nghieäm nhö sau:
Baûng 1.2. Phaân loaïi chaát ñoäc theo möùc ñoä nguy hieåm.
Caáp ñoäc LD50, chuoät (mg/kg caân naëng)
Qua mieäng Qua da
Theå raén Theå loûng Theå raén Theå loûng
Ñoäc maïnh <5 < 20 <10 < 40
Ñoäc 5 - 50 20 - 200 10 - 100 40 - 400
Ñoäc trung bình 50 - 500 200 - 2000 100 - 1000 400 - 4000
Ñoäc ít > 500 < 2000 > 4000

(Nguoàn: WHO, 1998)

Haàu heát caùc loaïi thuoác BVTV ñeàu raát ñoäc vôùi ngöôøi vaø ñoäng vaät maùu
noùng. Tuy nhieân, möùc ñoä nguy hieåm moãi loaïi thuoác khaùc nhau. Ngöôøi ta chia
2 loaïi:
ƒ Chaát ñoäc gaây nhieãm ñoäc noàng ñoää (concentrative poison): möùc ñoä
gaây ñoäc cuûa nhoùm chaát naøy phuï thuoäc vaøo löôïng thuoác thaâm
nhaäp vaøo cô theå. ÔÛ döôùi lieàu gaây töû vong, thuoác daàn daàn ñöôïc
phaân giaûi vaø baøi tieát ra ngoaøi cô theå. Tuy nhieân, chuùng coù theå
gaây nhieãm ñoäc maõn tính cho nhöõng ngöôøi coù thôøi gian tieáp xuùc
laâu. Hôïp chaát thuoäc nhoùm naøy goàm coù laân höõu cô pyrethroid,
cacbamat, hôïp chaát coù nguoàn goác thöïc vaät.
ƒ Chaát gaây nhieãm ñoäc tích luõy (accumulative poison): laø chaát coù
khaû naêng tích luõy laâu daøi trong cô theå vaø gaây nhöõng bieán ñoåi sinh
lyù coù haïi cho cô theå soáng. Ngoaøi ra, moät soá chaát coù khaû naêng gaây
ung thö, quaùi thai vaø aûnh höôûng di truyeàn ñoái vôùi nhöõng ngöôøi
tieáp xuùc laâu daøi. Hôïp chaát thuoäc nhoùm naøy goàm coù chlor höõu cô,
hôïp chaát chöùa As, Pb...
1.8.6. Phaân loaïi theo nguoàn goác ñoäc chaát
Ñoäc chaát trong töï nhieân xuaát phaùt töø nhieàu nguoàn goác khaùc nhau
nhö nguoàn goác sinh hoùa, hoùa hoïc, chaát phoùng xaï... vaø chính nguoàn goác

35
naøy seõ aûnh höôûng nhieàu ñeán ñoäc tính, möùc ñoä gaây haïi cuûa chuùng. Coù theå
phaân theo caùc nhoùm: ñoäc toá sinh hoïc, chaát ñoäc hoùa hoïc, chaát ñoäc phoùng
xaï v.v…
a) Ñoäc toá sinh hoïc
Ñoäc toá sinh hoïc laø caùc taùc nhaân ñöôïc sinh ra töø vi khuaån, vi truøng,
ñoäc toá tieát ra töø thöïc vaät, ñoäng vaät, caùc saûn phaåm cuûa quaù trình phaân huûy
ñoäng, thöïc vaät cheát döôùi taùc duïng cuûa vi sinh vaät, quaù trình bieán ñoåi gen,
ñoäc toá töø caùc loaïi naám, coân truøng... Noùi chung, caùc taùc nhaân ñoäc sinh hoïc
laøm thay ñoåi theo chieàu höôùng xaáu söï phaùt trieån bình thöôøng cuûa heä sinh
thaùi, ñôøi soáng sinh vaät vaø con ngöôøi.
Caùc vi khuaån vaø naám gaây beänh xaâm nhaäp vaøo cô theå baèng nhieàu con
ñöôøng khaùc nhau, tuøy theo ñieàu kieän moâi tröôøng cuï theå. Ví duï, trong moâi
tröôøng khoâng khí neáu coù vi truøng Kock (vi truøng lao), deã xaâm nhaäp qua
ñöôøng hoâ haáp cho nhöõng ngöôøi trong vuøng. Trong nöôùc nhieãm baån cuõng coù
nhieàu loaïi vi truøng, vi khuaån, naám lan truyeàn theo ñöôøng nöôùc nhö vi
khuaån ñöôøng ruoät salmonela typhi vaø S.paratyphi gaây beänh thöông haøn, ít
gaëp hôn laø vi khuaån lò shigella, vi khuaån dòch taû vibriscomma. Caùc vi khuaån
gaây beänh ñoâi khi cuõng toàn taïi trong caùc ñoäng vaät nhuyeãn theå; roài thoâng qua
ñoù, gaây beänh cho caùc loaøi khaùc nhö laø moät vaät trung gian. Caùc loaøi naám coù
theå gaây beänh qua ñöôøng nöôùc nhö loaïi naám gaây beänh ngoaøi da tryco
phyton. Caùc ñoäc toá tieát ra töø caùc loaøi naám ñoäc coù theå gaây cheát ngöôøi, gaây
hoaïi töû hoaëc ung thö. Ngoaøi ra, caùc vi khuaån, vi ruùt khoâng mang ñoäc toá
cuõng coù theå laøm thay ñoåi hoaït ñoäng cuûa teá baøo, gaây ñoät bieán.
Nhieàu loaïi ñoäng vaät, thöïc vaät mang ñoäc toá raát nguy hieåm. Nhaát laø
khi bò taán coâng, chuùng tieát ra ñoäc chaát laøm teâ lieät keû thuø hoaëc con moài. Ví
duï nhö caây laù ngoùn, noïc raén, dòch tieát ra töø con söùa, boø caïp...
b) Chaát ñoäc hoùa hoïc
Trong töï nhieân, caùc ñoäc chaát coù nguoàn goác töø hoùa chaát, laø saûn phaåm
cuûa caùc phaûn öùng hoùa hoïc, töø caùc ngaønh coâng nghieäp, chaát thaûi coâng
nghieäp... ñöôïc xeáp vaøo loaïi ñoäc chaát hoùa hoïc. Raát nhieàu ñoäc chaát coù
nguoàn goác töø hoùa chaát. Möùc ñoä gaây ñoäc cuûa chuùng tuøy thuoäc nhieàu vaøo
caáu truùc hoùa hoïc, noàng ñoä taùc ñoäng cuûa chuùng vaø traïng thaùi cuûa cô theå
nhaän chaát ñoäc.
Chaát ñoäc coù nguoàn goác hoùa hoïc coù theå toàn taïi ôû ba daïng: raén, loûng, khí.

36
 Tuøy theo khaû naêng phaân taùn vaøo cô theå con ngöôøi maø taùc duïng gaây
ñoäc cuûa moãi daïng khaùc nhau. Caùc chaát khí deã thaám vaøo cô theå ngöôøi neân
möùc ñoä gaây ñoäc cuõng cao hôn chaát loûng vaø raén. Ngoaøi ra, ñoäc tính cuûa
moãi loaïi coøn tuøy thuoäc vaøo tính chaát vaät lyù, caáu taïo hoùa hoïc maø coù caùc
möùc ñoä ñoäc khaùc nhau.
c) Chaát ñoäc phoùng xaï
Tia phoùng xaï laø nhöõng tia maét thöôøng khoâng nhìn thaáy ñöôïc, phaùt
ra töø caùc nguyeân toá phoùng xaï nhö uranium, cobalt, radium... Haït nhaân
nguyeân töû phoùng xaï coù theå phaùt ra caùc tia nhö sau:
- Tia α laø chuøm haït nhaân mang ñieän tích döông. Khoái löôïng haït
baèng 4 vaø ñieän tích haït baèng 2, chính laø chuøm haït nhaân nguyeân töû heli.
Khaû naêng xuyeân qua vaät chaát keùm nhöng khaû naêng gaây ion hoùa raát lôùn.
Trong khoâng khí, tia α ñi ñöôïc 10 - 20cm, cöù moãi mm ñöôøng ñi taïo ñöôïc
6000 ion.
- Tia β laø chuøm haït ñieän töû ñieän tích baèng 1 vaø khoái löôïng khoâng
ñaùng keå, coù khaû naêng ñaâm xuyeân maïnh hôn tia α. Trong khoâng khí tia β
ñi ñöôïc moät ñoaïn ñöôøng daøi gaáp 10 laàn tia α, cöù 1mm ñöôøng ñi, taïo ñöôïc
6 ion. Tia β+ laø nhöõng haït coù khoái löôïng baèng khoái löôïng haït ñieän töû vaø
mang ñieän tích döông, ñöôïc taïo ra do söï phaân huûy cuûa moät soá ñoàng vò
phoùng xaï nhaân taïo.
- Tia γ– laø moät böùc xaï ñieän töø phaùt ra töø haït nhaân nguyeân töû, coù toác ñoä
baèng vaän toác aùnh saùng. Noù gaây ra hieän töôïng ion hoùa giaùn tieáp nhôø ba hieäu
öùng quang ñieän, Compton vaø sinh ñoâi haït nhaân. Tia γ– coù khaû naêng xuyeân qua
vaät chaát maïnh, muoán caûn noù phaûi duøng taám chì hoaëc beâ toâng daøy.
AÛnh höôûng cuûa tia phoùng xaï: tia phoùng xaï khi chieáu töø ngoaøi vaøo
beà maët cô theå taïo ra moät taùc duïng goïi laø taùc duïng ngoaïi chieáu.
Chaát phoùng xaï xaâm nhaäp vaøo cô theå (qua ñöôøng hoâ haáp, tieâu hoùa)
tôùi caùc cô quan, sau ñoù gaây taùc duïng chieáu xaï thì goïi laø taùc duïng noäi
chieáu. Taùc duïng naøy nguy hieåm hôn taùc duïng ngoaïi chieáu.
Naïn nhaân nhieãm phoùng xaï coù theå ôû hai daïng: nhieãm ñoäc caáp tính
vaø maõn tính.
Caáp tính
Phaùt beänh raát nhanh sau khi nhieãm phoùng xaï vaøi ngaøy hoaëc vaøi giôø. Khi
cô theå bò nhieãm xaï toaøn thaân moät lieàu treân 300 Rem, coù caùc trieäu chöùng:
37
 - Roái loaïn caùc chöùc naêng thaàn kinh trung öông, ñaëc bieät laø voû
naõo, caûm giaùc meät moûi
- Da bò boûng ôû choã tia phoùng xaï ñi qua
- Cô quan taïo maùu bò toån thöông naëng neà
- Lieân keát hoùa hoïc cuûa DNA trong teá baøo bò beû gaõy
- Suy nhöôïc cô theå daãn ñeán cheát.
Nhieãm xaï caáp tính chæ xaûy ra trong caùc vuï noå haït nhaân, söï coá trung
taâm nguyeân töû, ít gaëp trong caùc ñieàu kieän saûn xuaát vaø nghieân cöùu.
Maõn tính
Caùc trieäu chöùng xuaát hieän muoän vaøi naêm ñeán vaøi chuïc naêm sau khi
bò nhieãm xaï. Turk (1984) cho bieát, khi con ngöôøi hay sinh vaät tieáp xuùc vôùi
nguoàn phoùng xaï töø moät 100 - 250 Rad thì khoâng cheát, nhöng meät moûi,
noân möûa, ruïng toùc, xuaát hieän caùc maàm moáng cuûa beänh ung thö.
1.8.7. Phaân loaïi theo traïng thaùi toàn taïi
a) Traïng thaùi hoùa hoïc
Caùc chaát ñoäc toàn taïi ôû daïng khaùc nhau: ñôn chaát hay hôïp chaát, daïng
ion hay phaân töû thì khaû naêng gaây ñoäc cuõng khaùc nhau. Ví duï, trong daõy
ion cuûa nhoâm Al3+, Al(OH)2+, (AlOH)2+, Al(OH)3, Al(OH)4- thì daïng Al3+
vaø (AlOH)2+ laø caùc daïng ñoäc chaát. Moâi tröôøng toàn taïi hoùa chaát cuõng goùp
phaàn laøm taêng hay giaûm thieåu ñoäc tính. Ví duï :
- Söï hieän dieän cuûa calcium ôû noàng ñoää lôùn coù theå laøm giaûm tính ñoäc
cuûa nhieàu kim loaïi.
- Chaát höõu cô trong ñaát vaø ñaát seùt coù theå keát hôïp vôùi nhau vaø goùp
phaàn coá ñònh caùc kim loaïi, laøm giaûm ñoäc tính.
- Moâi tröôøng coù tính acid thöôøng laøm taêng tính hoøa tan cuûa ñoäc chaát,
taêng hoaït tính.
- Söï hieän dieän cuøng moät luùc cuûa nhieàu ñoäc toá, ñoäc chaát seõ laøm coäng
höôûng tính ñoäc hay laøm trieät tieâu tính ñoäc cuûa nhau.
- Noàng ñoää oxygen, ñieän theá oxy hoùa - khöû coù theå aûnh höôûng maïnh
tôùi tính hoøa tan cuûa ñoäc chaát.
- Tính thaåm thaáu cuûa dung dòch ñaát laø haøm soá cuûa noàng ñoää toång
coäng cuûa ion ñoäc tieàm taøng, do ñoù aûnh höôûng maïnh ñeán khaû naêng
thaâm nhaäp hay sinh ra ñoäc chaát.

38
 b) Traïng thaùi vaät lyù
Traïng thaùi vaät lyù cuûa ñoäc chaát coù theå ôû theå raén, loûng, khí, hôi, buïi...
Möùc ñoä gaây ñoäc cuûa chaát ñoäc taêng daàn töø theå raén, sang loûng vaø cao nhaát
laø theå khí. Khaû naêng gaây ñoäc thay ñoåi theo traïng thaùi vaät lyù cuûa ñoäc chaát
phuï thuoäc vaøo möùc ñoä khueách taùn caùc ñoäc chaát vaøo moâi tröôøng.
1.8.8. Phaân loaïi thoâng qua ñöôøng thaâm nhaäp vaø gaây haïi
Chaát ñoäc thaâm nhaäp vaøo caùc ñoái töôïng trong heä sinh thaùi baèng
nhieàu con ñöôøng, caùch thöùc khaùc nhau. Caùc caùch thöùc naøy cuõng quyeát
ñònh ñeán möùc ñoä taùc haïi maø ñoäc chaát aûnh höôûng leân ñoäng vaät, thöïc vaät vaø
con ngöôøi. Duø baèng con ñöôøng thaâm nhaäp naøo thì khi vaøo trong cô theå
sinh vaät vaø con ngöôøi, ñoäc chaát cuõng gaây ra söï maát oån ñònh cuûa caáu truùc
vaät chaát trong cô theå, nhöng neáu bieát tröôùc con ñöôøng cuûa moãi loaïi,
chuùng ta coù theå phoøng ngöøa tích cöïc. Vì vaäy, phaân loaïi ñoäc chaát theo
caùch thöùc thaâm nhaäp cuûa chuùng laø moät caùch phaân loaïi hôïp lyù. Ví duï, caùc
chaát nhieãm ñoäc ôû theå khí thaâm nhaäp vaøo cô theå qua ñöôøng hoâ haáp deã hôn
caùc chaát theå loûng vaø raén, do ñoù, coù theå phaân loaïi caùc chaát ñoäc daïng khí
thuoäc nhoùm gaây nhieãm ñoäc qua ñöôøng hoâ haáp. Tuy nhieân, trong nhieàu
tröôøng hôïp, caùch phaân loaïi naøy khoâng hoaøn toaøn ñuùng. Ví duï, thuûy ngaân
bình thöôøng ôû traïng thaùi loûng nhöng coù theå gaây nhieãm ñoäc caáp thoâng qua
ñöôøng hoâ haáp do söï deã bay hôi cuûa noù.
Tìm hieåu treân moãi loaïi ñoái töôïng bò ñaàu ñoäc seõ cho chuùng ta nhöõng
nhoùm ñoäc chaát vaø caùch thöùc ñi vaøo cô theå cuûa chuùng.
Ñoái vôùi thöïc vaät
- Thaâm nhaäp chuû ñoäng: thaâm nhaäp moät caùch töï nhieân thoâng qua
tieáp xuùc, trao ñoåi chaát. Chaát ñoäc (ôû daïng raén, loûng, khí) coù trong moâi
tröôøng oâ nhieãm seõ thaâm nhaäp qua tieáp xuùc tröïc tieáp vaø trao ñoåi chaát
vôùi thöïc vaät, thoâng qua khí quyeån, ñaát, nöôùc coù chöùa caùc thaønh phaàn
ñoäc haïi. Ví duï, caùc kim loaïi naëng, acid, base... trong ñaát, thaâm nhaäp
vaøo cô theå thöïc vaät thoâng qua boä reã, sau ñoù tích tuï trong thaân caây, laâu
daàn phaù vôõ caáu truùc teá baøo caây, giaùn tieáp gaây ñoäc cho ñoäng vaät aên
phaûi chuùng.
- Thaâm nhaäp thuï ñoäng: thaâm nhaäp baèng töông taùc nhaân taïo, ví duï
nhö qua phaân boùn, thuoác kích thích taêng tröôûng ñöôïc boùn cho caây.

39
 Ñoái vôùi ñoäng vaät
Ñoäc chaát thaâm nhaäp vaøo cô theå ñoäng vaät vaø con ngöôøi qua ba
ñöôøng: tieáp xuùc qua da, qua ñöôøng hoâ haáp, ñöôøng tieâu hoùa. Do ñoù, ñoäc
chaát cuõng ñöôïc phaân loaïi döïa vaøo con ñöôøng maø ñoäc chaát coù theå tieán vaøo
cô theå ñoäng vaät vaø gaây haïi.

1.9. ÑOÁI TÖÔÏNG NGHIEÂN CÖÙU CUÛA ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG
Ñoäc hoïc moâi tröôøng nghieân cöùu caùc ñoái töôïng:
+ Caùc aûnh höôûng cuûa ñoäc chaát (hoùa, voâ cô, höõu cô töø caùc quaù trình
oâ nhieãm moâi tröôøng), caùc ñoäc toá sinh hoïc (ñoäc toá ñoäng thöïc vaät, vi sinh
vaät) vaø keå caû ñoäc toá töø ngöôøi beänh tieát ra, leân:
- Caùc caù theå sinh vaät
- Quaàn theå
- Quaàn xaõ
- Heä sinh thaùi - quaàn cö xaõ hoäi con ngöôøi.
+ Caùc aûnh höôûng cuûa ñoäc chaát ñoäc toá leân "vi ñòa sinh thaùi" vaø
"trung ñòa sinh thaùi" (terreotrial microcosms and mesocosms)
- Nhöõng thay ñoåi (thöôøng laø yeáu ñi) cuûa heä thoáng sinh hoïc vaø chöùc
naêng sinh thaùi cuûa heä sinh thaùi moâi tröôøng.
- Söï toån haïi cuûa sinh vaät vaø con ngöôøi (bò beänh, yeáu hoaëc cheát ñi).
- Thay ñoåi veà soá löôïng loaøi, tuoåi, caáu truùc, kích thöôùc hoaëc nhöõng loaøi
môùi xuaát hieän trong quaù trình taùc ñoäng cuûa ñoäc chaát hay ñoäc toá.
- Thay ñoåi veà phaân boá di truyeàn
- Thay ñoåi veà söï phaùt hieän thöïc vaät, naêng suaát sinh khoái.
- Thay ñoåi toác ñoä vaø möùc ñoä hoâ haáp trong ñaát (ngöôøi ta phaûi duøng
caùc kyõ thuaät ño löôïng O2 vaøo löôïng CO2 thaûi ra töø ñaát). Quaù trình naøy chuû
yeáu laø do vi sinh vaät ñaát taïo neân. Shirazi (1992), ñaõ chöùng minh caùc döõ
lieäu veà ñoä ñoäc haïi cuûa caùc kieåu loaøi trong caùc loaïi ñaát khaùc nhau lieân
quan ñeán ñaëc tính ñaát - bieåu hieän qua trao ñoåi O2 vaø CO2. Quaù trình hoâ
haáp, theo Gile (1979), laøm cho noàng ñoää cuûa hexachlorobenzene,
petachlorophenol vaø parathion thay ñoåi, maø thoâng qua hoaït tính cuûa caùc
hoùa chaát naøy seõ laøm hao huït caùc nguyeân toá vi löôïng.

40
 - Ñoäc chaát vaø ñoäc toá laøm thay ñoåi caùc haøm löôïng cuûa caùc vi löôïng
vaø ña löôïng trong moâi tröôøng thaønh phaàn.
- Thay ñoåi ñaëc tính vaø taäp tuïc sinh hoïc cuûa vi sinh vaät vaø töông taùc
giöõa caùc chuûng loaøi trong heä sinh thaùi vôùi nhau.
- Thoâng qua daây chuyeàn thöïc phaåm, tích luõy vaø phoùng ñaïi sinh hoïc
(bioaccumulation, bioesaggeration) ñoäc chaát toàn taïi vaø gaây haïi toaøn boä heä
thoáng sinh thaùi moâi tröôøng.

Caâu hoûi
1. Haõy neâu nhöõng hieåu bieát cô baûn cuûa baïn veà Ñoäc hoïc moâi tröôøng?
2. Haõy trình baøy moät soá khaùi nieäm : ñoäc toá hoïc moâi tröôøng, taùc nhaân
gaây ñoä, lieàu löôïng ñoäc, ñoä ñoäc caáp tính vaø ñoä ñoäc maõn tính.
3. Haõy keå nhöõng nguyeân lyù cô baûn veà ñoäc hoïc moâi tröôøng?
4. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán ñoä ñoäc cuûa chaát ñoäc vaø ñoäc toá?
5. Haõy keå caùc con ñöôøng xaâm nhaäp cuûa chaát ñoäc vaøo cô theå?
6. Caùc yeáu toá laøm taêng, giaûm ñoäc tính cuûa ñoäc chaát, ñoäc toá
7. Haõy neâu teân moät vaøi loaïi ñoäc chaát ñieån hình vaø caùc aûnh höôûng
cuûa noù ñeán sinh vaät vaø con ngöôøi.
8. Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa moân Ñoäc hoïc moâi tröôøng laø gì?
9. Theo nguoàn goác thì ñoäc chaát, ñoäc toá coù theå chia ra thaønh nhöõng
loaïi naøo?
10. Neâu caùc nguoàn phaùt sinh ra ñoäc chaát ñoäc toá?
Taøi lieäu tham khaûo
1. Traàn Töû An, Baøi giaûng kieåm nghieäm ñoäc chaát hoïc, NXB Y hoïc,
Haø Noäi, 1984
2. Boä khoa hoïc coâng ngheä vaø moâi tröôøng, Moät soá tieâu chuaån taïm
thôøi veà moâi tröôøng, NXB Khoa hoïc vaø kó thuaät, Haø Noäi, 1993
3. Leâ Vaên Khoa, Moâi tröôøng vaø oâ nhieãm, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi,
1994
4. Traàn Kieân, Sinh thaùi hoïc cô baûn, NXB Khoa hoïc vaø kó thuaät, Haø
Noäi, 1997
5. Nguyeãn Vaên Tuyeân, Sinh thaùi vaø moâi tröôøng, NXB Giaùo duïc, Haø
Noäi, 1997

41
 6. Mai Ñình Yeâm, Cô sôû sinh thaùi, NXB Khoa hoïc vaø kó thuaät, Haø
Noäi, 1995: 66-70

42
 CHÖÔNG 2

ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT, TRAÀM TÍCH (∗)

(SEDIMENTAL - SOIL ECOTOXICOLOGY)
2.1. TOÅNG QUAN
2.1.1. Ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát
Caùc ñoäc chaát naøy coù theå toàn taïi döôùi nhieàu daïng khaùc nhau nhö: voâ
cô, höõu cô, hôïp chaát, ñôn chaát, ion, chaát loûng, chaát raén, chaát khí. Trong
moâi tröôøng sinh thaùi ñaát, caùc ñoäc chaát phoå bieán vaø gaây taùc haïi nhieàu nhaát
thöôøng toàn taïi döôùi daïng ion. Coù hai daïng ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát
ñaùng quan taâm laø ñoäc chaát theo baûn chaát vaø ñoäc chaát theo noàng ñoä. Duø laø
ôû daïng naøo thì caùc ñoäc chaát naøy ñeàu coù taùc duïng xaáu ñeán söï sinh tröôûng
vaø phaùt duïc cuûa caây troàng vaø sinh vaät soáng trong ñaát hay sinh vaät tieáp xuùc
vôùi ñaát. Ta seõ xeùt hai loaïi ñoäc chaát trong ñaát:
– Ñoäc chaát theo baûn chaát: laø nhöõng chaát ñoäc coù khaû naêng gaây ñoäc ôû
moïi noàng ñoä duø thaáp hay cao. Ví duï: caùc chaát H2S, Na2CO3, CuSO4, Pb,
Hg, Cd, Be, St…
– Ñoäc chaát theo noàng ñoä: ñoäc chaát daïng naøy ñeàu coù noàng ñoä giôùi haïn
cho pheùp ñoái vôùi moãi loaøi caây noùi rieâng vaø sinh vaät noùi chung. Neáu vöôït quaù
giôùi haïn naøy thì caùc chaát môùi coù khaû naêng gaây ñoäc. Caùc ñoäc chaát daïng naøy
thöôøng laø: H+, Al3+, Fe2+, SO42- , OH+, Mn2+, Na+, NH3, NH4+, NO2. Caùc kim
loaïi naëng nhö: Pb, As, Cu, Hg, Ca…
Ví duï: khi noàng ñoä caùc cation Ba2+, Mg2+, NH4+ vöôït quaù 1/5000,
1/4000, 1/500 (veà troïng löôïng) thöôøng gaây ñoäc cho caây troàng, coøn Fe2+ vöôït
quaù 500 ppm, Al3+ vöôït quaù 135 ppm gaây ñoäc cho luùa.
2.1.2. Con ñöôøng xaâm nhaäp cuûa ñoäc chaát töø ñaát vaøo cô theå
sinh vaät

Coù hai giai ñoaïn haáp thuï ñoäc chaát töø moâi tröôøng ñaát vaøo cô theå sinh vaät.
Giai ñoaïn 1: cô theå sinh vaät haïn cheá söï haáp thuï.

∗
Xem theâm “Sinh thaùi moâi tröôøng ñaát”, Leâ Huy Baù, Nxb Noâng nghieäp, 1996.

42
 Giai ñoaïn 2: haáp thuï bò ñoäng, chaát ñoäc xaâm nhaäp phaù vôõ maøng teá
baøo, ñi vaøo caùc cô quan vaø lan toûa trong cô theå sinh vaät.
Ñoái vôùi thöïc vaät
- Tröôøng hôïp 1: ñoäc chaát thöôøng ñöôïc haáp thuï qua reã. Quaù trình naøy
ñöôïc chia thaønh hai giai ñoaïn: giai ñoaïn ñaàu chuû ñoäng haáp thuï trao ñoåi.
Ñeán khi caây coù bieåu hieän nhieãm ñoäc, thöïc vaät seõ haïn cheá söï haáp thu,
ñoàng thôøi ñoù cuõng laø phaûn öùng töï veä cuûa thöïc vaät khi nhaän ra chaát ñoäc.
Chính vì vaäy maø nhieàu loaøi thöïc vaät soáng trong moâi tröôøng ñaát, ñoäc chaát
tích luõy nhieàu ôû reã, ít ôû thaân laù vaø raát ít ôû hoa, quaû, haït. Ñoù laø söï phaûn veä
cuûa thöïc vaät.
- Tröôøng hôïp 2: laø söï xaâm nhaäp ñôn thuaàn do khueách taùn töø noàng
ñoä ñoäc cao trong dung dòch ñaát vaøo cô theå thöïc vaät. Hieän töôïng naøy xaûy
ra maïnh khi söï ñeà khaùng cuûa caây khoâng coøn nöõa, khaû naêng haáp thuï coù
choïn loïc cuûa caây ñaõ maát hoaëc yeáu haún ñi.
Ñoái vôùi ñoäng vaät
Ñoäc chaát ñi töø moâi tröôøng ñaát qua hai con ñöôøng xaâm nhaäp cuûa chaát
ñoäc vaøo cô theå: con ñöôøng giaùn tieáp qua thöùc aên, thöïc phaåm trung gian vaø
con ñöôøng xaâm nhaäp chaát ñoäc tröïc tieáp qua da roài vaøo cô theå.
2.1.3. Cô cheá xaâm nhaäp cuûa ñoäc chaát vaøo ñaát
Keo ñaát laø haït vaät chaát mang ñieän ñöôïc caáu taïo bôûi boán lôùp keå töø
trong ra ngoaøi laø: 1. nhaân, 2. lôùp ion quyeát ñònh theá thöôøng laø mang ñieän
tích aâm, 3. lôùp ion khoâng di chuyeån mang ñieän traùi daáu vôùi lôùp ion quyeát
ñònh theá, vaø 4. lôùp ion coù khaû naêng trao ñoåi ñieän tích vôùi moâi tröôøng beân
ngoaøi. Vôùi caáu truùc naøy, keo ñaát coù khaû naêng haáp thuï trao ñoåi ion giöõa beà
maët cuûa keo ñaát vôùi dung dòch ñaát (soil solution) bao quanh noù. Söï xaâm
nhaäp cuûa ñoäc chaát vaøo moâi tröôøng ñaát ñöôïc thöïc hieän thoâng qua hoaït tính
cuûa keo ñaát vaø dung dòch ñaát.
2.1.4. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát
a) Baûn chaát cuûa caùc chaát ñoäc ñoái vôùi loaøi sinh vaät hay coøn goïi laø tính
“kî sinh vaät”: Tính ñoâïc cuûa caùc chaát naøy ñöôïc quyeát ñònh bôûi caáu taïo vaø
hoaït tính cuûa chuùng. Ví duï: Pb, Hg, CuSO4 thì luoân luoân ñoäc ñoái vôùi sinh vaät.
Nhöõng chaát khoâng “kî sinh vaät” thì tính ñoäc bieåu hieän thaáp hôn.
b) Noàng ñoä vaø lieàu löôïng cuûa ñoäc chaát coù töông quan thuaän vôùi tính
ñoäc. Noàng ñoä vaø lieàu löôïng caøng cao thì caøng ñoäc.

43
 c) Nhieät ñoä: nhieät ñoä ñaát caøng cao thì tính ñoäc caøng maïnh (tröø phi
chuùng ôû ñieåm phaân huûy cuûa chaát ñoäc). Nhöng cuõng coù theå khi nhieät ñoä
ñaát quaù cao seõ laøm phaân huûy ñoäc chaát.
d) Ngöôõng chòu ñoäc: caùc loaøi sinh vaâït khaùc nhau coù ngöôõng chòu
ñoäc khaùc nhau. Tuoåi taùc: sinh vaät non treû thì maãn caûm vôùi chaát ñoäc,
ngöôõng chòu ñoäc thaáp; sinh vaät cao tuoåi thì ngöôõng chòu ñoäc cao, nhöng
tuoåi giaø chòu ñoäc keùm. Giôùi tính cuõng aûnh höôûng ñeán ngöôõng chòu ñoäc.
Gioáng caùi vaø phaùi nöõ thì deã maãn caûm vôùi chaát ñoäc hôn laø gioáng ñöïc vaø
phaùi nam.
e) Nhöõng ñieàu kieän khaùc cuûa ñaát: cheá ñoä nöôùc, ñoä aåm, ñoä chua trong
ñaát coù aûnh höôûng ñeán söï cung caáp O2 ñeå giaûi ñoäc vaø phaân boá laïi noàng ñoä
cuûa hôi ñoäc.
g) Khaû naêng töï laøm saïch cuûa moâi tröôøng ñaát: Ñöôïc goïi it’s self
puryfication hay Soil Detoxification. Khaû naêng naøy raát lôùn, nhöng moãi
loaïi ñaát coù khaû naêng khaùc nhau. Nhôø vaäy maø caùc sinh vaät trong ñaát ít bò
nhieãm ñoäc hôn trong moâi tröôøng nöôùc vaø moâi tröôøng khoâng khí.

2.2. CAÙC DAÏNG NHIEÃM ÑOÄC TRONG MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT

Moâi tröôøng ñaát coù theå bò nhieãm ñoäc do söï lan truyeàn töø moâi tröôøng
khoâng khí, nöôùc bò oâ nhieãm hay xaùc baõ ñoäng thöïc vaät toàn taïi laâu daøi treân
maët ñaát, trong ñaát, laøm cho noàng ñoä caùc ñoäc chaát taêng leân, vöôït quaù möùc
an toaøn vaø gaây ra oâ nhieãm vaø sau ñoù laø nhieãm ñoäc heä sinh thaùi ñaát.
a) Nhieãm ñoäc do oâ nhieãm töï nhieân
+ Nhieãm pheøn: do nöôùc pheøn töø caùc “roán” pheøn (trung taâm pheøn) theo
doøng nöôùc maêït hoaëc nöôùc ngaàm lan ñeán vò trí khaùc laøm nhieãm pheøn ôû nôi
naøy. Daïng nhieãm pheøn naøy chuû yeáu laø nhieãm caùc chaát ñoäc Fe2+, Al3+, SO42-
ñoàng thôøi laøm cho noàng ñoä cuûa chuùng trong dung dòch ñaát, keo ñaát taêng leân
cao. Ñoàng thôøi, nhieãm ñoäc pheøn cuõng laøm pH cuûa moâi tröôøng ñaát giaûm
xuoáng. Keát quaû, gaây ngoä ñoäc cho caây troàng, sinh vaät trong ñaát.
+ Nhieãm maën: nhieãm maën gaây ra do muoái trong nöôùc bieån, nöôùc
trieàu hay töø caùc moû muoái, trong ñoù coù caùc chaát ñoäc Na+, K+,
Cl-, SO42-, CO32- . Chuùng gaây haïi do taùc ñoäng ion, cuõng coù theå gaây haïi bôûi
aùp suaát thaåm thaáu. Noàng ñoä muoái cao trong dung dòch ñaát gaây haïn sinh lyù
cho thöïc vaät.

44
 + Gley hoùa: quaù trình gley hoùa trong moâi tröôøng ñaát laø quaù trình
phaân giaûi chaát höõu cô trong ñieàu kieän ngaäp nöôùc, yeám khí, nôi tích luõy
nhieàu xaùc baõ sinh vaät, saûn sinh ra nhieàu chaát ñoäc döôùi daïng CH4 , H2S,
N2O, CO2 , FeS vaø caùc acid höõu cô khaùc… ñoù laø nhöõng chaát gaây ñoäc cho
sinh thaùi moâi tröôøng.
b) Nhieãm ñoäc do oâ nhieãm nhaân taïo
- OÂ nhieãm daàu: laøm giaûm hieäu quaû cuûa traïng thaùi ñaát ñoái vôùi ñoäng
vaät vaø thöïc vaät.
- OÂ nhieãm kim loaïi naëng (töø nöôùc thaûi hay buïi chöùa nhieàu kim loaïi
naëng) gaây nhieãm Hg, Pb, Cu, Cd.
- OÂ nhieãm chaát höõu cô: gaây ra bôûi söï tích tuï xaùc baõ höõu cô do raùc
thaûi höõu cô khu daân cö, caùc baõi raùc ñoâ thò, vöôït quaù khaû naêng töï laøm saïch
cuûa moâi tröôøng ñaát, taïo ra caùc khí ñoäc: CH4 , H2S, caùc acid höõu cô vaø dö
thöøa vi sinh vaät yeám khí, vi khuaån gaây beänh.
- OÂ nhieãm do chaát phoùng xaï: do caùc phaûn öùng neutron hoùa taùc duïng
neutron leân caùc protein, töø caùc vuï noå bom H vaø do taùc duïng böùc xaï vuõ
truï, laøm sinh ra caùc chaát phoùng xaï. Khi caùc chaát naøy xaâm nhaäp vaøo moâi
tröôøng ñaát, noù seõ xaâm nhaäp vaøo caùc thöïc vaät, ñoäng vaät trong caùc chu trình
sinh ñòa hoùa hay qua daây chuyeàn thöïc phaåm.
- OÂ nhieãm vi sinh vaät trong moâi tröôøng ñaát: vi truøng gaây beänh coù
maët trong ñaát nhieàu hôn veà chuûng loaïi vaø soá löôïng coù theå so vôùi trong
nöôùc. Khaû naêng sinh soâi naûy nôû vaø lan truyeàn beänh cuûa chuùng cuõng cao
nhö trong moâi tröôøng nöôùc vaø khoâng khí.
- OÂ nhieãm hoùa chaát noâng nghieäp: caùc chaát höõu cô, höõu voâ cô, hay
cô kim thöôøng coù ñaëc tính beàn vöõng trong moâi tröôøng ñaát, neân noù coù caùc
taùc ñoäng gaây ñoäc tröïc tieáp hoaëc tieàm taøng vaø nguy hieåm ñoái vôùi con
ngöôøi. Ñoäc chaát trong ñaát coù theå truyeàn tröïc tieáp vaøo sinh vaät vaø ngöôøi
khi tieáp xuùc vaø cuõng coù theå qua con ñöôøng thöïc phaåm: Ñaát → caây →
ñoäng vaät aên thöïc vaät → con ngöôøi
c) Ñoäc chaát trong ñaát vaø moâ hình QSAR
Söï lan truyeàn oâ nhieãm vaø vieäc ñeà ra keá hoaïch caûi taïo, baûo toàn ñaát
noâng nghieäp gaëp khoù khaên trong quaù trình taäp trung chaát oâ nhieãm naëng. Coù
theå söû duïng vi sinh vaät ñeå phaân giaûi moät soá ñoäc chaát sinh ra töø caùc chaát oâ

45
nhieãm coù quy moâ lôùn gaây aûnh höôûng ñeán caùc hoaït ñoäng troàng troït (nhö
CxHy sinh ra trong daàu moû vaø saûn phaåm daàu, hoaëc chaát höõu cô hoøa tan).
Nhöõng ñoäc chaát khoâng coù thuoác ñaëc trò laø nguyeân nhaân ñeå chaát oâ nhieãm
hoøa tan vaøo nöôùc gaây ra tình traïng lan roäng oâ nhieãm thaønh caùc maøng oâ
nhieãm (Baughman vaø Paris, 1981). Haøng loaït maøng teá baøo bò phaân huûy taïo
ra caùc maøng oâ nhieãm höõu cô chöùa caùc daïng höõu cô vi sinh vaät (Bitton vaø
ñoàng nghieäp, 1988; Sikkema cuøng ñoàng nghieäp, 1995). Keát quaû caùc maøng
naøy laøm cho nhöõng chaát oâ nhieãm taêng tính thaám qua maøng. Quaù trình
quang hôïp ôû 14oC cuûa caùc teá baøo cuûa taûo laøm maát ñi kali trong taûo
(Hutchinsonquy vaø ñoàng nghieäp, 1981) vaø vi khuaån (Bernheim, 1974).
Söï phaùt trieån cuûa chaát ñoäc do oâ nhieãm höõu cô laøm phaù vôõ caân baèng
sinh hoïc vaø gaây ñoäc lyù hoùa. Nhöõng maãu naøy ñöôïc quy thaønh ñònh löôïng
caáu truùc hoaït ñoäng vaän chuyeån (QSAR). Moâ hình toaùn QSAR cho pheùp
mieâu taû caùch duøng phöông phaùp döï ñoaùn ñoäc chaát cuûa caùc höõu cô phi kim
loaïi coù aûnh höôûng ñeán söï ña daïng sinh hoïc cuûa vi sinh vaät vaø höôùng daãn
caùch söû duïng vi sinh vaät coù ích vaøo thöïc teá (Blum vaø Spcue, 1990). Söï
moâ taû veà beà maët ñòa hình cuûa moät ñoäc chaát baèng moâ hình QSAR ñöôïc
Warne cuøng ñoàng nghieäp tìm ra vaøo naêm 1988. Trong moâ hình naøy, oâng
ñaõ tìm ra söùc maïnh keát hôïp giöõa söï phaùt trieån vaø taäp quaùn toàn taïi cuûa vi
khuaån trong caùc thaønh phaàn cuûa maûng daàu bao goàm alkyl-subotituted
benzene, napthadium pyridin vaø phenol. Töông töï, nhöõng nghieân cöùu boå
sung tieáp theo ñaõ tìm ra ñoäc chaát cuûa mono, di, tri, tetra vaø pentachlorophenol
ñoùng vai troø quan troïng trong söï phaùt trieån cuûa caùc vi khuaån ñaát (Liu vaø
ñoàng nghieäp, 1982). Vôùi phöông phaùp naøy, ngöôøi ta laøm taêng tính chlor
hoùa cuûa phenol.
d) Vi sinh vaät vaø ñoäc chaát, ñoäc toá trong ñaát
Caùc chaát höõu cô coù nguoàn goác töï nhieân coù aûnh höôûng ñeán söï toàn taïi,
hoaït ñoäng vaø phaùt trieån cuûa vi sinh vaät trong moâi tröôøng ñaát.
Caùc chaát benzene, oxy thôm (benzenoate hay phenol) vaø alkyltaled
thôm (toluene) coù xu höôùng laøm giaûm ña daïng sinh hoïc cuûa vi sinh vaät
ñaát döôùi caùc ñieàu kieän kî khí. NO3-, Fe hoaëc SO42- coù giaù trò söû duïng nhö
chaát cho - nhaän ñieän töû (Lonergan, 1990). ÔÛ ñieàu kieän cho, theá naêng cuûa
vi sinh vaät kî khí bò suy thoaùi do hydrocarbon hexandecan coù noàng ñoä
döôùi möùc bình thöôøng (Aeekersberg vaø ñoàng nghieäp, 1991). Söï phaân giaûi
sinh hoïc cuûa nhieàu hôïp chaát ñöôïc taïo bôûi caùc hoaït ñoäng cuûa vi khuaån kî

46
khí vaø thôøi ñieåm toàn taïi cuûa vi sinh vaät kî khí trong moâi tröôøng. Söï phaân
giaûi cuûa vi sinh vaät kî khí coù theå ñem laïi lôïi ích cho moâi tröôøng vaø laøm
giaûm moät löôïng lôùn chaát oâ nhieãm (Loviety vaø ñoàng nghieäp, 1995). Maët
khaùc, söï suy giaûm cuûa vi sinh vaät kî khí cung caáp theâm thoâng tin cho vaán
ñeà naøy.
Taøn tích sinh vaät cuûa caùc chaát trong hieän töôïng oâ nhieãm höõu cô, maø
trong chuùng chöùa nhieàu thaønh phaàn cacbon vaø hydro laø nhu caàu caàn thieát
cung caáp moät löôïng chaát ban ñaàu cho quaù trình thay ñoåi ñoäc tính. Söï thay
ñoåi, suy giaûm cuûa hydro phuï thuoäc vaøo nhieät ñoä vaø theo muøa.
Söï giaûm H2 xaûy ra ôû moät khoaûng nhieät ñoä giöõa muøa ñoâng laïnh ñeán -
30oC (Foght vaø Weslake, 1987). Vi truøng coù theå chòu nhieät ñoä cöïc cao
(Leahy vaø Colwell, 1990). Tuy nhieân, söï suy giaûm H2 seõ xaûy ra trong moâi
tröôøng töï nhieân (Palmisano vaø ñoàng nghieäp, 1991).
Trong ñaát, tyû leä suy giaûm cuûa H2 thöôøng khoâng cao khi ôû ñieàu kieän
kieàm, cao hôn laø ôû ñieàu kieän acid. Moâi tröôøng acid taïo ñieàu kieän phaùt
trieån cho naám, chuùng laø thaønh phaàn cuûa H2 nhöng thöôøng coù tyû leä thaáp
hôn vi khuaån. Chuùng thích nghi vôùi haøm löôïng nitô ôû ngöôõng kieàm
(Hambruk, 1980). Trong moâi tröôøng ñaát, pH coù taùc ñoäng ñeán söï suy giaûm
cuûa H2 ôû traàm tích chöùa muoái. pH cuûa traàm tích taêng töø 6,5 - 8,0 nhöng
caùc maãu traàm tích khaùc nhau coù pH cuõng khaùc nhau, tyû leä suy giaûm cuûa
H2 ôû pH = 5,0 vaø pH = 6,5 thaáp hôn ôû pH = 8,0.
Ñieàu kieän toát nhaát ñeå coù ñoä daãn ñieän thích hôïp vôùi vi sinh vaät hieáu
khí trong ñaát laø khaû naêng giöõ nöôùc (WHC) töø 50 - 70%, chuùng phaùt trieån
toát nhaát khi ñoä daãn nöôùc khoaûng 0,98 - 0,99 (Attlas vaø Bartha, 1993).
Nöôùc caát coù giaù trò EC = 1. Trong moâi tröôøng ñaát, ñoä daãn ñieän cuûa nöôùc
trong ñaát coù theå bò giôùi haïn bôûi nguoàn goác cuûa noù. Tyû leä cuûa maûng daàu coù
aûnh höôûng ñeán söï chuyeån hoùa sinh hoïc trong ñaát khi WHC coù giaù trò töø 30
- 90%. Söï phaân huûy H-C toát nhaát vôùi moät löôïng nhoû hôn trong nöôùc hoøa
tan. Nöôùc coù vai troø quan troïng trong vieäc phaân huûy H-C trong ñaát.
Caùc phaûn öùng bieán ñoåi cuûa caùc chaát höõu cô trong moâi tröôøng ñaát
thöôøng dieãn ra nhanh. Tuy nhieân, nhöõng hôïp chaát khoù phaân huûy nhö
thuoác tröø saâu thì coù caùc phaûn öùng phaân huûy dieãn ra chaäm hôn.
Treân beà maët cuûa oxy, nhöõng vi sinh vaät hieáu khí seõ oxy hoùa hoaøn
toaøn caùc carbon trong töï nhieân thaønh CO2. Oxy ñöôïc söû duïng gioáng nhö

47
chaát cho - nhaän ñieän töû (oxy coù nguoàn goác töø nöôùc). Tuy nhieân, oxy
thöôøng ñoùng vai troø chuû choát trong quaù trình sinh tröôûng vaø phaùt trieån cuûa
caùc teá baøo.
e) Söï bieán ñoåi sinh hoïc cuûa ñoäc chaát trong ñaát: thöôøng nhöõng saûn
phaåm trung gian cuûa quaù trình bieán ñoåi sinh hoïc coù theå ñoäc hôn hôïp chaát
ban ñaàu.
Thuoác BVTV: thuoác dieät coû duiron vaø propamat ñaõ giaûm trong ñaát
nhöng khi ôû giôùi haïn cho pheùp laø > 5mg/kg coù theå ngaên caûn hoaït ñoäng
cuûa vi khuaån mitrifying trong ñaát (Thompson vaø Corke, 1969). Short cuøng
ñoàng nghieäp (1991), thöïc hieän phaân tích, nghieân cöùu trong ñaát vôùi chaát
chung laø acid 2,4 diclorophenolxyaxetic (2,4 D) ñaõ ruùt ra keát luaän quaù
trình naøy laøm giaûm pseudomnas putida PP0301. Trong ñoù, vi khuaån laøm
giaûm noàng ñoä cuûa 2,4 D töø 500 mg/l ñeán 100 mg/l. Söï dao ñoäng noàng ñoä
2,4 D töø 10 ñeán 25 mg/l coù theå laøm ngaên caûn söï phaùt trieån cuûa caùc loaøi
naám noùi chung.
Nhö vaäy, phuïc hoài baèng bieän phaùp sinh hoïc cho caùc tröôøng hôïp ñaát
oâ nhieãm laø caàn thieát vaø mang laïi tính hieäu quaû cho vieäc giaûm bôùt hay
chuyeån hoùa caùc chaát oâ nhieãm höõu cô, töùc laø laøm giaûm ñoäc toá cho moâi
tröôøng ñaát.

2.3. CAÙC CHAÁT ÑOÄC TRONG ÑAÁT NGAÄP NÖÔÙC, YEÁM KHÍ - TAÙC
HAÏI CUÛA CHUÙNG, BIEÄN PHAÙP PHOØNG CHOÁNG
2.3.1. Caùc ñoäc chaát trong ñaát ngaäp nöôùc
2.3.1.1. Moät soá chaát ñieån hình
Ñaát ngaäp nöôùc laø moät moâi tröôøng yeám khí, vieäc phaân huûy yeám khí
caùc chaát töø raùc thaûi höõu cô, taøn tích sinh vaät, thoâng qua hoaït ñoäng vi sinh
vaät seõ laøm sinh saûn moät soá chaát maø khi noàng ñoä vöôït quaù möùc ñoä cho
pheùp seõ trôû neân ñoäc ñoái vôùi caùc thuûy sinh vaät. Caùc ñoäc chaát chính cuûa
quaù trình phaân huûy yeám khí chuû yeáu laø caùc chaát: H2S, NH4+, P, S, kim
loaïi naëng. Caùc ñoäc chaát naøy ít nhieàu cuõng coù caùc taùc ñoäng tieâu cöïc ñeán ñôøi
soáng cuûa sinh vaät trong moâi tröôøng ñaát ngaäp nöôùc. Tuy nhieân, vôùi khaû naêng
thích öùng cuûa mình, caùc sinh vaät ñaõ coù cô cheá hoaït ñoäng thích hôïp ñeå toàn
taïi vaø phaùt trieån ñöôïc trong moâi tröôøng naøy. Trong ñieàu kieän ñaát ngaäp nöôùc
hoaøn toaøn, thì tình traïng yeám khí luoân taïo neân caùc quaù trình khöû trong ñaát

48
vaø hình thaønh caùc saûn phaåm: Fe2+, Mn2+ (khöû Fe3+ thaønh Fe2+, Mn4+ thaønh
Mn2+), SO32-, (khöû sulfate thaønh sulfide) vaø NH4+ töø NO3-. Ñoàng thôøi sinh
ra nhieàu ñoäc chaát trong ñaát nhö CH4, H2S, FeS2 cuøng vôùi haøng loaït vi sinh
vaät, gaây taùc ñoäng xaáu ñeán moâi tröôøng.
Theo Van Ranst (1991), phaûn öùng khöû maïnh coù theå xaûy ra trong
nhöõng traàm tích chöùa moät löôïng lôùn caùc chaát höõu cô vaø bò traàm laéng
thöôøng xuyeân maø ta thöôøng thaáy ôû caùc vuøng ngaäp nöôùc ven bieån. Neáu
saûn phaåm cuûa Fe3+ coù maët trong vaät lieäu ñöôïc chuyeån ñeán do soâng vaø
muoái SO42- coù maët trong moâi tröôøng nhö trong chaát höõu cô hoaëc hoøa tan
trong nöôùc ngaàm, chuùng seõ ñöôïc söû duïng nhö nhöõng chaát oxy hoùa bôûi heä
ñoäng vaät ñaát soáng trong caùc taøn dö thöïc vaät.
Caùc phaûn öùng taïo ra khí H2S dieãn ra trong ñaát ngaäp nöôùc:
Na2SO4 + CH4 2Na+ + S2- + CO2 + 2H2O
S2- + H2O HS + OH-
HS + OH- H2S + OH-
Phaàn lôùn caùc phaûn öùng trong ñieàu kieän yeám khí laø nhöõng phaûn öùng
sinh hoùa, coù söï tham gia cuûa caùc vi sinh vaät trong ñaát. Ñoàng thôøi, caùc
phaûn öùng naøy cuõng laø nhöõng phaûn öùng oxy hoùa - khöû vôùi caùc chaát nhaän
vaø cho ñieän töû. Phaûn öùng taïo ra Fe2+ vaø sulfide trong ñaát ñöôïc theå hieän
döôùi daïng phöông trình ñieän töû ruùt goïn nhö sau:
S2- + Fe2+ FeS
2- 2+
2S + Fe FeS2 + 2e-
SO42- + 8H+ + 8e- S2- + 4H2O
Fe3+ + e- Fe2+
Ngoaøi ra, trong ñieàu kieän yeám khí, saûn phaåm cuûa quaù trình coù söï
taäp trung cuûa moät löôïng khaù lôùn khí CO2, H2, CH4 vaø N2.
Moät trong nhöõng quaù trình khaù quan troïng trong ñaát ngaäp nöôùc, maø
thoâng qua noù nhieàu ñoäc chaát ñöôïc sinh ra trong ñaát laø quaù trình gley hoùa
vôùi caùc böôùc sau:
1) Söï maát oxy do bò ngaäp nöôùc vaø laáy ñi oxy do söï hoâ haáp cuûa vi
sinh vaät hieáu khí.
2) Söï khöû nitrate do vi sinh vaät söû duïng noù nhö nhöõng chaát nhaän
ñieän töû thay theá cho oxy. Keát quaû cuûa quaù trình naøy sinh ra NO,
N2O, vaø N2 trong ñaát.

49
 3) Söï chuyeån hoùa goác methyl cuûa caùc acid acetic vaø moät phaàn töø
goác CO32- trong ñaát.
Nhö ñaõ ñeà caäp veà söï khöû Fe3+ thaønh Fe2+ cuøng vôùi söï tham gia cuûa
caùc vi sinh vaät maø ñaëc tröng laø söï hoâ haáp cuûa vi sinh vaät yeám khí, caùc
chaát höõu cô cao phaân töû bieán ñoåi vaø phaân giaûi thaønh caùc acid höõu cô vaø
sau ñoù nhôø vi khuaån bacteria methane ñeå trôû thaønh CH4.
Trong moâi tröôøng yeám khí, caùc chaát coù quaù trình bieán ñoåi khaùc
nhau, tuøy thuoäc vaøo saûn phaåm cuûa quaù trình bieán ñoåi maø chuùng coù theå
ñöôïc coi laø chaát ñoäc hoaëc khoâng ñoäc. Dieãn bieán ñoäc chaát cuûa moät chaát
chính trong moâi tröôøng ñaát ngaäp nöôùc ñöôïc trình baøy nhö sau:
+ Nitrogen: trong ñaát, nitrate thöôøng bò thay theá bôûi caùc amonium,
duø söï haáp thuï cuûa thöïc vaät laïi ôû daïng nitrate. Tuy nhieân, söï thay ñoåi naøy
trong caùc caën ñaùy cho thaáy chuùng coù khaû naêng duy trì tyû leä nitrogen ôû
möùc bình thöôøng. Khaû naêng naøy lieân quan ñeán ba quaù trình chính:
- Khaû naêng oxy hoùa amonium thaønh nitrate trong boä reã thoâng qua
vieäc laáy oxy töø caùc loâng huùt.
- Moät soá loaøi ñaëc bieät coù khaû naêng haáp thuï amonium moät caùch tröïc tieáp.
- Khaû naêng haáp thuï cuûa caùc loaøi thöïc vaät ñeå duy trì hoaït ñoäng trao
ñoåi chaát haáp thuï, chaát dinh döôõng.
Nhö vaäy, hoaït ñoäng yeám khí ñaõ laøm thay ñoåi quaù trình bieán ñoåi
ñaïm cuûa moâi tröôøng ñaát. Tuy nhieân, aûnh höôûng ñoäc ñeán hoaït ñoäng cuûa
sinh vaät laø khoâng cao.
+ Saét vaø mangan: Nhu caàu veà Fe vaø Mn cuûa caây troàng chæ ôû möùc raát
thaáp. Vì vaäy, chuùng coù theå seõ ñaït ñeán möùc ñoä ñoäc haïi ôû raát nhieàu moâi
tröôøng khaùc nhau. Hai nguyeân toá naøy ñeàu bò bieán ñoåi vaø trôû neân giaøu hôn
trong ñaát ngaäp nöôùc. Haøm löôïng cuûa saét vaø mangan tham gia vaøo caùc
hoaït ñoäng trao ñoåi cation vaø tích tuï laïi trong caùc moâ cuûa thöïc vaät. Thöïc
vaät ngaäp nöôùc chòu ñöïng ñöôïc hai nguyeân toá naøy chæ laø nhôø vaøo moät soá
thích nghi rieâng: Thöù nhaát laø khaû naêng oxy hoùa cuûa boä reã coù theå coá ñònh
vaø bieán ñoåi chuùng xuoáng ñeán moät noàng ñoä thích hôïp. Thöù hai, nhieàu chaát
khoaùng thaám vaøo beân trong caùc moâ coù theå ñöôïc tích tuï laïi trong caùc
khoang baøo cuûa teá baøo, trong caùc khoang baøo cuûa caùc maàm choài. ÔÛ ñoù,
chuùng khoâng taùc ñoäng ñeán söï trao ñoåi chaát cuûa teá baøo chaát. Thöù ba, nhieàu
loaøi thöïc vaät ngaäp nöôùc xuaát hieän moät cô cheá coù theå söû duïng moät haøm
50
löôïng hai nguyeân toá naøy (Fe, Mn) cao hôn möùc thích öùng trao ñoåi chaát
trung bình.
+ Löu huyønh: löu huyønh xuaát hieän döôùi daïng sulfide thì raát ñoäc ñoái
vôùi caùc moâ thöïc vaät. Löu huyønh bò bieán ñoåi thaønh daïng sulfide trong quaù
trình phaân huûy yeám khí trong ñaát vaø tích luõy ñeán noàng ñoä gaây ñoäc trong
ñaàm laày ngaäp maën. Söï thích öùng vôùi noàng ñoä sulfur cao cuûa thöïc vaät ngaäp
nöôùc coù bieân ñoä thay ñoåi roäng. Caùc loaøi thöïc vaät khaùc nhau thì coù khaû naêng
chòu ñoäc khaùc nhau. Ñoù laø nhöõng cô cheá thích nghi vôùi vieäc oxy hoùa sulfide
thaønh sulfate, tích tuï sulfate trong caùc khoang baøo. Ñaëc ñieåm naøy chuùng ta
thaáy ôû moâi tröôøng ñaát ngaäp nöôùc cuûa röøng ngaäp maën ven bieån.
2.3.1.2. Taùc haïi cuûa caùc ñoäc chaát
Caùc chaát ñöôïc sinh ra trong ñieàu kieän yeám khí ñöôïc xem nhö nhöõng
ñoäc chaát coù khaû naêng gaây haïi cho sinh vaät. Ví duï: löôïng Fe2+ vaø H2S trong
ñaát cao seõ laøm baùm vaøo reã luùa, laøm ruïng loâng huùt, reã ñen, chöùa nhieàu FeS,
roài thoái daàn coù khi caû caây luùa bò cheát. Maët khaùc, H2S cuõng gaây taùc haïi laøm
moät soá nhoùm thöïc vaät bò ngoä ñoäc, caây phaùt trieån keùm vaø cheát.
Quaù trình gley hoùa ñaõ laøm cho moâi tröôøng ñaát bò chua hoùa do quaù
trình khöû sinh ra moät soá acid höõu cô, hoaëc maát ñaïm do N2 bay hôi, H2S
laøm ngoä ñoäc reã thöïc vaät, gaây cheát cho ñoäng vaät vaø moät soá vi sinh vaâït hieáu
khí trong moâi tröôøng ñaát. Caùc khí CH4, NO2, NO vaø CO2 coøn goùp phaàn
gaây ra 15% hieäu öùng nhaø kính.
2.3.1.3. Bieän phaùp phoøng choáng
Ñeå haïn cheá hieän töôïng ngoä ñoäc cho caùc sinh vaät treân vuøng ñaát ngaäp
nöôùc, yeám khí, bieän phaùp höõu hieäu nhaát laø laøm cho ñaát ñöôïc luaân phieân thoaùng
khí. Söï oxy hoùa trong ñaát xaûy ra laøm cho noàng ñoä caùc chaát ñoäc ñöôïc giaûm
xuoáng döôùi ngöôõng gaây ñoäc cho sinh vaät (ngoaïi tröø ôû ñaát pheøn tieàm taøng).
2.4. CAÙC CHAÁT ÑOÄC TRONG ÑAÁT PHEØN - DIEÃN BIEÁN CUÛA
CHUÙNG TRONG ÑIEÀU KIEÄN SINH THAÙI MOÂI TRÖÔØNG - CAÙC
BIEÄN PHAÙP KHAÉC PHUÏC
2.4.1. Caùc ñoäc chaáùt trong ñaát pheøn (bao goàm caû ñaát pheøn hoaït
ñoäng vaø ñaát bò oâ nhieãm pheøn)
Caùc ñoäc chaát trong ñaát pheøn bao goàm caùc ion chuû yeáu sau: Al3+,
Fe2+, Fe3+, SO42- , Cl-, H+. Ñaëc bieät, ôû ñaát pheøn hoaït ñoäng, moâi tröôøng ñaát

51
coù pH thaáp (nhieàu nôi pH nhoû hôn 3,5, ôû ñoä pH naøy caùc ion noùi treân trôû
neân di ñoäng vôùi noàng ñoä khaù cao).
- Ñoäc chaát nhoâm (Al3+): Al3+ laø nguyeân toá kim loaïi phoå bieán nhaát
trong voû traùi ñaát, ñaëc bieät laø trong ñaát pheøn, laø cation trao ñoåi chính cuûa
ñaát pheøn. Ñoäc chaát nhoâm toàn taïi trong moâi tröôøng khi ôû daïng hoùa trò +3
(Al3+), ôû giaù trò pH < 4,5 thì Al3+ coù khaû naêng hoøa tan raát cao. Al3+ coù
töông quan chaët vôùi pH, haøm löôïng Al3+ coù theå taêng leân 10 laàn töông öùng
vôùi ñoä pH giaûm xuoáng 1 ñôn vò. Caùc thí nghieäm cuûa Leâ Huy Baù (1982)
chöùng toû quan heä giöõa Al3+ vaø pH coù daïng hypebon vôùi ñöôøng tieäm caän
döôùi coù pH = 2,35.
Quaù trình hydrolysic cuûa ion naøy taïo ra moâi tröôøng acid khaù maïnh.
Vì vaäy, nhieàu thaønh phaàn trong ñaát pheøn thöôøng bò kieåm soaùt bôûi ñaëc tính
hoùa hoïc cuûa Al (Frink,1971):
Al3+ + H2O AlOH2+ +H+
Trong moâi tröôøng ñaát coù pH < 5, phaàn lôùn Al ñeàu hieän dieän ôû daïng
hoøa tan coù theå gaây ngoä ñoäc cho thöïc vaät vaø moät soá loaøi thuûy sinh. Trong
phaûn öùng döôùi ñaây cho thaáy Al ñöôïc hình thaønh töø daïng ion sang daïng
cation hydrate:
Al3+.6H2O Al(OH)3 +3H+ + 3H2O
Nguoàn cung caáp nhoâm chuû yeáu töø caùc khoaùng seùt alumin- silicate.
Trong moâi tröôøng ñaát pheøn, coù chöùa noàng ñoä H+ khaù cao; chính ion naøy
seõ taán coâng vaøo caùc khoaùng seùt ñeå giaûi phoùng Al3+.
Vaøo muøa khoâ trong ñaát pheøn hoaït ñoäng xuaát hieän nhieàu muoái
aluminium sulfate treân caùc maët ruoäng. Nhöng khi pH trong ñaát gia taêng
thì Al xuaát hieän daïng Al(OH)3.
- Ñoäc chaát saét (Fe2+, Fe3+)
Trong ñaát thoaùng khí, saét toàn taïi chuû yeáu ôû daïng Fe3+. Söï bieán ñoåi
traïng thaùi töø Fe2+ sang Fe3+ phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän oxy hoùa – khöû cuûa
ñaát. Tuy nhieân, Fe2+ deã hoøa tan trong nöôùc coù tính chua. Trong ñieàu kieän
coù oxy, Fe2+ deã daøng bò oxy hoùa thaønh Fe3+ coù maøu vaøng naâu ñoû, Fe3+ coù
ñoä hoøa tan thaáp neân ít gaây ñoäc hoùa hoïc nhöng Fe3+ coù theå baùm vaøo reã caây
laøm cho khaû naêng trao ñoåi chaát cuûa caây bò haïn cheá (Leâ Huy Baù, 1982). Caû
hai daïng Fe3+, Fe2+ ñeàu ñöôïc xem nhö nhöõng ñoäc chaát trong ñaát pheøn.

52
 Trong ñieàu kieän thoaùng khí hoaëc khi tieáp xuùc vôùi oxy thì Fe2+ raát deã
bò oxy hoùa taïo thaønh Fe3+, ngay caû beân trong ñaát ñang bò ngaäp (Van
Breemen, 1976):
Fe2+ + 3H2O Fe(OH)3 + 3H+ + e-
Phaàn lôùn Fe toàn taïi daïng coá ñònh ferric hydroxide, ngoaïi tröø khi pH
< 3 (Van Ranst, 1971).
Theo Leâ Huy Baù (1982), quan heä giöõa noàng ñoä Fe2+ trong dung
dòch vôùi pH moâi tröôøng cuõng coù daïng hypebon vôùi ñöôøng tieäm caän döôùi
coù pH = 2,95.
Fe3+ .6H2O Fe(OH)3 + 3H+ + 3H2O
Noàng ñoä Fe3+ hoøa tan trong ñaát cao seõ gaây haïn cheá cho söï trao ñoåi
chaát cuûa thöïc vaät do chuùng baùm quanh reã vaø thaân thöïc vaät.
Moät ñieàu caàn noùi theâm laø, quaù trình bieán ñoåi ñoäc chaát Fe2+ ←⎯
→ Fe3+
⎯⎯
⎯
luoân luoân coù söï tham gia cuûa heä vi sinh vaät saét, ví duï Thiobacilus
Feroxidance. Tuy nhieân vi sinh vaät naøy coù gaây ñoäc cho moâi tröôøng ñaát
hay khoâng thì ñeán giôø ngöôøi ta vaãn chöa bieát.
Ñoäc chaát SO42- toàn taïi trong ñaát pheøn vôùi moät löôïng lôùn töø 0,1 -
5,0% (nhöng chæ chieám 0 - 5% tro thöïc vaät). Löu huyønh laø chaát dinh
döôõng cho caây ôû noàng ñoä thaáp nhöng neáu noàng ñoä cuûa noù vöôït quaù giôùi
haïn seõ gaây ngoä ñoâïc cho caây bôûi söï ngöng tuï cao cuûa muoái coù haïi cho ñôøi
soáng thöïc vaät. Maët khaùc, SO4 2- coøn coù ñaëc ñieåm laø röûa troâi raát chaäm,
nghóa laø khaû naêng tích luõy trong ñaát raát laâu.
Ñoäc chaát Cl – coù trong ñaát pheøn hieän taïi döôùi 1%, nhöng ñoái vôùi ñaát
pheøn maën vaø pheøn tieàm taøng thì coù theå ôû haøm löôïng raát cao. Tuy nhieân,
noù laø nhöõng ion hoùa trò moät neân ñoä di ñoäng cuûa noù raát lôùn vaø deã röûa troâi.
Ñoäc chaát H+ khoâng chæ trong moâi tröôøng ñaát pheøn maø ôû baát cöù moâi
tröôøng ñaát naøo cuõng vaäy, H+ ñöôïc xem laø taùc nhaân chính laøm pH trong ñaát haï
xuoáng thaáp khi noàng ñoâï H+ taêng cao. Ñaát pheøn coù bieåu hieän naøy roõ nhaát: Moät
moâi tröôøng coù pH thaáp seõ daãn ñeán laøm gia taêng caùc chaát ñoäc nhö Al3+ vaø
Fe2+ . Ñaây laø nguyeân nhaân cô baûn laøm ñoä ñoäc moâi tröôøng taêng.
2.4.2. Dieãn bieán cuûa caùc ñoäc chaát
Trong ñaát pheøn ngaäp nöôùc, caùc quaù trình khöû thöôøng xaûy ra laøm
gia taêng noàng ñoä CO2, HCO3-, Fe2+. Phaûn öùng ñieån hình dieãn taû söï khöû

53
hoùa cuûa Fe cuøng vôùi söï tham gia cuûa chaát höõu cô trong ñaát pheøn ngaäp
nöôùc laø:
Fe(OH)3 + 2H+ + 1/4CH2O ↔ Fe2+ + 11/4H2O + 1/4CO2
Söï gia taêng noàng ñoä Fe vaø CO2 laøm giaûm ñi moät ít ñoä chua cuûa ñaát.
Moâït quaù trình quan troïng khaùc laø söï oxy hoùa khoaùng pyrite (FeS2)
taïo thaønh khoaùng jarosite (KFe3(SO4)2(OH)6); sau ñoù khoaùng naøy thuûy
phaân taïo ra geothite (FeO.OH) vaø hematic (Fe2O3):
FeS2 + 15/4O2 + 5/2H2O+1/3 K+ → 1/3KFe3(SO4)2(OH)6 +4/3SO42-+3H+
KFe3(SO4)2(OH)6 → 3FeO.OH + K+ + 3H+ + 2SO42-
2FeO.OH → Fe2O3 + H2O
Nhö vaäy, nhôø quaù trình naøy maø haøm löôïng H+ taêng leân raát cao laøm
cho moâi tröôøng ñaát trôû neân chua, moät soá ñoäc chaát khaùc trôû neân hoøa tan
hoaëc tan nhieàu hôn trong dung dòch ñaát, gaây haïi cho sinh vaät. Rieâng Al
ñöôïc giaûi phoùng ra töø caùc khoaùng chöùa caùc lôùp aluminium silicate. Trong
ñieàu kieän moâi tröôøng ñaát chua, möùc ñoä khoaùng hoùa caùc khoaùng seùt naøy
taêng theâm. Theo Dent (1980), trong ñieàu kieän ñaát pheøn hoaït ñoäng ôû ngoaøi
ñoàng coù ñoä pH = 3,2 – 3,8, quaù trình hydrolysis deã daøng thöïc hieän vieäc
giaûi phoùng Al3+ tham gia trong caùc phaûn öùng taïo pheøn hoùa khaùc.
2.4.3. AÛnh höôûng cuûa caùc ñoäc chaát Al3+, Fe2+ vaø Fe3+ trong
ñaát pheøn ñoái vôùi sinh vaät
a) AÛnh höôûng cuûa Al3+, Fe2+ ñoái vôùi toâm
AÛnh höôûng cuûa ñoäc chaát Al3+, Fe2+ ñoái vôùi toâm ñöôïc nghieân cöùu
qua ñieàu tra hieän töôïng toâm cheát döïa treân cô sôû phaân tích caùc yeáu toá sinh
thaùi moâi tröôøng. Trong ñoù, taùc nhaân gaây cheát toâm ñöôïc xaùc ñònh roõ raøng
nhaát laø haøm löôïng cuûa caùc ñoäc chaát Fe2+, Al3+ thay ñoåi theo muøa vaø theo
söï phaân boá cuûa caùc ao toâm.
+ Bieán ñoåi cuûa Fe2+ trong nöôùc
Fe2+ laø yeáu toá thöôøng xuyeân gaây ñoäc haïi cho toâm khi ôû noàng ñoä cao
(giôùi haïn cho pheùp laø döôùi 500 ppm). Quaù trình oxy hoùa Fe2+ thaønh Fe3+
laøm tieâu hao nhieàu oxy hoøa tan trong nöôùc vaø taïo thaønh caùc ræ saét baùm
vaøo mang toâm caûn trôû quaù trình hoâ haáp, laøm cho toâm cheát.

54
 Haøm löôïng saét Fe2+ giaûm trong muøa möa so vôùi muøa khoâ do coù söï
pha loaõng cuûa nöôùc möa. Söï röûa troâi saéùt töø bôø bao coù theå xaûy ra ngay khi
möa, nhöng chuùng seõ trung hoøa vôùi caùc thaønh phaàn trong nöôùc ao toâm,
taïo keát tuûa trong ao toâm. Trong giai ñoaïn naøy, quaù trình oxy hoùa Fe2+
thaønh Fe3+ chieám öu theá. Khi nöôùc trieàu ñang leân, löôïng Fe2+ cao hôn luùc
trieàu xuoáng; chöùng toû raèng löôïng saét Fe2+ trong nöôùc ao toâm chuû yeáu laø
nöôùc trieàu mang ñeán.
+ Bieán ñoåi cuûa Al3+ trong nöôùc ao toâm: Al3+ hoøa tan khoâng xuaát
hieän trong moät moâi tröôøng coù ñoä pH trung tính maø chæ toàn taïi khi pH cuûa
moâi tröôøng ôû ñieàu kieän acid.
+ Bieán ñoåi cuûa Fe2+ trong buøn, ñaát: ñoái vôùi Fe2+ thì ôû noàng ñoä töø
790 ppm trôû leân coù aûnh höôûng ñeán söï röûa troâi pheøn vaøo ao toâm, gaây ngoä
ñoäc cho toâm do caùc ræ saét baùm vaøo mang toâm.
Baûng 2.1: Noàng ñoä cuûa Al3+, Fe2+ gaây cheát toâm trong buøn, ñaát ôû Taây
Ngoïc Hieån
Ao toâm Buøn Ñaát ao toâm
2+ 3+
Fe (ppm) Al (ppm) Fe2+ (ppm)
D2 2743 696,9 790
D3 3882 72 1390,5
D5 2876 37,8 -
D6 2322 18,9 2119,5
D18 2061 75,5 -

(D3: laø ao toâm nuoâi coù hieäu quaû; D2: ao toâm nuoâi keùm hieäu quaû).
(Nguoàn: Leâ Huy Baù, 2000).

Toâm coù khaû naêng chòu noàng ñoä Fe2+ coù trong buøn ôû 3882 ppm. Qua
ñoù cho thaáy, maëc duø löôïng Fe2+ trong buøn vaø trong ñaát cao nhöng chöa coù
khaû naêng gaây ñoäc cho toâm.
+ Bieán ñoåi cuûa Al3+ trong buøn, ñaát ao toâm
Noàng ñoä cuûa Al3+ trong caùc ao toâm nghieân cöùu chæ thay ñoåi töø 18,9 -
75,5 ppm. Keát quaû treân cho thaáy ôû noàng ñoä naøy, Al3+ chöa gaây ñoäc cho
toâm. Nhöng khi haøm löôïng Al3+ taêng leân ñeán 669,6 ppm trong buøn ao thì
gaây cheát toâm haøng loaït.

55
 Nhö vaäy, löôïng saét Fe2+ trong nöôùc thöôøng thaáp hôn trong ñaát,
buøn ao toâm vaø thöôøng khoâng gaây aûnh höôûng ñoái vôùi toâm. Rieâng Al3+
trong buøn ôû noàng ñoä töø 20 – 100 ppm khoâng gaây aûnh höôûng cho toâm
nhöng ôû noàng ñoä 669,6 ppm trong buøn thì gaây cheát cho toâm.
Trong quaù trình nghieân cöùu ôû Traø Vinh, Caø Mau, Leâ Huy Baù vaø
coäng söï ñaõ ruùt ra nhaän xeùt: Ñoäc chaát Al3+ , Fe2+ treân caùc bôø bao quanh
ruoäng vuøng pheøn laø raát nguy hieåm. Khi coù caùc traän möa, nhaát laø möa
ñaàu muøa, Al3+ vaø Fe2+ cuøng SO24− seõ chaûy vaøo ao toâm, laøm taêng ñoät ngoät
PH, noàng ñoä ñoäc cuûa chuùng gaây cho toâm cheát vì soác. Caùi khoù phaùt hieän
laø sau khi trieàu leân noù ñaõ laøm PH taêng, xoùa heát taát caû daáu tích cuûa vuï
ngoä ñoäc naøy.
b) AÛnh höôûng cuûa ñoäc chaát nhoâm (Al3+) vaø saét (Fe2+) trong ñaát
leân söï sinh tröôûng cuûa caây luùa
Al3+ coù theå gaây ñoäc ngay ôû caû noàng ñoä thaáp 1 - 2 ppm (D. Dent-
1986; Leâ Huy Baù, 982) quan saùt vaø phaân tích treân ñaát pheøn ñaõ cho
bieát: treân ruoäng khi ñaát khoâ coù moät lôùp muoái Al2(SO4)3 noåi leân thaønh
töøng ñaùm coù maøu traéng, nheï vaø xoáp; khi öôùt thì laày nhaày, trong ñoù coù
chöùa 4,26% Al3+ vaø 38,4% SO42-; muoái naøy tan ra ñeán ñaâu thì caù, toâm,
caây coû cheát ñeán ñoù. Ngoä ñoäc Al3+ coù caùc trieäu chöùng khoâng phaûi luùc
naøo cuõng deã daøng nhaän ra ñöôïc. Ñoái vôùi caây luùa thì trieäu chöùng theå
hieän ngay ôû reã (reã bò dò daïng, chuøn laïi vaø deã gaõy, maëc duø maøu saéc reã
khoâng ñen nhö ngoä ñoäc saét). Neáu ngoä ñoäc nhoâm cao thì reã luùa ngaén,
ruïng heát loâng huùt vaø cheát.
Nghieân cöùu cuûa Leâ Huy Baù chöùng toû, ôû noàng ñoä 135 ppm trong
dung dòch dinh döôõng IRRI vaø 500 ppm ôû thöïc ñòa, Al3+ ñaõ gaây ñoäc
cho caây luùa. Ngoaøi ra, khi toàn taïi ñoàng thôøi caû Al3+, Fe2+ thì ñoäc tính
cuûa ñaát cuõng taêng leân nhieàu so vôùi bình thöôøng.
Trong ñaát pheøn, Fe2+, Fe3+ keát hôïp vôùi S2- taïo thaønh hôïp chaát
FeS gaén chaët vaøo caùc reã luùa laøm caûn trôû quaù trình huùt döôõng
chaát trong ñaát cuõng nhö laøm aûnh höôûng ñeán quaù trình hoâ haáp, laøm reã
luùa bò cheát.
+ AÛnh höôûng cuûa Al3+ leân caây luùa non
Al3+ laø moät ñoäc chaát nguy hieåm trong giai ñoaïn ba laù thaät. Theo
Leâ Huy Baù (1982), ôû noàng ñoä Al3+ = 135 ppm trong dung dòch dinh

56
döôõng konsac ñaõ baét ñaàu coù aûnh höôûng, nhaát laø vôùi gioáng chòu ñoäc
keùm, vaø ôû 150 ppm thì coù daáu hieäu cheát vaø ñeán 600 ppm thì cheát
nhieàu. ÔÛ 1.000 ppm trong 20 ngaøy thì caây luùa cheát meàm nhö bò luoäc
nöôùc soâi. Moät ñieàu ñaùng löu yù laø reã bò ngoä ñoäc maëc duø loâng huùt bò
ruïng ñi nhieàu, reã bò teo toùp nhöng maøu saéc vaãn traéng.
+ AÛnh höôûng cuûa Fe2+ leân caây luùa non
ÔÛ noàng ñoä Fe2+ = 150 ppm ñaõ baét ñaàu aûnh höôûng vaø ôû 600 ppm
thì gaây cheát cho gioáng luùa non keùm chòu ñoäc; tuy nhieân, bieåu hieän ôû reã
ñen vaø tyû leä cheát cao. Gioáng chòu ñoäc gioûi thì möùc ñoä chòu ñöïng cao
hôn nhöng neáu Fe2+ ôû 1.000 ppm thì bieåu hieän cheát ôû caû hai gioáng luùa
raát nhanh. Khi caây luùa bò ngoä ñoäc, Fe seõ aûnh höôûng ñeán reã (soá loâng
huùt bò giaûm). Khaùc vôùi ngoä ñoäc Al laø, khi bò ngoä ñoäc saét, reã khoâng
traéng maø trôû thaønh ñen, do keát quaû cuûa H2S ñaõ taùc duïng vôùi Fe taïo
thaønh FeS, baùm vaøo lôùp ngoaøi cuûa reã luùa. Tôùi ñaây, maëc duø noàng ñoä
Fe2+ ñaõ giaûm nhöng vaãn gaây trôû ngaïi cho caùc quaù trình trao ñoåi chaát
cuûa loâng huùt vaø reã luùa. Hôn theá nöõa, treân choùp reã thöôøng bò veït ñi moät
maûnh, coøn laù thì coù nhieàu ñoám gioáng nhö beänh tieâm löûa (Leâ Huy
Baù,1982).
+ So saùnh aûnh höôûng cuûa ñoäc chaát Al3+ vaø Fe2+
ÔÛ noàng ñoä Fe2+ = 600 ppm, Al3+ = 135 ppm caây luùa bò toån haïi.
Maët khaùc, khi noàng ñoä toång hôïp Fe2+ = 600 ppm + Al3+ = 135 ppm thì
taùc haïi cuûa chuùng laïi trôû neân lôùn gaáp nhieàu laàn so vôùi töøng ñoäc chaát
rieâng reõ. Ñieàu ñoù ñöôïc theå hieän roõ ôû taát caû caùc chæ tieâu vaø laàn löôït ñi
töø gioáng keùm chòu ñoäc ñeán gioáng chòu ñoäc trung bình roài ñeán gioáng
chòu ñoäc khaù (Leâ Huy Baù,1982).
2.4.4. AÛnh höôûng cuûa ñoäc chaát leân heä enzym trong caây luùa vaø
vai troø khaùng ñoäc cuûa enzym vaø cuûa phoát pho
Xin löôïc trích giôùi thieäu coâng trình nghieân cöùu cuûa Leâ Huy Baù
cuøng coäng taùc vieân (naêm 1982, 1984, 1985, 1986, 1990) sau ñaây:
a) AÛnh höôûng cuûa noàng ñoä ñoäc trong moâi tröôøng ñaát pheøn ñeán
hoaït tính cuûa enzym catalase trong caây chæ thò vaø caây luùa
Keát quaû ôû hình 2.1 ghi nhaän raèng, hoaït tính cuûa enzym naøy phuï
thuoäc tröôùc heát vaøo thôøi kyø sinh tröôûng. Chuùng coù xu höôùng giaûm daàn
ôû caû ñaát khoâng pheøn laãn ôû ñaát pheøn, sau ñoù môùi ñeán aûnh höôûng cuûa
57
ñoäc chaát moâi tröôøng ñaát. Maët khaùc ta thaáy, trong moâi tröôøng ñaát pheøn,
hoaït tính enzym catalase luoân luoân thaáp hôn treân ñaát phuø sa khoâng
pheøn (soá lieäu trung bình cuûa 8 gioáng); nhaän xeùt naøy ôû möùc ñoä tin caäy
vôùi t = 4,936 so vôùi t0,99 = 2,977. AÛnh höôûng naøy coù yù nghóa roõ hôn khi
ta so saùnh giöõa gioáng chòu pheøn gioûi nhö gioáng Caø ñung (gioáng ñòa
phöông) vaø gioáng keùm chòu pheøn nhö IR38 (Hình 2.1), cuõng vôùi ñoä tin
caäy 95%.
Trong khi treân moâi tröôøng ñaát phuø sa, hoaït tính enzym catalase
trong caây ôû gioáng IR38 luoân cao hôn gioáng Caø ñung, thì treân ñaát pheøn
laïi ngöôïc laïi: khi noàng ñoä ñoäc leân cao (ngaøy thöù 35 vaø 102 ) hoaït tính
giaûm (ñoäc chaát trong ñaát taêng cao Al3+ = 800 – 900 ppm, SO4-2 = 0,3 -
0,35%, pHH2O = 3,5 - 3,6) (hình 2.2).

catalase trong caây (E/p)

Hoaït tính Caùc gioáng luùa treân
moâi tröôøng ñaát khoâng
ñoäc chaát

3
2,5
Caùc gioáng luùa treân
2
moâi tröôøng ñaát ñoäc
1,5 pheøn
1
0,5
0 Ngaøy sau khi gieo

20 35 77 102 115

Hình 2.1: AÛnh höôûng cuûa ñoäc chaát trong ñaát leân hoaït tính enzym catalase,
so saùnh giöõa ñaát khoâng coù ñoäc chaát vaø ñaát coù ñoäc chaát.

58
Hoaït tính catalase trong caây
(E/p)

3
2,5
2
1,5
1
0,5
0
Ngaøy sau khi gieo
20 35 77 102 115

IR38, treân moâi tröôøng ñaát khoâng ñoäc chaát

IR38, treân moâi tröôøng ñaát coù ñoäc chaát pheøn
Caø ñung, moâi tröôøng ñaát khoâng ñoäc chaát
Caø ñung, moâi tröôøng ñaát coù ñoäc chaát

Hình 2.2: AÛnh höôûng cuûa ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát leân hoaït tính
cuûa enzym catalase trong caây luùa vaø caây coû naêng.

b) AÛnh höôûng cuûa ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát pheøn leân hoaït tính
enzym peroxydase trong laù caây chæ thò vaø caây luùa
- AÛnh höôûng leân hoaït tính enzym peroxydase trong laù caây chæ thò vaø
caây luùa. Vai troø cuûa peroxydase trong laù caây
Khoâng gioáng nhö catalase, khi ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát pheøn taêng
cao (ôû caùc thôøi kyø 21, ngaøy thöù 60 sau khi gieo), hoaït tính cuûa enzym
peroxydase trong laù luùa laïi taêng cao (hình 2. 3). Qui luaät naøy ñöôïc khaúng ñònh
vôùi ñoä tin caäy cao t = 3,400 > t0,99 = 2,977.
Keát quaû nghieân cöùu ñaõ chöùng toû raèng hoaït tính cuûa enzym
peroxydase trong laù phuï thuoäc vaøo thôøi kyø sinh tröôûng cuûa luùa: cao ôû giai
ñoaïn giöõa (60 – 70 ngaøy). Maët khaùc, noù coøn phuï thuoäc vaøo ñaëc tính caây
vaø gioáng: caây chæ thò coû naêng (Eleocharis Dulcis) vaø gioáng chòu pheøn caø
ñung luoân coù hoaït tính cao hôn vaø theå hieän roõ hôn tính choáng laïi ñoäc toá so
vôùi gioáng keùm chòu pheøn IR38.
So vôùi hoaït tính trong ñaát phuø sa khoâng pheøn, khi ñoäc chaát taêng cao
gioáng caø ñung coù hoaït tính naøy taêng + 280% (so vôùi ñoái chöùng), coøn
gioáng IR38 chæ taêng +247% (so vôùi ñoái chöùng).

59
 (E/p)
a) Caây chæ thò naêng ngoït (eleocharis) (Dulcis)

4
+1,325
3,125 +1,180

3 2,648 2,648
2,548

1,86
2

1,1 1,1
0,8
1

0 Ngaøy sau
Ghi chuù: 66 87 gieo
Moâi
tröôøng b) Caây luùa chòu pheøn caø ñung
ñaát
khoâng 1.5 1,8
1,498
1,232
ñoäc 2 0,484
1,14
1,2
0,788
chaát 1 0,769

0,5
21
0 Ngaøy sau
36 66 87 gieo

c) Caây luùa keùm chòu pheøn IR38

Moâi
tröôøng 1,301 1,234
1,5
ñaát coù
0,853
0,53
ñoäc 1 0,328
0,824 0,707
0,706
chaát
0.5
0 Ngaøy sau gieo

Ñoäc chaát trong MT ñaát Cao Thaáp Cao Thaáp

Al3+ (ppm) 805 465 850 475
Fe2+ (ppm) 898 609 908 621
SO42- (%) 0.32 0.13 0.35 0.15

Hình 2.3: AÛnh höôûng cuûa ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát leân hoaït tính
enzym peroxydase trong laù caây chæ thò vaø gioáng luùa.

60
 10 a) Caây chæ thò naêng

8,19
7,745
8 7,142
6,238
6
2,93
4 21
1,148 1,749
2 1,14
0
Ngaøy sau gieo
MT ñaát 66 87
khoâng b) Caây luùa chòu pheøn
coù ñoäc
chaát (ñaát 9
phuø sa) 8
7
6 6,063
5 4,459
4 4 3,705
3
2,449
2 Ngaøy sau gieo
1 1 1,168
0
MT ñaát
coù ñoäc 21 36 66 87

chaát
(ñaát
pheøn) c) Caây luùa chòu pheøn keùm
14 13,071
12
10
6,359
8 7,342
5,882
6 4,112 5,24
4 3,283 2,776
2
Ngaøy sau gieo
0

21 36 66 87

Ñoäc chaát trong MT ñaát Cao Thaáp Cao Thaáp

Al3+ (ppm) 805 465 850 475
Fe2+ (ppm) 898 609 908 621
SO42- (%) 0,32 0,13 0,35 0,15

Hình 2.4: AÛnh höôûng cuûa ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát leân hoaït tính
peroxydase trong reã luùa vaø caây chæ thò.

61
 Ñieàu naøy ñaõ ñöôïc soá lieäu cuûa Eleocharisdulcis - thöïc vaät chæ thò cho ñaát
pheøn, boå sung vaø khaúng ñònh vôùi ñoä tin caäy tuyeät ñoái (99%). Ñieàu ñoù laøm ta
phaûi ñaùnh giaù cao, ñuùng vai troø cuûa peroxydase vôùi tính khaùng ñoäc pheøn.
– AÛnh höôûng cuûa ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát pheøn leân enzym
peroxydase trong reã thöïc vaät
Ngöôïc laïi vôùi tröôøng hôïp cuûa laù, enzym peroxydase trong reã luùa
soáng treân ñaát pheøn bò öùc cheá raát maïnh cuûa ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát
(Hình 2.4). Nghóa laø, khi ñoäc chaát trong ñaát leân cao thì hoaït tính enzym
naøy trong reã cuûa caây luùa keùm chòu pheøn vaø chòu pheøn, keå caû trong reã coû
naêng ñeàu giaûm so vôùi ñoái chöùng (ñaát phuø sa khoâng pheøn). Maët khaùc, hoaït
tính enzym trong reã luùa cuõng ñoùng moät vai troø nhoû: giaûi phoùng naêng
löôïng, cung caáp cho caây luùa, ôû thôøi kyø phuïc hoài, sau khi bò ngoä ñoäc. Ví
duï: ngaøy thöù 87 khi ñoäc chaát giaûm, hoaït tính enzym naøy taêng 63% vôùi
gioáng caø ñung vaø 40,1% vôùi gioáng IR38.
– Giôùi haïn vai troø peroxydase trong laù ñeán aûnh höôûng cuûa ñoäc chaát
moâi tröôøng
Nhö vaäy, theo keát quaû treân thì enzym peroxydase trong laù ñoùng moät
vai troø xuùc tieán caây coû naêng vaø caây luùa choáng laïi ñoäc chaát xaâm nhaäp vaøo.
Tuy vaäy, vai troø naøy chæ xuaát hieän trong moät giôùi haïn nhaát ñònh cuûa möùc
ñoä ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát vaø ñaëc tính cuûa gioáng caây luùa khaùc
nhau (baûng 2.2).
Baûng 2.2: Giôùi haïn taùc duïng khaùng ñoäc cuûa enzym peroxydase trong laù luùa vaø coû
naêng ñoái vôùi ñoäc chaát trong moâi tröôøng, ôû ngaøy thöù 25 sau khi troàng.
(Ñôn vò hoaït tính enzym: E/p)
Noàng ñoä toång hôïp cuûa ñoäc chaát trong moâi tröôøng Loaïi thöïc vaät
(ppm)

Caùc variant Al3+ Fe2+ SO42- Caây chæ thò-coû Caây luùa chòu Caây luùa chòu
naêng chòu pheøn pheøn khaù- pheøn keùm-Gioáng
gioûi Gioáng caø ñung IR38

1 100 ± 5 135 ± 4 1000 ± 18 1,65 ± 0,07 1,26 ± 0,07 1,10 ± 0,08

2 450 ± 12 467 ± 18 1500 ± 47 2,47 ± 0,08 1,38 ± 0,04 1,15 ± 0,06

3 750 ± 16 676 ± 24 2108 ± 86 3,28 ± 0,10 1,62 ± 0,05 1,25 ± 0,05

4 890 ± 24 842 ± 32 2606 ± 58 3,30 ± 0,04 1,92 ± 0,10 0,62 ± 0,04

62
 5 950 ± 31 907 ± 44 3209 ± 48 3,85 ± 0,14 1,64 ± 0,06 0,13 ± 0,00

6 1085± 525 1050 ± 58 3693 ± 92 1,67 ± 0,12 0,10 ± 0,0 0,00 ± 0,00

7 Moâi tröôøng ñaát khoâng ñoäc chaát (ñoái chöùng) 1,51 ± 0,04 1,45 ± 0,03 1,00 ± 0,05

(t0,95 = 2,447)
Soá lieäu baûng 2.2 chöùng toû, hoaït tính cuûa enzym naøy coù yù nghóa trong
giôùi haïn caùc ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát:
- Ñoái vôùi caây chæ thò coû naêng coù theå chòu ñöôïc löôïng ñoäc chaát ôû trong
moâi tröôøng ñaát ôû möùc cao nhaát vôùi:
Al3+ ≤ 950 ± 31 ppm + Fe2+ ≤ 907 ± 44 ppm + SO42- ≤ 3209 ± 48 ppm
- Ñoái vôùi gioáng caø ñung, chòu pheøn gioûi thì ôû möùc:
Al3+ ≤ 890 ppm + Fe2+ ≤ 842ppm + SO2- ≤ 0,26%
- Ñoái vôùi gioáng chòu pheøn keùm nhö IR38 thì chæ ôû möùc:
Al3+ ≤ 750 ppm + Fe2+ ≤ 676ppm + SO2- ≤ 0,28%
c) Töông quan giöõa ñoäc chaát cuøng P2O5 trong moâi tröôøng ñaát vôùi
hoaït tính enzym peroxydase trong caây.
AÛnh höôûng cuûa ñoäc chaát leân hoaït tính enzym naøy vaø söï taùc ñoäng qua
laïi giöõa chuùng moät phaàn ñöôïc phaûn aùnh thoâng qua heä soá töông quan (R).
Baûng 2.3: Heä soá töông quan (R) giöõa noàng ñoä caùc ñoäc chaát P2O5 trong
moâi tröôøng ñaát vaø hoaït tính enzym peroxydase (M) trong caây.
Töông quan
M - SO42- M - Fe2+ M - Al3+ M - P2O5
giöõa

Trong caây Laù Reã Laù Reã Laù Reã Laù Reã

Chæ thò
+0,7204 -0,2015 +0,6344 -0,2104 +0,8432 -0,3215 -0,3467 +0,5241
(naêng ngoït)

Luùa, Caø ñung +0,6843 -0,2254 +0,6278 -0,2447 +0,8023 -0,3254 -0,3670 +0,4632

Luùa, IR38 +0,3452 -0,4568 +0,4312 -0,5649 +0,6174 -0,8592 -0,2891 +0,3434

- Ghi chuù: M laø hoaït tính cuûa enzym peroxydase

R0,95 = 0,754
Trong haøng loaït heä soá töông quan keå treân, ñaùng chuù yù laø: söï töông
quan thuaän giöõa hoaït tính enzym naøy trong laù caây chæ thò (coû naêng) vôùi
R = +0,8432. Ñoàng thôøi, ta cuõng tìm thaáy töông quan thuaän giöõa hoaït tính
63
men naøy trong laù cuûa gioáng chòu pheøn caø ñung vôùi noàng ñoä ñoäc chaát Al3+
trong moâi tröôøng ñaát, vôùi R = +0,802. Maët khaùc, caàn löu yù raèng, töông
quan nghòch giöõa hoaït tính enzym naøy trong caây luùa keøm chòu pheøn
(IR38) vôùi haøm löôïng Al3+ trong moâi tröôøng ñaát vôùi R = -0,859.
Ñoù laø ñaëc tính cuûa caây chòu pheøn khaùc vôùi caây keùm chòu pheøn.
d) AÛnh höôûng ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát pheøn leân hoaït tính
enzym phosphatase trong caây chæ thò vaø caây luùa
- AÛnh höôûng ñeán hoaït tính phosphatase trong laù caây chæ thò vaø caây luùa
Ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát pheøn khoâng nhöõng haïn cheá hoaït tính
cuûa enzym catalaza, peroxydase trong reã maø coøn haïn cheá leân hoaït tính
cuûa enzym phophatase trong laù caây chæ thò vaø caây luùa. Ñieàu naøy ñöôïc theå
hieän khi ñoäc chaát hai laàn taêng cao, hoaït tính enzym naøy giaûm xuoáng ôû
möùc -21,2% vaø -53,6% vôùi gioáng caø ñung; -40,7% vaø -69,6% vôùi gioáng
IR38, coøn vôùi caây chæ thò (coû naêng) thì coù giaûm nhöng chæ giaûm ôû möùc -
45% vaø -18%.
Moät ñieàu cuõng lyù thuù khoâng keùm gì söï phaùt hieän vai troø cuûa
peroxydase trong laù, ôû ñaây, hoaït tính enzym phosphatase naøy ñoùng moät
vai troø quan troïng giuùp caây luùa phuïc hoài sau thôøi gian bò ngoä ñoäc.
Ñieàu khaúng ñònh laø quy luaät naøy phuï thuoäc vaøo ñaëc tính loaïi vaø
gioáng. Chuùng trôû neân coù yù nghóa trong tröôøng hôïp cuûa caây chæ thò vaø
gioáng chòu pheøn caø ñung. Ví duï, ôû ngaøy thöù 87 khi ñoäc chaát trong ñaát töø
cao giaûm xuoáng thaáp, hoaït tính naøy trong caây chæ thò coû naêng taêng 59,9%
vaø ñaëc bieät trong caây chòu pheøn Caø ñung taêng 643%, coøn gioáng chòu pheøn
keùm cuõng taêng nhöng thaáp hôn, chæ ôû möùc +314% so vôùi ñoái chöùng. Moät
ñaëc ñieåm khaùc caàn löu yù laø, hoaït tính naøy cuõng phuï thuoäc vaøo thôøi gian
sinh tröôûng cuûa luùa: giai ñoaïn sau cao hôn giai ñoaïn tröôùc.
– AÛnh höôûng ñeán phosphatase trong reã caây
Khaùc vôùi trong laù, enzym phosphatase trong reã caây coù hoaït tính raát
yeáu (baûng 2.4). So saùnh giöõa hai gioáng luùa thaáy raèng, hoaït tính men naøy
trong reã caây chæ thò (coû naêng) laø caây hoang daïi thích nghi, chòu ñoäc ñaõ coù
hoaït tính lôùn hôn reã caây luùa chòu pheøn (Caø ñung). Reã caây luùa chòu pheøn
laïi coù hoaït tính lôùn hôn caây luùa keùm chòu pheøn (IR38).
Ñieàu naøy ñöôïc bieåu hieän ôû baát ñaúng thöùc:

64
 M > M > M
Chòu pheøn gioûi Chòu pheøn khaù Chòu pheøn keùm
(coû naêng) (caø ñung) (IR38)
(M: hoaït tính cuûa phosphatase trong reã caây).
Baûng 2.4: AÛnh höôûng cuûa ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát pheøn leân hoaït
tính enzym phosphatase trong reã caây chæ thò, caây luùa chòu pheøn vaø keùm
chòu pheøn.
Ngaøy Ñoäc chaát Ñaát pheøn, coù ñoäc chaát Ñaát khoâng coù ñoäc chaát
sau trong moâi
Caây chæ thò Gioáng luùa Caây chæ thò Gioáng luaù
gieo tröôøng ñaát
coû naêng (coû naêng)
Caø ñung IR38 Caø ñung IR38
21 Cao 1.29 1.29 0.96 0.14 3.50 2.21
36 Thaáp 0.42 0.34 small 0.42 0.30 0.41
66 Cao ít ít ít Veät Veät Veät
87 Thaáp ít ít ít Veät Veät Veät

e) Töông quan giöõa ñoäc chaát vaø P2O5 vôùi phosphatase

Soá lieäu ôû baûng 2.5 cho thaáy raèng, coù söï töông quan nghòch vaø chaët
giöõa haøm löôïng ñoäc chaát Al3+ trong ñaát vôùi hoaït tính phosphatase trong laù
caây luùa, ñaëc bieät ñoái vôùi gioáng chòu pheøn keùm IR38 (R = -0,7972). Ñieàu
naøy chöùng toû, thöïc vaät ñaõ huy ñoäng phosphatase vaøo cô theå naâng ñôõ söùc
soáng cuûa caây. Maët khaùc, phosphatase cuøng coù töông quan nghòch vaø chaët
vôùi löôïng Al trong caây (R = -0,7149). Ñieàu ñoù chöùng toû, coù söï töông taùc
nghòch, phaûn laïi nhau, öùc cheá nhau giöõa ñoäc chaát vôùi peroxydase vaø
phosphatase. Ñaëc bieät ñaùng chuù yù laø töông quan thuaän, chaët giöõa hoaït
tính men naøy vôùi söï tích luõy cuûa phoát pho töï do cuûa gioáng chòu pheøn caø
ñung (R = +0,6441), vôùi ñoä tin caäy 99%.
Baûng 2.5: Töông quan (R) giöõa noàng ñoä ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát vaø
hoaït tính (A) cuûa enzym phosphatase trong gioáng caây chòu pheøn vaø
keùm chòu pheøn.
Caây A vaø SO42- A vaø Fe2+ A vaø Al3+ A vaø P2O5
Caø dung -0,3648 -0,5601 -0,6462 *** +0,6441***
IR38 -0,5001 -0,6239 -0,8972 +0,4427

Ghi chuù: A: hoaït tính enzym phosphatase trong caây (R0,95 = 0,6320).
***: ñoä tin caäy 94,9%.

65
 Ñieàu ñoù cho pheùp ta suy luaän raèng, phoát pho vaø phosphatase coù vai
troø lôùn trong cô cheá khaùng ñoäc cuûa thöïc vaät ñoái vôùi ñoäc chaát trong moâi
tröôøng ñaát.
Nhö vaäy, treân cô sôû nhöõng keát quaû caùc thí nghieäm nghieân cöùu töø
1997 ñeán nay coù theå ñi ñeán keát luaän:
1/ Noàng ñoä cao cuûa ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát ñaõ öùc cheá
maïnh hoaït tính cuûa enzym catalase vaø phosphatase trong reã, trong laù caây
chæ thò vaø nhaát laø ñoái vôùi caây luùa, ñaëc bieät laø caây luùa keùm chòu pheøn.
2/ Enzym phosphatase trong laù coù taùc duïng cung caáp naêng löôïng
cho caây phuïc hoài sau khi bò ngoä ñoäc. Hoaït tính cuûa enzym naøy töông quan
tyû leä nghòch vôùi haøm löôïng Al3+ trong ñaát vaø Al3+ trong caây. Ñieàu ñoù
chöùng toû söï ñoái khaùng giöõa caùc enzym vaø ñoäc chaát bieåu hieän roõ, nhaát laø
vôùi ñoäc chaát Al3+.
3/ Ñoäc chaát cao trong moâi tröôøng ñaát pheøn öùc cheá hoaït tính
enzym peroxydase trong reã luùa. Trong ñieàu kieän ñoù, peroxydase trong reã
ñoùng moät vai troø nhoû giuùp caây luùa phuïc hoài.
4/ Chuùng toâi ñaõ coù ñuû cô sôû ñeå khaúng ñònh raèng, enzym
peroxydase trong laù ñoùng moät vai troø quan troïng, choáng laïi taùc haïi cuûa
ñoäc chaát. Khi ñoäc chaát trong ñaát, trong caây taêng cao thì hoaït tính cuûa
enzym naøy cuõng taêng cao so vôùi ñoái chöùng.
Caây chòu pheøn coù hoaït tính > M vaø A > M vaø A
enzym peroxydase (M),
peroxydase (A) cao hôn gioáng
keùm chòu pheøn. M vaø A
Caây chòu pheøn gioûi Caây chòu pheøn Caây chòu
khaù pheøn keùm
M: hoaït tính enzym trong reã caây
A: hoaït tính enzym trong caây.
Khi ñoäc chaát taêng cao thì peroxydase trong laù caây chòu pheøn taêng
cuõng cao (+ 280% so vôùi ñoái chöùng); coøn caây keùm chòu pheøn thì khoâng
taêng (so vôùi ñoái chöùng).

66
 Khi ñoäc chaát giaûm, peroxydase trong caây chòu pheøn cuõng cao hôn
keùm chòu pheøn (+ 643% vôùi caây luùa chòu pheøn so vôùi ñoái chöùng); coøn
gioáng chòu pheøn keùm chæ taêng 314% (so vôùi ñoái chöùng).
2.4.5. Bieän phaùp phoøng choáng
Ñoái vôùi ñaát pheøn, caùc ñoäc chaát tích luõy nhieàu neân khoâng nhöõng noù
coù theå gaây haïi cho sinh vaät soáng trong ñaát maø coøn coù theå gaây haïi cho sinh
vaät soáng trong lôùp nöôùc tieáp xuùc vôùi ñaát, lôùp nöôùc maët aáy deã trôû thaønh
nöôùc pheøn.
Ñeå haïn cheá phaùt sinh pheøn, cuõng nhö taùc haïi caùc ñoäc chaát trong ñaát
pheøn, coù theå aùp duïng moät soá bieän phaùp nhö sau:
+ Giöõ nöôùc maët ruoäng ñeå ngaên ngöøa söï oxy hoùa caùc vaät lieäu chöùa
khoaùng pyrit trong ñaát pheøn tieàm taøng.
+ Ñoái vôùi ñaát pheøn hoaït ñoäng, caàn phaûi tieâu röûa ñoäc chaát ra beân ngoaøi
baèng caùc nguoàn nöôùc khaùc. Vieäc tieâu röûa ñoäc chaát ra beân ngoaøi cuõng caàn chuù
yù baûo veä, khoâng laøm nhieãm ñoäc nhöõng vuøng haï löu.
+ Trong canh taùc caây troàng cuõng nhö vieäc nuoâi troàng thuûy saûn,
vieäc söû duïng voâi ñeå trung hoøa caùc acid trong ñaát vaø laøm coá ñònh caùc
ñoäc chaát khaùc trong ñaát toû ra coù hieäu quaû vôùi nhöõng vuøng ñaát pheøn
nheï vaø pheøn trung bình. Vieäc keát hôïp duøng voâi vaø tieâu röûa baèng nöôùc
ngoït seõ ñaåy nhanh quaù trình thieâu röõa ñoäc chaát trong ñaát.
+ Moät soá kyõ thuaät nhö laøm ñaát, leân lieáp ñeå troàng caùc gioáng caây
chòu pheøn cuõng ñöôïc aùp duïng ôû vuøng ñaát pheøn Ñoàng Thaùp Möôøi, töù
giaùc Long Xuyeân.

2.5. CAÙC CHAÁT ÑOÄC TRONG ÑAÁT MAËN – DIEÃN BIEÁN – CAÙC
BIEÄN PHAÙP BAÛO VEÄ
2.5.1. Caùc ñoäc chaát trong ñaát maën
Trong ñaát röøng ngaäp maën, haøm löôïng muoái NaCl, Na2SO4,
MgSO4, BaCl2 khaù cao coù theå gaây ngoä ñoäc cho caây troàng vaø moät soá
loaøi ñoäng vaät khoâng chòu ñöôïc maën. Haàu heát caùc caây troàng chæ coù theå
chòu ñöïng ñöôïc noàng ñoä NaCl < 4%. Nguyeân nhaân chính trong vieäc
gaây ngoä ñoäc laø do noàng ñoä muoái trong dung dòch ñaát cao, gaây ra trieäu
chöùng haïn sinh lyù cho caây troàng. Noàng ñoä muoái cao trong dung dòch

67
ñaát coøn laøm phaù vôõ caùc teá baøo reã cuûa moät soá loaøi caây do tính thaåm
thaáu maïnh töø moâi tröôøng öu tröông sang moâi tröôøng nhöôïc tröông.
AÛnh höôûng xaáu cuûa ñaát maën ñoái vôùi caây troàng, tröôùc heát laø do aùp
suaát thaåm thaáu cao cuûa dung dòch ñaát. AÙp suaát naøy taêng theo tyû leä
thuaän vôùi noàng ñoä muoái tan. Khi aùp suaát thaåm thaáu cuûa dung dòch ñaát
töø 10 – 12 atm, caây troàng khoâng sinh tröôûng vaø phaùt trieån ñöôïc. Khi
vöôït quaù 40 atm, caây bò cheát.
Söï coù maët cuûa moät löôïng lôùn caùc muoái tan trong ñaát laøm cho tính
chaát vaät lyù hoùa hoïc, vi sinh vaät cuûa ñaát trôû neân xaáu. Khi khoâ, ñaát nöùt neû,
cöùng nhö ñaù. Khi öôùt, ñaát raát dính, deûo, haït ñaát tröông maïnh, bít kín taát caû
caùc khe hôû, laøm cho ñaát trôû neân baõo hoøa nöôùc vaø hoaøn toaøn khoâng thaám
nöôùc. Caùc thaønh phaàn muoái laø ñoäc chaát trong ñaát laøm cho ñaát coù ñoä pH
cao töø 7,5 ñeán 11-12, caây troàng khoâng phaùt trieån ñöôïc. Caùc ion thöôøng
xuaát hieän trong ñaát maën vaø maën kieàm laø Cl-, SO42-, HCO3-, Na+, Mg2+.
Caùc anion ñoäc hôn raát nhieàu so vôùi caùc cation. Trong caùc anion thì Cl- ñoäc
hôn SO42-. Trong soá caùc chaát ñoäc khoâng theå boû qua Bo. Neáu ñaát chæ chöùa
moät loaïi muoái tan thì seõ ñoäc hôn raát nhieàu so vôùi ñaát coù cuøng toång löôïng
muoái tan nhöng laïi coù nhieàu thaønh phaàn muoái hôn. Ví duï ñaát döôùi röøng
ngaäp maën coù cuøng moät ñoä maën nhöng chöùa nhieàu loaïi muoái tan khaùc
nhau seõ ít ñoäc hôn laø ñaát chæ moät loaïi muoái tan. Hieän töôïng naøy ñöôïc giaûi
thích baèng söï ñoái khaùng cuûa caùc ion. Taùc haïi cuûa muoái cuõng coøn tuøy
thuoäc vaøo ñoä chòu maën cuûa caây.
2.5.2. Dieãn bieán cuûa caùc chaát ñoäc trong ñieàu kieän sinh thaùi
moâi tröôøng ñaát maën
Laáy ñaát röøng ngaäp maën laøm ví duï, coâng trình nghieân cöùu cuûa Leâ
Huy Baù vaø coäng söï cho thaáy: ñaát röøng ngaäp maën chöùa nhieàu muoái hoøa
tan (1 - 1,5% hoaëc nhieàu hôn), ñaëc bieät laø ôû lôùp ñaát maët. Nhöõng loaïi muoái
tan thöôøng thaáy trong ñaát maën laø NaCl, Na2SO4, CaCl2, CaSO4, MgCl2,
NaHCO3 coù nguoàn goác töø caùc thaønh phaàn khoaùng bò hoøa tan, di chuyeån,
taäp trung xuoáng vuøng ñòa hình truõng, khoâng thoaùt nöôùc. Sau ñoù, trong
ñieàu kieän khoâ hanh, muoái töø trong maïch nöôùc ngaàm di chuyeån vaø taäp
trung leân maët ñaát thaønh moät lôùp voû muoái daøy töø 0,1 - 1,0cm. Söï hình
thaønh caùc muoái trong ñaát maën laø keát quaû toång hôïp cuûa nhieàu yeáu toá: ñaát
coù chöùa muoái, ñòa hình truõng khoâng thoaùt nöôùc, möïc nöôùc ngaàm maën ôû
noâng, khí haäu khoâ haïn, naéng noùng. Trong ñoù, möïc nöôùc ngaàm maën laïi

68
xuaát hieän gaàn maët ñaát thöôøng laø nguyeân nhaân tröïc tieáp laøm cho ñaát bò
maën hoùa. Giöõa ñoä saâu vaø ñoä maën cuûa nöôùc ngaàm vaø ñoä maën cuûa ñaát coù
töông quan chaët cheõ vôùi nhau. Poâlunop (1956), ñaõ ñöa ra khaùi nieäm “ñoä
saâu laâm giôùi” cuûa nöôùc ngaàm xaùc ñònh moái töông quan giöõa ñoä saâu vaø ñoä
maën cuûa ñaát, nöôùc ngaàm. Ñoä saâu naøy coøn phuï thuoäc vaøo ñoä khoâ haïn,
thaønh phaàn cô giôùi, ñoä chaët vaø ñoä xoáp cuûa ñaát.
Ngoaøi yeáu toá maën laø baûn chaát cuûa ñaát röøng ngaäp maën (RNM), söï
maën hoùa cuõng laø nguyeân nhaân laøm cho ñaát bò maën theâm.
a) Maën hoùa: laø quaù trình xaâm nhieãm vaø tích tuï cuûa caùc muoái vaø caùc
kim loaïi kieàm trong moâi tröôøng ñaát, nöôùc khi caùc moâi tröôøng naøy chöa bò
maën nay trôû neân maën hoaëc ñaõ bò maën ít naøy thaønh maën nhieàu hôn. Söï
maën hoùa laø moät quaù trình do caùc nguyeân nhaân:
- Maën hoùa do theâm vaøo ñaát moät löôïng muoái (goàm caùc muoái NaCl,
Na2SO4, MgSO4, MgCl2, NaNO3, Mg(NO3)2, CaCl2, CaSO4…). Trong ñoù
coù muoái kim loaïi kieàm vaø kieàm thoå, vôùiù caùc goác acid vaø seõ laø nhöõng
anion: Cl-, SO42-, NO3- , CO32- maø Cl- ñoùng vai troø chuû ñaïo.
- Maën hoùa do kieàm (laø caùc kim loaïi kieàm vaø kieàm thoå nhö Na, K,
Mg, Ca) tích luõy vôùi haøm löôïng cao trong ñaát, nhaát laø Na.
– AÛnh höôûng cuûa maën hoùa leân moâi tröôøng sinh thaùi ñaát
Trong haàu heát caùc tröôøng hôïp maø ñaát haáp thuï ion Na ñeàu ñöôïc giaûi
thích theo phaûn öùng sau:
Seùt-Ca +2Na+ ↔ Seùt-Na2 + Ca2+
Seùt-Mg +2Na+ ↔ Seùt-Na2 + Mg2+
Neáu Ca2+ vaø Mg2+ ñöôïc giaûi phoùng vaø keát tuûa ôû daïng muoái khoâng
hoøa tan thì phöông trình treân nghieâng veà beân phaûi vaø trong nhieàu tröôøng
hôïp, phaûn öùng naøy gaàn nhö dieãn ra hoaøn toaøn. Keát quaû nghieân cöùu cuûa
Kelley Lumins (1921) cho thaáy, neáu moâi tröôøng ñaát tích luõy nhieàu muoái
Na (baûng 2.6), thì ñoàng thôøi moät löôïng lôùn Na+ ñöôïc haáp thuï seõ coù moät
löôïng Ca2+, Mg2+ ñöôïc haáp thu theo. Nhöng ñieàu ñoù ít xaûy ra neáu cho
Na2CO3 haáp thuï vaøo ñaát. Khi coù Na2CO3 thì löôïng Na+ haáp thuï vaøo ñaát
laïi cao hôn so vôùi khi chæ coù moät mình NaCl vaø moät ít NaNO3. Caùc muoái
cuûa Ca2+ vaø Mg2+ coù goác chloride hay nitrate deã hoøa tan hôn caùc goác
khaùc tröôùc khi chuùng ñöôïc thay theá. Trong khi vôùi goác cacbonate, Mg2+

69
vaø Ca2+ ôû daïng muoái naøy hoøa tan nhieàu hôn moät ít. Khi ñoù, möùc ñoä hoøa
tan cuûa Na+ cuûa caùc base trao ñoåi trong ñaát bò aûnh höôûng laâu daøi bôûi caùc
loaïi muoái Na tích tuï trong ñaát. Noùi chung, ñaát maën chöùa moät noàng ñoä
muoái Na2CO3 (moät chaát coù ñoäc tính maïnh) cao thì töông ñoái deã hoøa tan
hôn chæ moät mình muoái NaCl (ñaát ñen maën, theo Hilgard). Ngoaøi ra, Na+
cuõng deã hoøa tan hôn khi trao ñoåi vôùi caùc nguyeân toá khaùc trong ñaát khoâng
coù Na2CO3.
Baûng 2.6: AÛnh höôûng cuûa caùc loaïi muoái Na khaùc nhau leân ñaát Yolo
(Kelley vaø Cummins,1921)
Theâm 10 m.e. vôùi Caùc base trong dung dòch (m.e) Na+ ñöôïc haáp thuï
caùc muoái (m.e.)
Ca2+ Mg2+ Na+
NaCl 2,2 1,0 7,6 2,4
NaNO3 2,2 1,0 7,1 2,9
Na2CO3 0,3 0,2 5,0 5,0

– AÛnh höôûng cuûa tyû leä Na+ hoøa tan ñeán caùc base hoøa tan >
Khi caùc muoái cuûa Ca2+ hoaëc Ca2+ vaø Mg2+ hay Na+ tích tuï trong ñaát
thì söï trao ñoåi base cuõng dieãn ra khaùc haún.
Baûng 2.7: AÛnh höôûng cuûa tyû leä giöõa Na:Ca.(Kelley, Brown vaø Liebig,
1940) ñeán khaû naêng haáp phuï Na+
Dung dòch ñöôïc söû duïng Tyû leä Dung dòch ñaát phaûn öùng (m.e./lit) Haáp thuï Na+
Na : Ca (m.e./lit)

NaCl CaCl2 Ca++ Mg++ Na+

10,4 0 1:1 2,22 1,13 7,74 2,66
10,4 10,4 9,30 2,98 9,40 1,30
20,8 0 2:1 3,63 1,70 15,40 5,40
20,8 10,4 10,70 3,40 18,30 2,50
41,6 0 4:1 5,75 2,64 34,60 7,00
41,6 10,4 12,45 3,80 36,54 5,06

– AÛnh höôûng cuûa muoái Na leân CaCO3

Caùc phaûn öùng hoùa hoïc, ngoaïi tröø quaù trình trao ñoåi base, cuõng dieãn
ra do keát quaû cuûa quaù trình tích tuï caùc muoái hoøa tan trong ñaát maën. Caùc

70
phaûn öùng giöõa caùc muoái cuûa Na vaø CaCO3 laïi coù taàm quan troïng hôn,
CaCO3 hoøa tan trong muoái trung tính nhieàu hôn laø trong nöôùc caát do aûnh
höôûng cuûa moät phaàn aùp löïc cuûa CO2. CO2 coù maët trong khoâng khí, reã
thöïc vaät vaø vi sinh vaät trong ñaát thaûi CO2 trong quaù trình soáng vaø ñoä aåm
ñaát luoân chöùa CO2 hoøa tan.
Caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ cho thaáy khaû naêng hoøa tan cuûa CaCO3 khi
coù maët cuûa muoái Na2SO4, NaCl seõ nhanh choáng ñaït baõo hoøa nhöng laïi
khoâng cao laém. Cummins (1926) chöùng minh raèng, khaû naêng hoøa tan
cuûa CaCO3 trong caùc muoái NaCl hay Na2SO4 yeáu ñi neáu theâm vaøo dung
dòch ñoù moät muoái Ca hoøa tan hay Na2CO3. Coøn Ca2+ ñöôïc sinh ra nhôø söï
trao ñoåi caùc base vaø coù xu höôùng giaûm löôïng CaCO3 hoøa tan khi maø
Na2CO3 laø moät thaønh phaàn cuûa caùc muoái tích tuï, löôïng CaCO3 hoøa tan
coù theå bieán maát. Do ñoù maø ñieàu naøy gaây ra tranh luaän veà taùc duïng cuûa
caùc daïng Na2CO3.
– AÛnh höôûng cuûa Na+ leân vi sinh vaät
Sinh vaät ñaát coù theå chòu aûnh höôûng bôûi söï tích tuï muoái. Lipmen
(1912) chöùng minh raèng, theâm moät löôïng 0,20% NaCl hay Na2SO4 seõ
laøm giaûm quaù trình amon hoùa cuûa mao maïch trong ñaát caùt. Neáu hôn 10%,
thì quaù trình amon hoùa haàu nhö bò öùc cheá hoaøn toaøn. Maët khaùc, khi theâm
Na2CO3 vaøo seõ thuùc ñaåy quaù trình amon hoùa leân ñeán noàng ñoä 0,1%.
Greazes (1916), cuõng ñöa ra keát quaû töông töï vôùi moät loaïi ñaát ôû Logan,
Ultah. Ngöôïc laïi, caùc nghieân cöùu khaùc veà aûnh höôûng leân quaù trình amon
hoùa (Lipmen, 1912b) cho thaáy, 0,10% NaCl vaø 0,20% Na2SO4 laøm thuùc
ñaåy quaù trình nitrate hoùa, nhöng Na2CO3 coù tính ñoäc cao hôn ñoái vôùi ñaát
ngay caû vôùi noàng ñoä thaáp (0,05%).
Lipmen vaø Sharp (1912) cho raèng, NaCl ôû noàng ñoä döôùi 0,5% gaây
aûnh höôûng ñeán quaù trình coá ñònh ñaïm cuûa caùc vi khuaån noát saàn, coøn
Na2SO4 thì theå hieän tính ñoäc ôû noàng ñoä 1,20%. NaCl ôû noàng ñoä 0,5%
ñöôïc ghi nhaän laø ñoäc. Na2CO3 ôû noàng ñoä ≤ 0,40% thì quaù trình coá ñònh
ñaïm ñöôïc thuùc ñaåy nhanh hôn moät ít, ôû noàng ñoä 0,50% Na2CO3 thì söï coá
ñònh ñaïm thaät söï ñöôïc ñaåy maïnh. Greaves vaø Lund (1921) cuøng Greaves
(1912) thaûo luaän veà aûnh höôûng cuûa caùc cation vaø anion leân hoaït ñoäng vi
sinh trong ñaát vaø trong moái lieân quan vôùi aùp löïc thaåm thaáu cuûa dung dòch.
Caùc muoái ban ñaàu trong ñaát maën ôû noàng ñoä thaáp thöôøng laø khoâng ñoäc.
Thöïc teá thì quaù trình amon hoùa vaø nitrate hoùa coù theå bò ñoàng hoùa. Nhöng

71
ôû giôùi haïn ñoäc coù moät söï töông quan maät thieát giöõa ñoäc tính vaø aùp suaát
thaåm thaáu. ÔÛ aùp suaát thaåm thaáu laø 15 atm, quaù trình amon hoùa giaûm
xuoáng gaàn moät nöûa so vôùi ñaát khoâng maën.
b) Caùc nguyeân nhaân cuûa quaù trình maën hoùa
Bay hôi: Caùc muoái hoøa tan tích luõy ôû nhöõng nôi maø quaù trình bay
hôi troäi hôn quaù trình keát tuûa. Ñoù laø nôi taäp trung nöôùc töø nôi khaùc ñoå veà
vaø nöôùc boác hôi töø loøng ñaát leân, hay quaù trình nöôùc ngaàm maën ñi leân beà
maët ñaát baèng mao daãn keát hôïp vôùi caùc muoái tan treân maët ñaát.
Nöôùc töôùi maën: khi söû duïng nöôùc maën ñeå töôùi, caùc ion Ca2+, Mg2+ bò
giöõ laïi trong ñaát daïng keát tuûa CO32-, coøn Na+ thì bò giöõ laïi ôû daïng dung
dòch hay daïng haáp phuï.
2.5.3. Töông taùc giöõa ñaát maën vaø söï phaùt trieån cuûa caây troàng
+ Thöïc vaät chæ thò
Thöïc vaät töï nhieân chæ thò cho ñaát maën cuõng deã nhaän bieát. Maëc duø coù
moät vaøi loaøi, qua quan saùt cho thaáy, coù theå soáng ñöôïc treân ñaát maën laãn
ñaát khoâng maën, moät soá loaøi coù khaû naêng chòu maën raát cao; tuy nhieân, ña
soá thöïc vaät laïi khoâng thích hôïp vôùi ñaát maën.
Söï phaân boá vaø phaùt trieån cuûa caùc loaøi thöïc vaät öa maën chòu taùc
ñoäng cuûa khí haäu vaø ñieàu kieän ñaát ñai. ÔÛ California, loaøi chòu maën toát laø
frankenia grandi folia (campestris), ñöôïc thaáy raát nhieàu treân loaïi ñaát maën
ñen cuûa thung luõng Joaquin. Trong khi ñoù, caây goã daàu thì döôøng nhö
khoâng coù maët taïi thung luõng naøy maø laïi thaáy raát nhieàu vaø phaùt trieån maõnh
lieät treân ñaát maën ñen ôû phía taây Great Basin cuûa vuøng nuùi Sierra
(Desgmond, 1967) coù ñoä cao khoaûng 200-300m vaø coù muøa ñoâng quanh
naêm, nhieät ñoä thaáp hôn nhieät ñoä ñoùng baêng raát nhieàu. Thöïc teá laø caùc loaøi
thöïc vaät treân ñaát maën tieáp tuïc gia taêng sinh khoái trong khi caùc loaøi thöïc
vaät treân ñaát khoâng maën thì laïi bò maát sinh khoái vaøo luùc thôøi tieát noùng böùc.
ÔÛ Vieät Nam, thöïc vaät choáng chòu maën gioûi nhaát laø caùc loaøi caây röøng ngaäp
maën nhö maém, baàn, ñöôùc, veït, suù, giaø, chaø laø, oâroâ, coùc keøn maùi daàm vaø
cuoái cuøng laø döøa nöôùc vaø moät soá loaøi coû nöôùc maën... Wadleigh (1984)
cho raèng, söï maát sinh khoái trong ñieàu kieän khí haäu noùng laø do söï ngöng tuï
quaù möùc, neáu ñieàu naøy ñuùng thì khuynh höôùng seõ laø: muoái hoøa tan giaûm
söï ngöng tuï trong caùc loaøi thöïc vaät naøy.

72
 Nhö vaäy, roõ raøng laø moät hay nhieàu yeáu toá khí haäu (nhieät ñoä, aùnh
saùng, ñoä aåm) ñeàu coù aûnh höôûng leân sinh lyù thöïc vaät döôùi taùc ñoâïng cuûa
muoái. Theo Hilgard, phaàn lôùn thöïc vaät chòu maën töï nhieân phaùt trieån vaø
chòu haïn moät caùch maõnh lieät, nhaèm kìm haõm söï vaän chuyeån vaø giaûi
phoùng nöôùc ra khoûi cô theå cuûa chuùng.
+ Taùc ñoäng cuûa muoái hoøa tan
- AÙp suaát thaåm thaáu: khi taêng theâm moät löôïng muoái hoøa tan vaøo
dung dòch laøm taêng aùp suaát thaåm thaáu cuûa noù. Sinh tröôûng cuûa thöïc vaät
treân ñaát maën coù theå gaëp khoù khaên trong vieäc thoûa maõn nhu caàu veà nöôùc
cuûa chuùng. Tính chòu haïn cuûa sinh vaät chòu maën ñoái vôùi ñaát maën, quaù
trình haáp thuï nöôùc cuûa thöïc vaät bò kìm haõm ôû noàng ñoä 0,5% muoái hoøa tan
vaø khi ôû noàng ñoä 3,0% muoái hoøa tan thì vieäc haáp thuï nöôùc cuûa thöïc vaät
keát thuùc. AÛnh höôûng thaåm thaáu chuû yeáu coù khaû naêng phaûn öùng ñoái vôùi söï
kìm haõm toác ñoä taêng tröôûng cuûa thöïc vaät treân vuøng ñaát maën. So saùnh
noàng ñoä thaåm thaáu cuûa muoái ñoái vôùi toác ñoä taêng tröôûng cho thaáy, aùp suaát
cuûa caây coù töông quan gaàn vôùi aùp suaát thaåm thaáu cuûa dung dòch ñaát.
NaCl, Na2SO4 cuõng cho cuøng moät keát quaû, khi coù söï pha loaõng
tuyeät ñoái thì hoaït ñoäng cuûa Na2SO4 seõ yeáu hôn so vôùi NaCl. Nhö vaäy, nhu
caàu aùp suaát thaåm thaáu cuûa Na2SO4 lôùn hôn so vôùi NaCl. Trong dung dòch,
reã thöïc vaät chöùa nhieàu noàng ñoä anion khaùc nhau ñoái vôùi Cl- vaø SO42-. Nhö
vaäy, aùp suaát thaåm thaáu cuûa thöïc vaät raát quan troïng trong ñaát maën. Bôûi vì
noù lieân quan ñeán tính chòu ñoäc maën cuûa caây.
- Taùc ñoäng cuûa chloride
Cl- vöøa coù lôïi vaø vöøa coù haïi cho caây, tuy nhieân, haïi nhieàu hôn lôïi.
Khi Cl- ôû noàng ñoä thaáp thì nhieàu loaøi caây aên quaû bò giaûm naêng suaát.
Do ñoù, vai troø cuûa Cl- trong ñaát maën vaø nöôùc töôùi laø quan troïng. ÔÛ nhieàu
vuøng khaùc nhau thì Cl- tích luõy trong nhieàu loaïi thöïc vaät khaùc nhau.
Thöôøng caùc loaïi cam, quyùt raát nhaïy caûm vôùi Cl-. Theo Kelley vaø Thomas
(1920), chæ vaøi traêm ppm Cl- trong ñaát laø coù theå gaây uùa sau ñoù khoâ laù ôû
caây cam, quyùt. Chu trình naøy coù theå tieáp dieãn trong nhieàu naêm maø khoâng
laøm cho caây cheát. Ñaây laø hieän töôïng chaùy laù do chloride, ñieàu naøy ñöôïc
chöùng minh khi laù caây cam, quyùt bò chaùy do ñaát tích tuï ôû noàng ñoä vöôït
quaù bình thöôøng.

73
 Ñoái vôùi aûnh höôûng cuûa muoái NaCl, thöôøng muoái naøy gaây ra beänh ôû
caây maø khoâng coù trieäu chöùng roõ raøng laøm cho toác ñoä phaùt trieån cuûa caây
khoâng bình thöôøng.
2.5.4. Bieän phaùp caûi taïo ñaát maën
AÛnh höôûng cuûa ñaát maën baûn chaát chính laø aûnh höôûng cuûa ñoäc chaát
trong ñaát
Ñeå haïn cheá ñoäc chaát trong vuøng ñaát bò maën, vieäc bao ñeâ, ngaên maën
traøn vaøo ñoàng ruoäng, ñoâi khi, coù theå laø moät sai laàm vì chuùng ta laøm maát
ñi sinh thaùi ñaëc tröng cuûa röøng ngaäp maën ven bieån.
Beân caïnh ñoù, ta coù theå thöïc hieän chöông trình caûi taïo ñaát maën thaønh
ñaát troàng troït toát cho naêng suaát cao khoâng keùm caùc loaïi ñaát bình thöôøng
khaùc. Tuøy theo ñieàu kieän thuûy vaên, thuûy ñòa chaát, tuøy theo ñoä maën vaø
hoùa, lyù tính cuûa töøng loaïi cuï theå maø coù theå phaân chia ñaát maën theo caùc
möùc ñoä caûi taïo nhö sau:
• Thaønh ñoàng coû chaên nuoâi gia suùc baèng caùch gieo caùc loaïi haït
coû chòu maën coù giaù trò laøm thöùc aên gia suùc .
• Baèng bieän phaùp kyõ thuaät canh taùc: caøy saâu khoâng laät, xôùi ñaát
nhieàu laàn, caét ñöùt mao quaûn, laøm cho muoái khoâng theå boác leân maët.
• Baèng bieän phaùp troàng gioáng luùa chòu maën hoaëc caây chòu maën
gioûi nhö coùi, laùc, röøng ngaäp maën.
• Baèng caùch aùp duïng toång hôïp nhieàu bieän phaùp. Ñieàu naøy ñaëc
bieät thích hôïp vôùi loaïi ñaát maën khoù caûi taïo (ñaát kieàm maën coù ñoä thaám
nöôùc keùm, möïc nöôùc ngaàm noâng). Caùc bieän phaùp caûi taïo keát hôïp ñoù laø:
+ Bieän phaùp thuûy lôïi: röûa maën, loaïi tröø muoái tan trong ñaát, haï nöôùc
ngaàm vaø tieâu nöôùc ngaàm maën.
+ Bieän phaùp noâng lyù: caøy saâu, ñöa CaCO3 vaø CaSO4 ôû caùc lôùp ñaát saâu
leân taàng treân maët, caøy phaù ñaùy, laøm tôi xoáp taàng B, san baèng maët ruoäng.
+ Bieän phaùp noâng hoùa: söï hieän dieän cuûa ion Na+ trong dung dòch ñaát
laøm xaáu ñi tính chaát hoùa hoïc, lyù hoïc, sinh vaät hoïc cuûa ñaát maën vaø kieàm
maën. Do ñoù, ñeå caûi taïo ñaát theo höôùng coù lôïi cho söï phaùt trieån cuûa caây
troàng, baèng caùch loaïi boû Na+ trong dung dòch ñaát vaø trong phöùc heä haáp
phuï, thay theá Na+ baèng Ca2+ laø raát caàn thieát.

74
 + Bieän phaùp sinh hoïc: xaùc ñònh heä thoáng caây troàng coù khaû naêng chòu
maën khaùc nhau, phuø hôïp vôùi töøng giai ñoaïn caûi taïo ñaát, xaùc ñònh heä thoáng
kyõ thuaät canh taùc hôïp lyù, ñaûm baûo ñaát khoâng bò taùi nhieãm maën.
• Caûi taïo ñaát maën baèng doøng ñieän: cho doøng ñieän moät chieàu
vaøo trong ñaát. Do hieän töôïng ñieän phaân, ngöôøi ta thu ñöôïc caùc anion vaø
cation cuûa muoái tan trong ñaát ôû anod vaø catod. Tuy nhieân bieän phaùp naøy
ít aùp duïng vì quaù toán keùm
• Söû duïng ñaát maën nuoâi toâm – keát hôïp troàng luùa theo ñuùng kyõ
thuaät. Noäi dung bieän phaùp naøy laø theo quan ñieåm: khoâng phaûi ñaát maën
naøo cuõng xaáu. Maø vôùi moät ñoä maën thích hôïp (vuøng nöôùc lôï) seõ coù theå
nuoâi toâm suù, cua gheï, ñoäng vaät thaân meàm hai maûnh voû. Trong tröôøng hôïp
naøy ñoäc chaát maën chæ gaây haïi cho sinh vaät nöôùc ngoït, ngöôïc laïi raát thích
hôïp cho sinh vaät nöôùc lôï.

2.6. ÑOÄC CHAÁT NGOAÏI LAI XAÂM NHIEÃM

2.6.1. Nguoàn goác
Nhieàu yeáu toá ngoaïi lai coù theå laøm gia taêng ñoäc chaát trong moâi
tröôøng ñaát. Nguyeân nhaân laø:
- Do taøn tích thöïc vaät: cô theå sinh vaät, khi cheát ñi naèm trong moâi
tröôøng ñaát, seõ phaân huûy taïo muøn cho ñaát. Neáu ñieàu kieän phaân giaûi taïo
muøn ít thì khaû naêng chuyeån hoùa thaønh muøn ít, ñoàng thôøi caùc vaät lieäu naøy
chuyeån hoùa thaønh nhöõng daïng muøn khoù tieâu vaø gaây chua nhieàu cho ñaát.
- Do chaát thaûi ñoäng vaät cuûa caùc loaïi gia suùc, gia caàm nhö traâu boø, gaø,
lôïn,… laø caùc nguyeân toá vi löôïng raát caàn cho caây troàng (N, P, K, Ca) nhöng khi
noàng ñoä quaù nhieàu cuõng laïi trôû neân chaát ñoäc vaø gaây ñoäc cho caây troàng.
- Do caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. Hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi caøng
ña daïng thì chaát thaûi vaø oâ nhieãm caøng phöùc taïp, caøng nhieàu. Trong caùc
hoaït ñoäng coâng nghieäp, ngöôøi ta ñaõ ñoå vaøo loøng ñaát nhieàu chaát thaûi coâng
nghieäp nhö: Hg, Pb, Al, Fe… chaát thaûi töø caùc khu daân cö (raùc sinh hoaït,
nöôùc thaûi phoùng xaï) ñaõ goùp phaàn laøm taêng löôïng ñoäc chaát trong ñaát, suy
thoaùi moâi tröôøng ñaát.
Ví duï: khí CO laø saûn phaåm cuûa söï ñoát chaùy khoâng hoaøn toaøn (80%
laø töø ñoäng cô xe, caùc loø gaïch …), khi tieáp xuùc vôùi moâi tröôøng ñaát coù theå
hoøa tan vaøo khoâng khí ñaát, laøm haïi ñeán ñoäng thöïc vaät trong ñaát.

75
 Trong caùc hoaït ñoäng noâng nghieäp caùc chaát thaûi nhö phaân boùn, thuoác
tröø saâu, chaát thaûi gia suùc vaø taøn tích röøng, moät maët laøm cho moâi tröôøng
ñaát phì nhieâu; maët khaùc, laøm cho moâi tröôøng ñaát trôû neân ñoäc haïi cho thöïc
vaät. Ví duï, caùc loaïi phaân N, P, K vôùi haøm löôïng quaù nhieàu seõ laøm chai
ñaát. Ñaây laø hieän töôïng ñaát troàng khoâng coøn khaû naêng giöõ laïi caùc chaát
muøn cho caây troàng. Phaân ñaïm laø moät loaïi phaân mang hieäu quaû roõ reät nhaát
cho naêng suaát caây troàng nhöng cuõng laø moät chaát ñoäc khi söû duïng quaù lieàu.
Phaân ñaïm ure chöùa nhieàu NH4+, khi boùn cho ñaát khoâ noù trôû thaønh NO3-,
caây chæ haáp thuï ñöôïc 30%, phaàn coøn laïi bò röûa troâi theo nöôùc; neáu tích tuï
laïi trong nöôùc ngaàm hôn 10% seõ gaây ñoäc haïi, nöôùc bò oâ nhieãm, khoâng
duøng ñeå uoáng ñöôïc. Theâm vaøo ñoù, quaù trình nitrate hoùa taïo ra daïng acid
HNO3, laøm taêng tính chua cuûa ñaát.
Trong chieán tranh Ñoâng Döông, quaân ñoäi Myõ ñaõ raûi moät löôïng lôùn
chaát ñoäc hoùa hoïc xuoáng laõnh thoå Vieät Nam, Laøo, Campuchia. Hai loaïi
chaát ñoäc chính söû duïng trong cuoäc chieán tranh naøy (xem theâm chöông
sau) bao goàm:
+ Chaát ñoäc söû duïng trong chieán tranh sinh thaùi laø caùc chaát dieät coû
ñöôïc raûi vôùi qui moâ lôùn treân toaøn chieán tröôøng Ñoâng Döông vaøo thôøi kyø
töø naêm 1961-1971. Thöïc teá vieäc söû duïng chaát ñoäc hoùa hoïc vaãn tieáp dieãn
ñeán naêm 1975 ôû qui moâ nhoû hôn.
+ Chaát CS söû duïng laøm maát khaû naêng chieán ñaáu cuûa ñoái phöông
Trong giai ñoaïn töø 1966-1970, chaát ñoäc maøu da cam ñöôïc söû duïng chính
laø ñeå thay theá taát caû caùc hoùa chaát khaùc ñaõ duøng töø tröôùc. Chaát naøy laø hoãn hôïp
cuûa 2,4-D; 2, 4, 5-T vaø taïp chaát 2, 3, 7, 8 -TCDD goïi taét laø dioxin.
Theo Arthur P. Westing, öôùc tính 44.300m3 chaát da cam chöùa
khoaûng 170kg dioxin ñöôïc raûi xuoáng laõnh thoå Vieät Nam vaø moät phaàn
laõnh thoå Laøo, Campuchia, trong ñoù khoaûng 43% laø raûi xuoáng vuøng röøng
nuùi vaø 44% xuoáng nhöõng vuøng ñaát canh taùc.
Vôùi 170kg dioxin, theo tính toaùn cuûa Westing thì löôïng dioxin toàn
löu taïi Vieät Nam laø:
- 8 kg vaøo naêm 1980
- 3 kg vaøo naêm 1985
- 1 kg vaøo naêm 1990

76
 Chính söï beàn vöõng cuûa caùc chaát ñoäc hoùa hoïc (ñaëc bieät laø dioxin) ñaõ
ñeå laïi haäu quaû xaáu, laâu daøi ñoái vôùùi con ngöôøi vaø ñoäng thöïc vaät.
2.6.2. Söï nhieãm caùc ñoäc chaát phoùng xaï trong ñaát
Nguoàn goác:
- Trong thaønh phaàn ñaát coù saün chaát phoùng xaï
- Chaát thaûi töø caùc nhaø maùy coâng nghieäp
- Söï coá töø caùc nhaø maùy ñieän haït nhaân
- Thöû vuõ khí haït nhaân.
Plutonium (Pu), uranium (U), americium (Am), neptunium (Ap),
curium (Cm) vaø cesium (Ce) laø nhöõng nguyeân toá coù trong caùc chaát thaûi
phoùng xaï.
Haït nhaân cuûa caùc chaát phoùng xaï coù trong chaát thaûi coù ñoä hoøa tan
thay ñoåi raát lôùn. Hôïp chaát uranium thì hoaøn toaøn hoøa tan trong thaønh
phaàn cuûa plutonium vaø americium. Ñieàu naøy laøm cho con ñöôøng lan
truyeàn cuûa caùc chaát phoùng xaï töø ñaát vaøo nöôùc deã daøng hôn vaø gaây haïi
nghieâm troïng ñoái vôùi söùc khoûe cuûa sinh vaät, nhaát laø con ngöôøi vaø caây
troàng. Vôùi moät ñaëc tính bieán ñoåi trong vieäc haáp thuï caùc chaát phoùng xaï töø
ñaát, caây haáp thuï Pu thaáp nhaát, trung bình ñoái vôùi Am vaø Cm, nhöng ñoái
vôùi Np thì khaù cao. Traùi caây vaø quaû, haït thì haáp thuï caùc chaát naøy ít hôn laù.
Ngoaøi ra, moâi tröôøng ñaát coù khaû naêng haáp thuï ñoái vôùi caùc nguyeân toá
phoùng xaï. Ví duï: Cs ñöôïc ñaát haáp thuï lôùn hôn Sr. Caùc thöïc vaät baäc thaáp
nhö naám, ñòa y soáng treân moâi tröôøng ñaát nhieãm xaï tích tuï Cs trong cô theå
chuùng; ñeán löôït ñoäng vaät vaø ngöôøi aên phaûi noù seõ tích tuï trong cô theå gaây
ngoä ñoäc hoaëc ung thö. Khaû naêng toàn löu cuûa caùc chaát phoùng xaï coù theå
keùo daøi ñeán 50 naêm hoaëc khoâng theå khoâi phuïc trôû laïi moâi tröôøng ñaát
trong saïch khi löôïng phoùng xaï trong ñaát quaù cao.
Caùc chaát phoùng xaï C14 sinh ra töø phaûn öùng cuûa hôïp chaát nitô vôùi taùc
duïng cuûa caùc neutron leân caùc proton, töø caùc vuï noå bom H vaø vôùi taùc duïng
böùc xaï cuûa vuõ truï. Chaát naøy xaâm nhaäp vaøo trong moâi tröôøng ñaát thaäm chí
vaøo caùc thöïc vaät, ñoäng vaät trong caùc chu trình carbon.
Ngoaøi ra, Radon cuõng laø moät chaát phoùng xaï töï nhieân, coù saún trong
caùc lôùp ñaát ñaù neàn. Noù coù khaû naêng len loûi qua caùc khe hôû xaâm nhaäp vaø
gaây ñoäc. Tuy nhieân, möùc ñoä taùc haïi cuûa chuùng chöa lôùn. Ñaùng keå hôn,
77
coøn coù chaát phoùng xaï töï nhieân Sr90 xaâm nhaäp vaøo trong moâi tröôøng ñaát;
do khaû naêng haáp phuï lyù hoïc maïnh cuûa noù ôû beân ngoaøi haït ñaát. Vuï ngoä
ñoäc Cs noåi tieáng cuûa ngöôøi ôû Laponic (Thuïy Ñieån) ñaõ thaáy, Cs tích tuï
trong cô theå ngöôøi cao gaáp 10 laàn so vôùi ngöôøi bình thöôøng, bôûi vì hoï ñaõ
aên phaûi thòt tuaàn loäc maø chuùng ñaõ aên thöïc vaät coù nhieãm Cs trong ñaát).
Ñaëc bieät caàn chuù yù caùc chaát phoùng xaï trong vuï noå haït nhaân, roø ræ cuûa nhaø
maùy haït nhaân, töø caùc trung taâm nghieân cöùu ñaõ gaây haïi moâi tröôøng ñaát.
Haäu quaû cuûa vuï noå nhaø maùy ñieän haït nhaân Trecnobil cho ñeán nay noàng
ñoä phoùng xaï trong ñaát vaãn cao gaáp 50 laàn cho pheùp.
Caùc nghieân cöùu veà caùc vuï noå haït nhaân ôû Baéc baùn caàu trong nhöõng
naêm qua cho bieát noù ñaõ ñaït tôùi 1030 laàn löôïng chaát phoùng xaï töï nhieân,
gaây oâ nhieãm moâi tröôøng, tröôùc heát laø oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát.
2.6.3. Nhieãm daàu trong ñaát
Taùc ñoäng veà moâi tröôøng cuûa vieäc thaêm doø khai thaùc vaø vaän chuyeån
daàu laø moät trong nhöõng haäu quaû taát yeáu cuûa söï phaùt trieån kinh teá cuûa xaõ
hoäi trong thôøi ñaïi coâng nghieäp hoùa. Daàu thoâ laøm oâ nhieãm söï soáng treân
traùi ñaát, döôùi nöôùc, lan truyeàn daàu treân maët nöôùc vaø laøm nhieãm daàu trong
ñaát, taát caû ñeàu gaây caùc taùc haïi nghieâm troïng ñeán moâi tröôøng.
a) Baûn chaát cuûa vieäc oâ nhieãm daàu trong ñaát
OÂ nhieãm daàu seõ laøm giaûm hieäu quaû traïng thaùi ñaát, haïi vi sinh vaät,
thöïc vaät, ñoäng vaät trong ñaát vaø treân ñaát. Schwingdinger (1968) cho bieát,
haøm löôïng daàu vöôït quaù 3% trôû neân cöïc kyø coù haïi ñeán sinh vaät ñaát vaø
phaùt trieån muøa vuï. Caùc tröôøng hôïp nhieãm ñoäc daàu luoân laøm haïi söï phaùt
trieån cuûa muøa maøng.
b) Caùc taùc ñoäng cuûa ñoäc chaát kim loaïi naëng töø oâ nhieãm daàu
John M. Stark, Edward, Fredennte (1984) nghieân cöùu veà moái nguy
hieåm cuûa moâi tröôøng coù söï taäp trung nhöõng ñoäc chaát kim loaïi naëng (Ar,
B, Cu, F, Mo, Se) ôû noàng ñoä cao ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa caây treân loâ thí
nghieäm taøn tích cuûa ñaát bò nhieãm daàu (sau khi chöng caát, saáy daàu theo
chu trình sinh hoïc). Moái nguy haïi taïo ra töø quaù trình chuyeån hoùa daàu laø
nguyeân nhaân gaây ra söï oâ nhieãm trong ñaát (Schmehl vaø McCashin, 1973;
Reente et al, 1980). Nhöõng ñoäc chaát kim loaïi naëng di chuyeån ra khoûi lôùp
ñaù vaø laøm baån ñaát söû duïng, ngaên caûn söï phaùt trieån vaø sinh saûn cuûa caây.
Quaù trình thaám daâng leân theo mao daãn, khueách taùn ôû daïng hôi daãn ñeán söï

78
phaân boá laïi cuûa muoái vaø nguyeân toá kim loaïi naëng trong thaønh phaàn phaãu
dieän cuûa ñaát (Klem et al, 1981). Nhöõng caây phaùt trieån treân nhöõng vò trí coù
daàu chuyeån hoùa coù theå haáp thuï nhöõng nguyeân toá kim loaïi naëng, haáp phuï
treân taùn laù vaø traû chuùng laïi treân lôùp ñaát maët khi cheát ñi.
Söï vaän chuyeån cuûa caùc kim loaïi naëng leân lôùp ñaát maëït bôûi thöïc vaät
hieän dieän ôû moät möùc ñoä lôùn theo caùch haáp thuï xaûy ra ôû choã tieáp xuùc cuûa
ñaát vaø heä reã trong taàng canh taùc. Tuy nhieân, möùc ñoä cao nhaát cuûa söï vaän
chuyeån xuaát hieän vôùi töông quan thaáp laø nhöõng thöïc vaät phaùt trieån treân
chaát nhieãm daàu, thöôøng chöùa noàng ñoä cao cuûa Mo laø nguyeân nhaân cuûa
beänh molipden ñoái vôùi ñoäng vaät nhai laïi (Kilkelly Lindsay, 1982,
Schward et al, 1983).
- AÛnh höôûng cuûa daàu leân söï naûy maàm
Daàu thoâ laøm chaäm vaø giaûm tyû leä naûy maàm. Moät soá nghieân cöùu ôû AÁn
ñoä cho thaáy, troàng troït treân ñaát oâ nhieãm daàu maø khoâng boùn theâm chaát
dinh döôõng ñaõ laøm tyû leä naûy maàm thaáp nhaát (37%) so vôùi caây troàng treân
ñaát khoâng bò oâ nhieãm (70%) trong thôøi gian gioáng nhau.
- AÛnh höôûng cuûa daàu leân söï phaùt trieån
OÂ nhieãm daàu coù söï töông quan chaët cheõ vôùi taát caû nhöõng thoâng soá
phaùt trieån. Söï khaùc nhau veà chæ tieâu chieàu cao cuûa caây giöõa nhöõng loaïi
ñaát khoâng oâ nhieãm vaø ñaát oâ nhieãm daàu khoâng boå sung chaát dinh döôõng,
khaùc nhau töø 24 - 41%.
- AÛnh höôûng cuûa daàu ñeán sinh khoái
Kieåm tra veà töông quan chæ ra raèng, vieäc xöû lyù oâ nhieãm laø quan troïng.
Thoáng keâ möùc ñoä oâ nhieãm quan heä ngöôïc laïi vôùi sinh khoái khoâ. Ñoù laø aûnh
höôûng ñoäc haïi leân quaù trình sinh tröôûng bôûi toång hôïp caùc nhaân toá: caùc hoaït
chaát ñoäc haïi laãn tính chaát lyù - hoùa cuûa ñaát vaø caùc hôïp chaát sinh hoïc vaø cuøng
vôùi caùc ñoäc chaát kim loaïi naëng khoâng caàn thieát cho söï soáng cuûa caây.
- AÛnh höôûng cuûa daàu leân vaän chuyeån dinh döôõng
Xöû lyù oâ nhieãm daàu ñaõ ñöôïc trình baøy töông quan vôùi noàng ñoä chaát
dinh döôõng trong caây.
Quan heä giöõa xöû lyù daàu vaø thaønh phaàn dinh döôõng laø moät chæ soá caàn
quan taâm. Trong moät nghieân cöùu, maëc duø ñaát ñaõ ñöôïc caûi taïo laïi vôùi vieäc
boùn theâm dinh döôõng boå sung, tính ñoäc cuûa Mn trong ñaát bò nhieãm daàu

79
vaãn laø nguyeân nhaân chính laøm giaûm muøa vuï. Hôn theá nöõa, nhöõng thöïc
vaät phaùt trieån treân nhöõng oâ ñaát thí nghieäm coù daàu chuyeån hoùa thöôøng coù
noàng ñoä Mo ñuû cao ñeå laø nguyeân nhaân cuûa beänh molipden cuûa ñoäng vaät
nhai laïi ôû nôi bò traày da.
c) Taùc ñoäng cuûa daàu trong ñaát
Söï tích ñoïng cuûa nhöõng chaát oâ nhieãm daàu trong ñaát chuû yeáu kìm
haõm quaù trình vaän chuyeån, bay hôi vaø phaân huûy sinh hoïc, quaù trình ôû laïi
vaø löu chuyeån ñöôïc bieát khi nhieân lieäu ñoäng cô bò roø ræ töø nhöõng thuøng
chöùa vaø chaûy traøn vaøo trong ñaát. Taùc ñoäng cuûa troïng löïc keùo caùc chaát
loûng theo chieàu ñi xuoáng, ngöôïc laïi vôùi löïc giöõ laïi do löïc haáp phuï phaân töû
vaø löïc lieân keát trong thaønh oáng mao daãn; neân, noù hoaëc laø seõ haáp thuï treân
haït khoaùng hoaëc naèm trong loã hoång caáu truùc cuûa ñaát. Daàu laø chaát khoù bò
phaân huûy bôûi caùc vi sinh vaät soáng trong ñaát. Tuy nhieân, ñaát laïi laø moâi
tröôøng khoâng theå pha loaõng caùc chaát thaûi maø ngöôïc laïi caùc chaát naøy tích
luõy laâu daøi trong ñaát. Cho neân, daàu coù taùc haïi laâu daøi ñoái vôùi moâi tröôøng
ñaát. ÔÛ nhöõng khu ñaát bò nhieãm daàu, caùc tinh theå daàu seõ che laáp caùc khe
hôû vaø mao quaûn cuûa ñaát, laøm taéc caùc ñöôøng daãn nöôùc trong ñaát daãn ñeán
söï caèn coãi cuûa ñaát trong khu vöïc. Vì nguyeân nhaân naøy maø caùc vi sinh vaät
trong ñaát khoâng coù khaû naêng toàn taïi vaø phaùt trieån do daàu ngaên caûn khaû
naêng hoâ haáp vaø phaù huûy nguoàn cung caáp thöùc aên cho caùc vi sinh vaät trong
ñaát. Ñaát bò nhieãm daàu gaây ra hieän töôïng caây bò heùo vaø ruïng laù, phaùt trieån
chaäm vaø nghieâm troïng hôn laø daãn ñeán cheát caây.
d) AÛnh höôûng cuûa daàu ñoái vôùi ñoäng vaät hoang daõ
Caùc ñieàu tra cuûa Hoäi ñoâïng vaät hoang daõ theá giôùi (WAS) ñaõ cho bieát
raèng: oâ nhieãm ñoäc haïi töø ñaát bò nhieãm baån daàu taùc ñoäng leân caùc loaøi ñoäng
vaät hoang daõ ñaõ trôû thaønh vaán ñeà baùo ñoäng trong nhöõng naêm gaàn ñaây.
- AÛnh höôûng ñoái vôùi chim
Ngaøy nay, oâ nhieãm daàu trong ñaát vaø treân ñaát ñaõ trôû neân phoå bieán
khaép nôi. Ñieàu ñoù gaây haïi cho haàu heát caùc loaøi chim kieám aên trong vuøng:
vaïc, seáu, vòt trôøi, ñaø ñieåu… ñaëc bieät laø nhöõng loaøi chim kieám aên, sinh soáng
baùm vaøo ñaát vaø buøn.
e) Bieän phaùp khaéc phuïc
Khaéc phuïc oâ nhieãm daàu trong ñaát coù nhieàu caùch:

80
 - Caøy xôùi leân vaø xöû lyù taàng ñaát oâ nhieãm ñeå noù tieáp xuùc vôùi
khoâng khí laøm cho daàu bay hôi hay vi sinh vaät phaân huûy.
- Xöû lyù ñaát baèng hoùa chaát
- Troàng caây öa daàu, coù khaû naêng chòu ñöôïc noàng ñoä daàu (xem
theâm “Sinh thaùi moâi tröôøng öùng duïng” cuûa Leâ Huy Baù, NXB
KH&KT, 2000)
- Thí nghieäm caùc caùch khaùc nhau, choïn ra moät phöông phaùp
thích hôïp
- Boùc lôùp ñaát bò oâ nhieãm daàu (neáu moûng thì ñöa ñi xöû lyù)
- Taïo cho ñaát khaû naêng töï laøm saïch, hoaëc baèng tieáp xuùc khoâng
khí hoaëc vi sinh vaät, hoaëc baèng röûa troâi, chuyeån hoùa töï nhieân.

2.7. CAÙC CHAÁT ÑOÂÏC SINH RA TÖØ QUAÙ TRÌNH TÍCH LUÕY PHAÂN
BOÙN VAØ THUOÁC BAÛO VEÄ THÖÏC VAÄT
Caùc chaát thaûi sinh ra töø quaù trình söû duïng hoùa chaát trong noâng
nghieäp nhö phaân boùn, thuoác tröø saâu, thuoác dieät coû laøm cho moâi tröôøng ñaát
bò nhieãm ñoäc do söï toàn dö cuûa chuùng trong ñaát quaù cao vaø tích luõy trong
caây troàng.
Tuy moät soá loaïi thuoác dieät coû, tröø saâu beänh hieän ñang ñöôïc söû duïng
coù theå bò phaân huûy bôûi caùc vi sinh vaät nhöng noù cuõng coù theå bieán thaønh
moät soá saûn phaåm trô cuoái cuøng nhö: DDT, lindane, andkin vaø diedrin.
Nhöõng caën baõ hay chaát dö thöøa cuûa caùc loaïi chaát dieät coû, thuoác baûo veä
thöïc vaät thöôøng beàn vöõng hay tích luõy vaøo caùc caáu töû nhö caùc chaát
khoaùng, chaát höõu cô. Chuùng coù theå laøm hö haïi caø roát, khoai taây, khoai
lang. Thuoác tröø saâu coøn gaây ñoäc cho coân truøng coù lôïi noùi chung vaø keùo
daøi sau 5 naêm duøng thuoác tröø saâu ñeå xöû lyù saâu haïi.
Thuoác BVTV, goàm nhieàu nhoùm khaùc nhau, nhöng chuû yeáu laø ba nhoùm:
+ Nhoùm höõu cô: beàn vöõng trong moâi tröôøng töï nhieân vaø coù thôøi gian
baùn phaân huûy daøi. Ví duï: DDT coù thôøi gian baùn phaân huûy laø 20 naêm. Khi
ñi vaøo cô theå thöïc vaät, chuùng ñöôïc tích luõy vaø ít ñöôïc ñaøo thaûi ra ngoaøi.
+ Nhoùm voâ cô (parathion, nalathion): coù thôøi gian baùn phaân huûy
nhanh hôn so vôùi nhoùm treân, song thöôøng coù ñoä ñoäc cao hôn ñoái vôùi
ngöôøi vaø ñoäng vaät.

81
 + Nhoùm cacbamat (metylizoxinat hoaëc Mie CH3NCO): ít beàn vöõng
hôn trong moâi tröôøng töï nhieân, nhöng cuõng coù ñoäc tính cao ñoái vôùi ngöôøi
vaø ñoäng vaät.
Khi söû duïng thuoác BVTV thì moät phaàn seõ troâi vaøo ñaát vaø nöôùc.
Trong ñaát, caùc vi sinh vaät coù ích (phaân huûy chaát thaûi, chaát höõu cô, chuyeån
hoùa nguyeân toá dinh döôõng…) ñeàu bò haïi vì thuoác BVTV vaø laøm giaûm ñoä
phì nhieâu cuûa ñaát.
Thuoác BVTV coù thôøi gian phaân huûy daøi neân daàn daàn seõ tích tuï laïi
trong ñaát moät löôïng ñaùng keå gaây haïi ñeán sinh vaät theo con ñöôøng ñaát -
caây - ñoäng vaät - ngöôøi.

2.8. ÑOÄC CHAÁT TÖØ MÖA ACID

Möa acid laø möa maø trong thaønh phaàn cuûa noù chöùa nhieàu acid do söï
hieän dieän cuûa caùc chaát gaây oâ nhieãm (SOx, NOx), trong khoâng khí caùc chaát
naøy seõ chuyeån thaønh H2SO4 hoaëc acid HNO3.
Khi möa rôi vaø thaám vaøo ñaát, noù phaûn öùng vôùi caùc thaønh phaàn
khoaùng trong ñaát, caùc chaát höõu cô vaø sinh thöïc vaät, laøm taêng möùc ñoä acid
cuûa ñaát, laøm cho caùc ion, hôïp chaát ñoäc deã daøng ñöôïc hình thaønh. Taùc
ñoäng tröïc tieáp cuûa möa acid laø caùc acid trong möa seõ taùc haïi tröïc tieáp caây
coái, coâng trình nhaø cöûa.

2.9. ÑOÄC CHAÁT TÖØ CHAÁT THAÛI COÂNG NGHIEÄP

Caùc chaát thaûi töø coâng nghieäp hoùa chaát coù theå sinh ra nhöõng ñoäc chaát
khoâng phaân huûy trong moâi tröôøng ñaát: Pb, Hg, nhöõng hôïp chaát cuûa muoái
töø acid arsenic keát hôïp vôùi nhau trong ñaát taïo thaønh nhöõng chaát caën laéng
beàn vöõng vaø tích luõy trong moâi tröôøng. Chaát thaûi coù nguoàn goác töø Al2O3
(48 - 49%), Fe2O3 (20 - 21%), SiO2 (2 - 5%) coù aûnh höôûng xaáu ñeán moâi
tröôøng ñaát khu vöïc xung quanh, gaây neân söï thoaùi hoùa cuûa ñaát, giaûm noàng
ñoä caùc chaát höõu cô, giaûm ñoä phì nhieâu cuûa ñaát, laøm aûnh höôûng xaáu ñeán
heä thöïc vaät, giaûm naêng suaát caây troàng.
Söï nhieãm caùc ñoäc chaát ngoaïi lai khoâng nhöõng bôûi caùc loaïi chaát thaûi
ñöôïc thaûi tröïc tieáp vaøo trong moâi tröôøng ñaát maø coøn bò oâ nhieãm thoâng qua
doøng nöôùc, gioù, möa mang caùc chaát thaûi ñi vaøo moâi tröôøng ñaát. Khaû naêng
lan truyeàn oâ nhieãm theo doøng nöôùc thöôøng taêng gaáp nhieàu laàn so vôùi
nhöõng lan truyeàn khaùc.
82
2.10. CAÙC CHAÁT ÑOÄC KIM LOAÏI NAËNG TRONG ÑAÁT (xem theâm
Chöông 5)
Kim loaïi naëng (KLN) ñöôïc quan taâm nhieàu ôû choã chuùng ñöôïc söû
duïng roäng raõi trong moät soá hoaït ñoäng coâng nghieäp treân haàu heát caùc quoác
gia. Maët khaùc, chuùng coù theå ñöôïc coi laø nhöõng yeáu toá vi löôïng caàn thieát
cho caây troàng vaø suùc vaät. Tuy nhieân, chuùng cuõng ñöôïc coi laø chaát ñoäc cho
moâi tröôøng sinh thaùi neáu chuùng toàn taïi ôû noàng ñoä vöôït quaù möùc nhu caàu
söû duïng cuûa sinh vaät. Hieän nay, KLN trong ñaát ñaõ ñöôïc quan taâm hôn bôûi
söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc vaø vaán ñeà oâ nhieãm moâi tröôøng ñaát ñaõ baét ñaàu
ñöôïc coi troïng.
- Caùc nguyeân toá KLN ñöôïc goïi laø vi löôïng khi ôû noàng ñoä thaáp vaø
vöøa phaûi thì noù coù taùc duïng kích thích söï sinh tröôûng vaø phaùt trieån cuûa
thöïc vaät. Tuy nhieân, moät khi noù toàn taïi ôû noàng ñoä thaáp hôn "nhu caàu sinh
lyù" hoaëc cao hôn "ngöôõng chòu ñoäc" ñeàu coù aûnh höôûng leân söï sinh tröôûng
vaø phaùt trieån cuûa caây.
Leâ Huy Baù, Nguyeãn Töù, Leâ Thoï, Nguyeãn Vaên Ñeä (2000) ñaõ nghieân
cöùu noàng ñoä caùc KLN trong moâi tröôøng ñaát vaø taùc ñoäng cuûa noù ñeán moät
soá thöïc vaät (caây luùa, caây rau muoáng), ñoäng vaïât (giun ñaát, trai, toâm caøng)
vaø söï tích luõy caùc ñoäc toá kim loaïi Cu, Fe, Al, Mn, Cd, Zn, Hg… töø trong
nöôùc thaûi töø ñoâ thò ôû haï löu soâng Saøi Goøn (Nhaø Beø). Keát quaû ghi nhaän
nhö sau:
2.10.1. OÂ nhieãm KLN trong buøn
Baûng 2.8: Noàng ñoä toång soá KLN vaø söï thay ñoåi kim loaïi naëng trong buøn
vaø trong ñaát.
Chaát chieát ruùt Humic acid Fulvic acid
Vò trí Ñoä Cu Zn Fe Al Ñoä acid Cu Zn Fe Al
Acid (mg/ (mg/ (mg/ (mg/ (%) (mg/ (mg/ (mg/ (mg/
(%) 100g) 100g) 100g) 100g) 100g) 100g) 100g) 100g)
Traàm RO 0,026 1,06 2,35 2,35 3,49 0,186 5,29 1,91 3,14 22,93
tích
MC 0,015 0,06 0,97 0,97 Trace 0,059 3,48 0,53 0,56 veát

Ñaát RO 0,067 0,32 1,30 1,30 1,79 0,016 0,20 0,14 1,72 1,21

MC 0,184 0,56 0,92 0,92 2,39 0,023 2,52 0,68 0,60 11,10

Ghi chuù: RO = Raïch OÂng ; MC = keânh Möông Chuoái

83
 Baûng 2.8 cho thaáy, maëc duø noàng ñoä cuûa toång caùc KLN khoâng cao
nhöng noàng ñoä cuûa caùc KLN trao ñoåi thì laïi cao. Nghóa laø, oâ nhieãm KLN
chuû yeáu gaây ra bôûi söï haáp phuï trao ñoåi giöõa cation KLN vaø hôïp chaát höõu
cô hay caùc hydroxyt trong ñaát.
Tuy nhieân, neáu so saùnh giöõa hai daïng haáp phuï KLN trong acid muøn
humic vaø acid fulvic ta thaáy dung löôïng haáp phuï vaãn coøn thaáp. Ñoàng thôøi,
haáp phuï bôûi acid fulvic laïi cao hôn acid humic, ñaëc bieät laø haáp phuï cuûa
acid fulvic vôùi Cu vaø Al. Ngöôïc laïi, acid humic laïi haáp phuï Zn2+ trong ñaát
cao. Ñaây coù leõ laø moät ñaëc tính cuûa KLN trong thaønh phaàn moâi tröôøng.
Nhö vaäy, KLN toàn taïi trong moâi tröôøng ñaát khoâng nhöõng ôû daïng
phöùc höõu cô maø coøn ôû daïng hydroxyt vaø daïng chaát lô löûng.
Baûng 2.9: OÂ nhieãm KLN trong hai taàng ñaát vuøng haï löu soâng Saøi Goøn
(Nhaø Beø)
Nôi Maãu OM Pb2+ (ppm) Mn2+ (ppm) Cd2+ (ppm)
(%)
Chieát Hoaït Toång Chieát Hoaït Toång Chieát Hoaït Toång
ruùt tính coäng ruùt tính coäng ruùt 2 tính coäng
acid
2 acid 2 acid

Long Taàng A 4,03 0,7 45,0 53,5 24,0 182,2 175,3 0,3 0,5 1,5

Thôùi Taàng B 3,86 0,7 51,0 48,2 0,2

Raïch Taàng A 4,00 1,3 48,0 59,0 24,2 88,6 65,7 0,1 0,5 1,0

Ñæa Taàng B 3,62 1,0 32,5 23,4 0,0

Nôi Maãu OM Cr (ppm) Cu (ppm)

(%)
Chieát ruùt Hoatï Toång Chieát ruùt Hoaït Toång
tính coäng tính coäng
2 acid 2 acid

Long Taàng A 4,03 0,4 12,5n 107,0 3,0 33,0 58,5

Thôùi Taàng B 3,86 0,6 2,5

Raïch Taàng A 4,00 0,5 15,5 99,5 5,5 28,0 60,5

Ñæa Taàng B 3,62 0,3 1,0

84
 Nôi Maãu OM (%) Zn (ppm) Ni (ppm)

Chieát ruùt 2 Hoaït tính Toång Chieát ruùt 2 Hoaït Toång

acid coäng acid tính coäng

Long Taàng A 4,03 17,1 144,5 369,5 3,1 9,5 42,0

Thôùi Taàng B 3,86 16,6 138,0 3,9

Raïch Taàng A 4,00 23,4 161,5 383,0 4,5 12,5 34,0

Ñæa Taàng B 3,62 10,5 74,0 1,9

Ghi chuù: Long Thôùi: caùch nguoàn oâ nhieãm 25km

Raïch Ñæa: caùch nguoàn oâ nhieãm 34km
Baûng 2.9 cho thaáy, oâ nhieãm KLN trong taàng ñaát A (0-5 cm) luoân
luoân cao hôn taàng B (5 - 25 cm). Ñieàu ñoù coù nghóa laø, oâ nhieãm KLN taêng
theo töøng ngaøy qua caùc nguoàn boå sung.
Neáu so saùnh giöõa hai vuøng coù khoaûng caùch ñeán nguoàn oâ nhieãm
khaùc nhau, Raïch Ñæa vaø Long Thôùi, coù theå keát luaän raèng, tích luõy KLN ôû
hai nôi coù khaùc nhau phuï thuoäc ñaëc tính moãi KLN khaùc nhau: coù loaïi coù
khaû naêng ñi xa nguoàn oâ nhieãm, coù loaïi bò traàm laéng gaàn nguoàn oâ nhieãm.
2.10.2. Söï tích luõy KLN trong ñaát
Keát quaû veà söï tích luõy caùc ñoäc chaát KLN trong ñaát khi so saùnh trong
cuøng thôøi gian ôû hai taàng ñaát ñöôïc theå hieän trong baûng 2.10
Baûng 2.10: OÂ nhieãm KLN trong hai taàng ñaát vaø tích luõy cuûa chuùng trong ñaát.
Nôi Maãu Pb (ppm) Mn (ppm) Cd (ppm)

Hoaït tính Chieát ruùt 2 acid Chieát ruùt 2 acid

Long Taàng A 45,0 24,0 0,3

Thôùi Taàng B 51,0 48,2 0,2

Raïch Taàng A 48,0 24,2 0,1

Ñæa Taàng B 32,5 23,4 0,0

85
 Nôi Maãu Cr (ppm) Cu (ppm)

Chieát ruùt 2 acid Chieát ruùt 2 acid

Long Taàng A 0,4 3,0

Thôùi Taàng B 0,6 2,5

Raïch Taàng A 0,5 5,5

Ñæa Taàng B 0,3 1,0

Maãu Zn (ppm) Ni (ppm)

Chieát ruùt 2 acid Chieát ruùt 2 acid

Long Taàng A 17,1 3,1

Thôùi Taàng B 16,6 3,9

Raïch Taàng A 23,4 4,5

Ñæa Taàng B 10,5 1,9

Baûng 2.10 cho thaáy, oâ nhieãm KLN trong taàng ñaát maët luoân cao hôn
taàng döôùi hay oâ nhieãm KLN taêng theo töøng ngaøy qua caùc nguoàn boå sung.
Nhö vaäy, KLN ngaøy caøng tích luõy cao trong ñaát vuøng haï löu ngoaïi thaønh.
2.10.3. AÛnh höôûng cuûa KLN toång hôïp trong ñaát leân sinh tröôûng
cuûa caây luùa
Keát quaû cuûa caùc thí nghieäm trong nhaø kính chöùng minh raèng, oâ
nhieãm KLN ôû trong ñaát coù aûnh höôûng raát lôùn leân sinh tröôûng cuûa caây luùa
non so vôùi trung bình cuûa saùu coâng thöùc ñoái chöùng troàng trong caùt saïch vaø
ngay caû troàng treân ñaát nguyeân daïng.
• AÛnh höôûng cuûa Pb2+ vaø Cd2+
Trong thí nghieäm veà aûnh höôûng cuûa caùc KLN trong dung dòch leân
luùa non cho thaáy, vôùi hai KLN: Pb2+ vaø Cd2+, ôû noàng ñoä khaùc nhau thì
ñeàu coù aûnh höôûng khaùc nhau.
Tröôùc heát, aûnh höôûng cuûa noàng ñoä Pb2+ vaø Cd2+ bieåu hieän qua söï
thay ñoåi pH cuûa dung dòch. Noàng ñoä Pb2+ vaø Cd2+ caøng cao thì pH caøng
cao. Maët khaùc, pH dung dòch cuõng taêng theo thôøi gian sau khi gieo. Ñoä
taêng naøy ñöôïc ghi nhaän ôû möùc ñoä tin caäy 99,9%.

86
 Khi noàng ñoä Pb > 0,5 ppm, aûnh höôûng leân caây luùa taêng leân treân
50%. Ñoái vôùi Cd, aûnh höôûng naøy laïi maïnh hôn, chæ caàn noàng ñoä Cd >
0,25 ppm ñaõ aûnh höôûng leân treân 60% caây luùa. Roõ raøng, aûnh höôûng cuûa Cd
leân caây luùa maïnh hôn aûnh höôûng cuûa Pb.
Tyû leä cheát cuûa caây luùa taêng khi noàng ñoä KLN taêng.
So saùnh giöõa aûnh höôûng cuûa Pb2+ vaø Cd2+, keát quaû cho thaáy cuøng
moät noàng ñoä, Cd2+= Pb2+= 0,6 ppm, aûnh höôûng cuûa Cd2+ luoân cao hôn
Pb2+ nhieàu laàn vaø ngöôïc laïi. Caùc boä phaän khaùc nhau cuûa caây luùa bò nhöõng
aûnh höôûng khaùc nhau cuûa ñoäc chaát KLN.
- Tröôùc heát laø caønh, thaân, sau ñoù laø laù luùa vaø cuoái cuøng laø reã luùa.
Baûng 2.11: Tyû leä % suy giaûm cuûa caùc boä phaän caây luùa döôùi aûnh höôûng cuûa
ñoäc chaát KLN Pb2+ vaø Cd2+ trong dung dòch.
Pb2+ Cd2+

Nghieäm Noàng ñoä Thaân, Laù Reã Nghieäm Noàng ñoä Thaân, Laù Reã
thöùc (ppm) caønh thöùc (ppm) caønh
Pb4 0,6 30,2 27,1 4,10 Cd6 0,600 28,1 31,0 8,60

Pb5 0,9 38,2 32,3 14,8 Cd2 0,110 31,3 27,1 14,3

Pb6 1,1 34,1 39,0 22,0 Cd1 0,008 34,4 28,0 22,6

• AÛnh höôûng cuûa Hg2+ vaø As3+ leân söï sinh tröôûng cuûa luùa non
a) AÛnh höôûng leân sinh tröôûng cuûa laù thaät 1 vaø 2 theo thôøi gian
Hg2+ ôû noàng ñoä thaáp nhaát (0,10 ppm) coù taùc duïng kích thích söï phaùt
trieån cuûa laù thaät thöù nhaát cuûa caây luùa. Caùc noàng ñoä cao hôn cuûa Hg2+ vaø
As3+ thöû nghieäm ñeàu khoâng coù taùc duïng kích thích maø bieåu hieän öùc cheá
söï phaùt trieån cuûa laù thaät 1. Noàng ñoä caøng cao thì khaû naêng öùc cheá caøng
maïnh, laù khoâng phaùt trieån chieàu daøi vaø sôùm bò khoâ ñoït. Quan saùt hieän
traïng laù thaät 1, ôû nghieäm thöùc coù As3+ nhaän thaáy, laù coù maøu traéng vaø xanh
nhaït trong suoát quaù trình toàn taïi, laù khoâng coù khaû naêng toång hôïp dieäp luïc
toá, khoâng coù khaû naêng quang hôïp vaø sôùm bò khoâ ñoït so vôùi nghieäm thöùc
ñoái chöùng. Coù theå ñaây laø bieåu hieän aûnh höôûng tröïc tieáp As3+ leân söï phaùt
trieån vaø quaù trình toång hôïp chlorophyl cuûa laù luùa.
Laù thaät 2 cuûa caây luùa troàng trong moâi tröôøng coù ñoäc chaát trong nöôùc
thaûi, xuaát hieän vaøo ngaøy thöù 10 vaø baét ñaàu khoâ ñoït laù vaøo ngaøy thöù 20,
thôøi gian toàn taïi ngaén hôn 3 ngaøy so vôùi nghieäm thöùc ñoái chöùng.

87
 Khoâng nhö ôû tröôøng hôïp laù thaät 1, Hg2+ ôû taát caû caùc noàng ñoä ñeàu
aûnh höôûng leân söï phaùt trieån cuûa laù thaät 2. Laù thaät 2 ngaén, xuaát hieän vaøo
ngaøy thöù 10 vaø khoâ ñoït vaøo ngaøy thöù 20. Maøu saéc cuûa laù bieán ñoåi moät
caùch roõ reät, chuyeån töø maøu xanh sang maøu vaøng, xuaát hieän caùc veát nhoû ôû
ñoït laù.
ÔÛ caùc nghieäm thöùc coù As3+, thì As3+ ñaõ aûnh höôûng maïnh leân laù thaät 2,
caû veà thôøi gian xuaát hieän toàn taïi laãn chieàu daøi laù. Maëc duø coù xuaát hieän
nhöõng laù thaät 2 ôû caùc nghieäm thöùc naøy nhöng nhöõng laù ñoù khoâng coù khaû
naêng phaùt trieån, sôùm bò khoâ ñoït, thôøi gian toàn taïi chæ trong voøng 7 ngaøy. Veà
maøu saéc, ôû laù thaät 2 cuõng nhö ôû laù thaät 1, coù maøu traéng vaø hôi xanh nhaït.
b) AÛnh höôûng cuûa Hg2+, As3+ leân söï phaùt trieån cuûa laù thaät 3
Nhö vaäy, maëc duø laù thaät thöù 3 coù xuaát hieän ôû nghieäm thöùc coù As3+
vaø Hg2+ nhöng nhanh choùng bò khoâ ñoït laù sau khi xuaát hieän 2 - 3 ngaøy.
Hay noùi caùch khaùc, Hg2+ vaø As3+ ñaõ aûnh höôûng roõ reät leân laù thaät thöù 3.
c) AÛnh höôûng cuûa Hg2+ vaø As3+ leân reã luùa
+ Chieàu daøi reã luùa
Kim loaïi naëng trong nöôùc thaûi coù aûnh höôûng leân chieàu daøi reã luùa:
Chieàu daøi reã luùa ngaén hôn so vôùi ñoái chöùng. Sang tuaàn thöù 3, boä reã coù
maøu vaøng ñen vaø tuaàn thöù 4 thì reã bò thoái hoaøn toaøn. ÔÛ caùc nghieäm thöùc
KLN, reã chæ daøi ra ôû tuaàn thöù nhaát, sang hai tuaàn keá ñoù (tuaàn thöù 2 vaø 3)
thì gaàn nhö chieàu daøi cuûa reã khoâng taêng vaø baét ñaàu bò thoái choùp reã vaøo
giöõa tuaàn thöù 4.
Quan saùt thaáy hình daïng cuûa reã ôû caùc nghieäm thöùc coù Hg2+ vaøo cuoái
tuaàn thöù 1 nhaän thaáy, reã bò vaøng, cöùng vaø thaúng; trong khi ñoù, ôû caùc
nghieäm thöùc coù As3+ thì reã bò vaøng, cöùng vaø co laïi.
+ AÛnh höôûng leân phaùt trieån reã luùa
Tuaàn thöù 1 vaø 2, söï phaùt sinh reã luùa ôû nghieäm thöùc coù nöôùc thaûi
dieãn ra bình thöôøng, söï phaùt sinh caùc lôùp reã töông öùng vôùi söï phaùt sinh laù.
Qua tuaàn thöù 3, soá reã gaàn nhö khoâng ñoåi so vôùi tuaàn thöù 2, khaû naêng phaùt
trieån cuûa caây luùa keùm, caùc laù thaät khoâng xuaát hieän nöõa - laù thaät thöù 3
xuaát hieän ôû ngaøy thöù 15 vaø khoâ ñoït laù vaøo ngaøy thöù 18. Ñaây cuõng laø laù
thaät cuoái cuøng trong quaù trình thí nghieäm.

88
 Hg2+ tuaàn thöù 1, ôû taát caû caùc noàng ñoä coù taùc duïng kích thích söï ra reã
cuûa caây luùa, ñieàu naøy tieáp tuïc theå hieän ôû tuaàn thöù 2. Nhöng sang tuaàn thöù
3 thì soá reã khoâng xuaát hieän nöõa maø gaàn nhö giöõ nguyeân so vôùi tuaàn thöù 2.
Laù luùa cuõng khoâng xuaát hieän. Ñieàu naøy phuø hôïp vôùi quy luaät sinh hoïc cuûa
caây luùa.
As3+ khoâng nhöõng taùc ñoäng leân chieàu daøi cuûa reã maø coøn aûnh höôûng
ñeán söï phaùt sinh reã cuûa caây luùa. Ngay ôû tuaàn thöù nhaát, ñoái vôùi caùc noàng
ñoä thí nghieäm thì soá reã/caây ñeàu thaáp hôn so vôùi ñoái chöùng. Sang tuaàn leã
thöù 2, soá reã/caây chiû baèng 1/3 so vôùi ñoái chöùng (ôû ñoä tin caäy 95%) vaø con
soá naøy haàu nhö khoâng ñoåi ôû tuaàn tieáp theo cho ñeán khi caây cheát. Soá reã ít,
chieàu daøi reã ngaén (co laïi), boä reã phaùt trieån khoâng bình thöôøng laø nguyeân
nhaân laøm cho khaû naêng sinh tröôûng cuûa caây luùa trong moâi tröôøng dung
dòch coù As3+ keùm ñi.
d) AÛnh höôûng cuûa Hg2+, As3+ leân troïng löôïng khoâ cuûa caây luùa theo
thôøi gian sinh tröôûng
ÔÛ tuaàn thöù nhaát, söï phaùt trieån cuûa caây luùa troàng trong moâi tröôøng coù
nöôùc thaûi dieãn ra toát, troïng löôïng khoâ töông ñöông vôùi nghieäm thöùc ñoái
chöùng. Nhöng sang tuaàn thöù 2, maëc duø caây luùa phaùt trieån veà chieàu cao
lôùn hôn so vôùi ñoái chöùng nhöng troïng löôïng khoâ laïi nhoû hôn so vôùi caây
troàng trong moâi tröôøng nöôùc thaûi coù caùc chaát höõu cô, söï hieän dieän cuûa
ñaïm amon (NH+4) laøm cho caây luùa phaùt trieån laù vaø chieàu cao nhöng troïng
löôïng khoâng taêng. Tuaàn thöù 3, heä reã vaøng ñen vaø hieän töôïng caây cheát
dieãn ra, caây luùa khoâng taêng tröôûng vaø troïng löôïng khoâ gaàn nhö khoâng ñoåi
so vôùi tuaàn thöù 2. Caây luùa soáng caàm cöï theâm moät thôøi gian vaø cheát hoaøn
toaøn vaøo tuaàn thöù 4.
Hg2+ khi ôû noàng ñoä thaáp (0,10 ppm) kích thích söï phaùt trieån chieàu
daøi laù, chieàu cao caây vaø khoâng aûnh höôûng ñeán troïng löôïng khoâ cuûa caây
luùa ôû tuaàn thöù nhaát vaø tuaàn thöù 2. Nhöng ôû caùc noàng ñoä Hg2+ cao hôn thì
aûnh höôûng roõ reät ñeán troïng löôïng khoâ cuûa caây luùa ngay tuaàn thöù 1. Tuaàn
thöù 3 vaø tuaàn thöù 4, troïng löôïng caây luùa ôû caùc noàng ñoä naøy gaàn nhö
khoâng ñoåi so vôùi tuaàn thöù 2. Ñieàu naøy cho thaáy caây luùa coù xu höôùng soáng
caàm cöï vôùi ñoäc chaát Hg2+ trong moâi tröôøng vaø khoâng tích luõy chaát khoâ.
Tröôøng hôïp caùc nghieäm thöùc coù As3+, ngay ôû noàng ñoä thaáp nhaát (2,50
ppm) ñaõ aûnh höôûng leân söï sinh tröôûng cuûa caây luùa. Theå hieän caây luùa
khoâng taêng tröôûng chieàu cao vaø troïng löôïng khoâ nhoû hôn so vôùi ñoái

89
chöùng. ÔÛ ñaây, ta thaáy coù söï töông quan nghòch giöõa noàng ñoä As3+ vôùi söï
sinh tröôûng cuûa caây luùa: khi noàng ñoä As3+ caøng cao thì troïng löôïng khoâ
cuûa caây luùa caøng nhoû. Cuõng nhö tröôøng hôïp Hg2+, caây luùa phaùt trieån trong
moâi tröôøng coù As3+ soáng caàm cöï ôû tuaàn thöù 2 vaø tuaàn thöù 3, sau ñoù cheát
gaàn nhö hoaøn toaøn ôû tuaàn thöù 4 vaø khoâng tích luõy chaát khoâ.
2.10.4. Tyû leä soáng soùt cuûa caây luùa theo thôøi gian
Keát quaû khaûo saùt veà söï phaùt sinh reã vaø chieàu daøi cuûa reã cho thaáy,
Hg2+ coù taùc duïng kích thích söï phaùt trieån cuûa reã caây luùa ôû hai tuaàn ñaàu ôû
taát caû caùc noàng ñoä thí nghieäm. Nhöng caây chæ soáng toái ña ñöôïc 3 tuaàn tuoåi
Nhö vaäy, Hg2+ ôû noàng ñoä thaáp (0,1 ppm) kích thích söï phaùt trieån
chieàu cao caây luùa trong thôøi gian ñaàu (töø 1-16 ngaøy); sau ñoù caây luùa bò
khoâ laù, khoâng phaùt trieån chieàu cao vaø soáng caàm cöï trong moâi tröôøng. ÔÛ
caùc noàng ñoä Hg2+ cao hôn, öùc cheá chieàu daøi, chieàu cao cuûa caây. Ñeán
ngaøy thöù 22, chieàu cao cuûa caây döøng laïi vaø laù khoâ daàn, caây baét ñaàu cheát.
Vôùi As3+ ôû taát caû caùc noàng ñoä thöû nghieäm ñeàu gaây aûnh höôûng ñeán
chieàu cao cuûa caây luùa: thaáp hôn so vôùi ñoái chöùng vaø sau ñoù döøng laïi ôû
ngaøy thöù 18 . Caây luùa khoâng coù khaû naêng phaùt trieån veà chieàu cao, caùc laù
coù maøu traéng vaø sôùm bò khoâ ñoït. Coù theå ñaây laø phöông thöùc maø caây luùa
choáng chòu vôùi ñoäc toá As3+ trong moâi tröôøng hoaëc coù theå As3+ ñaõ aûnh
höôûng ñeán söï toång hôïp dieäp luïc toá cuûa laù laøm cho caây maát khaû naêng
quang hôïp, khoâng phaùt trieån bình thöôøng.
2.10.5. AÛnh höôûng cuûa Pb2+, Cd2+ leân söï sinh tröôûng cuûa caây
rau muoáng
a) AÛnh höôûng leân sinh tröôûng rau muoáng
Moâi tröôøng nöôùc thaûi khoâng aûnh höôûng leân boä reã, chieàu cao thaân vaøø
troïng löôïng khoâ cuûa thaân rau muoáng.
Keát quaû nghieân cöùu cuûa chuùng toâi cho thaáy, ôû caùc noàng ñoä thí
nghieäm 0,1 ppm KLN chöa aûnh höôûng leân troïng löôïng khoâ thaân rau
muoáng. Noàng ñoä Cd2+ = 5 ppm taùc haïi gaây ñoäc maïnh, caây rau muoáng bò
ruïng laù vaø cheát neân troïng löôïng khoâ nhoû nhaát laø ôû tuaàn thöù 2 sau khi xöû
lyù. Taùc ñoäng cuûa ñoäc toá Pb2+ khoâng dieãn ra ñoät ngoät maø taêng theo noàng
ñoä, caây rau muoáng coù tính thích öùng maïnh vôùi Pb2+ trong moâi tröôøng. Khi
noàng ñoä Pb2+ taêng leân, caây rau muoáng khoâng coù bieåu hieän cheát maø chæ
vaøng laù vaø khoâng phaùt trieån ôû tuaàn thöù 2.

90
 Söùc choáng chòu cuûa caây rau muoáng vôùi ñoäc tính Cd2+ thaáp hôn so
vôùi Pb2+. Caây rau muoáng khoâng theå soáng soùt khi tôùi ngöôõng gaây ñoäc cuûa
Cd2+, hieän töôïng cheát caây dieãn ra ñoät ngoät vaø troïng löôïng khoâ giaûm haún.
b) AÛnh höôûng leân tyû leä soáng soùt cuûa caây rau muoáng
Cd2+ gaây cheát caây rau muoáng, vaøo tuaàn thöù 1 ôû noàng ñoä 5 ppm.
Tuaàn thöù 2, noàng ñoä 2,5 ppm cuõng ñaõ gaây cheát nhanh.
c) AÛnh höôûng cuûa Cd2+, Hg2+ leân chieàu daøi thaân caây rau muoáng
Trong moâi tröôøng ù nöôùc thaûi ñoâ thò, khoâng kim loaïi naëng caây rau
muoáng phaùt trieån chieàu daøi thaân bình thöôøng, khoâng coù daáu hieäu naøo öùc
cheá söï phaùt trieån chieàu daøi thaân cuûa caây rau muoáng.
Ngöôõng ñoäc Cd2+ theå hieän ngay ôû tuaàn ñaàu, ôû noàng ñoä thöû nghieäm
cao nhaát (5 ppm), caây rau muoáng coù ra laù nhöng laù vaøng vaø ruïng nhanh,
thaân bò thoái vaø caây cheát hoaøn toaøn vaøo ngaøy thöù 6. ÔÛ noàng ñoä 2,5 ppm,
caây rau muoáng cuõng coù laù maøu vaøng vaø cheát vaøo ngaøy thöù 10. Tuy nhieân,
khi ôû noàng ñoä thaáp (0,1 - 0,5 ppm) thì Cd2+ laïi kích thích caây rau muoáng
phaùt trieån veà chieàu daøi.
Ngöôõng gaây ñoäc cuûa Pb2+ ñoái vôùi caây rau muoáng cao hôn so vôùi
Cd2+: khi noàng ñoä Pb2+ laø 7,5 ppm thì caây coù daáu hieäu cheát. Nhö vaäy, caây
rau muoáng coù khaû naêng thích nghi vaø choáng chòu cao trong moâi tröôøng oâ
nhieãm Pb2+. Vaán ñeà coøn laïi cuûa vieäc troàng vaø söû duïng caây rau muoáng
phaùt trieån treân vuøng bò oâ nhieãm kim loaïi naëng laø xaùc ñònh tính choáng chòu
cuûa Pb2+ hay noàng ñoä kim loaïi naëng ôû nhöõng vuøng treân.
d) AÛnh höôûng cuûa Pb2+ vaø Cd2+ leân reã rau muoáng
Trong moâi tröôøng nöôùc thaûi thaønh phoá khoâng kim loaïi naëng chieàu
daøi reã rau muoáng phaùt trieån bình thöôøng. Kim loaïi naëng Pb2+ vaø Cd2+ taùc
ñoäng leân boä reã caây rau muoáng ôû tuaàn leã thöù 2. Pb2+ ôû caùc noàng ñoä 5 ppm,
7,5 ppm, 10 ppm laøm cho reã rau muoáng coù maøu ñen vaøo ñaàu tuaàn thöù 2
vaø thoái daàn vaøo nhöõng ngaøy keá tieáp, boä reã bò thoái. Hieän töôïng ruïng laù vaø
cheát caây tieáp tuïc dieãn ra.
Töông töï Pb2+, Cd2+ cuõng gaây ra hieän töôïng ñen vaø thoái reã rau
muoáng ôû tuaàn thöù 2 .
2.10.6. Nhaän xeùt chung
- OÂ nhieãm KLN töø nöôùc thaûi thaønh phoá leân moâi tröôøng ñaát vuøng haï
löu bao goàm: Mn, Cu, Pb, Zn, Fe vaø Cd. Coù söï khaùc bieät raát roõ veà KLN

91
giöõa nöôùc soâng Saøi Goøn vaø nöôùc heä thoáng kinh raïch cuõng nhö trong dung
dòch ñaát vuøng haï löu Nhaø Beø.
- Con ñöôøng xaâm nhaäp vaø gaây oâ nhieãm cuûa KLN trong moâi tröôøng
ñaát khoâng chæ laø haáp phuï trao ñoåi vôùi keo ñaát maø chuû yeáu döôùi daïng lieân
keát vôùi caùc acid muøn fulvic.
- Nöôùc thaûi Thaønh phoá Hoà Chí Minh gaây oâ nhieãm KLN cho moâi
tröôøng ñaát vuøng haï löu, chuû yeáu laø Zn, Cr vaø Cu vaø ít nhaát laø Cd. Xeùt veà
toång löôïng theo thöù töï: Zn (3575 ppm) > Mn (120 ppm) > Cr (100 ppm) >
Cu (60 ppm) > Pb (555 ppm) > Ni (37 ppm) > Cd (1,3 ppm).
- Veà oâ nhieãm höõu cô, ôû vuøng haï löu, N - NH4 bò aûnh höôûng maïnh
nhaát: trieàu leân oâ nhieãm cao nhaát; ngöôïc laïi, N-NO3: chaân trieàu laïi cao
nhaát. Coøn N - NO2 khoâng bò aûnh höôûng cuûa trieàu cao hay thaáp.
- Coù söï tích luõy cuûa KLN trong cô theå giun ñaát vaø taêng cao khi oâ
nhieãm taêng. Nhö vaäy, giun ñaát coù theå söû duïng nhö coâng cuï ñaùnh giaù oâ
nhieãm KLN.
- ÔÛ ñieàu kieän thí nghieäm, aûnh höôûng cuûa Pb2+(0,63 ppm - 0,75 ppm)
vaø Cd2+ (0,32 - 0,43 ppm) trôû neân roõ raøng treân caây luùa ôû thôøi ñieåm 7 ngaøy
sau khi gieo; sau 21 ngaøy thì gaây cheát 100%.
- AÛnh höôûng cuûa Cd leân caây luùa maïnh hôn Pb.
Ngöôõng chòu ñoäc cuûa caây luùa vôùi:
Pb = 0,31 ppm, luùa cheát 50%; Pb = 0,44 ppm luùa cheát 100%;
Cd = 0,121 ppm, luùa cheát 50%; Cd = 0,32 ppm luùa cheát 100%.
* ÔÛ noàng ñoä thaáp nhaát (0,01 ppm), Hg2+ coøn kích thích söï phaùt trieån
laù vaø chieàu cao cuûa caây luùa. Tuy nhieân, qua tuaàn thöù 3 ôû taát caû caùc
nghieäm thöùc Hg2+ gaây ngoä ñoäc cho caây luùa vaø hieän töôïng caây cheát dieãn
ra. Hg2+ öùc cheá söï ra laù vaø phaùt trieån cuûa laù, laøm thoái choùp reã, loâng huùt
ruïng sôùm. Ngöôõng noàng ñoä Hg2+ gaây cheát luùa laø 0,1 ppm (khi troàng trong
dung dòch).
* Coøn As3+ khoâng kích thích söï ra reã cuûa luùa. Maët khaùc, As laøm cho
reã co laïi, khoâng haáp thuï ñöôïc chaát dinh döôõng, khaû naêng phaùt trieån cuûa
caây luùa keùm. Laù luùa coù maøu traéng hoaëc xanh nhaït, hieän töôïng naøy xuaát
hieän trong thôøi gian ngaén thì caây luùa bò khoâ ñoït.

92
 - AÛnh höôûng cuûa Pb vaø Cd leân söï sinh tröôûng cuûa caây rau muoáng:
caây rau muoáng thích nghi cao vôùi moâi tröôøng coù oâ nhieãm Pb.
* ÔÛ noàng ñoä Pb = 5,0 ppm trong moâi tröôøng dung dòch laøm cho reã
rau muoáng coù maøu ñen vaø thoái, sau ñoù cheát moät soá caây sau khi troàng ñöôïc
moät tuaàn. Qua tuaàn thöù 2, ôû nhöõng caây khoâng cheát, troïng löôïng cuûa caây
rau muoáng giaûm khi taêng noàng ñoä Pb.
Keát quaû khaûo saùt tyû leä soáng soùt cuûa caây rau muoáng sau hai tuaàn
nuoâi troàng coù theå ñöa ra ngöôõng gaây ñoäc cuûa Pb ñoái vôùi caây rau muoáng
trong dung dòch dinh döôõng coù Pb2+ töøø 5,0 ppm trôû leân.
* Cd2+ gaây cheát caây rau muoáng töø noàng ñoä ≥ 2,5 ppm.
2.10.7. Caùc nguoàn chính gaây oâ nhieãm kim loaïi trong ñaát
- Coâng nghieäp luyeän kim, coâng nghieäp khai khoaùng
Chaát thaûi (khí thaûi, buïi…) vaø nöôùc thaûi cuûa caùc coâng ngheä naøy chöùa
nhieàu KLN. Nöôùc cuoán chaát oâ nhieãm töø caùc baõi khai thaùc cuõng laø nguyeân
nhaân gaây oâ nhieãm ñaát veà phía haï löu.
Trong quaù trình khai thaùc seõ phaùt taùn kim loaïi vaøo ñaát, nöôùc, khoâng
khí. Quaù trình phaùt thaûi caùc chaát khí, buïi chöùa caùc kim loaïi di chuyeån
trong khoâng khí vaø sa laéng xuoáng ñaát, leân thaân thöïc vaät… gaây aûnh höôûng
ñeán ñaát vaø heä thöïc vaät.
- OÂ nhieãm do nöôùc thaûi saûn xuaát
- OÂ nhieãm ñaát do baõi raùc thaûi ñieän töû
- Chaát thaûi raén coâng nghieäp töø caùc nhaø maùy saûn xuaát pin (chöùa
nhieàu Ni, Cd, Hg) vaø bình acquy xe hôi (nhieàu Pb), caùc loø ñoát raùc coâng
nghieäp… ñaõ laøm taêng haøm löôïng moät soá KLN ñoäc haïi trong ñaát.
- Choân laáp raùc thaûi sinh hoaït gaây neân tình traïng oâ nhieãm KLN trong ñaát
- Buøn laéng trong caùc nhaø maùy xöû lyù nöôùc thaûi thöôøng chöùa nhieàu
kim loaïi ñoäc haïi, khi choân laáp seõ ñöa ra moät löôïng KLN vaøo ñaát.
- Phaân boùn höõu cô
Chöùa nhieàu trong phaân heo, phaân chim... trong ñoù nhieàu nhaát laø Cu
vaø As. Phaân buøn coáng thöôøng ñöôïc söû duïng trong noâng nghieäp coù chöùa
caùc KLN vôùi haøm löôïng cao, ñaëc bieät laø chuùng laïi xuaát phaùt töø caùc hoaït
ñoäng coâng nghieäp.

93
 - Phaân boùn hoùa hoïc vaø caùc loaïi thuoác BVTV
+ Trong phaân coù chöùa caùc xæ, laân vaø caùc pheá thaûi töø coâng nghieäp
luyeän kim, trong ñoù coù nhieàu hôïp chaát KLN.
+ Buïi chì ñöôïc phaân taùn vaø sa laéng vaøo ñaát töø quaù trình söû duïng
nhieân lieäu coù chöùa chì, töø hoaït ñoäng giao thoâng vaän taûi do söû duïng caùc
nhieân lieäu coù chöùa Pb. Caùc buïi chì phaùt taùn vaø sa laéng xuoáng gaây oâ
nhieãm chì trong ñaát.
- Söï ñoát chaùy nhieân lieäu hoùa thaïch laø nguyeân nhaân phaùt taùn nhieàu
nguyeân toá trong khoâng khí treân moät dieän tích roäng lôùn. Sau ñoù, quaù trình
sa laéng laøm oâ nhieãm KLN trong ñaát.
Haøm löôïng moät vaøi KLN trong buøn coáng, phaân boùn… ñöôïc trình baøy
trong baûng 2.12
Baûng 2.12: Haøm löôïng moät vaøi KLN trong buøn coáng, phaân boùn (mg/kg)
KLN Buøn coáng Phaân laân Phaân ñaïm Phaân chuoàng

Ag < 960

As 3 - 30 2 - 1200 2,2 - 120 3 - 25

B 15 - 100 1 - 115 0,3 - 0,6

Cd < 1 - 3410 0,1 - 170 0,05 - 8,5 0,1 - 0,8

Co 1 - 120 1 - 12 5,4 - 12 0,3 - 24

Cr 8 - 40600 66 - 245 3,2 - 19 1,1 - 55

Cu 50 - 8000 1 - 300 2 - 172

Hg 0,1 - 55 0,01 - 1,2 0,3 - 2,9 0,01 - 0,36

Mn 60 - 3900 40 - 2000 30 - 969

Mo 1 - 40 0,1 - 60 1-7 0,05 - 3

Ni 6 - 5300 7 - 38 7 - 34 2,1 - 30

Pb 29 - 3600 7 - 225 2-2 1,1 - 27

Sb 3 - 44 < 100

Se 1 - 10 0,5 - 25 2,4

U 30 - 300

V 20 - 400 2 - 1600

Zn 91 - 49000 50 - 1450 15 - 566 15566

94
2.11. CAÙC KHÍ ÑOÄC TRONG ÑAÁT THOAÙT RA
2.11.1. Ñoäc chaát thoaùt ra töø trong ñaát
Caùc chaát ñoäc thoaùt ra trong ñaát töï nhieân thöôøng laø caùc khí ñoäc sinh
ra trong quaù trình phaûn öùng hoùa hoïc do söï thay ñoåi cuûa caùc yeáu toá moâi
tröôøng trong ñaát. Caùc phaûn öùng naøy coù theå naûy sinh ra do hoaït ñoäng cuûa
nuùi löûa. Caùc phaûn öùng sinh khí ñoäc coøn coù theå xuaát hieän do yeáu toá khí
haäu nhö: naéng, möa laøm cho ñieàu kieän nhieät ñoä, ñoä aåm cuûa ñaát thay ñoåi
ñoät ngoät. Ví duï, hoaït ñoäng nuùi löûa sinh ra SO2, Cl2, CO2, CO.
2.11.2. Caùc ñoäc chaát thoaùt ra töø baõi choân raùc vaø ñaát bò oâ
nhieãm höõu cô
Caùc ñoäc chaát thoaùt ra töø khu vöïc coù baõi choân raùc: ôû nhöõng khu vöïc
coù baõi choân laáp raùc thöôøng coù caùc khí NH3, CO2, H2S, CH4… trong ñoù CO2
vaø CH4 chuû yeáu ñöôïc sinh ra töø quaù trình phaân huûy thaønh phaàn chaát höõu
cô coù trong caùc raùc thaûi. Caùc chaát naøy neáu vôùi haøm löôïng cao seõ gaây oâ
nhieãm khoâng khí (thöôøng laø muøi hoâi thoái khoù chòu) aûnh höôûng ñeán söùc
khoûe vaø ñôøi soáng cuûa ngöôøi daân xung quanh khu vöïc choân raùc.
Haøm löôïng caùc chaát oâ nhieãm naøy thöôøng thay ñoåi theo thôøi gian
hoaït ñoäng cuûa baõi raùc. Söï thay ñoåi veà thaønh phaàn cuûa caùc khí gaây oâ
nhieãm chính trong 48 thaùng ñaàu cuûa moät baõi choân laáp raùc ñöôïc trình baøy
trong baûng 2.13.
Baûng 2.13: Söï thay ñoåi veà thaønh phaàn caùc chaát khí ôû baõi choân laáp raùc
trong 4 naêm ñaàu.
(%)
Thôøi gian Trung bình phaàn traêm
Tuaàn Nitrogen Cacbon dioxide Methane
0-3 5,2 88 5
3-6 3,8 76 21
6 - 12 0,4 65 29
12 - 18 1,1 52 40
18 - 24 0,4 53 47
24 - 30 0,2 52 48
30 - 36 1,3 46 51
36 - 42 0,9 50 47
42 - 48 0,4 51 48

(Nguoàn: Asian institute of technology, 1992).

95
 Keát quaû treân cho thaáy, theo thôøi gian, haøm löôïng N2 vaøCO2 coù
chieàu höôùng giaûm xuoáng, trong khi CH4 laïi taêng. Taûi löôïng khí CH4 töø
baõi raùc ôû mieàn Nam California (EPA, 1995) ñöôïc tính nhö sau:
Q = 18,77 x 106 (Ah/R2)
Trong ñoù, Q: möùc phaùt sinh CH4 trong ngaøy (ft3); A: dieän tích baõi
raùc (acres); h: chieàu saâu baõi raùc, ft; R: baùn kính gieáng khí, ft.
Toång löôïng khí phaùt sinh coù theå tính theo coâng thöùc sau:
G = L(1-10kt)
trong ñoù: G: toång löôïng khí sinh ra trong thôøi gian t, m3/kg
K: heä soá löu ñoäng/ 2,203, y-1;
L: löôïng khí toái ña coù theå sinh ra, m3/kg.
Neáu thôøi gian baùn phaân giaûi choân raùc laø 20 naêm thì G = 0,5L vaø K =
0,015/naêm.
Trong moät ñieàu kieän bình thöôøng thì caùc khí thaûi töø caùc baõi choân raùc
seõ phaùt taùn vaøo moâi tröôøng khoâng khí. Khi ñoù, caùc khí naøy taùc ñoäng xaáu
ñeán moâi tröôøng khoâng khí khu vöïc laân caän.
- Methane (CH4): methane phaùt taùn vaøo khoâng khí trong tình traïng
khoâng ñöôïc khoáng cheá, noù coù theå tích tuï laïi döôùi daïng caùc coâng trình xaây
döïng hay taïi caùc baõi choân laáp raùc. Khi haøm löôïng CH4 hieän dieän trong
khoâng khí töø 5-15%, noù raát deã gaây noå. Trong tröôøng hôïp khí methane vaøo
ñöôïc caùc nhaø daân, tích tuï daàn ñeán haøm löôïng quaù cao seõ gaây nguy hieåm
ñeán tính maïng cuûa daân cö trong vuøng. Noù laø chaát khí ñöùng thöù 2, chæ sau
CO2, ñoùng goùp 27% gaây hieäu öùng nhaø kính; trong soá ñoù, 11% do baõi raùc,
16% töø ruoäng luùa, 7% töø coáng raõnh nhaø caàu. Trong CH4 töï nhieân, ñaát öôùt
ñoùng goùp 72%.
- Hydrosulfua (H2S) laø moät loaïi khí ñoäc neáu coù haøm löôïng lôùn seõ raát
deã phaùt hieän do khí naøy coù muøi raát ñaëc tröng (muøi tröùng thoái). Muøi naøy
gaây khoù chòu, aûnh höôûng xaáu ñeán ñôøi soáng vaø söùc khoûe con ngöôøi. H2S laø
chaát khí coù ñoä ñoäc gaáp nhieàu laàn CH4. May thay, haøm löôïng noù laïi ít.
- Monoxide carbon coù haøm löôïng lôùn nhöng chuùng thoaùt ra raát chaäm
vaø thöôøng khoâng gaây nguy hieåm treân beà maët baõi raùc. Thaønh phaàn khí CO
coù theå leân ñeán 1% laø nguyeân nhaân gaây baát tænh hoaëc töû vong cho ngöôøi

96
ñaøo bôùi baõi raùc hoaëc soáng trong khu vöïc hoaëc trong caùc gieáng laáy nöôùc
maø döôùi ñaùy gieáng chöùa nhieàu höõu cô.
- Dioxide carbon (CO2) vôùi haøm löôïng khoâng lôùn (tröø khi ta tieán
haønh ñoát raùc ngay taïi baõi), khí naøy khoâng thaät nguy hieåm tôùi moâi tröôøng
maø söï hieän dieän cuûa noù taùc duïng gaây ngaït thôû cho ñoäng vaät vaø ngöôøi (vì
so vôùi caùc nguoàn CO2 khaùc nhö caùc quaù trình ñoát nhieân lieäu thì nguoàn
sinh ra khí CO2 khoâng ñaùng keå). Tuy nhieân, CO2 laïi coù ñoùng goùp ñaùng keå
vaøo taùc nhaân gaây hieäu öùng nhaø kính.
2.11.3. Caùc khí ñoäc thoaùt ra taïi vuøng ñaát bò oâ nhieãm daàu
Tieán trình bay hôi trong töï nhieân hôïp chaát daàu moû coù xu höôùng
chuyeån ñoäng vaøo pha hôi; ñaëc bieät, khi caùc hôïp chaát naøy toàn taïi ôû ñieàu
kieän aùp suaát cao seõ bò bay hôi maïnh meõ. Do ñoù, noàng ñoä cuûa chuùng trong
nhieân lieäu seõ giaûm, coøn laïi laø nhöõng chaát coù tính keo, khoâng theå bay hôi
ñöôïc naèm laïi trong ñaát hay treân maët ñaát.
Caùc chaát khí thoaùt ra töø ñaát oâ nhieãm daàu coù theå di chuyeån veà moät
phía, hoaëc laø thaúng ñöùng, hoaëc tuï laïi, taäp trung ôû voøm taàng haàm, hay oáng
coáng coâng coäng döôùi ñaát, taïo neân nhöõng vuï hoûa hoaïn vaø noå nghieâm
troïng. Nhöõng phaân töû ñoù cuøng vôùi aùp suaát hôi cuûa noù di chuyeån leân phía
treân gaây nhieãm baån nöôùc maët vaø cuoái cuøng gaây ra söï thaát thu muøa vuï
canh taùc treân ñaát bò oâ nhieãm daàu.
Khi tieáp xuùc vôùi ñaát bò nhieãm baån daàu vôùi möùc ñoä ñuû cao coù theå
gaây nguy hieåm cho con ngöôøi vaø ñoäng vaät. Söï taùc ñoäng cuûa ñaát nhieãm
baån coù theå qua tieáp xuùc vôùi da, hít thôû hoaëc aên uoáng. Treû em töø 2 - 6 tuoåi
tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi ñaát oâ nhieãm daàu hoaëc hít phaûi khí ñoäc thoaùt ra cuõng
laø moái nguy haïi.
Keát quaû nghieân cöùu chæ roõ, ôû noàng ñoä daàu thaáp chöa aûnh höôûng ñeán
con ngöôøi khi tieáp xuùc. Nhöng luoân phaûi caûnh giaùc vì trong daàu coù chöùa
chaát ung thö coù theå taïo ra vaøi caáp ñoä nguy hieåm, thaäm chí ôû lieàu löôïng raát
thaáp. Ngöôøi ta phaùt hieän nhieàu kieåu beänh xuaát hieän, chöùng toû moái nguy
hieåm bò ung thö ngay ôû lieàu löôïng thaáp cho con ngöôøi bôûi taùc ñoäng do ñaát
oâ nhieãm daàu (xem theâm phaàn oâ nhieãm daàu – Sinh thaùi moâi tröôøng öùng
duïng – Leâ Huy Baù, NXB Khoa hoïc kó thuaät, 2000, Chöông 6).

97
2.12. CAÙC TRAÀM TÍCH BUØN ÑAÙY GAÂY ÑOÄC
Caùc traàm tích gaây ñoäc chuû yeáu laø buøn laéng chöùa caùc KLN. Caùc
KLN laø nguoàn goác coù theå do caùc quaù trình phong hoùa, xoùi moøn töø thöôïng
nguoàn hoaëc do hoaït ñoäng saûn xuaát cuûa con ngöôøi trong ñaát doác gaàn ñoù,
nhöng chuû yeáu laø töø nöôùc thaûi coâng nghieäp khoâng ñöôïc xöû lyù trieät ñeå. Do
coù hieän töôïng keo tuï töï nhieân vuøng cöûa soâng neân haøm löôïng caùc KLN
trong buøn ñaùy taïi vuøng naøy thöôøng khaù cao. Noàng ñoä Cu, Zn, Pb, As trong
vuøng cöûa soâng thöôøng cao hôn ôû bieån. Maët khaùc, buøn ñaùy cuûa keânh raïch
thaønh phoá cuõng laø nôi oâ nhieãm KLN traàm troïng.
KLN trong buøn ñaùy khoâng chæ gaây taùc haïi cho ñôøi soáng caùc loaïi
ñoäng vaät ñaùy, giaùp xaùc (toâm, ngheâu, soø…) maø coøn aûnh höôûng tôùi söùc khoûe
con ngöôøi, do caùc chaát ñoäc naøy coù theå ñöôïc chuyeån töø caùc loaøi naøy vaøo cô
theå con ngöôøi qua daây chuyeàn thöïc phaåm.
Thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ vaø ñang naïo veùt buøn ñaùy thuoäc heä
thoáng soâng raïch oâ nhieãm nhö Nhieâu Loäc - Thò Ngheø, Taân Hoùa - Loø Goám,
Ruoät Ngöïa, Taøu Huõ, Kinh Ñoâi, Beán Ngheù, Tham Löông… Hôn 170km
kinh raïch bò oâ nhieãm naëng seõ ñöôïc naïo veùt laøm saïch lôùp buøn ñaùy, coù ñoä
saâu töø 0,5 - 2,0m, laøm thoâng thoaùng vaø taêng cöôøng veä sinh moâi tröôøng.
Traàm tích buøn ñaùy (sedimen-sludge) kinh raïch thaønh phoá laø keát quaû
laéng tuï cuûa chaát thaûi töø hoaït ñoäng coâng nghieäp, giao thoâng, noâng nghieäp,
sinh hoaït… Vì vaäy, buøn ñaùy coù ñaày ñuû caùc loaïi oâ nhieãm: höõu cô yeám khí
gaây thoái, hoùa chaát, KLN, oâ nhieãm daàu, taøn dö phaân boùn vaø thuoác tröø saâu;
trong ñoù, ñaùng quan taâm laø oâ nhieãm hoùa chaát vaø oâ nhieãm KLN. Keát quaû
phaân tích cho thaáy, muøn chieám toái thieåu laø 0,2- 12,4%; laân töø 0,3 - 0,6%;
kali töø 0,2 - 1,0%; ñaïm töø 0,1 - 0,8%. Ñaëc bieät, trong ñoù haøm löôïng dinh
döôõng deã tieâu cuõng khaù cao, nhö ñaïm hoøa tan daïng NH4 töø 10 ppm ñeán
1000 ppm; laân deã tieâu töø 120 ppm ñeán 2800 ppm; kali deã tieâu töø 8 ppm
ñeán 100 ppm. Ñieàu naøy coù nghóa laø, neáu khoâng bò yeám khí, sau khi ñaõ
qua quaù trình phaân giaûi, buøn ñaùy seõ trôû thaønh phaân boùn quyù giaù. Nhöng
haøm löôïng KLN nhö: Fe töø 1350 - 6800 ppm, Hg: 0,5 - 30 ppm, Zn: 120 -
1000 ppm, Pb: 20 - 600 ppm, Cu: 10 - 460 ppm, Cr: 30 - 450 ppm, Cd: 70 -
4500 ppm, cao vaø khoâng ñeàu ôû caùc keânh khaùc nhau. Qua nghieân cöùu,
chuùng toâi ñaõ tìm thaáy moät soá trong caùc KMN coù maët trong rau muoáng,
trong caây luùa, trong ñoäng vaät ñaùy nhö ngheâu, soø… KLN tích luõy trong buøn
ñaùy, sau ñoù thöïc vaät haáp thuï, toâm caù nhoû aên thöïc vaät, laïi tích luõy trong

98
chuùng, caù lôùn aên nhöõng caù toâm nhoû seõ laïi tích luõy tieáp, con ngöôøi aên toâm
caù seõ laïi tích luõy vaø ngoä ñoäc. Söï tích luõy naøy coù tính taêng daàn vaø ngoä ñoäc
cuõng coù theå laø caáp tính hay maõn tính. Thöïc teá ôû Nhaät Baûn, beänh "I tai I
tai" (ñau khaép cô theå) laø do ngöôøi ta aên phaûi gaïo töø luùa troàng treân caùnh
ñoàng ñaõ bò oâ nhieãm cadmium (0,91 - 4,23 ppm trong haït gaïo) thaûi ra töø
thaønh phoá laân caän. Cuõng taïi Nhaät Baûn, oâ nhieãm thuûy ngaân trong traàm tích
ven bieån thuoäc vònh Tokyo ñaõ tích luõy vaøo caù, ngöôøi ta aên phaûi caù bò ngoä
ñoäc vaø 40 naêm sau söï oâ nhieãm vaãn coøn aûnh höôûng keùo daøi. Ngoaøi ra,
cuõng khoâng theå khoâng noùi ñeán oâ nhieãm daàu trong buøn kinh raïch töø 60 –
4500 ppm, trong ñoù cao nhaát laø ôû trong buøn kinh Beán Ngheù. Coøn oâ nhieãm
taøn dö thuoác BVTV, laân höõu cô trong buøn ñaùy thì cao gaáp 2 - 3 laàn möùc
cho pheùp…
OÂ nhieãm buøn ñaùy kinh raïch thaønh phoá nöôùc ta raát cao, ôû möùc 100%
- 250% so vôùi quy ñònh cuûa Anh, Myõ, Haø Lan, Ñöùc, Trung Quoác vaø phaân
boá khoâng ñeàu, haøm löôïng khaùc nhau ôû nhöõng keânh khaùc nhau, thaäm chí ôû
nhöõng ñoaïn khaùc nhau trong moät keânh. Vì vaäy, khi naïo veùt ñem ñoå ñi
hay söû duïng vaøo moät muïc ñích noâng nghieäp cuõng neân phaân tích kyõ.
Thaønh phoá ñang naïo veùt buøn vaø coù theå ñoå ôû hai khu vöïc: neáu ñoå
vaøo khu vöïc kinh Bo Bo, ñoù laø vuøng moâi tröôøng pheøn. Neáu ñoå ôû vuøng
Tam Thoân Hieäp, ñoù laø vuøng pheøn tieàm taøng aûnh höôûng maën. Bôûi vì, vôùi
haøm löôïng KLN cao khi ôû trong ñieàu kieän phaûn öùng moâi tröôøng (pH) thay
ñoåi seõ coù nhöõng daïng môùi taïo thaønh, khaùc haún chaát cuõ, vì vaäy tính ñoäc
cuõng hoaøn toaøn thay ñoåi. Moät vaøi ví duï: hôïp chaát phenol coù saün trong
kinh Taân Hoùa - Loø Goám, khi ñöôïc ñoå xuoáng Tam Thoân Hieäp, gaëp Cl coù
saün trong nöôùc maën vuøng naøy, seõ taïo thaønh hôïp chaát môùi chlorophenol,
coù tính ñoäc gaáp 4 - 5 laàn so vôùi töøng ñôn chaát tröôùc ñaây. Hay, ñoàng (Cu)
trong ñieàu kieän pH trung tính, Cu ôû daïng phöùc chelate, khoâng ñoäc laém,
nhöng khi vaøo vuøng nöôùc pheøn, Cu seõ ôû daïng hoaït hoùa CuO, coøn khi vaøo
vuøng pheøn maën Caàn Giôø seõ coù theå laø sulphate ñoàng (CuSO4) coù ñoä ñoäc
cao hôn raát nhieàu laàn so vôùi chính noù khi coøn ôû trong kinh raïch thaønh
phoá… Söï thay ñoåi naøy coù theå tham khaûo baûng sau:

99
Baûng 2.14: Söï bieán ñoåi daïng hoaït tính cuûa caùc ñoäc chaát KLN trong ñieàu
kieän moâi tröôøng khaùc nhau.
Kim loaïi Moâi tröôøng pheøn Moâi tröôøng maën
naëng
Cd Cd2+ , CdSO04 , CdCl+ Cd2+ , CdCl+ , CdSO40 , CdHCO+3
Cr CrOH+2 , CrO2+4 CrO2-4 , Cr (OH)-4
Cu OC , Cu2+ CuCO3 , CuO, CuB(OH)+4 , Cu(B(OH)4)02
Fe Fe2+ , FeSO04 , FeH2PO4+, FeCO03 , Fe2+, FeHCO3, FeSO04 , Fe(OH)03
FeOH2+ , Fe(OH)2
Mn Mn2+ , MnSO04 Mn2+ , MnSO04 , MnCO03 , MnHCO3+3 , MnB(OH)+4
Mo H2MoO04 , HMoO-4 , HMoO-4 , MoO2-4
Ni Ni2+, NiSO04 , NiHCO+3 NiCO3 , NiHCO+3 , Ni2+, NiB(OH)+4
Pb Pb2+, PbSO04, PbHCO+3 PbCO 0
3 , PbHCO+3 , Pb(CO3)2-2 , PbOH+
Zn Zn2+, ZnSO04, PbHCO+3 ZnHCO+3 , ZnCO03 , Zn2+, ZnB(OH)+4

Maët khaùc, saét trong buøn kinh raïch coù haøm löôïng raát cao 1200 –
7000 ppm. Trong luùc ñoù, noàng ñoä saét trong moâi tröôøng maën vaø pheøn Tam
Thoân Hieäp cuõng nhö vuøng kinh Bo Bo ñeàu raát cao 700 – 4000 ppm. Nhö
vaäy, khi ñoå buøn kinh raïch vaøo caùc vuøng naøy seõ laøm taêng ñaùng keå noàng ñoä
ñoäc chaát saét.
Ngoaøi ra, khi ñoå buøn kinh raïch thaønh phoá maø trong noù coù chöùa moät
löôïng lôùn sulphate (SO42- = 2651 ppm – 6852 ppm) vaøo caùc vuøng treân, nôi
voán ñaõ coù noàng ñoä sulphate raát cao, töø 1000 ppm – 10000 ppm thì coù nghóa
laø löôïng ñoäc chaát sulphate trong moâi tröôøng vuøng naøy caøng taêng cao.
Trong moâi tröôøng maën, lôï vaø pheøn, caùc vi sinh vaät coù ích ñaõ bò tieâu
dieät gaàn heát khoâng coøn khaû naêng phaân huûy xaùc höõu cô. Theo lyù thuyeát,
vôùi moät lieàu löôïng nhoû vöøa ñuû, coù theå laøm ñoäc toá KLN trôû thaønh nguyeân
toá vi löôïng caàn thieát cho caây troàng. Hoaëc cuõng coù theå duøng vi sinh vaät ñeå
bieán ñoåi daïng toàn taïi hay "aên" ñoäc chaát KLN, laøm maát tính ñoäc cuûa
chuùng. Ví duï, vi sinh vaät thiobacilus feroxidances coù khaû naêng soáng toát ôû
moâi tröôøng chua pH = 1,7 - 3,5, noù söû duïng Pb nhö nhöõng thöùc aên, do ñoù
noù seõ laøm giaûm Pb trong buøn kinh raïch. Hoaëc laø, thí nghieäm duøng vi
khuaån saprophyse vôùi löôïng taêng daàn töø 1,5 - 15,0 vaø 60 ñôn vò cho vaøo
caùc loaïi buøn coù chöùa Cd (daïng CdSO4), ñaõ laøm giaûm noàng ñoä Cd töông
öùng laø 9% - 49% vaø 59%. Cuõng coù theå söû duïng vi sinh vaät microbacteria

100
ñeå laøm giaûm noàng ñoä Cd (daïng CdCl2) coù maët nhieàu trong buøn maën.
Cuõng coù theå duøng xaï khuaån laøm giaûm löôïng ñoäc chaát KLN. Ví duï, ngöôøi
ta ñaõ thaønh coâng khi duøng xaï khuaån ñeå laøm giaûm 88 - 90% noàng ñoä Cd
trong buøn ñaùy…
Buøn kinh raïch thaønh phoá ngoaøi söï giaøu ñaïm, laân, kali, muøn, giaøu
KLN ñoäc haïi, laïi coù nhöõng hoùa chaát ñoäc haïi raát nguy hieåm khaùc toàn taïi
döôùi daïng phöùc chaát.
Khu vöïc Ñoàng baèng soâng Cöûu Long (ÑBSCL) coù heä thoáng kinh
raïch daøy ñaëc vaø nhöõng vuøng cöûa soâng roäng lôùn. Ñaõ coù nhieàu nghieân cöùu
xaùc ñònh haøm löôïng caùc KLN tích tuï trong buøn ñaùy. Keát quaû phaân tích
caùc maãu buøn ñaùy cuûa moät soá vuøng soâng raïch khu vöïc ÑBSCL cho thaáy
haøm löôïng KLN trong buøn ñaùy doïc caùc soâng vaø ngoaøi bieån ven bôø khoâng
khaùc nhau roõ reät. Keát quaû phaân tích haøm löôïng KLN trong buøn ñaùy ñöôïc
trình baøy trong baûng 2.15.
Baûng 2.15: Haøm löôïng trung bình KLN cuûa buøn ñaùy trong ñaát lieàn vaø ven bieån
Haøm löôïng trong buøn ñaùy (% khoái löôïng)
Nguyeân toá Trong ñaát lieàn Ngoaøi bieån

Pb 0,003 - 0,007 0,003 - 0,007

Cd 0,002 - 0,004 0,0001 - 0,0005

Zn 0,01 - 0,016 0,008 - 0,015

Co 0,001 - 0,003 0,001 - 0,003

Ni 0,004 - 0,007 0,0004 - 0,001

(Nguoàn: EPC, 1993)

Ngoaøi aûnh höôûng raát quan troïng cuûa vieäc tích tuï KLN trong nöôùc
thaûi coâng nghieäp ôû vuøng cöûa soâng thì söï gia taêng moái nguy haïi moâi
tröôøng taïo ra bôûi söï gia taêng caùc laéng tuï cuûa caùc nguyeân toá vi löôïng trong
phaân chuoàng duøng ñeå boùn thöïc vaät cuõng heát söùc quan troïng. Noù phuï
thuoäc vaøo toác ñoä thoaùt ra cuûa nguyeân toá vi löôïng khoûi lôùp ñaát maët qua
caùc tieán trình haáp thuï, xoùi moøn vaø phuï thuoäc vaøo vieäc coù hay khoâng caùc
nguyeân toá coøn laïi coù saün ôû trong caây hay hình thaønh theo söï laéng tuï. Möùc
ñoä phaân ly vaø lieân keát phuï thuoäc vaøo nhöõng nguyeân toá veát vaø ñieàu kieän
moâi tröôøng kieàm, Mo, Cu, Ag, Se coù theå tích tuï laâu daøi. Trong khi F, B coù
theå hoøa tan ñuû ñeå taùch ra khoûi ñaát maët theo söï laéng tuï (Pendia vaø
Pendias, 1985).

101
 Noùi chung, tuøy theo möùc ñoä nguy hieåm maø ta coù theå chia buøn laéng
ra thaønh ba loaïi:
- Loaïi khoâng oâ nhieãm hoaëc ít oâ nhieãm khoâng caàn xöû lyù tröôùc khi söû duïng.
- Loaïi oâ nhieãm caàn phaûi ñöôïc xöû lyù tröôùc khi söû duïng ñeå ngaên chaën
haäu quaû xaûy ra cho moâi tröôøng. Möùc ñoä oâ nhieãm coù theå chia thaønh boán
loaïi: nheï, trung bình, naëng vaø raát naëng.
- Loaïi buøn laéng oâ nhieãm höõu cô coù chöùa haøm löôïng N, P, K khaù
cao. Ñaây laø chaát dinh döôõng cho caây troàng coù theå taän duïng laøm phaân boùn.
Phaân loaïi vaø xöû lyù buøn laéng oâ nhieãm coøn laø vaán ñeà môùi ñoái vôùi caùc
nöôùc ñang phaùt trieån, caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ.
Nöôùc vaø buøn coáng raõnh ôû thaønh phoá nhö soâng Toâ Lòch (Haø Noäi),
kinh Nhieâu Loäc - Thò Ngheø, Taân Hoùa, Loø Goám, Taøu Huû (TP Hoà Chí
Minh) laø hoãn hôïp goàm raùc sinh hoaït vaø chaát thaûi coâng nghieäp thaønh phoá,
maø thaønh phaàn höõu cô, voâ cô, kim loaïi vöøa taïo neân caùc hoãn hôïp phöùc
chaát hoaëc ñôn chaát vöøa coù muøn, caùt, hôi khí, nöôùc, vöøa coù vi sinh vaät vöøa
coù ñoäng vaät.
Baûng 2.16: Trò soá trung bình KLN trong buøn coáng raõnh thaønh phoá (ppm)
Buøn coáng raõnh Al Fe Mn Cu Zn Pb Ni Cd Cr Hg
Buøn coáng raõnh thaønh phoá 728 237 150 565 222 520 100 28 104 5
Buøn nhaø maùy deät 00 0 394 0 129 63 4 249
Buøn nhaø maùy röôïu 81 864 29 18 2 0
Buøn nhaø maùy cheá bieán goã 53 255 42 119 2 117
122 81

(Nguoàn: Tan et, al, 1971; Wild, 1993).

Haøm löôïng lôùn cuûa caùc nguyeân toá Cd, Cu, Ni, Zn chaéc chaén gaây
ñoäc ñoái vôùi ñaát canh taùc. Caây troàng vaø vaät nuoâi treân ñaát buøn naøy coù theå
laøm taêng haøm löôïng KLN trong caùc moâ cuûa ñoäng thöïc vaät vaø toàn ñoïng taïi
ñaây. Con ngöôøi, ñoäng vaät seõ bò gaây ñoäc khi aên phaûi nhöõng thöùc aên töø thöïc
vaät coù chöùa caùc haøm löôïng KLN naøy.

102
Caâu hoûi
1. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán ñoäc chaát trong moâi tröôøng ñaát?
2. Baïn haõy neâu moät soá ñoäc chaát coù trong moâi tröôøng ñaát pheøn vaø aûnh
höôûng cuûa chuùng ñeán caây troàng vaø sinh vaät ?
3. Baïn haõy neâu moät soá ñoäc chaát coù trong moâi tröôøng ñaát maën vaø aûnh
höôûng cuûa chuùng ñeán caây troàng vaø sinh vaät ?
4. Baïn haõy neâu moät soá bieän phaùp canh taùc vaø caûi taïo vaø phoøng
choùng ñoái vôùi hieän töôïng nhieãm pheøn?
5. Baïn haõy neâu moät soá bieän phaùp canh taùc vaø caûi taïo vuøng ñaát bò
nhieãm maën?
6. Baïn haõy neâu nguoàn goác vaø aûnh höôûng cuûa hieän töôïng oâ nhieãm caùc
ñoäc chaát phoùng xaï trong moâi tröôøng ñaát?
7. Baïn haõy neâu nguoàn goác vaø aûnh höôûng cuûa hieän töôïng oâ nhieãm
daàu trong moâi tröôøng ñaát?
8. Baïn haõy keå moät soá ñoäc chaát sinh ra töø quaù trình tích luõy phaân boùn
vaø thuoác baûo veä thöïc vaät?
9. Baïn haõy neâu nhöõng ñoäc chaát trong möa acid vaø caùc aûnh höôûng cuûa
noù ñeán moâi tröôøng ñaát?
10. Baïn haõy neâu caùc nguoàn chính gaây oâ nhieãm kim loaïi naëng trong
ñaát?

Taøi lieäu tham khaûo

1. Leâ Huy Baù, Nhöõng vaán ñeà veà moâi tröôøng ñaát pheøn Nam Boä, NXB
thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1982
2. Leâ Huy Baù, Nguyeãn Ñöùc An, Quaûn trò moâi tröôøng noâng laâm- ngö
nghieäp, NXB Noâng nghieäp, Haø Noäi, 1996
3. Nguyeãn vaên Boä, Muter E, Boùn phaân caân ñoái-bieän phaùp hieäu quaû

103
 CHÖÔNG 3

ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG NÖÔÙC

(WATER ECOTOXICOLOGY)

3.1. TOÅNG QUAN VEÀ ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG NÖÔÙC

Ñoäc chaát hoïc trong moâi tröôøng nöôùc (water ecotoxicology) laø moät
moân khoa hoïc nghieân cöùu veà nguoàn goác, dieãn bieán ñoäc chaát, ñoäc tính ñoái
vôùi caùc sinh vaät thuûy sinh cuõng nhö ngöôøi vaø ñoäng vaät söû duïng nguoàn nöôùc
ñoù. Taùc ñoäng ñoäc bao goàm gaây cheát vaø gaây toån thöông, chaúng haïn laøm
roái loaïn quaù trình phaùt trieån, sinh saûn, caùc phaûn öùng vaän ñoäng, döôïc lyù,
beänh lyù, sinh hoùa, sinh lyù hoïc, hoaït ñoäng. Taùc ñoäng coøn coù theå tính döïa
treân soá löôïng caù theå bò cheát, tæ leä tröùng khoâng nôû, nhöõng thay ñoåi veà
chieàu daøi vaø troïng löôïng, tæ leä enzym bò öùc cheá, soá löôïng caù theå dò daïng,…
Ñoäc chaát hoïc moâi tröôøng nöôùc coøn lieân quan ñeán noàng ñoä hay soá löôïng
caùc hoùa chaát coù theå toàn taïi trong nöôùc, trong buøn hay trong nguoàn thöùc
aên. Do ñoù, noù bao goàm caùc nghieân cöùu veà söï di chuyeån, phaân boá, bieán
ñoåi vaø daïng sau cuøng cuûa hoùa chaát trong moâi tröôøng nöôùc.
Do nhöõng tính chaát treân, ñoäc hoïc moâi tröôøng nöôùc laø moät lónh vöïc
nghieân cöùu ña ngaønh. Hieåu roõ veà caùc taùc nhaân hoùa hoïc (söï thuûy phaân, söï
quang phaân, söï oxy hoùa), lyù hoïc (chaúng haïn, caáu truùc phaân töû, tính tan,
tính bay hôi vaø tính haáp thuï), sinh hoïc (chaúng haïn söï bieán ñoåi sinh hoïc)
coù theå aûnh höôûng ñeán noàng ñoä ñoäc chaát trong moâi tröôøng nhö theá naøo laø
moät vieäc raát caàn thieát, nhaèm hieåu roõ cô cheá hoaït ñoäng cuûa moät hôïp chaát
coù tính ñoäc tieàm taøng trong moâi tröôøng vaø cô cheá phaûn öùng cuûa moâi
tröôøng, ñeå ñaùnh giaù khaû naêng phaûn öùng cuûa caùc sinh vaät thuûy sinh. Do ñoù,
kieán thöùc veà sinh thaùi nöôùc, sinh lyù hoïc, sinh hoùa hoïc, moâ hoïc… laø raát caàn
cho nhaø nghieân cöùu ñeå hieåu roõ caùc taùc ñoäng cuûa caùc hôïp chaát ñoäc ñoái vôùi
caùc sinh vaät thuûy sinh, ñoäng vaät vaø con ngöôøi duøng ñeán nöôùc.
Moâi tröôøng nöôùc raát phöùc taïp vaø ña daïng. Noù bao goàm caùc heä sinh
thaùi khaùc nhau nhö soâng suoái, ao, hoà, cöûa soâng, bieån ven bôø vaø ngoaøi
khôi ñaïi döông maø trong ñoù coù raát nhieàu thaønh phaàn voâ sinh vaø höõu sinh.
Caùc thaønh phaàn höõu sinh bao goàm thöïc vaät, ñoäng vaät, vi sinh vaät soáng
trong nhöõng oå sinh thaùi rieâng cuûa töøng loaïi trong moãi heä sinh thaùi. Caùc

103
thaønh phaàn voâ sinh bao goàm moâi tröôøng vaät lyù (nöôùc, chaát neàn, vaät lieäu
traàm tích,…) trong ranh giôùi cuûa heä sinh thaùi. Moãi heä sinh thaùi döôùi nöôùc
laø moät saûn phaåm cuûa söï thoáng nhaát phöùc taïp giöõa caùc thaønh phaàn soáng vaø
khoâng soáng.
Do caùc heä sinh thaùi tham gia vaøo caùc moái töông taùc phöùc taïp cuûa
caùc taùc nhaân lyù, hoùa vaø sinh hoïc neân ñeå hieåu vaø xaùc ñònh moät phaûn öùng
cuûa moät heä thoáng ñoái vôùi moät chaát ñoäc naøo ñoù laø raát khoù, neáu nhö caùc
moái lieân heä giöõa caùc thaønh phaàn trong heä thoáng ñoù khoâng ñöôïc xaùc ñònh
roõ raøng. Vieäc ñaùnh giaù laïi caøng phöùc taïp hôn nöõa do khaû naêng thích nghi
cuûa caùc thaønh phaàn höõu sinh vaø ña daïng loaøi trong heä sinh thaùi ñoù (laø moät
yeáu toá thöôøng thay ñoåi theo thôøi gian) vaø nhöõng söï khaùc bieät veà caùc phaûn
hoài caáu truùc vaø chöùc naêng giöõa caùc thaønh phaàn höõu sinh. Nhöõng khaùc bieät
nhoû trong moâi tröôøng vaät lyù vaø hoùa hoïc cuõng nhö caáu taïo loaøi cuõng gaây ra
nhöõng khaùc bieät lôùn veà ñoäc tính cuûa hoùa chaát vaø daãn ñeán nhöõng taùc ñoäng
khaùc nhau treân heä sinh thaùi. Do ñoù, caùc ñieàu kieän cuï theå taïi moät vuøng cuï
theå phaûi ñöôïc xaùc ñònh trong vieäc ñaùnh giaù ñoä nguy hieåm tieàm taøng cuûa
ñoäc chaát.
Taát caû caùc heä sinh thaùi nöôùc ñeàu coù moät ñieåm chung laø caùc loaøi sinh
vaät trong moâi tröôøng naøy (ñoäng, thöïc vaät vaø vi sinh vaät) chaéc chaén soáng ngaäp
trong nöôùc suoát cuoäc ñôøi chuùng. Ñaây laø moät ñieåm caàn löu yù do caùc heä sinh
thaùi nöôùc coù theå trôû thaønh nôi tieáp nhaän nhieàu loaïi ñoäc chaát khaùc nhau.
Caùc loaïi ñoäc chaát trong moâi tröôøng nöôùc
– Chaát höõu cô deã bò phaân huûy sinh hoïc hoaëc caùc chaát tieâu thuï
oxygen: Ñoù laø saûn phaåm töø caùc coáng nöôùc thaûi sinh hoaït, chaát thaûi coâng
nghieäp, traïi chaên nuoâi. Nöôùc bò oâ nhieãm höõu cô ñoøi hoûi moät löôïng oxy
cao cung caáp cho vi khuaån ñeå töï laøm saïch, laøm suy kieät haøm löôïng oxy
hoøa tan trong nöôùc, daãn tôùi cheát toâm, caù. Ngoaøi ra, saûn phaåm töø söï phaân huûy
caùc chaát höõu cô coøn coù theå laø caùc chaát ñoäc ñoái vôùi sinh vaät thuûy sinh.
– Caùc taùc nhaân gaây beänh: goàm caùc loaøi sinh vaät laây nhieãm ñöôïc ñöa
vaøo nguoàn nöôùc qua con ñöôøng nöôùc thaûi.
– Chaát dinh döôõng thöïc vaät: laø nhöõng chaát dinh döôõng cuûa caùc loaøi
thuûy thöïc vaät, chuû yeáu laø carbon, nitrogen, phoát pho. Haøm löôïng caùc chaát
naøy coù theå gia taêng maïnh taïi vuøng nhaän nöôùc thaûi sinh hoaït, coâng nghieäp
vaø noâng nghieäp. Vaán ñeà naûy sinh khi coù quaù nhieàu chaát dinh döôõng laøm

104
phaùt trieån caùc loaøi thöïc vaät nöôùc, khi chuùng cheát ñi laïi gaây oâ nhieãm höõu
cô cho nguoàn nöôùc.
– Caùc chaát hoùa hoïc höõu cô toång hôïp - beàn vöõng: coù nguoàn goác töø
caùc chaát taåy röûa, thuoác tröø saâu, thuoác kích thích sinh tröôûng, thuoác dieät
coû, chaát hoùa hoïc coâng nghieäp, chaát thaûi töø caùc khu saûn xuaát. Caùc hoùa chaát
naøy coù ñoäc tính cao ñoái vôùi sinh vaät, gaây ra muøi vò khoù chòu vaø laøm caûn
trôû quaù trình xöû lyù nöôùc thaûi. Moät soá chaát coù ñoäc tính cao chæ vôùi noàng ñoä
raát thaáp; soá khaùc, tuy coù ñoäc tính thaáp nhöng coù khaû naêng tích tuï vaø gaây
ñoäc qua maïng löôùi thöùc aên.
– Caùc chaát hoùa hoïc voâ cô vaø khoaùng chaát: goàm caùc kim loaïi, caùc ion
voâ cô, caùc khí hoøa tan, daàu moû, caùc chaát raén vaø nhieàu hôïp chaát hoùa hoïc
khaùc. Chuùng coù nguoàn goác töø coâng nghieäp khai thaùc moû, quaù trình saûn
xuaát, hoaït ñoäng cuûa caùc daøn khoan daàu, saûn xuaát noâng nghieäp, coâng
nghieäp, caùc hieän töôïng töï nhieân nhö xoùi moøn, phong hoùa, luõ luït… Caùc hoùa
chaát naøy aûnh höôûng ñeán quaù trình laøm saïch cuûa nguoàn nöôùc, huûy dieät ñôøi
soáng caùc loaøi thuûy sinh, aên moøn caùc coâng trình döôùi nöôùc.
– Chaát phoùng xaï: oâ nhieãm phoùng xaï baét nguoàn töø vieäc ñaøo vaø khai
thaùc moû quaëng phoùng xaï, hoaït ñoäng cuûa caùc loø phaûn öùng haït nhaân, chaát
thaûi phoùng xaï khoâng ñöôïc quaûn lyù chaët cheõ. Caùc chaát naøy laøm cheát hoaëc
laøm thay ñoåi di truyeàn, hoaït ñoäng trao ñoåi chaát, quaù trình sinh saûn vaø phaùt
trieån cuûa sinh vaät nhö toâm, caù, ruøa.
Caùc loaïi ñoäc chaát naøy seõ coù cô cheá hoaït ñoäng phöùc taïp hôn khi
tham gia vaøo caùc phaûn öùng, töông taùc qua laïi giöõa chuùng vôùi nhau vaø vôùi
moâi tröôøng.

3.2. QUAÙ TRÌNH TRAÀM TÍCH, BAY HÔI, PHAÂN TAÙN CUÛA ÑOÄC
CHAÁT TRONG MOÂI TRÖÔØNG NÖÔÙC
Trong moâi tröôøng nöôùc, noàng ñoä, söï di chuyeån, bieán ñoåi vaø ñoäc tính
cuûa ñoäc chaát tröôùc heát bò kieåm soaùt bôûi: (1) caùc ñaëc tính lyù hoïc, hoùa hoïc
cuûa hôïp chaát; (2) caùc ñaëc tính lyù, hoùa, sinh hoïc cuûa heä sinh thaùi vaø (3)
nguoàn vaø tæ leä cuûa ñoäc chaát trong moâi tröôøng.
Caùc ñaëc tính lyù hoùa hoïc cuûa hôïp chaát hoùa hoïc laø raát quan troïng, bao
goàm caáu truùc phaân töû, tính tan trong nöôùc, aùp suaát bay hôi. Tính oån ñònh
cuûa söï thuûy phaân, quang phaân, phaân huûy sinh hoïc, boác hôi, haáp thuï, thoâng
khí, söï töï laøm saïch bôûi caùc vi sinh vaät vaø coù söï tham gia cuûa caùc caëp moâi

105
tröôøng (khoâng khí - nöôùc; traàm tích buøn - nöôùc) cuõng cung caáp nhöõng
thoâng tin quan troïng.
Moät soá yeáu toá cuûa moâi tröôøng nöôùc coù theå aûnh höôûng ñeán tính ñoäc
cuûa hoùa chaát, chaúng haïn theå tích nguoàn nöôùc vaø dieän tích beà maët, nhieät
ñoä, ñoä maën, pH, doøng chaûy, ñoä saâu, haøm löôïng chaát lô löûng, kích côõ haït
traàm tích vaø haøm löôïng carbon trong traàm tích buøn.
Tæ leä trung bình cuûa ñoäc chaát trong nguoàn thaûi vaøo moâi tröôøng nöôùc
laø quan troïng trong vieäc döï ñoaùn noàng ñoä ñoäc chaát trong moâi tröôøng. Tuy
nhieân, tæ leä trung bình cuûa nguoàn vaøo vaø toác ñoä xaû thaûi cao trong thôøi gian
ngaén do saûn xuaát thì raát khoù ñeå öôùc tính neân coù tính khoâng chính xaùc
cao. Thoâng tin veà noàng ñoä cô baûn cuûa ñoäc chaát vaø caùc saûn phaåm bieán ñoåi
trung gian cuõng raát quan troïng trong vieäc tính toaùn noàng ñoä cuûa chuùng
trong moâi tröôøng nöôùc.
Caùc loaïi thoâng tin treân khoâng chæ ñöôïc söû duïng ñeå tính noàng ñoä hoùa
chaát trong moâi tröôøng maø coøn duøng ñeå xaùc ñònh: (1) ñoäng hoïc cuûa hoùa
chaát vaø caùc phaàn cuûa moâi tröôøng nöôùc trong ñoù noù coù theå bò phaân taùn; (2)
caùc loaïi ñoäc chaát vaø caùc phaûn öùng sinh hoïc coù theå xaûy ra trong quaù trình
di chuyeån vaø sau khi laéng tuï; (3) daïng saûn phaåm sau cuøng vaø (4) tính beàn
vöõng cuûa ñoäc chaát.
Kieán thöùc veà caùc ñaëc tính lyù hoùa hoïc cuûa hôïp chaát hoùa hoïc cho
pheùp döï ñoaùn veà caùc bieán ñoåi cuûa ñoäc chaát trong moâi tröôøng nöôùc. Chaúng
haïn, caùc hoùa chaát coù aùp suaát bay hôi cao vaø tính tan trong nöôùc thaáp coù
khuynh höôùng khueách taùn töø nöôùc vaøo trong khoâng khí (bay hôi). Caùc ñoäc
chaát coù aùp suaát bay hôi thaáp vaø tính tan trong nöôùc thaáp thöôøng laéng
xuoáng ñaùy, caùc hoùa chaát coù tính tan cao thöôøng toàn taïi trong nöôùc. Caùc
hoùa chaát tan trong nöôùc coù ñoä phaân taùn roäng vaø ñoàng nhaát hôn caùc hoùa
chaát ít tan trong nöôùc.
Trong nöôùc, moät ñoäc chaát coù theå toàn taïi döôùi ba daïng khaùc nhau vaø
ñeàu coù theå aûnh höôûng ñeán taùc ñoäng cuûa noù ñoái vôùi sinh vaät, ñoù laø: (1) hoøa
tan; (2) bò haáp thuï bôûi caùc thaønh phaàn voâ sinh hoaëc höõu sinh vaø lô löûng
trong nguoàn nöôùc hoaëc laéng tuï xuoáng ñaùy vaø (3) tích tuï trong cô theå sinh
vaät. Caùc chaát hoøa tan trong nguoàn nöôùc deã bò caùc sinh vaät haáp thuï. Caùc
ñoäc chaát kî nöôùc coù theå laéng xuoáng buøn ñaùy, ôû daïng keo, khoù bò sinh vaät
haáp thuï. Tuy nhieân, cuõng coù moät soá sinh vaät ñaùy coù theå söû duïng chuùng
qua ñöôøng tieâu hoùa hay hoâ haáp. Caùc ñoäc chaát trôû thaønh traàm tích ñaùy coù

106
theå taùi hoaït ñoäng khi lôùp traàm tích bò xaùo troän. Ñoäc chaát coù theå tích tuï
trong cô theå sinh vaät taïi caùc moâ khaùc nhau, qua quaù trình trao ñoåi chaát vaø
thaûi trôû laïi moâi tröôøng nöôùc qua con ñöôøng baøi tieát.
Ñoäc chaát tan trong nöôùc coù theå toàn taïi beàn vöõng vaø duy trì ñöôïc caùc
ñaëc tính lyù hoùa cuûa chuùng trong khi di chuyeån vaø phaân boá trong moâi
tröôøng nöôùc. Ñoäc chaát beàn vöõng coù theå tích tuï trong moâi tröôøng ñeán möùc
gaây ñoäc. Ñaùnh giaù tính beàn vöõng cuûa ñoäc chaát, ngöôøi ta ñöa ra ñaïi löôïng
“thôøi gian baùn phaân huûy” cuûa chuùng. Ñoäc chaát cuõng coù theå bieán ñoåi
thaønh daïng khaùc do caùc bieán ñoåi voâ cô vaø höõu cô. Caùc phaûn öùng bieán ñoåi
voâ cô öu theá trong moâi tröôøng nöôùc laø thuûy phaân, oxy hoùa, quang phaân.
Caùc phaûn öùng voâ cô coù theå cho ra moät ñoäc chaát, ñoäc chaát naøy coù theå hoaëc
khoâng theå tham gia vaøo quaù trình bieán ñoåi sinh hoïc. Caù, nhuyeãn theå, vi
sinh vaät vaø thöïc vaät bieán ñoåi ñoäc chaát qua nhieàu quaù trình bieán ñoåi sinh
hoïc khaùc nhau sau khi bò chuùng haáp thuï. Caùc quaù trình bieán ñoåi sinh hoïc
naøy khaùc hoaøn toaøn vôùi caùc phaûn öùng quang hoùa vaø bieán ñoåi voâ cô xaûy
ra trong moâi tröôøng nöôùc. Caùc vaän chuyeån sinh hoïc qua trung gian laø
caùc thöïc vaät vaø ñoäng vaät aûnh höôûng ñeán noàng ñoä caùc hoùa chaát trong
moâi tröôøng. Tuy nhieân, ñoái vôùi haàu heát caùc hôïp chaát höõu cô trong moâi
tröôøng nöôùc, caùc taùc ñoäng cuûa chuùng raát ñaùng keå khi so vôùi caùc saûn
phaåm cuûa quaù trình bieán ñoåi vi sinh. Noùi chung, vaän chuyeån sinh hoïc coù
khuynh höôùng laøm thoaùi hoùa caùc hoùa chaát thaønh daïng ít tính ñoäc hôn, coù
cöïc hôn vaø tan trong nöôùc. Tuy nhieân, thöïc teá khoâng phaûi luoân luoân nhö
vaäy, ñoâi khi saûn phaåm bieán ñoåi coù theå coù tính ñoäc hôn.

3.3.CAÙC YEÁU TOÁ MOÂI TRÖÔØNG AÛNH HÖÔÛNG ÑEÁN ÑOÄC TÍNH
3.3.1. Caùc yeáu toá lieân quan ñeán söï ngoä ñoäc
Vôùi moät ñoäc chaát, khi chuyeån ñoåi ñeå taïo ra moät phaûn öùng coù haïi
hay taùc ñoäng ñoäc leân thuûy sinh, ñoäc chaát ñoù phaûi tieáp xuùc, phaûn öùng vôùi
moät vò trí tieáp nhaän töông thích treân sinh vaät vôùi noàng ñoä ñuû cao vaø thôøi
gian ñuû daøi. Noàng ñoä vaø thôøi gian caàn cho taùc ñoäng ñoäc coù hieäu quaû
thay ñoåi tuøy theo töøng loaïi hoùa chaát, loaøi sinh vaät, tính nguy hieåm cuûa
taùc ñoäng. Söï tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc gaây neân phaûn öùng cuûa sinh vaät, laøm
toån haïi sinh vaät hay gaây töû vong goïi laø söï ngoä ñoäc. Trong vieäc ñaùnh giaù
ñoäc tính, nhaân toá quan troïng nhaát lieân quan ñeán söï ngoä ñoäc laø loaïi, ñoä
daøi vaø taàn soá ngoä ñoäc, cuõng nhö noàng ñoä cuûa ñoäc chaát.

107
 Caùc sinh vaät nöôùc coù theå bò taùc ñoäng bôûi caùc ñoäc chaát coù trong
nöôùc, buøn traàm tích hay trong thöùc aên. Caùc ñoäc chaát tan trong nöôùc thì
hoaït ñoäng hôn caùc hoùa chaát khoâng tan trong nöôùc laø nhöõng hoùa chaát
thöôøng keát noái vôùi caùc vaät theå lô löûng, chaát höõu cô,... Caùc chaát tan trong
nöôùc coù theå xaâm nhaäp cô theå sinh vaät qua toaøn boä dieän tích beà maët cô
theå, qua mang, qua mieäng. Caùc ñoäc chaát trong thöùc aên coù theå bò haáp thuï
qua ñöôøng tieâu hoùa. Caùc ñoäc chaát ñöôïc haáp thuï coù theå xaâm nhaäp cô theå
sinh vaät thoâng qua da, mang; chuùng seõ taùch khoûi “giaù theå” vaø taùc ñoäng
leân sinh vaät. Söï ngoä ñoäc coù theå taùc ñoäng leân caùc yeáu toá nhö söï haáp thuï,
söï phaân boá, söï trao ñoåi sinh hoïc, söï baøi tieát, qua ñoù coù theå xaùc ñònh
ñöôïc ñoäc tính cuûa hoùa chaát.
Caùc taùc haïi cuûa taùc ñoäng ñoäc coù theå dieãn ra qua quaù trình ngoä ñoäc
caáp tính hay maõn tính (xem chöông 1). Söï ngoä ñoäc maõn tính ban ñaàu
cuõng coù theå taïo ra moät soá taùc ñoäng caáp tính, ngay töùc thì nhö söï ngoä ñoäc
caáp tính, ngoaøi nhöõng taùc ñoäng keùo daøi, maõn tính. Noùi chung, moät söï
ngoä ñoäc caáp tính lieân quan ñeán giai ñoaïn sinh tröôûng, thaäm chí coù khi,
ñeán voøng ñôøi cuûa moät caù theå trong khi söï ngoä ñoäc maõn tính lieân quan
ñeán caû giai ñoaïn daøi cuûa cuoäc soáng caù theå vaø coù theå keùo daøi treân nhieàu
theá heä cuûa loaøi ñoù.
3.3.2. Caùc taùc nhaân lieân quan ñeán sinh vaät
Caùc loaøi khaùc nhau coù tính nhaïy khaùc nhau ñoái vôùi töøng loaïi ñoäc
chaát. Ñieàu naøy coù theå laø do söï khaùc nhau veà khaû naêng bò taùc ñoäng ñoái
vôùi töøng loaøi nhaát ñònh. Tæ leä vaø kieåu trao ñoåi chaát cuõng lieân quan ñeán
tính nhaïy caûm cuûa sinh vaät. Söï khaùc bieät veà tính nhaïy ñoái vôùi ñoäc chaát
ôû caùc loaøi caù ñaõ ñöôïc khaûo saùt vaø cho thaáy laø do yeáu toá di truyeàn. Cheá
ñoä thöùc aên cuõng aûnh höôûng ñeán taùc ñoäng cuûa ñoäc chaát, do taïo ra nhöõng
thay ñoåi trong cô theå töø caùc cô caáu sinh hoïc, lyù hoïc, toång hôïp vaø cuõng
do baûn chaát töï nhieân cuûa sinh vaät. Caùc con non vaø aáu truøng laø nhöõng
sinh vaät deã bò toån thöông nhaát so vôùi caùc con tröôûng thaønh, coù theå do cô
cheá thích nghi cuûa chuùng chöa ñöôïc hoaøn thieän, keå caû khoái löôïng chaát
baøi tieát khaùc nhau ôû moãi ñoä tuoåi cuõng aûnh höôûng ñeán ñoäc tính.
Caùc taùc nhaân moâi tröôøng ngoaøi
Caùc taùc nhaân moâi tröôøng coù theå aûnh höôûng ñeán ñoäc tính cuûa moät
chaát ñoäc bao goàm caùc taùc nhaân lieân quan ñeán khaû naêng hoaït ñoäng cuûa
ñoäc chaát trong moâi tröôøng nöôùc, chaúng haïn haøm löôïng oxy hoøa tan, pH,

108
nhieät ñoä, chaát lô löûng. Ñoäc tính cuûa chaát ñoäc coøn coù theå bò aûnh höôûng
bôûi söï keát hôïp cuûa hoùa chaát. Moät ñoäc chaát trong moâi tröôøng oâ nhieãm coù
theå coù ñoäc tính cao hôn chính noù neáu ôû daïng tinh chaát. Caùc yeáu toá khaùc
lieân quan ñeán ñoäc tính cuûa ñoäc chaát laø caùc ñaëc tính lyù, hoùa hoïc cuûa noù
nhö ñoä hoøa tan, aùp suaát bay hôi vaø pH. Nhöõng yeáu toá naøy aûnh höôûng
ñeán khaû naêng hoaït ñoäng, ñoä beàn vöõng, söï bieán ñoåi, daïng gaây ñoäc sau
cuøng cuûa hoùa chaát trong moâi tröôøng nöôùc.
• Nhieät ñoä nöôùc
Nhieät ñoä trong moâi tröôøng nöôùc coù theå laøm taêng, giaûm hay khoâng
aûnh höôûng ñeán ñoäc tính, tuøy thuoäc vaøo loaïi ñoäc toá, loaøi sinh vaät, tuøy
thuoäc ñieàu kieän cuï theå cuûa töøng tröôøng hôïp. Hieän nay coù ít nghieân cöùu
veà aûnh höôûng cuûa nhieät ñoä leân ñoäc chaát trong söï ngoä ñoäc maõn tính.
Trong söï nhieãm ñoâïc caáp tính, khoaûng thôøi gian ñeà khaùng ñoái vôùi moät
lieàu gaây cheát cuûa ñoäc toá seõ thay ñoåi khi nhieät ñoä thay ñoåi. Vaø khoaûng
thôøi gian naøy daøi ra hay ngaén ñi döôùi taùc duïng cuûa nhieät ñoä coøn tuøy
thuoäc vaøo loaøi sinh vaät hay loaïi ñoäc toá, ñoäc chaát.
Keõm, thuûy ngaân, phenol, naphthenic acid seõ taêng ñoäc tính ôû nhieät
ñoä nöôùc thaáp. Muoái cyanide, hydrogen sulfide, moät soá thuoác tröø saâu
(eldrin, DDT, permethrin,...) taêng ñoäc tính khi nhieät ñoä nöôùc taêng.
Tuy nhieân, cuõng coù moät soá tröôøng hôïp ñaëc bieät cho thaáy ñoäc tính
thay ñoåi theo nhieät ñoä, taêng hay giaûm laïi tuøy thuoäc vaøo loaøi sinh vaät. Caù
hoài Ñaïi Taây Döông coù ngöôõng LC50 ôû nhieät ñoä 19oC cao hôn ngöôõng ôû
nhieät ñoä 3oC hay 5oC ñoái vôùi ñoäc tính cuûa keõm. Caù tueá ñaàu deïp laïi coù
ngöôõng LC50 cao gaáp 3 laàn ôû nhieät ñoä 15oC so vôùi nhieät ñoä 25oC ñoái vôùi
ñoäc tính cuûa keõm.
Giaûi thích cho aûnh höôûng cuûa nhieät ñoä leân ñoäc tính cuûa ñoäc chaát laø
do nhieät ñoä laøm taêng quaù trình ion hoùa, giaûi phoùng ñoäc toá döôùi daïng
khoâng lieân keát, deã xaâm nhaäp qua maøng teá baøo. Ví duï, moät söï thay ñoåi
nhieät ñoä töø 0oC leân 30oC seõ laøm taêng haøm löôïng NH3 leân gaáp 9 laàn
trong cuøng moät ñieàu kieän pH; do ñoù laøm gia taêng ñoäc tính trong moâi
tröôøng nöôùc.
Moät nghieân cöùu cho thaáy, söï taùc ñoäng giaùn tieáp nhöng raát quan
troïng cuûa nhieät ñoä leân hoaït ñoäng cuûa DDT trong cô theå thuûy sinh vaät,
moät taùc ñoäng coù theå giaûi phoùng caùc chaát ñoäc khaùc tích tuï trong moâ môõ
cuûa ñoäng vaät. Caù hoài tích tuï thuoác tröø saâu nhieàu hôn trong moâi tröôøng

109
nöôùc aám (Reinert vaø coäng söï, 1974) nhöng söï tích tuï naøy seõ daãn ñeán
möùc ñoä töû vong khi loaøi caù naøy bò ñöa vaøo vuøng nöôùc coù nhieät ñoä thaáp
hôn vaø nguoàn thöùc aên bò thieáu. DDT ñöôïc giaûi phoùng khoûi caùc moâ döï
tröõ vaø gaây ñoäc töùc thì khi caùc moâ môõ ñöôïc hoaït hoùa trong ñieàu kieän
thieáu thöùc aên.
• Oxy hoøa tan
Ngöôøi ta thöôøng cho raèng, khi löôïng oxy hoøa tan trong nöôùc giaûm seõ
laøm gia taêng ñoâïc tính cuûa ñoäc chaát trong moâi tröôøng nöôùc. Tuy nhieân, do caùc
nghieân cöùu chöa ñaày ñuû neân keát luaän treân chæ laø moät phaàn cuûa nhöõng aûnh
höôûng do haøm löôïng oxy hoøa tan ñoái vôùi ñoäc chaát vaø chæ môùi ñöôïc kieåm
chöùng ñoái vôùi ngoä ñoäc caáp tính maø thoâi.
Neáu ñoäc tính cuûa moät chaát phuï thuoäc vaøo pH, noù seõ gia taêng khi
löôïng oxy hoøa tan giaûm. Chaúng haïn nhö amonia seõ gia taêng ñoäc tính
gaáp 2,5 laàn (Lloyd, 1961). Ñieàu naøy ñöôïc giaûi thích raèng, do löôïng oxy
thaáp neân löôïng nöôùc qua mang seõ taêng leân, gaây ra gia taêng pH cuïc boä;
vaø do ñoù, laøm gia taêng löôïng amonia chöa ñöôïc ion hoùa, khieán ñoäc tính
seõ taêng leân. Thurston vaø coäng söï (1961) phaùt hieän ra raèng, ñoäc tính cuûa
amonia ñoái vôùi loaøi caù hoài baûy maøu taêng leân 1,9 laàn khi löôïng oxy hoøa
tan giaûm töø 80 xuoáng ñeán 30% möùc baõo hoøa.
Baûng 3.1: LC50 cuûa keõm ñoái vôùi caù thaùi döông mang xanh giaûm theo söï
giaûm cuûa löôïng oxy hoøa tan
oxygen (% baõo hoøa) LC50 (mg/l)
67 11,3
38 10,6
21 7,3

Coù theå thaáy raèng, ôû möùc oxygen thaáp nhaát thì LC50 cuûa caù Thaùi
döông mang xanh cuõng thaáp hôn haún so vôùi hai möùc treân vaø ñoäc tính cuõng
taêng leân gaáp 1,5 laàn so vôùi ñoäc tính ôû möùc oxygen 67%.
Adelman vaø Smith (1972) phaùt hieän ra raèng, H2S seõ taêng ñoäc tính
gaáp 1,4 laàn ñoái vôùi caù vaøng khi giaûm löôïng oxygen töø 63% xuoáng coøn
10% ñoä baõo hoøa.
• pH cuûa nöôùc
AÛnh höôûng chính cuûa pH leân ñoäc chaát laø söï ion hoùa döôùi söï thay ñoåi
pH. Caùc phaân töû khoâng lieân keát seõ trôû neân ñoäc hôn do chuùng deã xaâm
nhaäp vaøo moâ teá baøo hôn.

110
 Moät ví duï coå ñieån laø amonia, ñoäc tính cuûa noù ñaõ ñöôïc nghieân cöùu
kyõ vaø thöôøng ñöôïc döï ñoaùn qua ñaëc tính cuûa nöôùc. Ion amonia (NH4+) ít
ñoäc hay hoaøn toaøn khoâng ñoäc; trong khi ñoù, daïng töï do NH3 laïi khaù ñoäc,
LC50 cuûa caù hoài dao ñoäng töø 0,2 – 0,7 mg/l. Söï gia taêng moät ñôn vò pH
trong moät dieän tích nöôùc maët nhaát ñònh seõ laøm gia taêng löôïng NH3 leân 6
laàn vaø ñoàng thôøi gia taêng ñoäc tính.
Cyanide laø moät ñoäc toá khaùc cuõng bò aûnh höôûng bôûi pH. Phaân töû
HCN chieám öu theá trong moâi tröôøng acid hoaëc trung tính, nhöng ôû pH lôùn
hôn 8,5, moät löôïng ñaùng keå CN- xuaát hieän. Khi ñoù, ñoäc tính seõ giaûm ñi do
HCN coù ñoäc tính maïnh gaáp hai laàn daïng ion CN- (Broderius vaø coäng söï,
1977). Cuõng töông töï nhö vaäy ñoái vôùi hydro sulfide, laø chaát maø ñoäc tính
chuû yeáu laø do H2S chöù khoâng phaûi do daïng ion lieân keát. AÛnh höôûng cuûa
pH raát quan troïng, ôû pH 8,4 daïng H2S chæ chieám 4% toång soá nhöng khi
giaûm pH xuoáng coøn 6,0 thì daïng H2S ñaõ taêng leân hôn 90% (NAS/NAE,
1974). LC50 quan saùt ñöôïc cuûa toång sulfide hoøa tan (nghóa laø H2S + HS +
S2-) thay ñoåi töø 64 μg/l ôû pH 6,5 leân ñeán 800 μg/l ôû pH 8,7, do daïng H2S
maïnh gaáp 15 laàn daïng ion lieân keát (Broderius vaø coäng söï, 1977).
Trong caùc tröôøng hôïp treân, daïng khoâng lieân keát coù ñoäc tính maïnh
hôn daïng lieân keát (daïng ion). Ñoái vôùi kim loaïi thì ngöôïc laïi, daïng töï do
hay ion ñöôïc cho laø coù ñoäc tính töông ñoái cao.
Moät soá ñoäc toá sinh hoïc thay ñoåi ñoäc tính theo pH, moät soá khaùc
khoâng thay ñoåi. Ñoäc tính cuûa chaát dieät coû dinitrophenol giaûm 5 laàn khi pH
taêng leân töø 6.9 ñeán 8. Töông töï nhö vaäy, ñoäc tính cuûa 2-4 dichlorophenol
giaûm ñi khi pH taêng leân. Ñieàu naøy ñöôïc giaûi thích do pH taêng seõ laøm
giaûm daïng khoâng lieân keát. Trong caùc chaát ñoäc sinh hoïc ít bò aûnh höôûng
bôûi pH coù rotenone vaø 2,4-dichlorophenoxyacetic acid.
Moät soá chaát khoâng thay ñoåi nhieàu veà ñoäc tính khi pH thay ñoåi,
chaúng haïn phenol, chaát hoaït ñoäng beà maët alkyl benzenesulfonate (ABS).
• Ñoä maën
Thöïc nghieäm cho thaáy khaû naêng choáng chòu vôùi ñoäc tính cuûa caù
nöôùc maën töông töï nhö loaøi hoï haøng vôùi chuùng soáng trong moâi tröôøng
quen thuoäc cuûa chuùng (Klapow vaø Lewis, 1979). Tuy nhieân, moät loaøi caù
nhaát ñònh seõ coù nhöõng ngöôõng chòu ñoäc khaùc nhau khi ñoä maën trong nöôùc
thay ñoåi. Ñieàu naøy coù theå döï ñoaùn ñöôïc do caùc loaøi caù nöôùc ngoït dö muoái
hôn so vôùi moâi tröôøng cuûa chuùng vaø caùc loaøi caù nöôùc maën thieáu muoái hôn
111
so vôùi moâi tröôøng nöôùc bieån. Nhö vaäy, bieän phaùp ñeå traùnh söï thay ñoåi
ñoäc tính cuûa ñoäc toá laø duy trì caân baèng muoái trong nöôùc.
Moät nghieân cöùu ñaõ chöùng minh yù kieán treân nhö sau (Herber vaø
Shurben, 1965): tieán haønh thöû nghieäm khaû naêng choáng chòu cuûa hai loaøi
caù hoài baûy maøu vaø caù hoài Atlantic ñoái vôùi caùc loaïi chaát oâ nhieãm khaùc
nhau trong caùc moâi tröôøng nöôùc coù ñoä maën khaùc nhau. Ñoái vôùi keõm vaø
ammonium chloride, khaû naêng choáng chòu gia taêng khi ñoä maën gia taêng töø
0% (nöôùc ngoït) ñeán ñieåm ñaúng maën 30 - 40% cuûa nöôùc bieån. Ñoái vôùi
keõm, khaû naêng choáng chòu cuûa caù hoài taêng leân 14 laàn coøn ñoái vôùi amonia
thì chæ taêng leân 3 laàn. Caùc taùc giaû giaûi thích raèng: coù hieän töôïng ñoä maën
taêng leân ñeán ñieåm ñaúng maën, seõ laøm giaûm löôïng nöôùc ñi vaøo cô theå caù
(theo gradient noàng ñoä), cuõng ñoàng nghóa vôùi vieäc giaûm söï haáp thuï caùc
ion ñoäc chaát.
Nhö vaäy, ñoä maën cuûa moâi tröôøng nöôùc thöïc söï khoâng aûnh höôûng
quan troïng ñeán ñoäc tính cuûa ñoäc chaát. Ñieàu quan troïng laø baûn chaát töï
nhieân cuûa sinh vaät, laø loaøi nöôùc maën, chòu maën hay nöôùc ngoït seõ thích nghi
ñöôïc vôùi söï thay ñoåi ñoä maën nhö theá naøo vaø töø ñoù seõ aûnh höôûng ñeán khaû
naêng choáng chòu cuûa chuùng ñoái vôùi ñoäc chaát.

3.4. AÛNH HÖÔÛNG CUÛA ÑOÄC CHAÁT TRONG MOÂI TRÖÔØNG NÖÔÙC
3.4.1. Thuoác tröø saâu
Muïc ñích ban ñaàu cuûa thuoác tröø saâu laø ñeå ngaên ngöøa, kieåm soaùt
hoaëc loaïi tröø caùc loaïi saâu haïi. Thuoác tröø saâu ñem lôïi nhuaän laïi cho con
ngöôøi töø vieäc kieåm soaùt caùc loaøi saâu boï vaø gaëm nhaám mang vector truyeàn
beänh, coû daïi vaø coân truøng coù haïi cho muøa maøng vaø caây coái. Do chuùng
ñöôïc taïo ra vôùi muïc ñích tieâu dieät moät soá loaøi nhaát ñònh vaø toàn taïi trong
moâi tröôøng moät thôøi gian, thuoác tröø saâu ñöôïc xem nhö laø moät nhoùm ñoäc
chaát cho moâi tröôøng nöôùc.
Coù voâ soá hôïp chaát hoùa hoïc khoâng ñöôïc coâng nhaän laø thuoác tröø saâu
nhöng laïi ñöôïc söû duïng vaø xeáp vaøo nhoùm thuoác tröø saâu. Chaúng haïn caùc
loaïi thuoác dieät coû ñöôïc duøng nhö chaát laøm ruïng laù ñeå taùch laù ra khoûi hoa
maøu tröôùc khi söû duïng maùy gaët; chlorine ñöôïc duøng trong caùc heä thoáng
laøm laïnh cuûa nhaø maùy nhieät ñieän ñeå ngaên chaën söï phaùt trieån cuûa caùc sinh
vaät baùm quanh reã thuûy sinh hay caùc loaïi thöïc vaät troâi noåi khaùc; chaát dieät
naám nhö methyl bromide vaø p-dichlorobenzene; chaát ñoäc sinh hoïc cho

112
vaøo oáng khoan ñöôïc duøng trong khai thaùc daàu; vaø nhöõng chaát baûo toàn goã
thoâng duïng nhö creosote vaø pentachlorophenol.
Trong quaù khöù, chaát dieät tröø saâu boï chæ goàm moät löôïng nhoû hôïp
chaát giöõa ñoàng voâ cô vaø thaïch tín hoaëc coù nguoàn goác töø thöïc vaät nhö loaøi
hoa cuùc laù nhoû hay laù traâm baàu, caây thuoác caù. Vieäc söû duïng chaát ñoäc hoùa
hoïc toång hôïp môùi phaùt trieån töø theá chieán thöù hai, baét ñaàu baèng vieäc cheá
taïo ra DDT, tieáp sau ñoù laø haøng loaït caùc hôïp chaát hoùa hoïc höõu cô toång
hôïp khaùc ñöôïc duøng nhö thuoác tröø saâu.
Thuoác tröø saâu laø moät con dao hai löôõi. Söû duïng noù ñeå tieâu dieät saâu
haïi nhöng ñoàng thôøi nhöõng loaøi coù ích khaùc cuõng bò aûnh höôûng. Vieäc
phaân loaïi caùc loaøi coù haïi vaø coù ích thay ñoåi tuøy theo thôøi gian vaø khoâng
gian. Coù nhöõng loaøi coù theå ñoùng vai troø quan troïng trong heä sinh thaùi
nöôùc ôû nôi naøy nhöng laïi trôû thaønh sinh vaät gaây haïi ôû vuøng sinh thaùi nöôùc
nôi khaùc. Chaúng haïn aáu truøng cuûa boï nöôùc (trichoptera sp.) vaø phuø du
(ephemeroptera sp.) laø nguoàn thöùc aên cho caù hoài vaø caùc loaøi caù nöôùc ngoït
coù giaù trò khaùc nhöng ngaøy nay do chuùng phaùt trieån quaù maïnh trôû thaønh
loaøi gaây haïi neân giai ñoaïn aáu truøng cuûa chuùng trôû thaønh muïc tieâu bò tieâu
dieät baèng thuoác tröø saâu.
Vieäc söû duïng thuoác tröø saâu laø toát nhaát khi chuùng ta coù theå tieâu dieät
ñöôïc nhöõng loaøi saâu haïi vaø gaây taùc haïi nhoû nhaát ñeán nhöõng loaøi coøn laïi
trong cuøng khu heä sinh vaät. Tuy nhieân, moät soá möùc ñoä oâ nhieãm vaø gaây
haïi ñaõ ñöôïc ghi nhaän töø taát caû caùc loaïi thuoác tröø saâu ñöôïc duøng. Möùc ñoä
gaây haïi cho heä sinh thaùi nöôùc tuøy thuoäc vaøo loaïi hoùa chaát vaø ñaëc ñieåm
vaät lyù cuûa thuoác tröø saâu, coâng thöùc, tæ leä vaø phöông phaùp söû duïng, keå caû
ñaëc ñieåm cuûa heä sinh thaùi nöôùc bò aûnh höôûng.
3.4.1.1. Ñoä ñoäc caáp tính cuûa thuoác tröø saâu
Ñeå coù nhöõng keát quaû nhanh choùng hoaëc ñeå xaùc ñònh ñoä ñoäc caáp tính
töông ñoái, thí nghieäm ñeå xaùc ñònh LC50 (48-96 giôø) hoaëc EC50 ñaõ ñöôïc
tieán haønh. Nhöõng loaøi ñöôïc söû duïng laøm thí nghieäm coù theå laø loaøi ñòa
phöông cuûa vuøng coù khaû naêng bò nhieãm ñoäc hay ít nhaát phaûi laø loaøi ñaïi
dieän cho caùc sinh vaät coù theå bò nhieãm ñoäc. Khi tieán haønh thöû nghieäm ñoä
ñoäc trong moâi tröôøng nöôùc phaûi raát caån thaän vì nhöõng ñoäc tính baát thöôøng
cuûa ñoäc chaát. Ví duï, moät soá thuoác tröø saâu coù chlor höõu cô coù theå baùm vaøo
lôùp nöôùc maët hay deã daøng bay hôi khoûi nguoàn nöôùc. Hôïp chaát höõu cô
phosphate coù taùc ñoäng maïnh ñeán quaù trình trao ñoåi chaát. Ñeå traùnh vieäc

113
thay ñoåi ñoäc tính, thöû nghieäm ñoäc chaát coù theå ñöôïc thöïc hieän taïi vuøng
nöôùc chaûy lieân tuïc. Maëc duø ñaây laø loaïi hình thöû nghieäm thích hôïp nhaát ñeå
ñaùnh giaù ñoä ñoäc caáp tính cuûa thuoác tröø saâu trong heä sinh thaùi nöôùc nhöng
haàu heát caùc döõ lieäu veà ñoä ñoäc caáp tính laïi thu ñöôïc töø caùc heä tónh. Ñieàu
naøy coù theå laø do tuøy thuoäc vaøo tính nhaïy caûm cuûa sinh vaät.
a) AÛnh höôûng cuûa thuoác tröø saâu leân thöïc vaät vaø ñoäng vaät nguyeân sinh
trong thöû nghieäm ñoä ñoäc caáp tính
Walsh (1972), Walsh vaø coäng söï (1973), Hollister vaø coäng söï (1975)
ñaõ thí nghieäm aûnh höôûng cuûa thuoác dieät coû leân caáu truùc, soá löôïng cuûa
thöïc vaät vaø ñoäng vaät ñôn baøo. Nhöõng khaùm phaù quan troïng laø aûnh höôûng
cuûa hoùa chaát leân quaù trình giaûi phoùng oxygen, thuoác dieät coû coù urea vaø
triazine laø chaát kìm haõm söï giaûi phoùng oxygen maïnh nhaát (Walsh, 1972).
Diuron, neburon vaø amytrene coù ñoäc tính maïnh nhaát ñoái vôùi taûo. Trong
moät baùo caùo sau ñoù, Walsh (1973) löu yù raèng, noàng ñoä cuûa thuoác dieät coû
caàn thieát ñeå tieâu dieät ñöôïc caây thaáp hôn noàng ñoä caàn thieát ñeå tieâu dieät
nhöõng loaøi khaùc cuûa röøng nhieät ñôùi. Noàng ñoä cuûa picloram vaø 2,3 - D ñeå
tieâu dieät caây con cuûa loaøi ñöôùc ñoû (rhizophora mangle L.) laø 1,4 vaø 1,6
kg/ha. Laäp luaän cuûa Walsh cho raèng caây con cheát vì khaû naêng thaåm thaáu
cuûa reã bò phaù vôõ.
Nhieàu hôïp chaát chlor höõu cô coù tính ñoäc ñoái vôùi taûo. Ví duï,
Sodergren (1968) cho bieát, khoaûng 0,3 mg/l DDT laøm giaûm söï phaùt trieån
(löôïng teá baøo trong ñôn vò theå tích) cuûa taûo nöôùc ngoït chlorella sp. DDT
laøm giaûm khaû naêng quang hôïp cuûa naêm loaøi taûo bieån (Wurster, 1968) vaø
khoaûng 1,0 mg/l mirex laøm giaûm khaû naêng quang hôïp cuûa loaøi
chlamydomonas (De La Cruz vaø Naqvi, 1973).
Mirex laø moät loaïi thuoác dieät kieán löûa vaø aroclor 1, 2, 5, 4, moät chaát
PCB, ôû noàng ñoä 0,9 vaø 1,0 mg/l töông öùng, laøm giaûm toác ñoä sinh tröôûng
vaø soá löôïng caù theå cuûa loaøi tetrahymena pyriformina, moät loaøi ñoäng vaät
nguyeân sinh (Cooley vaø coäng söï, 1972). Aroclor 1248 vaø aroclor 1260
laøm giaûm toác ñoä sinh tröôûng vaø soá löôïng caù theå loaøi treân ôû noàng ñoä 1,0
mg/l (Cooley vaø coäng söï, 1973). Trong caû hai nghieân cöùu, taùc giaû löu yù
ñeán khaû naêng haáp thu ñoäc chaát cuûa ñoäng vaät nguyeân sinh vaø ñöa ñoäc chaát
tham gia vaøo daây chuyeàn thöùc aên trong nöôùc.
b) Ñoä ñoäc caáp tính cuûa thuoác tröø saâu ñoái vôùi ñoäng vaät khoâng xöông
soáng vaø caù

114
 Caùc thoâng tin thu ñöôïc töø caùc thöû nghieäm ñoä ñoäc caáp tính ñoái vôùi
ñoäng vaät khoâng xöông soáng vaø caù laø raát höõu ích trong quaù trình tieán haønh
ñaùnh giaù ñoäc tính. Baûng 3.2 seõ cho thaáy moät soá keát luaän chung veà thuoác
tröø saâu phosphate höõu cô. Chaúng haïn, taùc ñoäng ñoäc caáp tính treân quaàn theå
coân truøng nöôùc, giaùp xaùc vaø nhuyeãn theå lieân quan tröïc tieáp ñeán caùc hoùa
chaát naøy do chuùng döôøng nhö ñoäc hôn cho ñoäng vaät khoâng xöông soáng so
vôùi caù.
Baûng 3.2: So saùnh LC50 cuûa caù vaø ñoäng vaät khoâng xöông soáng bò nhieãm
ñoäc thuoác tröø saâu phosphate höõu cô (Johnson vaø Finley, 1980)
LC50 (96h, μg/l)
Thuoác tröø saâu Ñoäng vaät Caù
khoâng xöông soáng
Malathion 49 (15)a 162 (1)
Ethyl parathion 24 (12) 1391 (13)
Methyl parathion 11 (5) 5411 (14)
Diazinon 7 (4) 640 (4)
Chlorpyritos 4 (3) 81 (5)
a: soá loaøi
Söï khaùc bieät veà tính nhaïy caûm ñoái vôùi methyl parathion, deã daøng quan
saùt ñöôïc qua baûng 3.3, cho ta thaáy, caù coù ngöôõng ñoäc cao hôn ñoäng vaät
khoâng xöông soáng töø 2 ñeán 6 laàn. Ngöôïc laïi, moät so saùnh töông töï ñoái vôùi
thuoác dieät coû trifluralin, caù laïi nhaïy caûm hôn ñoäng vaät khoâng xöông soáng
(baûng 3.4). Moät nghieân cöùu cuûa Eisler (1970) cho thaáy raèng, ñoái vôùi moät soá
loaøi caù bieån thì thuoác tröø saâu coù chöùa muoái chlor coù tính ñoäc nhieàu hôn raát roõ
raøng so vôùi thuoác tröø saâu thuoäc nhoùm phosphate höõu cô (baûng 3.5).
Baûng 3.3: So saùnh ñoä ñoäc caáp tính cuûa methyl parathion ñoái vôùi ñoäng vaät
khoâng xöông soáng vaø caù (Johnson vaø Finley, 1980)
Ñoäng vaät khoâng xöông soáng Caù
Loaøi thöû nghieäm Nhieät ñoä LC50 96 h Loaøi Nhieät ñoä LC50 96 h
(oC) 95% Cl (μg/l) thöû nghieäm (oC) 95% Cl (μg/l)
a
Simocephalus sp. 15 0,37 Caù mang xanh 17 4380
0,23 – 0,57 3480 - 5510
a
Daphnia magna 21 0,14 Caù bass mieäng 18 5220
0,09 – 0,20 roäng 4320 - 6310

115
 a
Gammarus 15 3,8 Caù pecca vaøng 18 3060
faciatus 2,8 – 5,5 2530 - 3700
b
Orconectes sp. 15 15 Caù hoài coho 12 5300
4900 - 5600
b b
Technura sp. 15 33 Caù hoài döõ 12 1850
1390 - 2470
Caù hoài baûy maøu 12 3700
3130 - 4380
Caù hoài naâu 12 4700
3130 - 4380
Caù hoài hoà 12 3780
3900 - 5090
Caù vaøng 18 9000
8100 - 9900
Caù cheùp 18 7130
6440 - 7870
Caù tueá ñaàu deïp 18 8900
7780 - 10200
Caù boáng bieån 18 6640
ñen 4970 - 8880
Caù meøo keânh 18 5240
4270 - 6440
Caù thaùi döông 18 6860
xanh 5590 - 8420

a: EC50 48 h
b: thöû nghieäm trong nöôùc cöùng, 162 - 272 ppm CaCO3.
Baûng 3.4: So saùnh ñoä ñoäc caáp tính cuûa trifluarin ñoái vôùi ñoäng vaät
khoâng xöông soáng vaø caù (Johnson vaø Finley, 1980)
Ñoäng vaät khoâng xöông soáng Caù

Loaøi thöû Nhieät ñoä LC50 96 h Loaøi thöû nghieäm Nhieät ñoä LC50 96 h
nghieäm (oC) (oC)
95% Cl (μg/l) 95% Cl (μg/l)
a
Simocephalus 15 900 Caù mang xanh 22 58
sp.
551 - 1245 47 - 70

116
 a, b b
Daphnia magna 21 560 Caù bass mieäng 18 75
320 - 1000 roäng 65 - 87
a
Daphnia pulex 15 625 Caù hoài baûy maøu 41
446 - 876 26 - 62
Gammarus 21 2200 Caù tueá ñaàu deïp 12 105
fasciatus 1400 - 3400 83 - 134
Ptaronarcys sp. 15 2800 Caù vaøng 18 145
2100 - 3700 108 - 195
Caù meøo trong 22 2200
keânh 1420 - 3410

a: EC50 48 h
b: thöû nghieäm trong nöôùc cöùng, 272 ppm CaCO3
Baûng 3.5: Daûi noàng ñoä LC50 cuûa saùu loaøi caù cöûa soâng (a) bò ngoä ñoäc
chlorinated hydrocarbon vaø thuoác tröø saâu phosphate höõu cô (Eisler, 1970).
Chlorinated LC50 (μg/l) Phosphate LC50 (μg/l)
hydrocarbon höõu cô
Endrin 0,06 – 3,1 Dioxathion 6,0 - 75
DDT 0,4-89 Malathion 27 - 3250
Heptachlor 3,0 - 188 Phosdrin 65 - 800
Dieldrin 5,0 - 34 DDVP 1250 - 2680
Lindane 9,0 - 60 Methyl parathion 5700 - 75800
Aldrin 13 - 36
Methoxychlor 12 - 150

(a): caù suoát Ñaïi Taây Döông, moû dia hai soïc, killi soïc, mummichog,
puffer phöông baéc, löôn chaâu Myõ.
3.4.1.2 Ñoä ñoäc cuûa thuoác tröø saâu ñoái vôùi thuûy sinh vaät -
Lieàu döôùi möùc töû vong
Nhöõng taùc ñoäng cuûa thuoác maø ngöôøi ta quan saùt ñöôïc laø giaûm söï phaùt
trieån cuûa voû soø, quaù trình phaùt trieån cuûa tröùng vaø aûnh höôûng leân hoaït ñoäng
kieám aên. Khoâng phaûi taát caû nhöõng thay ñoåi quan saùt thaáy ñeàu baát lôïi, ñaëc
bieät laø trong caùc ñieàu kieän thöïc teá khi caùc sinh vaät coù khaû naêng neù traùnh
caùc taùc nhaân gaây haïi. Nhieàu taùc ñoäng gaây ñoäc döôùi möùc töû vong (xem
chöông 1) vaø khoâng keùo daøi thì moâi tröôøng seõ trôû laïi ñieàu kieän bình thöôøng

117
ban ñaàu (Brungs vaø Mount, 1978). Moät ñieàu quan troïng laø, caùc nhaø
nghieân cöùu nhaän ra caùc taùc ñoäng vaø tieán haønh thöû nghieäm saâu hôn chæ khi
maø caùc taùc ñoäng ñaõ coù thöïc vaø gaây haïi nghieâm troïng cho heä sinh thaùi.
3.4.1.3. Ñoä ñoäc maõn tính
Ñoâi khi caùc nhaø ñoäc hoïc sinh thaùi nhaän thaáy raèng thöû nghieäm caáp tính
(~96 giôø) trong phoøng thí nghieäm thöôøng khoâng thích hôïp cho vieäc döï ñoaùn
caùc taùc ñoäng daøi haïn cuûa ñoäc chaát leân quaàn theå sinh vaät trong vuøng bò taùc
ñoäng. Cuoái nhöõng naêm 1950, Handerson vaø Pickering (1957) cho raèng, moät
söï ñieàu chænh caàn aùp duïng cho caùc noàng ñoä söû duïng trong thöû nghieäm caáp
tính vì "moät noàng ñoä an toaøn cho caùc loaøi caù thöû nghieäm". Hoï coøn cho bieát
theâm raèng, döïa treân cô sôû caùc thöû nghieäm cuûa hoï vôùi thuoác tröø saâu
phosphate höõu cô, ñeå baûo veä caùc loaøi caù duøng trong thöû nghieäm caàn ñieàu
chænh noàng ñoä caáp tính chæ coøn moät nöûa trong khi ñeå baûo veä moïi thuûy sinh
vaät thì noàng ñoä thöû nghieäm chæ coøn ñöôïc 1/10 cuûa LC50.
Taùc ñoäng cuûa thuoác tröø saâu treân quaàn xaõ vaø quaàn theå thuûy sinh vaät.
Maëc duø coù nhieàu baèng chöùng cho thaáy thuoác tröø saâu taùc ñoäng gaây
haïi cho nhöõng loaøi thuûy sinh vaät trong moâi tröôøng nöôùc, nhöng coù moät soá
nghieân cöùu laïi khoâng cho thaáy keát quaû nhö vaäy. Nhöõng keát quaû nghieân
cöùu vôùi dibrom 14 daïng khoùi noùng hoaëc khí cho thaáy khoâng coù hoaëc coù
raát ít aûnh höôûng leân caùc loaøi vaät cöûa soâng ñöôïc nuoâi döôõng trong moâi
tröôøng töï nhieân (giöõ trong caùc loàng, chuoàng) (Bearden, 1967). Nhöõng
phaùt hieän töông töï khi söû duïng malathion 95 treân vuøng ñaàm laày nöôùc maën
gaàn Pensacola, Florida (Tagatz vaø coäng söï, 1974), cua, toâm, caù khoâng bò
cheát. Töû vong khoâng ñaùng keå ñoái vôùi caùc loaøi thuûy sinh trong ñaàm laày
nöôùc ngoït khi noàng ñoä DDT trong ñoù ôû möùc 0,2 lb/arce (Meeks and
Peterle, 1967). Nhöõng ví duï naøy cho thaáy trong moâi tröôøng coù quaù trình
laøm giaûm nheï caùc aûnh höôûng cuûa thuoác tröø saâu, coù theå laø do caùc yeáu toá
nhö phöông phaùp söû duïng vaø khoâng aûnh höôûng cho khu sinh vaät do quaù
trình haáp thu hoaëc phaân huûy.
Moät soá kyõ thuaät môùi ñöôïc söû duïng ñeå xaùc ñònh aûnh höôûng cuûa thuoác
tröø saâu treân caùc quaàn xaõ sinh vaät thí nghieäm. Coù leõ moät trong nhöõng
phöông phaùp toát nhaát laø cuûa Hansen (1976) cho thaáy raèng, aroclor 1254
vaø toxaphene bieán ñoåi thaønh phaàn cuûa caùc quaàn xaõ sinh vaät cöûa soâng.
Quaàn xaõ phaùt trieån töø aáu truøng cuûa phieâu sinh ñoäng vaät nöôùc maën vaø
ñöôïc cho chaûy vaøo trong caùc beå nhoû coù hoaëc khoâng coù chaát ñoäc. Nhöõng

118
keát quaû töông töï ñaõ thu ñöôïc vôùi pentachlrophenol (Tagatz vaø coäng söï,
1977) vaø Dowicide G-ST (79% sodium pentachlorophenate) (Tagatz vaø
coäng söï, 1978).
Moät vaøi ví duï coù theå ñöôïc ñöa ra töø caùc nghieân cöùu veà thöû nghieäm
nhieãm ñoäc thuoác tröø saâu trong soâng, suoái hoaëc caùnh ñoàng. Nhöõng taùc
ñoäng ngoä ñoäc maõn tính do abate, dursban vaø methoxychlor treân aáu truøng
ruoài ñen vaø caùc ñoäng vaät khoâng xöông soáng ôû trong doøng suoái cho thaáy
coù söï giaûm soá löôïng hoaëc cheát hoaøn toaøn (Wallace vaø coäng söï, 1973).
Moät nghieân cöùu töông töï vôùi methoxychlor cho thaáy haàu heát caùc quaàn theå
ñoäng vaät khoâng xöông soáng ñeàu giaûm soá löôïng (Eisele vaø Hartung,
1976). Quaàn theå ñoäng vaät khoâng xöông soáng vuøng caïn (soáng treân neàn
nhaân taïo) bò giaûm taïm thôøi tính ña daïng caû veà söï phong phuù laãn söï caân
baèng. Khi söû duïng chaát öùc cheá kitin laø difluenzuron taïi ba hoà ôû noâng traïi
vôùi noàng ñoä 10,5 vaø 2,5μg/l vaø ôû moät hoà coù noàng ñoä 5μg/l thì chaoborus
asticopus tröôûng thaønh noåi leân moät caùch khoâng bình thöôøng (Appreson vaø
coäng söï, 1978). Söï öùc cheá ñoái vôùi phieâu sinh ñoäng vaät giaùp xaùc cuõng xaûy
ra ôû taát caû caùc noàng ñoä thöû nghieäm. Caù thaùi döông mang xanh thöôøng aên
caùc loaøi cladocerans vaø copepods seõ chuyeån sang aên ruoài chironomid vaø
coân truøng ñaát sau khi bò nhieãm ñoäc. Trong nghieân cöùu veà vuøng nöôùc maën,
thuoác tröø saâu sevin laøm giaûm löôïng soø nhoû vôùi lieàu löôïng 2,3 vaø 4,6
kg/arce (Armstrong vaø Milleman, 1974).
Thuoác tröø saâu coù nhöõng aûnh höôûng baát lôïi ñeán quaàn theå sinh vaät do
taùc ñoäng tröïc tieáp ñeán caùc loaøi thuûy sinh vaät hoaëc thoâng qua chuoãi thöùc
aên nhö caù bò nhieãm ñoäc roài bò thuù hoang hay ngöôøi aên thòt (Baûng 3.6). Caùc
thuoác tröø saâu ñöôïc neâu ra khoâng chæ töø nhöõng nguoàn söû duïng thoâng
thöôøng maø coøn töø tröôøng hôïp söï coá nhö vôùi Kepone. Nhöõng aûnh höôûng
cuûa thuoác tröø saâu ghi nhaän ñöôïc goàm söï phaùt trieån caùc loaøi khaùng ñöôïc
thuoác tröø saâu, giaûm caùc chöùc naêng sinh lyù nhö giaûm hoaït ñoäng cuûa enzym
acetylcholinesterase. Trong moät soá tröôøng hôïp nghieâm troïng do söû duïng
sai thuoác ñoøi hoûi chuùng ta phaûi coù bieän phaùp quaûn lyù toát trong töông lai:
heát thaûy caùc loaïi thuoác ñoäc baûng A, B ñeàu phaûi ñaêng kyù, kieåm nghieäm
trong khaâu saûn xuaát löu haønh vaø tieâu thuï. Raát caàn thieát phaûi xaùc ñònh
khoâng chæ ñoä ñoäc caáp tính hay maõn tính maø caû möùc ñoä töû vong vaø chuyeån
hoùa cuûa hoùa chaát, söï bieán döôõng vaø caùc taùc ñoäng ôû caùc möùc ñoä dinh
döôõng khaùc nhau cuûa quaàn xaõ sinh vaät.

119
Baûng 3.6: AÛnh höôûng hoaëc haáp thuï cuûa sinh quyeån sau khi thuoác tröø saâu
taùc ñoäng leân quaàn theå
Taùc ñoäng quan saùt ñöôïc treân Thuoác tröø Taøi lieäu
sinh vaät saâu tham khaûo
Caù khaùng ñöôïc thuoác tröø saâu Strobene vaø Ferguson (1968)
chlordane
Maát khaû naêng taùi laäp quaàn theå caù Moät vaøi loaïi Bingham (1970)
bass
Phaù huûy khaû naêng phaùt trieåân cuûa DDT Butler vaø coäng söï
tröùng caù hoài (1970)
Laøm giaûm hoaït ñoäng enzym Malathiol Coppage vaø Ducke
acetylcholinesterase trong moâ (1971)
naõo cuûa caù

Giaûm söï phaùt trieån vaø bieán daïng Toxaphene Mayer vaø coäng söï
xöông soáng ôû caù (1975)
Voû tröùng boà noâng naâu bò moûng ñi DDE Blus vaø coäng söï
(1972)
Gaây ñoäc cho caù vaø ñoäng vaät Dursban Macek vaø coäng söï
khoâng xöông soáng trong caùc hoà (1972)

Nhieãm ñoäc khu sinh vaät ôû soâng Kapone Hansen vaø coäng söï
James vaø vònh Chesapeake (1977)
Giaûm vaø taêng moät soá loaøi khoâng Methoprene Stealman vaø coäng söï
phaûi laø muïc ñích bò taùc ñoäng bôûi (altosid) (1975)
thuoác tröø saâu

3.4.2. AÛnh höôûng cuûa KLN trong moâi tröôøng nöôùc

Nhieàu KLN coù vai troø quan troïng cho dinh döôõng cuûa thöïc vaät vaø ñoäng
vaät. Chuùng ñoùng moät vai troø thieát yeáu trong bieán döôõng ôû moâ vaø söï phaùt trieån.
Caùc kim loaïi caàn thieát goàm cobalt, ñoàng, chromium, saét, manganese, nickel,
molybdenum, selenium, thieác vaø keõm. Nhu caàu ñoái vôùi KLN ôû caùc sinh vaät
khaùc nhau thay ñoåi khaùc nhau nhöng ñeàu ôû möùc vi löôïng. Söï maát caân ñoái

120
nghieâm troïng coù theå daãn ñeán töû vong, trong khi ñoù, söï maát caân baèng vöøa vöôït
qua ngöôõng cho pheùp laøm cho sinh vaät giaûm sinh tröôûng vaø yeáu ôùt. Moät soá
KLN nhö chì, thuûy ngaân, cadmium coù theå gaây ñoäc ngay ôû noàng ñoä thöôøng
quan saùt ñöôïc trong ñaát vaø nöôùc.
Nhöõng taùc ñoäng moâi tröôøng lieân quan vôùi vieäc laøm phaân boá laïi caùc
KLN nhö vieäc khai thaùc moû vaø daàu moû ñaõ ñöôïc nhaän ra töø raát laâu tröôùc ñaây.
3.4.2.1. Ñoä ñoäc caáp tính cuûa KLN trong moâi tröôøng nöôùc
Ñoäc tính cuûa KLN ñoái vôùi thuûy sinh vaät laø noù gaây ra taùc ñoäng trong
moät daûi roäng, töø giaûm nheï toác ñoä sinh tröôûng ñeán töû vong. So saùnh caùc daûi
noàng ñoä KLN trong nöôùc maët (baûng 3.7) vôùi ñoä ñoäc caáp tính cuûa caùc kim
loaïi naøy (baûng 3.8 vaø 3.9) cho thaáy raèng, caùc noàng ñoä ñöôïc xaùc ñònh laø gaây
cheát (LC50 96 h) trong caùc thöû nghieäm trong phoøng thí nghieäm laïi thöôøng
coù trong töï nhieân. Chaúng haïn, daûi noàng ñoä cuûa ñoàng, chì, thuûy ngaân vaø
keõm trong nöôùc ngoït (baûng 3.7) laïi naèm trong daûi ñoä ñoäc caáp tính cuûa caùc
loaøi giaùp xaùc nöôùc ngoït (baûng 3.9). Nhuyeãn theå vaø caù noùi chung soáng ñöôïc
trong caùc noàng ñoä KLN cao hôn caùc ngaønh khaùc trong thöû nghieäm (baûng
3.7 vaø 3.8). Khuynh höôùng naøy cho thaáy taàm quan troïng cuûa caùc phaûn öùng
vôùi ñoä ñoäc thöû nghieäm cuûa moät soá caù theå ñaïi dieän thöû nghieäm cuûa quaàn xaõ
thuûy sinh vaät trong vaán ñeà xaùc ñònh tieâu chuaån chaát löôïng nöôùc. ÔÛ baûng 3.8
vaø 3.9, ta coù theå thaáy söï khaùc nhau khoâng roõ reät giöõa noàng ñoä LC50 96 h
cuûa caùc caù theå nöôùc maën vaø nöôùc ngoït trong cuøng moät ngaønh.
Baûng 3.7: Daûi noàng ñoä caùc KLN trong nöôùc vaø traàm tích buøn töø nguoàn
thaûi nhaân taïo ñi vaøo moâi tröôøng nöôùc ngoït vaø nöôùc bieån (giaù trò thaáp
laø noàng ñoä moâi tröôøng töï nhieân, giaù trò cao laø noàng ñoä taïi caùc vuøng bò
aûnh höôûng bôûi hoaït ñoäng con ngöôøi)
Nöôùc bieån Traàm tích Nöôùc Traàm tích buøn Nguoàn thaûi
(μg/l) buøn bieån ngoït nöôùc ngoït
(mg/kg) (μg/l) (mg/kg)
a
Ñoàng 0,2 - 500 2 - 700 0,3 - 9000 < 5 - 2000 Khai thaùc moû vaø nung
chaûy ñoàng, saûn xuaát
theùp, ñoát chaùy daàu moû.
b
Thuûy ngaân 0,001 - 0,7 0,01 - 800 0,01 - 30 0,02 - 10 Ñoát than ñaù, saûn xuaát
acetaldehyde vaø chlor-alkali,
söû duïng thuoác dieät naám.
c
Chì 0,005 - 0,4 10 - 200 0,2 - 900 3 - 20000 Nung chaûy chì, saûn xuaát
alkyl chì.
d
Keõm 0,01 - 20 5 - 100000 0,1 - 50000 < 10 - 10000 Nöôùc thaûi ñoâ thò, khai
thaùc moû.

121
 a: theo Boyle (1979); Hodson vaø coäng söï, (1980); Merlini (1971); Thorton
(1980); Ward vaø coäng söï (1976); Nordstrom vaø coäng söï (1977).
b: theo Koch (1980); Pilley vaø coäng söï (1973); Fitzgerald (1979)
c: theo Koch (1980); Collinson vaø Shimp (1972); Patterson (1973); Forstner
vaø Wittmen (1979).
d: theo Koch (1980); Forstner vaø Wittmen (1979); Young vaø coäng söï
(1980); Martin vaø coäng söï (1980); Nordstrom vaø coäng söï (1977).
Baûng 3.8: Ñoä ñoäc caáp tính (LC50 hoaëc EC50 48-96 h) ñoái vôùi caùc ngaønh
sinh vaät bieån thöû nghieäm (Hodson vaø coäng söï, 1979; US EPA, 1980)
(mg/l)
Sinh vaät thöû nghieäm Ñoàng Thuûy ngaân Chì Keõm
Ñoäng vaät chaân ñoát (giaùp xaùc) 50 - 100000 4 - 400 700 - 3000 200 - 5000

Giun ñoát 100 - 500 10 - 90 – 800 - 50000

Nhuyeãn theå 200 - 8000 4 - 30000 800 - 30000 100 - 40000
Coù xöông soáng (hoï caù hoài) 30 - 500 – – 20000 - 70000
Luïc taûo – < 5 - 400 – 50 - 7000
Khueâ taûo 5 - 50 0,1 - 10 – 200 - 500

Caùc daûi noàng ñoä naøy cuûa boán kim loaïi cho thaáy caùc khaùc bieät trong
xaây döïng caùc thöû nghieäm (theo ñaëc ñieåm lyù, hoùa, sinh hoïc) cuõng nhö caùc
phaûn öùng ngaãu nhieân cuûa sinh vaät.
Baûng 3.9: Ñoä ñoäc caáp tính (LC50 hay EC50 48-96 h) ñoái vôùi caùc ngaønh
sinh vaät nöôùc ngoït thöû nghieäm (Hodson vaø coäng söï, 1979; US EPA,
1980)
Sinh vaät thöû nghieäm Ñoàng Thuûy ngaân Chì Keõm
Ñoäng vaät chaân ñoát 5 - 30000 0,02 - 40 – 30 - 9000
(giaùp xaùc)
Giun ñoát 6 - 900 – – –
Nhuyeãn theå 40 - 9000 90 - 2000 – 500 - 20000
Caù hoài 10 - 900 3 - 20000 1000 - 500000 50 - 7000
Caù cheùp 20 - 2000 – 2000 - 500000 400 - 50000
Luïc taûo 1 - 8000 < 0,8 - 2000 500 - 1000 30 - 8000
Khueâ taûo 5-800 – – –

122
 Nhieät ñoä nöôùc vaø cöôøng ñoä aùnh saùng laø caùc yeáu toá coù theå giôùi haïn
khaû naêng döï ñoaùn caùc phaûn öùng vôùi ñoäc chaát cuûa caùc quaàn theå töï nhieân
(Pirson vaø coäng söï, 1959; Helt vaø Fingermann, 1977; Trainor, 1978).
Ngoaøi ra, vieäc dieãn dòch caùc döõ lieäu veà ñoäc tính coù theå phuï thuoäc vaøo caùc
keát quaû thöû nghieäm ñöôïc phaân tích. Nhieàu thuaät toaùn thoáng keâ ñaõ ñöôïc
taïo ra ñeå tính giaù trò LC50 töø phaàn traêm caù theå soáng soùt (Finney, 1971;
Hamilton vaø coäng söï, 1977).
Hieän nay, caàn phaûi tieán haønh nghieân cöùu saâu hôn veà xaùc ñònh soá
löôïng caùc taùc ñoäng cuûa caùc yeáu toá aûnh höôûng leân keát quaû phaân tích ñoä
ñoäc caáp tính. Caùc tieâu chuaån chaát löôïng nöôùc cho kim loaïi naëng coù theå
ñöôïc xaùc ñònh moät caùch ñuùng ñaén nhaát neáu caùc taùc nhaân moâi tröôøng coù
theå thay ñoåi caùc phaûn öùng vôùi ñoäc chaát cuûa töï nhieân ñöôïc xaùc ñònh vaø coù
theå öôùc tính soá löôïng kieåu aûnh höôûng cuûa caùc taùc nhaân naøy leân caùc phaûn
öùng ñoäc chaát cuûa caùc thuûy sinh vaät.
3.4.2.2. Ñoä ñoäc maõn tính cuûa KLN trong moâi tröôøng nöôùc
Ñoái vôùi caù
Giai ñoaïn phoâi thai vaø aáu truøng cuûa caùc thuûy sinh ñoäng vaät thöôøng
laø nhöõng giai ñoaïn nhaïy caûm trong voøng ñôøi cuûa chuùng ñoái vôùi KLN vaø
caùc ñoäc chaát khaùc. Do ñoù, caùc thöû nghieäm ñoäc tính ôû caùc giai ñoaïn sôùm
ñöôïc ñeà nghò duøng ñeå tính noàng ñoä ñoäc chaát toái ña coù theå chaáp nhaän ñöôïc
(MATCs) vaø laøm döõ lieäu cho vieäc thieát laäp tieâu chuaån chaát löôïng nöôùc.
Trong moät nghieân cöùu veà taùc ñoäng cuûa keõm leân giai ñoaïn phaùt trieån cuûa
caù tueá (phoxinus phoxinus), tæ leä töû vong cuûa caù boät môùi nôû laø cao nhaát so
vôùi caùc giai ñoaïn khaùc nhö caù con, caù moät tuoåi vaø caù tröôûng thaønh
(Bengtsson, (1974). Spehar (1976) ñaõ kieåm tra ñoäc tính vaø söï tích luõy cuûa
keõm vaø cadmium treân caù ñuoâi côø (Jordanella floridae). Trong thöû nghieäm
ñoä ñoäc maõn tính, giai ñoaïn tröùng vaø tröùng nôû laø nhaïy caûm nhaát vôùi ñoäc
tính cuûa cadmium, bò öùc cheá ôû 8,1 μg/l Cd; söï soáng soùt cuûa caù boät vaø söï
phaùt trieån cuûa caù lôùn laø chæ thò cho ñoäc tính cuûa keõm, bò giaûm vôùi caùc
noàng ñoä töông öùng 85 vaø 51 μg/l Zn.
Söï phaùt trieån cuûa phoâi caù cöïc kyø nhaïy caûm vôùi KLN, ñaëc bieät vaøo
thôøi kyø phaùt sinh phoâi (Weis, 1977; Sabodash, 1977). Tính thaám cuûa
tröùng giaûm vaø maøng ñeäm bò cöùng ñi trong vaøi giôø ñaàu tieân sau khi phoùng
thích laøm cho tröùng trôû neân laâu nôû hôn (Lee vaø Gerking, 1980). Söï baét
ñaàu töû vong cuûa caùc phoâi bò nhieãm ñoäc lieân tieáp töø luùc ñöôïc thuï tinh

123
thöôøng ñöôïc thaáy khi tröùng bò chai ñi. Khi phoâi cuûa fundulus heteroclitus
bò nhieãm ñoäc thuûy ngaân ôû noàng ñoä 0,03 mg/l vaøo giai ñoaïn phoâi tuùi, phaàn
traêm caù con coù hình daïng ñoái xöùng bò giaûm ñi vaø moät tæ leä ñaùng keå cuûa
phoâi phaùt trieån dò daïng (Weis, 1977). Söï nghieâm troïng cuûa nhöõng taùc
ñoäng naøy seõ giaûm ñi neáu phoâi bò nhieãm ñoäc vaøo cuoái giai ñoaïn phoâi tuùi.
Caùc phoâi phaùt trieån trong noàng ñoä 1 mg/l chì seõ bình thöôøng cho ñeán khi
nôû, nhöng sau ñoù thì khoâng theå duoãi ra khoûi lôùp maøng ñeäm. Söï phaùt trieån
cuûa nhöõng phoâi soáng soùt cuõng seõ bò di haïi naëng neà.
Ñoái vôùi ñoäng vaät khoâng xöông soáng
Nhìn chung, moãi giai ñoaïn phaùt trieån sau cuûa nhuyeãn theå hai maûnh
voû ñeàu ít nhaïy caûm hôn giai ñoaïn tröôùc ñoù ñoái vôùi KLN (Cunningham,
1972; Thurberg vaø coäng söï, 1975). Thôøi ñieåm aáu truøng coá ñònh laø raát
quan troïng trong voøng ñôøi cuûa sinh vaät, tuy nhieân, vì söï chaäm treã trong
giai ñoaïn phaùt trieån cuûa aáu truøng neân coù theå keùo daøi giai ñoaïn ngoaøi
khôi, do ñoù gia taêng khaû naêng soá löôïng aáu truøng bò giaûm do bò aên thòt,
dòch beänh vaø söï phaân taùn (Calabrese vaø Nelson, 1974).
Söï so saùnh EC50 48 h trong giai ñoaïn phoâi cuûa caùc sinh vaät khaùc loaøi
laø crassostrea virginica vaø mercenaria mercenaria cho thaáy phoâi cuûa
C.virginica nhaïy hôn vôùi chì vaø baïc vaø M.cercenaria thì nhaïy hôn ñoái vôùi
keõm vaø nickel. Trong khi ñoù, möùc ñoä nhaïy cuûa chuùng baèng nhau ñoái vôùi
thuûy ngaân (Calabrese vaø coäng söï, 1973; Calabrese vaø Nelson, 1974).
Phoâi cuûa caû hai loaøi treân cho thaáy ñoä nhaïy cuûa chuùng ñoái vôùi KLN giaûm
daàn theo thöù töï Hg > Ag > Zn > Ni > Pb. Calabrese vaø coäng söï, (1977) ñaõ
theo doõi söï phaùt trieån cuûa aáu truøng cuûa caùc caù theå bò ngoä ñoäc ôû noàng ñoä
EC50 cuûa KLN. Ñoái vôùi M.mercenaria, noàng ñoä EC50 cuûa thuûy ngaân (0,015
mg/l), baïc (0,032 mg/l), ñoàng (0,016 mg/l), nickel (5,7 mg/l) vaø keõm (0,195
mg/l) ñaõ kìm haõm söï phaùt trieån cuûa voû ôû caùc möùc töông öùng laø 69, 66, 52, 0
vaø 62% möùc phaùt trieån bình thöôøng. Nickel laø kim loaïi thöû nghieäm ít gaây
ñoäc nhaát nhöng laïi laø taùc nhaân öùc cheá maïnh nhaát. Caùc kim loaïi naøy cuõng coù
taùc duïng kìm haõm phaùt trieån voû cuûa loaøi C.virginica. Tæ leä taêng tröôûng cuûa
aáu truøng veliger (aáu truøng ñaàu boïc dieàm bôi) cuûa crassostrea gigas bò giaûm
ôû noàng ñoä 0,05 mg/l Zn taïi moät cöûa soâng bò nhieãm nöôùc thaûi khai khoaùng
giaøu kim loaïi, maëc duø söï phaùt trieån laø bình thöôøng (Brereton vaø coäng söï,
1973). Haàu nhö khoâng coù hieän töôïng phaùt trieån bình thöôøng ôû noàng ñoä 0,15
mg/l Zn vaø chính noàng ñoä naøy laøm cho aáu truøng veliger coù daïng baát

124
thöôøng. Boyden vaø coäng söï (1975), ñaõ cho bieát veà söï taêng tæ leä töû vong cuûa
C.gigas cuøng vôùi vieäc taêng noàng ñoä keõm vaø söï suy giaûm soá löôïng aáu truøng
trôû thaønh con non sau 5 ngaøy nhieãm ñoäc.
Giai ñoaïn phaùt trieån cuõng laø moät yeáu toá quan troïng ñeå xaùc ñònh ñoä
nhaïy caûm cuûa loaøi giaùp xaùc ñoái vôùi KLN. Ñoä nhaïy ñoái vôùi KLN cuûa caùc
loaøi giaùp xaùc cöûa soâng coù theå bò thay ñoåi tuøy theo ñoä maën vaø nhieät ñoä nöôùc.
3.4.2.3. Caùc taùc ñoäng döôùi möùc gaây cheát cuûa KLN trong
moâi tröôøng nöôùc
Caùc taùc ñoäng cuûa moät soá KLN
- Keõm (xem theâm chöông 5, saùch naøy vaø chöông 5 saùch Ñoäc hoïc Moâi
tröôøng - Phaàn chuyeân ñeà - Leâ Huy Baù, 2005)
Keõm laø moät trong nhöõng nguyeân toá chuû yeáu cho söï phaân chia teá baøo
vaø söï phaùt trieån cuûa caû ñoäng vaät laãn thöïc vaät bôûi vì laø thaønh phaàn chuû
yeáu cuûa metalloenzym vaø laø ñoàng taùc nhaân (cofactor) cho vieäc ñieàu
khieån hoaït ñoäng cuûa caùc enzym phuï thuoäc vaøo keõm. Haøm löôïng keõm
trong teá baøo coù theå chi phoái caùc quaù trình trao ñoåi chaát - ñaëc bieät trao ñoåi
carbonhydrate, môõ vaø protein cuõng nhö toång hôïp hoaëc phaân huûy acid
nucleic. Vieäc giaûm hoaït ñoäng cuûa moät enzym cuï theå naøo ñoù nhaèm phaûn
öùng vôùi söï thieáu keõm tuøy thuoäc vaøo söï chaët cheõ cuûa moái lieân keát cuûa keõm
vôùi protein hoaëc toác ñoä trao ñoåi cuûa keõm vôùi phoái töû.
Moät soá enzym phuï thuoäc keõm chöùa caùc lieân keát kim loaïi caàn thieát
cho söï oån ñònh caáu truùc nhö alkaline phosphatase vaø carbonhydrate
anhydrase. Trong ñieàu kieän thí nghieäm, hoaït ñoäng cuûa enzym alkaline
phosphastase laø daáu hieäu chæ thò toát cho möùc ñoä haáp thuï keõm. Trong thöïc
teáá thì hoaït ñoäng cuûa enzym naøy laïi tuøy thuoäc vaøo caùc thay ñoåi lôùn cuûa caù
theå, do ñoù noù coù caùc giaù trò giôùi haïn nhö laø tieâu chuaån cho möùc ñoä haáp
thuï keõm trong töï nhieân (Kirchgessner vaø Roth, 1980; Wolfe, 1970). Keõm
laø moät thaønh phaàn thieát yeáu cuûa caùc enzym DNA vaø RNA polymerase.
Nhöõng enzym naøy ñieàu khieån quaù trình sao cheùp vaø coù vò trí coá ñònh trong
quaù trình chuyeån hoùa acid nucleic vaø sinh toång hôïp protein.
Haøm löôïng keõm trong cheá ñoä dinh döôõng coù taùc ñoäng ñoäc roõ raøng
tuøy thuoäc vaøo tæ leä ñoàng vaø keõm trong maùu. Keõm trong nöôùc vôùi haøm
löôïng töø 0,5 ñeán 1,2 mg/l trong 24 giôø laøm giaûm ñaùng keå löôïng baïch caàu
ñeám ñöôïc trong maùu caù hoài (McLeay, 1975). Caù hoài baûy maøu môùi nôû bò

125
nhieãm ñoäc keõm keùo daøi ôû caùc noàng ñoä döôùi möùc gaây cheát seõ gaây ra
chöùng phuø vaø hoaïi töû moâ gan (Leland, 1983).
Keõm laø chaát khaùng chuyeån hoùa cuûa cadimi, do ñoù haáp thuï moät
löôïng lôùn keõm trong ñoäng vaät coù theå baûo veä choáng laïi caùc taùc ñoäng tieàm
taøng cuûa vieäc nhieãm ñoäc cadimi (Underwood, 1977).
- Ñoàng
Ñoàng cuõng laø moät nguyeân toá thieát yeáu cuûa nhieàu enzym. Tuy nhieân,
khoâng phaûi taát caû caùc enzym naøy giaûm hoaït ñoäng khi thieáu huït ñoàng.
Phaùt trieån chaäm vaø giaûm caân do thieáu huït ñoàng trong cô theå ñoäng vaät treân
caïn phaàn lôùn lieân quan tôùi vieäc giaûm teá baøo saéc toá oxy hoùa, roõ raøng hôn
laø qua söï suy giaûm hoaït ñoäng cuûa caùc enzym succinooxidase. Heä thoáng
enzym succinooxidase coù nhu caàu oxy cao hôn caùc heä thoáng ti laïp theå khöû
hydro vaø do ñoù, ñoøi hoûi nhieàu teá baøo saéc toá oxy hoùa (Gallagher, 1979).
Ñoäng vaät coù moät soá khaû naêng ñoái phoù hieäu quaû vôùi caùc taùc ñoäng
(stress) baèng cô cheá caân baèng KLN (keå caû ñoàng). Nyberg (1974), ñaõ taùch
ñöôïc moät quaàn theå paramecium aurelia coù theå khaùng laïi taùc ñoäng ñoäc cuûa
ñoàng do moät söï thích nghi bieán ñoåi cuûa loaøi giao phoái gaàn naøy. Noùi
chung, nhieàu loaøi coù tieâm mao, coù khaû naêng khaùng toát hôn vôùi caùc taùc
ñoäng ñoäc (Nyberg, 1974). Nhieàu loaøi sinh vaät caáp cao coù nhöõng cô cheá teá
baøo ñaëc bieät ñeå haáp thu ñoàng khi thieáu hoaëc thaûi ra bôùt khi dö thöøa
(Galiagher, 1979; Bryan, 1976). Neáu caùc giai ñoaïn thieáu hay thöøa khoâng
quaù daøi, caùc cô cheá naøy seõ kieåm soaùt möùc caân baèng ñoàng ngaên khoâng cho
xaûy ra moät soá ñoät bieán nghieâm troïng. Trong taát caû caùc loaøi ñoäng vaät
nghieân cöùu, khi haáp thuï moät löôïng lôùn vöôït nhu caàu dinh döôõng, ñoàng seõ
tích luõy ôû caùc moâ, ñaëc bieät ôû trong gan. Khaû naêng tích tröõ ñoàng trong gan
ôû caùc loaøi khaùc nhau thay ñoåi raát lôùn vaø ngöôõng haáp thuï ñoàng cuûa caùc
loaøi cuõng khaùc nhau raát nhieàu.
Haáp thuï ñoàng laâu daøi vaøo trong cô theå ñoäng vaät coù vuù seõ laøm tích
luõy ñoàng ôû gan, thaän vaø moät soá cô quan khaùc. Ñoàng ñöôïc tích luõy khi
haøm löôïng vöôït quaù khaû naêng baøi tieát cuûa teá baøo gan (Luckey vaø
Venugopal, 1977).
Caùc nghieân cöùu sieâu caáu truùc cuûa gan caù hoài baûy maøu salmo
gairdneri trong thôøi kyø phaùt trieån bò nhieãm ñoäc ñoàng ñaõ cung caáp nhöõng
thoâng tin veà caùc thay ñoåi xaûy ra khi ñoàng tích luõy ôû gan (Leland, 1983).
Caùc thay ñoåi goàm söï gia taêng soá löôïng theå men vaø gia taêng söï hình thaønh

126
caùc boïng trong maøng chaát nguyeân sinh cuûa caùc teá baøo gan. Ñoàng thôøi
coøn coù söï phoàng leân vaø teo nhoû caùc ti laïp theå vaø gia taêng soá löôïng
caùc theå vuøi daïng phieán vaø caàu; gia taêng soá löôïng caùc gioït môõ. ÔÛ möùc
aûnh höôûng cao hôn, ñoàng phaù vôõ maøng teá baøo, ngaên söï saûn xuaát cuûa ti
theå vaø laøm taêng löôïng teá baøo cheát xung quanh vuøng buïng.
- Chì
Ngoä ñoäc chì döôùi möùc töû vong ôû ñoäng vaät coù xöông soáng thöôøng
bieåu hieän qua caùc taùc ñoäng treân heä thaàn kinh, maát chöùc naêng thaän vaø
thieáu maùu. Caùc taùc ñoäng leân heä thaàn kinh vaø thaän thöôøng ñöôïc nhaän
ra chæ trong giai ñoaïn ñaõ nhieãm ñoäc chì roõ raøng. Chì ngaên chaën ñöôøng
daãn truyeàn xung thaàn kinh vaø kìm haõm vieäc giaûi phoùng acetylcholine
(Kostial vaø Vosk, 1957). Beänh thieáu maùu laø do hai yeáu toá cô baûn: ruùt
ngaén ñôøi soáng hoàng caàu vaø giaûm söï toång hôïp heme (C34H33O4N4Fe).
ÔÛ ñoäng vaät coù vuù, teá baøo ôû ñaàu oáng daãn thaän laø caùc moâ thaän bò aûnh
höôûng nghieâm troïng nhaát (Goyer vaø coäng söï, 1968). Söï loaïn chöùc
naêng ôû caùc teá baøo naøy ñöôïc theå hieän qua söï giaûm taùi haáp thuï glucose,
amino acid vaø phosphate. Trong caùc teá baøo ôû maøng ñaàu oáng daãn thaän
cuûa caùc sinh vaät thöû nghieäm bò nhieãm ñoäc chì, caùc haït nhoû cuûa ty theå
bò phoàng leân vaø daõn ra vaø coù theå tieáp theo laø söï taêng tính thaåm thaáu
cuûa maøng nhaày. Nhöõng thay ñoåi naøy töông töï nhö söï söng phoàng
khoâng xaùc ñònh xaûy ra trong caùc giai ñoaïn sôùm ôû caùc daïng khaùc cuûa teá
baøo bò thöông.
Moät soá enzym nhaïy caûm vôùi chì ôû noàng ñoä raát thaáp. Chì öùc cheá
maïnh moät soá enzym phaân giaûi ATP vaø enzym lipoamide dehydrogenase,
moät enzym chuû yeáu ñeå oxy hoùa möùc teá baøo (Ulmer vaø Vallee, 1969).
Chì döôøng nhö laø chaát öùc cheá rieâng cho enzym khöû nöôùc cuûa acid
aminolevulinic, laø moät chaát tham gia vaøo quaù trình sinh toång hôïp
heme (C34H33O4N4Fe), thaønh phaàn quan troïng cuûa maùu.
Löôïng chì tích luõy trong moâ taêng leân khi cheá ñoä dinh döôõng cuûa
sinh vaät thieáu huït calcium. Six vaø Goyer (1970) cho thaáy, giaûm löôïng
calcium haáp thuï ôû ñoäng vaät coù vuù coù theå laøm löôïng chì tích tuï trong
xöông ñi vaøo trong moâ, chaúng haïn nhö thaän. Ñieàu naøy coù theå laø do
moät khaû naêng lieân keát toaøn phaàn nhoû hôn cuûa xöông ñoái vôùi chì trong
cô theå sinh vaät coù cheá ñoä dinh döôõng chöùa ít calcium.

127
 - Thuûy ngaân
AÛnh höôûng ñaàu tieân thuûy ngaân treân teá baøo gaén vôùi nhoùm sulfhydryl
treân beà maët protein maøng (Luckey vaø Venugopal, 1977). Thuûy ngaân coù aùi
löïc cao vôùi nhoùm sulfhydryl maø gaàn nhö taát caû caùc protein ñeàu coù nhoùm
sulfhydryl vaø caáu taïo cuûa chuùng phuï thuoäc vaøo nhoùm chöùc naêng naøy. Do
ñoù, ôû moät vaøi noàng ñoä, thuûy ngaân coù theå öùc cheá haàu nhö baát kyø enzym naøo.
Moät aûnh höôûng quan troïng laø giaûm löôïng sodium vaø potassium keùo theo
thay ñoåi theå tích trong teá baøo.
Nhieãm ñoäc thuûy ngaân giai ñoaïn sôùm döôùi möùc caáp tính ôû ñoäng vaät
coù vuù bieåu hieän qua nhöõng roái loaïn thaàn kinh. Nhieãm ñoäc methyl thuûy
ngaân laø moät baèng chöùng ñaàu tieân qua caùc aûnh höôûng leân heä thaàn kinh
ngoaïi bieân (Chang vaø Hartman, 1972). Söï haáp thuï muoái thuûy ngaân voâ cô
seõ aûnh höôûng ñeán moâ gan vaø thaän cuûa taát caû caùc loaøi thí nghieäm vaø cuõng
gaây ra hieän töôïng hoaïi töû ôû heä thoáng ruoät (Underwood, 1977).
Tính chaát lyù hoùa nhö ñoä tan trong nöôùc vaø môõ hoaëc tính phaân ly cuûa
caùc hôïp chaát chöùa thuûy ngaân laø nhöõng yeáu toá quan troïng trong quaù trình
phaân boá thuûy ngaân trong moâ. Tuy nhieân, nhöõng tính chaát naøy coù theå thay
ñoåi trong quaù trình trao ñoåi chaát. ÔÛ ñoäng vaät coù vuù, hôïp chaát chöùa thuûy
ngaân döôøng nhö ñöôïc chuyeån hoùa ñaàu tieân baèng caùch giaûm tính hoøa tan
trong môõ vaø taêng tính tan trong nöôùc (Hg0 > Hg2+; RHg+ > R + Hg2+, R:
alkyl hoaëc baùn aryl). Söï phaân phoái döôùi möùc teá baøo cuõng lieân quan ñeán
tính chaát hoùa lyù cuûa hôïp chaát thuûy ngaân. Trong gan chuoät, sau khi tieâm
thuûy ngaân voâ cô, tìm thaáy thuûy ngaân trong theå men. Sau khi tieâm, methyl
thuûy ngaân lieân keát chuû yeáu vôùi vi theå vaø theå men chöùa chuû yeáu laø thuûy
ngaân voâ cô (Norsstle, 1969; Magos, 1973).
Moät vaøi nhaø nghieân cöùu ñaõ xaùc ñònh ñöôïc kieåu taùc ñoäng cuûa caùc
noàng ñoä gaây cheát cuûa KLN hoaëc taùc ñoäng coù haïi ñeán caùc phaûn öùng sinh
lyù, sinh hoùa coù lieân quan. ÔÛ caù, keõm gaây cheát do söï hoaïi töû mang vaø
giaûm oxy trong maùu nhöng ñoàng laïi taùc ñoäng ñeán cô cheá thaåm thaáu, chì
vaø thuûy ngaân aûnh höôûng heä thaàn kinh ñieàu khieån hoaït ñoäng vaø thuûy ngaân
coøn laøm giaûm khaû naêng thaåm thaáu. KLN aûnh höôûng ñeán quaù trình quang
hoùa vaø phaùt trieån cuûa taûo. Tuy nhieân, caùc cô cheá ñaàu tieân cuûa ngoä ñoäc
caáp tính do caùc kim loaïi naøy vaãn chöa ñöôïc xaùc ñònh.

128
3.5. NGUOÀN ÑOÄC CHAÁT TRONG CAÙC MOÂI TRÖÔØNG NÖÔÙC
3.5.1. Chaát ñoäc trong moâi tröôøng nöôùc soâng
Trong nhieàu naêm, chuùng ta ñaõ khai thaùc caùc doøng soâng vôùi nhieàu
muïc ñích khaùc nhau nhö laáy nöôùc, saûn xuaát thuûy ñieän, laøm phöông tieän
giao thoâng, nôi tieáp nhaän caùc nguoàn nöôùc thaûi cuûa sinh hoaït vaø coâng
nghieäp,… Nhöõng vieäc naøy laøm thay ñoåi ñaëc ñieåm töï nhieân cuûa doøng
soâng, moâi tröôøng soáng cuûa heä sinh vaät nöôùc vaø aûnh höôûng ñeán söùc khoûe
coäng ñoàng.
* Ñoä maën: nöôùc maën theo thuûy trieàu hoaëc töø caùc moû muoái trong
loøng ñaát khi hoøa laãn trong moâi tröôøng nöôùc laøm cho nöôùc bò nhieãm chlor,
natri khaù cao. Khi noàng ñoä muoái cao seõ laøm caùc sinh vaät chaäm phaùt trieån,
cheát. Nhieàu loaïi toâm raát nhaïy vôùi söï thay ñoåi Cl- vaø caùc haøm löôïng khaùc.
Vôùi noàng ñoä muoái > 1g/l vi sinh vaät bò aûnh höôûng, > 4g/l caây troàng bò
giaûm naêng suaát vaø > 8g/l taát caû caùc thöïc vaät (tröø thöïc vaät röøng ngaäp maën)
ñeàu bò cheát.
* pH: Chæ moät soá loaøi (raát ít) soáng ôû pH < 2 hay pH > 10, phaàn lôùn
caùc sinh vaät thích nghi ôû pH töø 4 - 9,5.
- pH > 6,0 ñeán 7,0: khoâng coù acid neân khoâng coù ñoäc tính, pH = 6,0
chæ gaây ñoäc trong tröôøng hôïp coù chöùa HCN, H2S, HClO…
- pH ≤ 9,0: khoâng bò aûnh höôûng bôûi tính kieàm, pH ≤ 9,0 chæ gaây ñoäc
khi coù NH4+ trong nöôùc (pH cao coù ñöôïc do khaû naêng quang hôïp cuûa thöïc
vaät thuûy sinh, löôïng CO2 sinh ra seõ phaûn öùng vôùi nöôùc vaø giaûi phoùng OH-).
- Khi cho theâm acid, kieàm vaøo nöôùc, khaû naêng gaây ñoäc khoâng chæ laø
do söï taêng giaûm pH maø coøn do caùc thaønh phaàn coù trong chaát theâm vaøo. Khi
nöôùc bò nhieãm pheøn, nguoàn nöôùc giaøu caùc chaát ñoäc daïng ion Al3+, Fe2+,
SO42-. ÔÛ pH thaáp, haàu heát caùc sinh vaät ñeàu bò ngoä ñoäc: caù coù theå bò noå maét
khi pH < 3,8, reã caây luùa coù theå bò thoái khi noàng ñoä Al3+ > 600 - 800 mg/l
trong ñoàng ruoäng vaø Al3+ ≥ 135 ppm trong dung dòch dinh döôõng.
- Heä ñeäm trong nöôùc laø do söï caân baèng giöõa caùc ion CO32-, HCO3-
coù taùc duïng choáng laïi söï thay ñoåi ñoät ngoät cuûa pH, baûo ñaûm cho söï soáng
cuûa caùc sinh vaät. Do vaäy, phaûi ñaûm baûo ñoä kieàm trong nöôùc khoâng ñöôïc
thaáp hôn 20 mg CaCO3/l.
* CO2: coù maët trong nöôùc do söï phaân huûy kî khí cuûa caùc chaát höõu
cô hoaëc do hoâ haáp cuûa thuûy sinh vaät. Khi CO2 tích tuï trong cô theå seõ laøm
129
giaûm pH trong maùu, gaây aûnh höôûng baát lôïi cho cô theå ñoäng vaät döôùi
nöôùc. Löôïng CO2 trong nöôùc soâng hoà khoâng ñöôïc lôùn hôn 25 mg/l.
* Daàu: coù trong nöôùc thaûi nhaø maùy tinh luyeän daàu, saûn xuaát hoùa
chaát, traïm xaêng daàu, xöôûng cô khí, söï coá traøn daàu ôû caùc kho xaêng daàu,…
Daàu môõ coù thaønh phaàn hoùa hoïc phöùc taïp, ñoäc tính vaø taùc ñoäng sinh thaùi
phuï thuoäc vaøo töøng loaïi daàu. Trong daàu thoâ coøn chöùa löu huyønh, nitô, kim
loaïi. Daàu môõ coù ñoäc tính cao vaø töông ñoái beàn vöõng trong nöôùc. Daàu taïo
thaønh lôùp maøng moûng ngaên caûn oxy hoøa tan vaøo nöôùc. ÔÛ daïng töï do vaø
nhuõ töông, daàu laøm aûnh höôûng ñeán khaû naêng hoâ haáp cuûa caù, phaù huûy söï
phaùt trieån cuûa taûo. Daàu laéng ôû ñaùy soâng coù haïi cho caùc sinh vaät ñaùy. Ví
duï, naêm 1913, ôû Seydell (Ñöùc), daàu chaûy vaøo moät vuøng nöôùc ngoït nuoâi
toâm laøm cheát 20.000 sinh vaät.
* Chaát gaây muøi: nhö hydrocarbon, phenol, pentaclorophenat natri
(chaát duøng ñeå phaù lôùp buøn baùm ôû caùc thaùp laøm maùt), sulfur, mercaptan, …
coù nguoàn goác töø caùc nhaø maùy luyeän than coác, saûn xuaát giaáy, cao su toång
hôïp. Chuùng taïo ra caùc muøi khoù chòu ôû toâm, caù, haøm löôïng gaây muøi ôû caù
nhö sau:
phenol : 15 - 25 mg/l
cresol : 10 mg/l
xylenol : 1 - 5 mg/l
pyridine : 5 mg/l
napthalene : 1 mg/l
chlorophenol : 0,1 mg/l
* Hôïp chaát nitô: NH3, NO2 , NO3- laø saûn phaåm cuûa quaù trình trao
-

ñoåi chaát, töø nöôùc thaûi coâng nghieäp, noâng nghieäp. Trong chu trình nitô, caùc
chaát naøy coù theå chuyeån hoùa qua laïi laãn nhau. NH3 coù muøi, ñaëc bieät ñoäc
tính cao khi haøm löôïng DO trong nöôùc thaáp. Ñoäc tính cuûa NH3 coøn phuï
thuoäc vaøo giaù trò pH cuûa nöôùc (daïng toàn taïi laø NH4+ hay NH3). Taïi pH =
8,5, DO = 4 -5 mg/l toång löôïng NH3-N = 2,5 mg/l ñaõ gaây ñoäc cho caùc sinh
vaät nöôùc. Theo tieâu chuaån quy ñònh, toång löôïng NH3-N trong nöôùc phaûi
nhoû hôn 1,5 mg/l, toång löôïng nitrat, nitrit bò giôùi haïn ôû 10 mg/l (N) vì khi
ôû daïng nitrit coù khaû naêng gaây beänh methemoglobinema cho treû sô sinh.
* Chaát dinh döôõng: goàm nitô, phoát pho, carbon vaø caùc chaát khaùc
nhö K, Mg, Ca, Mn, Fe, Si, … (coù nguoàn goác töø nöôùc thaûi sinh hoaït, nhaø
130
maùy giaáy, ñöôøng, traïi chaên nuoâi, nhaø maùy cheá bieán thòt caù, phaân boùn, hoùa
chaát, noâng nghieäp, …). Caùc chaát naøy thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa caùc sinh
vaät nöôùc nhö vi khuaån, naám nöôùc, taûo, thöïc vaät noåi. Khi coù quaù nhieàu
chaát dinh döôõng, chuùng seõ phaùt trieån daøy ñaëc. Sau khi cheát seõ taïo ra
löôïng BOD cao, gaây thieáu huït oxy trong nguoàn nöôùc. Moät soá loaøi taûo nhö
taûo xanh, taûo caùt taïo muøi vò cho nöôùc vaø laø vaät noåi haïn cheá khaû naêng söû
duïng nguoàn nöôùc cho caùc muïc ñích khaùc. Thöïc vaät nöôùc phaùt trieån nhieàu
seõ ngaên caûn aùnh saùng cho thöïc vaät ñaùy quang hôïp. Ngoaøi ra nguoàn oâ
nhieãm phoát pho höõu cô coøn gaây söï thieáu huït oxy traàm troïng trong nöôùc
(ñeå oxy hoùa hoaøn toaøn 1 mg phoát pho höõu cô caàn 160 mg oxy).
* Chaát khöû truøng: ñöôïc duøng trong coâng ngheä xöû lyù nöôùc vaø nöôùc thaûi.
– Cl2: ñöôïc duøng trong coâng nghieäp vaø daân duïng vôùi muïc ñích khöû
truøng hoaëc taåy traéng. Tuy nhieân, löôïng clo dö trong nöôùc sau xöû lyù laø chaát
ñoäc haïi cho caùc sinh vaät nöôùc. Theo USEPA (US environmental
Protection Agency), ngöôõng gaây ñoäc cuûa chlor trong nöôùc ngoït laø 19 mg/l.
Caùc hôïp chaát chlor höõu cô (laø saûn phaåm cuûa quaù trình chlor hoùa nguoàn
nöôùc coù chöùa caùc chaát höõu cô) coù khaû naêng gaây ung thö. Vôùi khaû naêng
xaâm nhaäp vaøo cô theå 100% theo ñöôøng nöôùc uoáng.
– ClO2: laø chaát oxy hoùa maïnh duøng ñeå khöû truøng nöôùc, deã bò phaân
huûy thaønh clorur, clorate. Chaát naøy coù khaû naêng laøm suy yeáu heä thaàn
kinh, giaûm hoùc moân tuyeán giaùp. May thay, chuùng deã bò phaân huûy.
* Vi khuaån gaây beänh, kyù sinh truøng
Trong nöôùc coù raát nhieàu loaïi vi khuaån, tröùng giun saùn, …. Laây nhieãm
beänh theo ñöôøng nöôùc do caùc vi truøng gaây neân chuû yeáu laø töø phaân ngöôøi
vaø ñoäng vaät. Coù ba nhoùm ñaëc tröng:
+ Nhoùm coli: ñaïi dieän laø E.coli
+ Nhoùm streptococci: ñaëc tröng laø fecal streptococci
+ Nhoùm clostridia khöû sulfit: ñaëc tröng laø clostridium perfringens.
Caùc vi khuaån naøy chuû yeáu gaây beänh ñöôøng ruoät. Ngoaøi ra coøn coù vi
khuaån gaây beänh lî, thöông haøn, taû, vaøng da do xoaén khuaån, soát laâm saøng,…
Khi chaûy traøn treân maët ñaát, nöôùc coøn coù khaû naêng bò oâ nhieãm phaân
höõu cô, coù tröùng cuûa giun moùc, giun ñuõa, saùn thoâng qua con ñöôøng thöùc
aên, nöôùc uoáng xaâm nhaäp vaøo cô theå vaø gaây hieän töôïng nhieãm giun saùn.

131
 * Caùc chaát voâ cô
Xuaát phaùt töø caùc nguoàn thaûi coâng nghieäp hoùa chaát, luyeän kim, saûn
xuaát aéc quy, caùc linh kieän ñieän, coâng ngheä kyõ thuaät cao, … Ngoaøi caùc ion,
KLN ôû haøm löôïng cao seõ gaây oâ nhieãm ñoái vôùi ñôøi soáng caùc vi sinh vaät,
qua chuoãi thöùc aên tôùi ñoäng vaät soáng treân caïn vaø con ngöôøi.
+ Nhoâm: chieám 8% trong voû traùi ñaát. Caùc muoái nhoâm ñöôïc söû duïng
laøm caùc chaát keo tuï trong coâng ngheä xöû lyù nöôùc vaø nöôùc thaûi. Nöôùc pheøn
coù haøm löôïng nhoâm cao. Nhoâm voâ cô haáp thuï keùm vaø deã bò cô theå ñaøo
thaûi. Khi nghieân cöùu hieän töôïng ôû ngöôøi uoáng nöôùc coù chöùa nhoâm thaáy coù
caùc beänh lieân quan ñeán naõo nhö alzheimer.
+ Antimon: coù trong thaønh phaàn caùc hôïp kim, cuõng laø moät chaát ñoäc
coù theå coù trong nguoàn nöôùc.
+ Arsenic: coù trong nöôùc töø nguoàn nöôùc thaûi coâng nghieäp khai thaùc
quaëng moû, saûn xuaát thuoác tröø saâu, thuoäc da, trong caùc loaïi maøu coâng
nghieäp vaø töø quaù trình xoùi moøn ñaát. Caùc nghieân cöùu treân 500 gieáng
UNICEP ôû An Giang cho thaáy hôn 1/3 soá gieáng nhieãm As. Caùc vuøng khaùc
nhö ngoaïi thaønh Haø Noäi, Nam Ñònh nöôùc gieáng cuõng bò nhieãm As ôû möùc
ñoä khoâng chaáp nhaän ñöôïc. Trong töï nhieân As thöôøng ñi cuøng S. Hôïp chaát
arsenic raát ñoäc, ñöôïc xeáp vaøo nhoùm 1. Arsenic ñöôïc haáp thuï vaøo cô theå
theo ñöôøng hoâ haáp, aên uoáng hoaëc qua da: 75% ñöôïc thaûi ra ôû nöôùc tieåu,
phaàn coøn laïi vaøo gan, thaän, tim, roài ñeán xöông, loâng, toùc, moùng, naõo.
Arsenic coù khaû naêng gaây ung thö da, phoåi, xöông, laøm sai laïc nhieãm saéc
theå. Döïa treân söï xaâm nhaäp, ngöôøi ta tính ñöôïc coù khoaûng 20% theo
ñöôøng nöôùc uoáng.
+ Bari: coù trong nöôùc töø caùc nguoàn nöôùc töï nhieân vaø nöôùc thaûi coâng
nghieäp. Döïa treân söï xaâm nhaäp, ngöôøi ta cuõng tính ñöôïc 20% theo ñöôøng
nöôùc uoáng.
+ Bo: laø nguyeân toá kích thích söï phaùt trieån cuûa caây troàng. Bo coù
trong nöôùc töø nguoàn nöôùc thaûi coâng nghieäp saûn xuaát xaø phoøng, vaät lieäu
xaây döïng; khi tieáp xuùc laâu gaây kích thích daï daøy.
+ Cadmium (Cd): coù trong nöôùc töø nguoàn nöôùc thaûi coâng nghieäp
hoùa chaát, maï, luyeän kim, chaát deûo, khai thaùc moû, nhaø maùy phaân boùn vaø
moät phaàn ñöôïc hoøa tan töø oáng daãn nöôùc, caùc moái noái kim loaïi. Söï haáp thu
Cd trong cô theå phuï thuoäc vaøo tính tan cuûa caùc loaïi hôïp chaát chöùa Cd.

132
Chuùng ñöôïc tích tuï ôû thaän vaø coù chu kyø baùn huûy trong cô theå ngöôøi töø 10 -
35 naêm. Cd thuoäc nhoùm 2A, coù ñoäc tính cao ñoái vôùi thuûy sinh vaät, caù bôûi
tính deã haáp thuï vaø tích luõy trong cô theå thuûy sinh cuûa chuùng. Döïa treân söï
xaâm nhaäp: 10% theo ñöôøng nöôùc uoáng.
+ Croâm (Cr): ñöôïc duøng trong coâng nghieäp luyeän kim, saûn xuaát vaät
lieäu chòu nhieät, thuoác nhuoäm, coâng nghieäp thuoäc da… Cr taïo thaønh caùc
hôïp chaát coù hoùa trò 2+, 3+, 6+. Xeùt veà ñoäc tính gaây ung thö, Cr6+ thuoäc
nhoùm 1 coøn Cr3+ thuoäc nhoùm 3, coù khaû naêng gaây vieâm da, kích thích
nieâm maïc, Cr6+ gaây ñoät bieán ñoái vôùi vi sinh vaät vaø caùc teá baøo ñoäng vaät coù
vuù, laøm bieán ñoåi hình thaùi teá baøo, öùc cheá söï toång hôïp bình thöôøng DNA,
laøm sai leäch caùc nhieãm saéc theå.
+ Ñoàng: ôû möùc vi löôïng caàn cho ñoäng vaø thöïc vaät nhöng ngay caû ôû lieàu
löôïng thaáp Cu kìm haõm söï sinh tröôûng cuûa taûo. Thöïc vaät maãn caûm vôùi Cu
hôn so vôùi ngöôøi vaø ñoäng vaät. Tuy nhieân vôùi caù thì coù khaùc (thöïc vaät thuûy
sinh theå hieän möùc nhieãm ñoäc ôû 1 mg/l trong khi caù: 0,015 - 3mg/l).
+ Cyanur: coù trong nöôùc töø nguoàn nöôùc thaûi coâng nghieäp. Ñoäc tính
cao, aûnh höôûng ñeán tuyeán giaùp vaø heä thaàn kinh.
+ Chì: ñöôïc pha trong xaêng, duøng trong caùc hôïp kim, aéc quy, sôn
choáng gæ, maøu coâng nghieäp. Qua ñöôøng tieâu hoùa, chì ñöôïc giöõ laïi ôû trong
gan, phaàn lôùn thaûi qua maät roài theo phaân ra ngoaøi. Chì gaây thieáu maùu,
taêng huyeát aùp vaø nhieãm ñoäc thaàn kinh. Chì ñöôïc tích luõy trong xöông.
+ Thuûy ngaân: hôïp chaát thuûy ngaân coù ñoäc tính cao, gaây hoaïi töû
ñöôøng tieâu hoùa, truïy maïch, suy thaän caáp, phaân chia sai laïc nhieãm saéc theå.
Chuùng ñöôïc tích tuï ôû thaän, trong naõo vaø baøo thai. Thuûy ngaân ñöôïc thaûi
qua nöôùc tieåu vaø phaân. Caù coù khaû naêng haáp thu cao thuûy ngaân nhöng
chöa gaây cheát. Ngöôøi aên caù nhieãm thuûy ngaân cuõng coù theå taêng löôïng thuûy
ngaân trong maùu vaø toùc laâu ngaøy daãn ñeán beänh ung thö vaø töû vong.
Tröôøng hôïp nhieãm ñoäc thuûy ngaân ôû vònh Minimata ôû Nhaät Baûn laø moät ví
duï ñieån hình.
+ Niken: coù trong nöôùc uoáng do hoøa tan töø caùc ñöôøng oáng daãn nöôùc
vaø moái haøn.
+ Selen: laø nguyeân toá caàn thieát cho cô theå ñeå toång hôïp men
glutathion peroxidase vaø moät soá protein. Phaàn lôùn caùc hôïp chaát cuûa selen
deã tan trong nöôùc vaø ñöôïc haáp thuï toát ôû ruoät.

133
 + Sulfate: coù trong nöôùc nhieãm pheøn hoaëc nöôùc thaûi coâng nghieäp.
Sulfate laø anion coù ñoäc tính caáp thaáp nhaát, tuy nhieân ôû haøm löôïng cao
gaây vieâm ruoät, daï daøy.
+ Thieác: khoù bò haáp thuï theo ñöôøng tieâu hoùa, khoâng tích luõy ôû moâ,
ñaøo thaûi nhanh qua phaân.
+ Keõm: Keõm coù trong nöôùc uoáng do tan ra töø caùc oáng daãn nöôùc,
chuùng ñöôïc haáp thuï vaø tích luõy trong caù. Ñoäc tính cuûa chuùng phuï thuoäc
vaøo pH, nhieät ñoä vaø ñoä cöùng cuûa nöôùc.
* Chaát höõu cô cao phaân töû: caùc chaát naøy thöôøng coù trong nöôùc thaûi
coâng nghieäp hoaëc töø vuøng laâm nghieäp coù söû duïng thuoác tröø saâu, phaân boùn
maø ñieån hình laø phenol vaø caùc daãn xuaát cuûa chuùng. Caùc hôïp chaát naøy gaây
muøi ñaëc tröng cho nöôùc vaø gaây haïi cho moâi tröôøng nöôùc vaø nhieãm ñoäc
cho con ngöôøi. Chuùng coù ñoäc tính cao, thöôøng beàn vöõng trong moâi tröôøng
nöôùc vaø coù khaû naêng tích luõy trong cô theå thuûy sinh vaät, trong cô theå ñoäng
vaät coù vuù.
+ Chaát hoaït ñoäng beà maët: coù trong nöôùc thaûi sinh hoaït, nhaø maùy
deät, nhuoäm, hoùa chaát… Chuùng ngaên caûn hoaït ñoäng cuûa caùc vi khuaån trong
vieäc phaân giaûi caùc chaát höõu cô. ABS vaø LAS coù ñoäc tính raát cao.
+ Thuoác tröø saâu: ngaøy caøng ñöôïc söû duïng roäng raõi trong noâng
nghieäp ñeå baûo veä caây troàng, ñaûm baûo ñuû löông thöïc thöïc phaåm cung caáp
cho con ngöôøi. Ngoaøi taùc duïng maïnh ñoái vôùi saâu boï, thuoác tröø saâu coøn coù
ñoäc tính cao ñoái vôùi ngöôøi, gia suùc, gia caàm.
* Chaát phoùng xaï: trong moâi tröôøng luoân toàn taïi moät löôïng phoùng xaï
töï nhieân do hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi hoaëc do caùc vuï phun traøo nuùi löûa
hoaëc moû. Phöông thöùc xaâm nhaäp chaát phoùng xaï vaøo cô theå ngöôøi chuû yeáu
qua nöôùc: chaát phoùng xaï (ñaát, khí quyeån) nguoàn nöôùc (ngaàm, maët) ôû
daïng huyeàn phuø, hoøa tan laéng, thöïc vaät haáp thuï tích tuï sinh hoïc, tham gia
vaøo chuoãi thöïc phaåm gaây ñoäc cho ngöôøi. Chaát phoùng xaï coù theå gaây cheát
ngöôøi do phaù vôõ caáu truùc teá baøo, nhieãm saéc theå aûnh höôûng ñeán di truyeàn,
gaây ung thö, hö haïi phoâi thai.
3.5.2. Chaát ñoäc trong moâi tröôøng nöôùc hoà
Ngoaøi caùc ñoäc chaát gioáng nhö trong nöôùc soâng, trong hoà ñaëc bieät coù
hieän töôïng phuù döôõng hoùa (PDH), ñoù laø hieän töôïng maø nguyeân nhaân chuû
yeáu do taêng haøm löôïng nitô vaø phoát pho trong löôïng nhaäp vaøo thuûy vöïc

134
gaây ra söï taêng tröôûng caùc thöïc vaät caáp thaáp (rong, taûo) vaø thöïc vaät caáp
cao hôn. Ñoâi khi PDH xuaát hieän ôû thuûy vöïc ven bieån vuøng vònh kín. Ñoù laø
hieän töôïng nôû hoa cuûa taûo ñoäc maø ta quen goïi laø thuûy trieàu ñoû.
Söï PDH gaây ra nhöõng bieán ñoåi lôùn veà heä thuûy sinh vaø laøm xaáu ñi
chaát löôïng nöôùc, daãn ñeán söï thieáu döôõng khí trong nöôùc keùo theo caùc
bieán ñoåi nghieâm troïng heä thuûy sinh, phaù huûy moâi tröôøng trong saïch cuûa
nöôùc trong hoà.
Hieän töôïng PDH goàm hai daïng: töï nhieân vaø do con ngöôøi.
Hieän töôïng PDH töï nhieân laø moät hieän töôïng bình thöôøng xaûy ra
trong heä sinh thaùi nöôùc saïch. Ñoù laø quaù trình töï nhieân xaûy ra, trong ñoù,
caùc hoà chöùa töø traïng thaùi ngheøo dinh döôõng daàn daàn chuyeån sang giaøu
dinh döôõng. Quaù trình töï nhieân naøy thöôøng keùo daøi haøng nhieàu naêm. Quaù
trình PDH töï nhieân laø quaù trình tích luõy chaát dinh döôõng vaø do hieän töôïng
xoùi moøn sau moät thôøi gian nhaát ñònh seõ bieán hoà thaønh ñaàm laày roài trôû
thaønh ñaát baèng. Trong quaù trình naøy, chaát dinh döôõng voâ cô kích thích
thöïc vaät phaùt trieån, xaùc thöïc vaät taïo thaønh caùc traàm tích höõu cô, chaát naøy
keát hôïp vôùi buøn do xoùi moøn laéng xuoáng ñaùy hoà, töø töø laøm giaûm ñoä saâu
cuûa hoà.
Tuy nhieân, hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi laøm taêng löôïng dinh döôõng voâ
cô töø caùc hoaït ñoäng noâng nghieäp, chaát thaûi thöïc phaåm vaø khu xöû lyù nöôùc
thaûi ñaõ ñaåy nhanh quaù trình naøy vaø ngaøy nay trôû thaønh vaán ñeà lôùn coù quy
moâ toaøn caàu. Veà nguyeân taéc, quaù trình naøy ñaõ xaûy ra nhö nhau trong haàu
heát caùc quoác gia. Tuy nhieân, vaán ñeà laø nôi naøy hay nôi khaùc xaûy ra ôû toác
ñoä lôùn hay nhoû tuøy thuoäc vaøo daân soá, dieän tích ñaát ñai vaø ñaëc bieät vaøo
cöôøng ñoä saûn xuaát noâng nghieäp.
Nguyeân nhaân vaø haäu quaû cuûa hieän töôïng PDH
Nguyeân nhaân:
+ Do nöôùc thaûi sinh hoaït vaø coâng nghieäp.
+ Do nguoàn nöôùc thaûi saûn xuaát trong noâng nghieäp nhö:
- Vuøng canh taùc: hieän töôïng xoùi moøn, röûa troâi phaân boùn.
- Khu vöïc chaên nuoâi, thaû gia suùc: phaân suùc vaät vaø caùc vaät thoái
röõa, do xoùi moøn.
- Khu chöùa phaân boùn.

135
 - Khu vöïc saûn xuaát söõa vaø caùc saûn phaåm söõa.
- Nöôùc thaûi daân duïng trong khu noâng nghieäp.
Söï khueách taùn nitô vaø phoát pho xuoáng keânh cuõng raát khaùc nhau,
nitô raát linh ñoäng, deã di chuyeån ôû daïng ion trong khi ñoù phoátpho thöôøng
bò coá ñònh trong ñaát neân khoù di chuyeån hôn.
Röøng töø tröôùc ñeán nay vaãn ñöôïc coi laø moät moâ hình ñoùng kín vôùi söï
thaát thoaùt khoâng ñaùng keå caùc döôõng chaát ra moâi tröôøng. Tuy nhieân ngaøy
nay raát nhieàu röøng baõo hoøa döôõng chaát nitô do keát quaû phaân huûy nitô cuûa
khoâng khí oâ nhieãm. Do ñoù, nhöõng khu röøng naøy khoâng coøn ñoùng kín nöõa
maø thaûi ra ngoaøi moâi tröôøng nöôùc löôïng nitô ñaùng keå.
Haäu quaû:
Haäu quaû ñaàu tieân laø söï taêng tröôûng phieâu sinh thöïc vaät caáp thaáp,
taêng ñaùng keå sinh khoái heä phieâu sinh; taêng ñaùng keå caùc loaïi taûo que, taûo
xanh, taûo ñoäc; taêng noàng ñoä chlorophyll, ñaåy maïnh quaù trình phaân huûy
chaát höõu cô trong nöôùc. Suy giaûm nghieâm troïng haøm löôïng oxy hoøa tan laø
yeáu toá cô baûn trong quaù trình töï laøm saïch cuûa nguoàn nöôùc, ñaëc bieät ôû ñoä
saâu. Giaûm ñaùng keå ñoä trong cuûa nöôùc. Nhöõng ñieàu keå treân daãn ñeán haäu
quaû nghieâm troïng laø moät soá loaøi caù coù ích vaø ngon bò tieâu dieät do thieáu
döôõng khí vaø aên phaûi caùc loaïi taûo ñoäc; moät soá loaïi caù khaùc thích öùng vôùi
ñieàu kieän sinh tröôûng môùi thöôøng laø loaøi caù coù chaát löôïng thaáp.
Söï thieáu döôõng khí laøm giaûm khaû naêng töï laøm saïch nguoàn nöôùc
coäng vôùi söï phaân huûy chaát höõu cô laøm cho nöôùc bò nhieãm baån vaø coù muøi
khoù chòu, pH cuûa nöôùc bò giaûm.
Söï phaân huûy cuûa taûo laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân chính gaây ra
söï thieáu döôõng khí nghieâm troïng trong nöôùc, quaù trình naøy coù theå giaûi
thích baèng phaûn öùng sau:
(CH2O)106(NH3)16.H3PO4 + 138 CO2 = 106 CO2 + 122 H2O + 16
HNO3 + H3PO4 .
Phaûn öùng cho thaáy moät phaân töû phieâu sinh thöïc vaät ñaõ söû duïng 276
nguyeân töû oxy ñeå tieán haønh phaûn öùng phaân huûy vaø giaûi phoùng moät löôïng
CO2, laøm giaûm pH cuûa nöôùc. Löôïng oxy ít oûi coøn laïi ñaõ khoâng ñuû ñeå cho
caùc sinh vaät nöôùc tieâu thuï.
3.5.3. Chaát ñoäc trong moâi tröôøng nöôùc bieån
Bieån laø nguoàn thöïc phaåm doài daøo, laø phöông tieän vaän chuyeån haøng
hoùa ñeán khaép nôi treân theá giôùi, laø nguoàn cung caáp caùc taøi nguyeân thieân

136
nhieân nhö daàu khí, laø phöông tieän giaûi trí vaø du lòch. Bieån coøn coù taùc duïng
ñieàu hoøa khí haäu cho toaøn caàu. Hôn hai phaàn ba hoaït ñoäng sinh hoïc dieãn
ra ngay taïi bôø bieån vaø vuøng cöûa soâng vaø ñaây cuõng laø vuøng deã toån thöông
nhaát. Söï phaùt trieån cuûa daân cö vuøng ven bieån ñaõ taïo ra nhieàu thay ñoåi vaät
lyù, hoùa hoïc vaø sinh hoïc cho moâi tröôøng bieån.
So vôùi soâng, bieån coù löu löôïng doài daøo, laïi theâm thuûy trieàu vaø caùc
doøng haûi löu neân khaû naêng töï laøm saïch cao hôn. Tuy nhieân, vôùi löôïng lôùn
caùc chaát ñoäc thaûi ra bieån cuõng ñaõ laøm thay ñoåi heä sinh thaùi ôû ñaây.
* pH: baát cöù söï thay ñoåi pH naøo cuõng daãn ñeán söï thay ñoåi heä ñeäm,
laøm aûnh höôûng ñeán caùc sinh vaät bieån. Ngoaøi ra, ñoäc tính coøn do caùc taùc
nhaân taïo neân trong quaù trình töông taùc trong moâi tröôøng bieån.
* Daàu: coù trong nöôùc bieån töø vieäc khai thaùc caùc gieáng daàu, caùc söï
coá xaûy ra trong chuyeân chôû, boác xeáp. Daàu khoâng tan trong nöôùc maën,
chuùng ñöôïc haáp thuï trong ñaát seùt, chaát lô löûng vaø laéng xuoáng ñaùy. Trong
thaønh phaàn cuûa daàu, ngoaøi caùc hydrocarbon coøn coù phenol, sulfur vaø
nhieàu chaát ñoäc cho sinh vaät bieån. Khi tieáp xuùc vôùi daàu, caùc sinh vaät bieån
bò toån thöông, giaûm soá loaøi, daàu naëng coøn gaây caûn trôû hoâ haáp.
* Chaát gaây thoái: taïo muøi khoù chòu cho caù vaø caùc loaøi sinh vaät khaùc.
* Chaát dinh döôõng: khi xaây ñaäp ngaên doøng soâng, laøm thay ñoåi caân
baèng töï nhieân thì moät löôïng lôùn phuø sa bò cuoán ra bieån. Hoaït ñoäng cuûa
caùc nhaø maùy naèm ven bôø bieån cuõng thaûi ra nhieàu chaát dinh döôõng. Trong
ñieàu kieän caân baèng, khi taêng noàng ñoä chaát dinh döôõng, nhieàu loaøi seõ phaùt
trieån. Tuy nhieân, vôùi löôïng thaûi oà aït caùc chaát dinh döôõng, heä sinh thaùi
bieån seõ bò phaù huûy. Söï maát caân baèng trong heä sinh thaùi seõ laøm giaûm naêng
suaát vaø thay ñoåi söï phaân boá cuûa caùc loaøi ta mong muoán. Taïi bieån Ñòa
Trung Haûi vaø Bieån Ñen, nôi tieáp nhaän nöôùc thaûi töø caùc con soâng chaûy
vaøo, chaát dinh döôõng ñaõ laøm phaùt trieån maïnh thöïc vaät noåi. Xaùc cheát cuûa
thöïc vaät noåi laéng daàn xuoáng ñaùy vaø tích luõy laïi do thieáu oxy cho quaù trình
phaân giaûi laøm oâ nhieãm traàm troïng moâi tröôøng bieån.
* Chaát gaây ñoäc do nhieàu nguoàn gaây oâ nhieãm:
• Danh muïc ñen: goàm chaát höõu cô chöùa halogen, phoát pho, thieác,
chì, caùc hôïp chaát cuûa Cd, hoùa chaát toång hôïp khoâng bò phaân huûy, caùc chaát
ñoàng vò phoùng xaï.
• Danh muïc xaùm: goàm caùc chaát ít ñoäc hôn nhö: keõm, arsenic,
antimon… Vieäc thaûi caùc chaát naøy khoâng bò caám hoaøn toaøn nhöng chæ vôùi
137
moät löôïng nhoû cho pheùp. Ngoaøi ra, coøn coù nhieàu ñoäc chaát trong quaù trình
thaêm doø vaø khai thaùc daàu khí, moû…
• Dung dòch khoan: ñöôïc thaûi ra trong quaù trình thaêm doø vaø
khoan daàu. Thaønh phaàn cuûa dung dòch khoan raát phong phuù vaø ña daïng
goàm muoái voâ cô, chaát hoaït ñoäng beà maët, chaát choáng aên moøn, chaát dieät
khuaån vaø moät soá phuï gia ñaëc bieät theâm vaøo trong quaù trình khoan. Ngoaøi
ra coøn coù caùc KLN ñi cuøng vôùi dung dòch khoan vaø muøn khoan nhö Hg,
Cr, Zn, Cu, Pb vaø Ni. Nöôùc væa luoân coù haøm löôïng kim loaïi thaáp hôn so
vôùi chaát thaûi cuûa quaù trình khoan.
• Nöôùc thaûi khai thaùc: thaønh phaàn cuûa nöôùc thaûi trong quaù trình
khai thaùc daàu khí bao goàm muoái hoøa tan, hydrocarbon hoøa tan hay keo tuï,
chaát höõu cô hoøa tan, veát kim loaïi, phuï gia cuûa quaù trình xöû lyù vaø khai
thaùc, chaát raén lô löûng. Tuy nhieân, ôû khía caïnh moâi tröôøng, ngöôøi ta chuù yù
nhieàu ñeán toång soá daàu töø hydrocarbon vaø caùc thaønh phaàn cuûa hôïp chaát
höõu cô thaûi ra bieån, ñaëc bieät laø thaønh phaàn cuûa caùc hydrocarbon thôm.
• Chaát hoaït ñoäng beà maët: nhö fero - crom, crom, Na, Ca,
lignosulfonate, sulfonate ligniter sulfo - methylate tanin vaø natri asphalt
sulfonate ñöôïc söû duïng laøm phuï gia cuûa dung dòch khoan. Chaát hoaït ñoäng
beà maët coøn ñöôïc söû duïng roäng raõi ñeå laøm saïch muøn khoan, chaát taåy môõ,
chaát öùc cheá aên moøn vaø laøm saïch ræ seùt.
• Chaát dieät khuaån: goàm nhöõng hôïp chaát ñöôïc goïi baèng teân
chung nhö aliphatic dialdehyte, caùc muoái amon baäc boán, phenol
oxyalkylate diamin beùo hay isotiazoline. Ñöôïc söû duïng nhieàu nhaát laø
natri hypochlorite. Muoái biguanidine cuõng ñöôïc söû duïng roäng raõi vaø moät
soá muoái amonium baäc boán cuõng ñöôïc söû duïng phoå bieán. Thiazoline vaø
caùc daãn xuaát cuûa noù ít ñöôïc söû duïng hôn. Vieäc söû duïng carbamat vaø
thiocarbamat khoâng ñöôïc khuyeán khích, coøn pentachlorophenate vaø
dichlorophenol bò caám söû duïng.
* Thuûy ngaân trong moâi tröôøng bieån
ÔÛ nhöõng vuøng ñaïi döông xa xoâi, thuûy ngaân coù theå tích tuï trong caù
bieån vaø caùc loaøi chim aên caù cuõng nhö ñoäng vaät coù vuù. Ngoaøi khôi Baéc
Myõ, caùc loaøi caù coù tích tuï moät löôïng lôùn thuûy ngaân goàm caù kieám Ñaïi Taây
Döông (xiphias gladius), caù marlin xanh Thaùi Bình Döông (makaira
ampla), caù ngöø vaây xanh (thunnus thynnus), caù ngöø vaây vaøng (thunnus
albacares), caù ngöø nhaûy (euthynnus pelamis), caù bôn Thaùi Bình Döông vaø
138
Ñaïi Taây Döông (hippoglossus hippoglossus vaø H. stenolepis), caù nhaùm goùc
(squalus spp.) vaø caùc loaøi caù maäp khaùc. Töø noàng ñoä veát cuûa thuûy ngaân trong
nöôùc bieån (nghóa laø nhoû hôn 0,1 ppb), nhöõng loaøi caù treân ñaõ tích tuï thuûy ngaân
trong thòt cuûa chuùng ñeán haøm löôïng vöôït quaù noàng ñoä an toaøn cho con ngöôøi
(Rivers vaø coäng söï, 1972; Armstrong, 1979).
Thöïc ra, söï nhieãm thuûy ngaân cuûa caùc loaøi caù bieån laø moät vaán ñeà töï
nhieân vaø khoâng môùi meû. Chaúng haïn, khoâng coù söï khaùc bieät naøo veà haøm
löôïng thuûy ngaân trong moâ caù ngöø hieän ñaïi vaø caùc maãu caù ngöø trong baûo
taøng ñöôïc thu thaäp trong khoaûng 1979 vaø 1909 (G.E. Miller vaø coäng söï,
1972), hoaëc haøm löôïng thuûy ngaân trong da cuûa caùc loaøi chim bieån thu
ñöôïc töø caùc ñaûo ñoâng baéc Ñaïi Taây Döông töø tröôùc 1930 hay sau 1980
(Thompson vaø coäng söï, 1992).
Trong caùc loaøi caù bieån, nhöõng caù theå caøng to vaø caøng giaø thì haøm
löôïng thuûy ngaân trong cô theå chuùng caøng lôùn. Chaúng haïn, trong 224 con
caù kieám Ñaïi Taây Döông, haøm löôïng trung bình cuûa thuûy ngaân trong cô
theå cuûa caùc caù theå caân naëng ít hôn 23 kg laø 0,55 ppm, nhöng trong nhöõng
con caù coù troïng löôïng giöõa khoaûng 23 kg vaø 45 kg laø 0,86 ppm, coøn trong
nhöõng con naëng hôn 45 kg thì haøm löôïng thuûy ngaân laø 1,1 ppm
(Armstrong, 1979).
Baûng 3.10: Noàng ñoä thuûy ngaân trung bình trong moâ cô cuûa moät soá loaøi caù
bieån coù giaù trò thöông maïi cao (Armstrong, 1979)
Loaøi Noàng ñoä thuûy ngaân
(ppm treân troïng löôïng töôi)
Caù kieám (> 45 kg) 1,08
Caù ngöø vaây xanh (> 14 kg) 0,89
Caù ngöø vaây vaøng (> 32 kg) 0,62
Caù ngöø nhaûy (> 4 kg) 0,21
Caù nhaùm goùc Ñaïi Taây Döông 0,41
Caù nhaùm goùc Thaùi Bình Döông 0,70
Caù bôn Thaùi Bình Döông (> 45 kg) 0,42
Caù bôn Ñaïi Taây Döông (> 45 kg) 0,80

Trong moät soá loaøi caù, chæ moät phaàn nhoû trong toaøn boä thuûy ngaân
tích tuï hieän dieän ôû daïng gaây ñoäc laø methyl thuûy ngaân. Ñieàu naøy cho thaáy
raèng phaûn öùng demethyl laø moät thích nghi quan troïng cuûa caù nhaèm laøm
giaûm ñoäc tính cuûa thuûy ngaân ñoái vôùi chuùng, do methyl thuûy ngaân laø moät

139
daïng thuûy ngaân ñöôïc haáp thuï töø nöôùc bieån (Rivers vaø coäng söï, 1972;
Bryan, 1976). Ngoaøi ra, noàng ñoä cuûa selenium coù khuynh höôùng laøm thay
ñoåi thaønh phaàn cuûa thuûy ngaân trong caùc loaøi caù naøy. Ngöôøi ta cho raèng
selenium coù theå caûi thieän ñoäc tính cuûa thuûy ngaân ñoái vôùi caù vaø cuõng nhö
ñoái vôùi caùc loaøi chim aên caù (Ganther vaø coäng söï, 1972; Koeman vaø coäng
söï, 1973; Ganther vaø Sundi, 1974).
Haøm löôïng lôùn thuûy ngaân cuõng ñöôïc tìm thaáy trong cô theå caùc loaøi
ñoäng vaät coù vuù bieån aên caù, laø maét xích treân cuøng cuûa chuoãi thöùc aên bieån
(Buhler vaø coäng söï, 1975): noàng ñoä cuûa thuûy ngaân trong cô theå haûi caåu
tröôûng thaønh (phoca groenlandica) ôû vuøng Ñaïi Taây Döông cuûa Canada
khoaûng 0,34 ppm trong moâ thòt nhöng leân tôùi 5,1 ppm trong gan; trong khi
ñoù haûi caåu con chæ coù 0,28 vaø 0,73 ppm töông öùng (Armstrong, 1979). Do
daïng methyl thuûy ngaân chæ chieám ít hôn 10% toång thuûy ngaân trong gan
haûi caåu neân döôøng nhö demethyl laø moät cô cheá giaûi ñoäc cuûa chuùng
(Armstrong, 1979).
Do thuûy ngaân coù maët vôùi haøm löôïng lôùn trong caù taïi moät soá vuøng
neân moät vaøi chính phuû ñaõ giaùm saùt thöôøng xuyeân söï nhieãm thuûy ngaân naøy
vaø ñaõ ban haønh caùc khuyeán caùo veà möùc tieâu thuï caù hoaëc caám tieâu thuï caù
taïi moät soá vöïc nöôùc coù vaán ñeà.

Caâu hoûi
1. Baïn haõy neâu nhöõng loaïi ñoäc chaát trong moâi tröôøng nöôùc maø baïn
bieát?
2. Quaù trình traàm tích, bay hôi, phaân taùn cuûa ñoäc chaát trong moâi
tröôøng nöôùc dieãn ra nhö theá naøo?
3. Haõy trình baøy caùc yeáu toá moâi tröôøng aûnh höôûng ñeán ñoäc tính cuûa
chaát ñoäc?
4. Baïn haõy neâu sô neùt veà caùc chaát ñoäc trong moâi tröôøng nöôùc soâng?
5. AÛnh höôûng cuûa thuoác tröø saâu ñeán moâi tröôøng nöôùc?
6. AÛnh höôûng cuûa kim loaïi naëng ñeán moâi tröôøng nöôùc?
7. Baïn haõy neâu nguyeân nhaân vaø haäu quaû cuûa hieän töôïng phuù döôõng
hoaù?
8. Baïn haõy neâu moät soá chaát ñoäc trong moâi tröôøng nöôùc bieån?
9. Baïn haõy ñeà xuaát caùc bieän phaùp nhaèm giaûm thieåu nhöõng taùc ñoäng
xaáu cuûa chaát ñoäc troâng moâi tröôøng nöôùc soâng?

140
 10. Baïn haõy ñeà xuaát caùc bieän phaùp nhaèm giaûm thieåu nhöõng taùc ñoäng
xaáu cuûa chaát ñoäc troâng moâi tröôøng nöôùc hoà vaø bieån?

Taøi lieäu tham khaûo

1. NGUYEÃN THAÙI HÖNG, OÂ nhieãm moâi tröôøng nöôùc vaø khoâng khí,
Nhaø xuaát baûn Noâng nghieäp Haø Noäi, 1987.
2. ÑAËNG NGOÏC THANH, Thuûy sinh hoïc ñaïi cöông, Nhaø xuaát baûn
Ñaïi hoïc vaø trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi, 1974.
3. TRAÀN HÖÕU UYEÅN, TRAÀN ÑÖÙC HAÏ, Baûo veä nguoàn nöôùc choáng
oâ nhieãm vaø caïn kieät, NXB Noâng Nghieäp, Haø Noäi, 1995.
4. LEÂ VAÊN KHOA, Moâi tröôøng vaø oâ nhieãm, NXB Giaùo duïc, Haø Noäi,
1994.

141
 CHÖÔNG 4

ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG KHOÂNG KHÍ

(AIR ECOTOXICOLOGY)

Caùc chaát oâ nhieãm khi ñöôïc thaûi vaøo moâi tröôøng khoâng khí vôùi soá
löôïng lôùn vaø noàng ñoä vöôït quaù khaû naêng töï laøm saïch cuûa khí quyeån seõ trôû
thaønh chaát ñoäc. Trong chöông naøy, chuùng toâi seõ trình baøy veà taùc ñoäng ñoäc
cuûa saùu loaïi chaát oâ nhieãm coù maët ôû khaép moïi nôi laø caùc haït, caùc hôïp chaát
cuûa löu huyønh, monoxide carbon, caùc hôïp chaát cuûa nitô, hydrocarbon vaø
caùc chaát oxy hoùa quang hoùa.

4.1. PHAÂN LOAÏI VAØ NGUOÀN GOÁC

4.1.1. Phaân loaïi theo nguoàn goác chaát ñoäc
Haït
Ñoù laø nhöõng hôïp chaát khoâng phaûi laø khí trong khí quyeån. Chuùng coù
theå laø nhöõng gioït nhoû lô löûng hay caùc haït raén hoaëc laø hoãn hôïp cuûa hai
daïng treân. Haït coù theå ñöôïc taïo thaønh töø nhöõng chaát trô coù kích thöôùc töø
0,1 μm cho ñeán 100 μm vaø nhoû hôn nöõa. Caùc chaát trô khoâng phaûn öùng vôùi
moâi tröôøng hoaëc ngaên trôû caùc thay ñoåi hình thaùi do söï ñoát hay caùc tieán
trình khaùc trong khi caùc chaát hoaït ñoäng coù theå bò oxy hoùa theâm hay phaûn
öùng vôùi caùc hoùa chaát trong moâi tröôøng.
Tuøy theo kích thöôùc cuûa haït maø noù coù nhöõng teân goïi khaùc nhau:
• Buïi: 1–200 μm, ñöôïc taïo thaønh do söï phaân raõ töï nhieân cuûa ñaù vaø
ñaát hoaëc töø caùc quy trình cô hoïc nhö nghieàn vaø phun, coù toác ñoä laéng lôùn
vaø coù theå ñöôïc taùch ra khoûi khí quyeån nhôø troïng löïc vaø caùc löïc quaùn tính.
Buïi mòn ñoùng vai troø trung taâm xuùc taùc cho caùc phaûn öùng hoùa hoïc xaûy ra
trong khí quyeån.
• Khoùi: goàm caùc haït mòn coù kích thöôùc töø 0,01 μm ñeán 1 μm, coù
theå ôû daïng raén hay loûng, ñöôïc taïo ra töø quaù trình ñoát hay caùc quaù trình
hoùa hoïc khaùc.
• Khoùi muoäi: caùc haït raén coù kích thöôùc töø 0.1 ñeán 1 μm, ñöôïc thaûi
ra töø caùc quaù trình hoùa hoïc hay luyeän kim.

141
 • Söông: taïo thaønh töø caùc gioït chaát loûng coù kích thöôùc nhoû hôn 10
μm, ñöôïc taïo thaønh do söï ngöng tuï trong khí quyeån hay töø caùc hoaït ñoäng
coâng nghieäp.
• Muø: laø caùc haït nöôùc nhoû ñöôïc taïo thaønh töø khoaûng khoâng phía
treân vaø gaàn maët ñaát vôùi ñoä ñaäm ñaëc coù theå caûn trôû taàm nhìn.
• Sol khí: loaïi naøy bao goàm taát caû caùc chaát raén hay loûng lô löûng
trong khoâng khí, chuùng coù kích thöôùc thöôøng nhoû hôn 1 μm.
Oxit löu huyønh
Chaát khí quan troïng nhaát thaûi ra töø caùc nguoàn oâ nhieãm laø SO2. Ñaây laø
moät chaát khí khoâng maøu coù muøi cay vaø haêng. Tan trung bình trong nöôùc
(11,3 g/ 100 ml) taïo thaønh acid sulphurô yeáu (H2SO3). Trong khoâng khí
saïch, SO2 bò oxy hoùa chaäm thaønh SO3. Trong khoâng khí bò oâ nhieãm, SO2
tham gia phaûn öùng quang hoùa vôùi caùc chaát oâ nhieãm khaùc hay caùc thaønh
phaàn cuûa khí quyeån ñeå hình thaønh SO3, H2SO4 vaø caùc muoái cuûa H2SO4.
SO3 cuõng ñöôïc phaùt thaûi cuøng vôùi SO2 vaø baèng khoaûng 1–5% noàng
ñoä cuûa SO2. SO3 nhanh choùng keát hôïp vôùi hôi nöôùc trong khí quyeån ñeå
taïo thaønh H2SO4, moät chaát coù ñieåm ngöng tuï thaáp. Caû SO2 vaø SO3, ñeàu
nhanh choùng bò nöôùc möa röûa troâi hoaëc sa laéng döôùi daïng khí dung. Ñoù laø
lyù do taïi sao khoái löôïng SO2 trong khoâng khí khoâ vaø saïch laïi khaù nhoû so
vôùi toång löôïng phaùt thaûi haøng naêm töø caùc nguoàn nhaân taïo.
Baûng 4.1 so saùnh haøm löôïng chaát oâ nhieãm nhaân taïo vôùi haøm löôïng
töï nhieân cuûa chuùng trong khoâng khí khoâ vaø saïch.
Baûng 4.1: Löôïng oâ nhieãm töï nhieân vaø nhaân taïo
Chaát oâ nhieãm Toång löôïng (trieäu taán)

Nguoàn nhaân taïo (haøng naêm) Khoâng khí saïch vaø khoâ

Caùc haït 269 –

SO2 132 2

NO2 48 8

CO 400 500

Oxide nitô
Trong 6 – 7 loaïi oxide cuûa nitô thì chæ coù ba loaïi N2O, NO, NO2 laø
ñöôïc taïo thaønh vôùi soá löôïng khoâng döï ñoaùn ñöôïc trong khí quyeån. Thoâng
thöôøng, NO vaø NO2 ñöôïc kieåm tra vaø goïi chung laø NOx.
142
 NO laø moät khí khoâng maøu, khoâng muøi, ñöôïc taïo thaønh do söï ñoát
chaùy nhieân lieäu. Noù ñöôïc oxy hoùa thaønh NO2 baèng phaûn öùng quang hoùa
thöù caáp trong moâi tröôøng khoâng khí oâ nhieãm. NO2 laø moät chaát khí coù muøi
haêng gaây kích thích vaø coù theå ñöôïc phaùt hieän ôû noàng ñoä 0,12 ppm. Noù
haáp thuï aùnh saùng maët trôøi vaø taïo ra haøng loaït phaûn öùng quang hoùa hoïc.
Moät löôïng nhoû NO2 coù theå ñöôïc phaùt hieän ôû taàng xaùo troän (döôùi taàng bình
löu). NO2 ñöôïc taïo ra töø söï oxy hoùa NO cuûa ozone vaø ñöôïc phaùt thaûi töø söï
ñoát nhieân lieäu vaø töø caùc nhaø maùy saûn xuaát acid nitric.
Carbon Monoxide
Ñaây laø chaát ñoäc oâ nhieãm coù khoái löôïng lôùn nhaát trong khí quyeån caùc
ñoâ thò. CO laø moät chaát khoâng maøu, khoâng muøi, khoâng vò vaø coù ñieåm soâi ôû
–192oC. Noù laø moät chaát khí cöïc ñoäc vì noù coù aùi löïc lôùn ñoái vôùi
hemoglobin trong maùu vaø laø moät chaát gaây ngaït nguy hieåm. Tæ leä cuûa söï
oxy hoùa CO thaønh CO2 trong khí quyeån raát thaáp; hoãn hôïp CO vaø O2 trong
ñieàu kieän aùnh saùng maët trôøi trong nhieàu naêm vaãn haàu nhö khoâng thay ñoåi.
CO töï nhieân toàn taïi ôû noàng ñoä nhoû (0,1 ppm) trong khí quyeån vaø coù thôøi
gian toàn taïi khoaûng 6 thaùng. Nguoàn thaûi chính cuûa CO trong khoâng khí ñoâ
thò laø töø khoùi vaø oáng xaû caùc thieát bò ñoát than, gas hay daàu, khoùi nung loø
voâi, loø gaïch.
Hydrocarbon
Caùc hydrocarbon loûng deã bay hôi laø caùc chaát oâ nhieãm khoâng khí quan
troïng. Caùc hydrocarbon coù theå no hoaëc khoâng no, coù nhaùnh hoaëc khoâng
nhaùnh hoaëc coù theå coù voøng. Ñoái vôùi caùc hôïp chaát no, methan chieám
khoaûng töø 40 – 80% toång löôïng hydrocarbon trong khí quyeån ñoâ thò. Caùc
chaát khoâng no bao goàm caùc olefin vaø acetylene. Trong caùc olefin thì
ethylene vaø propene laø nhöõng chaát ñoäc oâ nhieãm quan troïng. Chaát ñöùng ñaàu
trong nhoùm thôm laø benzene nhöng moät soá daãn xuaát töø benzene nhö
totuene vaø m–xylene laïi thöôøng hieän dieän vôùi noàng ñoä lôùn trong khí quyeån
ñoâ thò. Terpene laø moät hydrocarbon deã bay hôi ñöôïc phaùt thaûi nhieàu nhaát töø
caùc nguoàn töï nhieân.
Hydrocarbon trong khí quyeån töï chuùng khoâng gaây ra taùc ñoäng ñoäc.
Nhöng döôùi caùc phaûn öùng quang hoùa vôùi söï hieän dieän cuûa aùnh saùng maët
trôøi vaø NO2, caùc hydrocarbon taïo thaønh caùc chaát oxy hoùa quang hoùa.
Methane laø khí coù tham gia phaûn öùng quang hoùa ít nhaát so vôùi caùc
hydrocarbon khaùc. Do ñoù, noàng ñoä caùc hydrocarbon khoâng methane ñöôïc
143
xem nhö laø nhöõng chaát oâ nhieãm khoâng khí vaø gaây ñoäc quan troïng. Caùc
hydrocarbon khoâng methane ñöôïc phaùt thaûi do nhieàu hoaït ñoäng saûn xuaát,
vaän chuyeån, xöû lyù vaø söû duïng daàu vaø dung moâi caùc loaïi. Nhö vaäy, caùc
nhaø maùy loïc daàu, traïm xaêng, caùc phöông tieän giao thoâng vaän taûi vaø caùc
ngaønh coâng nghieäp nhö sôn vaø nhöïa laø caùc nguoàn thaûi chuû yeáu cuûa
hydrocarbon khoâng methane.
4.1.2. Phaân loaïi theo taùc ñoäng chaát ñoäc
– Chaát ñoäc coù taùc duïng chung:
+ Taùc ñoäng kích thích chuû yeáu laø ñöôøng hoâ haáp treân: buïi kieàm,
NH3, SO3. Kích thích caùc ñöôøng hoâ haáp treân vaø toå chöùc phoåi:
Br–, Cn–.
+ Chaát gaây ngaït: ñôn thuaàn laø pha loaõng hay chieám choã oxy
trong khoâng khí: CO2, CH4, N2. Chaát gaây ngaït hoùa hoïc ngaên
caûn maùu vaän chuyeån oxy ñeán caùc toå chöùc nhö CO.
+ Chaát gaây meâ vaø gaây teâ: ethylene, etyl ete, xeton.
+ Chaát coù taùc duïng dò öùng: isocyanat höõu cô.
– Chaát ñoäc coù taùc duïng heä thoáng:
+ Taùc duïng leân heä thoáng thaàn kinh: thuoác tröø saâu ...
+ Taùc duïng leân heä thoáng taïo maùu: KLN taùc duïng leân baïch caàu
+ Taùc duïng leân thaän: chì (Pb), thuûy ngaân (Hg)…
+ Taùc duïng leân caùc moâ vaø cô quan khaùc: Caùc chaát khí ñoäc xaâm
nhieãm qua da.
4.2. TÍNH ÑOÄC
Chaát oâ nhieãm khoâng khí coù khaû naêng gaây ñoäc khi noàng ñoä cuûa
chuùng vöôït quaù ngöôõng chòu ñöïng cuûa sinh vaät. Caùc yeáu toá aûnh höôûng
ñeán taùc haïi cuûa chaát ñoäc ñoái vôùi cô theå:
− Yeáu toá chuû quan: tuøy thuoäc sinh vaät tieáp nhaän chaát ñoäc (tuoåi,
giôùi tính)
− Caáu truùc hoùa hoïc:
+ Hôïp chaát hydrocarbon coù tính ñoäc tæ leä thuaän vôùi soá nguyeân töû
carbon trong phaân töû.

144
 + Nhöõng chaát khí coù cuøng soá nguyeân toá thì phaân töû coù chöùa ít
nguyeân töû hôn seõ ñoäc hôn. Ví duï, CO ñoäc hôn CO2.
+ Soá nguyeân töû halogen thay theá hydro caøng nhieàu thì ñoäc tính
caøng cao. Ví duï, CCl4 ñoäc hôn CHCl3.
− Tính chaát vaät lyù cuûa chaát ñoäc: nhieät ñoä boác hôi, ñoä bay hôi, khaû
naêng haáp phu, khaû naêng ngöng tuï trong khoâng khí…
− Noàng ñoä, thôøi gian tieáp xuùc: cao vaø laâu daøi seõ ngoä ñoäc maïnh.
− Taùc ñoäng toång hôïp cuûa caùc chaát ñoäc: khi coù maët chaát khí ñoäc
khaùc, moät chaát khí ñoäc coù theå coù tính ñoäc maïnh hôn khi noù taùc
ñoäng rieâng leû.
− Caùc ñieàu kieän moâi tröôøng: nhieät ñoä, aùp suaát, ñoä aåm, gioù cuõng
laøm thay ñoåi tính ñoäc cuûa moät soá chaát – ñoäc tính coù theå taêng leân
hay giaûm ñi tuøy thuoäc vaøo töøng loaïi chaát.

4.3. NGOÄ ÑOÄC

4.3.1. Ñöôøng xaâm nhaäp
Ñoái vôùi chaát ñoäc trong moâi tröôøng khoâng khí, ñöôøng xaâm nhaäp vaøo
cô theå coù theå qua da, maét, muõi nhöng chuû yeáu vaãn laø thoâng qua heä hoâ
haáp. Phoåi ngöôøi coù dieän tích tieáp xuùc vôùi khoâng khí laø 90m2, trong ñoù
70m2 laø dieän tích tieáp xuùc cuûa pheá nang; maïng löôùi mao maïch coù dieän
tích 140m2. Maùu qua phoåi nhanh vaø nhieàu thuaän lôïi cho söï haáp thuï chaát
ñoäc qua pheá nang. Theå tích hoâ haáp ôû ngöôøi lôùn = 20 m3/ngaøy, ôû treû em =
5 m3/ngaøy.
Caùc chaát ñoäc theo khoâng khí ñöôïc hít vaøo qua khoang muõi, cuoáng
hoïng vaø thanh quaûn. Sau ñoù khí tieáp tuïc ñi qua cuoáng phoåi, phoåi, pheá
nang vaø caùc oáng mao quaûn trong phoåi vaø cuoái cuøng laø vaøo caùc tuùi phoåi.
Xung quanh tuùi phoåi coù caùc maïch maùu li ti. Maøng nhaày hoâ haáp cuûa phoåi
laø nôi dieãn ra quaù trình trao ñoåi khí giöõa tuùi phoåi vaø mao maïch. Caùc khí
ñoäc theo con ñöôøng ñoù xaâm nhaäp vaøo maùu.
Caùc haït ñöôïc hít vaøo seõ naèm laïi trong heä hoâ haáp taïi caùc vuøng khaùc
nhau tuøy theo kích thöôùc khaùc nhau. Haït treân 10 μm thì haàu nhö bò giöõ laïi
ôû muõi. Caùc haït döôùi 10 μm thì ñi qua ñöôïc muõi vaøo khí quaûn, haït töø 0,5 –
5 μm naèm ôû caùc nhaùnh cuoáng phoåi nhoû vaø ñoâi khi ñi vaøo tuùi phoåi. Thaønh

145
cuoáng phoåi vaø caùc nhaùnh cuoáng phoåi coù caáu truùc gaáp neáp daïng sôïi toùc
ñöôïc goïi laø cilia vaø taïi ñaây caùc haït mòn seõ ñöôïc taùch ra cuøng vôùi chaát
nhaày baèng caùch ñöa chuùng ñeán thanh quaûn vaø ñoâi luùc, coù theå seõ ñöôïc
nuoát xuoáng buïng. Söùc khoûe bò ñe doïa khi caùc haït nhoû hôn 0,5 μm tích tuï
trong tuùi phoåi vaø gaây haïi cho cô quan hoâ haáp.
• Ñoäc ñoäng hoïc
Chaát ñoäc ñi vaøo teá baøo theo ba cô cheá chính: khueách taùn (vaän
chuyeån thuï ñoäng), thaám loïc (theo kích thöôùc loã maøng vaø kích thöôùc phaân
töû), vaän chuyeån tích cöïc (gaén keát vaøo phaân töû chaát mang).
• Caùc phaûn öùng vôùi chaát ñoäc
Sinh vaät tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc, thay ñoåi sôùm nhaát dieãn ra ôû möùc teá
baøo. Quan troïng laø thay ñoåi caáu taïo thaønh teá baøo, öùc cheá men laøm thay ñoåi
ñoä chuaån xaùc cuûa DNA gaây bieán dò hoaëc trôû ngaïi cho hoaït ñoäng taêng
tröôûng bình thöôøng cuûa teá baøo. Ví duï buïi chì (Pb).
Khi tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc, söï thích öùng vaø chòu ñöïng cuûa sinh vaät bò
suy giaûm; aûnh höôûng tuoåi thoï cuûa sinh vaät. Ñoù laø hieäu öùng döôùi möùc töû
vong. Khi noàng ñoä chaát khí ñoäc cao ñeán möùc gaây cheát cho caù theå ñoù laø
hieäu öùng töû vong.
• Ñaøo thaûi chaát ñoäc

Caùc chaát ñoäc trong khoâng khí coù theå theo heä thoáng hoâ haáp vaøo tôùi
heä thoáng tuaàn hoaøn vaø baøi tieát ra ngoaøi qua thaän, ruoät hay tuyeán moà hoâi
vaø tuyeán söõa.
4.3.2. AÛnh höôûng cuûa söï tieáp xuùc vôùi chaát oâ nhieãm
• Ñaëc ñieåm
Coù bieåu hieän hieäu öùng ñoäc khi chaát khí ñoäc ñaõ xaâm nhaäp vaøo cô theå
sinh vaät. Tuy nhieân, khoù xaùc ñònh ñöôïc noàng ñoä chaát ñoäc trong cô quan
sinh vaät maø khoâng gieát hay moå sinh vaät ñoù. Do ñoù, ta xaùc ñònh noàng ñoä
chaát ñoäc trong cô quan sinh vaät, qua noàng ñoä trong moâi tröôøng khoâng khí
bao quanh hay döïa vaøo caùc nguyeân lyù döôïc ñoäng hoïc vaø hoùa ñoäng hoïc,
hoaëc xaùc ñònh thôøi gian caàn coù ñeå chaát ñoäc gaây taùc ñoäng ôû moät noàng ñoä
naøo ñoù trong moâi tröôøng khoâng khí.
• Caùch tieáp xuùc

Ñoái vôùi ñoäng vaät, phaûn öùng nhaïy nhaát ñoái vôùi moät chaát ñoäc laø qua

146
maùu. Tuy nhieân, ñoái vôùi moâi tröôøng lao ñoäng vaø sinh hoaït bình thöôøng thì
tieáp xuùc qua ñöôøng hoâ haáp laø thöôøng xuyeân nhaát.
• Ñoä daøi vaø taàn soá tieáp xuùc

Tieáp xuùc caáp tính laø söï tieáp xuùc coù noàng ñoä cao trong moät thôøi gian
ngaén (thöôøng laø 24 giôø). Tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc ñöôïc laëp ñi laëp laïi vôùi lieàu
löôïng thaáp hôn tieáp xuùc caáp tính trong nhöõng khoaûng thôøi gian < 1 thaùng laø
tieáp xuùc baùn caáp tính; trong khoaûng thôøi gian töø 1 ñeán 3 thaùng laø tieáp xuùc baùn
kinh nieân. Söï tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc ôû lieàu löôïng töø phaàn ngaøn ñeán phaàn traêm
so vôùi lieàu tieáp xuùc caáp tính trong khoaûng thôøi gian laâu hôn ba thaùng laø tieáp
xuùc kinh nieân.
Tieáp xuùc ôû lieàu caáp tính gaây ñoäc maïnh hôn ôû lieàu kinh nieân. Khi söï
haáp thuï chaát ñoäc lôùn hôn söï chuyeån hoùa sinh hoïc vaø baøi tieát thì xaûy ra söï
tích luõy chaát ñoäc.

4.4. NGÖÔÕNG ÑOÄC

Khi moät chaát ñoäc trong moâi tröôøng khoâng khí chöa ñaït ñeán moät
noàng ñoä naøo ñoù thì chöa gaây ñoäc vaø coù theå laø chaát coù ích. Ngöôõng ñoäc laø
lieàu löôïng thaáp nhaát gaây ra ngoä ñoäc.
Lieàu löôïng vaø phaûn öùng (dose and responses)
Lieàu löôïng (hay noàng ñoä) ñoäc chaát trong moâi tröôøng khoâng khí
thöôøng lôùn hôn löôïng ñoäc chaát ñi vaøo moâ sinh vaät. Phaûn öùng cuûa ñoäc chaát
ñöôïc mieâu taû nhö laø moái lieân heä giöõa caùc phaûn öùng hoùa hoïc, vaät lyù hoaëc
sinh hoïc sau khi tieáp xuùc vôùi khí ñoäc ôû caùc noàng ñoä khaùc nhau. Thoâng
thöôøng, ngöôøi ta laáy noàng ñoä khí ñoäc trong moâi tröôøng khoâng khí, hoaëc
noàng ñoä haáp thuï vaøo sinh vaät laøm lieàu löôïng thí nghieäm ñònh löôïng phaûn
öùng cuûa sinh vaät vôùi lieàu löôïng ñoäc chaát qua möùc ñoä phaûn öùng cuûa sinh
vaät hoaëc thôøi gian baét ñaàu bieåu hieän phaûn öùng.
Lieàu gaây cheát LD50 (tính baèng mg/kg): laø lieàu löôïng thaáp nhaát laøm
cheát 50% sinh vaät thí nghieäm. Ñaây laø moät thoâng soá suy dieãn baèng phöông
phaùp thoáng keâ, xaùc ñònh theo möùc ñoä ngoä ñoäc caáp tính. Ñoái vôùi ñoäc chaát
trong khoâng khí ta söû duïng noàng ñoä gaây cheát, LC50, tính baèng mg/m3.
Lieàu gaây cheát, noàng ñoä gaây cheát bieåu hieän ñoä ñoäc cuûa ñoäc chaát vaø noù chæ
theå hieän tính ñoäc caáp, khoâng theå hieän ñoä ñoäc maõn tính. (xem theâm
chöông 1)
147
4.5. MOÄT SOÁ ÑOÄC CHAÁT TRONG MOÂI TRÖÔØNG KHOÂNG KHÍ
4.5.1. Carbon oxide (COX)

Carbon monoxide (CO)

− Tính chaát: carbon monoxide (CO) laø chaát khí khoâng maøu, khoâng
muøi, tæ troïng d = 0,967, nhieät ñoä soâi Ts = –199 oC.
− Nguoàn: ñöôïc taïo ra do söï chaùy khoâng hoaøn toaøn cuûa caùc nhieân
lieäu hay vaät lieäu coù chöùa carbon.
Löôïng phaùt thaûi treân theá giôùi khoaûng 250 trieäu taán CO moät naêm,
trong ñoù coù moät phaàn CO sinh hoïc.
Khí CO chieám tæ leä lôùn trong caùc chaát oâ nhieãm moâi tröôøng khoâng
khí, nhöng noàng ñoä khí CO trong moâi tröôøng khoâng khí khoâng oån ñònh,
bieán thieân nhanh, ta chöa xaùc ñònh ñöôïc chính xaùc.
− Tích luõy: ôû trong laùch; khoâng tích luõy trong maùu vaø maát ñi raát nhanh
− Gaây ñoäc
Ñoái vôùi ngöôøi vaø ñoäng vaät: ngöôøi vaø ñoäng vaät coù theå cheát ñoät ngoät khi
tieáp xuùc hít thôû khí CO, do noù taùc duïng maïnh vôùi hemoglobin (Hb) (maïnh
gaáp 250 laàn so vôùi oxy), laáy oxy cuûa Hb vaø taïo thaønh cacboxyhemoglobin,
laøm maát khaû naêng vaän chuyeån oxy cuûa maùu vaø gaây ra ngaït. Phaûn öùng:
Hb.O2 + CO ↔ Hb.CO + O2.
Ngoaøi ra, CO coøn taùc duïng vôùi Fe trong xytochrom–oxydaze – men
hoâ haáp coù chöùc naêng hoaït hoùa oxy – laøm baát hoaït men naøy, laøm söï thieáu
oxy caøng traàm troïng.
Caùc trieäu chöùng beänh xuaát hieän töông öùng vôùi caùc noàng ñoä CO vaø
möùc Hb.CO trong maùu nhö sau:
Baûng 4.2: Möùc ñoä gaây ñoäc phuï thuoäc noàng ñoä Hb.CO trong maùu
Noàg ñoä CO Noàng ñoä Hb.CO trong maùu Möùc gaây ñoäc
trong khoâng khí (ppm) (phaàn ñôn vò)

50 0,07 Nhieãm ñoäc nheï

100 0,12 Nhieãm ñoäc vöøa vaø choùng maët

250 0,25 Nhieãm ñoäc naëng vaø choùng maët

148
 500 0,45 Buoàn noân, noân, truïy tim maïch

1.000 0,60 Hoân meâ

10.000 0,95 Töû vong

Nhieãm ñoäc caáp tính khi noàng ñoä Hb.CO ñaït ñeán 50%.
Ñoái vôùi thöïc vaät: thöïc vaät ít nhaïy caûm vôùi CO so vôùi ngöôøi vaø ñoäng
vaät, nhöng khi noàng ñoä CO cao (100–10.000 ppm) laøm cho laù ruïng, bò
xoaén quaên, caây non bò cheát, caây coái chaäm phaùt trieån. CO laøm maát khaû
naêng coá ñònh nitô, laøm thöïc vaät thieáu ñaïm.
4.5.2. Carbon dioxide (CO2)

− Tính chaát: CO2 laø khí khoâng maøu, khoâng muøi, khoâng chaùy, vò chaùt,
deã hoùa loûng do neùn, tæ troïng d = 1,53, nhieät ñoä soâi Ts = –78oC.
− Nguoàn: CO2 taïo neân do söï ñoát chaùy hoaøn toaøn chaát höõu cô. Noù
coøn ñöôïc taïo ra trong quaù trình phaân huûy chaát höõu cô (muøn raùc)
vaø leân men röôïu.
− Gaây ñoäc
Bình thöôøng, CO2 trong khoâng khí chieám tæ leä thích hôïp coù taùc duïng
kích thích trung taâm hoâ haáp laøm thuùc ñaåy quaù trình hoâ haáp cuûa sinh vaät.
Tuy vaäy, neáu noàng ñoä CO2 trong khoâng khí leân tôùi 50 – 60 ml/m3 (10–
110 mg/l) thì seõ laøm ngöng hoâ haáp sau 30 ÷ 60 phuùt.
Baûng 4.2a. AÛnh höôûng noàng ñoä CO2 trong moâi tröôøng khoâng khí leân söùc
khoûe con ngöôøi

Noàng ñoä (%) Taùc haïi

0,5 Khoù chòu veà hoâ haáp
1,5 Khoâng theå laøm vieäc ñöôïc
3–6 Coù theå nguy hieåm ñeán tính maïng
8–10 Nhöùc ñaàu, roái loaïn thò giaùc, maát tri giaùc ngaït thôû
10–30 Ngaït thôû ngay, thôû chaäm, tim ñaäp yeáu
35 Cheát ngöôøi

149
 4.5.3. Khí sulfur oxide (SOx)
- Tính chaát: Sulfur dioxide (SO2) laø chuû yeáu, coøn sulfur trioxide
(SO3) cuõng coù trong khoâng khí nhöng soá löôïng khoâng nhieàu laém. SO2 laø
khí khoâng maøu, coù vò cay, muøi khoù chòu, tæ troïng d = 2,92.
- Nguoàn: Khí naøy coù nhieàu ôû caùc loø ñoát coù söû duïng nhieân lieäu coù löu
huyønh nhö ôû loø luyeän gang, loø reøn, loø gia coâng noùng, trong coâng nhieäp
hoùa chaát: saûn xuaát H2SO4, söû duïng caùc hoùa chaát chöùa S.
Trong khí quyeån SO2, do hieän töôïng quang hoùa vaø coù xuùc taùc
(V2O5) bieán thaønh SO3.
- Löôïng phaùt thaûi: do saûn xuaát thaûi vaøo khí quyeån raát lôùn, ≈ 66 trieäu
taán sulfur/naêm – 132 trieäu taán SO2/naêm, chuû yeáu laø do ñoát nhieân lieäu
(than, daàu).
- Xaâm nhaäp vaø bieán ñoåi: SO2 vaøo cô theå qua ñöôøng hoâ haáp vaø tieáp
xuùc vôùi nieâm maïc aåm öôùt neân hình thaønh nhanh choùng caùc acid H2SO3 vaø
H2SO4.
- Tích luõy: Do deã tan trong nöôùc neân SO2 sau khi hít thôû vaøo seõ phaân
taùn trong maùu tuaàn hoaøn. ÔÛ maùu, H2SO4 chuyeån hoùa thaønh sunfat vaø thaûi
ra nöôùc tieåu.
- Gaây ñoäc
Taùc haïi cuûa SO2 laø do hình thaønh acid H2SO3, H2SO4.
Ñoái vôùi ñoäng vaät
Baûng 4.3. Taùc haïi cuûa SO2 ñoái vôùi ngöôøi vaø ñoäng vaät
30–20 mg SO2/m3 Giôùi haïn cuûa ñoäc tính
50 mg SO2/m3 Taùc haïi ñöôøng hoâ haáp, ho
260 –130 mg SO2/m3 Lieàu nguy hieåm sau khi hít thôû (30–60 phuùt)
260 –1000 mg SO2/m3 Lieàu gaây cheát nhanh (30–60 phuùt)

Ñoäc tính chung cuûa SOx laø roái loaïn chuyeån hoùa protein vaø ñöôøng,
gaây thieáu vitamin B vaø C, öùc cheá enzym oxydaze. Haáp thuï löôïng lôùn SO2
coù khaû naêng gaây beänh cho heä taïo huyeát vaø taïo ra methemoglobin, taêng
cöôøng quaù trình oxy hoùa Fe2+ thaønh Fe3+.

150
 Ñoái vôùi thöïc vaät
Ñoái vôùi thöïc vaät, SO2 coù taùc haïi ñeán söï sinh tröôûng cuûa rau, quaû.
Noàng ñoä SO2 chæ ñoä 0,03 ppm ñaõ gaây aûnh höôûng ñeán sinh tröôûng cuûa rau,
quaû. Ñoái vôùi caùc loaïi thöïc vaät nhaïy caûm, giôùi haïn gaây ñoäc kinh nieân
khoaûng 0,15 – 0,30 ppm. Nhaïy caûm nhaát ñoái vôùi SO2 laø caùc thöïc vaät baäc
thaáp nhö reâu, ñòa y. ÔÛ noàng ñoä thaáp nhöng vôùi thôøi gian keùo daøi moät soá
ngaøy seõ laøm laù vaøng uùa vaø ruïng. Khi noàng ñoä SO2 trong khoâng khí
khoaûng 1–2 ppm coù theå gaây toån thöông ñoái vôùi laù caây sau vaøi giôø tieáp
xuùc. ÔÛ noàng ñoä cao thì trong moät thôøi gian ngaén ñaõ laøm ruïng laù vaø gaây
beänh cheát hoaïi ñoái vôùi nhieàu loaøi thöïc vaät.
SO2 laø chaát chuû yeáu cuûa möa acid. Möa acid laøm toån thöông laù caây,
voû caây, trôû ngaïi quaù trình quang hôïp, laøm cho laù caây bò vaøng uùa vaø ruïng,
phaù hoaïi caùc toå chöùc beân trong, khieán cho caây troàng moïc raát khoù khaên.
Möa acid coøn caûn trôû söï sinh tröôûng cuûa boä reã, laøm suy giaûm khaû naêng
choáng beänh vaø saâu haïi cuûa caây. Möa acid laøm acid hoùa ñaát, giaûi phoùng ñaát
caùc ion kim loaïi gaây ñoäc cho thöïc vaät.
4.5.4. Hydro sulfur (H2S)

− Tính chaát: hydro sulfur laø khí khoâng maøu, muøi thoái ñaëc tröng, tæ
troïng d = 1,19, nhieät ñoä soâi Ts = –60,2oC. Noàng ñoä 40,3–45,5 % theå tích
H2S trong khoâng khí, hoãn hôïp seõ noå khi coù tia löûa.
− Nguoàn: trong thieân nhieân H2S laø do chaát höõu cô, rau, coû hoaëc caùc
ruoäng luùa, ñaàm laày, vuøng ñaát ngaäp nöôùc, nhieàu taøn tích höõu cô. Quaù trình
phaân giaûi yeám khí caùc höõu cô chöùa löu huyønh hay trong moâi tröôøng ñaát,
nöôùc giaøu löu huyønh seõ taïo ra saûn phaåm H2S. Ñaëc bieät nôi tröôùc ñaây laø
röøng caây hoãn hôïp, hay doøng soâng coå, vònh bieån, qua moät thôøi kyø phaùt
trieån thaønh röøng, sau ñoù coù lôùp phuø sa môùi vuøi laáp, caïn daàn. Noù coøn ñöôïc
sinh ra ôû caùc veát nöùt nuùi löûa, ôû caùc coáng raõnh thaønh phoá nhö Nhieâu Loäc
Thò Ngheø, Taøu Huõ, Beán ngheù, Ruoät ngöïa, Keânh Ñoâi, Keânh Teû… vaø caùc
haàm loø khai thaùc than. Trong coâng nghieäp, H2S sinh ra do quaù trình söû
duïng nhieân – nguyeân lieäu coù chöùa löu huyønh. H2S cuõng ñöôïc sinh ra
trong ngaønh hoùa daàu, luyeän than coác.
− Taûi löôïng phaùt thaûi: öôùc tính töø maët bieån phaùt ra khoaûng 30 trieäu
taán H2S moãi naêm vaø töø maët ñaát phaùt ra khoaûng 60 – 80 trieäu taán moãi
naêm, coøn töø saûn xuaát coâng nghieäp phaùt ra khoaûng 3 trieäu taán moãi naêm.

151
 − Tích luõy: khoâng coù söï tích luõy.
− Chuyeån hoùa: H2S bò oxy hoùa nhanh choùng thaønh caùc sulfate, coù
ñoäc tính thaáp hôn.
− Gaây ñoäc
Ñoái vôùi con ngöôøi vaø ñoäng vaät
H2S coù taùc duïng nhieãm ñoäc toaøn thaân. Khí naøy öùc cheá men hoâ haáp
Warburg (men cytochrom oxydaze) coù theå gaây töû vong. H2S coù taùc duïng
kích thích taïi choã leân nieâm maïc vì tieáp xuùc aåm, hình thaønh caùc loaïi sulfur.
Caùc sulfur ñöôïc taïo thaønh coù theå xaâm nhaäp heä tuaàn hoaøn, taùc ñoäng ñeán
caùc vuøng caûm giaùc – maïch, vuøng sinh phaûn xaï cuûa caùc thaàn kinh ñoäng
maïch caûnh vaø thaàn kinh hering.
ÔÛ noàng ñoä thaáp (0,24 – 0,36 mg/l), H2S coù taùc ñoäng leân maét vaø
ñöôøng hoâ haáp. Moät soá ngöôøi ñaõ caûm thaáy muøi raát khoù chòu cuûa tröùng gaø
vòt thoái, khi H2S ôû noàng ñoä 5 ppm. Vôùi noàng ñoä 150 ppm coù theå gaây toån
thöông boä maùy hoâ haáp vaø maøng nhaày. Tröïc tieáp tieáp xuùc vôùi khí H2S ôû
noàng ñoä 500 ppm trong khoaûng 15 – 20 phuùt seõ sinh ra beänh tieâu chaûy vaø
vieâm cuoáng phoåi. Tieáp xuùc ngaén vôùi khí H2S ôû noàng ñoä 700 – 900 ppm,
thì H2S seõ nhanh choùng xuyeân qua maøng tuùi phoåi, ngay sau ñoù, thaâm
nhaäp vaøo maïch maùu vaø coù theå gaây töû vong.
* Ñoái vôùi thöïc vaät
Hydro sulfur coù taùc duïng laøm toån thöông laù caây, laøm ruïng laù vaø laøm
giaûm sinh tröôûng.
− Ñaøo thaûi: Chæ moät phaàn nhoû (< 6%) löôïng haáp thu vaøo ñoäng vaät
vaø ngöôøi ñöôïc thaûi qua khí thôû ra. Caùc chaát chuyeån hoùa cuûa H2S (sulfate,
hydro sulfide) vaøo thaän, sau ñoù ñöôïc thaûi ra qua nöôùc tieåu.
4.5.5. Nitô oxide (NOx)

− Tính chaát: trong khí quyeån coù nhieàu loaïi nitô oxide, nhöng chuû
yeáu laø nitric oxide (NO) vaø nitô dioxide (NO2).
NO2 laø moät khí coù maøu hoàng, ta coù theå phaùt hieän ñöôïc muøi cuûa noù
khi noàng ñoä ≥ 0,12 ppm. Trong phaûn öùng quang hoùa hoïc noù haáp thuï böùc
xaï töû ngoaïi.
NO laø khí khoâng maøu, tæ troïng d = 1,340, nhieät ñoä soâi Ts = –151,8oC.

152
 − Nguoàn: töø caùc nguoàn ñoát nhieân lieäu daàu, khí ñoát, saûn xuaát hoùa
chaát, haøn caét kim loaïi …
Do hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi, haøng naêm coù khoaûng 48 trieäu taán NOx
(chuû yeáu laø NO2) ñöôïc phaùt thaûi.
– Gaây ñoäc
* Ñoái vôùi ngöôøi vaø ñoäng vaät
Hemoglobin taùc duïng maïnh vôùi khí NO (maïnh gaáp 1500 laàn so vôùi
khí CO), nhöng NO trong khí quyeån haàu nhö khoâng coù khaû naêng thaâm
nhaäp vaøo maïnh maùu ñeå phaûn öùng vôùi Hb.
Khí NO2 vôùi noàng ñoä 100 ppm coù theå laøm cheát ngöôøi vaø ñoäng vaät chæ
sau vaøi phuùt, vôùi noàng ñoä 5 ppm coù theå gaây taùc haïi boä maùy hoâ haáp sau maáy
phuùt tieáp xuùc, vôùi noàng ñoä 15 – 50 ppm gaây nguy hieåm cho phoåi, tim, gan
sau vaøi giôø tieáp xuùc. Vôùi noàng ñoä khoaûng 0,06 ppm cuõng coù theå gaây beänh
phoåi cho ngöôøi, neáu tieáp xuùc laâu daøi.
* Ñoái vôùi thöïc vaät
Moät soá thöïc vaät nhaïy caûm ñoái vôùi moâi tröôøng seõ bò taùc haïi khi noàng
ñoä NO2 khoaûng 1 ppm vaø thôøi gian taùc ñoäng trong khoaûng moät ngaøy. Neáu
noàng ñoä thaáp hôn, chæ ñoä 0,35 ppm, thì thôøi gian taùc ñoäng khoaûng moät
thaùng môùi coù taùc haïi roõ.
4.5.6. Amoniac (NH3)
− Tính chaát: amoniac (NH3) laø moät khí khoâng maøu, muøi khai neân
deã phaùt hieän khi roø ræ, tæ troïng d = 0,597, nhieät ñoä soâi Ts = –33oC. NH3 taïo
vôùi khoâng khí moät hoãn hôïp 16–25% theå tích coù theå gaây noå neáu gaëp tia
löûa. Töø NH3 coù theå taïo ra khí ñoäc môùi laø NO, NO2…
− Nguoàn: amoniac laø chaát laøm laïnh phoå bieán; amoniac coøn coù theå
ñöôïc taïo ra ôû caùc nhaø maùy saûn xuaát phaân ñaïm, saûn xuaát acid nitric vaø laø
chaát thaûi cuûa con ngöôøi vaø ñoäng vaät.
− Gaây ñoäc
* Ñoái vôùi ñoäng vaät vaø ngöôøi
Amoniac laø khí ñoäc coù khaû naêng kích thích maïnh leân leân ñöôøng hoâ
haáp vaø nieâm maïc aåm öôùt, gaây boûng raùt, do phaûn öùng kieàm hoùa keøm theo
toûa nhieät. Ngöôõng chòu ñöïng ñoái vôùi amoniac laø 20 – 40 mg/m3. Khi tieáp

153
xuùc vôùi amoniac vôùi noàng ñoä 100 mg/m3 trong moät khoaûng thôøi gian ngaén
seõ khoâng ñeå laïi haäu quaû laâu daøi. Tuy nhieân, khi tieáp xuùc vôùi amoniac ôû
noàng ñoä 1500 – 2000 mg/m3 trong thôøi gian 30 phuùt seõ nguy hieåm ñoái vôùi
tính maïng. NH3 taùc ñoäng vaøo maùu, khi ñaït noàng ñoä cao seõ leân naõo, gaây
haïi heä thaàn kinh trung öông, laøm ñoäng vaät vaø ngöôøi bò hoân meâ nheï roài
hoân meâ saâu, thaäm chí töû vong.
* Ñoái vôùi thöïc vaät
NH3 coøn gaây beänh cho thöïc vaät: laøm moâ thöïc vaät bò gaãy gioøn; laù coù
theå bò uùa vaøng roài nhanh choùng ruïng laù. NH3 noàng ñoä cao laøm laù caây maát
dieäp luïc trôû neân traéng baïch hay vaøng röïc nhö hieän töôïng xaûy ra gaàn ñaây
ôû khu coâng nghieäp Leâ Minh Xuaân. Hoaëc NH3 cuõng coù taùc ñoäng laøm ñoám
laù vaø ruïng hoa, laøm giaûm soá löôïng reã caây, laøm caây thaáp ñi, laøm quaû bò
thaâm tím vaø laøm giaûm tæ leä naûy maàm haït gioáng.
4.5.7. Khí chlor vaø hôi acid chlorhydric (HCl)
− Tính chaát
Chlor (Cl2) laø chaát khí maøu vaøng luïc, coù muøi soác khoù thôû, tæ troïng d
= 2,486, nhieät ñoä soâi Ts = –33,9oC .
Clorur hydro (HCl) laø khí khoâng maøu, tæ troïng d = 0,921.
− Nguoàn: trong khí quyeån, khí chlor vaø HCl coù nhieàu ôû vuøng nhaø
maùy hoùa chaát, nhaø maùy saûn xuaát phaân boùn…
Khi ñoát than, giaáy, chaát deûo vaø nhieân lieäu raén cuõng taïo ra khí chlor
vaø HCl.
− Chuyeån hoùa:
Cl2 + H2O ↔ HCl + HClO;
2Cl2 + 2H2O ↔ 4HCl + O2;
− Gaây ñoäc
* Ñoái vôùi ñoäng vaät
Khí chlor laø moät chaát cöïc ñoäc ôû baát cöù noàng ñoä naøo, noù coù theå gaây
haïi leân ñoaïn treân cuûa ñöôøng hoâ haáp. Khí chlor gaây ñoäc haïi cho ngöôøi vaø
ñoäng vaät. Tieáp xuùc vôùi moâi tröôøng coù noàng ñoä chlor cao seõ bò xanh xao,
vaøng voït, beänh taät vaø coù theå bò cheát.

154
Baûng 4.4. Möùc ñoä taùc haïi khí ñoäc chlor vaø hôi HCl
3,2 mg/m3 Keùo daøi Coù theå chòu ñöôïc
30 mg/m3 60 phuùt Phuø, vieâm pheá quaûn
3200 mg/m3 Raát ngaén Ngaït thôû

Hôi acid HCl coù taùc haïi ñeán ñöôøng hoâ haáp vaø nieâm maïc maét. Hít
thôû phaûi hôi acid clohydric coù theå bò nhieãm ñoäc. Do taùc duïng kích thích
cuïc boä, HCl seõ gaây boûng, söng taáy, tuï maùu, tröôøng hôïp naëng coù theå daãn
tôùi hieän töôïng phoåi bò moïng nöôùc. Noàng ñoä chlor trong khoâng khí ñaït 3,5
ppm (10 mg/m3) con ngöôøi coù theå ngöûi thaáy muøi. Laøm vieäc laâu trong moâi
tröôøng coù chlor, ñöôøng hoâ haáp vaø maøng maét bò kích thích maïnh, ho nhieàu,
nöôùc maét chaûy daøn duïa.
HCl gaây co thaét thanh quaûn, vieâm pheá quaûn kích thích, phuø phoåi
* Ñoái vôùi thöïc vaät
Noàng ñoä chlor töø 0,3 ñeán 3,2 mg/m3 coù theå nguy hieåm ñoái vôùi caây
coái. Khí chlor vaø HCl laøm cho caây coái chaäm phaùt trieån, gaây baïc laù, vôùi
noàng ñoä cao thì caây cheát.
Döôùi noàng ñoä gaây cheát HCl coù taùc duïng laøm giaûm ñoä môõ boùng cuûa
laù caây, laøm cho caùc teá baøo bieåu bì cuûa laù bò co laïi.
4.5.8. Flor vaø hydro florur (HF)
- Tính chaát: flor (F2) laø chaát khí maøu vaøng, kích thích cöïc maïnh, tæ
troïng d = 1,69. Hydro florur (HF) laø chaát khí khoâng maøu. F2 vaø HF ñeàu laø
nhöõng chaát hoaït ñoäng cöïc maïnh.
- Nguoàn: hoaït ñoäng cuûa nuùi löûa laø nguoàn töï nhieân sinh ra khí
hydro florur (HF) trong khí quyeån. Khí naøy coøn ñöôïc sinh ra töø caùc nhaø
maùy luyeän nhoâm, theùp, caùc nhaø maùy hoùa, ñieän, nhaø maùy saûn xuaát phaân
super phosphate, caùc loø nung gaïch ngoùi vaø töø quaù trình ñoát than.
- Tích luõy, ñaøo thaûi: sau khi haáp thu, florur nhanh choùng thaûi ra
khoûi maùu vaø heä tuaàn hoaøn baèng hai caùch keát hôïp: baøi tieát qua thaän vaø
tích luõy vaøo xöông.
- Gaây ñoäc

155
 * Ñoái vôùi con ngöôøi vaø ñoäng vaät
Hít thôû moät löôïng nhoû HF, hoïng vaø pheá quaûn bò kích thích, gaây khoù
nuoát, ho, töùc ngöïc, ngeït thôû. Khi hít thôû hôi HF coù noàng ñoä treân 1/5000 seõ
gaây toån thöông nieâm maïc vaø phoåi. Mieäng vaø muõi bò loeùt gioáng nhö ôû da.
Caùc veát loeùt raát ñau, tieán trieån chaäm, keøm theo laø chaûy nöôùc muõi vaø nöôùc
boït, ñoâi khi coøn thaáy loeùt ôû giaùc maïc. Thôû hít nhieàu HF gaây khoù thôû döõ
doäi, suy tim vaø lieät cô hoâ haáp, tím taùi, coù theå töû vong, neáu khoâng cuõng
daãn ñeán tình traïng vieâm pheá quaûn – pheá nang, phuø phoåi, hoaïi thö phoåi.
Thöôøng xuyeân tieáp xuùc vôùi florua ôû daïng hôi hay haït trong khoâng khí seõ
toån thöông ôû xöông, daây chaèng vaø coøn gaây roái loaïn caáu truùc raêng.
* Ñoái vôùi thöïc vaät
Hydro florur daïng hôi ñoát chaùy cuoáng vaø meùp laù. Vôùi noàng ñoä nhoû
noù ñaõ haïn cheá ñoä sinh tröôûng cuûa caây, laøm ruïng laù, ruïng hoa quaû, laøm
cho quaû leùp haït, quaû nhoû vaø hay bò nöùt. Ngöôõng phaù hoaïi: 0,2 μg/m3,
trong khoaûng taùc duïng 5 tuaàn.
4.5.9. Methane (CH4)
− Tính chaát: Methane raát deã baét chaùy. Khi chaùy cho ngoïn löûa
khoâng maøu. Noàng ñoä CH4 trong khoâng khí ñaït töø 5 ñeán 15% theå tích
(ñieàu kieän chuaån) seõ noå raát maïnh khi coù tia löûa. Khi chaùy noå taïo ra caùc
chaát oâ nhieãm thöù caáp nhö COx, THC, buïi than.
− Nguoàn: Methane laø moät khí coù trong caùc moû. Noù ñöôïc taïo thaønh
trong caùc væa than vaø thoaùt ra ngoaøi khi caùc moû naøy ñöôïc khai khoaùng.
CH4 cuõng ñöôïc sinh ra töø caùc keânh raïch oâ nhieãm höõu cô cuûa thaønh phoá
nhö Toâ Lòch, Nhieâu Loäc, Thò Ngheø, Tham Löông, Ruoät Ngöïa, Taân Hoùa,
Loø Goám, Keânh Ñoâi, Keânh Teû hay caùc ruoäng luùa ñaàm laày, caùc hoá chöùa
chaát thaûi traïi chaên nuoâi.
– Gaây ñoäc
Baûn chaát CH4 laø khoâng coù taùc ñoäng ñoäc hoùa hoïc nhöng coù taùc ñoäng
chính laø gaây ngaït. Khi noàng ñoä metan trong khoâng khí töø 45% trôû leân gaây
ngaït thôû do thieáu oxy. Khi hít phaûi khí naøy coù theå gaëp caùc caùc trieäu chöùng
nhieãm ñoäc nhö say, co giaät, ngaït, vieâm phoåi, aùp xe phoåi. Khi hít thôû khoâng
khí coù chöùa hôïp chaát hydrocarbon ôû noàng ñoä treân 40.000 mg/m3 coù theå bò
tai bieán caáp tính vôùi caùc trieäu chöùng nhö töùc ngöïc, choùng maët, roái loaïn giaùc
quan, taâm thaàn, nhöùc ñaàu, buoàn noân, noân (say). Khi hít thôû noàng ñoä treân

156
60.000 mg/m3 seõ xuaát hieän caùc côn co giaät, roái loaïn tim vaø hoâ haáp, thaäm
chí gaây töû vong.
4.6. KHÍ ÑOÄC DO HOAÏT ÑOÄNG GIAO THOÂNG
Khí thaûi cuûa caùc phöông tieän vaän taûi nhö xe maùy, oâ toâ, taøu hoûa, taøu
thuûy, maùy bay laø nguoàn gaây oâ nhieãm lôùn cho moâi tröôøng khoâng khí.
Chuùng thaûi ra 2/3 löôïng khí carbon monoxide (CO) vaø 1/2 löôïng khí
hydrocarbon, caùc khí oxide nitô (NOx), sunfur dioxide (SO2), buïi chì (Pb).
OÂ toâ, xe maùy thaûi ra nhieàu khí ñoäc haïi vaø laøm tung buïi baån vaøo baàu
khoâng khí. Caùc khí naøy chuû yeáu laø: CO chieám 90%, hydrocarbon chieám
khoaûng 60%, NOx chieám khoaûng 50% löôïng khí thaûi NOx cuûa thaønh phoá.
Ngoaøi ra, coøn coù moät soá khí khaùc nhö: hôi chì, aldehyde, SO2,…
Trung bình moät xe tieâu thuï 1000 lít xaêng thì thaûi ra 291kg CO, 33,2kg
hydrocarbon, 11,3kg NOx, 0,9 kg SO2, 0,4 kg aldehyde, 0,3kg chì. Beân caïnh
ñoù, phöông tieän giao thoâng duøng nhieân lieäu ñòa khai coøn taïo ra buïi do quaù
trình chaùy khoâng hoaøn toaøn cuûa carbon.
Sau ñaây, trình baøy moät soá caùc khí ñoäc do giao thoâng.
(carbon monoxide (CO), SO2, NOx xem phaàn treân)
Buïi chì (Pb) (xem theâm chöông 5)
− Nguoàn: Tetraetyl chì (Pb(C2H5)4) ñöôïc duøng laøm chaát phuï gia ñeå
naâng cao chæ soá octan cuûa xaêng, giaûm tieáng oàn ñoäng cô vaø choáng hieän
töôïng noå sôùm. Vì vaäy, trong khoùi thaûi coù chöùa nhieàu haït buïi Pb vaø hôïp
chaát chì höõu cô.
− Xaâm nhaäp: Chì töø khí thaûi cuûa xe coä xaâm nhaäp vaøo cô theå qua
ñöôøng hoâ haáp laø nguoàn gaây ñoäc quan troïng nhaát. Chuùng xaâm nhaäp vaøo ngöôøi
vaø ñoäng vaät qua ñöôøng hoâ haáp hay dính baùm da, loâng.
− Tích luõy: Pb trong khí thaûi cuûa caùc phöông tieän giao thoâng ôû daïng
phaàn töû lô löûng kích thöôùc nhoû. 30–50% buïi chì hít vaøo bò giöõ laïi trong heä
thoáng hoâ haáp. Caùc haït coù kích thöôùc 1–3 μm laéng ñoïng laïi trong phoåi.
Caùc haït kích thöôùc lôùn hôn coù theå laéng ñoïng laïi moät soá cô quan khaùc
nhau, chuû yeáu laø ôû boä phaän hoâ haáp treân. Trong cô theå Pb phaân boá chuû yeáu
ôû ba phaàn: maùu, moâ meàm vaø moâ khoaùng (xöông, raêng).
Pb tích luõy nhieàu trong naõo, gan, thaän. ÔÛ gan, tetraetyl chì coù theå

157
chuyeån thaønh trietyl chì vaø Pb voâ cô. Pb voâ cô naøy ñöôïc giaûi phoùng seõ
tích luõy ôû xöông.
− Gaây ñoäc:
* Ñoái vôùi ñoäng vaät
− Pb gaây ñoäc do noù töông taùc vôùi heä enzym. Pb lieân keát vôùi nhoùm
SH– cuûa protein hay thay theá caùc ion kim loaïi khaùc trong caáu taïo cuûa moät
enzym naøo ñoù. Chì öùc cheá men trong quaù trình sinh toång hôïp heme neân
caûn trôû söï toång hôïp hemoglobin.
Chì coù taùc haïi ñeán heä thoáng taïo huyeát (roái loaïn toång hôïp hoàng caàu)
gaây ra chöùng thieáu maùu. Vì vaäy, ngöôøi bò nhieãm chì coù da mai maùi, tai taùi
ñen ñen khoâng coù maøu hoàng nhö tröôùc ñaây hoï voán coù. Pb taùc haïi ñeán heä
thoáng thaàn kinh: ñöa ñeán nhöõng roái loaïn thaàn kinh, laøm giaûm trí nhôù, suy
nhöôïc, nhòp tim chaäm, haï huyeát aùp (beänh naõo do chì). Nghieân cöùu gaàn ñaây
cho thaáy chì cuõng coù theå laø yeáu toá gaây huyeát aùp cao vaø beänh tim maïch ôû
ngöôøi trung nieân da traéng vaø moät soá aûnh höôûng khaùc ñeán noäi tieát…
Ñoái vôùi ngöôøi lôùn, haáp thuï 10 mg Pb kim loaïi moät laàn trong 1 ngaøy,
gaây nhieãm ñoäc naëng sau vaøi tuaàn. Neáu haáp thuï 1mg Pb haèng ngaøy, sau
nhieàu ngaøy, coù theå gaây nhieãm ñoäc maõn tính; ôû möùc ñoä 1000 mg Pb vaøo
cô theå moät laàn seõ gaây töû vong.
Ñoái vôùi ñoäng vaät: noàng ñoä 5 mg/l bò nhieãm ñoäc nghieâm troïng; chuoät
nhaét cheát ngay; noàng ñoä 182 mg/m3, thoû cheát sau 18 giôø.
* Ñoái vôùi thöïc vaät
Coù 2 daïng Pb seõ aûnh höôûng ñeán thöïc vaät: 1- buïi chì trong khoâng khí
oâ nhieãm seõ baùm vaøo laù caây, caûn trôû quang hôïp cuûa caây; vaø 2- buïi chì laéng
tuï xuoáng ñaát. Töø ñaát caây seõ huùt chì vaø haáp thuï noù. Daïng aûnh höôûng naøy
cuõng seõ qua reã, tích luõy nhieàu ôû reã, moät soá ít leân thaân, laù vaø quaû haït (xem
chöông 2 – phaàn KLN trong buøn coáng raõnh)

4.7. MOÄT SOÁ BEÄNH NGHEÀ NGHIEÄP DO CHAÁT THAÛI COÂNG

NGHIEÄP TRONG KHOÂNG KHÍ
Ñoäc chaát ngheà nghieäp: laø nhöõng chaát coù trong moâi tröôøng hoaït
ñoäng ngheà nghieäp khi xaâm nhaäp vaøo cô theå gaây neân caùc bieán ñoåi sinh

158
lyù, sinh hoùa, phaù vôõ theá caân baèng sinh hoïc gaây roái loaïi chöùc naêng soáng
bình thöôøng daãn ñeán traïng thaùi beänh lyù cuûa cô quan heä thoáng vaø toaøn
boä cô theå. Ñoù laø nguyeân nhaân cuûa nhieãm ñoäc caáp tính vaø maõn tính ngheà
nghieäp.
Ñoäc chaát coù trong moâi tröôøng xung quanh nôi lao ñoäng vaø lieân quan
chaët cheõ vôùi moät ngheà nghieäp naøo ñoù laø ñoäc chaát ngheà nghieäp; beänh do
noù gaây ra laø nhieãm ñoäc ngheà nghieäp.
Beänh ngheà nghieäp laø tình traïng beänh lyù phaùt sinh do nhöõng ñieàu
kieän lao ñoäng coù taùc haïi ngheà nghieäp gaây neân.
Nguoàn goác gaây nhieãm ñoäc trong saûn xuaát
- Khoâng toân troïng tieâu chuaån, qui taéc veä sinh, an toaøn lao ñoäng (40%)
- Maùy moùc thieát bò laïc haäu, khoâng ñaûm baûo qui trình kín. Söï coá kyõ
thuaät (22%)
- Thieáu thieát bò thoâng gioù, huùt hôi ñoäc taïi choã (15%)
- Duïng cuï phoøng hoä caù nhaân (khaåu trang) khoâng ñuû, chaát löôïng
khoâng toát (12%)
Ñöôøng xaâm nhaäp cuûa ñoäc chaát vaøo cô theå ngöôøi lao ñoäng nhieàu
nhaát laø qua ñöôøng hoâ haáp roài ñeán qua da vaø qua ñöôøøng tieâu hoùa (caû
mieäng vaø muõi), moät phaàn coù theå qua maét. 95% tröôøng hôïp nhieãm ñoäc
ngheà nghieäp laø do ñoäc chaát xaâm nhaäp qua ñöôøng hoâ haáp. Ñöôøng ñoäc chaát
taùc ñoäng vaøo ñoäng vaät thöïc nghieäm theo thöù töï quan troïng laø: tieâu hoùa,
hoâ haáp, da, maét.
a/ Caùc hoùa chaát xaâm nhaäp vaøo cô theå vaø gaây ñoäc qua ba giai
ñoaïn goàm:
- Giai ñoaïn tieáp xuùc: caùc hoùa chaát vaøo cô theå roài tích luõy laïi hay
thaûi ra ngoaøi nguyeân veïn hay ôû daïng ñaõ chuyeån hoùa.
- Giai ñoaïn thaám nhieãm hay toån thöông sinh hoïc: chaát ñoäc sau khi
xaâm nhaäp cô theå, gaây roái loaïn chuyeån hoùa, chuû yeáu laø gaây roái loaïn caùc
heä thoáng enzym
- Giai ñoaïn coù bieåu hieän laâm saøng: caùc toån thöông sinh hoïc daãn tôùi
roái loaïn chöùc naêng vôùi caùc bieåu hieän laâm saøng. Giai ñoaïn coù bieåu hieän
laâm saøng laø giai ñoaïn nhieãm ñoäc thöïc söï.

159
 b/ Caùc beänh buïi phoåi
– Tính chaát: buïi laø nhöõng haït nhoû khích thöôùc töø 1 ñeán vaøi traêm μm
trong khoâng khí xung quanh.
– Nguoàn: nhaø maùy saûn xuaát vaät lieäu xaây döïng, saûn xuaát hoaù chaát,
xöôûng cô khí, do giao thoâng …
– Tích luõy: trong phoåi vaø ôû caùc cô quan cuûa ñöôøng hoâ haáp treân. Caùc
haït buïi kích thöôùc > 10μm ñöôïc giöõ laïi bôûi caùc loâng ôû khoang muõi, sau ñoù
thaûi ra ngoaøi. Khí oâ nhieãm vaø caùc haït buïi nhoû tieáp tuïc ñi vaøo saâu trong
caùc cô quan hoâ haáp vaø caùc haït buïi coù kích thöôùc < 10μm coù theå bò giöõ laïi
ôû phoåi (caùc haït buïi kích thöôùc < 1μm ñöôïc vaän chuyeån ñi theo khí trong
heä thoáng hoâ haáp) hay vaøo maùu gaây nhieãm ñoäc. Lôùp maøng nhaày bò kích
thích laøm khoù khaên cho quaù trình hoâ haáp vaø coù theå gaây caùc beänh:
+ Vieâm phoåi: laøm taéc ngheõn caùc pheá quaûn, giaûm khaû naêng phaân
phoái khí.
+ Khí thuõng phoåi: phaù hoaïi caùc tuùi phoåi, giaûm khaû naêng trao ñoåi
giöõa oxy vaø dioxide carbon.
+ Ung thö phoåi: phaù hoaïi caùc moâ phoåi, laøm taéc ngheõn söï trao ñoåi
giöõa maùu vaø teá baøo, aûnh höôûng ñeán khaû naêng tuaàn hoaøn maùu, töø ñoù daãn
ñeán caùc vaán ñeà veà tim, maïch.
+ Beänh vieâm muõi dò öùng, hen pheá quaûn.
+ Beänh buïi phoåi: do buïi vaøo ñoïng laïi ôû phoåi.
- Gaây ñoäc
Buïi trong khoâng khí coù taùc haïi chuû yeáu ñeán heä hoâ haáp, roài maét, da...,
sau ñoù tuøy theo tính chaát cuûa buïi maø noù coù taùc ñoäng ñeán caùc cô quan khaùc
cuûa cô theå. Buïi baùm treân maët da coù theå gaây vieâm da, taáy ñoû, ngöùa, raùt xoùt.
Neáu vaøo phoåi, buïi seõ gaây kích thích cô hoïc vaø phaùt sinh phaûn öùng xô hoùa
phoåi, gaây ra caùc beänh veà ñöôøng hoâ haáp. Caùc haït buïi coù kích thöôùc trong
khoaûng 0,5–5 μm nhaát laø buïi amiaêng, buïi silic cuûa caùc nhaø maùy xi maêng,
saûn xuaát taám lôïp, coâng tröôøng ñaù, xaây döïng laø nguy hieåm nhaát. Khi caùc haït
buïi naøy vaøo phoåi taïo thaønh nhöõng khoái giaû u, hieän töôïng naøy taïo caùc phaàn
xô haït lan truyeàn vaø tieán trieån theo tính chaát gaây caùc beänh buïi phoåi.
Beänh buïi phoåi – silic gaây ra cho coâng nhaân caùc ngaønh khai thaùc moû,
cô khí luyeän kim, goám söù, thuûy tinh. Trong buïi phaùt taùn coù chöùa SiO2 töï
do, haøm löôïng SiO2 töï do caøng cao nguy cô maéc beänh caøng lôùn. Trong

160
phoåi hình thaønh caùc haït silico troøn, khoái giaû u, khí thuõng ôû ngoaøi rìa hay
ñaùy phoåi, caùc haïch roán phoåi bò xô hoùa, maøng phoåi bò dính, vieâm daøy maøng
phoåi. Beänh coù theå gaây bieán chöùng chuû yeáu laø: lao phoåi, suy hoâ haáp, nhieãm
khuaån pheá quaûn – phoåi caáp tính.
c/ Caùc chaát ñoäc khaùc
Goàm coù caùc trieäu chöùng nhieãm CO, H2S, hôïp chaát ña voøng caùc buïi
phoùng xaï (xem theâm ôû caùc chöông tröôùc vaø chöông sau)

4.8. CAÙC BEÄNH DO ÑOÄC CHAÁT TRONG KHOÂNG KHÍ ÑOÁI VÔÙI ÑOÄNG
VAÄT VAØ THÖÏC VAÄT
4.8.1. Ñoái vôùi ñoäng vaät
Caùc chaát oâ nhieãm trong khoâng khí taùc ñoäng vaøo cô theå ngöôøi vaø
ñoäng vaät tröôùc heát laø qua ñöôøng hoâ haáp, cuõng nhö laø taùc ñoäng tröïc tieáp
leân maét vaø leân da cuûa cô theå. Chuùng gaây ra caùc beänh nhö ngaït thôû, vieâm
phuø phoåi, moät soá chaát oâ nhieãm gaây kích thích ñoái vôùi caùc beänh ho, hen
suyeãn, lao phoåi, ung thö phoåi, gaây cay chaûy nöôùc maét, gaây beänh di öùng,
ngöùa treân da, meà ñay… Buïi ñaù vaø buïi amiaêng gaây ra beänh buïi phoåi. Nguy
hieåm nhaát laø moät soá chaát gaây beänh ung thö. Taùc ñoäng cuûa caùc chaát oâ
nhieãm vaøo ñöôøng hoâ haáp moät phaàn coøn phuï thuoäc vaøo söï hoøa tan cuûa
chuùng trong nöôùc. Neáu caùc chaát oâ nhieãm coù tính chaát hoøa tan trong nöôùc
thì khi ta hít thôû khoâng khí, chuùng seõ hoøa tan trong phaàn loûng cuûa ñöôøng
hoâ haáp treân vaø gaây taùc ñoäng leân cô quan naøy. Tính chaát xaâm nhaäp vaøo
phoåi cuûa nhieàu loaïi chaát oâ nhieãm coøn lieân quan ñeán söï coù maët cuûa caùc
khí dung trong khoâng khí. Bình thöôøng caùc chaát oâ nhieãm naøy khoâng thaâm
nhaäp vaøo saâu trong khí quaûn vaø pheá quaûn, nhöng nhôø caùc khí dung haáp
thuï maø coù khaû naêng thaâm nhaäp vaøo saâu hôn trong phoåi vaø cho ñeán taän
caùc pheá nang. Theo soá lieäu nghieân cöùu cuûa caùc baùc só vaø kyõ sö thoâng gioù
ôû vuøng moû than Quaûng Ninh thì moâi tröôøng khoâng khí ôû ñaây bò oâ nhieãm
buïi raát naëng. ÔÛ caùc nhaø maùy saøng, tuyeån than coù noàng ñoä buïi cöïc ñaïi tôùi
80 – 200 mg/m3, trong ñoù löôïng haït buïi coù kích thöôùc döôùi 5 μm (buïi gaây
beänh hoâ haáp) chieám 50 ÷ 80%. Haøm löôïng buïi SiO2 (gaây beänh buïi phoåi),
chieám tæ leä 16 – 30%. Do ñoù, tæ leä coâng nhaân vuøng moû Quaûng Ninh bò
maéc beänh tai muõi hoïng chieám treân 80% trong toång soá ngöôøi ñöôïc khaùm.
Soá ngöôøi bò beänh buïi phoåi laø coâng nhaân moû chieám tôùi 85% treân toång soá
coâng nhaân bò maéc beänh buïi phoåi trong ngaønh coâng nghieäp toaøn quoác.

161
 Moät vaøi chöùng beänh do naám, vi sinh vaät gaây ra cho thuù nuoâi nhö:
− Vi khuaån mycobacterium gaây beänh bovine ôû gia suùc, lôïn.
− Vi khuaån bovis gaây beänh loeùt muõi truyeàn nhieãm ôû ngöïa, löøa. Ñoù
laø daïng u böôùu, vieâm loeùt ôû heä thoáng hoâ haáp, caùc cô quan beân trong, treân
da, tæ leä töû vong cao.
− Naám aspergillosis fumigatus gaây beänh naám ôû chim boà caâu, gaø vòt.
− Naám cryptococcus neoformans gaây beänh crytococcosi bovine ôû
ngöïa, gaây ra caùc noát saàn trong phoåi ngöïa.
− Naám coccidioides immitis gaây beänh coccodiomycoisi, soát röøng,
thaáp khôùp ôû gia suùc, ngöïa, choù, loaøi gaëm nhaám.
− Naám histopplasma capsulatum gaây beänh histoplamosis ôû vaät nuoâi
trong nhaø.
Moät soá beänh do caùc hoùa chaát trong khoâng khí:
− Nitô dioxide (NO2) gaây beänh vieâm phoåi ôû ñoäng vaät. Ví duï, ôû
chuoät tieáp xuùc vôùi noàng ñoä NO2 laø 0,940 mg/m3 trong 4 giôø laøm thay ñoåi
hình thaùi caùc teá baøo phoåi.
− Flor vaø florur hydro laøm moøn raêng vaø xöông, gaây chöùng meàm
xöông ôû ñoäng vaät, ñoäng vaät bò lieät khoâng ñöùng leân ñöôïc.
− Pb vaøo trong cô theå ñoäng vaät tích tuï ôû trong xöông, thaän, gan,
tuî, phoåi. Pb laøm lieät chi ôû gia suùc vaø ngöïa.
4.8.2. Ñoái vôùi thöïc vaät
Haàu heát caùc chaát ñoäc oâ nhieãm trong moâi tröôøng khoâng khí ñeàu coù
taùc haïi xaáu ñeán thöïc vaät, gaây aûnh höôûng coù haïi ñoái vôùi ngheà noâng vaø
ngheà laøm vöôøn. Bieåu hieän chính cuûa noù laø laøm cho caây chaäm phaùt trieån.
Nhöõng thaønh phaàn oâ nhieãm trong moâi tröôøng khoâng khí nhö: SO2,
HF, caùc hôi, buïi töø coâng nghieäp luyeän ñoàng, chì, keõm, nhoâm,… ÔÛ nöôùc ta,
ñaëc bieät laø hôi khí boác ra töø caùc loø nung voâi, nung gaïch thuû coâng, ngay caû
khi noàng ñoä cuûa chuùng thaáp cuõng laøm chaäm quaù trình sinh tröôûng cuûa
thöïc vaät; ôû noàng ñoä cao laøm vaøng laù, laøm hoa quaû bò leùp, bò nöùt, bò thui vaø
möùc ñoä cao hôn thì laù caây cuõng nhö hoa quaû ñeàu bò ruïng, cheát hoaïi.
Caùc loaïi buïi ñaát ñaù baùm vaøo laù caây nhieàu cuõng aûnh höôûng ñeán sinh
tröôûng cuûa thöïc vaät vì laøm giaûm quaù trình luïc dieäp hoùa quang hôïp ôû caây.

162
 Caù bieät cuõng coù chaát oâ nhieãm coù taùc duïng toát ñoái vôùi thöïc vaät, laøm
taêng cöôøng sinh tröôûng caây, ñaëc bieät laø ñoái vôùi caùc loaïi taûo nhö laø caùc
chaát phoát pho, nitô vaø carbon.
Chaát ñoäc ñöôïc haáp thuï vaøo laù caây qua khí khoång.
Caùc loaïi taùc haïi do chaát oâ nhieãm khoâng khí coù theå gaây ra cho thöïc
vaät laø:
− Cheát hoaïi: hieän töôïng taát caû caùc moâ phía treân vaø phía döôùi laù
bò cheát.
− Toån haïi saéc toá: chöùng laù bò naâu ñen, ñen, ñoû tía hoaëc xuaát hieän
caùc ñoám ñoû.
− Taùc ñoäng ñeán söï phaùt trieån: bieåu hieän ôû söï kìm haõm phaùt trieån,
choài non bò kìm haõm, khoâng naûy choài, laøm chuùng bò xoaén laïi, ruïc ruõ hoaëc
coøi coïc, laù ruïng, hoa choùng taøn; Ngöôïc laïi, ñoâi luùc chaát ñoäc trong khoâng
khí kích thích phaùt trieån, laøm laù phaùt trieån quaù nhanh, phieán laù quaên laïi.
Caùc chaát oâ nhieãm khoâng khí gaây toån haïi ñeán thöïc vaät:
− Ngoaøi moät soá chaát ñoäc SO2, H2S, NO2 ñaõ giôùi thieäu ôû phaàn tröôùc,
ôû ñaây xin löu yù theâm caùc chaát sau.
− Cl2 trong khí quyeån leân ñeán 0,300 ÷ 4,500 mg/m3 laøm meùp laù bò
quaên, cuoáng laù bò cheát hoaïi, phieán laù bò taåy traéng. Ngöôõng phaù hoaïi:
300μg/m3, trong khoaûng thôøi gian taùc duïng 2 giôø.
− F2: gaây cheát hoaïi, laøm gioøn gaõy gaân laù; gaây thieáu nöôùc, thieáu
chaát dinh döôõng.
− Vôùi noàng ñoä O3 = 0,2 ppm thì nhieàu loaïi caây (caø chua, ñaäu,…) bò aûnh
höôûng, sinh tröôûng chaäm vaø giaûm naêng suaát. Vôùi noàng ñoä O3 = 15 ÷ 20 ppm,
caây bò beänh ñoám laù, maàm bò khoâ heùo.

Caâu hoûi
1. OÂ nhieãm khoâng khí laø gì? Hieän traïng oâ nhieãm khoâng khí hieän nay
taïi thaønh phoá nhö theá naøo?
2. Baïn haõy neâu moät soá chaát oâ nhieãm khoâng khí chính vaø caùc nguoàn
thaûi ra chuùng trong?
3. Caên cöù vaøo kích thöôùc haït, ta coù theå chia caùc haït trong khoâng khí
thaønh nhöõng daïng naøo?
4. Caên cöù vaøo taùc ñoäng cuûa chaát ñoäc ta coù theå chia ñoäc chaát trong
moâi tröôøng khoâng khí thaønh nhöõng daïng naøo?

163
 5. Trình baøy söï xaâm nhaäp cuûa chaát ñoäc trong khoâng khí vaøo cô theå
vaø söï ñaøo thaûi cuûa chaát ñoäc ôû cô theå con ngöôøi.
6. Baïn haõy neâu moät soá khí ñoäc phaùt sinh trong hoaït ñoäng giao thoâng
vaø aûnh höôûng cuûa chuùng ñoái vôùi caùc loaøi ñoäng thöïc vaät vaø con
ngöôøi?
7. Baïn haõy neâu nhöõng nguoàn goác gaây nhieãm ñoäc trong saûn xuaát, con
ñöôøng vaø caùc giai ñoaïn xaâm nhaäp cuûa chuùng vaøo cô theå?
8. AÛnh höôûng cuûa ñoäc chaát trong khoâng khí ñoái vôùi caùc loaøi thöïc vaät?
9. AÛnh höôûng cuûa ñoäc chaát trong khoâng khí ñoái vôùi caùc loaøi ñoäng vaät
vaät?
10. AÛnh höôûng cuûa ñoäc chaát trong khoâng khí ñoái vôùi con ngöôøi?

Taøi lieäu tham khaûo

1. LEÂ HUY BAÙ, Moâi tröôøng (taäp 1), Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ
thuaät, Haø Noäi, 1997
2. LEÂ HUY BAÙ, Quaûn trò moâi tröôøng, NXB Khoa hoïc vaø Kyõ thuaät,
Haø Noäi, 1997.

164
 CHÖÔNG 5

ÑOÄC CHAÁT KIM LOAÏI NAËNG

(HEAVY METAL TOXICOLOGY)
5.1. TOÅNG QUAN
5.1.1. Giôùi thieäu
OÂ nhieãm KLN chuû yeáu gaây ra bôûi caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi, caùc
aûnh höôûng cuûa taäp quaùn noâng nghieäp hoaëc töø khai thaùc moû vaø töø saûn xuaát
coâng nghieäp, söû duïng ñaïn chì cuûa thôï saên vaø söï phoùng thích chì töø caùc xe
oâ toâ ngaøy caøng traàm troïng.
Söï oâ nhieãm ñaát canh taùc bôûi caùc KLN do söï söû duïng trong moät thôøi
gian daøi caùc chaát tröø saâu voâ cô, buøn coáng raõnh oâ nhieãm laøm chaát caûi taïo
ñaát vaø do caùc heä thoáng töôùi tieâu bò tích tuï caùc nguyeân toá ñoäc vôùi haøm
löôïng lôùn ôû caùc vuøng ñaát aåm öôùt.
5.1.2. Nguoàn goác vaø aûnh höôûng cuûa ñoäc chaát KLN

5.1.2.1. Töø caùc chaát tröø saâu voâ cô

Thuoác tröø saâu voâ cô laø raát caàn thieát cho caây troàng. Caùc hoùa chaát nhö
arsenate, calci arsenate vaø ñoàng sulfate ñöôïc söû duïng ñeå tröø caùc naám gaây
beänh vaø caùc loaøi ñoäng vaät chaân ñoát hôn moät theá kyû nay (ngaøy nay chuùng
ñaõ ñöôïc thay theá bôûi caùc thuoác tröø saâu höõu cô toång hôïp). Löôïng thuoác
phun thoâng thöôøng lôùn, ñeán 8,7 kg/ ha/ naêm; 2,7 vôùi arsenic; 7,5 vôùi keõm
vaø 3,5 vôùi ñoàng; tuøy vaøo loaïi haït gioáng, vaøo beänh gaây haïi vaø vaøo coâng
thöùc thuoác. Tuøy thuoäc vaøo chaát neàn cuûa thuoác tröø saâu söû duïng maø taát caû
caùc nguyeân toá naøy coù theå ñoïng laïi treân ruoäng ñoàng, trong caây vaø trong heä
sinh thaùi.
Do caùc nguyeân toá naøy bò lieân keát taïo phöùc bôûi caùc chaát höõu cô trong
ñaát vaø bôûi caùc beà maët trao ñoåi ion khaùc vôùi haït keo ñaát, chuùng raát hieám
khi hoøa tan vaø coù xu höôùng tích tuï laïi trong nöôùc. Chaúng haïn, noàng ñoä chì
lôùn ñeán 890 ppm, vaø 126 ppm arsenic ñöôïc tìm thaáy trong ñaát beà maët cuûa
vöôøn taùo (Malus pumila) ôû Ontario, so vôùi möùc neàn cuûa nguyeân toá naøy
töông öùng laø < 25 vaø < 10 ppm (Frant et al, 1976). Söï tích tuï naøy do hôn
70 naêm söû duïng chì, arsenate laøm thuoác tröø saâu, ñaëc bieät laø choáng laïi

164
böôùm tuyeát (laspreyresia pomonella) gaây neân beänh taùo saâu. Söï tích tuï
taêng daàn cuûa caùc caën chì vaø arsenic trong ñaát ñaõ ñöôïc keát luaän chaéc chaén.
Trong caùc nghieân cöùu töông töï, ôû moät vöôøn taùo gaàn Amhetst,
Massachusetts, coù söï oâ nhieãm ñaát beà maët lôùn hôn 1400 ppm chì vaø 330
ppm arsenic vaø moät söï töông quan chaët cheõ giöõa caùc noàng ñoä cuûa nhöõng
nguyeân toá naøy (Veneman et al. 1983).
Ñaát canh taùc cuõng coù theå bò oâ nhieãm thuûy ngaân. Caùc nguoàn quan
troïng nhaát laø söû duïng caùc hôïp chaát höõu cô thuûy ngaân ñeå xöû lyù haït gioáng,
nhö nhuùng haït caùc caây thuoäc hoï hoa thaäp töï vaøo sulfate thuûy ngaân vaø xöû
lyù beänh caây baèng phenyl thuûy ngaân acetate. Caùc hôïp chaát thuûy ngaân cuõng
ñöôïc duøng ñeå kieåm soaùt caùc beänh do naám ôû lôùp coû hay söï phaù hoaïi cuûa
coû daïi digitaria spp. Haøm löôïng thuûy ngaân töø 24 ñeán 120 ppm ñöôïc tìm
thaáy trong ñaát beà maët ôû caùc baõi coû saân golf, nhöõng nôi coá gaéng taïo caùc
baõi coû thuaàn nhaát vaø loaïi tröø caùc loaïi coû daïi khaùc (A.J.MacLean et al.
1973). Caùc hôïp chaát thuûy ngaân cuõng ñöôïc söû duïng roäng raõi ñeå xöû lyù haït
gioáng. Muïc ñích cuûa vieäc laøm naøy laø baûo veä caùc haït môùi naûy maàm khoûi
caùc naám beänh, ñaëc bieät laø trong giai ñoaïn “laøm aåm”, söï nhieãm naám beänh
naøy baét nguoàn töø beà maët phaân caùch giöõa ñaát vaø khoâng khí laøm cho caây
con yeáu ñi, luïi taøn vaø cheát. Coù nhöõng khaûo saùt veà söï tích tuï thuûy ngaân vaø
chaát ñoäc trong cô theå caùc chim hoang daïi vaø ñoäng vaät coù vuù cuõng nhö
caùc thuù aên thòt, sau khi chuùng aên nhöõng haït gioáng ñaõ xöû lyù hoùa chaát
(Fimreite, 1970…). Söû duïng caùc hôïp chaát alkyl thuûy ngaân nhö methyl thuûy
ngaân laø moät moái nguy haïi ñieån hình, do thuûy ngaân ôû daïng naøy raát ñoäc vaø
deã bò ñoàng hoùa bôûi caùc con thuù töø thöùc aên cuûa chuùng. Fimreite vaø caùc
ñoàng söï (1970) ñaõ khaûo saùt haøm löôïng thuûy ngaân trong moâ cuûa caùc loaøi
gaëm nhaám vaø chim, tìm ñöôïc khaùc bieät lôùn giöõa caùc vuøng ñöôïc phun vaø
khoâng phun alkyl thuûy ngaân ôû mieàn ñoâng Canada. Vieäc söû duïng caùc hôïp
chaát ankyl thuûy ngaân ñeå ngaâm haït gioáng ñaõ bò caám ôû caùc nöôùc coâng
nghieäp töø sau nhöõng naêm 60, sau khi haäu quaû sinh thaùi cuûa nhöõng hoùa
chaát naøy ñöôïc coâng nhaän, ñaëc bieät laø gaây ñoäc cho thuù hoang. ÔÛ Thuïy
Ñieån, caùc hôïp chaát alkyl thuûy ngaân bò caám töø naêm 1966 vaø caùc hôïp chaát
alkoxyl alkyl thuûy ngaân keùm ñoäc hôn ñöôïc chaáp thuaän ñeå thay theá. Vieäc
naøy haàu nhö laøm giaûm töùc thôøi söï nhieãm ñoäc ñoái vôùi thuù hoang, caùc loaøi
chim aên thòt vaø laøm taêng soá löôïng ôû moät soá loaøi (Wallin, 1984).
Con ngöôøi cuõng bò nhieãm ñoäc do aên phaûi caùc haït thoùc ñaõ xöû lyù
duøng cho vieäc gieo troàng. Moät trong nhöõng tröôøng hôïp toài teä nhaát cho con

165
ngöôøi xaûy ra vaøo naêm 1960 ôû Irac. Khi ñoù, khoaûng 6500 ngöôøi bò ngoä ñoäc
(khoaûng 5000 ngöôøi bò cheát) do aên phaûi caùc haït gioáng ñöôïc xöû lyù baèng thuûy
ngaân. Trong vaøi tröôøng hôïp, ngöôøi daân ñoïc ñöôïc lôøi caûnh baùo in saün ôû bao bì
nhöng noù cuõng bò boû qua do hoï khoâng nhaän thöùc ñöôïc raèng caùc haït gioáng
ñöôïc xöû lyù baèng thuoác tröø saâu coù theå ñoäc vôùi con ngöôøi. Nhöõng vuï ngoä ñoäc
töông töï do aên phaûi haït gioáng ñaõ xöû lyù baèng thuûy ngaân ñaõ xaûy ra ôû Iran,
Pakistan, Guatemala vaø caùc nôi khaùc (Goldwater vaø Ckarkson, 1977).
5.1.2.2. Töø buøn coáng raõnh
Vieäc söû duïng buøn coáng coù chöùa kim loaïi coù theå gaây ra söï oâ nhieãm ñaát
noâng nghieäp vaø haït gioáng. Buøn coáng raõnh laø moät saûn phaåm phuï cuûa quaù
trình xöû lyù nöôùc thaûi ñoâ thò. Buøn coáng raõnh ñöôïc öa chuoäng do nhieàu chaát
höõu cô vaø chöùa haøm löôïng ñaùng keå döôõng chaát ña löôïng nhö nitô vaø phoát
pho. Chaúng haïn, 5,6 x 106 taán/naêm saûn phaåm buøn coáng ôû Myõ, khoaûng 42%
ñöôïc duøng boùn cho ñaát noâng traïi; 5,9 x 106 taán/naêm saûn phaåm buøn coáng ôû
Taây AÂu (Brown vaø Jacobson, 1970). Buøn coáng ñöôïc duøng ôû haàu heát caùc
nöôùc coâng nghieäp, nôi vieäc xöû lyù chaát thaûi laø thöôøng xuyeân.
Khoâng may laø buøn thaûi ra töø coâng nghieäp coù chöùa löôïng lôùn caùc
chaát ñoäc. Noàng ñoä cuûa caùc nguyeân toá kim loaïi naëng ñoäc haïi trong nöôùc
coáng ôû nhieàu nöôùc coâng nghieäp thay ñoåi khuûng khieáp. Söï thay ñoåi to lôùn
naøy phaûn aùnh söï khaùc bieät veà baûn chaát cuûa caùc nguoàn thaûi coâng nghieäp
vôùi caùc heä thoáng nöôùc thaûi rieâng bieät. Söï ña daïng cuûa caùc nguyeân toá
cadmi, ñoàng, nickel vaø keõm laø nguyeân nhaân chaéc chaén gaây neân ñoäc tính
vaät lyù khi buøn coáng ñöôïc duøng cho ñaát canh taùc.
Chæ moät phaàn raát nhoû goïi laø “dinh döôõng vi löôïng” trong toång löôïng
nguyeân toá ñoäc trong buøn coáng coù lôïi cho caây. Söï phaùt trieån caây phuï thuoäc
vaøo khaû naêng trao ñoåi cation vaø pH cuûa ñaát, soá löôïng buøn söû duïng, thaønh
phaàn nguyeân toá cuûa noù vaø loaøi hoaëc gioáng caây. Nhöõng caây troàng treân ñaát
buøn coáng coù theå taêng haøm löôïng vaø ñoäc tính kim loaïi trong moâ cuûa chuùng
(Cunningharm et al, 1975). Caùc kim loaïi ñöôïc ñoàng hoùa coù theå vaøo thöùc
aên cuûa ngöôøi vaø ñöôïc aên vaøo tröïc tieáp hay giaùn tieáp khi aên thòt gia suùc
ñöôïc nuoâi töø caùc loaïi caây troàng treân.
Roõ raøng laø nghieân cöùu KLN trong buøn coáng raõnh ñeå phuïc vuï cho
vieäc söû duïng buøn coáng ñoù laøm phaân boùn thì ñieàu tröôùc tieân laø phaûi nghieân
cöùu khaû naêng gaây oâ nhieãm cuûa KLN leân ñaát canh taùc, leân caây troàng.
Trong ñieàu kieän ôû nöôùc ta, nhöõng nghieân cöùu loaïi naøy chöa nhieàu, thì

166
vieäc nghieân cöùu kyõ hôn, toaøn dieän hôn veà ñoäc chaát KLN trong buøn coáng
raõnh laø vieäc laøm caàn thieát vaø caáp baùch.
5.1.2.3. Töø quaù trình khai thaùc vaø saûn xuaát kim loaïi
* Chu trình kim loaïi coâng nghieäp
OÂ nhieãm KLN cuõng coù nguoàn goác töø saûn xuaát coâng nghieäp vaø khai
thaùc moû. Quaëng ñöôïc ñöa ñeán moät saøng, ñöôïc nghieàn vaø taùch thaønh caùc
phaàn nhoû, taïo thaønh moät saûn phaåm giaøu KLN (quaù trình laøm giaøu), coäng
vôùi moät soá löôïng lôùn trong chaát thaûi. Caùc chaát thaûi thöôøng ñöôïc thaûi ra
döôùi daïng buøn than xuoáng moät ñaàm, thöôøng laø caùc loøng chaûo töï nhieân
hoaëc moät hoà. Quaëng sau khi saøng ñöôïc ñöa ñeán moät loø naáu chính. Chaát
thaûi loø bao goàm chaát thaûi noùng chaûy goïi laø xæ, ñöôïc phaân taùn trong ñaát,
keøm theo söï phoùng thích SO2, caùc khí khaùc vaø caùc kim loaïi öùng vôùi
quaëng ñoù. Thaønh phaåm töø caùc loø luyeän chaûy ñöôïc ñöa ñeán caùc loø luyeän
tinh ñeå saûn xuaát caùc kim loaïi tinh khieát keøm theo söï phoùng thích moät laàn
nöõa cuûa khí vaø kim loaïi töông öùng ra khí quyeån. Kim loaïi tinh ñaõ ñöôïc
luyeän tinh ñöôïc duøng trong nhieàu ngaønh coâng nghieäp khaùc nhau. Töø ñaây,
noù coù theå taïo ra söï oâ nhieãm moät laàn nöõa vaøo ñaát, nöôùc vaøø khoâng khí. Sau
moät thôøi gian höõu duïng, caùc saûn phaåm coâng nghieäp coù theå ñöôïc taùi sinh
baèng caùch aáy vaø luyeän tinh laïi laàn 2, chuùng coù theå bò thaûi hoài thaønh raùc
thaûi hay, ñaùng tieác hôn, noù coù theå taäp trung vaøo caùc ñoáng raùc ôû caùc vuøng
ñaát toát. Taát caû caùc quaù trình treân ñeàu gaây oâ nhieãm moâi tröôøng.
* OÂ nhieãm KLN töø chaát thaûi khai thaùc moû
Söï oâ nhieãm quanh caùc khu vöïc moû laø do caùc ñoáng chaát thaûi trong
quaù trình khai moû, caùc baõi raùc naøy taäp trung thaønh nhöõng ñoáng cöïc lôùn.
Do haøm löôïng ñoäc chaát KLN lôùn, söï phaùt trieån cuûa thöïc vaät treân caùc baõi
raùc thaûi coù theå bò haïn cheá vaø chuyeån thaønh moät lôùp coû chuyeån tieáp, roài
sau ñoù thaønh moät quaàn theå caây thaân thaûo.
5.1.2.4. Caùc loø naáu kim loaïi
Moät soá nghieân cöùu chi tieát cho thaáy moâi tröôøng xung quanh loø naáu
kim loaïi thöôøng bò oâ nhieãm. Moät soá tröôøng hôïp ñöôïc bieát roõ laø caùc loø
naáu nickel - ñoàng ôû Sudbury (Whitby vaø Hutchinson, 1974…), xöôûng ñuùc
ñoàng ôû Gusum, Thuïy Ñieån (Tyler, 1984) vaø loø naáu chì – keõm ôû
Avenmouth, Anh (Hutton, 1984) cuõng nhö ôû Vieät Nam, caùc laøng ngheà

167
ñuùc ñoàng ôû Hueá hay Baéc Ninh, caùc xöôûng naáu theùp ôû Thaùi Nguyeân… ñaõ
laø nguoàn gaây ñoäc KLN.
Caùc neùt chính cuûa nhöõng nghieân cöùu naøy laø:
(1) Söï xuaát hieän nhieàu hieän töôïng oâ nhieãm moâi tröôøng bôûi kim loaïi
ôû gaàn nguoàn gaây oâ nhieãm, ñaëc bieät laø treân beà maët ñaát
(2) Khoaûng caùch caøng gaàn loø naáu hay ñuùc ñoàng bao nhieâu thì
cöôøng ñoä oâ nhieãm caøng taêng baáy nhieâu vaø taêng theo caáp soá nhaân.
(3) Coù söï hieän dieän caùc nhoùm chaát gaây oâ nhieãm cho caây. ÔÛû nhöõng
vuøng oâ nhieãm, sinh khoái, nhöõng ñaëc tính toát cuûa caây, soá löôïng caây con,
thaønh phaàn loaøi bò aûnh höôûng, phaåm chaát vaø hình daùng bò xaáu ñi, söùc soáng
bò suy yeáu.
(4) Söï phaù vôõ chu trình dinh döôõng bôûi caùc kim loaïi ñoäc, bao goàm
caùc chaát laøm suy kieät ñaát ñai, giaûm daàn khaû naêng phaân huûy cuûa ñaát, laøm
chaäm quaù trình taïo khoaùng vaø caùc quaù trình khaùc bieán ñoåi nitô vaø phoát
pho trong ñaát röøng.
Caùc baùo caùo naøy cuõng keát luaän raèng, toång löôïng buïi chöùa kim loaïi
thaûi ra ngoaøi khí quyeån töø nhöõng loø naáu kim loaïi gaàn Sudbury trung bình
laø 1,89 × 104 taán/ naêm vaøo giöõa nhöõng naêm 1973 vaø 1981, bao goàm 4,2 ×
103 taán/ naêm buïi saét, 6,7×102 taán/ naêm buïi ñoàng; 5,0x102 taán/ naêm buïi
nickel; 2,0 × 102 taán/ naêm buïi chì vaø 1,2x10 taán/ naêm buïi arsenic (Chan
vaø Lusis, 1985). Nhìn chung, coù khoaûng 50% löôïng buïi phaùt taùn töø caùc loø
naáu kim loaïi khoâng ñi xa ñöôïc (Chan vaø Lusis, 1985). Tæ leä laéng ñoïng ñaëc
bieät lôùn ôû nhöõng nôi gaàn nguoàn chính vaø chuùng cuõng giaûm theo caáp soá
muõ, khi khoaûng caùch taêng.
Möùc ñoä laéng ñoïng trong khí quyeån song song vôùi möùc ñoä oâ nhieãm
moâi tröôøng ñaát. Ñieàu naøy ñöôïc minh chöùng baèng haøm löôïng nikel vaø
ñoàng ôû nhöõng vuøng ñaát röøng caét ngang loø naáu Cu ôû Cliff. Haøm löôïng
nikel vaø ñoàng lôùn ñeán 4900 ppm moãi chaát, hieän dieän ôû ñaát röøng ngay saùt
loø naáu, cuøng vôùi nhieàu hôn 370 ppm Ni vaø 260 ppm Cu coù trong taùn laù
caây (Freedman vaø Hutchinson, 1980). Khaû naêng lieân keát kim loaïi lôùn cuûa
lôùp ñaát höõu cô röøng laøm caùc kim loaïi laéng saâu xuoáng ñaát. Noàng ñoä kim
loaïi trong ñaát khoâng bò oâ nhieãm nhoû hôn nhieàu, bôûi vì khaû naêng chöùa
cation trao ñoåi cuûa ñaát bò giôùi haïn.

168
 Taàm quan troïng cuûa nhöõng KLN ñöôïc chöùng minh qua caùc thí
nghieäm. Trong moät thí nghieäm ôû nhaø kính, Whitby vaø Hutchinson (1974)
troàng nhieàu loaïi caây khaùc nhau treân nhöõng ñaát bò oâ nhieãm kim loaïi ñöôïc
thu thaäp ôû caùc vuøng laân caän loø naáu kim loaïi ôû Sudbury. Quan saùt thaáy
raèng, söï sinh saûn vaø taêng tröôûng thaân cuûa taác caû caùc loaøi thöû nghieäm sinh
hoïc ñeàu bò giaûm ñaùng keå. Moät haøm löôïng lôùn caùc KLN ñöôïc phaùt hieän
trong ñaát caïnh nôi coù loø naáu. Trong ñoù, keõm laø nhieàu nhaát, tôùi 16000 -
20000 (1,6 – 2,0%) trong ñaát höõu cô beà maët ôû nhöõng nôi trong khoaûng 0,3
km quanh nguoàn oâ nhieãm, so vôùi < 200 ppm taïi nhöõng vuøng ñoái chöùng ôû
beân ngoaøi töø 7 - 9km. Söï oâ nhieãm ñoàng cuõng töông töï nhö vôùi keõm (vôùi
ñoàng coù 11000 - 17000 ppm taïi < 0,3km, so vôùi < 20 ppm taïi 7 - 9 km).
pH ñaát taïi nhöõng nôi saùt nguoàn oâ nhieãm taêng cao do söï baõo hoøa khaû naêng
haáp phuï cation cuûa keo ñaát.
Söï oâ nhieãm KLN gaây neân hieåm hoïa sinh thaùi cuïc boä. Nhöõng aûnh
höôûng treân rau coû, cuøng vôùi caùi cheát hay suy thoaùi cuûa haàu heát caùc caây
thoâng (pinus sylvestris) vaø buloâ (betula spp.) moïc ôû saùt nguoàn oâ nhieãm,
ñoàng thôøi laøm giaûm caùc lôùp voû ñòa y vaø caùc loaøi reâu hylocomium
splendens, pleurozium schreberi vaø dicranum spp. (< 1,0% xung quanh, so
vôùi 25 - 90% ôû vuøng ñoái chöùng). Söï giaûm cuûa nhöõng loaøi sinh vaät roõ raøng
coù lieân quan vôùi haøm löôïng KLN ôû caùc lôùp ñaát maët.
Khoâng theå nghi ngôø raèng, coù söï khaùc bieät trong caùc loaøi caây chòu
ñöôïc oâ nhieãm kim loaïi. Ví duï, hylocomium splendens laø loaøi reâu phong
phuù thoâng thöôøng treân ñaát röøng, nhöng noù ñaõ bò loaïi tröø töø nhöõng nôi caùch
loø ñoàng 1,5 km. Ngöôïc laïi, pohlia nutans laø loaøi phong phuù nhaát ôû nhöõng
nôi oâ nhieãm Cu (P.nutans cuõng laø loaøi coù nhieàu ôû caùc nôi oâ nhieãm Ni vaø
Cu ôû Sudbury). Loaøi coû deschampsia flexuosa cuõng moïc nhieàu hôn ôû saùt
gaàn xöôûng ñuùc ñoàng hôn nhöõng nôi khaùc. Nhöõng loaøi naøy coù khaû naêng
laøm thöïc vaät chæ thò cho oâ nhieãm KLN. Moät soá naám moïc raát nhieàu ngay
caïnh nguoàn oâ nhieãm nhö laccaria laccata vaø paecilomyces farinosus. Tuy
nhieân, coù khoaûng 25 loaøi vi naám bò haïn cheá, thì 11 loaøi khaùc khoâng bò aûnh
höôûng (Ruhling et al, 1984). Nhöõng loaøi khoâng xöông soáng ôû trong hang
cuõng bò aûnh höôûng. Caùc saâu oligochaete khoâng thaáy coù ôû 175m caùch caùc
loø ñuùc ñoàng, so vôùi maät ñoä khoaûng 25 con/m2 ôû 8km vaø 50 con/m2 ôû 20
km caùch loø (Bengston et al, 1983).

169
 Caùc nghieân cöùu cuõng cho thaáy aûnh höôûng cuûa KLN treân söï phaân
huûy raùc vaø chu trình dinh döôõng cuûa caùc nôi ñaát röøng gaàn Guum (Anh).
Tyû leä phaân huûy, hoaït ñoäng cuûa caùc phosphatase enzym vaø khoaùng hoùa
nitrogen (do söï amoni hoùa) ñaëc bieät giaûm bôûi caùc kim loaïi ñoäc.
5.1.2.5. Caùc loaøi chim vaø ñaïn chì
Moät nguoàn quan troïng cuûa ñoäc chì laø caùc ñaïn baén chim, chuùng aên
phaûi nhöõng vieân vaø maûnh ñaïn neân bò keït laïi trong meà. ÔÛ ñoù, maûnh ñaïn
laøm traày xöôùc meà vaø bò hoøa tan do dòch vò coù tính acid vaø sau ñoù haáp thu
vaøo maùu. Caùc chim nöôùc ñaëc bieät bò aûnh höôûng maïnh bôûi ñaïn chì, vôùi
khoaûng 2 - 3% ôû Baéc Myõ vaøo muøa thu vaø muøa ñoâng hay khoaûng 2 - 3
trieäu con cheát haøng naêm do ñoäc chì (Bellrose, 1959, 1976).
Chæ caàn 1 hoaëc 2 vieân ñaïn keït trong meà laø coù theå gieát moät con vòt
vôùi caùc daáu hieäu ñaëc tröng coù theå xaûy ra nhö giaûm 30 - 50% theå troïng, bò
nhieãm ñoäc thaàn kinh vaø cuoái cuøng laø cheát (Sanderson vaø Bellrose, 1986).
Moät döõ lieäu thu thaäp ôû Myõ trong caùc naêm 1973-1984 cho thaáy 8,9% cuûa
khoaûng 172 ngaøn con vòt haøng naêm bò keït ít nhaát moät vieân ñaïn chì trong
meà (Sanderson vaø Bellrose, 1986). Tuy nhieân, caàn phaûi chuù yù raèng, cuoäc
khaûo saùt haøng naêm vôùi meà vòt ñaõ ñaùnh giaù söï hieän dieän cuûa ñaïn chì thaáp
hôn khoaûng 20 - 25% so vôùi cuoäc khaûo saùt ñaùng tin caäy hôn baèng X-
quang (Sanderson vaø Bellrose, 1986). Gioáng nhö chim nöôùc, caùc loaøi
chim laøm toå treân caây nhö boà caâu mourninf (zenaida macroura) cuõng bò
ngoä ñoäc do aên phaûi ñaïn chì (Kendall,1982). Vôùi hoäi chöùng töông töï, caùc
con chim aên xaùc cheát cuõng bò ngoä ñoäc do caùc vieân ñaïn chì bò keït laïi.
Chaúng haïn, cöù 3 trong 5 caùi cheát ñöôïc bieát trong töï nhieân cuûa loaøi keàn
keàn California (gymnogyps californianus), khoaûng giöõa 1980 vaø 1986, laø
do nhieãm ñoäc chì töø caùc maûnh ñaïn (Wiemeyer et al, 1988).
Caùc vieân chì trong daây caâu cuõng coù theå bò keït laïi trong meà caùc loaøi
chim lôùn hôn nhö thieân nga. Caùc cuïc chì daây caâu hay ñaïn chì laø nguyeân
nhaân gaây neân 20% soá löôïng cheát ñöôïc bieát cuûa thieân nga trumpeter
(cygnus bucinator) ôû Indiana, Montana vaø Eyoming vaø chieám 50% löôïng
chim naøy cheát ôû mieàn Ñoâng bang Washington (Birkhead, 1982) vaø caùc
con thieân nga tundra truù ñoâng (C. Columbianus) ôû mieàn Ñoâng nöôùc Myõ
(Bellrose, 1959).
Ñeå giaûm bôùt moái nguy veà tính ñoäc cho chim nöôùc vaø caùc chim khaùc,
ñaïn theùp ñöôïc ñeà nghò thay theá ñaïn chì. Ñaõ coù cuoäc tranh luaän veà khaû
170
naêng ñaïn theùp coù theå gaây neân nhieàu caùi cheát queø quaët cho chim hôn ñaïn
chì, nhöng caùc thí nghieäm ngoaøi trôøi cho thaáy caùc aûnh höôûng naøy laø
khoâng ñaùng keå vaø ñöôøng bay keùm cuûa ñaïn theùp coù theå ñöôïc khaéc phuïc
baèng caùch baén ôû cöï li gaàn vaø duøng vieân ñaïn coù kích thöôùc lôùn hôn
(Sanderson vaø Bellrose, 1986).
5.1.2.6. Chì vaø caùc KLN khaùc töø khoùi thaûi giao thoâng
Nhieàu nghieân cöùu cho thaáy, coù söï oâ nhieãm caùc KLN trong ñaát, thöïc
vaät vaø khí quyeån taïi caùc giao loä ñöôøng cao toác ñoâng ñuùc. Taát caû ñeàu phaùt
hieän thaáy moät löôïng chì ñaùng keå vôùi cöôøng ñoä tyû leä vôùi maät ñoä giao
thoâng. Moät vaøi nghieân cöùu cuõng xaùc nhaän coù söï oâ nhieãm keùm roõ hôn caùc
kim loaïi khaùc bao goàm cadmi, croâm, ñoàng, nickel, vanadi (Dale vaø
Frecdman, 1982). Söï oâ nhieãm thöù caáp xuaát hieän ôû caùc sinh vaät khaùc soáng
gaàn ñöôøng nhö caùc loaøi ñoäng vaät coù vuù nhoû (Clack, 1979).
Chì ñöôïc phoùng thích töø caùc xe oâ toâ goùp phaàn chuû yeáu vaøo oâ nhieãm
chì chung xuaát hieän ôû caùc thaønh phoá. Sau ñoù laø haøm löôïng cuûa nickel,
ñoàng, cobalt vaø nhoâm tan. Noù vaãn toàn taïi dai daúng vôùi moät möùc ñoä khi
ñaát coù tính acid ñöôïc trung hoøa baèng voâi. Nhöõng hoäi chöùng ngoä ñoäc töông
töï cuõng ñöôïc nhaän thaáy khi caùc caây thí nghieäm ñöôïc troàng trong nhöõng
dung dòch dinh döôõng coù chöùa muoái thuaàn cuûa nhöõng kim loaïi ñoù. (Leâ
Huy Baù vaø coäng söï 2003).
Caùc gioáng chòu ñöôïc nickel vaø ñoàng laø caùc coû deschampsia caespitosa
vaø agostis gigantea. Söï hieän dieän cuûa caùc kieåu sinh thaùi chæ ra raèng, maät ñoä
kim loaïi ñoùng vai troø quan troïng ôû nhöõng nôi saùt loø naáu kim loaïi.
Gusum ôû Thuïy Ñieån laø moät tröôøng hôïp khaùc maø kim loaïi ñöôïc
phoùng thích töø caùc nguoàn gaây oâ nhieãm cho caùc loaïi rau cuû treân maët ñaát.
Trong tröôøng hôïp naøy, söï phoùng thích SO2 khoâng quan troïng, vì theá taát caû
caùc hieåm hoïa sinh thaùi coù theå ñöôïc gaùn cho caùc kim loaïi ñoäc, chuû yeáu laø
keõm vaø ñoàng. Caùc loø ñuùc ñoàng ôû Gusum hoaït ñoäng lieân tuïc töø naêm 1961
vaø baây giôø gaây neân söï oâ nhieãm chì ôû thuù hoang soáng trong thaønh thò.
Chaúng haïn, chì ñöôïc chöùng minh laø coù tích luõy trong loaøi boà caâu
(columba livia) soáng ôû London, Anh vaø taát caû caùc con chim naøy ñeàu coù
trieäu chöùng nhieãm ñoäc caáp chì (Hutton, 1980; Huttin vaø Goodman, 1980).
Nguyeân nhaân phoùng thích chì töø xe oâ toâ laø do duøng nhieân lieäu coù
chì. Töø naêm 1923 vaø ñaëc bieät vaøo naêm 1946, tetraethyl chì [Pb

171
(CH2CH3)4 ] ñöôïc theâm vaøo xaêng nhö moät hôïp chaát phuï gia boâi trôn vôùi tæ
leä khoaûng 0,8g chì/lít. Ñieàu naøy laøm taêng hieäu quaû maùy moùc vaø khaû naêng
kinh teá cuûa xaêng, baèng caùch giaûm ñoä moøn cuûa maùy do bò “goõ”. Haàu heát
chì trong xaêng thaûi ra ôû oáng poâ oâ toâ xe maùy vôùi tyû leä 0,07g/km vaø chieám
hôn 40% söï phoùng thích ra khoûi oâ toâ (Cantwell et al, 1972). Trong naêm
1975, khoaûng 95% xaêng chöùa haøm löôïng toái ña khoaûng 770mg/l, so vôùi
35% coù haøm löôïng toái ña 290mg/l naêm1987 vaø haàu nhö sau nhöõng naêm
1990, caám söû duïng xaêng pha chì (chaáp nhaän söû duïng caùc nhieân lieäu ít chì
chöùa hôn 26mgPb/l cho caùc xe noâng nghieäp, maùy taøu vaø caùc xe taûi lôùn).
Coù khoaûng 98% treân toång soá 1970 tröôøng hôïp thaûi khoùi chì öùng vôùi
1,6x105 taán /naêm laø do khoùi xe (NAS, 1972). Khoaûng 61% ñoù buïi chì phaùt
ra coù ñöôøng kính > 3μm vaø haàu heát söï phaùt xaï naøy quyeát ñònh söï phaân
taùn trong khoaûng 50m veà hai phía cuûa ñöôøng. Phaàn coøn laïi phaân taùn roäng
ra vaø taïo thaønh moät vuøng oâ nhieãm chì.
ÔÛ Vieät Nam, xaêng pha chì ñaõ bò caám nhieàu naêm nay, nhöng oaùi
oaêm thay löôïng buïi chì trong khoâng khí ôû caùc ngaõ tö Ñinh Tieân Hoaøng,
Ñieän Bieân Phuû vaãn giaûm khoâng ñaùng keå.
Nhöõng kieåu oâ nhieãm kim loaïi khaùc ôû caïnh ñöôøng khoâng roõ reät nhö
chì. Vaøi kim loaïi khaùc coù theå laø do söï hao moøn cuûa caùc thieát bò oâ toâ coù
chöùa kim loaïi, Söï baøo moøn voû xe vaø söï söû duïng kim loaïi nhö niken laøm
phuï gia xaêng hay daàu (Lagerweff vaø Specht, 1970). Chaúng haïn, naêm
1972 öôùc löôïng coù khoaûng 700 taán keõm thaûi ra moâi tröôøng ôû Canada töø
buïi voû xe (keõm ñöôïc duøng ñeå löu hoùa cao su).
Söï phaân boá vaø phaùt taùn chì ôû vuøng cao nguyeân Vermont cho thaáy
(Friedland vaø Johnson, 1985), trong caùc loaøi thöïc vaät, haøm löôïng chì cao
nhaát (23-33 ppm) hieän dieän trong voû vaø caønh caây. Tuy nhieân, löôïng chì
phuï thuoäc vaøo boä phaän caây, chaúng haïn goã chöùa 0,20 kg/ha chì; tieáp theo
laø trong caønh: 0,48 kg/ha. Haøm löôïng chì lôùn nhaát ôû lôùp ñaát maët cuûa röøng
laø 219 ppm vaø phaàn naøy chöùa 20 kg/ha chì. Tuy nhieân, do khoái löôïng ñaát
khoaùng lôùn, löôïng chì trong ñoù (63kg/ha) cuõng lôùn hôn. Doøng chì töø khí
quyeån laø 0,70 kg/ ha/naêm, trong khi nguoàn hôi nöôùc thoaùt ra laø < 0,012
kg/ha/naêm. Ñieàu naøy mang laïi moät maïng tích tuï vôùi vaän toác khoaûng 0,7
kg/ ha/naêm. Thôøi gian löu trung bình cuûa chì trong ñaát röøng öôùc löôïng
khoaûng 500 naêm vaø chì ñöôïc tích tuï vôùi vaän toác 3,3% moät naêm trong thôøi
gian gaáp ñoâi laø 21 naêm.

172
 Vieäc caám söû duïng chì trong xaêng giuùp giaûm oâ nhieãm chì. Nhöõng
vuøng röøng nhieãm chì ñöôïc ño laïi naêm 1990 nhoû hôn 17% so vôùi naêm
1980, ñaây laø löôïng chì giaûm ñi trong moät thaäp kyû.
Haàu heát chì trong ñaát taïo thaønh caùc phöùc cô kim beàn vaø trô. Tuy
nhieân, coù moät löu yù quan troïng khi khaûo saùt söï oâ nhieãm chì lan roäng trong
caùc khu röøng, thaäm chí ôû nhöõng nôi hoaøn toaøn heûo laùnh, ñoù laø xu höôùng
tieán tôùi söï oâ nhieãm taêng cao vôùi caùc aûnh höôûng sinh thaùi baát ñònh.
5.1.2.7. Caùc chaát thaûi chöùa KLN vaø söï caûi taïo chuùng
Chaát thaûi KLN gaây ra caùc vaán ñeà veà thaåm myõ vaø kinh teá vôùi vuøng
roäng lôùn cuûa khu ñaát boû hoang, caùc hoá raùc coù theå laø nhöõng nguoàn quan
troïng gaây oâ nhieãm nöôùc vaø nhöõng ñaùm buïi coù chöùa kim loaïi. Nhöõng vaán
ñeà naøy coù theå thöïc söï ñöôïc giaûm bôùt neáu nhö ta thaønh laäp caùc vöôøn caây
coái treân raùc thaûi, thöôøng bao goàm keát hôïp vôùi söï taêng pH trong nhöïa caây,
taïo thaønh caùc khaû naêng giaûm ñoäc kim loaïi, giaûm bôùt söï thieáu huït dinh
döôõng, keát hôïp caùc chaát höõu cô ñeå caûi thieän caáu truùc ñaát vaø taêng khaû
naêng giöõ nöôùc ñeå coù theå gieo troàng nhieàu gioáng caây khaùc nhau. Thænh
thoaûng, caàn coù moät giaûi phaùp môùi laï nhö söû duïng caùc gioáng caây chòu ñöôïc
acid hay kim loaïi, ñöôïc chuûng ngöøa hoãn hôïp gioáng vôùi naám mycorrhyzal
chòu kim loaïi.
Ví duï, söï caûi taïo chaát thaûi ôû Sudbury (Peters,1984). Moät loø coù theå
thaûi ra 54000 taán chaát thaûi /ngaøy, goàm loaïi buøn phaân taùn vaøo caùc lôùp ñaát
thaáp, laøm xô xaùc phong caûnh. Sau ñoù, ngöôøi ta ñaõ cho coù khoaûng 1120 ha
ñaát chuyeån muïc ñích söû duïng, 485 ha ñöôïc qui hoaïch troàng rau vaø 600 ha
troàng coû.
5.1.2.8. OÂ nhieãm KLN töï nhieân vaø caây chæ thò
Söï phaùt xaï töï nhieân cuûa nhöõng nguyeân toá ñoäc trong khí quyeån coù theå
xuaát hieän do söï phun nuùi löûa vaø söï deã bay hôi cuûa caùc kim loaïi nhö As, Hg
vaø Se. KLN cuoán theo oâ nhieãm cuûa buïi ñaát cuõng raát quan troïng. Phaùt xaï töï
nhieân vaø nhaân taïo laø hai nguoàn khaúng ñònh coù taàm quan troïng töông töï
nhau (ví duï theo heä soá 4 cho Cr, Co, Mn, Ni), trong khi nguoàn nhaân taïo troäi
hôn nguoàn töï nhieân theo heä soá lôùn hôn 10 cho caùc nguyeân toá khaùc.
Söï taïo khoaùng beà maët vaø caän beà maët chöùa nhöõng nguyeân toá ñoäc coù
theå laø nguoàn goác xaùc ñònh nhöõng vuøng oâ nhieãm ñaát trong töï nhieân. Söï toàn

173
taïi dò thöôøng cuûa KLN trong ñaát, rau, nöôùc beà maët vaø traàm tích trôû thaønh
caùc khoái quaëng, ñoâi khi keát hôïp vôùi söï xuaát hieän caùc loaøi caây chæ thò maø
ngöôøi ta duøng laøm kyõ thuaät phaùt hieän quaëng moû goïi laø söï doø tìm quaëng
sinh hoùa (Allan, 1971).
OÂ nhieãm töï nhieân coù theå saùnh ngang vôùi hieän töôïng xaáu nhaát cuûa oâ
nhieãm nhaân taïo. Stone vaø Timmer (1975) ñaõ thoâng baùo, noàng ñoä ñoàng
lôùn hôn 10% treân beà maët than buøn (töï nhieân) ñöôïc loïc töø nöôùc suoái giaøu
Cu noåi leân thaønh nhöõng haït nhoû ôû New Brunswick, Canada.
Coù theå khaúng ñònh söï oâ nhieãm naëng neà KLN taïi moät soá nôi thöôøng
ñöa ñeán haäu quaû laø caây coái tích luõy moät löôïng lôùn KLN ñoù. Hieän töôïng
naøy ñöôïc goïi rieâng laø nhoùm sieâu tích tuï, thöôøng laø ñaëc thuø cho nhöõng
vuøng coù kim loaïi. Ví duï, noàng ñoä niken lôùn khoaûng 10% ñöôïc tìm thaáy
trong Alyssum bertolanii vaø A.murale ôû Nga (Malyuga, 1964). Noàng ñoä
niken lôùn khoaûng 25% trong nhöïa maøu xanh cuûa caây Sebertia acuminata
ôû ñaûo Pacific cuûa New Caledonia (Jaffre et al, 1976). Töông töï, nhöõng
chæ thò vaø ñaëc thuø cuûa ñoàng cuõng ñöôïc moâ taû, caây hoa moâi Becium
homblei laø moät khaùm phaù quan troïng veà caây coù ñoàng ôû Zambia vaø
Zimbabwe, trong ñoù hieän dieän trong ñaát chöùa nhieàu hôn 1000 ppm Cu
(Cannon,1960). Becium homblei laø moät caây chæ thò, chòu ñöôïc löôïng Cu >
7% trong ñaát (Reilly vaø Reilly, 1973). Reâu ñoàng baét nguoàn töø Scandinavia
vaø sau ñoù laø Alaska, Nga vaø nôi khaùc (Perss, 1948; Shacklette, 1965). Caùc
reâu naøy ñaëc tröng cho caùc chaát khoaùng neàn coù noàng ñoä lôùn vaø ñöôïc
nhöõng nhaø thaêm doø duøng laøm thöïc vaät chæ thò treân caùc beà maët cuûa vuøng
coù chöùa khoaùng kim loaïi.
Moät ví duï khaùc, laøm giaøu arsenic cuûa thuûy thöïc vaät ñöôïc thaáy treân
beà maët ôû New Zealand. Moät noàng ñoä arsenic lôùn ñeán 970 ppm ñöôïc tìm
thaáy ôû ceratophyllum demersum, so vôùi 1,4 ppm ôû caây thöôøng.
5.1.2.9. Kim loaïi trong maïng thöùc aên treân maët ñaát
Trong nhieàu tình huoáng nhaát ñònh, moät soá nguyeân toá kim loaïi ñoäc coù
khaû naêng tích tuï sinh hoïc vaø tích tuï qua heä thöùc aên. So vôùi nhöõng tröôøng
hôïp trong nöôùc, sinh vaät cuûa nhieàu heä thoáng treân maët ñaát ña daïng hôn, coù
xu höôùng tích tuï KLN vaø nhöõng nguyeân toá khaùc.
Moät nghieân cöùu chi tieát coù lieân quan ñaõ chöùng minh haøm löôïng
ñoàng vaø cadmi trong nhöõng thaønh phaàn khaùc nhau cuûa heä sinh thaùi ñoàng

174
coû, taïi nhöõng vuøng bò aûnh höôûng khaùc nhau do söï phoùng thích ñoàng töø caùc
loø tinh luyeän gaàn Liverpool, nöôùc Anh (Huter et al, 1987a, b, c, 1989).
Ñaát ôû gaàn caùc loø tinh luyeän coù haøm löôïng ñoàng lôùn ñeán 52200 ppm (trung
bình laø 11000 ppm) vaø cadmi lôùn ñeán 59 ppm (trung bình laø 15,4 ppm).
So vôùi giaù trò bình thöôøng laø 15 ppm Cu vaø 0,8 ppm Cd. Haøm löôïng kim
loaïi trong caây ôû gaàn caùc loø tinh luyeän cuõng lôùn hôn giôùi haïn thoâng thöôøng
nhöng noù nhoû hôn nhieàu so vôùi haøm löôïng trong ñaát. Ñoái vôùi heä ñoäng vaät
chaân ñoát, haøm löôïng kim loaïi cuõng lôùn hôn khi ôû gaàn loø tinh luyeän;
thöôøng thì noù lôùn hôn caû trong caây coái, nhoû hôn trong ñaát vaø nhöõng loaøi
soáng trong hang coù haøm löôïng thöïc teá lôùn hôn nhöõng loaøi aên coû vaø aên thòt
(noùi rieâng nhöõng döõ lieäu treân coù theå bò aûnh höôûng do söï hieän dieän cuûa ñaát
bò oâ nhieãm trong ruoät cuûa chuùng). Nhöõng ñoäng vaät coù vuù aên thòt vaø aên coû
nhoû coù haøm löôïng KLN ít hôn nhieàu so vôùi loaøi chaân ñoát. Chæ coù cadmi laø
hieän dieän vôùi haøm löôïng lôùn trong caùc ñoäng vaät coù vuù nhoû taïi nhöõng nôi
oâ nhieãm, nhaát laø gaàn nhöõng loø tinh luyeän.
So vôùi nhieàu tröôøng hôïp döôùi nöôùc, sinh vaät ôû nhöõng ñoàng coû naøy
coù xu höôùng tích tuï kim loaïi thaáp hôn vaø caû tích tuï qua heä sinh vaät vaø
nhöõng tích tuï qua heä thöùc aên cuõng keùm roõ reät hôn nhieàu.

5.2. CADMIUM (Cd)

5.2.1. Giôùi thieäu
Cadmium thuoäc nhoùm II B cuûa baûng phaân loaïi tuaàn hoaøn vaø laø moät
kim loaïi quí hieám, ñöôïc xeáp thöù 67 trong thöù töï cuûa nguyeân toá doài daøo.
Noù khoâng coù chöùc naêng veà sinh hoïc thieát yeáu laïi coù ñoäc haïi cao ñoái vôùi
thöïc vaät vaø ñoäng vaät. Tuy nhieân, vieäc taäp trung cuûa cadmium thöôøng gaëp
trong moâi tröôøng khoâng gaây ñoäc haïi nhieàu. Nguy haïi chính ñoái vôùi söùc
khoûe con ngöôøi töø Cd laø söï tích tuï maõn tính cuûa noù ôû trong thaän. ÔÛ ñoù, noù
coù theå gaây ra roái loaïn chöùc naêng thaän, neáu löôïng taäp trung ôû trong thaän
leân ñeán 200mg/kg troïng löôïng töôi. Thöùc aên laø con ñöôøng chính maø Cd ñi
vaøo cô theå, nhöng vieäc huùt thuoác laù vaø söï phôi nhieãm coù thôøi haïn ñoái vôùi
CdO cuõng laø nguoàn oâ nhieãm KLN quan troïng.
Toå chöùc Löông Noâng cuûa Lieân Hôïp Quoác (FAO) vaø Toå chöùc Y teá
Theá giôùi (WHO) ñeà nghò löôïng Cd coù theå chaáp nhaän ñöôïc toái ña laø 400 -
500 μg/tuaàn. Noù töông ñöông khoaûng 70 μg/ngaøy. Löôïng Cd vaøo cô theå
trung bình treân khaép theá giôùi khoaûng töø 25-75 μg/ngaøy vaø roõ raøng coù vaán

175
ñeà ôû nôi maø löôïng vaøo xaáp xæ ôû möùc treân cuøng. Nhöõng ngöôøi huùt thuoác coù
theå theâm vaøo cô theå löôïng Cd dö thöøa töø 20-35 μg/ngaøy.
Tröôùc nguy hieåm veà söï tích tuï maõn tính cuûa Cd trong cô theå con
ngöôøi thì vaán ñeà kieâng cöõ coù taàm quan troïng to lôùn. Bôûi vì, noàng ñoä Cd
trong nhöõng vuøng ñaát khoâng oâ nhieãm thöôøng laø thaáp, nhöng vuøng coù oâ
nhieãm vaø möùc ñoä cuûa Cd cao laø vaán ñeà caàn quan taâm. Öôùc tính veà Cd
trong nhöõng vuøng ñaát khaùc nhau coù quaù trình oâ nhieãm khaùc nhau khoaûng
töø 15 ñeán 1100 ppm. Vaán ñeà ôû ñaây laø caàn ngaên chaën vaø haïn cheá toái ña oâ
nhieãm Cd ôû baát cöù nôi naøo coù theå ñöôïc. Nhieàu nöôùc nghieâm khaéc trong
vieäc söû duïng Cd hoaëc ñang leân keá hoaïch kieåm soaùt nhöng haàu heát hieäu
quaû chöa cao.
OÂ nhieãm vaø gaây ñoäc Cd ñaõ taêng nhanh trong nhöõng thaäp nieân gaàn
ñaây laø do haäu quaû cuûa vieäc taêng söû duïng Cd trong coâng nghieäp. Noù laø
moät haäu quaû khoâng theå traùnh khoûi do quaù trình khai thaùc moû kim loaïi, oâ
nhieãm trong saûn xuaát vaø trong xöû lyù raùc. Khoâng gioáng nhö Pb, Cu vaø Hg
ñaõ ñöôïc söû duïng töø nhieàu theá kyû, Cd chæ môùi ñöôïc söû duïng roäng raõi ôû theá
kyû naøy. Hôn moät nöûa Cd ñaõ töøng ñöôïc söû duïng trong coâng nghieäp khoaûng
20 naêm qua. Noù toàn taïi nhö moät saûn phaåm naáu chaûy cuûa Zn vaø nhöõng kim
loaïi cô baûn khaùc vaø khoâng coù quaëng naøo ñöôïc söû duïng chính yeáu laøm
nguoàn Cd. Vieäc saûn xuaát Cd treân theá giôùi taêng töø 11.000 taán trong naêm
1960 leân ñeán 19.000 taán naêm 1985. Cd ñöôïc duøng chuû yeáu:
– laøm lôùp baûo veä cho theùp
– phoái troän trong nhöõng hôïp kim khaùc
– trong chaát maøu (cho caùc chaát nhöïa, lôùp men, traùng men vaø laép kính)
– taïo chaát laøm chaéc cho lôùp nhöïa, lôùp men vaø traùng men
– trong Ni-Cd laøm pin khoâ vaø söû duïng trong nhöõng taïp chaát khaùc,
keå caû trong phim aûnh vaø trong nhöõng thanh ñieàu khieån cuûa loø phaûn öùng
haït nhaân.
Nhöõng nguoàn ñaát oâ nhieãm chính do Cd gaây ra laø do khai thaùc moû,
vieäc naáu chaûy Cd vaø Zn; söï oâ nhieãm khí quyeån töø nhöõng khu coâng
nghieäp; vieäc xöû lyù raùc thaûi coù chöùa Cd nhö: söï thieâu huûy nhöõng vaät baèng
nhöïa vaø pin; raùc nöôùc coáng thaám vaøo ñaát; vaø vieäc ñoát nhöõng nhieân lieäu
hoùa thaïch. Ngay caû tröôùc khi Cd ñöôïc söû duïng trong kinh doanh, söï oâ

176
nhieãm ñaõ xaûy ra ôû nhieàu vuøng roäng lôùn coù chöùa Cd trong nguoàn thaûi.
Phaân phosphate laø moät ví duï cô baûn, chaát Cd coù chöùa trong ñoù vôùi löôïng
thaáp vaø khaùc nhau nhöng vieäc söû duïng phaân naøy lieân tuïc daãn ñeán vieäc
taêng ñaùng keå löôïng Cd tích tuï treân nhieàu vuøng ñaát noâng nghieäp. OÂ nhieãm
Cd trong khoâng khí ôû nhöõng khu coâng nghieäp hoaëc thaønh thò cuõng gaây
aûnh höôûng ñeán nhöõng vuøng ñaát ôû nhöõng quoác gia coâng nghieäp vaø Cd töø
nhöõng nguoàn naøy coù theå ñöôïc haáp thuï tröïc tieáp vaøo thaân caây qua taùn laù.
5.2.2. Söï coá veà ñòa hoùa
Noàng ñoä trung bình cuûa Cd treân traùi ñaát ñöôïc öôùc tính trung bình
nhoû hôn hoaëc baèng 0,1 mg/kg. Cd coù lieân quan gaàn guõi vôùi Zn veà maët ñòa
hoùa, caû hai nguyeân toá naøy coù cuøng caáu truùc ion vaø ñieän töû (moät tính chaát
coù lieân quan ñeán ñieän theá ion hoùa). Cd coù aùi löïc ion vôùi S cao hôn Zn. Tyû
leä trung bình cuûa Zn vaø Cd cho taát caû ñaù meï (coù chöùa S) laø khoaûng 500:1,
nhöng ôû phaïm vi töø 27:1 ñeán 7000:1. Cd ñöôïc toàn taïi nhö moät saûn phaåm
naáu chaûy cuûa quaëng moû sulfide. Cd laïi coù khaû naêng thay theá cho Zn trong
nhieàu lieân keát hoùa hoïc cuûa caùc hôïp chaát, nhaát laø hôïp chaát chöùa S. Nguoàn
dö thöøa nhieàu nhaát cuûa Cd laø khoaùng chaát ZnS, chaát sphalerite, wientzite
vaø khoaùng chaát phuï nhö ZnCO3 (smithsonite) ñieån hình chöùa 0,2 - 0,4%
Cd, maëc duø noàng ñoä ñoâi khi coù theå tìm thaáy leân ñeán 15% Cd.
Nhöõng ñaù traàm tích coù löôïng Cd cao hôn nhöõng loaïi ñaù khaùc. Vôùi
phoát pho (phoát pho calci ngaàm) vaø nhöõng ñaù ñen naèm döôùi bieån cuõng taäp
trung cao nhaát veà söï baát thöôøng cuûa nhieàu KLN khaùc keå caû Cd. Caû hai
loaïi ñaù ñöôïc hình thaønh töø chaát giaøu höõu cô ngaàm döôùi ñieàu kieän yeám khí
vaø nhöõng KLN tích tuï nhö chaát sulfate vaø höõu cô phöùc taïp.

5.2.3. Nguoàn gaây oâ nhieãm cadmium

5.2.3.1. Cd coù saün trong ñaát

Page vaø Bingham cho raèng, ñaát baét nguoàn töø ñaù nuùi löûa coù chöùa löôïng
Cd 0,1 - 0,3 mg/kg, nhöõng ñaù naøy chöùa töø 0,1 – 1,0 mg/kg Cd vaø nhöõng ñaù
xuaát phaùt töø nhöõng ñaù ngaàm chöùa 0,3 - 11 mg/kg Cd. Noùi chung, haàu heát Cd
trong ñaát coù noàng ñoä döôùi 1 mg/kg, ngoaïi tröø nhöõng nôi bò oâ nhieãm töø nhöõng
nguoàn rieâng bieät hoaëc ñaát hình thaønh treân nhöõng ñaù meï vôùi löôïng Cd cao baát
thöôøng, nhö töø nhöõng “ñaù ñen”.

177
 Söï taäp trung Cd trong ñaát ôû Myõ, qua moät cuoäc khaûo saùt 3305 maãu ñaát
töø nhöõng vuøng khoâng bò oâ nhieãm ôû 36 tieåu bang, phaùt hieän ra löôïng chöùa
Cd töø 0,005 ñeán 2,4 mg/kg Cd vaø trung bình 0,20 mg/kg Cd. Nhìn chung,
than buøn chöùa nhieàu Cd nhaát, Do ñoù, coù theå duøng than buøn naøy laøm phaân
cho saûn xuaát rau. Ngoaøi ra coøn duøng chuùng laøm phaân phosphate vaø phaân vi
löôïng – höõu cô. Moät cuoäc khaûo saùt 2276 maãu ñaát ôû Anh vaø xöù Weles, ñaõ
cho möùc trung bình laø 0,9 mg/kg. Nöôùc coáng ñaõ bò oâ nhieãm neân noàng ñoä Cd
leân ñeán 114 mg/kg. Nguoàn oâ nhieãm Cd khaùc laø do chính noàng ñoä Cd coù saün
trong ñaát.
Nhöõng vuøng ñaát phaùt trieån treân ñaù ñen coù theå gaây oâ nhieãm ñaùng keå vôùi
toång löôïng Cd cao baát thöôøng (noàng ñoä khoaûng 22 ppm).

5.2.3.2. Nguoàn töø phaân boùn

Phaân phosphate chöùa löôïng Cd cao. Nhöõng phaân phosphate ñang

trôû thaønh nguoàn Cd coù maët haàu nhö khaép nôi, gaây oâ nhieãm cho ñaát noâng
nghieäp. Söï taäp trung cuûa Cd trong ñaát do boùn phaân phosphat laøm taêng töø
0,07 mg/kg ñeán 10mg/kg Cd treân caùc maûnh ñaát maøu môõ. Noùi chung,
phaân boùn ôû nöôùc UÙc chöùa töø 25-50 mg/kg Cd. Phaân phosphate chöùa töø
3-8 mg/kg Cd ñöôïc söû duïng trong thôøi gian daøi thí nghieäm treân caùnh
ñoàng coû ôû Rothamsted (Anh). Ñaát troàng coû ñöôïc taêng 2g Cd/ha/naêm
trong thôøi gian vaøi naêm vaø 7,2g Cd/ha/naêm ôû ñaát troàng coû trong thôøi
gian daøi thí nghieäm.
Söï tích luõy Cd cao hôn trong loaïi ñaát troàng coû coù theå do thieáu söï
caøy xôùi, bò haáp thuï soá löôïng lôùn hôn cuûa chaát höõu cô vaø töø khí quyeån oâ
nhieãm laéng tuï xuoáng lôùp ñaát maët.
Nriagu (1994) ñaõ tính toaùn raèng, phaân boùn phosphoride (laân) vôùi möùc
chöùa Cd trung bình töø 7 mg/kg, cung caáp 660T Cd /naêm vaøo moâi tröôøng treân
phaïm vi toaøn caàu. Trong caùc nöôùc EC phaân boùn ñöôïc öôùc chöøng khoaûng 300
taán Cd /naêm vaø ñöôïc hy voïng taêng ñeán 346 taán Cd /naêm vaøo naêm 2000. Haàu
heát caùc loaïi ñaát ñöôïc söû duïng laøm noâng nghieäp coù hieäu quaû seõ coù söï gia taêng
soá löôïng Cd trong ñaát khi boùn phosphate.
5.2.3.3. Töø söï laéng ñoïng ôû baàu khí quyeån cuûa hoùa chaát Cd
Möùc taäp trung bình thöôøng cuûa Cd trong baàu khí quyeån töø
1-50 mg/m3, phuï thuoäc vaøo caùc nguoàn phaùt ra. Noàng ñoä cuûa Cd trong

178
baàu khí quyeån ôû chaâu AÂu laø 1 - 6 mg/m3 cho khu vöïc noâng thoân, 3,6-20
mg/m3 cho vuøng thaønh thò vaø 16,5 - 54 mg/m3 cho khu vöïc coâng nghieäp.
Nguoàn phaùt thaûi Cd ra khoâng khí chính yeáu laø töø saûn xuaát kim loaïi
khoâng coù saét, cuõng nhö söï ñoát chaùy nhieân lieäu hoùa thaïch thaûi ra vaø vieäc
saûn xuaát saét vaø theùp. Tính bay hôi cuûa Cd raát cao: khi hôi nöôùc ôû nhieät
ñoä cao phaùt taùn vaøo baàu khí quyeån seõ coù khaû naêng mang vaø thaûi vaøo
khoâng khí Cd raát lôùn. Toång phaùt thaûi cuûa Cd vaøo khoâng khí treân toaøn
theá giôùi haèng naêm ñöôïc ñaùnh giaù, theo Nriagu, laø 8100 taán (800 taán töø
nguoàn taøi nguyeân thieân nhieân vaø 7100 taán töø söï phaùt thaûi cuûa con
ngöôøi). Treân toaøn caàu, ñaõ coù söï gia taêng töø 3400 taán (trong thaäp nieân
51 - 60) ñeán 5400 taán (töø 1961 - 1970) vaø ñeán 7400 taán (trong
1971 -1980). Toång coäng cho caû ñaát khoâ vaø ñaát coù nöôùc möa theo söï saép
xeáp töø 2,6 ñeán 19 g/ha/naêm cho vuøng noâng thoân, vôùi 3 g/ha/naêm xem
nhö giaù trò tieâu bieåu cuûa söï laéng ñoïng Cd treân ñaát noâng nghieäp trong taäp
ñoaøn chaâu AÂu. Toång giaù trò laéng ñoïng Cd laø 3,9 - 29,6 g/ha/naêm ñöôïc
tìm thaáy ôû vuøng ñoâ thò vaø < 150 g/ha/naêm trong vuøng gaàn khu coâng
nghieäp luyeän kim. Hoï ñaùnh giaù söï gia taêng noàng ñoä Cd trong ñaát (0 -
15cm) do söï laéng ñoïng Cd töø khoâng khí: ôû Myõ trôû neân < 0,089
μg/kg/naêm thuoäc vuøng noâng thoân, 29 μg/kg/naêm trong vuøng coâng
nghieäp vaø 0,98 μg/kg/naêm trong vuøng thaønh phoá lôùn (trung taâm). Nriagu
coøn theâm raèng, söï laéng ñoïng treân toaøn caàu cuûa Cd töø khí quyeån leân
5700 taán/naêm treân ñaát lieàn vaø 2400 taán/naêm treân ñaïi döông.
5.2.3.4. Töø buøn coáng raõnh
Buøn chöùa Cd töø chaát baøi tieát cuûa con ngöôøi, saûn phaåm thuoäc gia
ñình chöùa Zn vaø chaát thaûi töø coâng nghieäp. Haàu heát Cd ñeàu tích luõy trong
nöôùc coáng, ñöôïc thaûi ra trong suoát quaù trình xöû lyù buøn quaùnh. Moät
khoaûng khaù roäng veà söï coù maët cuûa Cd ñöôïc tìm thaáy trong buøn coáng
raõnh, ñöôïc trình baøy ôû baûng 5.2, möùc taäp trung töø < 1 ñeán 3650 mg/kg
Cd trong buøn coáng raõnh ôû ñieàu kieän khoâ ñaõ ñöôïc baùo caùo ôû phía Taây
chaâu AÂu vaø phía Baéc nöôùc Myõ. Trong buøn coáng raõnh ôû Myõ tìm thaáy
möùc Cd trung bình töø 17 - 23 mg/kg. Moät soá taùc giaû cho raèng, möùc Cd
trung bình laø 16 mg/kg trong 150 coáng raõnh ôû Myõ. Moät möùc raát thaáp
nöõa laø chæ coù 1 mg/kg Cd ñoái vôùi buøn coáng raõnh ôû Irac. AÙp duïng moät
giaù trò trung bình cuûa Cd laø 23 mg/kg trong coáng raõnh, Nriagu ñaõ ñoaùn
raèng löôïng Cd khoâng bình thöôøng trong moâi tröôøng töø söï boùn buøn vaøo
ñaát laø 480taán/naêm.
179
 Söï taäp trung kim loaïi trong coáng raõnh khaùc nhau raát cao do trình
töï thay ñoåi lieân tuïc cuûa hôïp chaát vaø theå tích nöôùc thaûi coâng nghieäp ñöôïc
thaûi vaøo coáng. Khoaûng 70% caùc loaïi coáng khaùc nhau ñeàu ñaõ ñöôïc tìm
thaáy coù chöùa Cd trong maãu buøn. Trong thaäp kyû qua, söï taäp trung Cd
trong buøn ñaõ giaûm ôû moät vaøi quoác gia nhö laø moät keát quaû cuûa vieäc caûi
thieän oâ nhieãm. Do ñoù, soá lieäu ôû baûng 5.2 chæ coù giaù trò tham khaûo.
Noàng ñoä Cd cao nhaát ôû coáng raõnh ñöôïc ñöa vaøo ñaát noâng nghieäp
chaâu AÂu bieán ñoåi töø 5 mg/kg (ôû Netherlands) ñeán 20 mg/kg (ôû Coäng
hoøa lieân bang Ñöùc vaø Phaùp). Söï khuyeán caùo möùc Cd chöùa cao nhaát
trong coáng raõnh ôû thaønh phoá cuûa chaâu AÂu laø 20 mg/kg (trong ñieàu kieän
khoâ), möùc cao nhaát cho pheùp laø 40 mg/kg ôû Myõ. Baker ñaõ ñeà xuaát noàng
ñoä Cd cao nhaát laø 50 mg/kg trong khi Chaney cho raèng noàng ñoä Cd
trong buøn khoâng ñöôïc vöôït quaù 1% so vôùi Zn. Nôi taäp trung Zn cao,
ñoäc toá Zn seõ giaûm vôùi khaû naêng caây troàng tieâu thuï Cd cao.
Söï khuyeán caùo löôïng Cd khoâng bình thöôøng cao nhaát trong tính
chaát ñaát töø coáng raõnh cuõng khaùc nhau giöõa caùc quoác gia. ÔÛ chín quoác
gia chaâu AÂu vaø Canada, möùc Cd coù töø 0,001 kg/ha/naêm (ôû Ñan Maïch),
ñeán 0,17 kg/ha/naêm (ôû Vöông quoác Anh). Hoäi ñoàng EC chaâu AÂu ñaõ
khuyeán caùo, löôïng Cd cao nhaát laø 0,1 kg/ha/naêm vaø möùc cho pheùp cao
nhaát laø 0,15kg Cd/ha/naêm.
Ñieàu kieän tích luõy Cd trong vaøi loaïi buøn ñaát coù lieân quan ñeán CEC
ñaát. Tích luõy Cd cao nhaát laø 5,5 kg/ha trong ñaát CEC < 5 meq/100gr ñaát,
11 kg/ha Cd ñoái ñaát coù CEC töø 5-15 meq/100gr ñaát vaø 22 kg/ha Cd ñoái
vôùi ñaát coù CEC > 15 meg/100gr ñaát.
Maëc duø hình thöùc cuûa xöû lyù raùc thaûi buøn coáng raõnh laø taïo ra nguoàn
khoaùng vi löôïng vaø phaân N vaø P, nhöng noù cuõng laøm caùc loaïi ñaát trôû
neân bò oâ nhieãm Cd vaø caùc kim loaïi khoâng caàn thieát khaùc nhieàu hôn, voâ
hình chung seõ daãn ñeán dinh döôõng caây troàng seõ giaûm.
Baûng 5.2. Haøm löôïng Cd trong buøn coáng raõnh thaønh phoá
Cd Nguoàn buøn coáng raõnh Soá taøi lieäu tham khaûo
(mg/kg)
6,8 - 444 16 thaønh phoá (Myõ) 41
3 - 3410 150 xöû lyù maãu thöïc 42

180
2 - 1100 57 ñòa phöông (Myõ) 43
0,3 - 168 6 tænh (Haø Lan) 44
2 - 1500 42 maãu xöû lyù thöïc vaät (Anh) 45
< 1 - 180 200 maãu buøn (Anh) 46
< 1 - 90 45 xöû lyù maãu thöïc vaät (Ireland) 47
< 2450 Bordeaux (Phaùp) 48
10 - 12 Helsinki (Phaàn Lan) 49
2,3 - 171 93 xöû lyù maãu thöïc vaät (Thuïy Ñieån) 50
0,3 - 236 7 thaønh phoá (Canada) 51

5.2.3.5. Caùc nguoàn Cd khaùc

Caùc nguoàn Cd chuû yeáu khaùc ñeàu coù theå gaây oâ nhieãm laø caùc moû
than, phaân boùn töø caùc quaëng apatite, caùc moû sielfhide coù theå chöùa 5% Cd.
Quaù trình xoùi moøn, röûa troâi vaø tích tuï ñaõ laøm taäp trung cao Cd trong ñaát.
Ñaát bò oâ nhieãm moät caùch nghieâm troïng bôûi Pb, moû Zn, ñaõ ñöôïc tìm thaáy
chöùa ñeán 450 mg/kg Cd.
5.2.4. Quan heä Cd ñoái vôùi thöïc vaät
Tính chaát hoùa hoïc ñaát coù aûnh höôûng lôùn ñeán taùc ñoäng Cd ñoái vôùi
thöïc vaät vaø caây troàng. Thoâng qua daây chuyeàn thöïc phaåm (rau, cuû, quaû,
gaïo…) seõ laïi aûnh höôûng khoâng nhoû leân söùc khoûe con ngöôøi. Chaát ñoäc Cd
coù theå tích luõy trong nhöõng thöïc vaät treân moät vaøi vuøng ñaát bò oâ nhieãm. Söï
tích luõy (accumulation) cuûa noù trong nhoùm caây thöïc phaåm ôû möùc cao laø
nguyeân nhaân lôùn laøm gia taêng ngoä ñoäc thöïc phaåm. Thaäm chí, söï tích luõy
Cd trong thöïc phaåm gaây ngoä ñoäc coù theå aûnh höôûng traàm troïng trong moät
thôøi gian daøi.
Mitchell tìm thaáy thöù töï cuûa ñoäc tính KLN ñeán luùa mì vaø rau dieáp
treân ñaát acid, theo trình töï Cd > Ni > Cu > Zn. Khoâng coù daáu hieäu beân
ngoaøi chæ thò thöïc vaät ñaõ nhieãm ñoäc Cd. Tuy nhieân, nhieãm ñoäc Cd bieåu thò
beänh vaøng laù, söï heùo vaø tình traïng ngöng phaùt trieån nhöng maø laïi hieám
khi tìm ra nguyeân nhaân. Nhieàu tröôøng hôïp cuûa tính ñoäc trong ñaát bò oâ
nhieãm KLN bieåu hieän ôû choã noù seõ taïo ra sö huùt dö thöøa moät soá nguyeân toá

181
khaùc, töø ñoù gaây ra söï maát caân baèng trong cô theå sinh vaät. Cd dö thöøa
trong khaåu phaàn gaây neân beänh caêng thaúng thaàn kinh.
Löôïng Cd ñöôïc huùt bôûi caây troàng tuøy thuoäc vaøo ñaëc tính moâi tröôøng
ñaát vaø caùc yeáu toá sinh lyù, sinh hoùa caây troàng ñöôïc ñeà caäp döôùi ñaây.
5.2.4.1. Ñoäc chaát Cd trong ñaát aûnh höôûng ñeán caây troàng
Haøm löôïng Cd trong ñaát: maëc duø nhöõng tính chaát ñaát coù aûnh höôûng
ñeán tính saün coù cuûa Cd, löôïng toång soá cuûa nguyeân toá trong ñaát hieän nay
laø moät trong nhöõng nhaân toá chính aûnh höôûng ñeán Cd chöùa trong caây
troàng. Ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy toång soá Cd coù lieân quan maät thieát vôùi Cd chöùa
trong caûi baép, caø roát, rau dieáp vaø cuû caûi ñöôïc troàng treân 50 loaïi ñaát bò oâ
nhieãm töø caùc nguoàn khaùc nhau. Chembley vaø Lluwin, 1998, ñaõ trình baøy
nhöõng moái töông quan coù taàm quan troïng cao trong toång soá Cd coù trong
ñaát ñöôïc hình thaønh töø coáng raõnh vaø Cd chöùa ñöïng trong rau dieáp vaø caûi
baép. Lund cuõng ñaõ tìm ra moái töông quan quan troïng giöõa Cd trong ñaát vaø
Cd taäp trung trong laù cuûa vaøi loaøi nguõ coác.
Cd nguyeân daïng trong ñaát cuõng aûnh höôûng ñeán söï saün coù sinh hoïc.
Alloway ñaõ tìm thaáy Cd trong ñaát bò oâ nhieãm töø nhöõng nguoàn voâ cô trong
ñaát, chaúng haïn nhö moû kim loaïi vaø luyeän kim, coù xu höôùng ñöôïc tích luõy
deã daøng trong phaàn coù theå aên ñöôïc cuûa rau caûi hôn töø trong ñaát ñöôïc hình
thaønh töø coáng raõnh. Tuy nhieân, tyû leä tích luõy thaáp nhaát (Cd trong rau quaû /
Cd trong ñaát) ñaõ ñöôïc tìm thaáy trong rau quaû ñöôïc troàng treân ñaù voâi, ñaát
bò oâ nhieãm moû shipham. Buøn coáng raõnh laø nôi taäp trung khaù cao Cd.
Löôïng höõu cô chöùa trong buøn coáng raõnh gia taêng khaû naêng haáp thuï kim
loaïi cuûa ñaát
- pH cuûa ñaát: pH cuûa ñaát laø moät yeáu toá chính quyeát ñònh söï saün coù
cuûa Cd trong ñaát bôûi vì noù aûnh höôûng cô cheá giöõ nöôùc vaø söï hoøa tan cuûa
kim loaïi ñaëc bieät trong ñaát coù Cd. Söï tieâu thuï Cd coù moái quan heä nghòch
ñaûo vôùi pH cuûa ñaát. Page ñaõ cho bieát raèng, söï tích luõy Cd trong laù cuû caûi
ñöôøng Thuïy Só taêng theâm töø 2 leân 3,9 laàn khi pH giaûm xuoáng töø 7,4 →
4,5 vaø luùa mì cuõng coù nhöõng phaûn öùng töông töï.
- Anderson vaø Nilson ñaõ keát luaän raèng, boùn theâm CaO vaøo ñaát thì
giaûm ñi söï tieâu thuï Cd trong caây caûi daàu do söï gia taêng pH vaø söï caïnh
tranh giöõa ion Ca2+ vaø Cd2+. Vôùi tính acid taêng, söï gia taêng Cd2+ di ñoäng
laø moät phaàn lieân quan ñeán söï giaûm OH–, söï keát tuûa cuûa caùc KLN khaùc.
Coøn hieän töôïng giaûm söï haáp thuï keo ñaát lieân quan ñeán söï giaûm pH.
182
 Alloway (1990) ñaõ cho raèng, pH (khi noàng ñoä CaCl2 0,01M) laø nhaân
toá aûnh höôûng thöù hai (sau toång soá Cd) trong söï suy giaûm khaû naêng tích
luõy Cd trong boán muøa vuï treân 50 loaïi ñaát khaùc nhau ñöôïc kieåm soaùt oâ
nhieãm. Tyû leä tích luõy Cd cao nhaát coù xu höôùng xuaát hieän trong caây ñöôïc
troàng treân ñaát acid.
- Khaû naêng giöõ nöôùc cuûa ñaát: moät soá nhaø nghieân cöùu ñaõ chöùng minh
raèng löôïng Cd chöùa trong caây troàng tyû leä nghòch vôùi CEC trong ñaát troàng
chuùng. Alloway ñaõ tìm ra moái lieân heä nghòch ñaûo giöõa heä soá Kd vôùi ñöôøng
ñaúng nhieät maø Kd laø thaønh toá quyeát ñònh cho Cd ñang hieän dieän trong ñaát.
Keát luaän naøy thu ñöôïc töø thí nghieäm veà söï tích tuï hôi nöôùc vaø tích luõy Cd
chöùa trong caûi baép, ôû moät vaøi loaïi ñaát.
CEC vaø höõu cô cuûa ñaát lieân quan ñeán haáp thu Cd cuûa thöïc vaät
Hinesly (1931) ñaõ cho raèng, Cd tieâu thuï bôûi caûi baép ñaõ laøm ñaûo loän moái
quan heä vôùi CEC trong ñaát thoaùi hoùa vôùi CdCl2 nhöng khoâng coù söï töông
quan vôùi CEC trong ñaát ñöôïc bieán ñoåi töø buøn coù chöùa Cd.
Moái quan heä giöõa CEC vaø söï haáp thuï cuûa caây troàng vaãn coøn chöa
ñöôïc roõ raøng bôûi vì söï thay ñoåi cation kim loaïi chæ laø moät trong vaøi cô cheá
tích luõy nöôùc aûnh höôûng ñeán tính hoøa tan cuûa Cd trong ñaát. Maëc duø
hydroxide, oxide khoâng taäp trung nhieàu khi CEC cuûa moät loaïi ñaát coù pH
döôùi 8, chuùng ñaëc bieät tích luõy nöôùc töông ñöông soá löôïng Cd. Do ñoù,
CEC khoâng coù tính quyeát ñònh ñaát coù theå giöõ kim loaïi hoøa tan Cd.
Moät soá nghieân cöùu cuõng cho bieát raèng, luùa troàng ít ngaäp nöôùc coù
ñieàu kieän tích luõy nhieàu Cd. Ñieàu naøy laø do söï taïo thaønh traïng thaùi raén
cuûa CdS trong nhöõng ñaát troàng luùa thieáu oxy. Khi hôïp chaát cuûa löu huyønh
bò oxy hoùa seõ coù vaøi söï acid hoùa ñeå taäp trung Cd saün coù. ÔÛ Tintsu Nalley
(Nhaät Baûn), nôi maø beänh "Itai Itai" xaûy ra vaøo laàn ñaàu tieân naêm 1950, ñaõ
tìm ra Cd coù trong ruoäng luùa coù töông quan vôùi soá ngaøy ruoäng luùa ñöôïc
thaùo nöôùc vaø ñöôïc ñònh kyø laøm thoâng khí tröôùc khi thu hoaïch. Haàu heát
ñaát troàng troït coù seùt ñeàu coù keo tuï khi maø nhöõng ñieàu kieän oxy hoùa trong
lôùp ñaát maët qua nhieàu naêm nhö laø keát quaû cuûa vieäc thaùo nöôùc vaø caøy caáy.
Cd coù theå coù saün nhieàu hôn trong nhöõng ñaát bò keo tuï naøy hôn laø ñaát bò
taùn keo. Bôûi vì khaû naêng giöõ Cd cuûa chuùng thaáp hôn maø nguyeân nhaân gaây
ra laø bôûi chöùa ít Fe(OH)2 vaø Mn(OH)2.
- Caùc nguyeân toá khaùc aûnh höôûng Cd trong ñaát: haøng loaït caùc nguyeân
toá quen thuoäc nhö Cu, Ni, Se vaø P coù maët trong dung dòch ñaát coù theå laøm
183
giaûm söï huùt Cd2+ cuûa caây troàng. Vai troø cuûa Zn ñoái vôùi Cd thì khoâng roõ
raøng vaø söï xuaát hieän Zn tuøy thuoäc vaøo Cd coù trong ñaát. Zn ñaõ ñöôïc ghi
nhaän nhö laø moät nguyeân toá thöôøng song haønh nhöng laïi ñoái laäp vôùi söï
tieâu thuï Cd trong ñaát. Vôùi möùc taäp trung Cd cao, noù coù theå gaây aûnh höôûng
leân quaù trình quang hôïp cuûa caây troàng. Vaán ñeà caàn quan taâm vaø caàn
nghieân cöùu theâm laø, quaù trình quang hôïp coù aûnh höôûng leân söï tieâu thuï
Cd, vì thoâng qua quaù trình tích giöõ hôi nöôùc, maát nhieàu Cd hoøa tan, cuõng
nhö söï töông taùc giöõa Cd vaø caùc nguyeân toá khaùc ôû vuøng reã caây?
5.2.4.2. Söï tích luõy Cd trong caây troàng
Davis vaø Calton – Smith ñaõ cho raèng, rau dieáp vaø cuû caûi, caàn taây,
caûi baép coù xu höôùng tích luõy Cd khaù cao trong khi cuû khoai taây, baép ngoâ,
ñaäu troøn vaø ñaäu daøi chæ tích luõy moät ít Cd. Nhieàu nhaø nghieân cöùu ñaõ tìm
thaáy caûi nhíp tích luõy Cd nhieàu nhaát trong caùc loaøi thöïc phaåm. Laù caø chua
ñöôïc tìm thaáy tích luõy Cd khoaûng 70 laàn so vôùi laù caø roát, trong khi bieän
phaùp troàng troït gioáng nhau. Bingham ñaõ cho moät thöù töï lieân tieáp giaûm
tính nhaïy cuûa ñoäc chaát Cd trong ñaát, cuû caûi > ñaäu naønh > caûi xoang > rau
nhíp > ngoâ > caø roát > ñaäu > luùa mì > cuû caûi traéng > caø chua > bí > caûi baép
> cuû caûi ñöôøng Thuïy Syõ > luùa vuøng cao. Tuy nhieân, thöù töï naøy thì chæ
ñuùng moät caùch töông ñoái thoâi cho moät nhoùm cuûa moãi loaøi thöïc vaät.
Kuboiet ñaõ chöùng minh raèng, nhöõng ñaëc tính tích luõy Cd cuûa 10 loaøi phuï
thuoäc vaøo 5 hoï thöïc vaät. Caùc hoï naøy leä thuoäc nhieàu hôn vaøo pH cuûa ñaát.
Loaøi caûi baép Trung Quoác vaø cuû caûi traéng Nhaät Baûn coù khaû naêng chaáp
nhaän vaø tích luõy Cd nhieàu nhaát trong chuùng. Ñaäu naønh vaø ñaäu daøi thuoäc
loaøi legieminosae thì chöùa Cd ít hôn.
Sposito vaø Page, ñaõ öôùc tính söï laáy ñi Cd cuûa ñaát bôûi nhöõng vuï thu
hoaïch muøa maøng (kg/ha/naêm) khoai taây laø 0,79, caø chua 0,22, cuû caûi
0,57, luùa mì 0,06. Nhöng quaù trình boùn Cd cho ñaát troàng troït laïi cho ta
moät keát quaû môùi: maát caân baèng vôùi caùc nguyeân toá ña löôïng vaø vi löôïng
trong ñaát.
Söï phaân phoái Cd trong caây troàng: Cd cuøng vôùi Mn, Zn, Bo vaø Se ñaõ
ñöôïc coi laø caùc yeáu toá deã daøng di chuyeån trong caây troàng sau khi ñöôïc
haáp thuï qua reã caây. MacLean ñaõ chæ ra raèng, Cd taäp trung cao trong
nhöõng reã caây hôn caùc boä phaän khaùc cuûa loaøi yeán maïch, ñaäu naønh, coû, haït
baép vaø caø chua; nhöng khoâng coù loaøi naøo trong soá naøy phaùt trieån ñöôïc khi
tích luõyï Cd ôû reã caây.

184
 Tuy nhieân, trong rau dieáp, caø roát, caây thuoác laù vaø khoai taây, Cd
ñöôïc chöùa nhieàu nhaát trong laù. Trong caây ñaäu naønh, 2% Cd ñöôïc tích luõy
trong laù vaø 8% ôû caùc choài.
Daïng ñaëc bieät cuûa Cd trong moâ caây thöïc phaåm laïi laø moät yeáu toá
quan troïng trong vieäc quyeát ñònh söï tích luõy Cd trong cô theå con ngöôøi.
Cd ñaõ ñöôïc tìm thaáy trong protein thöôøng coù trong caùc khoái u cuûa cô theå;
nhöõng protein naøy cuõng coù theå tìm thaáy trong loaøi naám, ñaäu naønh, caûi
baép, luùa mì vaø caùc loaøi thöïc vaät khaùc. Söï taäp trung Cd trong moâ thöïc vaät
coù theå gaây ra thoâng tin di truyeàn ARN sai leäch cuûa quaàn theå.
Ngoaøi söï tieâu thuï thoâng qua reã, Cd coù theå ñöôïc haáp thuï maïnh meõ
vaøo taùn laù vaø söï di chuyeån vaøo cô theå thöïc vaät. Ñieàu naøy khôûi ñaàu moät
voøng sinh ñòa hoùa cuûa Cd trong chuoãi thöïc phaåm ôû nhöõng khu vöïc bò aûnh
höôûng bôûi söï oâ nhieãm baàu khí quyeån.
5.2.5. Moät vaøi ñieån cöùu nhieãm ñoäc Cd
a) Vaøi oâ nhieãm Cd ñieån hình
Caùc ZnS, ZnCO3 hoaëc caùc kim loaïi phaùt quang khaùc bò noå vaø tan,
taïo ra moät löôïng lôùn Cd oâ nhieãm. Toång soá Cd taäp trung ñeán
540 mg/kg trong ñaát bò oâ nhieãm bôûi nguoàn Pb-Zn, ôû phía Baéc xöù Wales.
ÔÛ Montana (Myõ), Buchauer ñaõ tìm thaáy 750 mg/kg Cd trong ñaát ñaõ ñöôïc
phaùt hieän xa ñeán khoaûng 40 km töø nguoàn phaùt thaûi ôû phía Baéc xöù Wales
vaø ñeán 10-12 km töø moû Avonmoth gaàn Bristol (Anh), nghóa laø lan truyeàn
Cd ñi raát xa.
Tröôøng hôïp ñieån hình laø vuï ngoä ñoäc Cd maø nguyeân nhaân nöôùc bò
nhieãm Cd ôû Jintsu Valley, Toyama, Nhaät Baûn. Moät moû Zn- Pb ñaõ gaây
ngoä ñoäc naëng nöôùc soâng vaø ñaát ruoäng ôû ñoàng baèng Jintsu Valley trong
nhieàu naêm. Moät baùo caùo khaùc ñaõ ghi nhaän, trong vaø sau chieán tranh theá
giôùi laàn II, khoaûng 200 phuï nöõ lôùn tuoåi, ngöôøi ñaõ sinh vaøi ñöùa con, chöùc
naêng vaän ñoäng cuûa cô theå bò giaûm thieåu, suy thaän phaùt trieån vaø bò cheát ôû
tuoåi 65. Ñieàu naøy (beänh "Itai Itai") coù nguyeân nhaân chuû yeáu laø ñoäc chaát
Cd vaø theâm vaøo ñoù laø thieáu Ca, vitamin D vaø protein ñaõ aûnh höôûng leân
baøo thai. Caû vieäc troàng luùa vaø nöôùc uoáng ôû ñòa phöông ñaõ bò nhieãm daàu
coù Cd, söï coù maët trung bình cuûa Cd trong luùa cao hôn gaáp 10 laàn möùc
ñoä cho pheùp cuûa ñòa phöông (0,7 mg/kg vaø 0,07 mg/kg troïng löôïng töôi)
vôùi möùc Cd cao: 3,4 mg/kg Cd. Khu vöïc troàng luùa gaàn ñaây ôû 22 quoác gia

185
ñaõ ñöa ra noàng ñoä trung bình cuûa Cd laø 0,029 mg/kg, nhöng ñoái vôùi Nhaät
laø 0,065 mg/kg. Trong luùc ñoù, möùc haáp thuï Cd cuûa ngöôøi daân ôû Jintsu
Valley keå treân ñaõ ñöôïc xaùc ñònh chöøng khoaûng 600 μg/ngaøy, cao gaáp 10
laàn söï cho pheùp cao nhaát ôû Nhaät 95% ñaát laøm ruoäng ôû ñaây ñaõ tìm thaáy bò
nhieãm Cd.
b) Caùch giaûm oâ nhieãm Cd trong caây
Ngoaøi söï giaûm pH, caùc nguoàn khoaùng voâ cô cuõng giaûm söï haáp thuï
Cd cuûa moät vaøi loaïi ñaát, ñaëc bieät laø ñaát caùt (coù söï haáp thu voâ cô thaáp).
Alloway ñaõ tìm thaáy söï tieâu thuï Cd qua khu vöïc reã.
– Nhöõng maûnh ñaát laøm luùa bò oâ nhieãm ôû Nhaät Baûn ñaõ ñöôïc phuïc
hoài baèng caùch raûi moät lôùp 30cm ñaát khoâng bò oâ nhieãm leân treân ñaát ñaõ bò oâ
nhieãm. Söï caûi thieän loaïi naøy khaù ñaét vaø khoâng thöïc teá ñoái vôùi nhöõng
vuøng ñaát noâng nghieäp roäng lôùn khoâng ngaäp nöôùc.
– Giaûm haøm löôïng Cd trong ñaát baèng caùch laøm saïch acid ñeå traùnh oâ
nhieãm maïch nöôùc ngaàm, nôi maø ñoàng thôøi vôùi oâ nhieãm Cd coù caû oâ nhieãm
acid. Moät söï nguy hieåm ñeán soá löôïng cuûa sinh vaät trong moâi tröôøng, khi
Cd di ñoäng coù theå gia taêng, maëc duø toång soá Cd ñaõ ñang ñöôïc giaûm.
– Giôùi haïn pH = 7 laøm giaûm ñoäc tính sinh hoïc saün coù laø caùch caûi
thieän toát nhaát.
– Gia taêng khaû naêng tích luõy nöôùc cuûa ñaát baèng caùch theâm vaøo caùc
yeáu toá voâ cô; nhöng caùch naøy ít thöïc teá.
– Cho ngaäp nöôùc maët ruoäng ñeå taïo söï giaûm suùt nhöõng ñieàu kieän
thích hôïp cho nhöõng khu vöïc troàng luùa hoaëc nhöõng khu vöïc nôi ao /ñaàm
laày coù theå ñöôïc phaùt sinh.
– Khoâng troàng caây löông thöïc; trong nhöõng tröôøng hôïp bò oâ nhieãm
nheï, troàng nhöõng loaøi hoaëc caây troàng coù khaû naêng tích luõy Cd thaáp. Moät
phöông phaùp höõu hieäu laø luaân canh vôùi caây thöùc aên cho gia suùc. Chính vì
vaäy, söï tích tuï Cd trong caùc boä phaän cuûa caùc con thuù nhö thaän ñaõ bò loaïi
boû. Do ñoù, noù ít gaây haïi cho ngöôøi.
5.2.6. Phaùt hieän oâ nhieãm vaø giaûm thieåu oâ nhieãm Cd
Ñoái vôùi söï hieän dieän cuûa Cd cao trong ñaát, ñaëc bieät ñaát ñaõ bò oâ
nhieãm laø moät yeáu toá quan troïng trong söï tích luõy Cd trong khaåu phaàn cuûa
con ngöôøi. Vieäc nhaän ra nhöõng ñaëc ñieåm cuûa taát caû caùc loaïi ñaát vôùi söï taäp

186
trung Cd cao moät caùch baát thöôøng laø ñeå coù theå quaûn lyù ñaát thích hôïp. Neân
nhôù raèng trong haàu heát caùc tröôøng hôïp, caùc loaïi ñaát naøy vaãn bò oâ nhieãm
khoaûng haøng traêm naêm (coù theå haøng ngaøn naêm) vaø tính sinh hoïc saün coù
cuûa Cd seõ bò bieán ñoåi trong suoát thôøi gian naøy nhö laø keát quaû cuûa vieäc
thay ñoåi tính chaát ñaát. Maëc duø quaù trình laøm saïch coù theå xaûy ra ôû moät vaøi
tình huoáng, chuùng vaãn coù khaùc bieät ñoái vôùi phaàn lôùn ñaát noâng nghieäp.
Ñaây laø söï suy luaän hôïp lyù nhaèm muïc ñích traùnh xa hôn söï oâ nhieãm
cuûa ñaát qua caùc nguyeân lieäu chöùa Cd, nhö phaân phosphate vaø buøn coáng
raõnh. Phaân phosphate laø caàn thieát cho caùc phöông phaùp thaâm canh noâng
nghieäp hieän ñaïi nhöng Cd trong phosphate coù theå ñöôïc xöû lyù kyõ thuaät
cao, tuy ñieàu ñoù coù laøm taêng giaù thaønh. Buøn coáng raõnh laø nguoàn Cd chính
vôùi löôïng Cd chöùa trong buøn ñöôïc caûi taïo töø ñaát coáng, giôùi haïn trong 3
mg/kg. Töø caùc quan ñieåm cuûa caùc nhaø nghieân cöùu caàn coù moät nhu caàu
theo doõi tính sinh hoïc saün coù cuûa KLN trong ñaát buøn khoaûng vaøi thaäp
nieân sau khi söû duïng ñaát buøn laøm phaân boùn.
Vaán ñeà Cd ñaët ra laø moät thöû thaùch lyù thuù, keå töø khi ngöôøi ta quan taâm
ñeán baûn chaát sinh hoïc vaø taát caû moái quan taâm veà moâi tröôøng ñöôïc xöû lyù ñeå
giaûm söï xuaát hieän Cd vaø tính sinh hoïc saün coù cuûa noù. Theâm vaøo ñoù, trong
vieäc kieåm soaùt chaát hoùa hoïc cuûa ñaát vaø söï oâ nhieãm noù cuõng caàn chuù yù ñeán
söï phaùt trieån cuûa thöïc vaät ñeå choïn löïa kieåu di truyeàn tieâu thuï ít Cd, nghieân
cöùu kyõ hôn Cd trong thöïc phaåm ñöôïc tích tuï trong cô theå con ngöôøi.
5.3. SELENIUM (Se)
5.3.1. Giôùi thieäu
Nhöõng nghieân cöùu gaàn ñaây veà Se ôû moät soá nôi treân theá giôùi bao
goàm mieàn Taây nöôùc Myõ, Trung Quoác vaø Australia ñaõ mang laïi keát quaû
vöôït quaù söï quan taâm veà nguyeân toá naøy, trong caû ñoäc toá vaø söùc chöùa
ñöïng coù giôùi haïn. Se, moät thaønh vieân nhoùm VI trong baûng heä thoáng tuaàn
hoaøn (nguyeân töû soá 34) cuøng vôùi caùc nguyeân toá khaùc coù söï töông ñoàng
hoùa hoïc ñaùng keå nhö löu huyønh, hôn nöõa chuùng gioáng nhau ôû caû hình
daïng laãn hôïp chaát. Nhöõng keát quaû töông ñoàng ñoù coù trong moät soá moái
quan heä sinh hoïc, ñieàu naøy theå hieän caû hai maët: vöøa laø vi löôïng vöøa laø
ñoäc chaát cho ngöôøi vaø ñoäng vaät. Treân toaøn caàu, Se khoâng xuaát hieän ôû vaøi
lôùp tích tuï roäng lôùn maø noù chæ coù ôû nhöõng nôi coù ñieàu kieän soáng khaéc
nghieät. Nhöng trong thöông maïi noù goùp phaàn vaøo quaù trình taïo saûn phaåm

187
phuï trong vieäc tinh cheá kim loaïi chaát lieäu, bao goàm kim loaïi: Cu, Zn vaø
Ni. Vieäc söû duïng Se ôû nhöõng nhaø maùy ñieän töû, thuûy tinh, nhöïa vaø goám söù,
söû duïng trong coâng nghieäp hoùa chaát trong caùc coâng ngheä cheá bieán chaát
boâi trôn. Theâm selenium sulfide vaøo trong xaø phoøng giuùp cho vieäc ñieàu
trò da ñaàu khoûe maïnh; Se keát noái vôùi vitamine E trong thöùc aên coù lôïi cho
söùc khoûe, döôùi daïng laø thaønh phaàn boå sung cho thöùc aên haøng ngaøy.
Trong thöïc phaåm dinh döôõng ôû ñoäng vaät, löôïng Se coù maët trong
khaåu phaàn haøng ngaøy coù theå mang ñeán nhöõng phaûn öùng ñoäc haïi. Töø thöïc
vaät töï nhieân, ñoäc tính cuûa Se ñaõ ñöôïc phaùt hieän ôû ñoäng vaät, maëc duø phaàn
lôùn löôïng seleniferous theå hieän tính ñoäc chöa roõ. Ñoäc toá Se gaây ra nhöõng
loaïi beänh kinh nieân nhö beänh thieáu chaát "kieàm" vaø "quaùng gaø". Tuy
nhieân, Se ñaõ khoâng ñöa ñeán haäu quaû nghieâm troïng ôû caû loaøi ngöôøi vaø ôû
traâu boø. Maët khaùc, khi löôïng Se thieáu huït trong thöùc aên ñoäng vaät, thaäm
chí coù theå daãn ñeán söï hoãn loaïn ñöôïc bieát nhö laø "giaûm söùc löïc". Söï vieäc
naøy coù theå laøm dòu ñi thoâng qua vieäc theâm Se keát hôïp vôùi vitamin E, vôùi
löôïng nhoû thöùc aên haøng ngaøy 0,10 mg/kg, ñöôïc xem nhö ñuû ñeå ngaên chaën
nhöõng chöùng beänh treân, döïa vaøo khaû naêng coù theå söû duïng cuûa vitamin E.
Coøn Se theå hieän laø ñoäc chaát cho vaät nuoâi, noùi chung, khi noàng ñoä cao hôn
3 mg/kg – 4 mg/kg. Ñaây laø giôùi haïn caàn thieát. Söï haáp thuï Se ôû caây troàng
vaø cheá ñoä aên haøng ngaøy cuûa ñoäng vaät vaø con ngöôøi laø moät vaán ñeà quan
troïng trong nhieàu lónh vöïc khoa hoïc.
Maëc duø Se laø moät nguyeân toá quan troïng trong thöïc phaåm nuoâi
döôõng ñoäng vaät nhöng coù ít baèng chöùng ñeå chöùng minh noù laø yeáu toá caàn
thieát cho vieäc phaùt trieån caây troàng. Noùi chung, caây troàng moïc treân ñaát
seleniferous theå hieän tính selenosis. Trong haàu heát nhöõng tröôøng hôïp
ñöôïc theå hieän ra bôûi dieäp luïc cuûa laù caây vaø saéc dieän maøu hoàng cuûa reã. Söï
tích luõy Se dö thöøa ñaõ theå hieän nhöõng daáu hieäu ñoäc haïi cho ñoäng vaät hôn
laø cho caây troàng. Vì vaäy, Se chæ coù theå laø nguoàn goác ñoäc haïi cho ñoäng
vaät. Ñaëc bieät, moät vaøi caây troàng nhö laø munroa squarrosa khoâng tích luõy
vaø coù theå moïc trong ñaát coù haøm löôïng Se cao.
5.3.2. Nguoàn goác
Söï ña daïng cuûa Se treân lôùp voû traùi ñaát ñöôïc ñöa ra laø khoaûng
0,05 - 0,09mg/kg. Se coù maët trong quaëng sunlfat. Maëc duø Se phaân taùn
qua nhöõng lôùp laéng tuï ñòa chaát nhöng noù vaãn ñöôïc khaùm phaù moïi nôi

188
treân traùi ñaát, vaø thoâng thöôøng, coù nhieàu trong ñaù phieán seùt maøu ñen,
vôùi noàng ñoä leân ñeán 675 mg/kg Se.
Se töø trong loaïi ñaù vaø trong nhöõng maûnh vuïn carbonat.
phosphate coù noàng ñoä 1 - 300 mg/kg. Sau ñoù, Se ñöôïc taïo theâm bôûi söï
hieän dieän cuûa hôïp chaát höõu cô ngay luùc sinh khoái ñöôïc taïo thaønh. Khi
kích thích xaûy ra vôùi söï coù maët cuûa ion sulfate, taïo keát tuûa vôùi nhöõng
cô cheá vaän haønh gioáng nhau coù theå hình thaønh nhöõng selenide. Thoâng
thöôøng, Se ñöôïc gaén vôùi sulfate, nôi maø noù keát hôïp chaët cheõ vaøo trong
tinh theå sulfate bôûi moät quaù trình thay theá ñoàng hình khaùc chaát cuûa löu
huyønh. Söï töông ñoàng veà vò trí vaø chöùc naêng hoùa hoïc cuûa hai nguyeân
toá naøy, giaûi thích lyù do taïi sao Se thay theá cho S vaø khoâng xuaát hieän
nhö laø khoaùng chaát Se trong lôùp tích tuï quaëng pyrite.
Nguoàn goác nguyeân thuûy cuûa Se trong töï nhieân laø söï phun traøo cuûa
nuùi löûa vaø nhöõng sulfate kim loaïi gaén vôùi nhöõng hoaït ñoäng taïo ra bôûi nuùi
löûa. Moät ví duï veà selendre, selenite taïo ra do hoaït ñoäng nuùi löûa vaø Se töï
nhieân coù leõ ñöôïc tìm thaáy trong mieäng nuùi löûa ôû Wyoming, Myõ. Nhöõng
khoaùng chaát Se khaùc nhö laø clausthalite, naumannite vaø selenide kim loaïi
ñaõ ñöôïc cho laø xuaát hieän treân ñaù silic ôû vuøng thuoäc Bolivia, Canada vaø
Sumatra. Söï taäp trung ñaùng keå cuûa Se gaén vôùi nhöõng loaïi nhieân lieäu khaùc
nhau, keå caû than vaø daàu. Nhöõng söï keát hôïp nhö theá ñoùng vai troø quan
troïng trong vieäc xem xeùt söï va chaïm cuûa nhöõng saûn phaåm hoãn hôïp ñang
hoaït ñoäng trong ñaát vaø nöôùc. Nguoàn goác thöù hai cuûa Se laø nhöõng söï keát
hôïp sinh hoïc maø trong ñoù söï tích luõy xaûy ra.
5.3.3. Nguoàn goác oâ nhieãm Se
a) OÂ nhieãm Se cuûa ñaát noùi chung phaûn aùnh söï phong hoùa vaät lieäu
goác vaø caùc ñieàu kieän khoâng khí vaø thôøi gian.
Trong moâi tröôøng töï nhieân, vieäc taäp trung cao Se trong ñaát tröôùc heát
gaén vôùi nhöõng vaät chaát coù nguoàn goác nuùi löûa, quaëng sulfate ñaù phieán seùt
maøu ñen, ñaù caùt vôùi carbonate. Cöôøng ñoä maïnh cuûa thôøi tieát vaø quaù trình
khöû chaát hoøa tan treân nhöõng vaät lieäu goác seõ xaùc ñònh haønh vi Se cô baûn
cuûa ñaát. Coù theå thaáy roõ laø Se deã daøng bò oxy hoùa trong ñieàu kieän thôøi tieát.
Noù trôû neân linh ñoäng nhieàu hôn vôùi vieäc gia taêng quaù trình oxy hoùa vaø vì
vaäy trong moâi tröôøng chaát kieàm khoâ caèn, Se coù maët trong ñaát haàu nhö ôû
daïng selenate, daïng maø caây coù theå söû duïng ñöôïc. Trong nhöõng vuøng aåm

189
öôùt, selenite xuaát hieän vôùi öu theá troäi haún vaø döôùi nhöõng ñieàu kieän naøy,
Se ít coù theå hoøa tan ñöôïc. Moät soá cuoäc khaûo saùt ñaõ xaùc ñònh söï taäp trung
Se cuûa ñaát trong moät soá ñaát khaùc nhau, noù minh hoïa söï ña daïng trong söï
phaân chia cuûa nguyeân toá naøy. Löôïng Se coù maët trong ñaát raát khaùc nhau,
töø nhöõng löôïng raát nhoû (< 0,1 mg/kg) ñeán löôïng lôùn (leân ñeán 5000
mg/kg), gaây ra oâ nhieãm nghieâm troïng. Archer (1994), cho thaáy ôû Anh,
trong lôùp ñaát 15cm coù 0,02 – 2,0 mg/kg Se, trung bình 0,5 mg/kg. ÔÛ vuøng
ngaäp, Se cao hôn nhieàu.
b) Giaù trò söû duïng cuûa Se nhö laø moät hôïp chaát hoùa hoïc trong noâng
nghieäp, bao goàm nhöõng lónh vöïc khaùc nhau keå caû giaù trò söû duïng cuûa noù
trong vieäc kieåm soaùt nhöõng saâu haïi vaø nhö moät phaàn phuï cho böõa aên haøng
ngaøy cuûa vaät nuoâi aên coû trong nhöõng vuøng thieáu Se. Gioáng nhö moät loaïi
thuoác tröø saâu ñoäc haïi, Se tan raõ trong potassium ammonium sulfide
([KONH4)S]Se). Vaø vì vaäy, cho ñeán naêm 1991 Se ñaõ ñöôïc söû duïng ñeå
kieåm soaùt söï xuaát hieän cuûa nhöõng sinh vaät nhoû vaø coân truøng ôû nhöõng gioáng
caây cam quít, nho vaø ôû nhöõng ñoà trang trí. Moät trôû ngaïi khaùc, coù hieän töôïng
Se tích luõy trong caùc sinh vaät nhoû beù, caùc sinh vaät naøy laïi soáng baùm dính
vaøo coâng trình vaø vaät lieäu xaây döïng; cho neân giaù trò söû duïng cuûa vaät lieäu
naøy ngaøy caøng suy giaûm. Khi choáng saâu beänh cho caây troàng, ngöôøi ta cuõng
duøng nhöõng hôïp chaát chöùa Se nhö caùc muoái selenate. Giaù trò söû duïng chính
cuûa Se trong noâng nghieäp thì khoâng coøn nghi ngôø gì nöõa, noù nhö laø moät
thaønh phaàn vi löôïng boå sung cho thöùc aên haøng ngaøy cuûa ñoäng vaät ñeå traùnh
nhöõng vaán ñeà gaén lieàn vôùi söï thieáu huït Se.
c) Nguoàn oâ nhieãm nhaân taïo chính cuûa Se trong khoâng khí: töø söï ñoát
chaùy than (ôû nhöõng caây troàng) cung caáp naêng löôïng ñieän vaø trong coâng
nghieäp, thöông maïi vaø trong vieäc söû duïng löûa ôû nhöõng nôi cö truù. Nriagu
vaø Lacyna ñaõ ñöa ra moät öôùc tính veà löôïng phaùt thaûi Se toái ña treân toaøn
theá giôùi: 5,780. 103kg trong suoát naêm 1983, 2,755. 103kg coù nguoàn goác töø
vieäc ñoát chaùy than. Moät taøi nguyeân ñaùng chuù yù khaùc cuûa Se trong khí
quyeån keå caû vieäc ñoát chaùy daàu (827.103 kg/gr) vaø laøm giaûm bôùt Se trong
suoát quaù trình pyrometallurgical thuoäc veà coâng nghieäp nhö laø Cu – Ni
tinh cheá (1,280.103kg/gr). Moät tyû leä Se phaùt ra toaøn caàu töø nhöõng taøi
nguyeân thieân nhieân gaàn ñaây ñöôïc öôùc tính töø khoaûng 60% - 80% toång soá
Se phaùt ra töø nguoàn goác sinh hoïc bieån. Baûng kieåm keâ cuûa Nriagu vaø
Lacyna ñeà nghò roõ raøng raèng, ñaát cuõng nhaän nhöõng löôïng lôùn Se töø söï ña

190
daïng roäng lôùn cuûa nhöõng chaát thaûi coâng nghieäp, hai nguoàn chính laø söï
loaïi boû cuûa phaàn tro taøn coøn laïi töø vieäc ñoát than vaø söï laõng phí noùi chung
cuûa nhöõng saûn phaåm thöông maïi ñaát.
d) Töø nguoàn nöôùc thaûi coáng raõnh thaønh phoá
Coù ít thoâng tin lieân quan ñeán söï taäp trung Se trong buøn vaø nöôùc thaûi
coáng raõnh – ñaát ñöôïc caûi taïo ôû Myõ. Moät nghieân cöùu veà buøn coáng raõnh töø
16 vuøng ñaõ cho raèng haøm löôïng Se trong khoaûng töø 1,7-8,7 mg/kg. Moät
öôùc löôïng coù giôùi haïn cuûa nguoàn nöôùc thaûi töø vuøng Los Angeles lôùn hôn
theå hieän moät daõy giaù trò töø 2 - 6 mg/kg Se, trong khi moät giaù trò trung bình
laø 1,1 mg/kg Se ñöôïc xaùc ñònh cho nguoàn nöôùc thaûi sinh ra cuûa 40 thaønh
phoá. Se ñöôïc taùch ra töø nöôùc thaûi ôû caùc ñoâ thò thuoäc giai ñoaïn ñaàu vaø noù
ñöôïc taäp trung vaøo buøn coáng raõnh. Trong ñoù, chöùa ñöïng ít nhaát 0,2% Se
coù nguoàn goác nöôùc thaûi töø nhaø maùy coâng nghieäp.
So vôùi nhöõng kim loaïi khaùc, noàng ñoä Se cuûa haàu heát buøn coáng raõnh
ñeàu thaáp. Logan ñaõ khaûo saùt söï töông taùc cuûa Se trong ñaát ñöôïc caûi taïo
vôùi buøn coáng raõnh treân luùa maïch, cuû caûi ñöôøng Thuïy Syõ vaø caây cuû caûi.
Veà khaû naêng di chuyeån theo chieàu saâu, taùc giaû ñaõ cho raèng, haàu heát laø
chuùng bò giöõ laïi treân lôùp ñaát maët, chæ 13% - 25% löôïng nöôùc thaûi coù chöùa
Se thaám xuoáng saâu töø 0 - 15cm. Khoâng tìm thaáy Se ôû ñoä saâu 150cm. Ñieàu
naøy chöùng toû khaû naêng di chuyeån theo chieàu saâu cuûa Se thaáp hôn nhieàu
so vôùi nhöõng nguyeân toá khaùc nhö laø Cd, Zn, Ni vaø Lb. Nhieàu taùc giaû keát
luaän raèng, vieäc maát Se hoaëc laø do söï khöû chaát hoøa tan hoaëc laø do söï bieán
thaønh hôi. Söï haáp thuï Se cuûa caây troàng cuõng thaáp, vôùi ít baèng chöùng cho
thaáy söï lieân quan giöõa vieäc öùng duïng vaø tích luõy Se vôùi caây troàng.
5.3.4. Hoaït tính ñoäc chaát Se
5.3.4.1. Hoaït tính voâ cô
Nhöõng möùc oxy hoùa cuûa Se laø II, III, IV vaø VI, taát caû chuùng ñöôïc
tìm thaáy trong moâi tröôøng döôùi nhöõng ñieàu kieän khaùc nhau. Tröôùc khi
xem xeùt söï taùc ñoäng qua laïi phöùc taïp cuûa nhöõng thaønh phaàn ña daïng naøy,
chuùng ta phaûi xem xeùt söï hoaït ñoäng cuûa Se döôùi ñieàu kieän hoùa hoïc ñôn
giaûn. Se (IV) coù theå toàn taïi ôû daïng hoaëc laø selenite (SeO32-) hoaëc
biselenite (HSeO3-). Hai daïng naøy toàn taïi tuøy thuoäc vaøo ñoä pH coøn
selenate (Se[VI]) thì toàn taïi ôû nhöõng theå oxygenared, gioáng nhö nöôùc cuûa
Se vaø laø nguyeân nhaân tröôùc tieân taïo phaûn öùng cuûa nguyeân toá naøy vôùi caùc

191
nguyeân toá khaùc trong ñaát. So saùnh vôùi löu huyønh, Se laø nguyeân toá oxy
hoùa - khöû vaø ñöôïc thaønh laäp chaéc chaén hôn. Nhöõng oxyanion selenite coù
theå ñöôïc xem laø redox vaø ñöôïc thaønh laäp chaéc chaén qua selenate. Ngöôïc
laïi, sulphate thì ñöôïc xem laø saûn phaåm thöù sinh cuûa daïng sulfur. Thaät thuù
vò khi xem xeùt nhöõng phaàn lieân heä cuûa nhöõng ñoâi redox Se, SeO42-
/SeO32- vaø SeO32- / Se0 ñöôïc so saùnh vôùi nhöõng oxy hoùa – khöû khaùc maø
thoâng thöôøng tìm thaáy trong nhöõng heä thoáng coù nöôùc vaø trong ñaát. Döôùi
nhöõng ñieàu kieän gioáng nhö moät heä thoáng kheùp kín, trong ñoù chöùa nhieàu
hôïp chaát höõu cô, quaù trình phaân giaûi vaät chaát höõu cô ñöôïc tieán haønh: ñaàu
tieân, löôïng O2 giaûm xuoáng, sau ñoù laø MnO2 giaûm, roài ñeán NO3 vaø cuoái
cuøng laø FeOOH. Neáu ñieän theá oxy hoùa – khöû vöøa ñuû, söï giaûm bôùt SO42-,
söï bieán ñoåi CH2 vaø söï hình thaønh NH4+ seõ xaûy ra. Söï giaûm bôùt SeO32- ñeán
Se0 seõ xaûy ra ñoàng thôøi vôùi MnO2 tôùi Mn2+ (∼ 0,4V) vaø söï giaûm bôùt
SeO32- ñeán Se0 seõ xaûy ra xung quanh 0,2V tröôùc quaù trình FeOOH bieán
ñoåi ñeå taïo ra Fe2+. Trong ñaát, söï taäp trung nhöõng hoãn hôïp nhö laø NO3-,
MnO2 vaø SO42- thöôøng thaáy ôû möùc cao hôn nguyeân toá nhoû nhö Se; veà lyù
do naøy, söï giaûm xuoáng cuûa hoãn hôïp Se thöôøng ñöôïc ñieàu khieån bôûi nhöõng
traïng thaùi ôû nhöõng ñoâi redox khaùc.
Baøn veà baûn chaát töï nhieân cuûa söï haáp thuï phuï thuoäc vaät lyù vaø hoùa
hoïc, nhöõng nghieân cöùu ñaõ chæ ra raèng, söï keát hôïp dung dòch coù leõ laø moät
xem xeùt quan troïng vôùi söï quan taâm vaøo nhöõng cô cheá vaän haønh cuûa söï
haáp thuï khaùc bieät. Nhöõng thay ñoåi ñieän tích cuûa phaàn töû mang ñieän coù theå
aûnh höôûng moät caùch giaùn tieáp ñeán söï phaân phoái chung treân beà maët chaát
loûng vaø maøng thuûy hoùa cuûa chuùng. Töø ñoù, taïo neân söï thay ñoåi aùp löïc haáp
phuï caùc anion treân beà maët haït keo ñaát. Tuy nhieân, nhöõng nghieân cöùu vaø
kinh nghieäm cuûa moät soá nhaø nghieân cöùu ñaõ chæ ra raèng, söï khaùc nhau cuûa
aùi löïc caùc phaân töû mang ñieän töû ñaõ coù moät ít aûnh höôûng ñeán phaïm vi haáp
phuï cuûa selenite, trong khi söï haáp thuï naøy coù nhöõng yù nghóa khaùc nhau.
Nhöõng thay ñoåi trong hoaït tính cuûa phaân töû mang ñieän töû coù theå ñöôïc
xem xeùt moät caùch chính xaùc nhö laø moät söï gia taêng (hoaëc giaûm) trong söï
taäp trung cuûa nhöõng anion caïnh tranh nhau. Trong tröôøng hôïp chaát
chloride, söï caïnh tranh naøy raát mong manh nhöng vaãn coù theå xaûy ra, tuy
nhieân khoâng maïnh nhö phosphate vaø sulfate. Chuùng ñöôïc xem xeùt nhö
nhöõng vaät chaát caïnh tranh vôùi caû selenite vaø selenate trong heä moâi
tröôøng nöôùc hoaëc keo. Moät söï tích luõy döõ lieäu töø nhöõng nguoàn khaùc nhau

192
gôïi ra moái quan heä tieáp noái sau ñoù cho nhöõng hieåu bieát veà söï haáp thuï
anion trong ñaát vaø trong nhöõng vaät chaát nhoû beù, theo baát ñaúng thöùc sau:.
Phosphate > arsenate ≥ selenite ≥ silicate >> sulfate ≥ selenate >
nitrate > chloride.
Moät ví duï veà moái lieân heä hoaït ñoäng cuûa boán ion naøy: selenate (0,74
mg SO42- /l), selenite (0,24 mg SO32-/l), sulfate (96 g SO42-/l) vaø chloride
(1,7 g/l) ñaõ ñöôïc laøm caân baèng vôùi ñaát phuø sa ranhill ôû California, Myõ, vaø
löôïng ñöôïc haáp thuï ñaõ theå hieän nhö moät tyû leä phaàn traêm cuûa söï taäp trung
anion ban ñaàu.
Nhöõng nghieân cöùu veà tính beàn cuûa selenate, selenite vaø selenide
phöùc taïp ñaõ chæ ra raèng MnSeO40, NiSeO40, NaHSeO30, KHSe0 vaø
NH4HSe0 xuaát hieän ñeå moät phaàn laøm taêng ñoä hoøa tan Se trong ñaát troàng
troït bình thöôøng, döïa vaøo nhöõng ñieàu kieän oxy hoùa khöû (redox). Döôùi
nhöõng ñieàu kieän, trong moâi tröôøng coù heä thoáng oxy hoùa khöû ñoàng thôøi
xuaát hieän thì SeO42-, döôøng nhö trôû thaønh nhaân toá ñoùng goùp chính moâi
tröôøng coù pH lôùn hôn hoaëc baèng 2. Trong nhöõng heä thoáng redox oân hoøa,
caû SeO32- vaø HSeO3- laø nhöõng ñoùng goùp coù yù nghóa ñeå hoøa tan Se vôùi hai
selenite maïnh hôn, beân döôùi ñoä pH: 7,3. Döôùi nhöõng ñieàu kieän trong
nhöõng vuøng ñaát ngaäp nöôùc, Se coù khaû naêng hoøa tan maïng hôn nhö laø
HSe- ôû ñoä pH > 3,8 vaø H2Se0 < pH 3,8.
5.3.4.2. Hoaït tính ion höõu cô
Coù ít söï hình thaønh höõu duïng veà hoaït ñoäng cuûa hoãn hôïp Se höõu cô
trong ñaát. Moät löôïng döõ lieäu quan troïng lieân quan ñeán hoùa tính cuûa Se
höõu cô ñöôïc tích luõy vôùi söï löu yù raèng, gaàn ñaây noù xuaát hieän döôùi daïng
selenocarbohydrate, selenoaminoacids, selenopeptide vaø daïng Se khaùc
daïng cô kim. Tuy nhieân, hoãn hôïp tìm thaáy trong heä thoáng ñaát ñai thì
thöôøng khoâng xaùc ñònh nhöõng saûn phaåm ñöôïc saûn sinh ra töø nhöõng hoaït
ñoäng cuûa vi sinh vaät hoaëc laø töø nhöõng phaûn öùng tröïc tieáp vôùi nhöõng chaát
höõu cô nhö laø acid humic vaø acid fulvic. Dimethy (selenide thaønh vieân cuûa
nhoùm lôùn nhaát cuûa hoãn hôïp Se höõu cô khoâng xaùc ñònh organoselenide
(Se[II])), laø moät trong nhöõng hoãn hôïp Se höõu cô quan troïng thuoäc veà moâi
tröôøng vaø ñôn giaûn nhaát trong ñaát. Söï xuaát hieän cuûa hoãn hôïp naøy noùi
chung gaén vôùi methylation coù quan heä vôùi moät soá vi khuaån vaø hôïp chaát
Se voâ cô, taïo ra söï phaùt sinh cuûa moät hôïp chaát höõu cô deã bay hôi, maø sau
ñoù, coù leõ bieán maát trong khoâng khí töø maët ñaát vaø maët nöôùc. Toùm laïi,
193
nhöõng loaïi hoùa chaát maø trong ñoù Se nhieàu hôn seõ xaùc ñònh hoaït ñoäng cuûa
hôïp chaát chöùa ñöïng noù. Hoùa tính vaø söï chuyeån ñoäng cuûa nhöõng oxyanion
höõu cô, selenate vaø selenite coù taàm quan troïng khaùc nhau vaø ñieàu naøy
laøm ta chuù yù ñeán taàm quan troïng cuûa vieäc xaùc ñònh sinh vaät chieám öu theá
trong heä thoáng ñeå xaùc minh söï tieàm taøng cuûa noù trong moâi tröôøng. Ngaøy
nay, raát nhieàu hôïp chaát daïng cô kim cuûa Se vaø tính ñoäc cuõng nhö lôïi ích
cuûa noù vaãn chöa ñöôïc xaùc ñònh cuï theå. Ñieàu ñoù gaây trôû ngaïi lôùn cho saûn
xuaát. Vì vaäy, caàn phaûi coù nhieàu noã löïc hôn veà nghieân cöùu nhöõng hôïp chaát
naøy vaø nhöõng taùc ñoäng qua laïi cuûa chuùng, ñeå taäp trung cho nghieân cöùu
töông lai.
5.3.4.3. Söï haáp thuï Se
Söï haáp thuï cuûa nhöõng ion treân beà maët chaát loûng coù theå bò laøm yeáu
ñi do taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng ñaát. Söï khaùc nhau trong hoaït ñoäng giöõa
selenite vaø selenate coù leõ ñöôïc khaúng ñònh bôûi söï so saùnh ñaëc tính haáp
phuï cuûa chuùng. Haàu heát nhöõng nhaø nghieân cöùu ñoàng yù raèng, selenite
ñöôïc haáp phuï vôùi moät phaïm vi lôùn hôn laø selenate vaø söï khaùc nhau naøy
döôøng nhö tuøy thuoäc vaøo nhöõng cô cheá vaän haønh phöùc taïp.
Ngöôøi ta xaùc minh moät caùch roäng raõi laø selenite ñöôïc haáp thuï treân
beà maët chaát loûng bôûi moät cô cheá hoaït ñoäng ñöôïc bieát nhö laø söï trao ñoåi
ligand. Söï trao ñoåi nhö theá thöôøng lieân quan moät nhoùm hydroxyl ôû treân
beà maët haït keo seùt hoaëc treân beà maët tieáp xuùc cuûa caùc oxide – hydroxide
kim loaïi. Ngöôøi ta nghó raèng, söï hoaït ñoäng cuûa söï haáp phuï ñaëc bieät naøy
gioáng nhö nhöõng ion phosphate vaø arsenate vaø nhö theá thì noù seõ phuï
thuoäc nhieàu vaøo ñoä pH. Ñaëc bieät, khi coù söï hieän dieän cuûa nhöõng ion
hydrogen seõ aûnh höôûng ñeán khaû naêng thu huùt ion giöõa chuùng. Nhö moät heä
quaû, löôïng selenite, hay thaät ra moät vaøi anion ñöôïc haáp phuï bôûi treân beà
maët chaát loûng, seõ giaûm xuoáng töông töï nhö trong moät söï suy giaûm lieân
keát giöõa selenate vaø sulphate maø haàu nhö söï suy giaûm naøy khoâng theå
nhaän bieát ñöôïc trong hoaït ñoäng cuûa chuùng.
5.3.4.4. Nhöõng bieán ñoåi sinh hoïc cuûa Se
Trong moâi tröôøng ñaát, nhöõng bieán ñoåi cuûa Se caøng lôùn caøng caàn söï
tham gia cuûa nhöõng vi khuaån trung gian. Nhöõng söï bieán ñoåi naøy coù leõ taïo
ñieàu kieän hoaëc moät hoaëc nhieàu hôn ba quaù trình sau: söï oxy hoùa vaø söï
hao huït; söï coá ñònh, söï khoaùng hoùa vaø methyl hoùa. Nhöõng vi sinh vaät nhö

194
laø thiobacillus ferroxidans vaø bacillusmegaterium ñaõ ñöôïc nhaän daïng, xaùc
ñònh moät caùch deã daøng nhö laø quaù trình oxy hoùa cuûa CuSe vaø nguyeân toá
Se moät caùch rieâng leû. Nhieàu nhaø nghieân cöùu khaùc ñaõ baùo caùo nhöõng hoaït
ñoäng cuûa vi khuaån trong quaù trình oxy hoùa cuûa Se ñeán selenite.
Ñoä ñoäc Se taêng leân theo quaù trình oxy hoùa cuûa Se, ñaõ khieán nhöõng nhaø
nghieân cöùu taäp trung quan taâm vaøo quaù trình giaûm bôùt soá löôïng vaø loaøi vi
khuaån. Maët khaùc, ngöôøi ta nghieân cöùu söï keát hôïp chaët cheõ cuûa Se vôùi hôïp
chaát höõu cô hoaëc trong theå nguyeân toá cuûa noù.
Nhieàu naám, vi khuaån vaø actinnomycete xuaát hieän ôû trong ñaát coù khaû
naêng laøm chuyeån ñoåi muoái voâ cô cuûa Se hoaëc thaønh nhöõng hình thaùi
nguyeân toá khaùc maø noù xuaát hieän nhö laø chaát laéng tuï maøu ñoû trong H2O,
hoaëc thaønh caû hôïp chaát höõu cô khoù vaø deã bay hôi trong moät thôøi gian
töông taùc ngaén. Döôùi nhöõng ñieàu kieän yeám khí, dieãn ra quaù trình chuyeån
hoùa cuûa hydrogen selenide (H2Se) töø ñaát ñöa ra, söï hình thaønh cuûa kim
loaïi selenide hoaëc nguyeân toá Se seõ ñöôïc xuaát hieän trong nhöõng vuøng
chöùa goác O2-.
Söï tích luõy cuûa Se ôû caây troàng, ñoäng vaät hoaëc vi sinh vaät lieân quan
ñeán söï hình thaønh cuûa nhieàu hôïp chaát höõu cô bao goàm amino acid,
protein, hôïp chaát selen vaø selenide. Söï töông ñoàng hoùa hoïc giöõa Se vaø
löu huyønh taïo haäu quaû trong vieäc saûn xuaát nhieàu hôïp chaát gioáng nhau ñeå
saûn xuaát ra löu huyønh. Ví duï, söï keát hôïp cuûa selenomethionine töø selenite
bôûi escherichia coli vaø candida albicans coù leõ xaûy ra xuyeân suoát quaù trình
röûa troâi maø löu huyønh laïi ñöôïc keát hôïp chaët vaøo amino acid. Moät caùch
töông töï, söï trao ñoåi chaát cuûa hôïp chaát höõu cô Se ñöôïc xem nhö laø nhöõng
phaûn öùng thöù sinh cuûa hôïp chaát löu huyønh. Tích luõy Se ôû caây troàng seõ
ñöôïc thaûo luaän trong phaàn sau cuûa chöông naøy.
Moät trong nhöõng taùc ñoäng quan troïng cuûa söï ñieàu chænh sinh hoïc veà
Se trong ñaát laø söï ñoåi daïng cuûa noù thaønh nhöõng theå höõu cô deã bay
hôi. Nhöõng hôïp chaát höõu cô deã bay hôi phaùt trieån trong ñaát bao goàm
dimethyldiselenide (DMOSe) CH3SeSeCH3 vaø dimethyl selenone CH3SeO2CH3
vaø nhöõng hôïp chaát naøy ñöôïc xem nhö laø quaù trình taêng tröôûng maïnh do
naám vaø vi khuaån trong ñaát. Vieäc theâm nguoàn carbon vaøo ñeå laøm cho tyû leä
bay hôi cao deã daøng bôûi soá löôïng vi khuaån naøy ñaõ laøm taêng söï chuù yù
trong nhöõng naêm gaàn ñaây. Söï chuyeån daïng cuûa ñoäc toá selenate töø daïng
tieàm naêng thaønh daïng coù khaû naêng söû duïng ñöôïc coù leõ laø moät phöông

195
phaùp quan troïng ñeå kieåm soaùt söï chuyeån ñoäng vaø ñoäc toá Se trong ñaát,
chaát keo trong traùi caây vaø nhöõng protein khaùc keå caû loøng traéng cuûa tröùng
ñeå laøm taêng söï bieán thaønh hôi cuûa Se trong cô theå sinh vaät, trong ñaát vaø
trong nöôùc. Trong ñaát, Karlson vaø Frankenberger ñaõ xaùc ñònh naám
aremonium falciforme, penicillium citrinum vaø ulocladium tuberculatum
tham gia vaøo hoaït ñoäng chuyeån ñoåi töø daïng naøy sang daïng khaùc cuûa caû
selenite vaø selenate. Tyû leä bay hôi cuûa hôïp chaát Se ñöôïc taêng leân thoâng
qua vieäc theâm nguoàn cacbon vaøo nhö laø moät chaát keo trong traùi caây.
Nhöõng tìm hieåu gioáng nhau veà söï bieán thaønh hôi cuûa Se trong nöôùc
seleniferous ñöôïc ñöa ra bôûi Frankenberger vaø Thompson. Tuy nhieân,
maëc duø ñaõ coù nhöõng nghieân cöùu veà naám vaø vi khuaån nhöng vaãn chöa theå
xaùc ñònh vai troø cuûa chuùng trong söï hoùa hôi cuûa Se.
5.3.4.5. Se trong nöôùc
Se coù maët trong moâi tröôøng nöôùc phuï thuoäc moät soá nhaân toá, bao
goàm, ñoä saâu cuûa möïc nöôùc vaø loaïi nguyeân lieäu maø thoâng qua noù Se ñöôïc
sinh ra. Trong nhöõng vuøng nöôùc caïn nhieàu nhö laø ôû thung luõng San
Joaquin, California (Myõ), vieäc laøm giaøu nguoàn Se ñöôïc xem nhö laø moät
keát quaû cuûa söï boác hôi nöôùc. Trong nöôùc, Se ñöôïc tìm thaáy nhieàu nhö laø
selenate, ôû noàng ñoä giöõa < 1 mg/l vaø 3.800 μg/l do nhöõng ñieàu kieän coù
chaát kieàm orcie. Trong khoaûng noàng ñoä naøy, Se haàu heát ôû daïng di ñoäng.
Coù leõ vì vaäy maø noù deã daøng ñöôïc vaän chuyeån trong nöôùc. Coù moät nhaän
ñònh nhöng khoâng chaéc chaén laém laø möïc nöôùc saâu hôn, vôùi phaàn neàn laø
ñaát acid, seõ chöùa nhieàu Se hôn. Trong ñieàu kieän coù maët nhieàu kim loaïi
kieàm, ñoä linh ñoäng cuûa Se, bò giaûm thieåu, gioáng nhö theå cuûa moät sinh vaät
baát ñoäng ñöôïc chuyeån ñoåi traïng thaùi.
5.3.4.6. Hình thaùi töông phaûn trong nöôùc bieån vaø trong traàm tích
Noàng ñoä cao Se trong nöôùc ñaïi döông seõ daãn ñeán söï nguy hieåm. Noù
khoâng phaûi chæ laø söï haáp thuï hay söï keát tuûa hoùa hoïc ñôn thuaàn maø noù coù
lieân quan ñeán caùc cô cheá vaän haønh quaù trình taïo ra hydrous oxide, chaát
höõu cô vaø FeS2. Ñieàu ñoù cho thaáy, nhöõng chaát caën trong bieån thöôøng
ñöôïc laøm giaøu Se cuûa caû nguoàn goác sinh hoïc vaø khoaùng vaät. Keát quaû laø
sau ñoù, töø cô theå sinh vaät bò phaân huûy Se trong suoát ñôøi soáng cuûa chuùng,
noàng ñoä Se ngaøy caøng cao hôn.
Söï phaân phoái Se trong nöôùc bieån taêng theo ñoä saâu. Selenate ôû beà
maët nöôùc (∼ 20 μg/l), caøng xuoáng saâu noù caøng taêng. Ñieàu naøy nhaän bieát

196
qua söï giaûm oâxy. Se xuaát hieän trong traàm tích khoâng theo qui luaät nhö
trong moâi tröôøng nöôùc. Tuy nhieân, caû quaù trình oxy hoùa cuûa selenite ñeán
selenate vaø söï phaûn öùng ngöôïc laïi cuõng ñöôïc nhaéc ñeán caû quaù trình oxy
hoùa vaø quaù trình chuyeån ñoåi traïng thaùi trong nöôùc xaûy ra ôû nhöõng hoà ôû
Canada ñaõ ñöôïc qui vaøo hoaëc laø quaù trình sinh hoïc hoaëc laø söï coù maët cuûa
hôïp chaát höõu cô. Tieáp theo ñoù, sesquioxide cuõng ñoùng moät vai troø quan
troïng trong söï tích luõy selenite bôûi nhöõng traàm tích naøy .
5.3.5. Ñoäc chaát Se vôùi caây troàng
Söï haáp thuï vaø kích thích Se trong caây troàng coù leõ bò aûnh höôûng bôûi
moät soá nhaân toá moâi tröôøng. Ñieàu quan troïng nhaát laø noàng ñoä vaø hình thöùc
maø Se xuaát hieän trong ñaát. Nhöõng ñieàu kieän khaùc goùp phaàn thay ñoåi noàng
ñoä Se ôû caây troàng laø pH, caùc daïng hình khoaùng vaät ñaát vaø daïng, loaïi caây
troàng. Chuùng coù theå lieân keát vôùi nhau naâng cao hoaëc giaûm haøm löôïng ñoäc
toá Se töø ñaát leân caây troàng.
Caû trong tröôøng hôïp coù söï töông quan nghòch giöõa haøm löôïng seùt vaø
söï haáp thuï Se ôû caây troàng ñaõ ñöôïc nghieân cöùu vaø keát quaû laø ôû ñaát seùt söï
haáp thuï selenate nhieàu gaáp 10 laàn haáp thuï selenite. Ngöôøi ta cuõng cho
raèng, giöõa söï haáp thuï selenat vaø selenite coù söï ñoái khaùng. Maët khaùc, haït
keo seùt söï taùc ñoäng qua laïi giöõa Se vaø hôïp chaát höõu cô chöa ñöôïc nghieân
cöùu kyõ, maëc duø nhöõng aûnh höôûng cuûa noù treân khaû naêng söû duïng Se ñaõ
ñöôïc xaùc ñònh. Moät soá nghieân cöùu ñaõ chæ ra, khaû naêng söû duïng Se giaûm ñi
nhö laø moät keát quaû cuûa vieäc boùn theâm höõu cô cho ñaát. Trong khi ñoù,
Davies vaø Watkinson (1998) ñaõ baùo caùo nhöõng aûnh höôûng ngöôïc laïi khi
hoï quan saùt söï haáp phuï cuûa selenite ñöôïc theâm vaøo töø ñaát than buøn. Söï
phöùc taïp cuûa vaán ñeà coù leõ xaûy ra treân beà maët tieáp xuùc bao quanh hôïp
chaát organoselenium trong ñaát, laøm ta khoù giaûi thích cô cheá hieän töôïng.
Ñaõ coù nhöõng cuoäc thaûo luaän tröôùc kia veà söï haáp phuï coù lieân quan ñeán
söï haáp phuï Se ôû ñaát bò aûnh höôûng bôûi söï coù maët cuûa nhöõng cation vaø anion
khaùc. Nhöõng anion nhö phosphate seõ deã daøng ñoåi choã cho nhöõng ion
selenate ôû beà maët vaø caïnh tranh vôùi selenite beân döôùi lôùp ñaát moûng phöùc
taïp treân maët ñaát. Maët khaùc, sulfate khoâng aûnh höôûng ñeán söï haáp thuï
selenite, nhöng seõ caïnh tranh vôùi selenate. Beân caïnh ñoù, söï coù maët cuûa
nhöõng anion trong ñaát seõ aûnh höôûng ñeán khaû naêng haáp phuï cuûa Se trong
ñaát vaø töøng loaïi caây troàng. Söï taùc ñoäng qua laïi giöõa Se vaø phosphate trong
ñaát ñaõ ñöôïc nhìn nhaän bôûi aûnh höôûng söï kích thích Se leân caây troàng.

197
 Vieäc gia taêng khaû naêng öùng duïng P vaøo ñaát ñaõ mang laïi keát quaû laø
laøm taêng söï haáp thuï Se ôû loaøi caây coù laù 3 thuøy. Trong khi ñoù, söï gia taêng
löôïng selenite trong ñaát daãn ñeán löôïng P ôû caây troàng cuõng taêng leân.
Söï taùc ñoäng qua laïi giöõa Se vaø sulfate trong ñaát trong caây ñöôïc ñeà
caäp nhieàu. Moät vaøi nghieân cöùu ñaõ chæ ra raèng, sulfate coù aûnh höôûng veà
vieäc haáp thuï selenate lôùn hôn selenite ôû caây troàng. Noùi chung, vieäc gia
taêng söï taäp trung cuûa sulfate trong ñaát mang ñeán keát quaû laøm giaûm söï tích
luõy Se trong caây troàng. Se ñöôïc tích luõy ít trong nhöõng moâ coù theå aên ñöôïc
cuûa coû linh laêng, caây luùa maïch, caây cuû caûi ñöôøng hôn laø trong nhöõng
phaàn khoâng theå aên ñöôïc. Mikkelsen (1982) ñaõ ñieàu tra söï aûnh höôûng cuûa
caû ñoä pH vaø quaù trình oxy hoùa Se trong söï haáp thuï Se ôû loaøi coû linh laêng
moïc ôû nôi coù chöùa dung dòch dinh döôõng bao goàm 0-30 mgSe/l goàm caû
selenate hay selenite. Söï taäp trung trong moâ caây cuûa Se vaø söï phaùt trieån
choài non ñaõ aûnh höôûng ñeán quaù trình oxy hoùa Se.
Caây troàng haáp thuï Se ôû caû hình thöùc höõu cô vaø voâ cô. Vieäc haáp thuï
selenite vaø selenate vaøo trong reã caây khoâng ñoàng haønh vôùi nhau.
Selenate ñöôïc haáp thuï nhö laø moät quaù trình ñoøi hoûi coù naêng löôïng, trong
khi ñoù, quaù trình haáp thuï selenite thì khoâng. Nhöõng reã caây ngaäp chìm
trong dung dòch chöùa selenite khoâng kích thích Se ñeán taäp trung lôùn hôn
taïi vuøng xung quanh reã. Ngöôïc laïi, selenate coù theå kích thích hoaït ñoäng
taïo neân söï taäp trung quanh reã vöôït xa noàng ñoä trong reã caây. Ngöôøi ta tin
raèng, söï haáp thuï selenate vaøo trong reã caây theo cuøng ñöôøng vaän chuyeån
nhö laø sulfate.
Coù söï chuyeån ñoåi cuûa selenite vaø selenate ñeán nhöõng maàm non cuûa
caây. Selenate di chuyeån ôû trong caây vaø coù leõ tieán ñeán noàng ñoä nhieàu laàn
quaù giôùi haïn cuûa selenite beân ngoaøi dung dòch. Maët khaùc, selenite
chuyeån ñoåi traïng thaùi moät caùch nhanh choùng sang selenate vaø hoãn hôïp
chaát höõu cô Se. Vieäc chuyeån ñoåi selenate vaøo trong hôïp chaát höõu cô dieãn
ra ôû laù caây.
Hoãn hôïp ñaàu tieân ñöôïc hình thaønh bao goàm nhöõng Se gioáng nhau
cuûa amino acid maø coù leõ keát hôïp chaët cheõ trong protein thöïc vaät ôû moät soá
caây troàng vaø taïo ra nhöõng ñoäc toá. Tích luõy Se ôû caây troàng ñaõ phaùt trieån
moät cô cheá vaän haønh traùnh ñöôïc hoãn hôïp chöùa Se trong caùc protein; vaø vì
vaäy, coù theå traùnh ñöôïc vieäc gia taêng phytotoxycity Se.

198
 Löôïng Se tích luõy ôû nhöõng caây troàng khaùc nhau thì raát khaùc nhau.
Nhöõng loaøi thöïc vaät astralagus conopsis, stanleya vaø xylorhiza coù chöùa
ñöïng löôïng lôùn Se trong caùc moâ cuûa chuùng (103 – 104 mg Se/kg troïng
löôïng khoâ) trong theå hôïp chaát höõu cô. Nhöõng loaïi caây naøy khoâng ñöôïc
duøng cho chaên nuoâi. Nhöõng caây troàng tích luõy löôïng Se ít hôn, thöôøng chæ
moät vaøi traêm mg/kg, thì döïa vaøo khaû naêng söû duïng Se trong ñaát. Noùi
chung, Se hieän dieän ôû daïng selenate vaø hoãn hôïp Se höõu cô caây. Caùc loaøi
naøy bao goàm astet, atriplex, mentizelia vaø sideranthus. Söï tieâu thuï nhöõng
loaïi caây naøy bôûi vaät nuoâi coù leõ laøm gia taêng beänh selenosic caáp tính vaø
maõn tính. Noùi chung, ôû haàu heát caây coái, caùc loaïi haït vaø coû töï nhieân thì
khoâng kích thích söï taäp trung Se cao. Moät soá cuoäc khaûo saùt veà söï tích luõy
Se ôû moät soá loaïi thöïc vaät chæ ra raèng, maëc duø coù nhieàu söï khaùc nhau veà
tieàm naêng cuûa nhöõng loaøi thöïc vaät khaùc nhau veà khaû naêng tích luõy Se,
nhöng taát caû caùc caây vaø nhöõng phaàn cuûa noù coù theå tích luõy Se khi chuùng
moïc trong ñaát vaø trong nöôùc oâ nhieãm Se. Söï tieâu thuï cuûa nhöõng loaøi caây
naøy coù theå gaây ra nhöõng ñoäc toá trong thöïc phaåm cuûa ngöôøi vaø ñoäng vaät.
Moät ghi chuù cuoái cuøng lieân quan ñeán Se trong moái quan heä giöõa ñaát vaø
caây troàng laø veà söï haáp thuï hoãn hôïp deã bay hôi Se ôû caây troàng. Coù taùc giaû
cho raèng, dimethylselenide coù leõ ñöôïc haáp thuï nhanh choùng qua nhöõng laù
caø chua, laù caây cuû caûi vaø caây luùa maïch. Trong khi, söï bay hôi tröïc tieáp ra
khoâng khí noùi chung ít hôn nhieàu (< 8 μg Se/m3).
5.3.6. OÂ nhieãm Se ñieån hình
a) ÔÛ California
Moät trong nhöõng söï kieän noåi baät gaàn ñaây laø vaán ñeà oâ nhieãm Se xaûy
ra ôû thung luõng San Joaquin, California, (Myõ). Khu vöïc bò aûnh höôûng laø
moät trong nhöõng vuøng chuû yeáu laø saûn xuaát noâng nghieäp vaø nhö theá laø ñaõ
loâi cuoán nhieàu söï quan taâm veà aûnh höôûng moâi tröôøng vaø söï khôûi xöôùng
cuûa keá hoaïch laøm saïch.
Thung luõng naøy daøi khoaûng 400 - 640km, nôi ñaây saûn xuaát nhöõng
loaïi rau caûi ña daïng vaø trung bình coù khoaûng 10 ñeâm söông giaù. Vuï muøa
ôû ñaây ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc cung caáp thöùc aên cho "nhöõng
baøn aên toái cuûa ngöôøi Myõ". Se toàn taïi trong vuøng phía Taây thung luõng San
Joaquin, coù nguoàn goác töï nhieân vaø baét ñaàu qua nhöõng quaù trình keá tieáp
nhau suoát thôøi kyø Jurassic vaø Cretaceous. Nhöõng traàm tích hôïp thaønh ñaù
caùt keát, ñaù phieán seùt chöùa nhieàu seleno sulfate Fe.

199
 b) Trung quoác
“Moät baèng chöùng veà "selenosic", oâ nhieãm Se”. Ñieàu naøy coù leõ ñöôïc
qui vaøo söï khaùc nhau trong cheá ñoä aên uoáng cuûa cö daân ñòa phöông vaø
vieäc giaûm löôïng Se coù chöùa trong thöïc phaåm (do thöïc vaät haáp thuï ít Se).
Tuy nhieân, cö daân ôû ñaây vaãn nhaän ñuû löôïng Se trong thöùc aên. Traùi laïi,
moät caên beänh thöôøng thaáy ñaõ ñöôïc khaùm phaù trong coäng ñoàng ngöôøi ôû
Trung Quoác, naêm 1961 noù ñöôïc qui vaøo cheá ñoä aên uoáng haøng ngaøy cuûa
ngöôøi daân soáng ôû Enshi Country, Huebi. Trong suoát nhieàu naêm qua, 50%
trong haàu heát nhöõng khu daân cö bò taùc ñoäng maïnh meõ vaø nguyeân nhaân
cuûa noù ñöôïc xaùc ñònh laø do ñoäc tính Se quaù cao. Nhöõng trieäu chöùng ruïng
toùc vaø moùng tay, moùng chaân laø nhöõng daáu hieäu ñoäc haïi thoâng thöôøng.
Cheá ñoä aên uoáng haøng ngaøy laáy vaøo khoaûng 320 ñeán 669 mgSe/ ngaøy.
Khoaûng moät ngaøn laàn löôïng ñoù keát hôïp vôùi beänh keshan nguyeân nhaân
lieân quan tôùi Se ñaõ ñöôïc tìm thaáy ôû Trung Quoác, moät vuøng roäng lôùn traûi
daøi töø phía Ñoâng Baéc Heilogjiang tôùi phía Taây Nam Junnan. Cuoái cuøng,
nguyeân nhaân do Se ñöôïc xaùc ñònh coù ôû trong than; töø ñoù, Se ñaõ ñöôïc taäp
trung thoâng qua quaù trình thôøi tieát, khöû chaát hoøa tan vaø nhöõng hoaït ñoäng
sinh hoïc sau ñoù ñöôïc ñaøo thaûi vaøo trong ñaát. Vieäc söû duïng truyeàn thoáng
boùn voâi ñaõ naâng cao ñoä pH cho ñaát vaø gia taêng hôn nöõa khaû naêng söû duïng
Se cuûa caây troàng. Noùi theâm, ñieàu kieän haïn haùn ñaõ daãn tôùi söï hö haïi vuï
luùa, laøm gia taêng söï tieâu thuï rau caûi ñòa phöông nhö laø thaønh phaàn phuï
trong böõa aên haøng ngaøy. Vuï gaây ñoäc treân minh hoïa cho vai troø cuûa ñoäc
chaát Se trong ñaát vaø trong cheá ñoä aên cuûa ngöôøi daân. Quaù trình gaây ñoäc
naøy cuõng do chính con ngöôøi taïo ra.
5.3.7. Nhaän xeùt chung veà Se
Hai maët töï nhieân cuûa Se vöøa laø moät nguyeân toá ñoäc haïi vöøa laø dinh
döôõng caàn thieát, ôû daïng hoaït tính vaø daïng tieàm naêng ñaõ ñöôïc quan taâm
trong vieäc xem xeùt thöïc phaåm dinh döôõng ôû caû con ngöôøi vaø ñoäng vaät
cuøng vôùi nhöõng haønh vi cuûa noù trong ñaát vaø caây troàng. Coù theå toùm taét
nhöõng ñieåm chuû yeáu nhö sau:
– Khaû naêng hoaït ñoäng vaø chuyeån ñoäng cuûa Se trong ñaát phuï thuoäc
vaøo ñieàu kieän moâi tröôøng. Selenate toàn taïi döôùi daïng kieàm oxide thì di
ñoäng hôn vaø haáp thuï ít hôn selenite. Se höõu cô ñöôïc bieát laø toàn taïi nhöng
vaãn chöa ñöôïc xaùc ñònh.

200
 – Trong ñaát acid, ñaïi dieän laø ñaát seùt, oxit Fe vaø hôïp chaát höõu cô seõ
aûnh höôûng ñeán khaû naêng söû duïng Se tôùi nhöõng khoaûng roäng lôùn hôn trong
ñaát, nôi maø selenate chieám öu theá maïnh hôn. Ñieàu naøy phuï thuoäc vaøo
nhöõng khaùc nhau trong quaù trình haáp thuï hai anion oxy voâ cô. Söï chuyeån
ñoåi thaønh phaàn Se phuï thuoäc vaøo ñoä pH, vaøo theá oxy hoùa - khöû vaø quaù
trình ñoù ñöôïc taêng cöôøng bôûi söï xuùc taùc cuûa vi khuaån. Hôn nöõa, nhöõng
hoaït ñoäng cuûa vi khuaån daãn ñeán söï hình thaønh nhöõng chaát deã bay hôi coù
theå bieán maát trong baàu khí quyeån.
– Caây troàng coù khaû naêng söû duïng Se ôû daïng selenate lôùn gaáp nhieàu
laàn daïng selenite. Se höõu cô cuõng ñöôïc kích thích bôûi caây troàng, maëc duø
coù ít thoâng tin höõu duïng veà nhöõng aûnh höôûng cuûa noù. Cô cheá vaän haønh
lieân quan ñeán söï haáp thuï hôïp chaát voâ cô khaùc nhau seõ laøm cho löôïng
phytotoxycity khaùc nhau. Söï chuyeån ñoåi pH vaø söï coù maët cuûa nhöõng
anion khaùc nhö phosphate vaø sulfate seõ aûnh höôûng ñeán hình thöùc tích luõy
Se beân ngoaøi cuûa caây troàng. Phytotoxycity xuaát hieän nhö laø moät keát quaû
söï keát hôïp chaët cheõ cuûa nhöõng Se töông töï nhau trong hoãn hôïp löu huyønh
caàn thieát ôû trong caùc lôùp moâ cuûa caây; Ngoaøi ra, khaû naêng cuûa nhöõng loaïi
caây troàng khaùc nhau keát hôïp vaø loaïi boû Se cuõng raát khaùc nhau.

5.4. ÑOÀNG (Cu)

5.4.1. Giôùi thieäu
Ñoàng laø moät chaát quan troïng vöøa laø chaát ñoäc haïi vöøa laø nguyeân toá
vi löôïng caàn thieát cho caây troàng vaø ñoäng vaät. ÔÛ traïng thaùi kim loaïi,
ñoàng coù maøu hôi ñoû, saùng boùng aùnh kim, meàm deã daùt moûng vaø laø moät
chaát daãn nhieät, daãn ñieän toát. Coâng duïng chuû yeáu cuûa ñoàng laø keùo daøi
laøm daây kim loaïi vaø cheá taïo hôïp kim cuûa noù, ñoàng thau vaø ñoàng thieác.
Trong thieân nhieân, ñoàng ôû nhieàu daïng: sulfides, chaát sulfate, muoái
sulfate, carbonate, hôïp chaát khaùc vaø coøn tìm thaáy ñoàng trong moâi
tröôøng nhö laø kim loaïi töï nhieân. Ñoàng ôû daõy 26, sau Zn, coù nhieàu trong
sinh quyeån vaø thaïch quyeån. Möùc trung bình cho söï dö thöøa cuûa Cu trong
sinh quyeån laø 70 mg/kg, trong khi nhöõng ñaùnh giaù giaùn tieáp cho voû traùi
ñaát coù khoaûng töø 25-35 mg/kg. Ñaát cuûa theá giôùi, theo taøi lieäu cuõ, giaù trò
cuûa ñoàng laø 20 mg/kg, coù bò thay ñoåi gaàn ñaây vaø ñöôïc ghi laïi laø 30
mg/kg. Ñoàng coù lieân keát vôùi chaát höõu cô trong ñaát nhö oxyt Fe vaø Mn,
ñaát seùt silicate vaø chaát voâ cô khaùc.

201
 Lôïi ích cuûa ñoàng ñoái vôùi caây troàng ôû daïng ion [Cu(H2O)6]2+ trong
ñaát acid vaø Cu(OH)2 trong ñaát trung tính vaø kieàm. Lôïi ích cuûa ñoàng laø
khaû naêng lieân keát hoùa hoïc (töông töï nhö pH) cuûa loaøi caây töông öùng trong
dung dòch ñaát. Möùc ñoä vaø söï phaân boá cuûa toång soá vaø dòch chieát ñoàng ôû
trong ñaát thay ñoåi tuøy theo kieåu ñaát vaø nguoàn goác vaät chaát. Ñoàng coù ñaëc
tröng huùt baùm hay coá ñònh trong ñaát khieán cho chuùng trôû thaønh moät kim
loaïi "veát" di chuyeån. Söï taäp trung cao nhaát cuûa ñoàng laø ôû lôùp voû phong
hoùa, ñaëc bieät laø vuøng naáu chaûy kim loaïi, hay töø phaân boùn, buøn coáng raõnh
hay phaân boùn töø lôïn, gaø, vòt vaø chim.
Söï dö thöøa caùc vi löôïng caàn thieát cuûa caây thöôøng naèm trong daõy
döôùi ñaây: Fe > Mn > B > Zn > Cu > Mo > Cl. Ñoàng ñaõ ñöôïc xaùc ñònh nhö
laø yeáu toá caàn thieát cho caây troàng töø nhöõng naêm 1930. Trung bình caùc loaïi
caây troàng coù töø 5 - 20 mgCu/kg. Phaàn döôùi cuøng cuûa caùc loaïi caây vaø ôû
ngang maët ñaát coù theå taêng leân töø 1-30 mg/kg Cu. Bôûi vì, caây troàng khaùc
nhau thì möùc ñoä ñoäc cuûa Cu cuõng khaùc nhau, nhö laø moät phoùng xaï cuûa
nhöõng heä thoáng enzym.
Trong dinh döôõng ñoäng vaät, thuù thieáu ñoàng laø do bò nhoát. Khi ñoàng
ôû noàng ñoä thaáp noù coù vai troø nhö moät dinh döôõng vi löôïng, vaø laø taùc nhaân
toát cho con ngöôøi. Toång löôïng ñoàng cuûa cô theå tröôûng thaønh khoaûng 100 -
150 mg, trung bình khaåu phaàn cung caáp 1 - 5 mg Cu/ ngaøy.
Veà maët ñoäc chaát, chöùng nhieãm ñoàng di truyeàn trong con ngöôøi ñaõ
ñöôïc Wilson bieát ñeán nhö laø moät beänh taät, laàn ñaàu tieân ñöôïc moâ taû vaøo
naêm 1912.
5.4.2. Bieán ñoåi hoùa hoïc
Cu (II) ñöôïc saép ñaët vôùi 4 phaân töû nöôùc trong maët phaúng XY vaø 2
oxygen silicate, ñoái xöùng theo truïc Z thaúng goùc vôùi moät lôùp silicate. Neáu
coù nhieàu lôùp cuûa phaân töû nöôùc cuûa maøng thuûy hoùa chieám xen keõ vôùi khu
vöïc cuûa Cu hectorite, Cu(H2O)62+ trong dung dòch H2O, töø ñoù, Cu2+ seõ qui
thaønh ion Cu(H2O)62+ vaø Cu seõ ñöôïc söû duïng trong söï nghieân cöùu “yeáu toá
ngoaøi” cuûa traïng thaùi hoùa trò. Trong moâi tröôøng ñaát, chuùng ta caàn quan
taâm ñeán noàng ñoä thaáp cuûa Cu, vôùi xaáp xæ trung bình 24 - 25 mg/kg trong
phaàn voû traùi ñaát vaø 20 - 30 mg/kg Cu toång coäng trong ñaát, Cu2+ ñöôïc coi
nhö laø loaïi Cu töï do trong ñaát. Hôïp chaát höõu cô trong ñaát gaén lieàn vôùi
ñoàng, nhoùm COO- coù maët trong caû hai pha raén vaø loûng ôû hình thöùc lieân

202
keát chaët vôùi Cu. Söï hình thaønh pha raén ñöôïc xem nhö nguyeân nhaân gaây
söï thieáu huït Cu, ñoù laø do chaát höõu cô ñaát ñaõ taïo phöùc vôùi Cu laøm löôïng
ñoàng töï do giaûm xuoáng. Theâm vaøo ñoù, than buøn coù tính ñoäc ñoái vôùi caây
troàng khi trong noù chöùa nhieàu höõu cô töø chaát neàn coù Cu cao.
Vôùi soá nguyeân töû 29, Cu laø nguyeân toá ñaàu tieân cuûa phaân nhoùm 13
cuûa baûng tuaàn hoaøn. Caáu truùc electron cuûa nguyeân toá Cu laø 1s2, 2s2, 2p6,
3s2, 3p6, 3d10, 4s1. Coù 4 electron ñôn ôû ngoaøi, lôùp voû 3d ñaõ ñaày ñuû, vì theá
beàn chaët hôn. Gioáng nhö taát caû caùc nguyeân toá ñaàu tieân khi chuyeån tieáp
sang moät chuoãi (Cr, Mn, Fe, Co, Ni) vaø khoâng gioáng Li, Na, K vaø Pb cuûa
daõy thöù nhaát, hai ñieän töû ñaõ deã daøng di chuyeån lieân quan ñeán nguyeân töû
Cu[3]. Trong khi Cu2+ haàu heát ñeàu beàn neân vöõng. Lôùp ion thöù hai cuûa Cu
ñieän theá cao hôn lôùp thöù nhaát cho neân Cu(I) beàn vöõng toàn taïi trong moâi
tröôøng. Cu beàn vöõng trong dung dòch vôùi soá ion ôû möùc cao khoâng ñoåi, ion
aceton, ion pyridine hay ion cyanide… Theo Parker, löôïng Cu trong ñaát
giaøu ñoä aåm laø 10-6 – 10-7M, ví duï nhö Cu coù theå toàn taïi ôû 1.10-7M vaø Cu2+
3.10-7M. Moái lieân heä naøy coù ñöôïc ñoái vôùi noàng ñoä ion [Cu+] trong phaûn
öùng maø ion Cu+ thieáu caân ñoái.
2Cu+(aq) → Cu2+(aq) + Cu(s) K = 106M-1 ôû 25oC
Noàng ñoä Cu trong dung dòch hoøa tan laø 10-2 – 10-3M , coù raát ít ion
Cu+. Sau ñoù, trong cuoäc thaûo luaän veà tính chaát vaät lyù vaø hoùa hoïc cuûa ion
Cu trong nhöõng moâi tröôøng khaùc nhau, duøng naêng löôïng töï do cuûa caùc ion
ñôn lan truyeàn trong caùc dung moâi khaùc nhau, Parker keát luaän raèng, ion
Cu2+, Cu(H2O)62+ laø loaïi Cu thích hôïp nhaát cho caùc nghieân cöùu veà ñaát.
Tuy nhieân, ôû nhöõng vuøng ñaát bò ngaäp luït coù theå taïo ion Cu+ vaø trong moät
soá tröôøng hôïp Cu0 coù theå oån ñònh theá nhieät ñoäng hôn laø Cu2+. Danh saùch
veà chaát khoaùng Cu noùi chung vaø nguoàn taøi saûn veà Cu ñöôïc trình baøy
trong baûng 5.3. Chalcopyrite coù soá löôïng nhieàu hôn chaát khoaùng Cu, noù
ñöôïc tìm thaáy nhieàu trong ñaù vaø taäp trung thaønh moät löôïng Cu lôùn nhaát ôû
caùc chaát laéng cuûa noù. Theâm vaøo ñoù, trong caùc chaát voâ cô töï nhieân, Cu
ñöôïc tìm thaáy ôû daïng phaân taùn trong caùc loaïi ñaù traàm tích.
5.4.3. Nguoàn goác Cu trong ñaát
5.4.3.1. Caùc nguyeân lieäu Cu trong ñaát
Ña soá caùc kieåu ñaù chöùa Cu ñaõ ñöôïc toùm taét trong baûng 5.4 . Töø caùc
taøi lieäu coâng boá tröôùc 1975, Baker vaø Chesnin ñaõ baùo caùo raèng, löôïng Cu

203
coù trong thaïch quyeån trung bình 70 mg/kg. Trong ñaát ôû khoaûng töø 2 - 100
mg/kg vôùi chæ soá trung bình ñöôïc choïn 20 mg/kg. Lindsay cho raèng, löôïng
Cu 70 mg/kg baèng löôïng trung bình trong thaïch quyeån, nhöng gioáng nhö
Bowen, oâng ta choïn löôïng Cu 30 mg/kg baèng giaù trò trung bình coù trong
ñaát. Coøn theo Baker, giaù trò löôïng Cu 70 mg/kg nhö laø soá löôïng trung bình
cuûa voû traùi ñaát vaø 20 mg/kg cho ñaát. Theo baùo caùo khaùc, giaù trò huùt baùm
moät löôïng Cu taäp trung treân voû traùi ñaát trung bình laø khoaûng 24 - 55
mg/kg vaø löôïng Cu trong ñaát chieám trung bình 20 - 30 mg/kg. Löôïng Cu
dö thöøa trong ñaát vaø thöïc vaät ít hôn Zn tröø khi ñaát coù laãn chaát thaûi coâng
nghieäp chöùa Cu.
Löôïng Cu dö thöøa trong ñaù bazan lôùn hôn trong ñaù granite vaø thaáp
hôn trong caùc loaïi ñaù carbonate. Löôïng Cu trong ñaát nham thaïch laø moät
phaàn dö thöøa bôûi traûi qua quaù trình khaùc nhau cuûa söï keát tinh.
Baûng 5.3: Caùc hôïp chaát ñoàng trong ñaát
Teân Coâng thöùc Thaønh phaàn (%)

Chalcite Cu 100
Chalcocite Cu1,75-2,0S 80
Covelite CuS 66
Bornite Cu5FeS4 63
Chalcopyrite CuFeS2 34
Cubanite CuFe2S3 23
Enargite Cu3AsS4 48
Famatinite Cu3SbS4 43
Tennanite (CuFe)10(FeZnCu)2 52
Tetrahedrite (CuAg)10(FeZnCu)2 46
Cuprite SbAs4S3 89
Tenorite Cu2O 80
Malachite CuO 57
Azurite Cu2(OH)2(CO3)2 55
Cu3(OH)2(CO3)2 25
Chrysocolla CuSiO3.5H2O 74
Atacamite Cu2(OH)3Cl 56
Brochantite Cu4(OH)6SO4 54
Antlerite Cu3(OH)4SO4 25
Chalcanthite CuSO4.5H2O

(Nguoàn: Berker, 1984).

204
 Hydratesulfate Cu coù theå hoøa tan trong nöôùc vaø beàn, haàu heát caùc
loaïi nguyeân lieäu trong phaân boùn, löôïng Cu ñöôïc ñöa vaøo trong ñaát raát
deã thay ñoåi. Taàng ñaát chöùa Cu chòu aûnh höôûng bôûi quaù trình xöû lyù muøa
maøng vaø ñaát bao goàm chaát dieät naám vaø chaát laøm maøu môõ khoâng ñöôïc
söû duïng löôïng Cu khaùc vaø ñaù soáng, phaân boùn chaát thaûi qua coáng raõnh
hoaëc chaát thaûi trong khoâng khí; ví duï nhö lôùp buøn chöùa 1990mg/kg Cu
ñaõ ñöôïc baùo caùo.
5.4.3.2. Chaát thaûi trong khoâng khí
Cu töø khoâng khí ñöôïc ñöa vaøo ñaát do möa vaø caùc chaát thaûi khoâ,
theo caùc chaát thaûi coâng nghieäp chöùa Cu vaø caùc chaát coù trong buïi. ÔÛ Anh,
toång löôïng chaát thaûi chöùa Cu haèng naêm töø buïi trong khoaûng 100-480 g/ha;
trong khi caùc chaát thaûi töø muøa maøng ñöôïc ñoaùn khoaûng 50 – 100 g/ha, chaát
thaûi töø buïi khoâng ñuû ñieàu chænh löôïng Cu hôïp lyù cho muøa maøng. Vieäc thieáu
nhu caàu ñoái vôùi chaát thaûi ñöôïc boå sung baèng moät löôïng Cu hay daïng tích tuï
trong ñaát. Keát quaû cuûa quaù trình ñaàu tö gaàn ñaây trong moät thôøi kyø daøi cuûa ñaát
vôùi caùc nguyeân toá Cu, Zn, Pd, Cd; baèng löôïng Zn noùng chaûy ôû Pensylvania
Myõ ñaõ cho thaáy raèng, caùc loaïi rau caûi aên ñöôïc, ñöôïc phaùt trieån trong ñaát chöùa
töø 240 mg/kg Cu, 1200 mg/kg Zn, 220 mg/kg Cd vaø khoâng bò aûnh höôûng roû
ñeán hình thaùi caây.
Baûng 5.4: Caùc daïng Cu trong ñaát ñaù
Teân Trong khoaûng (ppm) Trung bình (ppm)
Ñaát bazan 30 – 160 90
Ñaát ranic 4 – 30 15
Pyroxenites 10 – 40 15
Ñaù vaø ñaát seùt 30 – 150 50
Gabro 20 – 200 70
Ñaù Volcanic 5 – 20
Ñaát nham thaïch 40 – 60
Ñaù voâi 5 – 20
Ranodionic 2 – 40 70
Thaïch quyeån 24 – 55
Caùt 2 – 100 20 – 30

(Nguoàn: Anber vaø Pinta, 1978)

205
 Baûng 5.5: Toång soá löôïng Cu trong caùc loaïi ñaát khaùc nhau (ppm)
Than buøn 15 – 40
Söï phaân taùn ñaát caùt 2 – 10
Caùt trong ñaù 10
Ñaát muøn ít pheøn 40
Ñaát seùt 10 – 27
Ñaát ñoû bazan 40 – 150
Taàng ñaát chöùa voâi 7 – 28
Ñaát seùt muøn vuøng thaáp 1 – 100
Ñaát phaùt trieån töø phuø sa coå 3 – 25
Ñaát xöù nhieät ñôùi 8 – 128

(Nguoàn: Cheonin, 1984)

Daïng caùc thaønh phaàn khaùc, chaát khoaùng Fe vaø Ca taùch khoûi caùc
chaát caën baõ, noùng chaûy taïo silicate Al vaø alkali. Khi quaù trình thuûy tinh
hoùa dieãn ra, caùc chaát loûng coøn laïi bò taùch ra thaønh sulfide vaø löôïng Cu
sulfide khoâng troän laãn. Löôïng Cu coù ñöôïc ñöôïc troän vaøo chacopyrite vaø
bornit. Caùc ñieän töû cuûa Cu lieân keát maïnh ñöôïc ñònh giöõa Cu+ vaø anion
sulfide, trong ñaát silicate vaø ñaù mafic (chöùa Mg2+, Fe2+ cao), Cu 2+ coù theå
thay theá baèng caùc chaát ñoàng daïng, caùc kim loaïi ñoù coù theå laø moät trong
saùu daïng hôïp chaát cuûa Mg2+, Fe2+, Zn2+, Mn2+, Ni2+. Caùc ñieän töû Pauling
lôùn hôn cuûa Cu2+ hai ñôn vò so vôùi Fe2+ (1,8) vaø Mg2+(1,3) giôùi haïn baèng
caùc ñoàng vò thay theá bôûi Cu trong caùc nhieân lieäu töø ñaát. Daïng Cu xaâm
nhaäp tìm ñöôïc trong ñaát ñöôïc ruùt ra töø caùc nguyeân lieäu khaùc nhau, ñöôïc
giôùi thieäu trong baûng 5.6.
5.4.3.3. Nguyeân lieäu trong noâng nghieäp
Cu phuïc vuï cho saûn xuaát coù hieäu quaû khi duøng CuSO4.5H2O ngaäm
5H2O, vaø söû duïng hoãn hôïp cuûa bordeaux raûi chaát muøn.
Baûng 5.6: Nguoàn Cu söû duïng trong phaân boùn
Nguoàn Coâng thöùc %Cu Hoøa tan trong nöôùc
Kim loaïi Cu Cu 100 Khoâng
Cuprite Cu2O 89 Khoâng
Tenorite CuO 75 Khoâng

206
 Covellite CuS 66 Khoâng
Chalcopyrite CuCO3(OH)2 35 Khoâng
Malachite CuFeS2 57 Khoâng
Chalcanthite CuSO4.5H2O 25 Hoøa tan
Copper sulphate monohydrate CuSO4.H2O 35 Hoøa tan
CuSO4 thaáp CuSO4.3Cu(OH)2 13 - 53 Khoâng
Cu nitrate Cu(NO3)2.3H2O Hoøa tan
Cu acetate Cu(C2H3O2)2.H2O 32 Khoâng ñaùng keå
Cu oxalate CuC2O4O.5H2O 40 Khoâng
Cu oxychloride CuCl2.2CuO.4H2O 52 Khoâng
Cu ammonium phosphate Cu(NH4)PO4.H2O 32 Khoâng
Cu chalate Na2Cu EDTA 13 Hoøa tan
Cu chalate NaCu HEDTA 9 Hoøa tan
Cu polyflavanoids NaCu HEDTA 5-7 Hoøa tan
Cu sulphur frits NaCu HEDTA thay ñoåi Thay ñoåi
Cu glass fusions NaCu HEDTA thay ñoåi Thay ñoåi
Nöôùc thaûi NaCu HEDTA 0,04 - 1,0 Khoâng ñaùng keå
Phaân ñoäng vaät
(khoâng coù phaàn boå sung Cu) NaCu HEDTA 0,002 - 0,005 Khoâng ñaùng keå
Phaân ñoäng vaät
(vôùi phaàn boå sung Cu) Cu2S2 0,06 - 0,19 Khoâng ñaùng keå
Chalcocite 2CuCO3-Cu(OH)2 80 Khoâng
Azurite 55 Khoâng

5.4.3.4. Cu trong khí quyeån

Toång soá löôïng Cu bò loaïi boû trong khí quyeån töø naêm 3800 tröôùc
coâng nguyeân ñöôïc öôùc tính khoaûng 3,2.106 (khoaûng 1% löôïng taïo ra laø
307.106 taán). Soá löôïng naøy gaáp khoaûng 3 laàn so vôùi löôïng Cu khí quyeån
hieän nay, bôûi vì thôøi gian toàn taïi aersols Cu ngaén, khoâng coøn nghi ngôø gì
nöõa, coù moät löôïng Cu daïng chaát thaûi ñöa vaøo khí quyeån. Tuy nhieân, khí
quyeån coù moät löôïng trung bình quan troïng ñeå löôïng Cu oâ nhieãm ñöôïc phaùt
taùn ra khaép caùc vuøng treân theá giôùi. Nhôø quy trình phaân tích maãu reâu vaø
baêng ôû Baéc cöïc, ngöôøi ta bieát raèng, coù moät löôïng Cu thay theá gia taêng ôû

207
nhöõng nôi raát xa töø baát kyø nguoàn Cu naøo. Khoaûng 80% toång soá löôïng Cu
saûn xuaát treân theá giôùi ñöôïc taïo ra trong theá kyû XX vaø öôùc tính khoaûng 30%
löôïng Cu ñaõ saûn xuaát ra trong suoát nhöõng thaäp nieân cuoái. Phaàn lôùn löôïng
Cu khoång loà naøy ñaõ bò giöõ laïi trong ñaát khi gaëp ñieàu kieän, nhö moâi tröôøng
acid, laøm aûnh höôûng nhanh ñeán quaù trình phoùng thích vaøo moâi tröôøng cuûa
caùc chaát thaûi hôïp chaát ñoàng trong buøn vaø nhöõng chaát thaûi khaùc, gaây aûnh
höôûng nghieâm troïng ñeán heä thöïc vaät vaø heä ñoäng vaät. Toång löôïng Cu saûn
xuaát laø 7.106taán, ñoàng nghóa vôùi vieäc moät löôïng Cu oâ nhieãm raát lôùn so vôùi
nhu caàu löôïng Cu haèng naêm ñoái vôùi taát caû sinh vaät trong ñaát.
5.4.3.5. Caùc chaát thaûi, buøn coáng raõnh
Giaù trò chaát thaûi chöùa Cu, Mn, Zn, Fe cho ñaát, thöïc vaät (baûng 5.7), döõ
lieäu veà maãu chaát thaûi 8 giôø qua quaù trình xöû lyù chaát thaûi ôû Burlington
Ontario, Canada cho thaáy raèng, löôïng xaâm nhaäp trung bình cuûa Cu laø khoaûng
0,31 mg/kg chaát thaûi, 0,21 mg/kg chaát thaûi ra luùc ñaàu vaø 0,08 mg/kg ôû chaát ra
ñoaïn cuoái. Neáu ta khoâng ñeå yù ñeán theå tích thay ñoåi thì coù khoaûng 15% Cu
trong chaát thaûi toàn taïi trong buøn thaûi, döõ lieäu phaân tích veà Zn, Pb laø 77 - 93%.
Theo keát quaû cuûa ñaïi hoïc Zurich Switzerlanol, löôïng Cu chuyeån ñoåi khoaûng
55%. Döõ lieäu naøy vaø caùc keát quaû ghi nhaän trong baûng 5.7 cho bieát, buøn thaûi
chöùa moät löôïng Cu, Zn vaø Cd khaù lôùn so vôùi ñaát vaø nhu caàu thöïc vaät. Trong
khi ñoù, coù vaøi moái nguy hieåm lieân quan ñeán chaát buøn thaûi khi boùn cho ñaát do
Cu, Zn, Cd vaø caùc kim loaïi khaùc. Löôïng chaát thaûi ñaõ ñöa vaøo ñaát nhieàu hay ít
laø do caû phöông phaùp xöû lyù chaát thaûi vaø nguoàn nguyeân lieäu thöïc vaät trong
ñaát. Hôn nöõa, theo coät giaù trò trung bình trong baûng 5.7 thì cöù 42 kg chaát buøn
khoâ coù khoaûng 800 mg/kg Cu ôû Anh vaø Wales; 560 mg/kg trong 93 maãu thöû
ôû Sweden; 700 mg/kg trong 57 maãu thöû ôû Michigan (Myõ) vaø 1200 mg/kg
trong 16 maãu thöû töø 16 thaønh phoá khaùc ôû Myõ.
ÔÛ Pennsylvania vaø caùc bang khaùc ôû Ñoâng Baéc Myõ thì khoâng coù
chaát buøn thaûi naøo chöùa hôn 1000 mg/kg Cu, 2500 mg/kg Zn, 1000 mg/kg
Br, 1000 mg/kg Pb, 200 mg/kg Ni, 25 mg/kg Cd, 10 mg/kg Hg hoaëc 10
mg/kg PCBs. Löôïng chaát buøn vôùi nhieàu kim loaïi seõ aûnh höôûng ñeán naêng
suaát ñaát troàng, laøm taêng ñoäc chaát KLN cho caây con. Löôïng Cu coù khoaûng
60 mg/kg treân beà maët ñaát, treân caùc caùnh ñoàng coù khuynh höôùng ngaên
chaën caùc quy trình sinh hoïc laøm maøu môõ ñaát, ñoàng thôøi coù theå laøm aûnh
höôûng söùc khoûe cuûa cöøu vaø gia suùc treân caùc ñoàng coû ñöôïc xöû lyù. Moät soá
nghieân cöùu cho thaáy, neáu phoái troän hôïp lyù vaøo buøn thaûi chöùa ít KLN thì
noù seõ trôû thaønh phaân boùn höõu ích (theo EPA, Myõ)
208
 Trong khi löôïng buøn thaûi coù khaû naêng thay theá laøm taêng löôïng muøn
trong ñaát thì laïi khoâng coù baùo caùo naøo veà chaát ñoäc trong thöïc vaät ñoái vôùi
löôïng Cu trong vuøng thaûi. Khi taêng phaân boùn vaø voâi vaøo ñaát, caùc vaät chaát coù
nguoàn goác thöïc vaät trong ñaát xuaát hieän laø moät xu höôùng chieám öu theá trong
vieäc kieåm soaùt tyû leä Cu. Vì theá, tyû leä phaân huûy buøn coù nguoàn goác thöïc vaät trôû
thaønh ñieàu quan troïng ñoái vôùi ñaát ñöôïc xöû lyù buøn. Veà taùc duïng ñoäc, caùc chaát
ñoäc Cu ôû ñoäng vaät thì cao hôn ôû thöïc vaät. Khi löôïng Cu ít hôn 10 mg/kg coù
theå laøm giaûm hoaït ñoäng caùc enzym trong ñaát. Löôïng Cu hoøa tan khoaûng 5
mg/kg laøm gia taêng söï khöû chaát ñaïm ôû ñaát coù pH cao vaø baát kyø löôïng Cu naøo
theâm vaøo seõ laøm ñaát bò nitrate hoùa. Khi coù nhieàu Cu trong ñaát, noù cuõng kích
hoaït caùc hôïp chaát töø Fe vaø hôïp chaát nitô, laøm aûnh höôûng leân söï thay ñoåi cuûa
vi sinh. Söùc khoûe cuûa cöøu vaø gia suùc coù theå chòu aûnh höôûng maïnh bôûi löôïng
Cu cao trong buøn.
Baûng 5.7: Thoáng keâ haøm löôïng Cu, Fe, Zn vaø Mn trong ñaát, caây troàng vaø
nöôùc thaûi coáng raõnh
Thaønh Trong ñaát Caây döông lieãu (mg/kg) Nöôùc thaûi (mg/kg)
phaàn (mg/kg)
Trung Haøm löôïng Lôùn Haøm löôïng Giaù trò trung bình Haøm
nguyeân toá
bình trung bình nhaát trong löôïng
US31 Europe29
trong khoaûng khoaûng

Cu 10 – 80 20 7 – 30 150 84-17000 800 1230 1000

Zn 10 – 300 50 21 – 70 300 101-49000 1700 2780 2500

Cd 0,01 – 0,7 0,8 0,05 - 0,2 3 1-3410 15 31 25

Mn 20 – 300 850 31 – 100 300 32-9870 260

Fe 10000 – 100000 850 21 – 70 750

(Nguoàn: Heavymetal Toxicology, Oxford, 1994) US31: 31 maãu ôû Myõ,

Europe29: 29 maãu chaâu AÂu

5.4.4. Caùc moái quan heä cuûa Cu vôùi ñaát troàng

5.4.4.1. Cu trong quan heä dinh döôõng vôùi caây troàng
Söï thieáu huït Cu trong ñaát ñöôïc tìm thaáy ôû nhieàu vuøng treân theá giôùi.
Toång soá coù 23 nöôùc baùo caùo raèng, löôïng Cu thieáu cho caây luùa mì, 12 nöôùc
thieáu cho yeán maïch, 12 nöôùc thieáu cho luùa maïch, 9 nöôùc thieáu cho luùa
gaïo. Söï thieáu huït xaûy ra thöôøng nhaát ôû nhöõng vuøng ñaát giaøu höõu cô, nôi
coù löôïng tro cao. Nhöõng loaïi ñaát acid nhieàu caùt ít dinh döôõng thì thöôøng
thieáu luoân caû Cu. Ñaát kastanozems (ustolls) coù maøu naâu, khoâ caèn, vôùi

209
chaát höõu cô tích luõy treân beà maët cao vaø pH cao thieáu Cu do Cu ñaõ bò coá
ñònh döôùi daïng lieân keát, keát tuûa. Theá giôùi coù 5.106 ha ñaát troàng vôùi löôïng
Cu thaáp, trong ñoù coù Ba Lan: 6,085, Argentina: 5,665, Canada: 12,915,
Myõ: 42,115, UÙc: 8,290 vaø AÁn Ñoä laø 8,245. Nhöõng nöôùc khaùc coù hôn
106ha ñaát coù löôïng Cu hôi thaáp, nhö: Ñan Maïch, Phaàn Lan, Indonesia,
Pakistan, Thoå Nhó Kyø, Nigeria, Meâhicoâ, Trung Quoác. Vì vaäy, treân theá
giôùi coù nhöõng loaïi ñaát coù ñieàu kieän ngoaøi söï thieáu huït Cu coøn coù nhöõng
ñieåm quan troïng hôn, bao goàm caùc döõ lieäu veà muøa maøng töông öùng vôùi
löôïng Cu; nhieàu lónh vöïc ñaùnh giaù kinh teá hôn, bao haøm caû naêng suaát
caây troàng. Muøa xuaân luùa maïch taêng 22,4% khi boùn theâm 0,1 taán/ha
löôïng Cu(OH)2 treân ñaát naâu. Söï gia taêng muøa maøng neân boû qua daáu
hieäu gia taêng veà soá haït treân caùc haït luùa non, löôïng CuSO4.5H2O taêng
13,5% saûn löôïng treân nhöõng caùnh ñoàng coù chaát höõu cô, nôi coù söï thieáu
huït Cu. Cuû caûi ñöôøng treân ñaát naâu taêng 18% vôùi löôïng boùn 50 kg/ha
sulfate Cu. Naêm 1966-1968 taêng 30%, caû 12 nôi boùn Cu coù 10 kg/ha cho
ñaát giaøu ñaïm nhaát. Chaát löôïng saûn phaåm muøa maøng bò aûnh höôûng bôûi
söï thieáu Cu, bieåu hieän kích thöôùc, hình daïng, maøu saéc cuûa caùc quaû vaø
rau caûi. Giaù trò dinh döôõng vaø khaû naêng chaáp nhaän saûn phaåm laø ñieàu
quan troïng veà kinh teá. Ñaùng chuù yù laø moät soá daãn chöùng veà söï thieáu huït
Cu laøm traùi caây kích thöôùc nhoû hôn, maát maøu vaø keát caáu xoáp cuûa cuû
haønh, söï maát maøu ôû caø roát, daïng suy yeáu cuûa rau, löôïng protein giaûm,
söï thay ñoåi caáu truùc amino acid vaø löôïng Cu coù trong rau vaø luùa maïch,
noàng ñoä cao cuûa caùc amino acid trong nöôùc eùp trích ly töø cuû caûi ñöôøng
vaø löôïng Cu thaáp trong caùc loaïi caây thaân thaûo. Thieáu Cu aûnh höôûng ñeán
ñoäng vaät nhai laïi, ñaëc bieät laø nhöõng nôi coù möùc Mo cao.
Nhöõng kinh nghieäm naøy cho thaáy raèng, coù nhu caàu lôùn ñeå quaûn lyù
ñaát coù thaønh phaàn ñoäc vaø taát caû nhöõng caùi coù giaù trò quan troïng, muøa
maøng vaø vaät nuoâi döôõng cuõng thöôøng chòu aûnh höôûng cuûa söï thöøa
toxicitics hoaëc bò ñoùi döôùi daïng vi löôïng. Thöïc vaät phaûn öùng vôùi löôïng
dinh döôõng khi söï phaùt trieån cuûa noù bò giôùi haïn do söï thieáu huït hoaëc
thöøa caùc thaønh phaàn khaùc.
5.4.4.2. Söï huùt baùm vaø söï thay ñoåi vò trí cuûa Cu
Tyû leä huùt baùm vaø tích luõy cuûa Cu thaáp nhaát so vôùi caùc thaønh phaàn
quan troïng vaø coù söï khaùc nhau raát lôùn giöõa caùc loaøi thöïc vaät vaø caùc
gioáng trong cuøng moät loaøi. Bieán ñoäng haøm löôïng Cu trong moâi tröôøng
reã (Rhyzosphere) laø raát phöùc taïp. Ñieàu naøy phuï thuoäc vaøo chaát löôïng

210
buøn trong ñaát vuøng reã, söï hình thaønh vaø di chuyeån cuûa Cu2+ trong dung
dòch ôû caùc hoaït ñoäng huùt baùm cuûa loaøi. Löôïng Cu haáp phuï treân caùc vaùch
teá baøo cuûa reã vaø trong khoâng baøo lieân quan ñeán ñieän theá oxy hoùa - khöû,
ñeán Cu2+ trong dung dòch ngoaøi reã vaø ñoái vôùi teá baøo cytoplasma. Vì vaäy,
quaù trình haáp phuï ñöôïc ñieàu khieån bôûi caùc chuûng loaøi thöïc vaät laø hieån
nhieân. Haøm löôïng Cu taïo ra nhôø chöùc naêng hoaït ñoäng Cu2+, nhôø söï haáp
thuï beân ngoaøi plasmalemma. Hoaït ñoäng cuûa Cu2+ bao goàm löôïng taïo ra
bôûi reã caây vaøo trong dung dòch ñaát, ñöôïc boå sung bôûi aûnh höôûng cuûa
mycorrhiza. Löôïng Cu, Fe, P taïo ra do söï lieân keát giöõa naám vaø vôùi reã
caây ñaõ ñöôïc bieát ñeán nhö vesicular, arbuscular, mycorrhiza, hydrophace
xaâm vaøo reã qua choùp reã, vôùi moät ñoaïn cuoái aên saâu vaøo trong ñaát
khoaûng vaøi cm. Ngöôøi ta ñaõ xaùc ñònh ñöôïc aûnh höôûng coù lôïi cuûa caùc
mycorrhiza, töø söï gia taêng cuûa caùc hoaït ñoäng ion ôû vuøng beà maët cuûa reã.
Caùc chaát Cu2+, Zn2+ seõ giaûm hoaït tính khi xaûy ra söï haáp phuï. Vì vaäy,
caùc hoaït ñoäng coù hieäu quaû hôn cuûa Cu2+ trong ñaát hay trong dung dòch,
ñeàu bò taùc ñoäng cuûa caùc ion ñoái khaùng chuùng coù maët ñoàng thôøi. Ñieàu
naøy ñöôïc hieåu raèng, caû hai ion hoøa tan naøy (Cu2+ vaø Zn2+) ñöôïc haáp phuï
cuøng moät luùc. Caùc ion khaùc laøm giaûm tính haáp phuï cuûa Cu2+ laø Ca2+, K+,
NH4+(khoâng coù NO3-). Tuy nhieân, ngöôøi ta bieát raèng nhöõng ion naøy aûnh
höôûng leân ion Cu2+ raát phöùc taïp vaø raát khaùc nhau. Maët khaùc, aûnh höôûng
cuûa chuùng coù tính chaát quyeát ñònh ñeán hoaït ñoäng cuûa ion Cu2+ vaø khaû
naêng thaám qua maøng nhaày. Tính haáp phuï cuûa Cu2+ nhôø reã cuûa thöïc vaät,
chòu aûnh höôûng pH.
Söï chuyeån vò cuûa Cu2+ trong thöïc vaät xaûy ra ôû caû xylem vaø
phloem, nôi maø kim loaïi gaén chaët vôùi caùc hôïp chaát nitrogen cuûa thöïc
vaät (nhö amino acid), noàng ñoä cuûa Cu2+ laø 1,5 - 2 μM trong phloem.
Nhieàu ion Cu2+ ñöôïc tìm thaáy trong reã caây khoâng theå ñöôïc chuyeån ñoåi
vò trí sang caùc nhaùnh non. Trong nhaùnh non trao ñoåi chaát, N xuaát hieän
ñeå kieåm tra söï raøng buoäc ñeå vaän chuyeån ion Cu2+. Cu laø thaønh phaàn
khoâng töï ñoäng di chuyeån trong thöïc vaät. Thaønh phaàn naøy bao goàm Cu,
Fe, Mn, nhöõng thaønh phaàn khoâng ñöôïc chuyeån töø caùc laù giaø ñeán caùc laù
phaùt trieån (môùi). Laù xanh coù theå chöùa noàng ñoä Cu2+ cao vaø thöôøng
khoâng phaûi giaûi phoùng ñeå di chuyeån tôùi caùc laù non vaø caùc phaàn khaùc
nhö laø ôû caùc hoa ñaõ nôû. Vôùi tyû leä N cao, ôû nôi hoaït ñoäng cuûa Cu2+ vaø
chaát löôïng cuûa noù laø töông xöùng, thöïc vaät seõ taïo ra caùc chaát sinh tröôûng
ñaàu tieân.

211
 5.4.4.3. OÂ nhieãm vaø ñoäc tính Cu
Söû duïng Cu trong caùc vuõ khí, caùc vaät duïng vaø trang trí ñaùnh daáu
moät thôøi ñieåm quan troïng trong neàn vaên minh nhaân loaïi. Löôïng tro coù
ñöôïc haèng naêm töø söï ñoát chaùy than ñaù ñeå taïo ra ñieän cuõng laø nguoàn oâ
nhieãm Cu. Trong khi löôïng tro than ñaù theâm vaøo ñaát cuõng ñöôïc giôùi haïn
hôn bôûi noàng ñoä cuûa B, Se vaø moät loaït caùc chaát khaùc, thì laïi coù töø 14 -
2000 mg/kg Cu. Tuy nhieân, khi söû duïng caùc chaát tro thaûi vaøo ñaát trong
thöïc teá, Cu vaø caùc thaønh phaàn khaùc seõ laø vaán ñeà caàn tieáp tuïc kieåm tra.
Töø söï ñoát chaùy caùc saûn phaåm goã, xaêng vaø söï phaân huûy chaát thaûi
trong caùc khu vöïc ñoâ thò, löôïng Cu trong caùc khu vöïc ñaát ñoâ thò gaáp töø 5 -
10 laàn löôïng Cu coù ôû khu vöïc noâng thoân. Caùc daây caùp ñieän coù theå laøm hö
khoaûng ñaát troáng roäng 20m vaø ñaát oâ nhieãm Cu doïc theo caùc xa loä do buïi
vaø aûnh höôûng ñoù ñöôïc xem nhö laø toái thieåu.
Töø baøn luaän treân, moät ñieàu hieån nhieân laø, söû duïng Cu vaø caùc chaát
trong coâng nghieäp lieân quan ñeán söï ñoát chaùy than ñaù, daàu, goã thì chaéc
chaén caùc chaát thaûi ñaõ trôû neân nguoàn oâ nhieãm Cu cho moâi tröôøng. Ngay caû
nhöõng nôi maø ñaát ñöôïc laøm giaøu Cu, vieäc söû duïng Cu trong pha loûng vôùi
ñaát vaø vôùi löôïng ñaát bò xoùi moøn laïi caàn chuù yù. Söû duïng chaát thaûi muøn,
löôïng phaân boùn töø gia caàm vaø lôïn chöùa moät löôïng sunlfat Cu lôùn. Vieäc söû
duïng caùc chaát dieät naám chöùa Cu, caùc chaát dieät taûo… vaø söû duïng Cu trong
coâng ngheä hoùa hoïc laø nguyeân nhaân laøm cho löôïng Cu2+ nhieàu vaø cao ôû
trong ñaát. Söï noùng chaûy cuûa Cu vaø caùc loø ñuùc kim loaïi cuõng phoùng thích
moät löôïng Cu, Zn, Cd, Pb, N lôùn. ÔÛ Pennsylvania (Myõ), phaùt xaï töø loø
noùng chaûy Zn taïo oâ nhieãm caùc chaát trong ñaát nhö Zn, Cu, Pb vaø Cd tôùi
moät khoaûng caùch 19 km. Caùc nghieân cöùu gaàn ñaây veà söï aûnh höôûng ñeán
söùc khoûe cho thaáy raèng, neáu rau caûi ñöôïc phaùt trieån thì ñieàu ñoù coù nghóa
chuùng coøn an toaøn. Tuy nhieân, tích luõy vaø phoùng ñaïi sinh hoïc yeâu caàu ta
thaän troïng hôn. AÛnh höôûng cuûa Cu ñeán söùc khoûe cuûa con ngöôøi khoâng
ñöôïc xem laø quan troïng laém, ngay caû vôùi ñaát coù löôïng Cu cao; trong höôu
vaø ngöïa ôû nhöõng vuøng ngheøo naøn thöôøng thieáu chaát Cu nhöng trieäu chöùng
naøy ñöôïc boå sung baèng löôïng Zn vaø Cd trong moät soá thöùc aên. Nguoàn oâ
nhieãm chuû yeáu laø töø caùc loø ñuùc ñoàng vôùi phaïm vi aûnh höôûng töø 1 - 3km.
Ñoái vôùi phöùc chaát cô kim Cu –N ôû Ontario (Canada), ngöôøi ta thaáy ña soá
löôïng Cu ñaõ ñöôïc thaûi trong voøng 3km laø raát cao, coøn nhöõng khu ñaát caùch
7,5km, chöùa löôïng Cu treân 1000 mg/kg.

212
 Hôn nöõa, caàn xeùt theâm aûnh höôûng phaùt xaï cuûa Cu vaø kim loaïi khaùc
trong ñaát rau caûi. Cu töø trong nhöõng vuøng nhoû chuyeån vaøo caùc doøng suoái,
ñaõ taïo neân söï buøng noå oâ nhieãm cuûa kim loaïi Cu cao trong caù vaø caùc loaøi
khaùc. Ñoù laø Cu ñaõ ñi vaøo chu trình thöïc phaåm.
Thöïc teá cho thaáy oâ nhieãm Cu ôû nhöõng khu ñaát noâng nghieäp lôùn hôn,
ñe doïa ñeán nguoàn thöïc phaåm, maø nhaø maùy vaø cô sôû saûn xuaát kim loaïi laø
nhöõng nguoàn gaây oâ nhieãm chính. Ngaøy nay, söû duïng caùc chaát buøn thaûi
laøm phaân, caùc chaát thaûi töø gia caàm, heo vaø vieäc söû duïng caùc thuoác dieät
naám ñoái vôùi ñaát noâng nghieäp laø nhöõng öùng duïng coù Cu ñaàu tieân, vaø sau ñoù
ñöôïc duøng traøn lan, ít bò ngaên chaën. Cho ñeán khi söï phaùt trieån cuûa caây
troàng bò aûnh höôûng vaø coù trieäu chöùng bò nhieãm kim loaïi töø caùc phaân boùn
hoùa hoïc chöùa khoaûng 100 mg/kg Cu vôùi thôøi gian söû duïng daøi, nhöng phaân
boùn hoùa hoïc chöa laøm cho ñaát bò nhieãm ñoäc. Noàng ñoä Cu cao nhaát trong
ñaát noâng nghieäp ñaõ ñöôïc ñaùnh giaù khi phun caùc loaïi thuoác dieät naám cho
caùc loaïi caây töø naêm naøy ñeán naêm khaùc, tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp. Ngöôøi ta
baùo caùo raèng 7.107 kg Cu trong hoãn hôïp bordeaux ñöôïc phun haèng naêm
treân caùc loaïi caây nhö lan, chuoái vaø caùc loaïi caây khaùc. Löôïng Cu xaùc ñònh
trong caùc khu ñaát naøy haàu heát trôû thaønh chaát ñoäc ñoái vôùi ngaønh troàng troït.
Tuy nhieân, vieäc phun thuoác naøy coù hieäu quaû dieät naám beänh, taêng saûn löôïng
caây troàng nhaát laø ôû caây aên traùi nhö quyùt Lai Vung vaø lieân tuïc söû duïng roäng
raõi. Noàng ñoä Cu trong ñaát sau nhieàu laàn phun thuoác ñaõ coù töø 110 - 1500
mg/kg trong thöïc teá so vôùi 20 - 30 mg/kg ñoái vôùi möùc cho pheùp trong ñaát
noâng nghieäp. ÔÛ UÙc, 30.000ha ñaát troàng taùo vaø leâ bò oâ nhieãm, phaûi caûi taïo
ñeå söû duïng cho muïc ñích khaùc. Hieäu quaû cuûa ñaát muøa maøng naøy trong saûn
xuaát hoaëc söùc khoûe cuûa loaøi aên coû ñaëc bieät nhö cöøu vaø gia suùc. Nhöõng moái
nguy hieåm ñoù laø do dö Cu vaø thieáu Mo.
Löôïng buøn thaûi vaø nhöõng chaát thaûi töø saûn xuaát coâng nghieäp coù Cu
vaø Zn cao. Noàng ñoä cho pheùp töø caùt ñeán ñaát seùt laø khoaûng 25-150 kg/ha
Cu, 2 - 4,5 kg/ha Cd, 50 - 300 kg/ha Zn, 10 - 60 kg/ha N, 100-600 kg/ha
Pb vaø Cr. Löôïng Cu coù theå öùc cheá caùc chaát höõu cô hoùa sinh cuõng nhö caùc
chaát dinh döôõng. Cöøu treân ñoàng coû nhaän löôïng phaân boùn naøy qua coû seõ bò
ruûi ro vì chuùng tieáp nhaän moät löôïng Cu. Ñaëc bieät, nguy hieåm naøy seõ raát
lôùn khi löôïng phaân boùn ñöôïc cung caáp tröïc tieáp cho ñoàng coû maø khoâng
troän laãn vôùi ñaát.

213
 5.4.5. Moái quan heä Cu thoâng qua ñaát - ñoäng vaät - thöïc vaät
Söï thieáu Cu ñoái vôùi loaøi gaëm coû bieåu hieän khi Cu trong ñaát thaáp
hoaëc ñoái vôùi ñaát chöùa Mo cao hoaëc coù taùc ñoäng qua laïi giöõa Cu, Mo, S.
Löôïng Cu trong coû vaø caây troàng treân ñoàng coû leä thuoäc vaøo löôïng Cu trong
ñaát coù cuøng vôùi caùc giai ñoaïn phaùt trieån trong naêm vaø phuï thuoäc vaøo caùc
cheá ñoä phaân boùn.
Ñaäu coù khuynh höôùng haáp thuï soá löôïng Cu lôùn hôn coû. Trong moät soá
tröôøng hôïp, caùc loaøi traùi muøa hoaëc coû daïi, coù theå cuõng khoâng taêng löôïng
Cu haáp thuï ôû caùc vaät nuoâi aên coû. Ñoàng coû hoãn hôïp chöùa löôïng Cu töø 20 -
25 mg/kg; trong nguyeân lieäu thoâ thöôøng chöùa ít hôn 10 mg/kg. Phaân boùn töø
gia caàm vaø heo coù löôïng Cu thay ñoåi ít hôn vì coù chöùa tyû leä Cu töông töï
nhö löôïng buøn thaûi coù chöùa Cu.
Löôïng Cu thöøa trong ñaát khoâng ñöôïc giöõ ôû möùc > 20 - 30 mg/kg. Vì ôû
möùc naøy löôïng thöùc aên cho ñoäng vaät aên coû seõ khoâng an toaøn cho cöøu vaø gia
suùc, khi möùc ñoä Mo cuûa ñaát trong khoaûng töø 2 - 5 mg/kg vaø pH ≥ 6. Tuy
nhieân, neáu thuù aên coû tröïc tieáp treân ñoàng seõ haáp thu gaáp 10 laàn löôïng Cu
trong ñaát ñi vaøo trong coû. Nöôùc töø gieáng vaø caùc nguoàn soâng suoái khaùc phuïc
vuï cho söï tieâu duøng cuûa con ngöôøi thì phaûi luoân luoân ôû döôùi 1 mg/kg Cu.
Ñoù laø neàn taûng trong vieäc xem xeùt muøi vò nöôùc. Bôûi vì, söï oâ nhieãm Cu
trong nöôùc gaây muøi ñaëc tröng. Haàu nhö coù nhöõng möùc qui ñònh khaùc nhau
veà tieâu chuaån cho pheùp Cu trong nöôùc uoáng ôû nhöõng nöôùc khaùc nhau.
Haèng ngaøy, löôïng Cu laáy vaøo cô theå luoân luoân vöôït quaù lieàu löôïng
cho pheùp (yeâu caàu laø 2 mg/ngaøy). Trong caên beänh Wilson's maø nguyeân
nhaân laø Cu tích luõy trong gan, khi noù ñaõ baét ñaàu nhieãm saâu vaøo cô theå, seõ
xuaát hieän daáu hieäu baát lôïi cho moâ haïch neân caàn chöõa sôùm ngay khi môùi
baét ñaàu phaùt hieän. Tuy nhieân, bieåu hieän laâm saøng luoân khoâng phaùt ra
tröôùc 5 naêm. Beänh Wilson's laø beänh hieám vaø coù theå ñöôïc haïn cheá vaø
ngaên chaën baèng thuoác chöõa beänh. Vôùi haàu heát beänh nhaân, phöông phaùp
chöõa baèng vi löôïng coù theå ngaên caûn söï tích luõy quaù möùc cuûa Cu.
5.4.6. Nhaän xeùt chung veà Cu
Treân theá giôùi, vieäc quaûn lyù Cu trong ñaát, haàu heát laø ôû moät möùc ñoä
naøo ñoù, thì gioáng nhö Al, neáu pH khoâng duy trì ñöôïc trong khoaûng mong
muoán (6 - 7 cho nhieàu muøa vuï). Tính chaát hoùa hoïc cuûa Cu trong ñaát ôû moät
möùc naøo ñoù gioáng Pb vaø caû hai daïng naøy ñeàu ñaëc tröng cho tính huùt baùm
hay tính keát dính cuûa ñaát. Chuùng ta caàn chuù yù caùc ñieåm sau:

214
 1. Caùc khoaùng chaát trong ñaát töø chaát thaûi chöùa Cu cao, bao goàm chaát
thaûi buøn, phaân boùn töø gia caàm vaø heo vaø caùc nguoàn Cu khaùc neân ñöôïc xaùc
ñònh ñeå bieát hieäu quaû cuûa Cu trong chu trình nitrogen. AÛnh höôûng giaùn tieáp
naøy cuûa Cu coù leõ roõ hôn ñoái vôùi caùc khoaùng chaát trong ñaát
2. Phöông phaùp phaân tích hieän haønh (duøng maùy ICP) ñöôïc söû duïng
vaø caùc phöông phaùp khaùc ñang ñöôïc phaùt trieån ñeå xaùc ñònh thaønh phaàn cô
hoïc coù chöùa Cu trong buøn; caùc nguyeân lieäu töø thöïc vaät vaø caùc hoãn hôïp neân
ñöôïc tieáp tuïc vôùi coâng cuï phaân tích coù ñoä chính xaùc cao, phaùt hieän Cu trong
dung dòch vôùi ñoä sai bieät 1 μm. Ngöôøi ta coù theå phaùt hieän nhieàu döõ lieäu hôn
veà aûnh höôûng cuûa hoùa hoïc, sinh hoïc, khoaùng hoïc cuûa Cu, khi xaùc ñònh ñöôïc
hoaït ñoäng cuûa dung dòch trong khoaûng töông öùng 10-2 –10-6 ppm.

5.5. ARSENIC (As)

5.5.1. Giôùi thieäu
Arsenic ñöôïc raát nhieàu ngöôøi bieát ñeán vì nhöõng tính ñoäc cuûa moät soá
hôïp chaát coù chöùa noù. May maén laø luoân coù nhieàu khaùc bieät lôùn trong tính
ñoäc cuûa töøng hôïp chaát khaùc nhau vaø nhöõng loaïi thöôøng tìm thaáy trong ñaát
troàng khoâng phaûi ñeàu ñoäc. Söï haáp thu As cuûa nhieàu caây troàng treân ñaát
lieàn khoâng quaù lôùn; thaäm chí, ngay ôû ñaát troàng töông ñoái nhieàu As, caây
troàng thöôøng khoâng chöùa löôïng As gaây nguy hieåm.
Caùc hôïp chaát As tröôùc kia ñöôïc loaøi ngöôøi söû duïng suoát nhieàu ngaøn
naêm. Phaàn naøy cuûa saùch seõ cung caáp ôû möùc ñoä toång quan veà söû duïng As
vaø sô löôïc veà taùc haïi ñoái vôùi söùc khoûe, veà nhöõng thay ñoåi trao ñoåi chaát ôû
ñoäng vaät, thöïc vaät, con ngöôøi.
Ngaøy nay, ngöôøi ta raát thöôøng duøng hôïp chaát As ñeå saûn xuaát thuoác tröø saâu
boï, thuoác baûo veä traùi caây, thuoác kích thích taêng tröôûng cho heo, boø, traâu.
Thoâng tin treân Internet (www.biotech.org) veà söï tuaàn hoaøn khaép
toaøn caàu cuûa As cho thaáy raèng thieân nhieân ñaõ ñöa vaøo baàu khí quyeån
45.000 taán As/ naêm, trong khi caùc nguoàn nhaân taïo chæ theâm vaøo baàu khí
quyeån khoaûng 28.000 taán As/naêm. ÔÛ ñaát troàng, möùc ñoä As töï nhieân phuï
thuoäc vaøo loaïi ñaù meï cuûa ñaát naøy, möùc bình thöôøng bieán thieân töø 1 – 40
mg/kg As, ôû ña soá ñaát troàng luoân thaáp hôn 1/2 möùc naøy. Möùc As coù theå
cao hôn do söï khoaùng hoùa, söï oâ nhieãm bôûi hoaït ñoäng coâng nghieäp (ñaëc
bieät laø caùc xöôûng cheá ñoàng) vaø vieäc söû duïng thuoác tröø saâu chöùa As.

215
 As khaùc haún moät soá KLN bình thöôøng, vì ña soá caùc hôïp chaát As höõu
cô ít ñoäc hôn caùc hôïp chaát As voâ cô. Trong khi coù moät soá ñieåm töông ñoàng
hoùa hoïc vôùi P, hoùa hoïc ñaát troàng cuûa As ña daïng hôn, bôûi vì noù coù theå toàn
taïi ôû nhieàu hôn moät traïng thaùi oxy hoùa döôùi möùc cheânh leäch bình thöôøng
ôû ñaát troàng vaø As coù theå taïo caùc lieân keát vôùi S vaø C deã daøng hôn P.
5.5.2. Söï xuaát hieän cuûa As mang tính chaát ñòa hoùa
Treân 200 khoaùng chaát coù chöùa As ñaõ ñöôïc nhaän daïng, vôùi xaáp xæ
60% laø arsenate, 20% sulfide vaø muoái sulfur, 20% coøn laïi goàm coù
arsenide, arsenite, oxide vaø phaân töû As. Phaàn chaát khoaùng As thöôøng coù
nhaát laø arsenopyrite (FeAsS) vaø As thöôøng keát hôïp vôùi moät soá loaïi traàm
tích khoaùng, ñaëc bieät laø caùc traàm tích khoaùng hoùa sulphide. Söï coâ ñaëc As
keát taùc coù theå bieán ñoåi töø moät vaøi phaàn trieäu cho ñeán vaøi % thöïc theå.
Töông ñoái ít coù khaùc bieät veà haøm löôïng As trong ñaù ngoaïi tröø möùc
As bò taêng leân töø söï keát hôïp khoaùng hoùa. Giaù trò trung bình cuûa möùc 2
mg/kg döôøng nhö thöôøng xuaát hieän ôû ñaù traàm tích vaø do nuùi löûa taïo
thaønh, nhöng ñaù haït seùt mòn vaø phoát phoite coù trung bình 10 - 15 mg
As/kg. Möùc As cao thöôøng phoái hôïp vôùi söï hieän dieän cuûa caùc chaát khoaùng
coù sulfide nhö pyrite. Löôïng As cuûa ñaù bieán chaát gioáng nhö löôïng As coù
trong ñaù traàm tích vaø ñaù do nuùi löûa taïo thaønh.
As thöôøng ñöôïc duøng laøm "chaát tìm ñöôøng" hay phaàn töû chæ thò khi
caùc phöông phaùp thaêm doø ñòa hoùa ñöôïc söû duïng ñeå nhaän bieát traàm tích
khoaùng. As laø phaàn töû chæ thò cöïc kyø toát vì noù keát hôïp ñöôïc vôùi ña soá loaïi
traàm tích khoaùng. Möùc neàn cuûa As trong ñaù raát thaáp, noù thöôøng taïo laäp
caùc giai ñoaïn deã tan vaø bay hôi nhanh hôn caùc yeáu toá ñaïi löôïng (nhaân toá
chuû yeáu) maø As keát hôïp. Chính vì vaäy, As phaân taùn roäng hôn. Caùc
phöông phaùp phaân tích nhaïy caûm ñöôïc trieån khai ñeå doø tìm caùc KLN quyù
hieám. Noù ñaëc bieät coù ích ñoái vôùi traàm tích Au vaø Ag, nhöng noù cuõng keát
hôïp caùc kim loaïi Bi, Cd, Co, Cu, Fe, Hg, Mo, Ni, Pb, Pt, caùc traàm tích Sb,
Se, Sn, U, W vaø Zn.
5.5.3. Nguoàn goác cuûa As
5.5.3.1. Nhöõng thaønh phaàn cô baûn cuûa ñaát
• Coù chuùt ít söï khaùc nhau giöõa caùc loaïi ñaù do nuùi löûa taïo thaønh vôùi
söï taäp trung trong phaïm vi < 1 - 15 mg As/kg.

216
 • Ñaát ñaù caën (ñaù phieán seùt nham thaïch, ñaát laày, ñaù baûng) ñaùng chuù
yù laø As coù möùc cao hôn khoaûng (< 1 - 900 mg/kg) so vôùi sa thaïch vaø ñaù
voâi (< 1 - 200 mg/kg).
• Ñaù photphat coù khoaûng < 1 - 200 mg/kg.
• As coù khaû naêng keát hôïp vôùi S coù nghóa laø noù coù khuynh höôùng
ñöôïc hoaøn thaønh caáu truùc ñieän töû baèng caùch lieân keát vôùi chaát laéng voâ cô
sinh ra sulphur, taïo ra quaëng As, cuõng nhö laø moät phaàn töû nhoû cuûa nhöõng
quaëng sulphur khaùc. Ñieàu naøy laøm taêng theâm lieàu löôïng As trong ñaát ôû
nhöõng khu vöïc ñöôïc khoaùng hoùa.
As trung bình trong 169 maãu ñaát nguyeân nhieãm (khoâng bò laøm baån)
laø 10 mg/kg. Trong moät khu khoaùng hoùa vaø nhöõng khu vöïc xung quanh
noù, ôû lôùp ñaát 0 – 5cm, coù haøm löôïng 424 mg/kg vaø 29–51 mg/kg; trong
luùc ñoù, ôû ñaù nguyeân nhieãm chæ coù 29 - 51 mg/kg.
Roõ raøng, giaù trò bình thöôøng cuûa ñaát nguyeân nhieãm cao hôn so vôùi
ñaù nguyeân nhieãm, chaéc raèng noù coøn lieân quan ñeán söï löu giöõ As trong
ñaát. Theo soá lieäu chuùng toâi (taùc giaû) thu thaäp ñöôïc, löôïng As trong ñaát ôû
Na Uy cho thaáy raèng, taàng döôùi taàng muøn, haøm löôïng bình thöôøng chöùa 2
mg/kg, coøn trong taàng ñaát muøn leân ñeán 10 mg/kg, maø nguyeân nhaân laø do
söï oâ nhieãm khí quyeån. AÛnh höôûng cuûa oâ nhieãm khí quyeån vaø nhöõng dò
thöôøng ñòa hoùa hoïc, cuøng vôùi söï lieân keát coù choïn loïc ñaõ xaùc ñònh caùc taùc
nhaân töông hôïp As.
5.5.3.2. Caùc chaát lieân quan ñeán noâng nghieäp
Arsenic phöùc hôïp ñöôïc söû duïng roäng raõi laøm chaát dieät coân truøng
hôn 100 naêm qua, nhöng töø naêm 1970-1980, ngöôøi ta ñaõ giaûm xuoáng
phaân nöûa. AÛnh höôûng cuûa ñoäc toá As ñeán thöïc vaät ñöôïc söû duïng laøm thuoác
dieät coû vaø chaát laøm khoâ, giuùp cho boâng vaûi thu hoaïch deã daøng hôn sau
khi ruïng laù. Tuy nhieân, cuõng coù moät moái baän taâm veà vieäc gia taêng As toàn
dö trong ñaát vaø caùc caën baõ laéng döôùi ñaùy hoà sau khi ñaõ söû duïng moät
löôïng lôùn As höõu cô. Keát quaû laø nhöõng thöù thuoác dieät coân truøng khaùc ñaõ
thay theá caùc phöùc chaát As, nhö muoái arsenic chì, thöôøng ñöôïc söû duïng
trong caùc vöôøn caây aên traùi ñeå kieåm soaùt söï phaù hoaïi cuûa coân truøng.
Sodium arsenic ñaõ ñöôïc söû duïng roäng raõi laøm chaát dieät coû, dieät rong reâu
vaø laøm ruïng laù khoai taây gioáng.

217
 Gaàn ñaây, ngöôøi ta ñaõ öôùc löôïng toaøn theá giôùi coù khoaûng 8000 taán
As/ naêm duøng laøm thuoác dieät coû, khoaûng 12000 taán As/ naêm ñeå laøm khoâ
boâng vaûi vaø 16000 taán/ naêm ñeå baûo quaûn goã. Tyû leä duøng thuoác saùt truøng
thöôøng ôû möùc 2 - 4 kg As/ha, nhöng löôïng demethylarsinic acid coù theå
ñöôïc duøng gaáp 3 laàn. Ngoaøi ra, moät löôïng nhoû phöùc chaát As höõu cô ñöôïc
duøng laøm thöùc aên theâm cho gia suùc ôû möùc 10-50 mgAs /kg, ñeå thuùc ñaåy
söï taêng tröôûng cuûa gaø taây vaø heo. Phöùc chaát naøy bò baøi tieát nhanh thöôøng
laø vôùi moät söï thay ñoåi veà hoùa hoïc taát yeáu ñang xaûy ra.
Öôùc tính trong phaân boùn coù chöùa trung bình 7,7 mg As /kg ñaù
phosphate. Löôïng phaân laân trung bình ñöôïc boùn laø 54,5 kg/ha/vuï. Ñieàu
kieän bình thöôøng cuûa As cho ñaát troàng troït trong phaân khoaûng 0,12mg
As/m2. Ñaây laø hieän töôïng laøm taêng chaát ñoäc töông ñöông vôùi khoaûng
0,05% (vôùi trong ñaát ôû ñoä saâu khoaûng 20cm).
Möùc ñoä cuûa As trong phaân N vaø K õ khoâng ñaùng keå vaø tính chaát As
theâm vaøo qua boùn voâi cuõng nhoû, phaûn aùnh moät löôïng As seõ ñöôïc tìm thaáy
trong ñaù voâi. Noàng ñoä cuûa As trong phaân boùn aûnh höôûng ñeán loaøi vaät, ngay
ôû moät möùc ñoä thaáp trong thöùc aên. Trong tröôøng hôïp ñoù, söï taäp trung cuûa
chaát ñoäc trong phaân boùn töø 30 - 40 mg/kg troïng löôïng khoâ.
5.5.3.3. Chu trình phaùt thaûi oâ nhieãm As cuûa doøng khí quyeån
Söï thay ñoåi cao cuûa moät soá loaïi As keùp cho thaáy raèng chu trình sinh
- ñòa - hoùa hoïc cuûa As bao goàm nhöõng doøng ñaëc bieät xuyeân qua khí
quyeån. Tuy nhieân, löôïng thoaùt hôi ñöôïc öôùc tính chæ khoaûng 7% troïng
löôïng khí quyeån, phuï thuoäc vaøo thôøi kyø tính toaùn.
Gaàn ñaây, öôùc tính doøng khí quyeån cho thaáy raèng, löôïng As theo doøng
khí quyeån khoaûng 73.540 taán/ naêm, vôùi tyû leä 60:40 giöõa töï nhieân vaø nguoàn
goác nhaân taïo. Söï so saùnh naøy, vôùi öôùc tính treân 31.400 taán/naêm thì tyû leä töï
nhieân so vôùi nhaân taïo laø 25:75; hoaëc neáu löôïng naøy laø 296.470 taán /naêm thì
tyû leä töï nhieân/nhaân taïo seõ laø 70:30. Nriagu (1998) laïi öôùc tính trong doøng khí
quyeån As laø 18.800 taán/naêm.
Khoái löôïng cuûa As taïi nhieàu vuøng noâng thoân treân toaøn caàu khoaûng
0,8-5,5 mg/m2/naêm. Neáu tyû leä trung bình cuûa As ôû möùc treân 1 mg/m2/naêm
thì söï taêng voït cuûa khoái löôïng As trong taàng ñaát maët (ñoä saâu trung bình
laø 5cm) seõ laø 0,15% (löôïng trung bình naøy trong ñaát laø 10 mg/kg vôùi tyû
troïng ñaát laø 1,4 g/cm3). Tuy nhieân, ngöôøi ta tính ñöôïc raèng, coù khoaûng

218
35% As töø khí quyeån boå sung cho ñaát, neáu tyû leä trung bình cuûa söï taêng tröôûng
laø 0,05% ôû phía Baéc baùn caàu vaø 0,02% ôû phía Nam baùn caàu. Nhìn toång quaùt,
ngöôøi ta chaáp nhaän tyû leä As trung bình 0,44-0,50 mgAs/m2/naêm ôû phía Baéc
baùn caàu vaø 0,16-0,21 mgAs/m2/naêm ôû phía Nam baùn caàu.
Söï hoaït ñoäng cuûa nuùi löûa laø nguoàn goác töï nhieân quan troïng nhaát cuûa
nguoàn oâ nhieãm As. Sau ñoù, thay ñoåi haøm löôïng vaø noàng ñoä oâ nhieãm As
treân moät phaïm vi nhoû thì khí quyeån ñoùng vai troø noåi baät.
Loø luyeän ñoàng vôùi vieäc ñoát than ñaù laø moät hieän töôïng ñoùng goùp
vaøo khoaûng 20% toång soá As. Löôïng phaùt thaûi naøy phuï thuoäc vaøo neàn
coâng nghieäp hoùa ñaát nöôùc vaø möùc ñoä kieåm tra söï oâ nhieãm. Theo öôùc
tính, ôû chaâu AÂu vaøo naêm 1979 ñaõ phaùt thaûi toång soá 6500 taán As töø 28
nöôùc, nhöng 65% toång soá ñöôïc phaùt thaûi töø 3 nöôùc (Lieân Xoâ (cuõ), Ñöùc,
Phaàn Lan), coøn Bæ, Taây Ban Nha vaø Phaùp chieám 14%.
5.5.3.4. Thaønh phaàn chaát thaûi trong heä thoáng coáng raõnh
Noàng ñoä cuûa As trong buøn coáng raõnh phaûn aùnh trình ñoä coâng nghieäp
ñöôïc thöïc hieän bôûi heä thoáng xöû lyù raùc cuûa moãi vuøng.
As chuû yeáu coù nguoàn goác töø beà maët ñaát, töø trong khí quyeån, vaø caû
As töø dö löôïng thuoác tröø saâu.
Chaát taåy truøng coù nguoàn goác phosphate cung caáp moät löôïng nhoû oâ
nhieãm As töø vieäc thaûi caùc chaát thaûi coâng nghieäp. Nhöõng nhaø maùy saûn
xuaát KLN laø nguoàn thaûi As nhieàu nhaát, coù theå theâm vaøo moät löôïng lôùn
trong phaïm vi khoaûng 0 - 188mg As/kg. Trung bình khoaûng 8mg As/kg
troïng löôïng khoâ ñaõ ñöôïc phaùt hieän töø caën buøn raùc ñaõ ñöôïc xöû lyù treân ñaát
noâng nghieäp so vôùi 10mg As/kg troïng löôïng khoâ cho taát caû chaát caën buøn.
Löôïng caën buøn ñaùy thöôøng gaây oâ nhieãm cao hôn so vôùi ñoát chaát
thaûi vaø trung bình khoaûng 29mg As/kg troïng löôïng khoâ. Neáu nhö khoâng
tính ñeán nguy haïi, cöù theâm vaøo khoaûng 5 taán caën buøn ñaùy/ha, tyû leä vôùi söï
theâm As laø 4mg/m3. Ñieàu naøy taïo neân söï tích luõy hôn 30 laàn lôùn hôn so
vôùi chaát As theâm vaøo töø thuoác tröø saâu coù nguoàn goác phosphate vaø laøm
taêng cao khoaûng 0,15% As treân 20cm ñaát maët. Bôûi vì, nhöõng vuøng söû
duïng ñeå chöùa caën buøn raùc quaù nhoû so vôùi thuoác tröø saâu goác phosphate
ñöôïc cung caáp khoaûng 25 taán As/ naêm ñöôïc theâm vaøo qua caën buøn vaø 6,1
taán As/naêm vôùi taát caû thuoác tröø saâu coù nguoàn goác phosphate.

219
 5.5.3.5. Caùc nguoàn oâ nhieãm As khaùc
Trong ñaát hoang pheá, coù hieän töôïng As keát hôïp vôùi chaát voâ cô cao.
Coù nôi, oâ nhieãm As do nguyeân lieäu As taäp trung nhieàu thaønh ñoáng vôùi
troïng löôïng hôn 40.000 mg As/kg ôû Virginia (Myõ) vaø hôn 25.000 mg/kg ôû
Anh. Möùc ñoä As giaûm xuoáng nhanh choùng khi vuøng ñaát ñoù xa nguoàn gaây
oâ nhieãm. Maët khaùc, As aûnh höôûng ñeán möùc ñoä oån ñònh cuûa ñaát, baèng vieäc
laøm hö hoûng nguyeân lieäu cuøng vôùi söï phaân taùn vaø röûa troâi taïo thaønh
nhöõng ñöôøng moøn. Ñieàu ñoù ñöôïc ghi nhaän ôû nhöõng vuøng troàng troït khaùc
nhau vaø xuaát hieän ôû nôi coù As ôû noàng ñoä cao.
Söï gia taêng moät khoái löôïng lôùn As toång hôïp (khoâng nhö Cu, Br,
arsenate hoaëc anion Cu) khoâng theå do nhöõng nguyeân nhaân tröïc tieáp gaây oâ
nhieãm trong ñaát. Moät vaøi ñieåm, As ôû möùc ñoä cao ñöôïc tìm thaáy ôû trong
ñaát vôùi noàng ñoä khoaûng 10 - 220 mg/kg, nhöng chuùng bò suït giaûm trôû laïi
trong ñaát theo ñoä saâu khoâng quaù moät vaøi cm. Moät soá trong ñoù coù theå toàn
taïi ôû trong ñaát ñeán 30 naêm. Söï phaân taùn cuûa chuùng trong töông lai coù theå
laø nguyeân nhaân quan troïng cuûa söï chaùy röøng vaø hôn theá nöõa laø laøm aûnh
höôûng ñeán söï phaân boá nguyeân lieäu trong töï nhieân cuõng nhö söï phoùng
thích As vaøo khí quyeån. Möùc ñoä As thoâng thöôøng khoaûng 7-60 mg/kg
nhöng ñieåm cöïc ñaïi cuûa noù coøn lôùn hôn nhieàu, coù theå leân ñeán 200 mg/kg
ñaõ ñöôïc ghi nhaän khi coù söï phaù huûy hoaøn toaøn.
Ñaù phieán seùt trong caùc moû daàu chöùa khoaûng 50 mgAs/kg vaø haàu heát
taát caû nhöõng nguoàn naêng löôïng cuûa As ñoù ñöôïc giöõ laïi trong ñaù phieán seùt
nham thaïch.
Töôùi baèng nöôùc nhieãm As coù theå taïo oâ nhieãm treân nhöõng vuøng khaùc
nhau. OÂ nhieãm do töôùi nöôùc seõ taêng do söï bay hôi nöôùc. Möùc ñoä cuûa As
trong beà maët nöôùc vaø nöôùc ôû trong ñaát thoâng thöôøng > 2 – 3 mg/l, coù theå
cao hôn treân 35 mg/l neáu nhö coù quaù trình hoaït ñoäng thuûy nhieät trong
nuùi. Tuy nhieân, vieäc töôùi nöôùc vaøo trong ñaát caùt coù nghóa laø söï taäp trung
cuûa 50 mg/l As coù theå töø nguoàn nöôùc trong ñaát (Haøm löôïng cuûa As töø 26
mg/l – 150 mg/l). Söï saûn xuaát naêng löôïng hoùa hoïc maø ôû ñoù möùc ñoä hoøa
tan chöùa As cao ñaõ laøm gia taêng oâ nhieãm As.
- Vieäc naïo veùt buøn ñaùy töø soâng vaø cöûa soâng coù theå chöùa ñöïng haøm
löôïng As cao bôûi söï oâ nhieãm cuûa soâng baét nguoàn töø con ngöôøi. Treân soâng
Rhine, ôû beán taøu Rotterdam, trong buøn ñaëc chöùa khoaûng 23 mg/kg As.
Noàng ñoä As ban ñaàu trong nöôùc chæ khoaûng 8 mg/l.

220
 5.5.4. Haønh vi hoùa hoïc cuûa As
As coù caáu hình ñieän töû lôùp ngoaøi cuøng laø 4s2, 4p3 vaø naèm ôû trong
nhoùm caùc nguyeân toá N, P, Sb, Bi. Söï giaûm bôùt soá ñieän töû tính töø treân
xuoáng trong nhoùm naøy khoâng ñöôïc nhaän bieát ñaày ñuû nhö laø caáu truùc cuûa
kim loaïi hoaëc laø caùc ion döông. As thöôøng ñöôïc moâ taû nhö laø moät nguyeân
toá phi kim nhöng vôùi muïc ñích moâ taû nhöõng haønh vi hoùa hoïc trong ñaát, coù
theå nghó raèng noù laø moät phi kim loaïi daïng lieân keát hoaëc laø ñöôïc tìm thaáy
trong nhöõng loaïi ion aâm.
Coù ñieåm töông töï giöõa thaønh phaàn hoùa hoïc cuûa As vaø P trong ñaát,
nghóa laø caû hai ñeàu coù thaønh phaàn daïng oxy acid coù soá oxy hoùa laø 5 trong
ñaát. Tuy nhieân, phosphate coù ñieän theá Eh vaø pH lôùn hôn As. As cuõng
ñöôïc tìm thaáy ôû trong ñaát coù soá oxy hoùa laø 3 vaø caùc chæ soá khaùc maø caùc
thaønh phaàn ñoù khoâng coù trong P.
Nguoàn töï nhieân cuûa As trong ñaát chính laø chöùa caùc chaát voâ cô muoái
löu huyønh. Thoâng thöôøng, söï oxide hoùa treân beà maët traùi ñaát do khí haäu
töøng vuøng daãn ñeán taïo ra oxit acid base treân soá oxy hoùa 5. Ñieän theá Eh
vaø pH trong ñaát coù theå cho soá hoùa trò cuûa As laø V hoaëc III vôùi nhöõng hoaït
ñoäng cuûa vi sinh vaät nhoùm methyl, Dimethyl hoaëc söï thay ñoåi soá oxy hoùa
vaø söï toàn taïi cuûa nhoùm S neáu noù coù theå laøm giaûm ñieàu kieän hình thaønh
cuûa As sulfide voâ cô. Hôn nöõa, nhaân toá gaây khoù khaên coù theå do söï coù maët
cuûa caùc chaát voâ cô töø ñaát seùt oxide Fe vaø oxide Al vaø vaät chaát sinh hoïc.
Söï caân baèng As acid (hoùa trò III vaø IV) coù söï hoøa tan thaáp hôn ñoä pK
laø giaù trò cho bieát nhöõng hôïp chaát coù phaûn öùng nhieät ñoäng hoïc ôû haàu heát
treân maët ñaát bình thöôøng coù ñoä pH töø 4 – 8 nhö H3AsO3 coù theå pH leân ñeán
9, H2AsO4 , pH = 2 ÷ 7, HAsO24− thì pH > 7.
Arsenic acid
H3AsO4 + H2O ⇔ H2AsO4- + H3O+ pK2 2,20
H2AsO4- + H2O ⇔ HasO42- + H3O+ pK2 6,97
HAsO42- + H2O ⇔ AsO43- + H3O+ pK2 11,63
Arseneans acid
H3AsO3 + H2O ⇔ H2AsO3- + H3O+ pK2 9,22
H2AsO3 + H2O ⇔ HasO42- + H3O+ pK2 12,13

221
 HAsO3 + H2O ⇔ AsO33- + H3O+ pK2 13,4
Khi theá oxy hoùa khöû Eh coù giaù trò döôùi 300mV, taïi pH = 4 vaø
100mV, taïi pH = 8, H3AsO3 trôû neân coù phaûn öùng nhieät ñoäng hoïc oån ñònh
hôn loaïi As khi keát hôïp vôùi nhoùm sinh vaät goác methyl. Söï thay ñoåi tæ leä
Eh/pH thöôøng khoâng xaûy ra mau leï trong heä thoáng. Vì theá, phaàn lôùn söï
khaùc nhau cuûa As toàn taïi ôû nhöõng loã thoaùt nöôùc trong ñaát coù theå khoâng
gioáng nhö söï lyù giaûi thoâng thöôøng.
Thay ñoåi trong tæ leä As (V) ñeán As (III) coù theå ñem ñeán söï tinh khieát
caùc thaønh phaàn hoùa hoïc bôûi söï thay ñoåi cuûa Eh/pH. Söï coù maët cuûa vi sinh
vaät cuõng coù theå bao goàm nhöõng hoaït ñoäng laëp ñi laëp laïi nhieàu laàn theo
moät chu trình. Trong phaân töû nhoùm methyl cuûa oxy acid coù theå coù nhöõng
daïng nhö: monomethylarsihic CH3AsO(OH)2, dimethylarsinic acid
(cacadilic acid), (CH3)2AsO(OH), trimethylarsenic oxyt (CH3)3AsO,
trimethylasenic (CH3)3As, dimethylarsenic (CH3)2AsH. Caùc phaûn öùng
sinh hoïc cuûa methyl döïa treân hoaït ñoäng cuûa caùc vi sinh vaät vaø caùc hôïp
chaát toàn taïi trong ñaát. Moät vaøi loaøi vi sinh vaät coù theå ñoàng hoùa hoaøn toaøn
methyl nhö laø moät hôïp chaát trong haàu heát caùc ñieàu kieän pH. Traùi laïi,
cuõng coù moät soá loaøi vi sinh vaät khaùc chuû yeáu laøm haïn cheá söï taùc ñoäng
cuûa caùc cô chaát ñoàng hoùa methyl vaø chuùng coù theå saûn xuaát ra methyl.
(CH3)AsO(OH)2 ôû 25oC coù caùc giaù trò pK laø 4,19 vaø 8,77, vì theá maø
caùc ion H+ vaø (CH3)AsO2(OH)- seõ laø nhöõng loaïi chính ñöôïc tìm thaáy trong
ñaát coù ñoä pH bình thöôøng. Tuy nhieân, khi giaù trò pK cuûa acid
dimethylarsenic laø 6,27 thì söï thay ñoåi töø daïng döông tính chuyeån sang
aâm tính, (CH3)2AsO2- seõ xaûy ra khi noàng ñoä pH ≈ 6.
Caùc khoù khaên trong vieäc xaùc ñònh caùc loaïi As coù trong ñaát ñaõ ñöôïc
phaûn aùnh trong moät soá taøi lieäu. Caùc raéc roái khi coâ laäp vaø baûo quaûn caùc
pha vaø baát cöù chaát naøo hoøa tan ñöôïc trong dung dòch ñaát cho thaáy muoán
baûo haønh toát caùc daïng As phaûi bieát haàu heát caùc thoâng tin veà tính chaát hoùa
hoïc cuûa ñaát.
Dung dòch ñaát ñöôïc thu thaäp töø khu vöïc Tamar Valley ôû Taây Nam
nöôùc Anh, nôi coù söï gia taêng töï nhieân veà möùc ñoä lieân keát cuûa thuûy nhieät
Sn/Cu/As caùc chaát traàm tích vôùi nhau, bao goàm arsenal, arsenite vaø acid
monomethylarsenic theo thôøi kyø. Arsenate chieám 90% caùc chaát hoøa tan
trong ñaát haùo khí, bao goàm caû ñaát coù khoaùng saûn vaø ñaát khoâng coù khoaùng

222
saûn. Khoâng coù acid monomethylarsenic trong caùc maãu dung dòch ñaát, maø
noù ñöôïc tìm thaáy trong haàu heát caùc maãu töø caùc vuøng ñaát coù khoaùng saûn,
vôùi ñoä tan cuûa noù ñeán 3 - 11%. Maët khaùc, noù chæ hieän dieän moät caùch ñaëc
bieät trong nöôùc ôû nhöõng khu vöïc khoâng coù khoaùng saûn. Trong caùc vuøng
ñaát ngaäp nöôùc, thaønh phaàn chuû yeáu laø As (III), chæ coù daáu veát cuûa loaïi
acid monomethylarsenic. Nhìn chung, tyû leä % soá löôïng As (III) vaø acid
monomethylasenic ñöôïc lieân heä ñoái laäp vôùi söï nghòch ñaûo veà moái quan
heä giöõa caùc tyû leä vôùi nhau. Söï bieán ñoåi arsenate thaønh arsenite coù theå
ñöôïc thöïc hieän bôûi caùc taùc ñoäng cuûa vi sinh vaät hoaëc do söï thay ñoåi veà
ñieàu kieän hoùa lyù maø khoâng keå ñeán taùc ñoäng cuûa vi khuaån. Vieäc taïo thaønh
acid monomethylarsenic cho thaáy raèng, caùc taùc ñoäng cuûa vi khuaån ñeàu
ñoàng haønh vôùi söï taïo thaønh acid naøy trong ñaát. Trong caùc loaïi ñaát bò taùc
ñoäng bôûi caùc loaïi thuoác tröø saâu chöùa arsenic, tìm thaáy caùc loaïi acid
dimethylarsinic nhö laø nhöõng thaønh phaàn chuû yeáu.
Taïi khu vöïc cöûa soâng Tamar, nôi nhaän caùc chaát caën baõ töø vuøng
khoaùng saûn ñöôïc ñeà caäp ôû treân, caùc maãu laáy gaàn cöûa soâng coù noàng ñoä
methylated cao hôn caùc loaïi maãu khaùc. Keát quaû nghieân cöùu cho thaáy, As
coù lieân heä ñeán caùc taùc ñoäng cuûa sinh vaät, caùc loaøi thöïc vaät lôùn. Söï coù maët
cuûa acid monomethylarsenic coù quan heä ñeán söï taùc ñoäng cuûa vi khuaån
trong caën laéng vaø caùc möùc ñoä cuûa acid dimethylarsenic ñöôïc cho laø saûn
phaåm cuûa macrophytes.
Caùc hôïp chaát arsenic deã bay hôi, ñöôïc saûn sinh ra trong ñaát, laïi coù
quaù trình khaùc. Moät soá nghieân cöùu ñaõ chæ ra raèng, caùc arsine deã bay hôi
ñöôïc sinh ra töø caùc baõi coû vaø vuøng ñaát aåm thaáp; coøn arsine vaø methylarsine
ñöôïc sinh ra töø ñaát oâ nhieãm bôûi arsenate, arsenite, monomethylarsenate
hoaëc dimethylarsenate. Tuy nhieân, coù moät vaøi nhaän ñònh raèng, nhöõng hôïp
chaát höõu cô trong baàu khí quyeån coù nguoàn goác töø moâi tröôøng ñaát bay hôi
taïo neân.
Maëc duø coù söï oån ñònh roõ raøng cuûa caùc loaïi ion coù tính hoøa tan, noàng ñoä
cuûa chuùng trong dung dòch ñaát thöôøng thaáp (< 10 mg/l), tröø caùc vuøng khoaùng
saûn. Quaù trình loïc caùc chaát naøy töø ñaát bò ngaên caûn bôûi söï coù maët cuûa caùc phöùc
chaát daïng chalate cuûa Fe vaø Al, nguyeân lieäu chaát höõu cô vaø ñaát seùt.
Pieric vaø Moore's (1995), nghieân cöùu veà söï huùt thaám beà maët cuûa
arsenate vaø arsenite treân caùc oxide Fe keát tinh, ñaõ keát luaän raèng, coù hai
ñieåm löu yù:

223
 1- söï huùt thaám beà maët ban ñaàu cuûa arsenate, vaø 2- arsenite coù theå
ñöôïc moâ taû bôûi ñöôøng ñaúng nhieät, nôi maø ñoà thò cuûa C/S laø ñöôøng tuyeán
tính, vò trí C bieåu hieän noàng ñoä hoøa tan cuûa caùc chaát.
Ñöôøng ñaúng nhieät tuyeán tính ñöa ra moâ taû toát nhaát veà khaû naêng huùt
thaám cuûa arsenite ôû trong 15 maãu ñaát cuûa Nhaät, goàm coù nhieàu theå thaám
huùt As (III) treân caùc loaïi ñaát khaùc nhau veà nguyeân toá Fe trong ñaát.
5.5.5. Moái quan heä veà ñoäc tính cuûa As giöõa thöïc vaät vaø ñaát
Löôïng As trong caùc caây coù theå aên ñöôïc thöôøng raát ít, thaäm chí caû
khi caùc muøa vuï ñang troàng vaø thu hoaïch treân caùc khu vöïc ñaát bò nhieãm.
Soá lieäu ñöa ra cho thaáy, khi moãi loaïi ñaát chöùa noàng ñoä As gioáng nhau,
möùc ñoä thaáp hôn ñöôïc tìm thaáy trong caùc loaïi thöïc vaät phaùt trieån treân ñaát
seùt (vôùi möùc ñoä seùt vaø haøm löôïng Fe/Al cao) löôïng As laïi cao hôn trong
thöïc vaät phaùt trieån treân vuøng ñaát khaùc.
Nhìn chung, so vôùi haàu heát caùc nguyeân toá coù maët trong maãu thì As
xuaát hieän vôùi löôïng raát ít. Caùc loaøi sinh vaät nöôùc ngoït coù noàng ñoä raát cao
(> 1000 mg As/kg). Möùc ñoä cuûa As trong caùc caën laéng ñöôïc tìm thaáy
trong thöïc vaät thaáp hôn trong ñaát. Nhìn chung, noàng ñoä As trong reã thöïc
vaät cao hôn trong thaân, laù hoaëc quaû. Tyû leä As xaáp xæ 1mg/kg trong caùc
muøa vuï thu hoaïch. Thöïc phaåm, coû moïc treân caùc baõi raùc hoâi thoái chöùa tôùi
3460 mg/kg ñaát khoâ, cuõng coù theå coù haøm löôïng cao ñeán 2653 mg/kg trong
caùc ñoáng coû moïc trong thaønh thò. Nhöõng vuøng khaùc nhau treân maët ñaát
chöùa 20 mg As/kg vaø coù nôi chæ 3 mg As/kg troïng löôïng khoâ.
Moät khi muøa vuï ñöôïc boùn buøn naïo veùt töø caùc doøng soâng Rhine vaø
Meuse (Ñöùc), tyû leä As cao hôn raát nhieàu trong cuû caûi vôùi 0,8-2,1 mg
As/kg troïng löôïng khoâ. Möùc ñoä cuûa As trong caây troàng khoâng aûnh höôûng
tröïc tieáp ñeán söï tích luõy As trong ñaát. Moät ñieàu khaù quan troïng cho caây
troàng laø söï tích luõy As trong caây moät caùch lieân tuïc. Neáu söï taäp trung cuûa
chaát khoâ trong cuû caûi taêng leân coù nghóa laø As trong ñaát ñaõ taêng leân. Haøm
löôïng As ñöôïc saép xeáp theo thöù töï nhö sau: cuû caûi [1] > coû (0,33) > rau
dieáp (0,26) > caø roát (0,17) > khoai taây (0,07) > luùa mì haït (0,04).
Söï coù maët cuûa As trong ñaát aûnh höôûng tôùi söï thay ñoåi pH. Thoâng
thöôøng, söï gia taêng ñoäc toá cuûa As laøm aûnh höôûng ñeán ñaát troàng: ñaát seõ trôû
neân chua hôn, noàng ñoä pH < 5 khi coù söï keát hôïp giöõa caùc loaïi nguyeân toá
khaùc nhau nhö Fe vaø Al, nhöõng hoãn hôïp naøy trôû neân deã hoøa tan hôn. Tuy

224
nhieân, söï tích luõy cuûa As trong ñaát coù theå tuøy thuoäc vaøo söï taêng cao hôn
cuûa noàng ñoä pH trong ñaát hoaëc taêng cao ôû nhöõng caùnh ñoàng coù aûnh
höôûng raùc hoaëc gaàn baûi raùc, nöôùc coáng chöùa As, caùt coù nhieàu muøn (pH =
6) vaø ñaù voâi (pH = 8). Möùc ñoä cao nhaát cuûa As trong muøa vuï coù theå tôùi
2 mg/kg troïng löôïng khoâ.
Chaát ñoäc As laøm giaûm ñoät ngoät söï vaän ñoäng trong nöôùc hay laøm ñoåi
maøu cuûa laù, keùo theo söï cheát cuûa laù caây ôû treân ñænh vaø rìa; haït gioáng
ngöøng phaùt trieån. Thöïc vaät nhaïy caûm vôùi As coù theå xaùc ñònh bôûi khaû
naêng haáp thuï vaø bieán ñoåi cuûa caây. Ñaäu vaø nhöõng loaïi caây hoï ñaäu khaùc raát
nhaïy caûm vôùi ñoäc toá cuûa As.
Möùc ñoä chòu ñoäc As ôû nhöõng loaøi caây khaùc nhau thì khaùc nhau. Möùc
ñoä naøy bieåu hieän roõ ôû nhieàu loaøi khoâng chöùa As töø chaát dinh döôõng hoøa
tan nhö laø reã caây ñaäu. Löôïng tích luõy trong reã theo thöù töï: arsenate >
arsenite > monomethylarsenate > dimethylarsenate.
Möùc ñoä As coù saün trong ñaát bieåu thò möùc ñoä ñoäc chaát cao hôn toång
soá löôïng tích luõy trong caây cuûa As. Soá löôïng As hoøa tan trong ñaát khaùc
nhau thay ñoåi raát nhieàu theo möùc ñoä pH, Eh vaø söï coù maët cuûa nhöõng
thaønh phaàn khaùc trong ñaát nhö Al, Fe vaø caùc hôïp chaát voâ cô, höõu cô.
Caøy saâu laø phöông phaùp laøm giaûm aûnh höôûng cuûa As ôû lôùp beà maët
bôûi söï laøm tan ra vaø pha loaõng, ñaëc bieät neáu nhö Fe/Al taàng B giaøu seùt
ñöôïc phôi baøy, seõ xuaát hieän söï di chuyeån cuûa As xuoáng döôùi vuøng reã.
Khi noàng ñoä As trong caây troàng thaáp, As trôû thaønh dinh döôõng vi
löôïng, ta coù theå söû duïng caùc hôïp chaát chöùa As vaø ñieàu khieån canh taùc, taïo
cho caây huùt nhieàu As töø ñaát. Tuy nhieân, cuõng nhö arsenate voâ cô vaø hôïp
chaát arsenite, mono acid vaø dimethylarsenic vaø muoái cuûa chuùng ñaõ ñöôïc
söû duïng roäng raõi. Chaát caën töø vieäc söû duïng caùc hôïp chaát naøy coù theå daãn
ñeán noàng ñoä As cao trong ñaát vaø hieäu öùng phitotoxic tieáp tuïc dieãn tieán.
Sau muøa vuï keát thuùc, ñaëc bieät vieäc toàn dö As laâu seõ daãn ñeán chaát caën
arsenate trong caùc maûnh vöôøn, nôi maø tyû leä söû duïng trong quaù khöù cao
hôn nhieàu so vôùi tyû leä ñöôïc söû duïng hieän taïi chaát arsenate trong thuoác
BVTV.
Do maät ñoä taäp trung As ôû caây troàng thaáp neân haáp thuï As ôû ñoäng vaät
töø nguoàn naøy cuõng thaáp. Tuy nhieân, söï tieáp nhaän As tröïc tieáp töø ñaát coù
theå laø nguoàn ngoä ñoäc As chính cho loaøi ñoäng vaät aên coû. Soá löôïng ñaát coù

225
theå tieáp nhaän khaùc nhau theo muøa vaø löôïng tieáp nhaän trôû neân ít nhaát vaøo
ñaát khi maët ñaát ñöôïc bao phuû moät lôùp coû daøy. Tyû leä As öôùc tính töø ñaát
trung bình laø 60-75%, nhöng trong phaïm vi töø 2 - 90%. Ngöôøi ta cuõng öôùc
löôïng khoaûng 1% As trong ñaát thöïc söï ñöôïc haáp thuï bôûi gia suùc, phaàn coøn
laïi ñöôïc baøi tieát tröïc tieáp.
5.5.6. Söï oâ nhieãm vaø nhieãm ñoäc As
Söï oâ nhieãm ñaát bôûi caùc hoaït ñoäng trong ñaát coù xu höôùng gia taêng do
aûnh höôûng cuûa caùc ñoäc tính cuûa As khoâng deã giaùm saùt. Tuy nhieân, As
thöôøng phaân boá roäng ôû nhöõng vuøng khaùc nhau cuõng nhö ôû trong ñaát ôû
möùc ñoä raát cao. ÔÛ phía taây nam nöôùc Anh roäng 722 km2, khaûo saùt treân
7,9% vuøng ñaát ñaõ cho thaáy, söï oâ nhieãm cô baûn ñöôïc xaùc ñònh laø töø traàm
tích, bôûi vì coù söï töông quan giöõa haøm löôïng As trong ñaát vaø haøm löôïng
As töø caùc traàm tích cuûa caùc doøng suoái. Söï oâ nhieãm chính thöôøng do söï
khoaùng hoùa thieân nhieân, xa hôn nöõa, do hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi.
Vieäc naáu chaûy kim loaïi (ñaëc bieät laø ñoàng) vaø vieäc ñoát chaùy nhieân
lieäu hoùa thaïch, ñaëc bieät laø khi loø ñoát coù oáng khoùi thaáp coù theå daãn ñeán oâ
nhieãm ñaát vaø moâi tröôøng xung quanh. ÔÛ Haø Lan, haøm löôïng As trong rau
quaû thay ñoåi tuøy thuoäc vaøo thay ñoåi coâng ngheä. Trung bình haøm löôïng As
cho 16 loaïi rau quaû khoâng gaây oâ nhieãm moâi tröôøng, khoaûng 0,05 mg/kg
troïng löôïng töôi. Trung bình cho moät nhoùm caây rau quaû nhö sau:
– 0,09 mg/kg troïng löôïng töôi ôû gaàn vuøng coù naêng löôïng hoùa thaïch
– 0,15 mg/kg troïng löôïng töôi ôû gaàn nôi chöùa nhieàu laân
– 0,18 mg/kg troïng löôïng töôi ôû gaàn nhöõng khu luyeän kim.
Nhöõng giaù trò naøy coøn thaáp khi so saùnh vôùi quy ñònh veà söùc khoûe do
chính phuû Haø Lan ñaët ra: haøm löôïng As döôùi 0,2 mg/kg troïng löôïng töôi
chöùa trong thöùc aên cho ñeán 20% troïng löôïng khoâ. Söï taêng saûn löôïng rau
quaû do aûnh höôûng As coøn nhieàu tranh luaän.
Löôïng As trong khí quyeån töø chaát thaûi ñoát chaùy than ñaù cuõng nhö löôïng
As chöùa trong tro cuõng ñaùng ñöôïc quan taâm. Tyû leä cuûa As phaân taùn raát khaùc
nhau vaø giaù trò chieám öu theá phuï thuoäc vaøo nhieàu phöông phaùp cuûa vieäc ñònh
giaù 1% As trong than ñaù. Khoâng khí nhöõng vuøng khaùc nhau ôû Myõ ñöôïc ghi
nhaän chöùa khoaûng 4% As. Möùc ñoä hoøa tan cuûa As (V), cuøng vôùi vieäc söû duïng
tro cuûa caùc chaát ñoát phaûi ñöôïc xem xeùt kyõ ñeå khoâng gaây oâ nhieãm cho ñaát vaø
aûnh höôûng cuûa noù ñeán söï phaùt trieån muøa vuï.

226
 Söï oâ nhieãm cuûa ñaát töø hoaït ñoäng luyeän kim khoâng phaûi Fe cuõng
khoâng keùm phaàn quan troïng, aûnh höôûng ñeán söï phaùt taùn As trong khí
quyeån: 1,5 kg As/1 taán Cu, 0,4 kg As/ 1taán Pb vaø 0,65 kg/ 1taán, 0,4 kg As
/1 taán Zn. Hoaït ñoäng cuûa quaù trình phaùt taùn xaûy ra raát roäng töø vieäc naáu
chaûy As baèng caùc loø vaø coâng ngheä khaùc nhau. Theo Tacoma (1995), vieäc
luyeän ñoàng (ôû bang Washingtôn, Myõ) ñaõ phaùt taùn ra ngoaøi moâi tröôøng
suoát nhöõng thaäp nieân töø 1870-1980 töø 1,8 - 16,8 kg As/taán. Möùc ñoä oâ
nhieãm moâi tröôøng xung quanh cuûa quaù trình luyeän kim naøy coù taùc duïng
tröïc tieáp tuøy thuoäc vaøo khoaûng caùch ñeán oáng khoùi. Treân ñaûo Nork (ñoâng
baéc Thaùi Bình Döông), vieäc luyeän kim gaây oâ nhieãm As trong ñaát, chöùa
khoaûng 90 - 340 mg/kg; traùi laïi ôû Taây Nam Thaùi Bình Döông, möùc töông
öùng chæ 1 - 90 mg/kg. Möùc ñoä cao hôn ñöôïc tìm thaáy bôûi vieäc luyeän vaøng
ôû Yellowknife (Canada). Caùc taàng cuûa ñaát chöùa > 21000 mg As/ kg, ôû
khoaûng caùch 0,28 km töø moät khu luyeän kim, 10000 mg As/kg ôû 0,8 km vaø
600 mg As/kg ôû 8km. Nhöõng saûn phaåm cuoái cuûa chaát raén daãn ñeán söï oâ
nhieãm bao quanh ñaát. ÔÛ nhöõng nôi troàng troït, söï oâ nhieãm gia taêng theo
nhöõng vuøng khaùc nhau thöôøng chöùa löôïng As ôû möùc thaáp, khoaûng 1000
mg As/kg, ôû ñoù khoâng coù söï phaùt sinh ñoäc toá.
As chöùa trong ñaát ôû Nhaät Baûn ñöôïc tìm thaáy chöùa thaønh phaàn
asenatasic nhoùm monothylarsenic acid vaø dimethyl asenic acid; nhöõng
phaàn nhoû khaùc cuûa As luoân chieám döôùi 50% toång soá arsenic. Söï töông
öùng cuûa dimethyl arsenic acid taêng leân khi löôïng monomethyl arsenic
acid giaûm xuoáng. Ñieàu naøy giaûi thích söï hình thaønh cuõng nhö giaûm suùt
cuûa monomethyl arsenic acid töø As khoâng ñoåi döôùi caû hai ñieàu kieän hieáu
khí vaø yeám khí, nhöng trong ñieàu kieän yeám khí thì dimethyl arsenic acid
saûn sinh moät caùch nhanh choùng hôn töø monomethyl asenic acid.
Coäng ñoàng chaâu AÂu ñaõ ñeà nghò neân coù qui ñònh möùc ñoä an toaøn As
trong ñaát noâng nghieäp, ñöôïc xöû lyù caën buøn, vôùi möùc 20 mg/kg. ÔÛ Anh,
Vieän moâi tröôøng ñaõ ñeà nghò haøm löôïng As trong khoâng khí khoâ, trong ñaát
laø 10 mg As/kg cho ñaát vöôøn vaø ñaát troàng troït, ñaát coâng vieân laø 40 mg
As/kg. Möùc ñoä gaây oâ nhieãm ñaõ ñöôïc öôùc ñoaùn vaø ñaùnh giaù, öùng duïng ñeå
tieân ñoaùn nhöõng söï vieäc seõ xaûy ra vaø ñeà ra caùc bieän phaùp ñeå khaéc phuïc
theo yeâu caàu.
ÔÛ Vieät Nam, khi nghieân cöùu As trong nöôùc ngaàm ôû caùc gieáng ñaøo
cuûa daân (Traø Vinh) vaø gieáng UNICEP (An Giang) cuõng nhö tìm hieåu Ag

227
trong ñaát pheøn Ñoàng Thaùp Möôøi vaø tìm hieåu keát quaû nghieân cöùu cuûa
ñoàng nghieäp ñaõ coù moät soá nhaän xeùt:
Cöù trong 235 maãu gieáng khoan thì 70% gieáng bò nhieãm As, ñaëc bieät
coù gieáng nhieãm ôû noàng ñoä 700-800ppb, trung bình töø 11-50ppb. Moät soá
gieáng ñaøo ôû ngoaïi thaønh Haø Noäi, Nam Ñònh cuõng ñaõ bò nhieãm As. Coøn ôû
Traø Vinh thì soá gieáng nhieãm As laïi raát thaáp vaø raát ít
ÔÛ Ñoàng Thaùp Möôøi, caùc maãu ñaát nhieãm As vôùi nguyeân nhaân laø As
luoân xuaát hieän ñoàng thôøi vôùi S, maø S laïi coù saün trong vuøng ñaát pheøn
Ñoàng Thaùp Möôøi.
Moät vaøi nguyeân nhaân coù theå laøm giaøu As trong nöôùc gieáng cuûa
vuøng Ñoâng Nam chaâu AÙ, Nam AÙ nhö Banglañet, AÁn Ñoä vaø Vieät Nam coù
theå laø töø söï oxy hoùa, khoaùng hoùa caùc khoaùng trong caùc lôùp ñaù neàn. Khi
möïc nöôùc ngaàm troài suït theo muøa vaø theo nhòp ñoä khai thaùc nöôùc.
Moät nguyeân nhaân nöõa laø do chaát thaûi coâng nghieäp ôû caùc vuøng coâng
nghieäp troïng ñieåm. Nhieàu nguyeân nhaân gaây oâ nhieãm ñaõ taïo neân söï nhieãm
ñoäc As ôû caùc vuøng khaùc nhau, thaäm chí coù caû “Laøng ung thö” nhö ôû Phuù
thoï, Ngheä An, Long An…
5.5.7. Nhaän xeùt chung veà As
Nhöõng vaán ñeà khoù khaên bao goàm vieäc nhaän daïng vaø ñònh löôïng
nhöõng loaïi As khaùc nhau trong ñaát vaø söï hoøa tan keát hôïp vaãn laø chính
yeáu. Söï thay ñoåi thaønh phaàn hoùa hoïc vaø nhöõng ñoäc chaát khaùc nhau cuûa
caùc loaïi As phuï thuoäc vaøo maãu chaát vaø nguoàn gaây oâ nhieãm. Ngaên caûn
ñoäc chaát cuûa As laø vaán ñeà quan troïng caàn phaûi giaûi quyeát, bôûi noù aûnh
höôûng ñeán con ngöôøi, ñoäng vaät vaø caây troàng, ñaëc bieät khi nguyeân toá As
keát hôïp vôùi raùc thaûi trong ñaát, nöôùc hoaëc taäp trung ôû caùc loaøi khaùc nhau.
Ñoâi luùc, giaûm oâ nhieãm cho söï soáng treân maët ñaát laïi maâu thuaãn vôùi söï
soáng ôû döôùi nöôùc, naêng suaát muøa vuï. Tuy nhieân, moái quan heä giöõa As
trong ñaát vaø As trong nöôùc cuõng nhö söï nhieãm ñoäc cuûa As cho ñoäng vaät
vaø ngöôøi vaãn coøn phaûi ñöôïc nghieân cöùu moät caùch ñaày ñuû hôn. Tröôøng
hôïp nhieãm ñoäc cuûa hoaøng ñeá Napoleon laø moät ví duï ñieån hình. Ngöôøi ta
ñaõ phaân tích As trong toùc cuûa oâng vaø ñaõ xaùc ñònh oâng ñaõ bò nhieãm ñoäc
As. Tuy nhieân ai ñaàu ñoäc oâng laø moät vaán ñeà gaây tranh caõi vaø cuoái cuøng
ngöôøi ta tìm ra oâng bò nhieãm As laø do As coù trong daàu goäi ñaàu vaø qua
nhieàu naêm ñaõ tích luõy vaøo toùc, vaø coù theå gaây ñoäc.

228
5.6. THUÛY NGAÂN (Hg)
5.6.1. Giôùi thieäu
Ngöôøi ta ñaõ söû duïng thuûy ngaân caùch ñaây khoaûng 3500 naêm. Nöôùc
Ai Caäp coå xöa roõ raøng ñaõ bieát caùch pha troän Hg vôùi Sn vaø Cu raát sôùm,
khoaûng theá kyû thöù 6 sau Coâng nguyeân. Caùch söû duïng kim loaïi Hg vaø thaàn
sa trong y khoa ñaõ töøng toàn taïi ôû Trung Quoác vaø AÁn Ñoä ôû cuøng thôøi ñieåm.
Ngöôøi Hy Laïp cuõng ñaõ quen thuoäc vôùi kyõ thuaät taùch Hg töø caùc quaëng kim
loaïi duøng laøm thuoác. Ngöôøi La Maõ ñaõ thöøa keá haàu heát caùc kieán thöùc naøy
vaø raát taäp trung vaøo vieäc ñaùnh giaù tính chaát thöông maïi cuûa kim loaïi. Hg
ñöôïc ngöôøi La Maõ duøng ñeå cheá taïo chaát maøu ñoû cuûa thaàn sa, nhöng Hg
cuõng ñöôïc söû duïng ñeå trò nhieàu thöù beänh khaùc nhau.
Ñeá quoác La Ma söû duïng Hg chuû yeáu trong baøo cheá thuoác. Nhöõng
duïng cuï y khoa ñöôïc phaùt minh, nhö laø vaøo naêm 1643 Torricelli phaùt
minh ra duïng cuï ño thaân nhieät goïi laø “nhieät keá sô khôûi”. Vaøo naêm 1720,
Fahrenheit giôùi thieäu nhieät keá Hg vaø ñöa vaøo söû duïng trong nhöõng nghieân
cöùu khoa hoïc. Ngaøy nay, kim loaïi Hg ñöôïc söû duïng nhieàu trong coâng
nghieäp nhö trong teá baøo chaát cöïc aâm, chaát ñieän phaân, trong quaù trình ñieàu
cheá chlorate kali.
a) Thuûy ngaân ñöôïc duøng phoå bieán
Thuûy ngaân ñöôïc duøng trong noâng nghieäp, baøo cheá thuoác vaø thöïc
hieän nhöõng thí nghieäm toång quaùt. Caây troàng chæ coù nhu caàu moät löôïng
nhoû Hg. Chaát traùm raêng vaãn coøn caàn Hg vaø theå hieän raèng khoâng coù
khuynh höôùng roõ raøng naøo ñeå töø choái Hg. Nhu caàu lôùn veà Hg ñaõ khieán
ngöôøi Myõ leân keá hoaïch ñeå saûn xuaát vaø löu haønh moät löôïng Hg an toaøn
cho nhöõng thaäp nieân tôùi. Tuy nhieân, gia taêng vieäc söû duïng Hg keùo theo
nguy cô moâi tröôøng do Hg.
b) Söï lieân quan cuûa Hg ñeán moâi tröôøng
ÔÛ thôøi ñieåm hieän taïi nhöõng hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi laøm gia taêng oâ
nhieãm Hg vaøo ñaát, nöôùc vaø sau ñoù laø trong khoâng khí, goàm coù:
– Ñaøo vaø khai thaùc moû kim loaïi, ñaëc bieät laø Cu vaø Zn
– Nguyeân lieäu chaát ñoát chuû yeáu laø than
– Quaù trình saûn xuaát coâng nghieäp ñaëc bieät laø quaù trình saûn xuaát
chlorate kali, coù lieân quan tôùi Hg, Cl vaø chaát aên da soda.

229
 – Laõng phí chaát ñoát xaûy ra ôû nhieàu nöôùc.
Saûn xuaát vaø phaân phoái caùc saûn phaåm chöùa Hg ñaõ phaùt trieån roäng
khaép theá giôùi keùo theo söï phaùt thaûi oâ nhieãm Hg ra khí quyeån vaø moâi
tröôøng xung quanh. Theo ñoù, haøng naêm con ngöôøi laõng phí Hg treân toaøn
caàu khoaûng 3.106 kg vaøo nhöõng naêm 1900 vaø ñaõ taêng gaáp 3 laàn suoát
nhöõng naêm 1970. Khoaûng 45% ñi vaøo khoâng khí, 7% vaøo nöôùc vaø 48%
vaøo ñaát. Tieâu duøng toaøn caàu cuûa Hg ñöôïc öôùc löôïng khoaûng 1,8.107 kg
haøng naêm, ñieàu naøy coù nghóa laø hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi hieän nay ñang
gaây trôû ngaïi moät caùch maïnh meõ cho chu kyø Hg töï nhieân. Naêm 1973, nöôùc
Myõ taïo ra hôn 30% gaùnh naëng Hg cho khí quyeån. ÔÛ Chaâu AÂu, söï lan roäng
Hg vaøo naêm 1975 do con ngöôøi vöôït quaù nguoàn goác do töï nhieân.
c) Haäu quaû ñoäc haïi cuûa Hg
Hg laø moät trong soá caùc nguyeân toá ñoäc nhaát cho con ngöôøi vaø nhieàu
ñoäng vaät baäc cao. Maëc duø Hg coù tính ñoäc chuû yeáu döôùi daïng ion, muoái
Hg coù tính ñoäc cao vôùi möùc ñoä nguy hieåm khaùc nhau. Vaøi loaïi Hg höõu cô,
ñaëc bieät coù loaïi phaân töû thaáp nhö ankyl Hg, ñöôïc xem nhö raát ñoäc ñoái vôùi
con ngöôøi vì aûnh höôûng ñeán heä thaàn kinh. Methyl Hg coù yù nghóa ñaëc bieät,
lieân quan ñeán caùc vi sinh vaät saûn xuaát Hg+ khaùc nhau. Trong moâi tröôøng
töï nhieân, methyl Hg coù aûnh höôûng raát maïnh. Caùc hoaït ñoäng soáng khoâng
dung naïp ñöôïc taïp chaát Hg. Ñoäc chaát Hg xuaát hieän töø moû than trong vaøi
theá kyû qua. Tuy nhieân, tính ñoäc haïi cuûa Hg trong moâi tröôøng môùi trôû neân
caáp baùch gaàn ñaây, khi tröôøng hôïp ñaàu tieân xaûy ra ôû Nhaät Baûn: Trong suoát
1950, ngöôøi daân ôû moät tænh nhoû cuûa Mirnamata bò ngoä ñoäc khi aên caù coù
chöùa möùc methyl Hg cao, hoaëc laø moät vaøi tröôøng hôïp thuù hoang daïi bò
ngoä ñoäc khi aên laù caây coù chöùa methyl Hg ôû Ñöùc nhöõng naêm 1948 - 1965.
5.6.2. Sinh ñòa hoùa cuûa ñoäc chaát Hg
Maëc duø coù hai loaïi Hg trong caùc thaønh phaàn khoaùng khaùc nhau
ñöôïc bieát trong töï nhieân vaø saûn xuaát coù tính thöông maïi, Hg cuõng xuaát
hieän ôû beà maët traùi ñaát nhö laø hôïp chaát sulfid vôùi Zn, Fe vaø caùc kim loaïi
khaùc, nhöng chæ vôùi lieàu löôïng nhoû nhö kim loaïi töï nhieân. Hg coù theå
chuyeån hoùa töø hôïp chaát sulfide hoaëc hôïp chaát chloride. ÔÛ noàng ñoä trung
bình, Hg khoaûng 50mg/g hoaëc coù theå thaáp hôn. Nguoàn goác chính cuûa Hg
laø töø trong ñaát, ñaù.

230
 Thaàn sa laø söï keát hôïp bình thöôøng cuûa oxide vaø thôøi tieát, hoøa tan toát
trong nöôùc. Do ñoù, voøng ñòa - sinh - hoùa laø hình thöùc chuyeån hoùa ñaëc bieät.
Nguoàn quan troïng ñeå giaûi phoùng Hg laø caùc ñaù coù chöùa Hg. Vaøi nguoàn khí
cuõng coù theå cung caáp theâm Hg. Caùc hôïp chaát chuû yeáu cuûa Hg ôû quaù trình
ñòa - sinh - hoùa cuûa caùc yeáu toá ñöôïc phaân loaïi sau ñaây.
Caùc hôïp chaát vaø nguyeân toá: Hgo; (CH3)2Hg
Caùc loaïi phaûn öùng: Hg2+; HgX2; HgX3- vaø HgX42- vôùi X= OH-, Cl-
vaø Br-; HgO trong caùc daïng sol khí: Hg2+ taïo phöùc vôùi caùc acid höõu cô.
Daïng ít coù phaûn öùng: methyl thuûy ngaân (CH3Hg+, CH3HgCl,
CH3HgOH) vaø caùc hôïp chaát höõu cô khaùc: Hg(CN)2
HgS: Hg2+ keát hôïp vôùi S trong vaät chaát muøn.
Noàng ñoä trung bình trong khoâng khí ño ñöôïc khoaûng 3 mg/m3 trong
khoaûng 10 naêm qua ôû treân ñaát lieàn vaø thaáp hôn ôû treân bieån; haàu heát laø ôû
daïng Hgo. ÔÛ trong nöôùc, möùc taäp trung tieâu bieåu töø 0,5 - 3 mg/l ôû trong
ñaïi döông vaø 1 - 3 mg/l ôû caùc soâng vaø hoà; haàu heát laø caùc daïng voâ cô.
5.6.3. Thuûy ngaân tinh khieát
- Nguoàn thuûy ngaân tinh khieát haàu heát taäp trung trong caùc loaïi
khoaùng ôû trong ñaù.
- Maët ñaát tieáp nhaän Hg töø trong baàu khí quyeån vaø ñaây cuõng laø
nguoàn Hg raát coù yù nghóa.
- Ñaát noâng nghieäp ñöôïc söû duïng phaân boùn (phaân toång hôïp, raùc
coáng, voâi vaø Hg).
a) Nguyeân lieäu maãu chaát
Töø nhöõng soá lieäu, ngöôøi ta ñöa ra löôïng trung bình cuûa Hg gaàn 20
mg/g nhöng coù taùc giaû cho laø khoaûng 50 mg/g vaø 80 mg/g.
b) Söï laéng ñoïng töø baàu khí quyeån
Chuû yeáu laø Hgo vaø (CH3)2Hg, coù theå laø do quaù trình hoùa sinh. Thôøi
gian toàn taïi cuûa Hg trong baàu khí quyeån khoaûng hôn 1 naêm.
Haàu heát Hg trong baàu khí quyeån laø do hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi.
Brosse (1989) ñaõ phaùt hieän 50% Hg phaùt ra töø ñaát than ñaù vaø sau ñoù laø töø
thöïc vaät.

231
 Trong coâng nghieäp hoùa, khu vöïc bò oâ nhieãm hoãn hôïp heát söùc cao,
aûnh höôûng ñeán söï hình thaønh caùc quaù trình oxide hoùa Hg. Hg di chuyeån
töø baàu khí quyeån bôûi söï aåm öôùt deã laéng ñoïng. Tieâu bieåu laø Hg xuaát hieän
trong möa tuyeát töø 2 - 10mg/l. Tuy nhieân, möùc oâ nhieãm ôû töøng khu vöïc
khaùc nhau, coù theå cao nhaát vaøo luùc 5h saùng, trong vuøng coâng nghieäp.
Haøng naêm, löôïng möa tuyeát 100 mm coù möùc trung bình cuûa Hg ôû 20 mg/l.
Söï laéng ñoïng naøy coù theå taïo ra moät löôïng 30 – 200 μgHg/m2 maët ñaát.
c) Nhöõng nguyeân lieäu noâng nghieäp
Löôïng Hg coù theå theâm vaøo ôû vuøng ñaát noâng nghieäp khi boùn phaân vaø
voâi. Haàu heát nhöõng phaân boùn hoùa hoïc chöùa ñöïng Hg döôùi 50 mg/g nhöng
giaù trò cao hôn coù trong phaân boùn P. Hg coù theå ñöôïc laáy töø ñaù phosphate
hoaëc töø nhöõng quaù trình hoøa tan phosphate bôûi acid H2SO4, Hg trong moät
soá hôïp chaát voâi giaù trò ñaït ñeán 20mg/g, khi boùn phaân möùc Hg 100mg/l.
Vaøo ñaàu theá kyû 20, Hg ñöôïc söû duïng trong ngaønh noâng nghieäp nhö
laø thuoác dieät naám, thuoác taåy haït gioáng. Hg ñaõ ñöôïc duøng trong moät soá
thôøi gian, tieâu bieåu laø 1945 - 1970, taïo ra nhöõng nguoàn cung caáp Hg vaøo
loøng ñaát raát cao, 1 mg/m2.
Ngaøy nay, lieàu löôïng Hg ñöôïc duøng hôïp lyù hôn, khoaûng 100-200
mg/m2/naêm cho loaïi ñaát troàng nguõ coác. Tuy nhieân, toång soá löôïng Hg ñaõ
hieän dieän treân 20 cm beà maët cuûa ñaát troàng coù theå ñöôïc xem laø nhieàu hôn
löôïng Hg ñöôïc cung caáp bôûi söï laéng tuï töø khí quyeån.
d) Buøn coáng raõnh
Andersson (1985) cho raèng, möùc 5-10 μg/g Hg laø moät ñaëc tröng cuûa
buøn. Coù giaû thuyeát cho raèng, trong 50 taán buøn/ha ñöôïc cho vaøo ñaát troàng,
soá löôïng Hg ñöôïc theâm vaøo ñoù laø 50 mg/m2.
5.6.4. Söï toàn taïi cuûa Hg trong ñaát
a) Traïng thaùi vaø söï beàn vöõng cuûa loaïi Hg voâ cô trong ñaát
Döïa vaøo ñieàu kieän coù saün, Hg coù theå xuaát hieän trong ba daïng khaùc
nhau laø Hgo, Hg22+ vaø Hg2+; trong ñoù, Hg2+ laø traïng thaùi thöôøng ñöôïc ñöa
vaøo ñaát. Theâm vaøo ñoù, pH vaø Cl– laø chìa khoùa ño löôøng trong vieäc quyeát
ñònh tính naêng cuûa Hg trong tieàm naêng cuûa ñaát, xuaát hieän nhöõng tính chaát
hoùa hoïc môùi. Hôn nöõa, Hg coøn ñoùng moät vai troø trong y hoïc vaø nhöõng
thay ñoåi cuûa Hg coù theå gaây ra bôûi nhöõng hoaït ñoäng cuûa vi khuaån. Döïa

232
vaøo khaû naêng maïnh meõ ñeå hình thaønh nhöõng tính chaát phöùc taïp, Hg2+ ít
hình thaønh nhöõng ion töï do döôùi nhöõng ñieàu kieän töï nhieân. Trong dung
dòch acid, Hg2+ oån ñònh ôû Eh treân 0,4V vaø thöôøng coù maët laø HgCl2o. Khi
pH = 7, Hg(OH)2o laø moät daïng oån ñònh. Hg2+ cuõng ñöôïc hình thaønh moät
caùch maïnh meõ do ñoä aåm.
Moät tính chaát quan troïng cuûa Hg laø khaû naêng chaáp nhaän ion sulfur
ôû moät ñieàu kieän oån ñònh vaø maïnh: Hgo ñöôïc coá ñònh trong söï coù maët cuûa
Hg2S hoaëc HS-. Nhöng ôû ñieàu kieän cao hôn, HgS- seõ laøm keát tuûa chaát
kieàm maïnh trong ñaát vaø töø ñoù, ion HgS22- seõ ñöôïc hình thaønh. Ñieàu ñoù seõ
mang ñeán cho chuùng ta keát quaû veà oxy hoùa cuûa sulfur vaø sulfate nhöng ôû
ñieåm naøy thì tieàm naêng vaãn chöa ñuû ñeå ngaên ngöøa söï giaûm bôùt HgO. Söï
gia taêng trong tieàm naêng coá ñònh ñeán söï caân baèng ñöôïc tìm thaáy trong beà
maët ñaát cuoái cuøng seõ chuyeån Hg vaøo hoùa trò döông hai (2+).
b) OÂ nhieãm Hg trong ñaát
Söï xuaát hieän khoâng nhöõng cuûa HgCl2, methyl mercuric chloride ñaõ
ñöôïc tìm thaáy döôùi lôùp ñaát saâu khoaûng 20cm. Lodenius (1990) ñaõ nghieân
cöùu Hg ôû trong than buøn vaø tìm thaáy söï coù maët cuûa Hg trong phaân boùn coù
goác chloric. OÂ nhieãm xaûy ra trong ñieàu kieän thôøi tieát khoâ, khi ñoù, caùc veát
nöùt coù theå cho pheùp Hg tuï laïi thaønh chaát keo thaám qua coät nöôùc. Töông
töï, söï di chuyeån naøy coù theå xuaát hieän ôû treân beà maët ñaát trong caùc giai
ñoaïn. Söï di chuyeån khaùc thöôøng cuûa Hg tuï laïi thaønh keo ôû ñaát gaàn ñoù.
c) Söï tích luõy Hg trong ñaát
Tieán trình tích luõy dieãn ra troäi hôn trong söï cung caáp ñeå duy trì caùc
loaïi Hg trong ñaát. Söï tích luõy naøy phuï thuoäc vaøo moät soá yeáu toá, bao goàm:
daïng hoùa hoïc cuûa Hg, maët phaân chia trong ñaát, soá löôïng töï nhieân cuûa voâ
cô vaø höõu cô trong keo ñaát, pH, tieàm naêng cuûa ñaát. Ngoaøi ra, Hg phuï
thuoäc vaøo söï hoøa tan thaáp, ñaëc bieät laø hình thöùc sulfide.
Söï tích luõy Hg2+ trong ñaát, theo Andersson, trong ñieàu kieän trung
tính : Al(OH)3 < kaolinite < montmonillonite < ñaát seùt illitic < ñaát lateritic
< ñaát organic < Fe2O3.nH2O. pH döôùi 5,5 (nôi maø HgCl2o laø loaïi hoøa tan
nhanh hôn nguoàn voâ cô) coù theå chòu traùch nhieäm chính trong söï hoøa tan
Hg. Söï duy trì Hg ôû trong ñaát höõu cô laïi khoâng coù yù nghóa, khi pH < 4; nôi
maø noù giaûm moät caùch chaäm chaïp. ÔÛ ñaát trung tính pH > 5,5, oxide Fe vaø
caùc chaát khoaùng trong ñaát seùt aûnh höôûng nhieàu tôùi söï tích luõy cuûa Hg. Söï

233
tích tröõ Hg cao nhaát khi pH = 7, nôi maø HgOHClo laø loaïi troäi hôn. Ngoaøi ra,
coøn coù caùc hôïp chaát khaùc nhau, chaúng haïn nhö caùc chaát methylmercuric
chloride vaø phenylmercuric ñöôïc tích luõy maïnh trong ñaát, khi maø pH ôû
möùc trung tính. Caùc chaát khoaùng trong ñaát seùt xuaát hieän coù yù nghóa trong
moái töông quan naøy, nhöng chæ khi möùc pH oån ñònh vaø khi maø caùc hôïp
chaát hieän dieän ñuû nhoû.
d) Söï methyl hoùa cuûa Hg trong ñaát
Keå töø khi quan saùt ñöôïc caùc vi sinh vaät trong traàm tích töï nhieân ôû
trong hoà coù theå methyl hoùa Hg, moät soá nhaø nghieân cöùu ñaõ ñeà caäp ñeán söï
saûn xuaát mono vaø dimethyl thuûy ngaân ôû trong nöôùc vaø moâi tröôøng ñaát.
Haàu heát caùc taøi lieäu coù lieân quan tôùi moái quan heä ñeán söï methyl hoùa Hg ôû
trong ñaát ñaõ ñöôïc trình baøy bôûi Adriano. Quan ñieåm ñoù cho raèng, methyl
Hg coù theå laø daïng ôû trong ñaát trong caùc ñieàu kieän khaùc nhau bao goàm söï
methyl hoùa sinh hoïc keát hôïp vôùi söï phaân chia acid fulvic ôû trong ñaát.
e) Söï taäp trung vaø phaân taùn Hg trong ñaát
Söï taäp trung Hg trong ñaát khaùc nhau raát xa giöõa caùc loaïi ñaát.
Ñaát höõu cô coù möùc Hg trung bình taäp trung cao hôn ñaát khoaùng. Lag
vaø Steinnes (2000) ñaõ tìm ra moái töông quan coù yù nghóa giöõa Hg vaø höõu
cô taäp trung trong lôùp ñaát maët cuûa ñaát röøng. Andersson (1998) ñaõ nghieân
cöùu Hg ôû beà maët nghieâng cuûa ñaát thuaàn taäp trung ôû moái töông quan maät
thieát giöõa Hg vaø nguoàn höõu cô taäp trung ôû ñaát acid. Trong ñaát trung tính
(pH > 6) hoaëc nôi maø loaïi HgOHCl vaø Hg(OH)2 troäi hôn HgCl2, söï khaùc
nhau giöõa Hg vaø Fe maïnh hôn giöõa Hg vaø nguoàn höõu cô.
5.6.5. Thuûy ngaân trong moâi tröôøng ñaát vaø heä thoáng thöïc vaät
Nhöõng cuoäc thí nghieäm Hg2+ vôùi moät qui moâ lôùn hôn, töø giaûi phaùp
cuûa nguoàn troàng troït, ñaõ chæ ra raèng, söï chuyeån nhöôïng cuûa Hg ñaõ ñaït
ñeán möùc ñoä vöôït quaù 0,1 mg/kg Hg vôùi beân ngoaøi. Tyû leä cuûa Hg toàn taïi
trong reã caây khoaûng 20 laàn cao hôn trong dung dòch. Linberg (1999),
nghieân cöùu veà vieäc thöïc vaät haáp thuï Hg töø ñaát coâng nghieäp gaàn moû Hg,
ñaõ tìm thaáy coù söï quan heä chaët giöõa Hg chöùa trong reã caây vôùi Hg trong
ñaát. Hg trong nhöõng phaàn thöïc vaät treân maët ñaát coù quan heä vôùi Hg ñöôïc
boác hôi töø loøng ñaát. Trong nhöõng tröôøng hôïp khaùc, Hg tích luõy trong haït
nguõ coác khoaûng 3 - 10 laàn thaáp hôn trong rau. Ví duï, Hg (1 - 2mg/g) trong
luùa maïch. Ngay caû ôû nhöõng möùc raát thaáp, vaãn coù theå coù giaû thieát raèng, Hg töø
khoâng khí coù theå gaây nhieãm ñoäc cho caây löông thöïc. Leâ Huy Baù (2005) cuõng

234
ñaõ phaùt hieän ra Hg trong nöôùc oâ nhieãm cuûa Thaønh phoá ñaõ tích luõy trong reã,
trong thaân laù vaø trong haït gaïo troàng treân ñaát ruoäng ôû Nhaø Beø (TPHCM).
Thuûy ngaân cuõng ñaõ gaây haïi vaø tích luõy vaøo rau caûi, rau nhuùt.
5.7. CHÌ (Pb)
5.7.1. Giôùi thieäu
Chì laø moät loaïi chaát ñoäc baûn chaát, coù aûnh höôûng quan troïng trong
moâi tröôøng sinh thaùi.
Chì laø nguyeân toá thuoäc nhoùm IV trong baûng heä thoáng tuaàn hoaøn caùc
nguyeân toá hoùa hoïc. Chì coù hai traïng thaùi oxy hoùa beàn laø Pb (II) vaø Pb (IV)
vaø coù boán ñoàng vò beàn laø 204Pb, 206Pb, 207Pb vaø 208Pb. Trong moâi tröôøng, noù
toàn taïi chuû yeáu döôùi daïng ion Pb2+ trong caùc hôïp chaát voâ cô vaø höõu cô. Chì
laø KLN (M = 207,1; d = 11,3g/cm3) maøu xaùm xanh, noùng chaûy ôû nhieät ñoä
327,5oC vaø soâi ôû nhieät ñoä 1744oC. Chì coù tính meàm, deã caùn moûng, deã caét
vaø deã ñònh hình. Chính vì vaäy maø chì ñöôïc duøng nhieàu trong coâng nghieäp
vaø cuoäc soáng ngay töø thôøi xöa. Trong coâng nghieäp, chì ñöôïc duøng laøm sôn
coâng nghieäp, aéc quy chì trong xe hôi, laøm nguyeân lieäu trong luyeän kim chì,
laøm chaát xuùc taùc trong saûn xuaát polymer. Nhöõng hôïp chaát höõu cô chì (IV),
ñaëc bieät laø tetra-alkyl vaø tetra-aryl chì, ñöôïc söû duïng roäng raõi vaø gaây nguy
haïi, nhaát laø chì pha trong xaêng.
Söï öùng duïng roäng raõi cuûa chì laøm naûy sinh moät vaán ñeà lôùn, ñoù laø söï
oâ nhieãm ñoäc chaát chì trong moâi tröôøng sinh thaùi, ñaëc bieät laø moâi tröôøng
sinh thaùi ñaát. Khi ñöôïc phaùt thaûi vaøo moâi tröôøng ñaát chì coù thôøi gian toàn
taïi laâu daøi. Nhöõng hôïp chaát chì coù khuynh höôùng tích luõy trong ñaát vaø
traàm tích, laøm oâ nhieãm chuoãi thöùc aên vaø aûnh höôûng tôùi söï trao ñoåi chaát
cuûa con ngöôøi laâu daøi trong töông lai. Ñoäc chaát chì bò coi laø nguyeân nhaân
gaây neân chöùng roái loaïn thaàn kinh trí naõo ôû treû em. Chính vì vaäy, vieäc
nghieân cöùu nguoàn phaùt thaûi, traïng thaùi toàn taïi vaø cô cheá lan truyeàn oâ
nhieãm cuûa chì trong moâi tröôøng caøng trôû neân quan troïng vaø caáp thieát.
Beân caïnh ñoù, chuùng ta cuõng quan taâm tôùi vieäc nghieân cöùu taùc ñoäng cuûa
chì leân thöïc vaät, ñoäng vaät vaø con ngöôøi cuøng vôùi vieäc ngaên chaën vaø xöû lyù
oâ nhieãm chì trong moâi tröôøng.
5.7.2. Traïng thaùi toàn taïi cuûa Pb
5.7.2.1. Trong töï nhieân vaø trong moâi tröôøng ñaát
Chì laø moät nguyeân toá vi löôïng (< 0,1% khoái löôïng) trong ñaù vaø ñaát
töï nhieân. Baùn kính ion Pb laø 124 pm vaø noù thay theá ñoàng hình K (baùn

235
kính 133 pm) trong maïng löôùi aluminsilicate. Haøm löôïng chì trong ñaát, ñaù
taêng töï nhieân do hoaït ñoäng cuûa nuùi löûa taïo thaønh ñaù nuùi löûa. Chì coù aùi löïc
maïnh vôùi S vaø trong töï nhieân hình thaønh caùc loaïi quaëng chì nhö PbS,
PbCO3, PbSO4. Haøm löôïng trung bình cuûa chì ñaù voû cöùng khoaûng 16 μg/g.
Nriagu (1992) tính raèng, haøm löôïng chì trung bình trong ñaù gabbro laø 1,9
μgPb/g, trong andesite laø 8,3 μgPb/g vaø trong granite laø 22,7 μgPb/g. Nhö
vaäy, haøm löôïng chì taêng cuøng vôùi haøm löôïng silicate trong ñaù.
Thaønh phaàn chuû yeáu cuûa ñaù traàm tích laø dieäp thaïch vaø ñaù seùt keát
(80%), vôùi haøm löôïng chì trung bình laø 23 μg/g. Dieäp thaïch ñen chöùa
nhieàu chaát höõu cô vaø coù haøm löôïng chì cao do chöùa khoaùng sulfide. Sa
thaïch chieám 15% ñaù traàm tích vaø chöùa 10 μgPb/g; trong khi ñoù dolomite
vaø ñaù voâi (5% ñaù traàm tích) chöùa khoaûng 7 μgPb/g. Cannon (1993) lieät keâ
haøm löôïng chì trung bình trong moät soá loaïi ñaù nhö sau:
Ultramafic – igneous 1 μg/g,
Basaltic – igneous 6 μg/g,
Granitic – igneous 18 μg/g,
Shales and clays 20 μg/g,
Black shales 30 μg/g,
Limestones 9 μg/g,
Sandstones 12 μg/g,
Haøm löôïng chì trong ñaù meï quyeát ñònh haøm löôïng chì trong ñaát töï
nhieân vaø haøm löôïng chì trong ñaát töï nhieân vaøo khoaûng 10 – 40 μg/g. Döõ
lieäu naøy ñöôïc ñöa ra bôûi Reaves vaø Berrow (2001) khi hai oâng khaûo saùt
3944 maãu ñaát töø 896 maët caét ôû Scotland.
5.7.2.2. Tích luõy chì trong moâi tröôøng ñaát
Chì phaùt thaûi töø caùc nguoàn oâ nhieãm coù khuynh höôùng tích luõy moät
caùch töï nhieân trong lôùp ñaát maët. Colbourn vaø Thornton (1998) söû duïng tæ
leä haøm löôïng chì trong lôùp ñaát treân (0 – 15 cm) so vôùi lôùp ñaát döôùi (30 –
45 cm) nhö moät chæ daãn veà söï oâ nhieãm beà maët. Hoï goïi ñoù laø söï laøm giaøu
töông ñoái lôùp ñaát treân (RTE). Trong ñaát noâng nghieäp bình thöôøng (oâ
nhieãm thaáp), RTE khoaûng 1,2 tôùi 2,0. Traùi laïi, trong ñaát coù aûnh höôûng
cuûa khai moû hoaëc luyeän kim quaëng chì, giaù trò RTE khoaûng 4,0 tôùi 20.
Theâm vaøo ñoù, chì coù nguoàn goác töø söï oâ nhieãm coù khuynh höôùng coá ñònh
236
trong lôùp ñaát treân. Ganze (2000) phaùt hieän raèng, haàu heát KLN, bao goàm
caû chì, toàn taïi ôû daïng khoâng tan vaø beàn sau khi duøng phaân höõu cô töø buøn
coáng boùn vaøo ñaát. Khoâng coù söï di chuyeån cuûa chì ra khoûi vuøng ñöôïc boùn
phaân vaø nöôùc beà maët cuõng khoâng bò oâ nhieãm. Zimdahl vaø Skogerboe
(1994) cho raèng, tæ leä höõu cô trong ñaát coù traùch nhieäm chính trong vieäc coá
ñònh chì trong lôùp ñaát maët khi coù chì theâm vaøo töø nguoàn oâ nhieãm. Ñieàu
tra cuûa Scohart (1992), ôû gaàn nhaø maùy luyeän keõm Belgian coøn cho thaáy,
söï coá ñònh chì trong lôùp ñaát treân khoâng phuï thuoäc vaøo loaïi ñaát. Bieän phaùp
ngaâm chieát cuõng khoâng laøm giaûm ñaùng keå haøm löôïng chì trong ñaát. Korte
(1994) ngaâm chieát 11 loaïi ñaát (chaát chieát töï nhieân) vôùi chì vaø caùc nguyeân
toá vi löôïng khaùc, thaáy raèng, chì coá ñònh trong taát caû caùc loaïi ñaát ngoaïi tröø
lôùp ultisol coù keát caáu caùt muøn vaø CEC raát thaáp (2 meq/100g).
5.7.2.3. Ñaëc tính cuûa chì trong ñaát
Nhöõng gì chuùng ta bieát veà tính chaát vaø traïng thaùi hoùa hoïc cuûa chì
khaù giôùi haïn. Baèng pheùp ngoaïi suy veà ñaëc tính cuûa caùc nguyeân toá dinh
döôõng trong ñaát, coù theå giaû thieát raèng, chæ coù moät phaàn cuûa toång löôïng chì
ñöôïc haáp thuï bôûi thöïc vaät vaø caùc hôïp chaát chì ñi vaøo ñaát bò phaân taùn vaøo
moät soá thaønh phaàn ñaát.
Chì toàn taïi trong moâi tröôøng ñaát trong dung dòch ñaát, treân nhöõng beà
maët haáp thuï cuûa caùc haït muøn seùt trao ñoåi taïo phöùc, daïng keát tuûa, lieân keát
vôùi Fe – Mn oxide thöù caáp, daïng kieàm carbonate vaø trong maïng tinh theå
aluminsilicate. Tuy nhieân, phaàn quan troïng nhaát laø chì trong dung dòch
ñaát, bôûi vì ñaây laø nguoàn chì cho thöïc vaät haáp thuï tröïc tieáp vaø caân baèng
ñoäng hoïc coù theå xaûy ra giöõa dung dòch ñaát vaø nhöõng phaàn khaùc cuûa ñaát.
Söï nghieân cöùu vaø tính toaùn noàng ñoä chì trong dung dòch ñaát ñaõ vaø
ñang ñöôïc thöïc hieän bôûi nhieàu nhaø khoa hoïc. Noàng ñoä chì trung bình
trong dung dòch ñaát khoâng bò oâ nhieãm khoaûng 10-9 ñeán 10-7 M. Haøm
löôïng chì trong dung dòch chæ vaøo khoaûng 0,005% so vôùi toång löôïng chì
trong ñaát. Döõ lieäu naøy ñöôïc ñöa ra bôûi Kabata – Pendias (1998) tính toaùn
khi thöïc hieän ly taâm ñaát khoâng oâ nhieãm. Davies (1995) cuõng chæ ra raèng,
haøm löôïng chì trong ñaát khoâng oâ nhieãm khoaûng 40 μg/g vaø trong dung
dòch laø 0,2.10-6 M. Tuy nhieân, trong ñaát oâ nhieãm, noàng ñoä chì trong dung
dòch ñaát cao hôn nhieàu vaø tuøy thuoäc vaøo möùc ñoä oâ nhieãm. Shaw vaø coäng
söï (1994) nghieân cöùu maãu ñaát oâ nhieãm ôû Derbyshire (Anh) vaø ñöa ra
noàng ñoä chì trong dung dòch ñaát khoaûng 2.10-3 M tôùi 1,5.10-2 M. Phöông

237
phaùp phaân tích cuûa oâng laø duøng maøng loïc nhaày vôùi loã loïc khoaûng 8 –
0,025 μm ñeå loïc chaát chieát dung dòch ñaát baõo hoøa. Vôùi maøng loïc loã nhoû
nhö vaäy thì 80% chì tan bieåu kieán bò giöõ laïi bôûi maøng loïc vaø chæ coù
khoaûng 0,001% toång löôïng chì trong ñaát thöïc söï tan. Caùc taùc giaû coøn chuù
thích raèng, tæ leä naøy raát nhoû so vôùi baùo caùo cuûa caùc taùc giaû khaùc. Gregson
vaø Alloway (1995) ñaõ thöïc hieän phöông phaùp chieát ly dung dòch ñaát baèng
ly taâm vaø phaân tích dung dòch baèng pheùp saéc kyù vôùi sephadex gels. Baûng
5.8 cho thaáy, khi haøm löôïng chì trong ñaát cao hôn khoaûng 100 – 1000 laàn
haøm löôïng bình thöôøng (40 μg/g) thì noàng ñoä chì trong dung dòch ñaát
(khoaûng 10-6 ñeán 10-4 M) cao hôn khoaûng 1000 ñeán 100000 laàn noàng ñoä
chì trong ñaát bình thöôøng.
Baûng 5.8: Chì trong ñaát vaø trong dung dòch ñaát
(Nguoàn: Environmantal Ecology, 1994 - Gregson vaø Alloway.)
Toång Chì trong Chì dung dòch/toång
löôïng chì (μg/g) dung dòch ñaát (μmol/l) löôïng (%)
49900 112 0,05
2820 18 0,13
45800 11 0,005
1890 4 0,04
3830 4 0,02

Nghieân cöùu cuûa Zimdahl vaø Skogerboe (1996) veà söï coá ñònh chì theâm
vaøo trong ñaát cho thaáy, caàn khoaûng thôøi gian töø 24 – 48 giôø ñeå ion chì coù
theå xaâm nhaäp vaøo caùc phaàn ñaát vaø trong khoaûng 20 – 40oC thì nhieät ñoä
khoâng aûnh höôûng tôùi caùc caân baèng xaûy ra. Nghieân cöùu baèng phöông phaùp
thoáng keâ cho thaáy, hai ñaëc tính cuûa ñaát laø pH vaø CEC coù aûnh höôûng quan
troïng trong quaù trình coá ñònh chì trong ñaát. Nhöõng ñaëc ñieåm haáp thuï ñöôïc
moâ taû khaù chính xaùc baèng ñöôøng ñaúng nhieät Langmuir. Cô cheá coá ñònh chì
trong ñaát muøn laø söï lieân keát cuûa chì baèng caëp electron töï do vôùi acid muøn
cao phaân töû, ñöôïc ñöa ra bôûi Hildebrand vaø Blum (1997). Baèng thöïc
nghieäm, Harter (1995) cho raèng, ñöôøng ñaúng nhieät Langmuir raát phuø hôïp
vôùi döõ lieäu thöïc nghieäm cuûa oâng vaø söï thay ñoåi pH cuûa ñaát laø ñieàu quan
troïng ñoái vôùi söï coá ñònh chì. Caùc daïng toàn taïi chuû yeáu cuûa chì trong ñaát
khoâng voâi laø Pb(OH)2, Pb3(PO4)2, Pb5(PO4)3OH. Trong ñaát voâi, chì chuû yeáu

238
toàn taïi ôû daïng Pb(CO)3, phöùc trung hoøa vaø caùc daïng cation chì. Trong ñaát
acid, chì chuû yeáu ôû daïng phöùc höõu cô. Trong ñaát oâ nhieãm naëng, phaàn lôùn
chì toàn taïi phöùc chì höõu cô cao phaân töû vaø tæ leä naøy caøng lôùn trong ñaát coù
pH cao.
5.7.3. Caùc nguoàn phaùt thaûi oâ nhieãm chì vaøo moâi tröôøng ñaát
Moät soá nguoàn phaùt thaûi oâ nhieãm chì vaøo moâi tröôøng ñaát chính laø töø
khoùi thaûi xe coä, töø coâng nghieäp khai moû chì vaø luyeän kim quaëng chì, töø
vieäc söû duïng laïi buøn coáng laøm phaân boùn trong noâng nghieäp vaø moät soá
nguoàn khaùc.
5.7.3.1. Cô cheá phaùt thaûi chì vaøo moâi tröôøng ñaát
Chì phaùt thaûi vaøo moâi tröôøng ñaát baèng nhieàu con ñöôøng, maø chuû yeáu
laø töø khí quyeån. Chì töø caùc nguoàn phaùt thaûi nhö khoùi thaûi xe coä, khoùi thaûi töø
caùc nhaø maùy luyeän kim, nhaø maùy loïc daàu hay töø caùc nhaø maùy saûn xuaát caùc
hôïp chaát hay caùc haøng hoùa coù chöùa chì. Caùc nguoàn oâ nhieãm naøy phaùt thaûi
caùc haït buïi vaø khoùi coù chöùa chì, caùc hôïp chaát cuûa chì vaøo khoâng khí. Thôøi
gian toàn taïi cuûa caùc haït buïi naøy trong khoâng khí tuøy thuoäc vaøo kích thöôùc
haït buïi, cheá ñoä gioù, möa vaø ñoä cao cuûa caùc nguoàn oâ nhieãm. Söï laéng ñoïng
öôùt hoaëc khoâ cuûa caùc haït buïi vaø khoùi naøy vaøo ñaát gaây ra söï oâ nhieãm chì
trong ñaát, chuû yeáu treân lôùp ñaát maët. Cô cheá naøy ñaõ ñöôïc chöùng minh bôûi
nghieân cöùu cuûa Elias vaø coäng söï (1993), trong Coâng vieân quoác gia
Yosemite, Califonia (Myõ) ôû ñoä cao 317m. Hoï xaùc ñònh söï laéng ñoïng sol khí
chì treân ñóa teflon vaø treân beà maët thöïc vaät. Haøm löôïng chì laéng ñoïng treân
ñóa khoaûng 92 – 270 pg/cm2/ngaøy (trung bình 158) nhöng haøm löôïng naøy
vaãn nhoû hôn treân beà maët laù voû caây töï nhieân. Theo tính toaùn cuûa Sposito vaø
Page (1994), söï laéng tuï cuûa chì töø khoâng khí vaøo ñaát ôû moät soá vuøng nhö
sau: ôû Nam Cöïc laø 0,4 g/ha/naêm; taây baéc Canada laø 7,2 g/ha/naêm; ôû mieàn
baéc Michigan (Myõ) laø 6,3 g/ha/naêm. ÔÛ caùc khu ñoâ thò lôùn vaø caùc khu coâng
nghieäp chaâu AÂu, söï laéng tuï chì khoaûng 87 – 536 g/ha/naêm (trung bình 189)
vaø ôû Baéc Myõ laø khoaûng 71 – 20498 g/ha/naêm (trung bình 4257).
Ngoaøi cô cheá oâ nhieãm chì do laéng tuï töø khoâng khí vaøo ñaát, moät soá cô
cheá phaùt thaûi chì vaøo ñaát khaùc ñöôïc bieát ñeán laø: söï phaùt thaûi chì tröïc tieáp
baèng caùch thaûi chaát thaûi raén coù chöùa chì vaøo ñaát, söï laéng tuï chì trong thuûy
quyeån vaøo traàm tích, roài vaøo ñaát; thöïc vaät, ñoäng vaät keå caû con ngöôøi haáp
thuï chì roài sau ñoù phaùt thaûi vaøo ñaát (phaân ngöôøi coù chöùa haøm löôïng chì
khoaûng 11 μg/g khoái löôïng khoâ) …

239
 5.7.3.2. Chì töø khoùi thaûi xe coä (xem theâm chöông 4)
Phaùt minh ra ñoäng cô ñoát trong vaø söï phaùt trieån maïnh meõ cuûa noù töø
nhöõng thaäp nieân ñaàu cuûa theá kyû 20 tôùi nay ñaåy maïnh nhu caàu tieâu thuï xaêng
daàu. Hieän töôïng noå sôùm trong cylinder ñaõ ñöôïc giaûi quyeát sau khi tìm ra
alkyl chì (tetramethyl vaø tetraethyl chì), vaøo ñaàu nhöõng naêm 1920 vaø ñeán
naêm 1923 thì xaêng pha chì ñaõ trôû thaønh phoå bieán trong coâng ngheä xe, maùy.
Tuy nhieân, vieäc söû duïng roäng raõi xaêng pha chì laøm naûy sinh vaán ñeà lôùn
veà moâi tröôøng. Ñoù laø khoùi buïi thaûi ra töø xe coä söû duïng xaêng pha chì gaây ra söï
oâ nhieãm chì trong moâi tröôøng, nhaát laø moâi tröôøng ñaát.
Nghieân cöùu cuûa nhieàu nhaø khoa hoïc treân theá giôùi cho thaáy, ñaát vaø thöïc
vaät ôû gaàn ñöôøng thöôøng coù haøm löôïng chì cao. Cannon vaø Bowles (1995)
tính toaùn thaáy raèng, löôïng chì trong ñaát gaàn 12 ñöôøng cao toác ôû Minneapolis
– St Paul naèm trong khoaûng 128 –700 μg/g. Söï tính toaùn döïa treân haøm löôïng
chì trong xaêng (0,45 g/l xaêng) cho thaáy, trong khoaûng 15m ôû hai beân moät con
ñöôøng haøm löôïng chì vöôït quaù 1 μg/m3 cho moãi 1000 löôït xe coä/ngaøy. Söï oâ
nhieãm moâi tröôøng beân ñöôøng do söû duïng xaêng pha chì ñaõ vaø ñang ñöôïc baùo
caùo bôûi nhieàu nhaø khoa hoïc ôû nhieàu nöôùc treân theá giôùi.
Baèng phöông phaùp ñoàng vò phoùng xaï, ngöôøi ta chöùng minh ñöôïc khoùi
thaûi xe coä laø moät nguoàn phaùt thaûi chì chính vaøo ñaát. Chow (1995) choïn
maãu ñaát vaø coû ôû gaàn hai con ñöôøng ôû Maryland (Myõ), oâng tính tæ leä 204Pb,
206
Pb, 207Pb vaø 208Pb trong ñaát, trong coû, trong xaêng pha chì vaø oâng ñi ñeán
keát luaän raèng, löôïng chì dö quan saùt ñöôïc trong ñaát laø do chì trong khoùi thaûi
xe coä. Rabinowitz vaø Vetherill (1998) thöïc hieän moät cuoäc ñieàu tra töông töï
ôû mieàn nam Missouri (Myõ). Hoï söû duïng söï bieán thieân töï nhieân cuûa caùc
ñoàng vò beàn cuûa chì ñeå xaùc ñònh nhöõng nguoàn phaùt thaûi chì vaøo moâi tröôøng.
ÔÛ Missouri, chì oâ nhieãm coù theå tôùi töø hai nguoàn: xaêng pha chì vaø nhaø maùy
luyeän kim quaëng chì. Tæ leä ñoàng vò 206Pb/204Pb khaùc nhau ñoái vôùi moãi
nguoàn. Baûng 5.9 toùm löôïc moät soá döõ lieäu cuûa hai taùc giaû minh hoïa phöông
phaùp tæ soá ñoàng vò duøng ñeå xaùc ñònh söï phaùt thaûi chì cuûa xaêng pha chì.

240
Baûng 5.9. Tæ soá ñoàng vò chì trong ñaát so saùnh vôùi tæ soá ñoàng vò trong nhöõng
vaät lieäu nguoàn
Haøm löôïng Tyû leä
Maãu μg/g 206
Pb/204Pb
Daàu (4 maãu) 18,49
Noàng ñoä Ore 20,98
Ore (131 maãu) 20,81
Lôùp ñaát maët caïnh ñöôøng
1 135 18,43
2 498 18,58
3 180 18,82
Lôùp ñaát maët gaàn loø luyeän quaëng
1 1592 20,07
2 3593 20,22

(Nguoàn: Chow, 1955. Report on EPA Conference Influence

of Pb toxic on soil ecology)

Khoái löôïng chì laéng tuï doïc ñöôøng laø moät bieán phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu
toá: vò trí, yeáu toá löu thoâng, höôùng gioù, loaïi ñaát, loaïi xe coä, ñòa hình vaø thöïc
vaät bao phuû. Page keát luaän töø söï nghieân cöùu ôû nam California (Myõ): “Höôùng
cuûa loaïi gioù chuû yeáu coù aûnh höôûng quan troïng tôùi haøm löôïng chì laéng tuï.
Haøm löôïng chì beân ñöôøng cao toác khuaát gioù cao hôn ôû beân coù gioù thoåi. Khi
buïi vaø khoùi thaûi xe coä phaùt thaûi vaøo khoâng khí, nhöõng haït lôùn hôn seõ laéng tuï
trong voøng 5m beân ñöôøng vaø nhöõng haït nhoû laéng tuï trong voøng 100m”.
Smith (1996) ñoái chieáu nhöõng döõ lieäu baùo caùo cho tôùi naêm 1976, baèng
phöông phaùp thoáng keâ, oâng xaùc ñònh: haøm löôïng chì trong ñaát coù phaân phoái
log-normal vaø oâng tính toaùn trung bình hình hoïc vaø phöông sai cuûa phaân
phoái, haøm löôïng chì trong ñaát trong voøng 10m caïnh ñöôøng, taïi 15m vaø ngoaøi
30m. Haøm löôïng chì cao nhaát vaø thaáp nhaát ñöôïc tính vôùi khoaûng xaùc suaát
95%. Baûng 5.10 cho thaáy, oâ nhieãm chì khoâng môû roäng ra ngoaøi baùn kính
30m tính töø meùp ñöôøng. Trong baùn kính 10m, noàng ñoä chì giaûm 4,6 laàn, coù trò
soá trung bình 42.10-3mg.

241
Baûng 5.10: Chì trong lôùp ñaát maët phuï thuoäc vaøo khoaûng caùch ñöôøng
chính, tính toaùn töø döõ lieäu cuûa Smith.
Khoaûng caùch Trò soá 95% Soá maãu
töø ñöôøng trung bình (10-3mg) xuaát hieän
< 10m 192 18 - 2017 20
15m 161 50 - 511 6
> 30m 53 14 - 203 17
(Nguoàn: Smith, Accumulation of Pb in Soil by The distance
of the way, 1994)
Söï bieán ñoåi hoùa hoïc xaûy ra trong quaù trình vaän chuyeån nhöõng haït
chöùa chì phaùt thaûi töø xe cô giôùi vaøo ñaát hoaëc beà maët thöïc vaät cuõng ñöôïc
nhieàu taùc giaû nghieân cöùu. Trong khoùi thaûi xe hôi, nhöõng haït buïi chöùa chuû
yeáu PbBr2, Pb(OH)Br, PbBrCl, (PbO)2PbBr2 vaø (PbO)2PbBrCl. Sau 18
giôø, khoaûng 75% Br, 30 - 40% Cl bò phaân huûy; coøn Pb toàn taïi döôùi daïng
carbonate, oxycarbonate vaø daïng oxide. Post vaø Buseck (1995) phaân tích
maãu khoâng khí ñöôïc loïc ôû Phoenix, Arizona (USA) cho thaáy, loaïi phong
phuù nhaát (33%) laø α-2PbBrCl-NH4Cl, nhöõng hôïp chaát khaùc laø PbBrCl vaø
(PbO)2PbBrCl. Sau khi ñöôïc phaùt thaûi vaøo ñaát hôn 75% chì lieân keát vôùi
nhöõng haït ñaát vôùi noàng ñoä > 3,32 mg/g. Chì cuõng coù lieân keát vôùi Fe-Mn
oxide toàn taïi trong pha höõu cô, ôû daïng PbSO4 vaø PbCO3. Garcia –
Miagaya (2001) keát luaän raèng, trong ñaát gaàn ñöôøng < 0,7% Pb ôû daïng coù
theå trao ñoåi.
5.7.3.3. OÂ nhieãm töø khai moû vaø luyeän quaëng chì
Coâng nghieäp khai moû vaø luyeän quaëng chì phaùt thaûi moät löôïng lôùn
chì vaøo khoâng khí vaø moâi tröôøng ñaát. Alloway vaø Davies (1994), thöïc
hieän moät cuoäc ñieàu tra ñaát oâ nhieãm chì ôû Wales vaø phaùt hieän raèng, ñaát phuø sa
thuoäc soâng Ystwyth chöùa 90 – 2900 μgPb/g (trung bình 1419μgPb/g) so saùnh
vôùi 24 – 26 μgPb/g ñaát ôû thung luõng beân caïnh khoâng bò aûnh höôûng bôûi
vieäc khai moû. Colbourn vaø Thornton (1995) tìm thaáy noàng ñoä chì cao
trong ñaát noâng nghieäp ôû mieàn nam Peak Distric cuûa Derbyshire, naèm
trong voøng 100m cuûa moät nhaø maùy luyeän kim cuõ. Hoï baùo caùo raèng, haøm
löôïng chì trung bình trong ñaát laø 30090 μgPb/g vaø trong voøng 100m moät
theàm ñaát röûa quaëng cuõ, haøm löôïng chì trung bình laø 19400 μgPb/g. Cuoäc

242
khaûo saùt ôû Madison County, Missouri (USA), ôû ñoù vieäc khai moû baét ñaàu
töø cuoái theá kyû 18 vaø keùo daøi hôn 150 naêm. Haøm löôïng chì lôùn nhaát trong
ñaát ñöôïc tìm thaáy laø 2200 mgPb/kg nhöng khoaûng 95% maãu chöùa < 355
mgPb/kg.
Trong caùc cuoäc khaûo saùt ôû caùc nhaø maùy luyeän kim, söï tích luõy chì
thöôøng ñaït ñeán noàng ñoä raát lôùn. Ñöôøng cong phaân boá chì giaûm theo
khoaûng caùch (töø moû hoaëc nhaø maùy luyeän kim) vaø thöôøng laø giaûm theo
haøm muõ. Theo nghieân cöùu cuûa Lagerwerff (1990) treân khu vöïc moät nhaø
maùy luyeän kim ôû Galena, Kansas (USA), baét ñaàu saûn xuaát töø 1903, ôû
khoaûng caùch 130 m veà phía baéc cuûa nhaø maùy chöùa 1600 μgPb/g so saùnh
vôùi haøm löôïng 428 μgPb/g ôû khoaûng caùch 670m. ÔÛ Kellogg, Idaho
(USA), vieäc luyeän kim baét ñaàu töø cuoái theá kyû 19, söï tích luõy chì trong
2cm ñaát treân beà maët do söï tích tuï buïi vôùi nhöõng möùc ñoä khaùc nhau theo
höôùng gioù. Trong voøng 3,2 km, taùc giaû thoáng keâ ñöôïc haøm löôïng chì laø
7600, 6700, 5300 vaø 1700 μgPb/g ñaát.
Nhìn chung, söï phaân loaïi nhöõng möùc ñoä oâ nhieãm chì trong ñaát ôû gaàn
nhöõng nhaø maùy luyeän kim laø raát khoù khaên. Baèng phöông phaùp thoáng keâ, coù
theå keát luaän raèng, trong khoaûng 1 – 3 km cuûa moät nhaø maùy luyeän kim oån
ñònh, ñaát thöôøng chöùa haøm löôïng chì khoaûng 1500 μgPb/g, moät söï laøm giaøu
gaáp 15 laàn so vôùi möùc ñoä bình thöôøng.
5.7.3.4. Söï oâ nhieãm chì töø buøn coáng
Moät nguoàn gaây oâ nhieãm chì trong ñaát ñöôïc quan taâm nhieàu trong
nhöõng naêm gaàn ñaây laø töø buøn coáng. Cô cheá phaùt thaûi chì töø buøn coáng vaøo ñaát
khaùc vôùi cô cheá oâ nhieãm töø khoâng khí. Chì töø buøn coáng hoaëc töø traàm tích
soâng ngoøi, ao hoà, kinh raïch coù theå xaâm nhaäp vaøo ñaát tröïc tieáp khi naïo veùt. ÔÛ
ñaây, ta chæ xeùt söï phaùt thaûi chì töø buøn coáng vaøo ñaát khi söû duïng buøn coáng laøm
phaân höõu cô trong noâng nghieäp.
Do nhu caàu veà phaân höõu cô trong noâng nghieäp, ôû caùc nöôùc khoâng
cho pheùp söï thaûi loaïi tröïc tieáp nöôùc coáng vaøo heä thoáng nöôùc, caùc nhaø
khoa hoïc ñaõ phaùt minh ra heä thoáng xöû lyù coù theå giöõ laïi nhöõng thaønh phaàn
höõu cô trong nöôùc coáng. Buøn höõu cô ñöôïc leân men ñeå tieâu dieät vi khuaån
gaây beänh, sau ñoù loaïi nöôùc, vaø cuoái cuøng trôû thaønh phaân höõu cô cho noâng
nghieäp. Theo Matthews (1991), khoaûng 44% buøn coáng saûn xuaát ôû Anh
ñöôïc duøng cho noâng nghieäp. OÂng ñaùnh giaù söï ñoùng goùp cuûa buøn coáng cho
noâng nghieäp laø 1,1% N.

243
 Theá nhöng, buøn coáng chöùa moät haøm löôïng KLN, trong ñoù coù
chì. Caùc nguoàn cung caáp chì cho buøn coáng laø töø chaát thaûi sinh hoaït
cuûa con ngöôøi, nöôùc thaûi coâng nghieä p, söï röûa troâi buïi ñöôøng vaøo
coáng, oáng daãn nöôù c baèng chì. Chì thaû i vaøo coáng taïo phöùc höõu cô vôùi
caùc chaát höõ u cô trong coáng vaø ñoù laø nguyeâ n nhaân khieán chì bò giöõ laïi
khi söû duïng buøn coáng laøm phaân höõu cô.
Thoáng keâ cuûa caùc nhaø nghieân cöùu oâ nhieãm chì töø buøn coáng cho
thaáy, ñaát söû duïng phaân höõu cô töø buø n coáng coù haø m löôïng chì cao do
haøm löôïng chì trong buøn coáng cao. Berrow vaø Webber (1993) phaân
tích 42 maãu buøn töø caùc thaønh phoá coâ ng nghieäp ôû Anh vaø Wales cho
thaáy, haøm löôïng chì trong khoaûng 120 – 3000 μgPb/g (trung bình 820
μg/g) khoái löôï ng khoâ. Sommers (1990) cho bieát, haøm löôï ng chì
khoaûng 547 – 7431 μgPb/g trong buøn coáng ôû Indiana (Myõ). Haøm
löôïng chì trong buøn coáng laø moät ñaïi löôïng bieán thieân.
Töø khi nhöõng trieäu chöùng nhieãm ñoäc thöïc vaät do ñaát söû duïng
phaâ n höõu cô töø buø n coáng ñöôï c phaùt hieän, cuøng vôùi khaû naê ng chì tích
luõy trong caây troà ng ôû möùc ñoä nguy hieåm, moä t soá quoác gia ñaõ ñöa ra
höôùng daãn veà söû duïng buø n coáng. ÔÛ Anh, Boä Moâi tröôøng khuyeá n caùo
laø toång haøm löôïng chì khoâng ñöôï c vöôït quaù 1000 kg/ha hay 400
μgPb/g tôùi ñoä saâu 200mm sau chu kyø 30 naêm. Boä Noâng nghieäp ñöa
ra giôùi haïn söï tích luõy chì cao nhaát trong ñaát laø 550 μg/g. ÔÛ Ñöùc, baét
buoäc haøm löôïng chì trong buøn coáng khoâng ñöôïc vöôït quaù 1200 mg/kg
khoái löôïng khoâ vaø neáu vöôï t quaù 100 μgPb/g, buøn coáng khoâng ñöôïc
pheùp söû duïng…
5.7.3.5. Moät soá nguoàn gaây oâ nhieãm chì khaùc
Ngoaøi caù c nguoàn phaùt thaûi chì chính neâu treân coøn coù moät soá
nguoàn gaây oâ nhieã m chì khaùc. Coâng nghieäp saûn xuaát caùc saûn phaåm
chöùa chì vaø söï thaûi loaï i vaø phaân huûy caùc saûn phaåm naøy trong moâi
tröôøng cuõng ñoùng goùp ñaùng keå vaøo söï oâ nhieãm chì trong ñaát. Ví duï
nhö vieäc saûn xuaá t vaø söû duïng aéc quy chì, sôn coâng nghieäp coù chöùa
chì, men ñoà goám, ngay caû ñoà chôi treû em cuõng chöùa chì (xem muïc
5.7.4.4). Vieäc söû duïng thuoác tröø saâ u voâ cô chöùa chì arsenate
PbHAsO4 cho caâ y aên quaû cuõ ng ñaõ tröïc tieáp gaây ra oâ nhieãm chì trong
ñaát noâ ng nghieäp …

244
 5.7.4. AÛn h höôûn g cuûa chì tôùi vi sinh vaät ñaát , tôùi thöïc vaä t vaø
con ngöôøi
5.7.4.1. Chì vaø vi sinh vaät ñaát
Moät soá KLN coù theå aûnh höôûng tôùi hoaït ñoäng cuûa vi sinh vaät trong
ñaát vaø do ñoù laøm giaûm naêng suaát sinh hoïc cuûa ñaát. Chì cuõng ñöôïc phaùt
hieän laø coù aûnh höôûng kieàm cheá söï khoaùng hoùa nitô trong ñaát. Tuy nhieân,
theo Chang vaø Broadbent (1993) thì chì kieàm cheá söï khoaùng hoùa nitô vaø
quaù trình nitro hoùa keùm hôn caùc moät soá kim loaïi khaùc theo thöù töï: Cr >
Cd > Zn > Mn > Pb. Cornfield (1992) nghieân cöùu söï giaûm khí aùp cuûa CO2
giaûi phoùng khi uû ñaát caùt acid coù theâm vaøo KLN. Sau quaù trình uû 2 tuaàn thì
hieäu quaû kieàm cheá do chì ôû haøm löôïng 10 μg/g laø baèng khoâng, ôû haøm
löôïng 100 μg/g laø 14%. Sau 8 tuaàn hieäu quaû kieàm cheá do hai möùc chì treân
laàn löôït laø 6% vaø 25% löôïng CO2 giaûi phoùng. So saùnh vôùi hieäu quaû kieàm
cheá cuûa baïc ôû haøm löôïng 100 μg/g laø 72% vaø cuõng vôùi haøm löôïng aáy cuûa
thuûy ngaân laø 55% löôïng CO2 giaûi phoùng sau chu kyø 8 tuaàn. Nghieân cöùu
quaù trình phaân giaûi cuûa cellulose trong ñaát coù aûnh höôûng cuûa chì, ngöôøi ta
thaáy raèng bình thöôøng toác ñoä phaân giaûi cellulose laø 43,6% sau 30 ngaøy.
Khi theâm chì (daïng Pb(PbCl2) – coù trong khoùi thaûi xe coä) vaøo thì theo
nhöõng möùc ñoä: 100; 500 vaø 1000 μg/g, toác ñoä phaân giaûi cellulose coøn laø:
40,0; 37,1; 33,8%. Nhö vaäy, maëc duø chì taùc ñoäng leân vi sinh vaät ñaát
khoâng maïnh baèng moät soá KLN khaùc nhöng noù cuõng coù aûnh höôûng nguy
haïi ñaùng keå tôùi vi sinh vaät ñaát.
5.7.4.2 Söï haáp thuï chì trong ñaát bôûi thöïc vaät
Moät caùch toång quan, söï haáp thuï chì bôûi thöïc vaät phuï thuoäc vaøo haøm
löôïng chì trong ñaát, loaïi caây, tình traïng phaùt trieån cuûa caây vaø moät soá yeáu
toá khaùc. Chæ coù moät tæ leä nhoû chì trong ñaát coù theå ñöôïc haáp thuï bôûi thöïc
vaät. Charmberlain (1992) tính yeáu toá noàng ñoä (CF) bieåu thò qua tæ soá chì
trong caây vaø trong ñaát:
CF = Pb trong caây / Pb trong ñaát (ñôn vò tính: μg/g khoái löôïng khoâ)
Tieáp ñoù, oâng nghieân cöùu döõ lieäu khaûo saùt töø caùnh ñoàng khoai taây vaø
cuû caûi vaø tìm ñöôïc keát quaû laø CF khoaûng 0,05 – 0,2, coøn troàng trong nhaø
kính trong vaøi vuï muøa thì CF cuõng coù giaù trò töông töï. Karamanos (1990)
tính giaù trò CF cho coû linh laêng vaø bromegrass troàng treân ñaát coù theâm chì
beàn vaø 210Pb vaøo, giaù trò khoaûng 0,09 – 0,19. Nhöng khi söû duïng 210Pb cho
coû ryegrass CF chæ khoaûng 10-3 tôùi 3.10-3.

245
 Chì laø kim loaïi coù tính tích luõy. Quan heä giöõa löôïng chì tích luõy
trong caây vaø noàng ñoä chì cô chaát laø moät ñöôøng cong: haáp thuï taêng chaäm
khi noàng ñoä taêng theo phöông trình:
Pb trong caây = 0,74 [1 - exp(-1,4s)] + 0,16s
trong ñoù s laø noàng ñoä cô chaát (coøn exp thì taøi lieäu chöa ghi roõ).
Moät vaøi ñaëc tính cuûa ñaát coù aûnh höôûng ñeán söï haáp thuï Pb bôûi thöïc
vaät. pH ñaát coù aûnh höôûng khoâng lôùn laém ñeán ñaëc tính haáp thuï cuûa caây.
Lagerwerff (1989) troàng coû linh laêng vaø baép treân ñaát ñöôïc theâm chì ôû
daïng PbCl2 vaø voâi ñeå taêng pH ñaát töø 5,2 leân 7,2 vaø hieäu quaû laø haøm löôïng
Pb giaûm 9% tôùi 21%.
Söï haáp thuï chì bôûi thöïc vaät phuï thuoäc nhieàu vaøo traïng thaùi sinh
tröôûng cuûa caây. Trong ñieàu kieän caây phaùt trieån maïnh, söï haáp thuï chì cuõng
taêng leân. Koeppe (1993) nhaän thaáy, trong ñieàu kieän naøy (ñieàu kieän phaùt
trieån maïnh cuûa caây) chì ñöôïc haáp thuï maïnh vaø moät phaàn keát tuûa treân
thaønh teá baøo reã ôû moät daïng khoâng tan, khoâng keát tinh, ôû caây baép gioáng
nhö daïng phosphate chì. Ngoaøi ra, coøn coù söï vaän chuyeån leân choài caây,
maëc duø löôïng naøy khaù nhoû, chæ khoaûng 3,5 tôùi 22,7% löôïng chì haáp thuï
sau 7 ngaøy.
Söï haáp thuï cuûa chì bôûi reã caây vaø söï di chuyeån cuûa noù tôùi choài khaùc
nhau theo muøa. Mitchell vaø Reith (1993) laø nhöõng ngöôøi ñaàu tieân chuù yù tôùi
hieän töôïng naøy khi hoï baùo caùo raèng, haøm löôïng chì trong choài coû taêng trong
muøa thu vaø muøa ñoâng. Trong suoát quaù trình vuï muøa, haøm löôïng chì trong coû
laø 0,3 – 1,5 μg/g sinh khoái khoâ; ôû cuoái thu haøm löôïng naøy taêng leân tôùi 10
μg/g, ôû cuoái ñoâng laø 30 – 40 μg/g.
5.7.4.3. Chì trong chu trình thöïc phaåm vaø aûnh höôûng cuûa
noù tôùi con ngöôøi
Chì ñöôïc haáp thuï bôûi thöïc vaät vaø töø ñoù laøm oâ nhieãm daây chuyeàn
thöïc phaåm. Khaû naêng methyl hoùa sinh hoïc cuûa caùc hôïp chaát chì voâ cô
thaønh chì methyl Pb(CH3)4 laøm taêng khaû naêng lan truyeàn oâ nhieãm chì qua
daây chuyeàn thöïc phaåm. Theâm vaøo ñoù, chì laø KLN coù khaû naêng tích luõy
cao. Do ñoù, khi nhöõng sinh vaät saûn xuaát haáp thuï chì, duø chæ moät löôïng
nhoû, qua daây chuyeàn thöïc phaåm, chì seõ tích luõy daàn daàn vaø ñeán moät luùc
naøo ñoù seõ trôû thaønh chaát ñoäc khoâng nhöõng ñoái vôùi sinh vaät tieâu thuï, maø
ngay caû vôùi sinh vaät saûn xuaát.

246
 Con ngöôøi haáp thuï chì moät caùch giaùn tieáp thoâng qua daây chuyeàn
thöïc phaåm hoaëc tröïc tieáp baèng nhieàu con ñöôøng: qua ñöôøng hoâ haáp, qua
da, hoaëc tröïc tieáp haáp thuï baèng ñöôøng tieâu hoùa. Chì toàn taïi vaø tích luõy
trong cô theå con ngöôøi, ñeán moät löôïng naøo ñoù noù seõ trôû thaønh chaát ñoäc
gaây aûnh höôûng lôùn ñeán söùc khoûe con ngöôøi. Moät soá daïng nhieãm ñoäc chì
ñöôïc bieát ñeán laø: nhieãm ñoäc maõn tính, nhieãm ñoäc caáp tính. Nhieãm ñoäc
chì thöôøng laøm roái loaïn trí oùc, nheï thì nhöùc ñaàu, co giaät, coù theå daãn ñeán
ñoäng kinh, hoân meâ, thaäm chí töû vong. Ñoäc chaát chì coøn laøm vieâm thaän;
thaáp khôùp do chì. Côn ñau buïng chì laø bieåu hieän cuûa söï nhieãm ñoäc
nghieâm troïng: ñau buïng keøm vôùi buoàn noân. Chì coøn tích luõy daàn daàn
trong caùc xöông vaø laøm toån haïi nghieâm troïng caùc cô quan naøy. Nhieãm
ñoäc chì maõn tính laø moät trong nhöõng taùc nhaân gaây ung thö.
5.7.4.4. Ñoäc chaát chì vôùi treû en qua moâi tröôøng vaø ñoà chôi
Chì laø ñoäc chaát kim loaïi naêng coù trong moâi tröôøng khoâng khí, ñaát,
nöôùc bò oâ nhieãm, hay trong caùc nguyeân lieäu laøm ñoà chôi cho treû vaø caû
nhöõng vaät duïng haøng ngaøy. Ñaây laø moät kieåu gaây haïi söùc khoûe gheâ gôùm
cho treû nhöng laïi khoù nhìn, khoù phaùt hieän, chæ tröø khi ngoä ñoäc caáp tính,
maø luùc ñoù thì ñaõ quaù treã.
Vaäy chì vaø hieän töôïng ñoäc chì ñoái vôùi treû em ra sao?
Tröôùc heát, ta bieát raèng, löôïng buïi chì trung bình trong khoâng khí ñoâ
thò khoaûng 1μg/m3, maø con ngöôøi muoán hay khoâng cuõng phaûi hít vaøo 1,5 -
20μg trong moãi ngaøy. ÔÛ noâng thoân, noàng ñoä naøy coù thaáp hôn, ôû khoaûng
0,1 – 0,2 μg/m3 vaø con ngöôøi taïi ñoù phaûi hít moät löôïng buïi chì 1,5 – 4,0
μg/ngaøy. Theo quy ñònh Toå chöùc söùc khoûe theá giôùi (WHO), giôùi haïn buïi
chì nôi laøm vieäc phaûi nhoû hôn 0,01 mg/m3 khoâng khí, coøn ôû khu daân cö thì
phaûi nhoû hôn 0,005 mg/m3.
AÁy vaäy maø buïi chì trong khoâng khí khu saûn xuaát coâng nghieäp hieän
nay ôû nöôùc ta cao hôn nhieàu laàn cho pheùp. Doïc caùc truïc loä giao thoâng nhö
Ñieän Bieân Phuû, Voõ Thò Saùu, Xa loä Haø Noäi, Huøng Vöông, xa loä Ñaïi Haøn,
vaø caùc giao loä khaùc,…. Möùc nhieãm chì trung bình thì chöa cao, nhöng vaøo
caùc thôøi ñieåm keït xe hay vaøo giôø cao ñieåm thì laïi boäc phaùt khaù cao. Buïi
chì sinh ra töø khoùi xe oâ toâ, xe maùy do duøng xaêng pha chì, maëc duø giôø ñaây,
khoâng duøng xaêng pha chì nöõa, nhöng löôïng buïi chì khoâng vì theá maø giaûm
ñaùng keå. Khi treû em hít phaûi, ôû noàng ñoä thaáp 1 mg/m3 chæ trong thôøi gian

247
1 ngaøy (sau ñoù thoâi khoâng tieáp xuùc nöõa) thì chöa bò ngoä ñoäc ngay, maø chæ
bieåu hieän roõ sau vaøi tuaàn. Neáu buïi chì xaâm nhaäp vaøo cô theå vôùi noàng ñoä
0,1 mg/m3 trong nhieàu ngaøy lieân tuïc, thì seõ nhieãm ñoäc maõn tính. Ta bieát
raèng, treû em raát maãn caûm vôùi ñöôøng thöïc phaåm laïi khoù phaùt hieän ra, vì ôû
treû, tyû leä thöùc aên tính treân troïng löôïng cô theå khaù lôùn (cao hôn ngöôøi lôùn
nhieàu laàn), neân khoù phaùt hieän. Ví duï, ngöôøi ta ñaõ tính toaùn thaáy raèng
löôïng nhieàm theo con ñöôøng thöùc aên bình quaân cho treû em laø 50 – 150
μg/ngaøy (so vôùi ngöôøi lôùn, 100 – 200 μg/ngaøy). Vaø, khaû naêng nhieåm chì
qua thöùc aên cuûa treû gaáp 4 laàn so vôùi ngöôøi lôùn. Maø löôïng nhieãm ñoäc, neáu
nuoát phaûi 100 μg muoái chì sulphate/kg cô theå trong nhieàu ngaøy, cô theå coù
theå nhieãm ñoäc maõn tính. Treû em hay buù tay, hay chuøi tay vaøo mieäng coù
nguy cô nhieãm chì cao gaáp 4 – 5 laàn so vôùi treû bình thöôøng. Maø moâi
tröôøng xung quanh ñaày raãy vaät lieäu vaø khoâng khí cuõng thöôøng bò nhieãm
chì. Ngay caû nhöõng duïng cuï, ñoà chôi cho treû sôn maøu baét maát, trôn boùng
cuõng laïi chöùa löôïng chì lôùn. Caùc treû thöôøng raát nhaïy caûm vôùi caùc maøu saéc
saëc sôõ cuûa sô pha chì, hoaëc coù thoùi quen hoân hít, ngaäm ñoà chôi coù sôn, seõ
coù nguy cô nhieãm chì cao hôn caùc treû khaùc 3 – 4 laàn. Bôûi vì, chì coù trong
thaønh phaàn sôn khaù cao. Chaúng haïn sôn duøng sôn loùt, coù theå chöùa 30.000
– 60.000 mg/kg dung dòch sôn. Nhöõng choã treân maët vaät lieäu, duïng cuï, baøn
gheù, tuû giöôøng sôn bò roäp coù nguy cô cao gaây nhieãm chì cho treû, ngaûy caû
maët ngoaøi coøn nguyeân veïn, ñoà chôi coù sôn cuõng bò nhieãm chì. Hieän nay
tieâu chuaån cho pheùp ñoái vôùi sôn duøng saûn xuaát ñoà chôi ôû Myõ qui ñònh
phaûi coù haøm löôïng chì nhoû hôn 2.500 mg/kg sôn. Coøn tieâu chuaån cho sôn
nhaø ôû Myõ phaûi nhoû hôn 5.000 mg/kg sôn.
Tai haïi hôn, ôû caùc vuøng noâng thoân, treû em tìm chì töø nhieàu nguoàn,
töï ñuùc laïi thaønh nhöõng vieân chì troøn, deït ñeå laøm vieân choïi trong ñaùnh
ñaùo. Caùc em cuõng töï nung chaûy chì treân beáp, roài cho nguoäi, ñuùc thaønh
nhöõng vieân bi ñeå ñaùnh bi treân ñaát; hay laø caùc em phuï ba meï ñuùc vieân chì
laøm vaät keùp daây caâu caù, löôõi caù; Nhieàu em phaûi phuï vieäc ôû cô sôû saûn xuaát
acquy, chöõa oâ toâ, caùc em soáng gaàn caùc loø gang, ñuùc chì, ñoàng, thuû coâng
myõ ngheä… Nhöõng coâng vieäc naøy luoân laøm cho treû tieáp xuùc vôùi chì vaø vì
vaäy nhieãm chì qua tay, mieäng, nhaát laø khi ñuùc chì, hôi ñoäc chì xaâm nhieãm
vaøo cô theå treû raát nhanh, coù theå gaây ngoä ñoäc caáp cho treû. Laïi coù baø meï
daïi doät döa nhöõng cuïc pin khoâng coøn duøng nöõa laøm ñoà chôi cho treû, laøm
treû nhieãm chì maø khoâng bieát.

248
 Khoâng neân cho treû tieáp xuùc vaø chôi vôùi caùc acquy hay nhöõng pin ñaõ
hoûng. Ñaõ coù nhieàu baäc phuï huynh khoâng löôøng tröôùc nhöõng nguy haïi cuûa
noù laøm treû ngoä ñoäc, maø ñaây laø ngoä ñoäc maõn tính, ngaám töø töø, roài tích luõy
vaø phoùng ñaïi sinh hoïc ñeán moät giôùi haïn nhaát ñònh seõ gaây ung thö, thieáu
maùu cho treû, bôûi vì chì coù ñaëc tính laø naèm laïi trong cô theå raát laâu. Chì coù
khaû naêng taùc ñoäng maïnh leân teá baøo naõo non treû. Khi thaáy treû da mai maùi,
söùc soáng giaûm, ít chôi, hay khoùc laø ngöôøi lôùn phaûi nghó ngay ñeán nguy cô
treû bò nhieãm chì.
Nhöõng nghieân cöùu gaàn ñaây cuõng cho ta bieát raèng, chì trong lôùp ñaát
maët coù nôi ñaït tôùi 0,5 – 5,0 mg/kg ñaát. Treû em leâ la treân ñaát deã nhieãm chì
theo con ñöôøng maõn tính. Caùc nhaø nghieân cöùu ghi nhaän raèng, khaû naêng oâ
nhieãm chì cho treû qua con ñöôøng thöùc aên gaáp 4 – 5 laàn ngöôøi lôùn.
Maët khaùc, ngöôøi ta theo doõi vaø thaáy raèng, bình quaân trong moãi ñieáu
thuoác laù chöùa 4,0 – 12,0 μg chì, vaø bình quaân coù 20% ñoái löôïng chì ñoù
ñöôïc ngöôøi huùt thuoác haáp thuï qua khoùi thuoác. Nhö vaäy, neáu moät ngöôøi
huùt 20 ñieáu thuoác /ngaøy thì seõ haáp thu vaøo cô theå mình laø 1 – 5 μg/ngaøy.
Caùc nghieân cöùu tin caäy cuõng chæ ra raèng, nhöõng treû em coù boá meï nghieän
thuoác thì nguyeân cô nhieãm ñoäc chì cao gaáp 4 – 6 laàn so vôùi treû coù boá meï
khoâng nghieän thöùc do nhieãm ñoäc khoùi thuoác thuï ñoäng (khoâng huùt nhöng
hít phaûi khoùi thuoác cuûa boá meï thaûi ra).
Chì laø kim loaïi naëng (tyû troïng lôùn hôn 11 kg/dm3) coù ñoäc tính cao
vôùi naõo, coù theå gaây ñoät töû ngoä ñoäc naëng, nhaát ñoái vôùi treû em. Nhöõng treû
em tieáp xuùc vôùi chì, bò nhieãm ñoäc, thì da xanh taùi, bôûi vì chì ñaõ öùc cheá söï
toång hôïp Hemoglobin, daãn ñeán caùc em aáy thieáu maùu. Chì coù theå chieám
choã cuûa Canxi trong teá baøo môùi cuûa caùc treû, vaø taùc ñoäng leân chu trình
bieán döôõng, daãn ñeán vieäc giaûm khaû naêng toång hôïp ATP (Adenozin Three
Phosphate), laøm hoûng chöùc naêng cuûa teá baøo.
Vieäc xaùc ñònh löôïng chì haáp thuï vaøo cô theå cuûa treû töø nguoàn ñaát vaø
buïi gaëp raát nhieàu khoù khaên. Theo thí nghieäm cuûa caùc taùc giaû nöôùc ngoaøi,
neáu treû ñoù haáp thuï moät löôïng buïi haøng ngaøy khoaûng 25 – 100 mg, maø
trong buïi ñoù laïi chöùa khoaûng 200 ñeán 2000 mg/kg thì treû ñoù coù theå haáp
thuï moät löôïng chì laø 5 – 200 μg/ngaøy.
Tuy nhieân, khoâng phaûi laø taát caû löôïng chì thaâm nhaäp vaøo cô theå ñeàu
vaøo maùu, maø chæ moät löôïng ít trong ñoù maø thoâi, coøn thì tích luõy laïi trong
gan, thaän vaø trong môõ, soá coøn laïi thaûi qua ñöôøng phaân, nöôùc tieåu, moà hoâi.
249
 Trieäu chöùng nhieãm ñoäc chì ôû treû nhieàu luùc khoù phaùt hieän ra, nhaát laø
trong tröôøng hôïp löôïng chì nhieãm döôùi möùc nguy hieåm nhöng noù laïi gaây
beänh maõn tính cho treû. Trong tröôøng hôïp naøy treû coù bieåu hieän thaàn kinh
meät moûi, suy nhöôïc, tính tình trôû neân deã caùu gaét, nhöùc nhoái khaép mình.
Nhöõng treû nhieãm ñoäc chì ñeàu bò beänh thieáu maùu. Maëc khaùc, chæ aûnh
höôûng leân boä maùy tieâu hoùa, neân treû aên uoáng giaûm suùt, chaùn aên, hay buoàn
noân, ñau buïng coù nhöõng luùc döõ doäi, saéc maët taùi xaùm. Nhieãm ñoäc chì thì
con ngöôøi, nhaát laø treû em, deã daãn ñeán suy gan vaø thaän.
Nhieãm ñoäc chì laø moät beänh moâi tröôøng, khoù phaùt hieän nhöng
thöôøng gaëp nhaát laø ôû löùa tuoåi thieáu nieân nhi ñoàng. Caùc baäc phuï huynh caàn
löu yù nhaát laø trong ñoâ thò nhieàu chaát thaûi, khoùi buïi, sôn nhaø, ñaát caùt, vaø
nhaát laø ñoà chôi cuûa treû.
Gaàn ñaây, thò tröôøng caùc nöôùc tieân tieán vaø chính phuû nöôùc hoï ñaõ cho
thu hoài ñoà chôi treû em coù ñoäc chaát, trong ñoù coù ñoäc chaát cuûa hôïp chaát chì.
Ñaây laø vieäc laøm ñuùng, kòp thôøi ñeå baûo veä söùc khoûe cho caùc chaùu. Cuõng
coù moät soá nöôùc coù chuû tröông caám caùc coâng ty saûn xuaát acquy tuyeån duïng
treû em vò thaønh nieân keå caû caùc cöûa haøng cöûa hieäu söûa chöõa mua baùn
acquy chì. Trong quy hoaïch caùc nhaø maùy ôû caùc khu coâng nghieäp, ngöôøi ta
toái kî, caùch xeáp caùc nhaø maùy acquy beân caïnh hay gaàn vôùi nhaø maùy thöïc
phaåm nhö nhaø maùy cheá bieán söõa maø moät thôøi ôû khu coâng nghieäp Ñoàng
Nai 1 ñaõ phaïm phaûi ñeå roài trong söõa hoäp thaønh phaåm laïi bò nhieãm chì.
Moät thöû nghieäm keùo daøi 23 naêm vöøa môùi coâng boá treân nhöõng chuù khæ
töø khi coøn beù cho ñeán khi tröôûng thaønh ñöôïc cho nhieãm ñoäc chì töø nguoàn
thöïc phaåm. Caùc nhaø khoa hoïc taïi tröôøng ÑH Rhode Island, Kingston (Myõ)
ñaõ phaùt hieän naõo cuûa nhöõng chuù khæ bò nhieãm ñoäc chì coù nhieàu gen bò ñoät
bieán vaø noàng ñoä caùc protein lieân quan ñeán beänh Alzhheimar (beänh gaây
suy giaûm trí nhôù, khaû naêng phaùn ñoaùn vaø suy nghó) taêng cao. Keát quaû naøy
cho thaáy moái nguy hieåm cuûa nhieãm ñoäc chì ôû treû nhoû coù theå gaây neân
beänh Alzhheimar khi chuùng tröôûng thaønh.
Nhieãm ñoäc chì ôû treû nhoû coøn ñöôïc bieát ñeán nhö laø nguyeân nhaân laøm
treû phaùt trieån coøi coïc, gaây neân nhöõng toån thöông naëng ôû thaän vaø tai. Vì
vaäy, theo hoäi ñoàng an toaøn söùc khoûe Myõ, caùc baäc phuï huynh coù theå chuû
ñoäng phoøng ngöøa baèng caùch loaïi boû nguy cô nhieãm chì ôû trong nhaø nhö
khoâng cho treû ôû laïi gaàn nôi coù buïi sôn hoaëc caùc maûnh vuïn sôn chì, choïn

250
nôi chôi cuûa treû saïch seõ, choïn ñoà chôi thích hôïp vaø an toaøn, nhaát laø ñoà
chôi cho treû ôû ñoä tuoåi moïc raêng.
Nhieãm ñoäc chì ôû treû em nöôùc ta chöa ñöôïc quan taâm ñuùng möùc. Caùc
baäc phuï huynh, caùc ñoaøn theå vaø nhaø nöôùc caàn quan taâm hôn cho theá heä
töông lai.
5.7.5. Ngaên chaën vaø xöû lyù oâ nhieãm chì
Ngaên chaën vaø xöû lyù oâ nhieãm chì trong ñaát laø moät coâng vieäc caáp
baùch do tính chaát nguy hieåm cuûa söï oâ nhieãm chì trong moâi tröôøng vaø söï
nhieãm ñoäc chì treân con ngöôøi. Ngaên chaën ñöôïc coi laø bieän phaùp caàn thieát
vaø laâu daøi, coøn xöû lyù chæ laø bieän phaùp tröôùc maét ñoái vôùi nhöõng vuøng bò oâ
nhieãm naëng neà.
Ngaên chaën tröôùc heát laø loaïi boû nhöõng nguoàn oâ nhieãm. Phaûi loaïi boû
oâ nhieãm chì töø khoùi thaûi xe gaén maùy baèng caùch haïn cheá söû duïng xaêng
pha chì. Töø 1974, xaêng khoâng pha chì phaûi söû duïng cöôõng böùc ñoái vôùi xe
môùi ôû Myõ. Theo baùo caùo cuûa Byrd (1994), nhìn chung, coù söï giaûm haøm
löôïng chì giöõa caùc naêm 1973, 1979 ôû mieàn nam Louisiana. ÔÛ caùc nöôùc
phaùt trieån khaùc, xaêng pha chì cuõng töøng böôùc ñöôïc haïn cheá söû duïng. ÔÛ
Vieät Nam, maëc duø vieäc naøy ñöôïc quan taâm nhöng löôïng chì trong khoâng
khí ñoâ thò vaø caùc giao loä vaãn giaûm chöa ñaùng keå. Loaïi boû oâ nhieãm chì töø
caùc nguoàn oâ nhieãm coâng nghieäp baèng caùch aùp duïng nhöõng bieän phaùp xöû
lyù chaát thaûi. Heä thoáng xöû lyù khoùi thaûi phaûi ñöôïc baét buoäc aùp duïng ôû caùc
nhaø maùy luyeän kim, caùc nhaø maùy söû duïng nguyeân, nhieân lieäu coù chöùa chì
vaø saûn xuaát caùc hôïp chaát Pb, caùc saûn phaåm coù chöùa chì. Ngoaøi ra, coù theå
haïn cheá oâ nhieãm chì baèng caùch thay theá caùc vaät lieäu coù chöùa chì. Ví duï,
coù theå thay theá caùc hôïp kim haøn chöùa chì trong coâng nghieäp ñieän töû baèng
nhöõng hôïp kim haøn chaát khaùc, chaúng haïn nhö chaát baùn daãn, hoaëc thay theá
phuï gia chì trong xaêng baèng caùc chaát coù coâng duïng töông töï nhöng khoâng
chöùa chì.
Moät phöông phaùp xöû lyù tröïc tieáp oâ nhieãm chì trong ñaát cuûa
Hooghiemstra vaø Tielbeek (1994). Phöông phaùp giaûm haøm löôïng chì
trong lôùp ñaát maët thoâng qua vieäc giaûm pH ñaát xuoáng coøn 2,5 – 3,0, baèng
caùch ngaâm chieát vôùi HCl 1M vaø ñöa FeCl3 daïng raén vaøo beà maët ñaát. Tuy
nhieân, nhöõng yù töôûng naøy môùi ñöôïc thöïc hieän trong moät quy moâ nhoû.

251
 5.7.6. Nhaän xeùt chung veà Pb
Chì laø chaát gaây oâ nhieãm khoâng khí ñaát, nöôùc vaø nhaát laø phaân boá
roäng raõi trong nhieàu khu vöïc, coù aûnh höôûng ít hôn ôû nhöõng khu vöïc ít daân
cö sinh soáng. Chì ñi vaøo ñaát töø nhieàu nguoàn vaø phaûn aùnh söï phaân boá söû
duïng phoå bieán cuûa chì. Söï toàn taïi laâu daøi vaø khaû naêng tích luõy cuûa chì
laøm cho noù trôû thaønh moät ñoäc chaát nguy hieåm trong moâi tröôøng, theâm vaøo
ñoù laø taùc ñoäng naëng neà cuûa noù leân con ngöôøi. Nhaän thöùc ñöôïc taàm quan
troïng cuûa ñoäc chaát chì, moät soá quoác gia ñaõ quan taâm haïn cheá caùc nguoàn
phaùt thaûi oâ nhieãm chì, xöû lyù oâ nhieãm chì trong moâi tröôøng ñaát. Ñaây cuõng
laø moät vaán ñeà ñaët ra cho nöôùc ta, trong hoaøn caûnh chuùng ta ñang thöïc
hieän coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc, chuùng ta caàn phaûi quan taâm
hôn tôùi ñoäc chaát chì.

5.8. MANGAN VAØ COBALT

5.8.1. Giôùi thieäu
Mangan (Mn) vaø cobalt (Co) laø hai nguyeân toá quan troïng ñoái vôùi
caùc ngaønh coâng nghieäp hieän ñaïi cuûa chuùng ta vaø khoù maø duy trì söï soáng
neáu khoâng coù hai nguyeân toá naøy.
Mangan toàn taïi vôùi soá löôïng raát lôùn trong moâi tröôøng soáng vaø coù
nhöõng öùng duïng quan troïng trong saûn xuaát nhö trong ngaønh kyõ ngheä saét,
theùp vaø trong caùc aéc quy löu giöõ ñieän…
Cobalt toàn taïi vôùi soá löôïng raát ít vaø vì leõ ñoù maø noù ñaét tieàn. Trong
nhieàu theá kyû qua, cobalt vaãn ñöôïc söû duïng trong vieäc cheá taïo caùc loaïi
theùp ñaëc bieät, caùc loaïi thuoác nhuoäm taïo maøu xanh saãm, caùc vaät duïng
baèng thuûy tinh …
Caû hai nguyeân toá naøy ñeàu caàn thieát cho cuoäc soáng sinh vaät nhö moät
vi löôïng: mangan thì toàn taïi trong cô theå vi sinh vaät vaø thöïc vaät baäc cao;
cobalt thì coù trong moät soá vi sinh vaät thöïc vaät, vaø caû hai ñeàu coù trong cô
theå ñoäng vaät. Vaán ñeà oâ nhieãm moâi tröôøng ñaët ra laø phaûi so saùnh söï keát
hôïp cuûa hai nguyeân toá naøy vôùi moät vaøi KLN khaùc. Noùi chung trong moät
soá ñieàu kieän thì haàu heát nhöõng aûnh höôûng ñoäc haïi leân caây troàng bieåu hieän
ôû söï vöôït quaù löôïng mangan vaø cobalt töï nhieân trong ñaát vaø söï röûa troâi
ñaëc thuø.

252
 5.8.2. Traïng thaùi toàn taïi cuûa mangan vaø cobalt
5.8.2.1. Mangan trong töï nhieân
Mangan laø nguyeân toá phoå bieán, noù chieám 0,1% voû traùi ñaát. Trong
hôïp chaát chöùa mangan thì khoaùng vaät piroluzit laø thöôøng gaëp nhaát, vôùi
daïng mangan dioxide (MnO2). Caùc khoaùng vaät haumanit (Mn3O4),
braunit (Mn2O3) cuõng coù giaù trò to lôùn.
Mangan laø nguyeân toá thuoäc phaân nhoùm chính nhoùm baûy (halogen)
gaàn gioáng nhö nhöõng nguyeân toá phaân nhoùm chính vaø phaân nhoùm phuï
nhoùm VI. Vì ôû lôùp electron beân ngoaøi cuûa nguyeân töû caû thaûy coù 6
electron neân mangan khoâng coù khaû naêng keát hôïp electron vaø khaùc vôùi
halogen, noù khoâng taïo hôïp chaát vôùi hydro. Tuy nhieân, nhöõng hôïp chaát
chöùa oxy cao nhaát cuûa caùc nguyeân toá naøy ôû möùc ñoä naøo ñoù gioáng caùc hôïp
chaát cuûa halogen töông öùng, vì 7 electron cuûa chuùng cuõng nhö cuûa
halogen coù theå tham gia taïo lieân keát vôùi oxi.
Mangan laø kim loaïi cöùng, gioøn, maøu traéng baïc. Khoái löôïng rieâng
cuûa noù laø 7,44g/cm3, nhieät ñoä noùng chaûy laø 1246oC. Mangan coù boán daïng
bieán daïng tinh theå, moãi daïng beàn veà phöông dieän nhieät ñoäng trong nhöõng
giôùi haïn nhieät ñoä xaùc ñònh. Döôùi 707oC mangan beàn, coù caáu truùc phöùc
taïp. Tính phöùc taïp caáu truùc cuûa mangan ôû nhieät ñoä döôùi 707oC gaây neân
tính gioøn cuûa noù.
Mangan taïo thaønh boán oxit ñôn giaûn nhö MnO, Mn2O3, MnO2,
MnO3, Mn2O7 vaø oxit hoãn taïp nhö Mn3O4 (MnO.Mn2O3). Hai oxit MnO
vaø Mn2O3 coù tính bazô; MnO2 löôõng tính; Mn2O7 laø anhidrit cuûa acid
permanganic HMnO4.
Hôïp chaát beàn nhaát cuûa mangan laø mangan dioxit MnO2 maøu naâu
saãm vaø MnO3 maøu ñen xuaát hieän trong caùc ruoäng luùa ôû thung luõng vuøng
ñaát bazan vôùi pH = 6,0. Caùc saûn phaåm ñaõ ñöôïc taïo thaønh khi oxy hoùa caùc
hôïp chaát hoùa trò thaáp, cuõng nhö khöû caùc hôïp chaát oxy hoùa trò cao cuûa
mangan. Trong moâi tröôøng acid thì mangan dioxide laø chaát oxy hoùa khaù
maïnh. Ngöôøi ta thöôøng duøng noù laøm chaát oxy hoùa khi ñieàu cheá clo ñeå saûn
xuaát acid clohidric ñöa vaøo trong caùc pin khoâ.
5.8.2.2. Toång quan vai troø cuûa Mangan
Moái quan taâm cuûa khoa hoïc ñoái vôùi mangan trong ñaát chuû yeáu laø
vai troø cuûa noù vôùi caây troàng vaø caùc loaøi ñoäng vaät. Thöïc vaäy, mangan laø

253
moät nguyeân toá raát caàn thieát vaø ñöôïc tìm thaáy vaøo naêm 1963. Theo Raulin
(1970), moät caùch toång quaùt thì mangan caàn thieát cho söï phaùt trieån cuûa
nhöõng loaøi naám rhizopus (thuoäc lôùp naám vaøng coù maøu hôi ñen). Theo
nhöõng nghieân cöùu cuûa Mc.Hargue (1986) vôùi caùc loaïi yeán maïch, ñaäu
naønh, caø chua, mangan cung caáp moät löôïng nhoû chaát dinh döôõng cho caây
troàng vaø laø moät trong nhöõng nguyeân toá thieát yeáu ñoái vôùi nhöõng loaøi ñoäng
vaät coù vuù. Thöïc vaäy, mangan coù khaû naêng hoaït hoùa caùc enzym, tham gia
vaøo quaù trình toång hôïp glucoprotein, bieåu hieän laø taïo moät lôùp boïc kim
loaïi gioáng nhö lôùp ñaát seùt. Mangan cuõng tham gia vaøo quaù trình toång hôïp
caùc acid beùo vaø quaù trình phaùt trieån trong xöông cuûa caùc loaøi gia caàm. Ñoù
chính laø chöùc naêng quan troïng cuûa mangan, raát caàn thieát ñoái vôùi caây
troàng. Ví duï ñieån hình laø mangan hieän coù trong DNA, heä enzym, acid
milic cuûa laù vaøng heä C4 cuûa caây troàng. Noù ñöôïc xem laø moät thaønh phaàn
ñaëc bieät trong quaù trình quang hôïp.
Ngaøy nay, mangan laø nguyeân toá veát thöôøng bò thieáu huït nhaát trong
caùc loaïi nguõ coác. Trong ñieàu kieän möa nhieàu, ñaát coù ñoä pH cao, coù nhieàu
hôïp chaát höõu cô coù chöùa carbonate, löôïng mangan deã bò thieáu huït.
5.8.2.3. Toång quan vai troø cuûa Cobalt trong töï nhieân
Cobalt ít phoå bieán trong töï nhieân, haøm löôïng cuûa noù trong voû traùi
ñaát khoaûng 0,004%. Cobalt thöôøng gaëp trong hôïp chaát vôùi arsenic döôùi
daïng khoaùng xmantit (CoAs2) vaø cobantin (CoAs).
Cobalt laø nguyeân toá kim loaïi oùng aùnh, raén, gioáng saét. Cobalt khoâng
aùi löïc vôùi khoâng khí vaø nöôùc. Caùc hôïp chaát thoâng thöôøng cuûa cobalt:
cobalt oxide (CoO); cobalt (III) oxide (Co2O3), cobalt hydroxide Co(OH)2 vaø
Co(OH)3. Ngoaøi ra, cobalt coøn toàn taïi ôû daïng oxide hoãn hôïp Co3O4
(CoO.Co2O3). Hôïp chaát Co (III) ít beàn hôn so vôùi hôïp chaát saét Fe (III) vaø theå
hieän khaû naêng oxy hoùa maïnh hôn.
Khaû naêng taïo phöùc cuûa Co (III) raát ñaëc tröng, nhöng khoâng beàn.
- Cobalt ñöôïc duøng chuû yeáu trong caùc hôïp kim maø caùc hôïp kim naøy
ñöôïc söû duïng laøm vaät lieäu beàn nhieät vaø chòu nhieät, ñeå cheá taïo nam chaâm
vónh cöûu vaø caùc duïng cuï goït saét. Hôïp kim beàn nhieät vaø chòu nhieät vitali
coù chöùa 65% Co vôùi caùc nguyeân toá khaùc thì thöôøng giöõ ñöôïc ñoä beàn cao
vaø khoâng bò aên moøn ôû nhieät ñoä 800 – 850oC.

254
 - Hôïp chaát cobalt laøm cho thuûy tinh coù maøu xanh saãm (do taïo thaønh
cobalt silicate). Thuûy tinh naøy nghieàn thaønh boät ñöôïc söû duïng laøm chaát
maøu xanh vôùi teân goïi laø “sman” hay “cobalt”.
- Muoái cobalt ôû traïng thaùi khan thöôøng coù maøu xanh, coøn dung dòch
nöôùc vaø hydrat tinh theå cuûa noù coù maøu hoàng. Ví duï: cobalt (II) chlorur taïo
thaønh caùc tinh theå maøu hoàng coù thaønh phaàn CoCl2 6H2O. Giaáy loïc thaám
dung dòch muoái naøy vaø sau ñoù laøm khoâ coù theå duøng laøm aåm keá khoâ (chaát
chæ thò ñoä aåm) vì chaát naøy phuï thuoäc vaøo haøm löôïng aåm trong khoâng khí
maø noù coù maøu khaùc nhau, töø xanh ñeán hoàng.
5.8.2.4. Toång quan vai troø cuûa Cobalt trong moâi tröôøng ñaát
Cobalt laø moät phaàn töû trong ñaát coù vai troø caàn thieát ñoái vôùi nhöõng
loaøi ñoäng vaät nhai laïi vaø caùc loaïi vi sinh vaät. Hôn theá nöõa, cobalt coøn laø
nguyeân toá ñaëc tröng cho ngaønh ñòa chaát hoïc vaø khoaùng vaät hoïc.
Trong nhieàu kæ nguyeân, noâng daân treân theá giôùi ñaõ phaùt hieän ra moät
soá baõi coû khoâng phuø hôïp cho vieäc chaên thaû cöøu vaø gia suùc. Nhìn chung ôû
nhöõng baõi coû ñoù, thuù vaät giaûm ñi söï theøm aên, trôû neân yeáu ôùt vaø gaày guoäc,
thieáu maùu vaø thaäm chí bò cheát. Nhöõng naêm 1930, bieän phaùp ñeà ra laø phaûi
giaûm löôïng cobalt trong coû vaø vieäc söû duïng cobalt thöôøng ngaøy phaûi giaûm
bôùt trong töøng ñieàu kieän. Vaøo naêm 1948, moät tieàn toá nguy haïi gaây thieáu
maùu chöùa 4% cobalt ñöôïc tìm thaáy trong gan. Chaát naøy xem nhö laø
vitamin B12 vaø laø phöông thuoác ñieàu trò cho cöøu. Coâng vieäc naøy chöùng toû
moät caùch thuyeát phuïc taàm quan troïng cuûa söï thieáu huït cobalt ñoái vôùi
ñoäng vaät nhai laïi vaø chæ ra raèng keát quaû cuûa söï roái loaïn thöïc chaát laø thieáu
vitamin B12 (hay chính xaùc hôn laø phaàn töû coù quan heä thaân thieát vôùi
vitamin B12 laø coenzym). Vitamin B12 vaø coenzym cuûa noù keát hôïp vôùi
caùc phaân töû phöùc taïp coù chöùa Co (III) taïi taâm cuûa moät tetrapyrrole ôû voøng
tuaàn hoaøn lôùn maø ñöôïc toång hôïp bôûi caùc vi sinh vaät trong daï coû. Ñieàu
ñaùng quan taâm vôùi cobalt trong ngaønh sinh vaät hoïc laø vai troø cuûa noù trong
vieäc coá ñònh nitô. Moät ñoøi hoûi ñoái vôùi nguyeân toá naøy ñöôïc giaûi thích caû
cho vi khuaån rhizobium hình thaønh töø söï keát hôïp coá ñònh vôùi reã caây hoï
ñaäu vaø cho vi khuaån coá ñònh nitô soáng töï do. Cobalt döôøng nhö cuõng caàn
thieát cho taûo lam. Maëc duø ban ñaàu cobalt ñaõ khoâng thuyeát phuïc ñöôïc nhu
caàu caàn thieát cuûa noù ñoái vôùi thöïc vaät baäc cao nhöng baèng chöùng thu ñöôïc
laø noù coù lôïi cho söï phaùt trieån cuûa caây troàng töø vieäc naâng cao nguoàn cung
caáp nguyeân toá cobalt vaø keát quaû laø saûn löôïng nguõ coác cuõng taêng leân.

255
 5.8.3. Ñòa sinh hoùa cuûa mangan vaø cobalt
5.8.3.1. Ñòa sinh hoùa mangan
Taát caû ñaát ñaù trong lôùp voû traùi ñaát ñeàu coù chöùa mangan coù noàng ñoä,
noùi chung, cao hôn raát nhieàu so vôùi nhöõng chaát dinh döôõng khaùc, moät
phaàn laø töø saét. Noàng ñoä cao nhaát (ñöôïc bieát khoaûng treân 1 vaøi ngaøn
mg/kg) trong ñaù bazan vaø khoaùng chaát gabbro. Bôûi vì, mangan toàn taïi chuû
yeáu nhö laø moät nguyeân toá thay theá cho ion Fe2+ trong 8 maët cuûa caáu taïo
cuûa khoaùng chaát feroxyanua silicat.
Haøm löôïng bieán ñoåi raát lôùn trong ñaù (ñaù granite, ryholite v.v…),
dieäp thaïch, nhöng nhìn chung phaïm vi bieán ñoåi khoaûng töø 200 ÷1000
mg/kg. Trong ñaù traàm tích, phaïm vi noàng ñoä trong ñaù voâi khoaûng töø 400 –
600 mg/kg, nhöng haøm löôïng thaáp hôn thì thoâng thöôøng trong sa thaïch
(khoaûng töø 20 - 50 mg/kg).
Baûng 5.11: Mangan oxide vaø mangan hydroxide coù trong ñaát (theo Mekenzie
vaø Gilkes)
Coâng thöùc phaân töû Tyû leä xuaát hieän Khoaùng chaát
MnO2 Hieám Pyrolusite
MnO2 Hieám Ramsdellite
2+ 3+ 4+
(Mn , Mn , Mn ) (O,OH)2 Hieám Nsutite
Ba2MnO16 Trung bình Hollandite
K2MnO16 Trung bình Cryptomelane
Pb2MnO16 Trung bình Coronadite
(Ba, K, Mn, Ca)2 Mn5O10 Trung bình Romanechite
2+
(Na, Ca, K, Ba, Mn )2 Mn5O12. 3H2O Trung bình Todorokite
(Na0-7, Ca0-3) Mn7O14 . 28H2O Thoâng thöôøng Birnessite
Mn02 . H2O Thoâng thöôøng Vernessite
(Ca, Mn) Mn4O9 . 3H2O Trung bình Ranceite
Na4Mn14O27.9H2O Hieám Buserite
(Al,Li) MnO2 (OH)2 Trung bình Lithiophorite
3+
Mn O–OH Hieám Manganite
2+ 3+
Mn Mn2 O4 Hieám Hausmannite

256
 Mangan coù theå tham gia trong taát caû caùc quaù trình oxy hoùa ôû traïng
thaùi töø Mn (II) ñeán Mn (VII), quaù trình oxy hoùa Mn (II), Mn (III) vaø Mn
(IV) xaûy ra trong caùc khoaùng chaát khi noù keát hôïp vôùi oxy, carbonate vaø
silica. Ví duï nhö söï nhieät phaân caùc quaëng khoaùng chaát (MnO2),
rhodochrosite (MnCO3), rhodonite (MnSiO3), nhieàu oxide vaø hydroxide
khaùc, trong ñoù coù söï thay theá Mn (II) vaø Mn (III) cho Mn (IV) xaûy ra raát
nhieàu. Ion Mn (Mn2+) trong quaù trình oxy hoùa coù theå bò oxy hoùa khi caáu
truùc thay ñoåi, trôû neân khoâng beàn vaø coù söï saép xeáp laïi ñeå hình thaønh moät
giai ñoaïn môùi.
Soá oxy hoùa cuûa mangan ñöôïc goïi döôùi nhieàu teân. MnO2 goïi laø δ -
MnO2, hay laø manganous mangan. Hình thöùc naøy xuaát hieän roäng raõi trong
quaù trình khoaùng hoùa mangan trong ñaát, noùi caùch khaùc laø ñaõ ñöôïc phoå
thoâng hoùa.
5.8.3.2. Ñòa sinh hoùa cobalt
Caùc moû khoaùng hoùa cobalt bao goàm cobaltile (CoAsS – FeAs) vaø
skutterudite (CoAs3 – NiAs3). Moät phaàn töø nhöõng moû naøy khoaùng hoùa taïo
ra caùc feroxyanua khoâng beàn nhö laø olivin, pyroxene, amphibole vaø
biotite. Saûn phaåm naøy chöùa chuû yeáu laø ion Mg2+ (baùn kính ion 7,8nm),
ion Fe2+ (baùn kính ion 8,3nm) vaø nhieàu ion Co2+ baùn kính 8,2nm keát hôïp
chaët cheõ hình thaønh tinh theå baét cheùo nhau bôûi söï thay ñoåi cuûa nhöõng
ñoàng ñaúng. Ngöôïc laïi, nhöõng loaïi ñaù acid nhö ñaù granit, khoâng chöùa
khoaùng feroxyanur, thì coù ít cobalt.
Ñaù bieán chaát nhö dunite, perid vaø saûn phaåm matamorphism, serpentitite
coù chöùa 100 – 200 mg/kg Co. Ñaù neàn nhö bazan coù chöùa 30 – 45 mg/kg,
rhyolite chæ chöùa khoaûng 5 – 10 mg/kg.
Löôïng Co trong ñaù traàm tích phaûn öùng vôùi caùc thaønh phaàn cuûa
khoaùng hoùa. Ñaù giaøu cobalt khoaûng töø 10 – 50 mg/kg, trong khi soá sa
thaïch taïo ra töø ñaù giaøu acid silic dioxide coù noàng ñoä thaáp hôn nhieàu.
5.8.4. Nguoàn goác cuûa mangan vaø cobalt trong ñaát
5.8.4.1. Nguoàn goác cuûa mangan trong ñaát
Trong ñaát haàu nhö coù taát caû caùc thaønh phaàn mangan coù nguoàn goác
töø nguyeân lieäu vaø noàng ñoä cuûa caùc chaát khoaùng trong ñaát bò aûnh höôûng
bôûi nguoàn goác cuûa caùc thaønh phaàn khoaùng chaát. Trong ñaát nhìn chung Mn

257
coù trong caùc khoaùng oxide birnessite vaø vernadite. Tuy nhieân, moät soá
vuøng coù nhieàu loaïi oxide khaùc. Nhö laø oxide Non-stoichimetri coù söï thay
ñoåi hoùa trò, keát quaû thoâng thöôøng cuûa quaù trình oxy hoùa mangan (II) laø
giaûm ñi löôïng Mn (IV). Dubois ñaõ so saùnh söï chuyeån bieán cuûa 150 vaät
lieäu ñeå chæ ra raèng, coù moät ñieåm chung veà caáu taïo giöõa Mn1.2 vaø Mn2.0.
Thöïc vaäy, nhieàu loaïi oxide khaùc cuûa mangan cho thaáy chieàu höôùng hình
thaønh tinh theå raát maïnh vôùi nhöõng kim loaïi chuyeån tieáp khaùc, trong ñoù
bao goàm Co.
Birnessite laø saûn phaåm cuûa quaù trình oxy hoùa ñaàu tieân cuûa ñaù
cacbonate vaø xuaát hieän trong khoái keát haïch toát nhö laø nhieàu nguyeân vaät
lieäu coù nguoàn goác tinh vi. Lithiophorite laø moät taàng mangan ñoâi, thöïc teá
coù chöùa moät löôïng Li vaø Al (nhoâm). Trong moâi tröôøng trung tính vaø hôi
kieàm vaø moâi tröôøng ñaát thoaùng khí toát, quaù trình oxy hoùa Mn (IV) laø beàn
vöõng nhaát, thaønh phaàn cuûa oxit mangan ôû trong phaïm vi Mn3O4 ñeán
MnO2 nhöng trong ñieàu kieän bao goàm Mn (II) thì khoâng. Tính tan cuûa
nhieàu loaïi mangan giaûm bôùt vaø ñieàu naøy coù lieân quan ñeán khaû naêng löu
giöõ mangan ñeå cung caáp cho reã caây.
5.8.4.2. Nguoàn goác cuûa cobalt trong ñaát
Toång löôïng cobalt trong nhieàu loaïi ñaát khaùc nhau trong khoaûng töø
0,05 ñeán 300 mg/kg, vôùi löôïng trung bình khoaûng 10 – 15 mg/kg. Löôïng
khaùc nhau chuû yeáu do nguoàn goác cuûa khoaùng chaát .
Ví duï, trong ñaát ôû Scotland coù sespentine, andesite vaø granite,
noàng ñoä cobalt cuûa moãi chaát laø 40 – 200, 10 – 20 vaø beù hôn 1 – 3 mg/kg
(< 1 - 3 mg/kg) vaø döôùi ñieàu kieän nhieät ñôùi khaùc bieät ôû caùc nöôùc Trung
Phi, nhieàu höôùng so saùnh ñaõ phaùt hieän ñöôïc noàng ñoä cuûa ñaát xaùm
fernginous laø 20 – 100 mg/kg ñöôïc hình thaønh töø amphibolite, 30 – 60
mg/kg töø migmatite vaø < 3mg/kg töø granite.
Nhìn chung, cobalt coù nhieàu trong caùc hôïp chaát höõu cô vaø ñaát seùt. ÔÛ
ñaát podzols, quaù trình tích tuï cobalt trong taàng B, nôi maø nhìn chung boài
tích Fe bò suy yeáu. Ngöôïc laïi, ôû chernozems vaø vertisols, söï saép xeáp
cobalt khoâng thay ñoåi trong suoát thôøi gian quan saùt. Trong moâi tröôøng
acid, söï hoøa tan vaø chieát loïc xaûy ra nhieàu. Keát quaû chung laø toång noàng ñoä
cobalt trong ñaát mang tính kieàm cao hôn trong ñaát mang tính acid.

258
 5.8.5 AÛnh höôûng cuûa mangan, cobalt leân caây troàng
Söï haáp thuï cobalt vaø mangan cuûa caây phuï thuoäc vaøo noàng ñoä caùc
nguyeân toá trong quaù trình hình thaønh ion trong ñaát vaø noàng ñoä maø caây
haáp thuï ñöôïc laø do söï trao ñoåi ion cuûa caùc cation phöùc taïp.
Caây haáp thuï mangan ôû daïng Mn (II), thaønh phaàn ñaát coù aûnh höôûng
ñeán khaû naêng haáp thuï cuûa ñaát vaø khaû naêng cung caáp mangan cho caây. Chaát
dinh döôõng coù aûnh höôûng nhieàu nhaát ñeán söï giaûm bôùt mangan töø traïng thaùi
oxy hoùa cao nhaát xuoáng traïng thaùi hoùa trò II. Cobalt cuõng coù khaû naêng nhö
laø cation hoùa trò II, quaù trình oxy hoùa thoâng thöôøng chæ xaûy ra trong ñaát
khoaùng. Tuy nhieân, nhieàu yeáu toá quan troïng trong vieäc xaùc ñònh roõ lôïi ích
cuûa mangan cuõng ñeå aùp duïng vôùi cobalt, ngay sau khi tìm ra söï keát hôïp cuûa
caùc khoaùng oxide mangan.

Giôùi haïn mangan höõu cô coù

theå hoøa tan trong nöôùc

Möùc

ñoä
Mangan Mangan voâ cô
coù theå coù theå hoøa tan
trao ñoåi trong nöôùc
Mn

Caùc trô
Mangan coù oxide
theå mangan
giaûm deã cao hôn
daøng

Hình 5.1: Moái töông quan giöõa caùc hình thöùc khaùc nhau cuûa mangan trong ñaát
(theo Ghanem)

5.8.5.1. AÛnh höôûng cuûa mangan ñoái vôùi caây troàng

Moät khaùi nieäm veà nhöõng hình thöùc khaùc nhau maø mangan xuaát hieän
trong ñaát chæ ra ôû hình 5.1 theå hieän söï phaân phoái mangan giöõa nhöõng
phaàn ñaát mang tính acid. Mangan chòu aûnh höôûng raát nhieàu bôûi caùc ion

259
H+ vaø caùc electron. Ví duï nhö: söï giaûi phoùng Mn2+ töø quaù trình nhieät
phaân, minh hoïa bôûi phaûn öùng sau:
MnO2 + 4H+ + 2e = Mn2+ + 2H2O
Moät nghieân cöùu khaùc töø ñaát seùt nguyeân chaát ñaõ cho nhöõng keát quaû coù
töông quan thích hôïp vôùi lyù thuyeát: pMn = 4,26 pH + constant.
Tuy nhieân, trong moät töông quan toång quaùt thì: pMn = apH +
constant. Ñieàu ñoù chæ raèng, giaù trò cuûa a seõ laø hai heä soá thöïc nghieäm cuûa
moät vaøi oxide Mn khaùc nhau bao goàm caû MnO2.
Tính ñoäc haïi cuûa mangan
Daáu hieäu nhaän bieát tính ñoäc haïi cuûa mangan ñöôïc phaùt hieän trong
nhöõng vuï muøa maø phaïm vi thu hoaïch lôùn nhö laø caây ñaäu, caây boâng vaûi,
caây thuoác laù vaø caùc loaïi caây cho haït moïc ôû vuøng cao thì coù moät löôïng Mn
raát cao. Theo baùo caùo, noàng ñoä ñoäc haïi cho caùc loaïi caây ñoù vaø nhieàu loaïi
caây khaùc töø 80 – 5000 mg/kg. Söï ñoäc haïi naøy nhìn chung laø do ñaát chua
vaø khí haäu noùng aåm.
- Ñaát ngaäp nöôùc: trong ñaát ngaäp nöôùc, hoùa trò cuûa mangan xeùt veà
phöông dieän hoùa hoïc vaø hoùa sinh, theo tieán trình nhieät ñoäng hoïc thì phaûn
öùng giaûm daàn MnO2, sau ñoù laø NO3 vaø Fe (III). Theo Ponnamperurna
(1976), ñaát chua coù mangan nhieàu vaø caùc chaát höõu cô, coù theå trong nöôùc
cuûa ñaát coù noàng ñoä nöôùc hoøa tan Mn2+ ñeán 90 mg/l, ôû nhieät ñoä 25 – 35oC
trong 1 – 2 tuaàn sau khi bò ngaäp nöôùc. Ñaát kieàm (pH > 7) vaø ñaát coù chöùa
ít mangan thì hieám khi coù noàng ñoä nöôùc hoøa tan mangan quaù 10 mg/l taïi
moät vaøi choã öù ñoïng. Khi noàng ñoä Mn2+ cao ñöôïc giaûm bôùt, taùc ñoäng ñoäc
haïi leân caây troàng thöôøng ñöôïc ghi nhaän. Trong ñieàu kieän naøy, Mn trong
caây troàng coù theå ñaït hôn 30 mg/kg chaát khoâ. Söï giaûm suùt mangan trong
nöôùc hoøa tan laø do keát tuûa MnCO3 ban ñaàu taêng leân sau khi ngaäp nöôùc.
Hoaït tính cuûa Mn2+ sau khi leân ñeán ñænh seõ laø:
pH + ½ log Mn2+ + ½ log CO2 = 4,4
- Quaù trình oxy hoùa: vi sinh vaät coù theå oxy hoùa mangan vaø vì theá
maø soá löôïng mangan hieän taïi trong ñaát ôû daïng caây troàng coù theå haáp thuï
ñöôïc seõ giaûm. Theo Alecxander (1978), quaù trình oxy hoùa sinh hoïc khoâng
aûnh höôûng ñeán hoaït tính nhöng aûnh höôûng ñeán pH, pH toái ña khoaûng töø
6,0 – 7,5. Tuy nhieân, trong moät nghieân cöùu maø natri azide ñöôïc duøng ñeå
ngaên caûn hoaït tính vi sinh trong moâi tröôøng ñaát chua ñaõ chæ ra raèng, vi
260
sinh vaät laø nguyeân nhaân oxy hoùa Mn (II) ñöôïc theâm vaøo trong moâi tröôøng
acid. Ñoä oxy hoùa giaûm khi pH taêng trong phaïm vi 5,0 – 6,5.
- Haïn haùn: ñaát khoâ caèn coù theå laø keát quaû cuûa söï gia taêng ñaùng keå
mangan chieát xuaát töø ñaát vaø thaäm chí seõ taêng hôn ôû 60oC. Söï tích luõy
trong ñaát khoâ ñaåy maïnh söï gia taêng mangan raát lôùn.
Baûng 5.11: Tieán trình nhieät ñoäng hoïc cuûa mangan trong ñaát theo ponnamperma
(1976)
Phöông trình phaûn öùng E07a pE07b

O2 + 4H+ = 4e = 2H2O 0,814 13,80

2NO2– + 12H+ + 10e– = N2 + 6H2O 0,714 12,66

+ – 2+
MnO2 + 4H + 2e = Mn + 2H2O 0,401 6,80

CH3COCOOH + 2H+ + 25 = CH3CHOHCOOH –0,158 –2,67

Fe(OH)3 + 3H+ + e– = Fe2+ + 3H2O –0,185 –3,13

2– + – 2
S04 + 10H + 8e = H S + 4H2O –0,214 –3,63

CO2 + 8H+ + 8e– = CH4 + 2H2O –0,244 –4,14

N2 + 8H+ + 6e– = 2NH4+ –0,278 –4,69

+ –
NADP + H + 2e = NADPH –0,317 –5,29

NAD+ + H+ + 2e– = NADH –0,329 –5,58

+ –
2H + 2e = H2 –0,413 –7,00

Perredoxin (Fe3+) + e– = Ferredoxin (Fe2+) –0,431 –7,31

5.8.5.2. AÛnh höôûng cuûa cobalt ñoái vôùi caây troàng

Cobalt ñöôïc xem laø chaát dinh döôõng cho caây troàng, vì theá nhieàu coá
gaéng ñaõ ñöôïc xuùc tieán ñeå giaûi quyeát cho vaán ñeà öôùc löôïng kích côõ ôû
nhöõng khu vöïc khoâng oån ñònh, ñeå döï ñoaùn khaû naêng haáp thuï cobalt cuûa
caây troàng treân moät soá vuøng ñaát vaø ñoàng thôøi ñieàu chænh laïi cheá ñoä aên
uoáng cuûa caùc loaøi ñoäng vaät aên coû nhai laïi.
Ñaùnh giaù veà cobalt ôû nhöõng vuøng khoâng oån ñònh cho thaáy, söï trao
ñoåi ion hình thaønh trong dung dòch. Nhöõng chaát phaûn öùng ñöôïc duøng bao
goàm moät soá chaát maø laøm thay ñoåi ñaùng keå moät trong hai ñaëc tính cuûa ñaát,
moät trong hai ñaëc tính naøy coù aûnh höôûng raát nhieàu ñeán löôïng cobalt coù

261
saün vaø pH ñaát. Coù nhieàu daáu hieäu cho raèng söï haáp thuï cobalt taêng thì pH
cuûa ñaát giaûm.
Tình traïng thoaùt nöôùc trong ñaát coù aûnh höôûng quan troïng ñeán löôïng
cobalt maø caây troàng haáp thuï. Nhìn chung, löôïng cobalt nhieàu hôn khu vöïc
keá beân thoaùt nöôùc toát vaø söï haáp thuï cuûa caây troàng taêng ñaùng keå. Mitchell
cho laø aûnh höôûng naøy laø do söï khaùc nhau veà tyû leä khoaùng chaát feroxyanur,
do söï khaùc nhau cuûa caùc loaïi ñaát khoaùng seùt vaø caùc hôïp chaát höõu cô phöùc
taïp hình thaønh ôû nhöõng ñieàu kieän thoaùt nöôùc khaùc nhau.
5.8.5.3. AÛn h höôûng cuûa mangan vaø cobalt leân hoaït ñoäng
moâi tröôøng reã (rhizosphere)
AÛnh höôûng cuûa caùc ion trao ñoåi trong vuøng reã caây phuï thuoäc vaøo
pH cuûa quaù trình hoaït ñoäng trong moâi tröôøng reã caây; vaø nhôø ñoù,
mangan coù theå tan ñöôïc. Moät soá quan saùt ñaõ chæ ra raèng, mangan tan
ñöôïc seõ laøm cho reã caây phaùt trieån toát. Bronfied (1990) thì cho raèng, söï
röûa troâi cuûa reã caây yeán maïch coù chöùa nhöõng chaát coù theå hoøa tan
MnO2. Godo vaø Reisenauer (1992) thì noùi raèng, löôïng mangan taùch
chieát vôùi 0,01M CaCl2 trong ñaát töø quaù trình rhizosphere cuûa reã caây
luùa mì taêng leân ñaùng keå, ñoàng thôøi pH seõ coù theå xuoáng thaáp hôn 5,5.
Hai oâng keát luaän, maëc duø pH laø moät yeáu toá aûnh höôûng ñeán löôïng
mangan tieàm taøng trong ñaát nhöng aûnh höôûng cuûa noù laø moät boå sung
coù yù nghóa cho hoaït ñoäng cuûa rhizosphere.
Linchan (1998) ñaõ ño söï dao ñoäng cuûa noàng ñoä cobalt vaø mangan
trong dung dòch ñaát cuûa moät vuï muøa luùa maïch. OÂng chæ ra raèng, noàng
ñoä mangan vaø cobalt cao nhaát trong dung dòch ñaát xuaát hieän trong
nhieàu thaùng vaøo muøa heø vaø keøm theo laø pH hôi taêng. Moâ hình bieán
ñoåi theo thôøi gian cuûa mangan xaûy ra truøng vôùi thôøi kyø reã caây phaùt
trieån maïnh nhaát vaø vì theá, coù theå coù söï thay ñoåi maïnh nhaát cuûa caùc
chaát voâ cô trong reã caây, chaúng haïn nhö caùc chaát naøy coù theå chöùa
nhieàu nhaân toá phöùc taïp hoaëc chuùng coù theå kích thích söï phaùt trieån cuûa
heä thöïc vaät rhizosphere maø heä thöïc vaät rhizosphere thì coù chöùa nhieàu
chaát nhö vaäy. Lincha (1998) cho raèng nhöõng acid höõu cô coù troïng
löôïng phaân töû nhoû hay nhöõng amino acid coù theå bò huùt vaøo.

5.9. KEÕM (Zn)

Keõm laø moät nguyeân toá hoùa hoïc toàn taïi ôû daïng raén. Beân caïnh vieäc
phaûn öùng vôùi moät soá chaát hoùa hoïc khaùc ñeå taïo ra caùc hoùa chaát phuïc vuï

262
cho ngaønh hoùa chaát, keõm coøn ñoùng goùp moät phaàn khoâng nhoû trong vieäc
toàn taïi cuûa con ngöôøi. Noù laø yeáu toá caàn thieát cho söï toàn taïi cuûa con ngöôøi,
ñoäng vaät vaø thöïc vaät baäc cao. Caùc yeáu toá coù lôïi cuûa keõm trong söï phaùt
trieån cuûa aspergillusniger ñöôïc phaùt hieän bôûi Raulin naêm 1869 – 1870.
Söï phaùt hieän veà tính taát yeáu cuûa keõm ñoái vôùi thöïc vaät baäc cao, naêm 1926,
ñöôïc hoaøn thieän do Sommer vaø Lipman.
Keõm coøn ñöôïc coi laø caàn thieát cho con ngöôøi vaø ñoäng vaät nghóa laø
neáu khoâng coù keõm thöôøng xuyeân seõ laøm cho caùc chöùc naêng giaûm suùt.
Lieàu thích hôïp trong aên uoáng ñoái vôùi ngöôøi lôùn khoaûng 15 mg/ngaøy. Keõm
ñoùng moät vai troø laø chaát caáu taïo vaø xuùc taùc trong nhieàu enzym lieân quan
ñeán quaù trình ñoàng hoùa naêng löôïng, trong vieäc chuyeån ñoåi caùc chaát.
Thieáu keõm trong con ngöôøi vaø ñoäng vaät theå hieän qua trieäu chöùng bieáng
aên, keùm phaùt trieån, toån thöông veà da vaø khoâng phaùt trieån giôùi tính. Ñoái
vôùi con ngöôøi, veà trí tueä vaø khaû naêng mieãn dòch, khaû naêng nhaän bieát vò
giaùc cuõng coù theå xaûy ra khi thieáu Zn. Ñoái vôùi ñoäng vaät baäc cao, haáp thuï
keõm nhieàu nhaát laø daïng Zn2+, bôûi vì, noù ñoùng moät vai troø laø thaønh phaàn
kim loaïi cuûa enzym. Theo Macshner (2000), coù ít nhaát boán enzym chöùa
keõm khoâng töï do: carbonic anhydracs, acolhoc dehydrogenas Cu Zn
superoxide dimutase vaø RNA polimerase. Hôn nöõa, keõm coøn raát caàn thieát
cho caùc hoaït ñoäng cuûa enzym khaùc nhau nhö: dehydrogenases, aldolases,
isomerases, transphoát phoylases, DNA vaø RNA polimerase. Do nhöõng chöùc
naêng naøy maø keõm cuõng lieân quan ñeán vieäc toång hôïp carbonhydrate protein.
Keõm coøn caàn thieát cho vieäc toång hôïp neân chaát tryptopphan, chaát ñi ñaàu
trong vieäc toång hôïp chaát acid indobaceric (IAA). Nhöõng caây troàng thöôøng
thieáu keõm laø: ngoâ, luùa mì, caây lanh, caây hubloâng, nhöõng caây hoï ñaäu,
nhöõng caây boâng, nho, nhöõng caây hoïï cam, quyùt, caùc loaïi ñaøo, taùo. Noùi
chung, trieäu chöùng thieáu keõm laø caây phaùt trieån caèn coãi, khoâng caân ñoái
giöõa thaân caây vaø laù thöôøng ñöôïc nhaän bieát bôûi phieán laù nhoû, coù nhöõng
chaám ñoû tím ôû treân laù. Dung löôïng keõm trong thöïc vaät khaùc nhau tuøy moãi
loaøi; tuøy thuoäc vaøo chöùc naêng cuûa nhöõng yeáu toá nhieät ñoä, ñaát vaø coøn phuï
thuoäc vaøo loaïi gen. Nhìn moät caùch khaùi quaùt, möùc ñoä xuaát hieän keõm vaø
söï phaân loaïi caùc moâ hình laù tröôûng thaønh coù theå ñöa ra nhö sau:
a. Thieáu: löôïng keõm nhoû hôn 10→ 20 mg/ 1kg.
b. Ñuû (bình thöôøng): giöõa 25→ 150 mg/ 1kg.
c. Thöøa: > 400 mg/ 1kg, seõ gaây ñoäc.

263
 Tuy nhieân, nhieàu taùc giaû khaùc nhau laïi ñeà caäp ñeán nhöõng thoâng soá veà
möùc ñoä xuaát hieän cuûa keõm trong caùc loaøi thöïc vaät khaùc nhau.

5.10. NGUYEÂN TOÁ KIM LOAÏI KHAÙC

5.10.1. Stibium (antimon - Sb)
Nguyeân toá kim loaïi traéng khoâng laø thieát yeáu ñoái vôùi thöïc vaät nhöng
coù theå haáp thuï Sb töø reã caây trong ñaát. Vì theá, noù coù khaû naêng söû duïng moät
soá loaøi thöïc vaät quan troïng laøm giaûm oâ nhieãm trong vuøng ñaát coâng
nghieäp. Nguyeân toá kim loaïi traéng toàn taïi ôû hoùa trò +3 ñeán +5 vaø tìm thaáy
trong ñaù nhö laø antimonosulfide, kim loaïi antimonide vaø antiminoxide.
Nguyeân toá kim loaïi traéng coù haøm löôïng cao trong dung nham, laøm phaân
bieät vôùi khoaùng chaát stibnite ban ñaàu (Sb2S3) ñöôïc tìm thaáy trong lôùp caën thuûy
nhieät polymetalic vôùi sulfantimonides khaùc, ví duï: pyargyrite (Ag2SbS3),
tatrahydrite (CuSbS3) vaø bournonite (PbCu(Sb,As)S3). Noù cuõng tìm thaáy vôùi
sphalertcs, pyrite, galena vaø trong caùc caën thuûy ngaân. Nguoàn lôïi chính cuûa
Sb laø stibnite vaø quaëng chì antimonial vôùi söï ñoùng goùp nhoû töø antimonoxide.
Moät hôïp kim Pb–Sb, antimonial chì ñöôïc duøng trong ngaønh in, caùch duøng
khaùc bao goàm söï laøm chaäm chaùy chaát maøu vaø chaát noå. Döôïc phaåm nguyeân
toá kim loaïi traéng ñöôïc duøng trong thuoác trypanocidal vaø antisyphilitic maø coù
leõ khoâng aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng.
Nguyeân toá kim loaïi traéng thöôøng taäp trung trong maët ñaát lieân quan
ñeán nhöõng ñaù meï theo thöù töï 0,1→ 0,2 mg/kg ñoái vôùi ñaù base vaø 0,2 mg/kg
ñoái vôùi ñaù trung tính vaø ñaù acid. Toaøn boä ñaù ñöôïc taïo bôûi nham thaïch
trung bình 0,2 mg/kg. Ñaù phieán trung bình 1–2mg/kg, ñaù voâi vaø ñaù caùt
chöùa khoaûng 0,2 mg/kg. Stibnite chöùa caùc chaát Sb khaùc cuûa noù nhö laø
valentite vaø kerstse coù theå ñöôïc hy voïng coù söï taäp trung cao hôn. Trung
bình maët ñaát chöùa 1 mg Sb /kg.
Nguyeân toá kim loaïi traéng ñeán vôùi ñaát noâng nghieäp qua söï ngöng tuï
khoâ vaø aåm, ñoát chaùy nhieân lieäu hoùa thaïch vaø bôûi nguoàn boå sung cuûa ñaát
nhö laø phaân hoùa hoïc, nöôùc coáng (thaûi) vaø buïi tro. Noàng ñoä cuûa Sb ñöôïc
phaùt hieän töø 103 ñeán 105 laàn cao hôn ñoái vôùi vieäc khai thaùc quaëng vaø
luyeän kim ôû vuøng ngoaïi oâ vaø tích luõy cao leân ôû nhöõng vuøng coù ñoát than.
Möùc ñoä nguyeân toá kim loaïi traéng trong than ôû Thuïy Ñieån töø 1 – 10 mg/kg
vaø gaàn 20 mg/kg ôû UÙc. Nguyeân toá kim loaïi traéng trong buïi than trung
bình 4,5 mg/kg vaø söï taäp trung coù quan heä ngöôïc vôùi kích côõ tieàn toá. ÔÛ

264
Thuïy Ñieån, khoaûng thôøi gian töø 1957–1974 ngöôøi ta phaùt hieän ra nguoàn oâ
nhieãm Sb laø söï laéng tuï töø baàu khí quyeån cuûa Sb ôû vuøng laân caän loø naáu
kim loaïi Pb – Zn ñaõ daãn ñeán ñoä nguyeân toá kim loaïi traéng trong ñaát tieán
gaàn ñeán 50 – 100 mg/kg ñoái vôùi loø luyeän kim loaïi ñoàng.
Nhöõng phaàn töû buïi cöïc nhoû ñöôïc thoåi töø moû vaøng cuõng coù theå laø
moät nguoàn ñaùng keå veà söï oâ nhieãm Sb, bôûi vì ñoä taäp trung coù theå ñaït
50.000 mg/kg ôû nhöõng vuøng ñoáng raùc nôi As coù maët. Phaân tích 500 maãu
ñaát ôû Na Uy ñaïi dieän cho moät nhoùm Sb vôùi nhöõng lôùp muøn nôi maø Sb
ñöôïc thu töø khí quyeån, töø söï oâ nhieãm nhieàu nguoàn. Nguyeân toá ñoàng vò
phoùng xaï 125Sb ñaõ ñöôïc tìm thaáy ôû maët ñaát AÁn Ñoä nhö laø haäu quaû cuûa
vieäc thöû nghieäm vuõ khí haït nhaân.
Nguyeân toá kim loaïi traéng taäp trung trong nöôùc thaûi töø 2,6 – 44,4
mg/kg ôû Myõ vaø töø 15 – 19 mg/kg ôû Thuïy Ñieån. Soá lieäu veà haøm löôïng Sb
trong phaân hoùa hoïc laø hieám nhöng trong moät soá tröôøng hôïp superphosphate
coù theå ñaït 100 mg/kg Sb. Vì vaäy, phaân laân cuõng laø moät nguoàn gaây oâ
nhieãm Sb ñaùng keå.
Söï phaûn öùng aên moøn cuûa Sb ñöôïc xem xeùt moät caùch sô löôïc.
Antiminosulfide ñaõ ñöôïc chuyeån ñoåi phuø hôïp vôùi oxyt cuûa chuùng vaø
Sb coù theå bò baùm bôûi ñaát seùt vaø oxide coù nöôùc.
Ñoäc toá cuûa Sb ñaõ ñöôïc ñöa ra ôû möùc 5 – 10 mg/kg trong teá baøo thöïc
vaät. Ñoäc toá nguyeân toá kim loaïi traéng ñoái vôùi thöïc vaät ñaõ ñöôïc xem laø
khoâng maïnh laém, maëc duø noù vaãn laø moät vaán ñeà moâi tröôøng. Ñoäc toá
nguyeân toá kim loaïi traéng trong baép caûi ñaõ ñöôïc tìm thaáy khi noù keát hôïp
vôùi gaân laù coù maøu tía vaø gaàn giöõa lôùp ngoaøi cuûa laù, vôùi noàng ñoä thöôøng töø
2 – 4 mg/kg. Thöïc vaät ñaõ ñöôïc tìm thaáy vöôït quaù Sb löôïng cho pheùp hôn
As. Möùc bình thöôøng ñöôïc noùi ñeán ñoái vôùi heä thöïc vaät treân traùi ñaát töø 2 –
30 μg/kg, 50 μg/kg vaø 0,0002 – 5 mg/kg.
Nhöõng döõ lieäu saün coù ñaõ cho caùc soá lieäu veà löôïng Sb: 0,1 mg/kg ñoái
vôùi thöïc vaät töï nhieân, 50 μg/kg ñoái vôùi nhöõng ñoàng coû, thaân thaûo vaø thöïc vaät
gioáng coû, nguõ coác vaø saûn phaåm nguõ coác vaø 5 μg/kg ñoái vôùi thöïc vaät thuoäc
hoï ñaäu vaø thöïc vaät goác vaø traùi caây vöôøn; ñoái vôùi thöïc vaät aên ñöôïc 0,2 –
4,3 μg/kg haït nguõ coác vaø thaân ít hôn 2 μg/kg.
Phöông phaùp nguyeân töû ñaùnh daáu ñeå xaùc ñònh söï di chuyeån cuûa Sb
trong ñaát chæ ra raèng, Sb tích luõy tröôùc heát ôû nhöõng gaân laù giaø hôn, trong

265
thaân thì thaáp hôn vaø ñaëc bieät cao trong reã. Heä hoâ haáp ñöôïc tính toaùn theo
tyû leä ñaát/ thöïc vaät cuûa Sb ôû 0,15.10–2 μg/kg vaø 5.10-3 μg/kg moät caùch tuaàn
töï cho nhöõng khoái teá baøo naøy, nghóa laø, söï taäp trung trong ñaát laø 1mg/kg.
Söï di chuyeån töø reã ñeán caønh non vöôït quaù 15% treân toång soá thöïc vaät. Luùa
maïch vaø reã caây lanh ñaõ ñöôïc phaùt hieän coù söï giaûm Sb khi troàng trong ñaát
coù chöùa than buøn nhöng laïi taäp trung nhieàu trong laù. Maëc duø chöa coù
nhieàu thoâng tin veà söï chuyeån hoùa thöùc aên trong cô theå vaø tính ñoäc Sb
trong thöïc vaät ôû nhöõng vuøng bò oâ nhieãm, söï taäp trung cao ñoä Sb vaøo
nhöõng teá baøo ôû möùc giöõa 0,35 vaø 2,5 mg/kg ôû nhöõng caây. Ngöôøi ta tìm
thaáy treân nhöõng vuøng khoaùng hoùa cuûa Alaska, nhöõng ñoàng coû oâ nhieãm keà
vôùi loø naáu chì vôùi möùc ño raát cao 110 mg/kg. Nhöõng ñoàng coû laân caän moû
vaøng vaø nôi tinh cheá vaøng ñaõ ñöôïc phaùt hieän chöùa ñeán 15,4 mg/kg Sb,
vöôït quaù möùc cho pheùp.
Toaøn boä tính chaát cuûa Sb trong ñaát vaø nhöõng ñaëc tính cuûa noù vaø söï
ñoùng goùp vaøo thöïc vaät môùi ñöôïc ñieàu tra moät caùch sô löôïc.
Baûng 5.12: Löôïng Sb trong ñaát

Ñòa phöông Löôïng Sb (mg/kg) Soá maãu xem xeùt

Toaøn theá giôùi 0,05 – 260 60

Myõ 2,3 – 9,5 3

Anh 1,1 – 8,6 7

Scotland 0,29 – 1,3 8

Canada 1–3 3

Nigeria 2–5 1

Bulgaria 0,8 – 2,2 1

Haø Lan 0,6 – 2,1 1

(Nguoàn: Ñoäc chaát hoïc, NXB Hoaøng gia Thaùi Lan, 1998)
5.10.2. Molypden (Mo)
Kim loaïi molypden laø moät vi löôïng bôûi vì noù toàn taïi nhö laø ion aâm
trong ñaát vaø haäu quaû laø taïo neân söï gia taêng ñoä pH. Phaàn lôùn noù ñöôïc lieân
keát Fe khi coù nöôùc, oxyt nhoâm trong caùc cô quan chuû yeáu vaø coù söï keát

266
hôïp ñaùng keå vôùi nhöõng thaønh phaàn khaùc trong ñaát trong moät höôùng thuaän
nghòch. Kim loaïi molypden ñöôïc duøng trong vieäc saûn xuaát theùp vaø trong
vieäc pha troän ñeå laøm taêng ñoä daùt moûng vaø keùo daøi, choáng aên moøn.
Nguyeân toá Mo xuaát hieän trong nhieân lieäu hoùa thaïch ñöôïc chuyeån hoùa
baèng quaù trình ñoát chaùy, maø nhöõng quaù trình naøy coù theå daãn ñeán keát quaû
laø coù söï oâ nhieãm trong ñaát, do laéng tuï töø khoâng khí. Söï oâ nhieãm trong ñaát
coù theå laø haäu quaû cuûa vieäc boå sung vaøo ñaát taøn tro hoaëc nöôùc raùc. Noù taùc
ñoäng vaøo thöïc vaät vaø dinh döôõng ñoäng vaät. Kim loaïi molypden coù vai troø
thieát yeáu trong söï chuyeån hoùa nitô trong thöïc vaät vaø ôû noàng ñoä cao, loaøi
thaân thaûo, coù theå taïo ra hieän töôïng molypden hoùa, gaây ra tình traïng thieáu
ñoàng ôû gia suùc.
Kim loaïi molypden toàn taïi trong thaïch quyeån ôû nhöõng möùc oxy hoùa
dao ñoäng töø Mo3+ tôùi Mo6+ vôùi Mo4+ vaø Mo6+coù aûnh höôûng ñeán söï giaûm
bôùt vaø tuaàn töï tuøy ñieàu kieän oxy hoùa. Nguoàn phaùt sinh laø acid hoùa vaø
nhöõng taûng nham thaïch cô sôû vaø ñaëc bieät laø lôùp traàm tích. Khoaùng
molypden ban ñaàu (MoS2+, Mo4+) ñöôïc tìm thaáy töø dung nham,
metasedimentang vaø lôùp caën metasomatic. Noù thöôøng ñöôïc khai thaùc töø
nhöõng phaàn nhoû thaïch anh trong ñaù granite (thöôøng laø pecmatit) vaø ñöôïc
lieân keát vôùi silic, vonfram, hoàng ngoïc, flo vaø cuõng tieáp xuùc vôùi nhöõng
chaát bieán ñoåi vôùi voâi silicate, silit hoaëc laø moû ñoàng. Kim loaïi molypden
cuõng lieân keát ñöôïc vôùi nhöõng khoaùng chaát cuûa W, Fe, Sn vaø Ti, nhöõng
quaëng thöông maïi khaùc bao goàm molydite (MoO3), wulfenit (PbMoO4) vaø
powellite (CaMoO4). Kim loaïi molyp cuõng taïo ra lithophilic xem nhö laø
ion Mo4+ coù theå thay theá cho Al3+ vaø nhöõng nguyeân toá khaùc trong thaønh
phaàn khoaùng mica vaø khoaùng fenspat.
Thaønh phaàn molypden cao hay thaáp cuûa ñaù thöôøng ñöôïc bieåu hieän
trong lôùp ñaát phaùt trieån treân ñaù ñoù. Loaïi molypden taäp trung trong vaät
lieäu laø 1,4 mg/kg trong nhöõng taûng ñaù basô, 1 mg/kg trong ñaù acid vaø 2
mg/kg trong traàm tích; soá ít ñaù phieán khoâng chöùa pyrite trong thaønh phaàn
caáu taïo coù söï taäp trung molypden, töông töï ñoái vôùi nhöõng taûng ñaù nham
thaïch, nhöng nhöõng phieán ñaù ñen coù söï taäp trung tôùi 70 mg/kg hoaëc cao
hôn. Söï taäp trung kim loaïi molypden trong ñaù cacbon nhö laø ñaù voâi vaø
dolomit aét haún laøm taêng söï thay theá cô caáu hieän taïi hoaëc nhöõng thaønh
phaàn khaùc trong khoái ñaù. Haøm löôïng molypden trong ñaát trung bình treân
toaøn caàu ñöôïc caùc nhaø khoa hoïc xaùc ñònh khoaûng 1 – 2 mg/kg. Moät minh

267
hoïa ñoái vôùi ñaát ôû Anh laø 1 mg/kg, ôû Scotland laø 1 – 5 mg/kg. ÔÛ Myõ, theo
thöù töï ñeán 1 – 40 mg/kg vôùi giaù trò trung bình cuûa 1 mg/kg vaø 1,2 – 1,3
mg/kg. Ñaát phaùt trieån treân phaïm vi nhöõng phieán ñaù ñen döôùi bieån ñöôïc
tìm thaáy coù moät söï taäp trung cao 100 mg/kg vôùi soá trung bình 7,1 mg/kg
ñoái vôùi laõnh thoå nöôùc Anh cho loaïi naøy.
Kim loaïi molypden coù theå ñöôïc duøng nhö chaát taïo maøu trong vò trí
rieâng cuûa noù (Ví duï: molyp anmon, molyp natri, molyp trioxide) hoaëc
ñöôïc keát hôïp thaønh phaân NPK ñeå ñaït ñöôïc söï phaân boá hôïp lyù veà nhu caàu
phaân vi löôïng cho caây troàng. Haøm löôïng molypden ôû moät vuøng chòu aûnh
höôûng maïnh meõ bôûi ñieàu kieän ñaát ñai, söï boå sung phaân, vaø coù theå coù aûnh
höôûng tröïc tieáp ñòa hoùa qua phaûn öùng thuaän nghòch. Ví duï: ñoàng, nhoâm,
magieâ ñöôïc bieát ñeán laø coù moät phaûn öùng nghòch giaù trò cuûa molypden. Söï
boå sung phaân sulfate nhìn chung döïa vaøo ñaát acid, trong khi vieäc boå sung
thaïch cao, coù moät vaøi tröôøng hôïp, ñeå laøm taêng khaû naêng saün coù baèng
caùch giaûm soá löôïng ion hydroxyl vaø ion carbonate hoøa tan. Boå sung
superphosphate thöôøng laøm taêng molypden saün coù baèng söï thay theá acid
phoát phoic cho molypden (MoO42–) vaøo söï trao ñoåi hôïp chaát vaø baèng söï
gia taêng ñoä hoøa tan cuûa molypden phosphate amonium. Tuy nhieân, aûnh
höôûng naøy khoâng roõ raøng. Ngöôøi ta nghi ngôø raèng, sulfat trong phaân
superphosphate coù theå daãn ñeán giaûm molypden. Phaân nitô coù söï taùc ñoäng
bieán ñoåi, tuøy thuoäc vaøo nhöõng ion amoni vaø nitrate ñang chieám öu theá. Söï
thu thaäp soá lieäu veà molypden trong ñaát noâng nghieäp ñaõ chæ ra raèng, phaân
phosphate chöùa molypden trung bình 0,1 – 60 mg/kg, 0,1 – 15 mg/kg trong
ñaù voâi, 1,7 mg/kg trong phaân nitrate, 0,5 – 3 mg/kg trong phaân hoãn hôïp.
Nhö ñaõ trình baøy, tieàm naêng molypden phuï thuoäc maïnh meõ vaøo ñoä
pH vôùi söï gia taêng ion aâm ôû pH cao hôn do söï caïnh tranh ion hydro ñeå thu
huùt nhöõng vò trí haáp daãn. Vì theá, ngöôøi ta boå sung voâi vaøo ñaát nhaèm taêng
khaû naêng trao ñoåi cuûa molypden döôùi daïng MoO42–, ñuû coù maët ñeå thay
theá ion hydro. Tuy nhieân, tyû leä boùn voâi cao phaûi ñöôïc thöïc hieän khoâng
vöôït quaù söï haáp thuï molypden do söï taäp trung cao veà CaCO3. Vieäc giaûm
oâ nhieãm vaø ñoäc haïi cuûa molypden coù theå phaûi giaûm Mo phaùt taùn vaøo
trong khoâng khí, töø ñaát, töø khai thaùc kim loaïi, luyeän kim, nhaø maùy loïc daàu
vaø söï chaùy cuûa nhieân lieäu hoùa thaïch. Maëc duø söï xuaát hieän cuûa molypden
bôûi quaù trình ñoát chaùy thaáp so vôùi söï hao moøn töï nhieân (64000 taán/naêm,
23000 taán/naêm töø than vaø daàu), söï oâ nhieãm ñaát coù theå ñöôïc boå sung töø oâ

268
nhieãm cuïc boä. Kim loaïi molypden ñöôïc taäp trung trong taøn tro qua vieäc
ñoát than (giaù trò ñaëc tröng cho than ôû Myõ laø 0,2 – 50 mg/lkg vôùi nhöõng
phaïm vi 7 – 160 mg/kg). Noàng ñoä Mo trong thöïc teá tuøy thuoäc vaøo nhieàu
yeáu toá, neáu löôïng ít thì chuùng laø dinh döôõng vi löôïng. Khi ñoù noù trôû thaønh
phaân boùn caûi taïo ñaát coù yù nghóa ñaëc bieät quan troïng vì söï trung hoøa ñoä pH
cuûa tro. Söï taäp trung molypden coù trong khoâng khí ôû Thuïy Ñieån ñaõ ñöôïc
coâng boá vôùi phaïm vi töø 0,29 – 1,29 mg/m3 ôû khu vöïc ngoaïi oâ ñeán 2 – 18
mg/m3. Vieäc oâ nhieãm khoâng khí cuûa nhöõng nhaø maùy cheá taïo nhoâm, theùp vaø
nhaø maùy loïc daàu ñaõ taïo ra noàng ñoä molypden cao ôû ñoàng coû vaø thaáy xuaát
hieän molypden ôû gia suùc. Nguyeân nhaân cuûa oâ nhieãm khoâng khí töø tính chaát
cuûa molypden trong ñaát ñaõ ñöôïc thaáy trong moái töông quan vôùi söï giaûm bôùt
sulfat do söï acid hoùa ñaát ôû nhöõng khu röøng.
Kim loaïi molypden trôû thaønh ñoäc toá trong teá baøo tröôûng thaønh khi
noàng ñoä 10 – 50 mg/kg, vaø ñieàu naøy coù theå daãn ñeán hieän töôïng
molypdenosis trong gia suùc aên coû chöùa molypden cao. Nhöõng loaøi nhai laïi
nhaïy caûm vôùi tính ñoäc cuûa molypden, ñöôïc theå hieän trong söï thieáu huït
ñoàng, cuøng vôùi taêng sulfate. Tyû leä ñoàng/molypden trong thöùc aên cho traâu
boø döôùi 2:1 ñaõ ñöôïc trình baøy nhö laø ñoäc toá tieàm taøng, nhöng caàn ñaùnh
giaù toång soá ñoàng vaø molypden taäp trung cuõng nhö söï huùt sulfate ñeå ñaùnh
giaù moät caùch chính xaùc toån thaát vôùi vieäc haïn cheá huùt molypden. Vieäc
theâm vaøo nöôùc thaûi khoaûng 0,41 mg Mo/ha ôû ñoä pH = 7,2, ñaõ daãn ñeán keát
quaû laø molypden taäp trung 94 mg/kg trong caây coû ba laù traéng vaø 2,4
mg/kg trong coû laøm thöùc aên gia suùc. Khi thí nghieäm boå sung ñeán 17 kg
Mo/ha ñaõ daãn ñeán keát quaû laø coù 31 mg Mo/kg trong coû ba laù ôû ñoä pH = 8.
Moät thí nghieäm khaùc, khi boå sung tro baèng 8% troïng löôïng ñaát ñaõ ñem laïi
44,6 mg Mo/kg trong coû ba laù traéng. Caùc döõ lieäu maø chuùng toâi thu thaäp
ñöôïc cuõng chöùng toû troàng caây gaàn nôi cheá bieán molypden ñaõ daãn ñeán söï
taäp trung molypden cao: 1016 mg/kg. Vì theá, oâ nhieãm kim loaïi molypden
laø vaán ñeà caàn tieáp tuïc nghieân cöùu.
5.10.3. Thallium (Tl)
Thallium laø moät nguyeân toá hieám vaø phaân taùn trong ñaù, öôùc tính
trong voû phong hoùa coù töø 0,5 – 1,0 mg/kg. Bieát raèng, söï tích tuï thallium laø
raát hieám, chæ nhöõng nôi coù nhieàu sulfur nhö ôû Thuïy Syõ, Yugosiavia,
Caucasus, trung taâm chaâu AÙ, Lieân Xoâ (cuõ). Haàu heát thallium thu ñöôïc
trong hoaït ñoäng noäi taïi cuûa traùi ñaát. ÔÛ daïng phaân taùn, theå ñoàng daïng

269
ngaãu nhieân, noù thay theá cho K trong khoaùng vaät, chaúng haïn nhö trong
mica, phenspat vaø khoaùng seùt. Coù raát ít thoâng tin cuï theå veà thallium
nhöng coù moät vaøi thoâng baùo, cho bieát treân maët ñaát coù khoaûng 0,06 – 0,5
mg/kg, trong thöïc vaät coù khoaûng 0,5 – 10 mg/kg.
Coâng nghieäp trong töông lai seõ söû duïng thallium raát nhieàu nhöng
hieän taïi ôû möùc ñoä raát nhoû. Ngöôøi ta söû duïng noù nhö moät chaát xuùc taùc cho
quaù trình toång hôïp chaát höõu cô vaø söû duïng noù trong chaát baùn daãn trong
ngaønh ñieän töû vaø coâng nghieäp. Noù cuõng coù theå duøng trong vieäc cheá taïo
saûn phaåm thuûy tinh ñaëc bieät vaø moät thaønh phaàn cuûa hôïp kim.
Thallium ñaõ ñöôïc duøng laøm thuoác tröø saâu vaø dieät caùc loaøi gaëm
nhaám nhöng bò caám vaøo giöõa thaäp nieân 1970. Öôùc tính coù khoaûng 10 – 12
taán trong 1970 treân toaøn theá giôùi vaø löôïng thallium hieän nay ñaõ giaûm
xuoáng coøn 0,5 taán. Tuy vaäy, toång soá thallium laáy ñöôïc töø coâng nghieäp thì
cao hôn nhieàu. Zitco (2000) cho raèng, khaû naêng oâ nhieãm thallium khoâng
phaûi töø caùc saûn phaåm coâng nghieäp maø töø chaát thaûi hay ñaát giaûi phoùng,
thallium ra khoâng khí ôû nhöõng baõi ñaát hoang.
Thallium laø saûn phaåm chính töø oáng khoùi keát hôïp vôùi sulfur coù trong
quaëng luyeän chì vaø keõm buïi khi chöùa töø 3500 mg/kg.
Thallium coù theå ñöôïc phoùng thích bôûi söï ñoát chaùy than ñaù. Coù moät
soá loaïi than coù theå chöùa khoaûng 0,7 mg/kg thallium vôùi ít nhaát laø 50%
ñöôïc phoùng thích ra khí quyeån vaø ñi vaøo ñöôøng hoâ haáp.
Ñöôïc bieát hieän nay coù khoaûng 180 taán/ naêm. Thallium ñöôïc tìm ra
töø daàu vaø laø moät trong 24 kim loaïi ñöôïc tìm thaáy baèng söï phaân tích quang
phoå cuûa daàu thoâ. Daàu cuûa Myõ vaø moät loaïi daàu thoâ cuûa Nga chöùa 0,4 –
0,5 mg/kg thallium. Möùc thaáp nhaát laø coù 90% kim loaïi chöùa daàu taäp trung
trong haéc ín vaø coøn laïi trong chaát ñoát daàu. Ñaù phieán seùt coù daàu chaéc chaén
coù chöùa treân 25,8 mg thallium/kg.
Veà vieäc cheá taïo kim loaïi tröôùc ñaây baèng quaù trình bay hôi, ôû nhieät
ñoä khoaûng 900 – 1400oC haàu heát thallium seõ bay hôi.
Toång soá thallium phaùt ra töø luyeän quaëng keõm raát khoù döï ñoaùn. Zitec
(2000) öôùc tính raèng 48 taán/naêm thallium coù maët trong keõm töï do.
Luyeän chì coù theå laø moâi tröôøng quan troïng phaùt thaûi thallium. Buïi
ñöôïc taùi sinh seõ hình thaønh cadmium, löôïng thallium taêng leân cuøng vôùi
löôïng cadmium. Ñieàu ñaùng lo ngaïi laø vieäc khoâng theå kieåm soaùt ñöôïc.
270
Vieäc phaùt thaûi thallium ra khoâng khí ôû loø luyeän quaëng chì coù theå laø nguoàn
gaây oâ nhieãm chính. Daàu MnUS coù chöùa haøng ngaøn mg/kg thallium vaø coù
khoaûng 140 taán thallium toûa ra töø buïi. Khoái haïch mangan tìm ñöôïc ôû ñaùy
ñaïi döông chöùa thallium ôû möùc ñoä phaàn traêm, thallium cuõng ñöôïc tìm
thaáy ôû nôi coù vaøng vaø moû vaøng, noù keát hôïp vôùi vaøng ôû nôi ñoå raùc hoang ôû
Utah (Myõ), Moät vaøi nhaø khoa hoïc cho raèng, treân theá giôùi coù khoaûng treân
2000 taán thallium hieän dieän. ÔÛ Myõ, coù theå coù treân 350 taán thallium thoaùt
ra moâi tröôøng maø chính yeáu laø töø chaát thaûi vaø luyeän quaëng.
Coù raát ít thoâng tin veà theå hoùa hoïc cuûa thallium ôû trong ñaát. Noù coù
theå laø Tl+ chuyeån töø daïng dung dòch sang daïng tinh theå, noù coù nhieàu trong
lôùp traàm tích. Ñaëc bieät laø löôïng giaûm maïnh trong moâi tröôøng nhieàu chaát
höõu cô, ôû ñieàu kieän oxy hoùa maïnh Tl+ töø dung dòch chuyeån thaønh Tl3+ bôûi
söï keát tuûa mangan hoaëc saét.
Nghieân cöùu môùi ñaây treân ñaát phuø sa phaùt hieän thallium ôû möùc ñoä
raát nhoû töø thieân nhieân. Haøm löôïng thallium nhieàu nhaát laø trong ñaát bò oâ
nhieãm, vaø ñöôïc tìm thaáy khi chieát töø acid acetic, NH4Cl, NH4NO3. Söï
taêng vuï muøa treân ñaát oâ nhieãm seõ loaïi boû moät tyû leä ñaùng keå thallium trong
ñaát trong quaù trình soáng cuûa quaàn theå thöïc vaät. Nhöõng nghieân cöùu lieân
quan ñeán thöïc vaät laøm saùng toû döõ kieän söû duïng thallium. Veà vieäc duøng
thallium trong baû dieät ñoäng vaät gaëm nhaám, Brooks (2000) cho raèng, vieäc
tieâu dieät loaøi gaëm nhaám daãn ñeán söï taøn phaù thöïc vaät xung quanh vaø söï taùi
sinh tieáp theo cuûa chuùng. Mc Murty (2001) ñaõ chöùng minh raèng, ôû trong
ñaát, möùc ñoä thallium khoaûng 35 mg/kg vaø neáu ôû 75 mg/kg, thuoác laù seõ bò
nguy hieåm vaø coù theå bò cheát; 1 mg/kg thallium coù theå gaây ñoäc ñeán chaát
dinh döôõng. Mc Cool (2002) cho raèng, keát hôïp sulfat thallium vôùi ñaát
muøn phuû caùt seõ laøm giaûm söï taêng tröôûng vuï muøa ôû löôïng 2,1 mg/kg vaø seõ
laø nguy haïi khi coù 8,5 mg/kg thallium. Crafts tìm thaáy chaát ñoäc thallium
aûnh höôûng maïnh ñeán ñoä phì cuûa ñaát vaø oâng cuõng nhaän thaáy ñaát seùt – muøn
thì voâ haïi ngay caû khi haøm löôïng thallium lôùn hôn 10.000 mg/kg. Vôùi moät
loaïi haït thöû nghieäm coù söï hôïp nhaát thallium, Harn (2002) cho raèng, neáu
theâm 5 – 10 mg/kg seõ coù lôïi cho söï phaùt trieån cuûa caây troàng. Chaát ñoäc taùc
ñoäng roõ raøng ôû 100 – 1000 mg/kg.
Nhöõng nghieân cöùu gaàn ñaây veà thallium ñoái vôùi caây troàng cho ta thaáy
raèng, noù laø yeáu toá hoaït ñoäng töø goác ñeán choài vaø löôïng thallium ñöôïc haáp thuï
bò taùc ñoäng maïnh bôûi söï hieän dieän cuûa kali. Ion Tl+ laø chaát hoaït ñoäng tích luõy

271
trong reã Hordium, nôi ion Tl3+ haáp thuï moät caùch thuï ñoäng, coù leõ do vieäc trao
ñoåi cation vaø söï khueách taùn.
Vieäc thöû nghieäm vôùi toaøn boä caây troàng cung caáp Tl3+ cho keát quaû
töông phaûn vôùi vieäc caét boû reã caây. Coù moät ít söï khaùc nhau trong "kieåu
haáp thuï" vaø “söï suy giaûm” cuûa hai theå thallium vaø keát quaû laø Tl3+ phaûi
qua söï giaûm Tl+ môùi ñöôïc haáp thuï.
AÛnh höôûng cuûa kali leân Tl+ haáp thuï laø ñaùng keå. Bôûi vì, caû hai
nguyeân toá coù baùn kính töông töï nhau vaø Tl+ coù theå thay theá K+ trong
nhieàu heä thoáng enzym, ñaëc bieät hôïp chaát N, K – ATP.
Thallium coù theå taùc ñoäng maïnh gaáp 10 laàn kali leân ATP cuûa caùc
ñoäng vaät coù vuù. Söï suy giaûm kali trong chaát dinh döôõng seõ taêng thallium
vaän chuyeån. Nhöng möùc ñoä trong caùc lôùp reã cuûa caû hai töông töï nhau.
Thöïc vaät ñöôïc cung caáp 25% kali ôû möùc ñoä thoâng thöôøng, möùc giôùi haïn vaãn
gaáp 100 – 200 laàn so vôùi löôïng thallium. Vì vaäy, vieäc giaûi thích chaát ñoäc
thallium döïa vaøo haønh vi cuûa kali coù theå deã daøng hôn.
Tl3+ xuaát hieän do ñöôïc haáp thuï bôûi reã caïnh tranh vôùi K+ vaø döïa vaøo
söï caïnh tranh naøy, ngöôøi ta thöïc hieän nghieân cöùu. Tuy nhieân, aùp löïc cuûa
thallium thaáp hôn K+.
Thallium taùc ñoäng ñoäc leân söï chuyeån hoùa caây troàng, bao goàm, söï
suy giaûm trong quaù trình quang hôïp vaø vaän chuyeån. Thallium ngaên caûn
hoaït ñoäng tieâu hoùa: chæ caàn 2 mg/l dung dòch seõ laøm suy giaûm hoaït ñoäng
ñöôøng tieâu hoùa ôû möùc ñoä leân ñeán 90%. Haït naûy maàm khoâng phaùt trieån
döôùi söï taùc ñoäng cuûa nitrat thallium. Möùc ñoä quy ñònh cho thallium trong
vieäc laøm giaûm söï phaùt trieån cuûa luùa maïch ñoâng xuaân laø 10%, töông ñöông
vôùi 0,5 mg/kg trong dung dòch caáy.
Haàu heát taøi lieäu maø chuùng toâi thu thaäp ñöôïc cho raèng, oâ nhieãm
thallium ôû CHLB Ñöùc trong khu vöïc keá caän vaø khu vöïc cheá taïo xi maêng
ôû Lenigerich laø do söû duïng quaëng Fe coù chöùa 0,03% laøm beâ toâng. Trong
nhieàu naêm coù khoaûng töø 3 – 5 mg thallium ñöôïc phoùng thích ra moãi ngaøy.
Nhieàu nghieân cöùu cho thaáy 80% ñòa phöông bò oâ nhieãm coù söï gia
taêng ure thallium. Thoâng thöôøng, thallium trong nöôùc tieåu ñoäng vaät coù
khoaûng 0,8 μg/l, nhöng ôû ñaây giaù trò naøy leân ñeán 76,5 μg/l.
Con ñöôøng chính thallium ñi vaøo cô theå laø qua da. Vieäc söû duïng
thöùc aên bò oâ nhieãm bôûi nhöõng vuøng gaàn nôi cheá taïo xi maêng cuõng gaây
ngoä ñoäc thallium.

272
 Moät soá lôùn ngöôøi daân bò beänh ñöôïc chaån ñoaùn laø coù lieân quan ñeán
thallium, bao goàm giaûm huyeát aùp, chöùng maát nguû vaø nhieàu beänh thaàn
kinh khaùc.
Thoâng baùo tieáp theo laø vieäc söû duïng rau quaû hay loøng ruoät cuûa ñoäng
vaät ôû ñòa phöông. Caây coâng nghieäp, caây baép caûi, cuû caûi vaø caây caûi daàu ñeàu
tích luõy ñaùng keå löôïng thallium töø ñaát ngay caû ôû möùc ñoä thaáp.
Nhöõng taùc giaû naøy ñaõ keát luaän raèng, ñaát chöùa döôùi 1 mg/kg ñöôïc
xem laø an toaøn. ÔÛ Thuïy Syõ löôïng thallium gaáp ñoâi (2 mg/kg) ñöôïc xem
nhö giôùi haïn treân ñoái vôùi ñaát noâng nghieäp.
Moät baùo caùo môùi ñaây ôû Nga (www.novo nauka) cho bieát, coù söï boäc
phaùt chaát ñoäc thallium ôû thaønh phoá Uksaiman cuûa Chermoresky, nhieàu cö
daân bò beänh ruïng toùc vaø beänh aûo giaùc, coù 160 tröôøng hôïp phaûi xöû lyù, do ñaát
thaønh phoá bò nhieãm naëng thallium; nguyeân nhaân coøn chöa ñöôïc roõ. Coù nhieàu
thoâng tin cho raèng, nhöõng nôi naøy chöùa chaát thaûi coâng nghieäp hoaëc duøng
thallium laøm chaát ñoát trong gia ñình hoaëc lieân quan caû hai.
ÔÛ mieàn Baéc Hy Laïp ñaõ phaùt hieän thaáy chaát ñoäc thallium coù trong ñoäng
vaät nhai laïi coù chöùa maãu chaát ñoäc thallium cuûa loaøi thöïc vaät. ÔÛ vuøng naøy coù
khoaûng 10 – 990 loaøi thöïc vaät coù tích luõy thallium, nhöng ôû ñaây khoâng coù
thoâng tin gì veà ñaát coù chöùa thallium.
5.10.4. Chrom (Cr) vaø nickel (Ni)
5.10.4.1. Giôùi thieäu
Chrom laø moät kim loaïi chuyeån tieáp cuûa khoái D thuoäc nhoùm VIb
cuûa baûng tuaàn hoaøn, coù soá nguyeân töû 24 vaø khoái löôïng nguyeân töû laø
51,996, coù naêm ñoàng vò phoùng xaï. 51Cr (chu kyø baùn raõ laø 27,8 ngaøy)
thöôøng ñöôïc duøng trong caùc thí nghieäm.
Kim loaïi chrom coù maøu xaùm vaø doøn, coù theå ñaùnh boùng toát. Noù
choáng laïi söï oxy hoùa neân ñöôïc duøng trong caùc hôïp kim choáng aên moøn.
Söï hieän dieän cuûa chrom trong hôïp kim cuõng laøm taêng ñoä cöùng vaø choáng
laïi söï aên moøn cô hoïc. Noù xuaát hieän ôû traïng thaùi oxy hoùa +3 vaø +6 trong
moâi tröôøng, cho duø Cr3+ beàn vöõng nhaát, baùn kính ion laø 0,052 – 0,053
nm cho Cr6+ vaø 0,064 nm cho Cr3+.
Nickel laø moät kim loaïi thuoäc nhoùm VIII cuûa baûng tuaàn hoaøn. Soá
nguyeân töû laø 28 vaø khoái löôïng nguyeân töû 58,71. Trong soá baûy ñoàng vò

273
phoùng xaï ñaõ bieát 63Ni (chu kyø baùn phaân raõ laø 92 naêm) ñöôïc duøng nhieàu
nhaát trong caùc nghieân cöùu ñaát – caây troàng. Ni coù theå xuaát hieän trong
moät soá traïng thaùi oxy hoùa nhöng chæ coù nickel (II) beàn vöõng treân daõy pH
roäng vaø ñieàu kieän oxy hoaù - khöû trong moâi tröôøng ñaát. Baùn kính ion cuûa
Ni (II) laø 0,065 nm (gaàn vôùi baùn kính ion cuûa Fe, Mg, Cu vaø Zn). Ñoäc
tính cuûa Ni ñöôïc theå hieän khi noù coù theå thay theá caùc kim loaïi thieát yeáu
trong caùc enzym vaø gaây ra söï ñöùt gaõy caùc ñöôøng trao ñoåi chaát trong cô
theå sinh vaät vaø ngöôøi.
5.10.4.2. Phaân boá vaø tính chaát cuûa chrom vaø nickel
– Trong ñaát vaø vaät lieäu goác
Noàng ñoä trung bình cuûa nikel trong ñaát treân theá giôùi laø 40 mg/kg,
phuï thuoäc raát nhieàu vaøo baûn chaát cuûa vaät lieäu goác. Ví duï nhö ñaát hình
thaønh treân sespentine coù theå chöùa 100 – 7000 mg/kg. Nguyeân nhaân chính
cuûa vieäc sinh tröôûng yeáu cuûa caây troàng treân ñaát sespertine vaãn coøn ñang
baøn caõi nhöng ai cuõng ñoàng yù laø nikel coù theå ñoäc haïi hôn chrom vaø cobalt
taäp trung vôùi löôïng töông ñoái lôùn. Ñoä ñoäc haïi vaø tyû leä N/Ca + Mg cao coù
theå laø nhaân toá chính giôùi haïn söï phaùt trieån cuûa caây troàng.
Baûng 5.13: Noàng ñoä cuûa Cr vaø Ni trong ñaát troàng (mg/kg)
Cr Ni Soá maãu
nghieân cöùu
Giaù trò Trung bình Phaïm vi Giaù trò Trung bình Phaïm vi

200 ⎯ ⎯ 40 ⎯ ⎯ 23

⎯ ⎯ 5–3.000 ⎯ ⎯ 10–800 27

⎯ 70 5–1.500 ⎯ 50 2–750 28

⎯ 6.3 ⎯ ⎯ 17 ⎯

⎯ 54 1–2.000 ⎯ 19 5–700 30

84 ⎯ 0.9–1.500 34 ⎯ 0,1–1.523 24

150 62 0.5–10.000 53 27 0,5–5.000 25

41 39 0.3–837 25 20 0,8–440 26

⎯ ⎯ ⎯ ⎯ 18 1–269 31

(Nguoàn Coln, 2000)

274
 – Vaät tö noâng nghieäp
Toång soá cuûa chrom vaø nickel cho vaøo ñaát do boùn phaân treân toaøn caàu
ñöôïc öôùc tính khoaûng töø 480 – 1.300 vaø 106 – 544.103 taán. Phaân boùn chöùa
nhieàu chrom hôn nickel, phaân phosphate coù nhieàu caû hai nguyeân toá treân.
Maëc duø löôïng chrom ñöa vaøo ñaát qua vieäc söû duïng phaân phosphate laø baát
thöôøng, noù vaãn hieän dieän trong ñaát döôùi daïng Cr (III) vaø khoâng coù khaû
naêng gaây ñoäc haïi.
– Söï laéng ñoïng trong khí quyeån
Toång löôïng chrom lôùn nhaát ñöôïc thaûi vaøo baàu khí quyeån döôùi daïng
caùc haït nhoû do caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi laø töø ngaønh coâng nghieäp
luyeän kim, ví duï: töø loø luyeän kim baèng hoà quang ñieän. Trong moät baûng
kieåm keâ veà söï thaûi khoâng khí cuûa Myõ, saûn xuaát chrom chöùa saét laø phaàn
quan troïng nhaát cuûa caùc ngaønh quan troïng naøy. Thaäm chí ngay sau ñôït
kieåm tra oâ nhieãm khoâng khí thì chaát thaûi öôùc tính laø 12.360 taán/naêm.
Moät nguoàn quan troïng nöõa cuûa chrom trong khí quyeån laø saûn xuaát
gaïch chòu löûa, thaûi ra 1.630 taán/naêm, theo saùt sau laø söï chaùy cuûa than ñaù
thaûi ra 1.564 taán/naêm. Saûn xuaát theùp thaûi ra 20 taán/naêm. Tuy nhieân, moät
nghieân cöùu gaàn ñaây keát luaän raèng: coâng nghieäp saét vaø theùp laø nguoàn
chrom do con ngöôøi thaûi ra lôùn nhaát treân toaøn caàu.
Nguoàn nickel lôùn nhaát do con ngöôøi laø vieäc ñoát chaùy nhieân lieäu vaø
daàu aên coøn dö, thaûi ra 26.700 taán Ni/naêm treân toaøn theá giôùi. Nickel taäp
trung trong khoùi thaûi ñoäng cô diesel laø 500–10.000 mg/lít. Daàu chöùa
nhieàu nickel hôn than ñaù vaø cuõng nhö chì, keõm vaø ñoàng. Ñaõ coù caùc chöùng
cöù veà vieäc noàng ñoä cuûa nickel giaûm daàn trong ñaát vaø coû cuøng vôùi khoaûng
caùch xa daàn caùc truïc loä chính. Ñoát chaùy than ñaù laø moät nguoàn thaûi quan
troïng, theo sau laø khai thaùc moû, luyeän kim, naáu chaûy nickel coù theå coù caùc
aûnh höôûng nghieâm troïng cho caùc vò trí gaàn caùc haàm moû vaø loø luyeän kim.
Ví duï: Sublbury ôû Ontario (Canada) vaø Clydach ôû South Wales (Anh).
Cuõng coù caùc nguoàn nickel vaø chrom lôùn trong töï nhieân hieän höõu trong
baàu khí quyeån. Ví duï, ñaát bò gioù cuoán, hoaït ñoäng nuùi löûa, chaùy röøng, buïi
sao baêng vaø muoái bieån ôû daïng buïi nöôùc hoaëc haït nhoû chöùa chrom.

275
Baûng 5.14: Öôùc tính toaøn caàu veà vieäc thaûi chrom vaø nickel vaøo khí quyeån
töø caùc nguoàn töï nhieân vaø do con ngöôøi vaøo naêm 1983
Nguoàn phaùt thaûi Cr Ni
Nguoàn do caùc hoaït ñoäng con ngöôøi:

– Ñoát than ñaù 292 – 19,63 3,38 – 24,15

– Ñoát daàu 0,45 – 2,37 11,00 – 43,14

Caùc ngaønh coâng nghieäp luyeän kim khoâng saét

– Khai thaùc moû 0,80

– Saûn xuaát chì 0,33

– Saûn xuaát ñoàng, nickel 7,65

– Saét vaø theùp 284 – 28,40 0,04 – 7,10

Vieäc ñoát raùc thaønh tro

– Thaønh thò 0,098 – 0,98 0,098 – 0,42

– Raùc, nöôùc thaûi 0,15 – 0,45 0,03 – 0,18

– Phaân phosphate ⎯ 0,14 – 0,69

– Saûn xuaát ximaêng 0,89 – 1,78 0,09 – 0,89

– Ñoát cuûi ⎯ 0,60 – 1,80

– Phöông tieän ñi laïi coù ñoäng cô ⎯ 0,9

Coäng 7,34 – 53,61 25,05 – 88,05

Trung bình 30,48 (36%) 55,65 (87%)

Nguoàn thieân nhieân

– Theå vaån trong ñaát 50 4,8

– Nuùi löûa 3,9 2,5

– Caây troàng ⎯ 0,82

– Chaùy röøng ⎯ 0,19

– Buïi sao baêng ⎯ 0,18

– Muoái bieån ⎯ 0,009

Coäng 53,9 (64%) 8,5 (13%)

Toång coäng chung 84,38 64,15

(Nguoàn: Nriagu vaø Pacyna, 1986; Schmidt vaø Andren, 1987)

276
 – Raùc coáng raõnh
Caùc kim loaïi töø caùc nguoàn töï nhieân, trong nhaø vaø coâng nghieäp coù
khuynh höôùng taäp trung vaøo caùc caën baõ höõu cô, caùc coâng trình xöû lyù nöôùc
coáng. Nickel coù maët trong nhieàu saûn phaåm nhö xaø phoøng: 100 – 700
mg/kg; boät giaët: 400 – 700 mg/kg vaø boät taåy: 800 mg/kg. Chrom ñöôïc thaûi
ra bôûi caùc hoaït ñoäng xi maï kim loaïi, ñieän phaân, saûn xuaát möïc, nhuoäm
thuûy tinh, söù saønh, keo daùn, thuoäc da, baûo quaûn goã, deät vaø caùc taùc nhaân
caûn trôû söï aên moøn trong nöôùc laøm nguoäi. Caû Cr (III) vaø Cr (VI) coù theå
hieän dieän trong caùc loaïi nöôùc naøy. Nriagu vaø Pacyna (1984) ñaõ öôùc löôïng
raèng, khoaûng 1,4 vaø 11.103 taán chrom vaø 5 – 22.103 taán nickel ñöôïc cho
theâm vaøo ñaát moãi naêm laø keát quaû cuûa vieäc thaûi buøn coáng treân toaøn caàu.
Möùc taäp trung chrom vaø nickel vaø nhieàu kim loaïi khaùc cöïc kyø lôùn
neáu chuùng nhaän buøn töø caùc vuøng ñoâ thò. Noàng ñoä trong ñaát ôû caùc noâng
traïi naøy ñöôïc bieåu dieãn ôû baûng 5.15, moät thí duï laø: nöôùc thaûi noâng traïi
Stoke Bardolph gaàn Nottingham (Anh), nôi maø 600 kg Ni/naêm ñöôïc thaûi
hôn 100 naêm trong buøn thaûi chöùa trung bình 550 mg Ni vaø 2.600 mg
Cr/kg ñaát khoâ cöùng.
Baûng 5.15: Noàng ñoä cuûa chrom vaø nickel trong buøn thaûi toaùn caàu (mg/kg
troïng löôïng khoâ)
Ñòa ñieåm Cr (giaù trò TB, Ni Soá maãu thí Tham khaûo
phaïm vi) (TB, phaïm vi) nghieäm

Ontario (Canada) 530 120 17 56

100 – 9,740 23 – 410

Anh vaø Wales 250 80 42 57

40 – 8,800 20 – 5,300

Anh vaø Wales 335 94 193 58

Myõ 1,290 190 16 39

169 – 14,000 36 – 562

Myõ 890 82 165 59

10 – 99,000 2 – 3,520
Thuïy Ñieån ⎯ ⎯ 93 60
20 – 40615 16 – 2,120

(Nguoàn: Nriagu vaø Pacyna, (1984))

277
 5.10.4.3. Moái quan heä ñaát – caây troàng
Noàng ñoä chrom ôû daïng saün coù raát nhoû trong caây troàng treân phaàn lôùn
loaïi ñaát. Chaúng haïn, caây soáng treân ñaát chöùa khoaùng serpentine ôû Great
Dyke Zimbabwe coù noàng ñoä chrom 77 mg/kg. Noàng ñoä cuûa chrom trong
caây troàng moïc treân buøn khoaùng vaø nhieàu kim loaïi chaát thaûi chrom ôû trong
khoaûng 10 – 190 mg/kg, nhöng noàng ñoä ñoäc coù theå tích luõy trong caây
troàng moïc treân chaát thaûi chromat trong ñoù daïng Cr (VI) hoøa tan troäi hôn
haún. Bartlett vaø James (1979), ñaõ tìm thaáy ñoäc toá Cr trong muø taït, luùa
maïch vaø coû linh laêng baèng caùch theâm Cr (III) vaøo ñaát aåm, nhöng ñaùng
chuù yù laø coù ít toån thöông do vieäc theâm Cr (III) vaøo ñaát khoâ. Coù söï khaùc
nhau giöõa Cr (VI) vaø Cr (III) trong ñaát öôùt.
Tuy nhieân, noàng ñoä chrom trong caây troàng nguõ coác moïc treân ñaát xöû
lyù buøn thaûi chöùa noàng ñoä chrom cao thì ít khi lôùn hôn möùc neàn, phaûn aùnh
daïng hôïp chaát höõu cô raát beàn vaø laéng tuï vôùi Cr (III). Söï taäp trung Ni trong
thöïc vaät moïc treân ñaát khoâng oâ nhieãm ôû trong phaïm vi 0,1 – 5 mg/kg. Caùc
giaù trò hôi cao hôn ñaõ ñöôïc tìm thaáy trong caây troàng moïc treân ñaát höõu cô
cao vaø moät soá loaïi caây röøng.
Moät nhoùm thöïc vaät coù khaû naêng tích luõy cao nickel. Ví duï, caây
seratia acuminata coù moät loaïi nhöïa maøu xanh chöùa 11% Ni.
Coù quan ñieåm thònh haønh laø Cr (VI) ñoäc haïi hôn laø Cr (III). Ví duï
Skeffington (1987) cho raèng, Cr (VI) laøm öùc cheá söï phaùt trieån cuûa caû reã vaø
choài cuûa caây luùa maïch non nhieàu hôn laø Cr (III) maëc duø ñaõ coù ghi chuù laø vieäc
haáp thuï chrom ôû daïng Cr (III) lôùn hôn daïng Cr (VI) ôû reã caây. Tuy nhieân, Mc
Grath (1992) giaûi thích, coù söï khaùc nhau ôû tính ñoäc haïi giöõa hai hình thaùi laø do
tính haáp thuï beà maët sinh hoïc ñaõ giaûm suùt nhieàu cuûa Cr (III) taïi nôi coù noàng ñoä
pH > 5. Trong thí nghieäm, khi ngöôøi ta ñieàu chænh caùc ñieàu kieän ñeå noàng ñoä
baèng nhau cuûa Cr (III) vaø Cr (VI), trong quaù trình troàng troït lieân tuïc thaáy raèng,
caû hai daïng ñeàu ñoäc haïi ñeán caây yeán maïch non trong ñoù, taïi caùc laàn kieåm tra
thì cho keát quaû laø söï öùc cheá söï phaùt trieån ôû reã do Cr (III) cao hôn Cr (VI). Tuy
nhieân, trong nhieàu tröôøng hôïp tính ñoäc haïi cuûa Cr (III) bieåu hieän khoâng roõ, tröø
tröôøng hôïp trong ñaát coù tính acid cao. Do ñoù, noùù ñöôïc xem laø töông ñoái khoâng
ñoäc. Nhöng Cr (VI) thì luoân ñoäc cho thöïc vaät. Tuy nhieân, anion (aâm löôïng töû)
chrom coù nhieàu hôn ôû pH cao. Muoán giaûm ñoäc Cr ngöôøi ta taêng daàn khaû naêng
bieán Cr (VI) thaønh Cr (III) ít ñoäc hôn baèng caùch theâm chaát höõu cô, moät tieán
trình xaûy ra töï nhieân trong haàu heát taát caû caùc loaïi ñaát.

278
 Chrom coù ñoäc tính cao ñoái vôùi ñoäng vaät vaø con ngöôøi. Ñoäc tính cuûa Cr
(VI) cao hôn nhieàu so vôùi Cr (III). WHO (Toå chöùc Y teá Theá giôùi) cho pheùp
noàng ñoä chrom toái ña trong nöôùc uoáng laø 0,05 mg/lít. Noàng ñoä cho pheùp Cr
(VI) cho nöôùc thaûi theo TCVN 5945 – 1995 laø 0,05 mg/lít ñoái vôùi nöôùc thaûi
ñöa vaøo nguoàn loaïi A hoaëc 0,1 mg/lít ñoái vôùi nöôùc thaûi ñöa vaøo nguoàn loaïi B.
Noàng ñoä Cr (VI) cho pheùp trong nöôùc sinh hoaït, nöôùc ngaàm, nöôùc bieån ven
bôø ñeàu laø 0,05 mg/lít.
Hieän nay, noàng ñoä chrom trong soâng vaø nöôùc bieån ôû Vieät Nam coøn
thaáp (noùi chung, coøn thaáp hôn 0,05 mg/lít trong nöôùc caùc soâng Meâ Koâng, Saøi
Goøn, Ñoàng Nai vaø nhoû hôn 0,02 mg/lít trong nöôùc bieån ven bôø).
Nikel gaây ung thö cho ngöôøi, kìm haõm söï phaùt trieån cuûa caây vaø aûnh
höôûng moâi tröôøng, ñaát, khoâng khí, nöôùc ...
Ví duï, ôû Thaønh phoá Hoà Chí Minh, nhaø maùy tole traùng keõm Posvina coù
nöôùc thaûi töø coâng ñoaïn, ræ seùt vaø maï coù löu löôïng khoâng lôùn (3 – 5 m3/24 giôø)
laïi chöùa nhieàu Zn, Fe, Cr3+ coù tính ñoäc haïi lôùn. Löôïng chrom toång soá laø 200
– 300 mg/lít nöôùc thaûi cuûa phaân xöôûng maï vaø nöôùc thaûi chung laø 100 – 120
mg Cr / lít, 100 – 120 mg Zn / lít, 10–20 mg Cu/lít vaø 1800 mg Cl /lít
Caùc phöông phaùp nhö ñieän phaân ñeå maï phuû Ni cuûa moät soá cô sôû
cuõng ñaõ gaây haïi ít nhieàu cho moâi tröôøng do tính ñoäc haïi cuûa noù khi tích
luõy trong ñaát.
5.10.5. Magnesium (Mg)
Keát quaû nghieân cöùu cho hay, ñaát chöùa nhieàu Mg2+ coù ñoäc tính cao. Caây
luùa coù theå haáp thuï Mg2+ baèng caùch trao ñoåi vôùi Ca2+ trong haït vaø trong reã,
giöõ cho tyû leä Ca2+ /Mg2+ luoân caân ñoái. Nhöng khi caây khoâng coù khaû naêng
cung caáp ñuû Ca nöõa thì Mg2+ trôû neân ñoäc cho caây. Gedroiz (1931) cho raèng,
caây yeán maïch vaø caây muø taït khoâng phaùt trieån ñöôïc trong ñaát chöùa Mg2+ ngay
ôû möùc trung bình. Vlamis vaø Jenny (1948) cuõng nhaän ñöôïc cuøng keát quaû thí
nghieäm treân caây rau dieáp troàng treân ñaát maën kieàm: Khi Ca2+ > 20% thì Mg2+
khoâng coù khaû naêng gaây ñoäc nöõa.
5.10.6. Boron (Bo)
Bo laø nguyeân toá ñoäc nhaát trong ñaát maën kieàm. Ngay ôû noàng ñoä thaáp
(vaøi ppm), Bo ñaõ gaây ñoäc cho nhieàu loaïi thöïc vaät. Caây aên traùi raát nhaïy caûm
vôùi Bo hoøa tan hôn caû Cl– vaø SO42–.

279
 Kelley vaø Browm (1928) chöùng minh raèng: gioáng cam, quyùt vaø caây
mooc chæ chòu ñöôïc noàng ñoä boron thaáp, chanh bò ngaû sang maøu vaøng cam vaø
tieáp theo bò ñoám hay chaùy laù, ruïng sôùm. Laù caây mooc bò taùc ñoäng cuûa boron
gaây ra söï chaùy laù vaø cheát moät phaàn boù maïch. Caây mooc seõ ñi theo moät chu
trình môùi cuûa laù khi muøa heø saép keát thuùc vaø giai ñoaïn môû ñaàu cuûa muøa thu;
coøn ôû caây chanh thì nhöõng laù naøy xuaát hieän ñaàu muøa xuaân. Ngoaøi ra, boron
coù khuynh höôùng tích tuï trong laù, nôi maø daáu hieäu cuûa thöông tích xaûy ra.
Eaton (1944) thaáy raèng, caây aên quaû laø nhöõng caây nhaïy caûm nhaát vôùi
boron. Nhieàu loaïi thöïc vaät ñaõ bò thöông vong khi trong dung dòch dinh döôõng
khoâng chöùa quaù 1–5 ppm boron. Trong khi cuû caûi ñöôøng vaø mía bò taùc ñoäng,
khi boron vöôït quaù 25 ppm. Coû linh laêng vaø caùc thöïc vaät khaùc coù theå chòu
ñöôïc noàng ñoä boron töø 10–15 ppm. Khi so saùnh nhöõng con soá naøy vôùi noàng
ñoä chlor, roõ raøng, boron laø nguyeân toá coù ñoäc tính cao hôn nhieàu.
Nhö vaäy, oâ nhieãm veà KLN trong ñaát, nöôùc, khoâng khí hieän nay ñaõ
laâm vaøo tình traïng ñaùng baùo ñoäng. Nhöõng hoaït ñoäng ñaùng chuù yù laø caùc
ngaønh coâng nghieäp khai khoaùng, luyeän kim, xi maï, taåy, deät, nhuoäm... OÂ
nhieãm KLN trong ñaát ñöôïc xem laø loaïi hình oâ nhieãm thaàm laëng tích luõy...
Khaéc phuïc taùc haïi ñöôïc xem laø nhieäm vuï chung cuûa nhaân loaïi. Caùc ban
ngaønh chuyeân traùch phaûi coù nhieäm vuï ngoài laïi baøn baïc, tính toaùn nhaèm
tìm ra giaûi phaùp thích hôïp sao cho hoaït ñoäng kinh teá phaûi luoân gaén vôùi
baûo veä moâi tröôøng, ñaëc bieät laø phuø hôïp vôùi ñieàu kieän kinh teá – xaõ hoäi
hieän nay cuûa ñaát nöôùc.

Caâu hoûi
1. Baïn haõy neâu moät soá nguoàn goác phaùt sinh kim loaïi naëng?
2. Nhöõng aûnh höôûng cuûa kim loaïi naëng ñoái vôùi cô theå con ngöôøi laø
gì?
3. Baïn haõy neâu caùc nguoàn gaây oâ nhieãm Cadmium vaø nhöõng aûnh
höôûng cuûa noù ñoái vôùi sinh vaät?
4. Baïn haõy neâu caùc nguoàn gaây oâ nhieãm Selenium (Se) vaø nhöõng aûnh
höôûng cuûa noù ñoái vôùi sinh vaät?
5. Baïn haõy neâu caùc nguoàn gaây oâ nhieãm ñoàng (Cu) vaø nhöõng aûnh
höôûng cuûa noù ñoái vôùi sinh vaät?
6. Baïn haõy neâu caùc nguoàn gaây oâ nhieãm Arsenic (As) vaø nhöõng aûnh
höôûng cuûa noù ñoái vôùi sinh vaät?

280
 7. Baïn haõy neâu caùc nguoàn gaây oâ nhieãm thuûy ngaân vaø nhöõng aûnh
höôûng cuûa noù ñoái vôùi sinh vaät?
8. Baïn haõy neâu caùc nguoàn gaây oâ nhieãm chì vaø nhöõng aûnh höôûng cuûa
noù ñoái vôùi sinh vaät?
9. Baïn haõy neâu caùc nguoàn gaây oâ nhieãm Mangan vaø Cobal vaø nhöõng
aûnh höôûng cuûa noù ñoái vôùi sinh vaät?
10. Baïn haõy neâu caùc nguoàn gaây oâ nhieãm keõm (Zn) vaø nhöõng aûnh
höôûng cuûa noù ñoái vôùi sinh vaät?

Taøi lieäu tham khaûo

1. LEÂ TRÌNH, Quan traéc vaø oâ nhieãm moâi tröôøng nöôùc, Nhaø xuaát baûn
Khoa hoïc vaø Kyõ thuaät, Haø Noäi, 1997.
2. VUÕ ÑÌNH HAÛI, NGUYEÃN LONG, Nhöõng nhieãm caáp thöôøng gaëp,
Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø Kyõ thuaät, Haø Noäi, 1978.

281
 CHÖÔNG 6

ÑOÄC TOÁ SINH HOÏC

(TOXIN)
6.1. KHAÙI NIEÄM VEÀ ÑOÄC TOÁ SINH HOÏC
Trong cô theå ñoäng, thöïc vaät ñoâi khi coù chöùa moät soá loaïi ñoäc toá naøo
ñoù ñoái vôùi caùc sinh vaät khaùc, caùc ñoäc toá naøy sinh ra trong quaù trình soáng,
sinh tröôûng vaø phaùt trieån cuûa chuùng.
Tuy nhieân, tính ñoäc gaây neân tuøy thuoäc vaøo söùc chòu ñöïng cuûa töøng
cô theå soáng rieâng bieät vaø haøm löôïng ñoäc chaát bò nhieãm. Coù theå ñoäc chaát ôû
noàng ñoä ñoù gaây haïi cho sinh vaät naøy maø khoâng haïi ñoái vôùi sinh vaät khaùc.
ÔÛ haøm löôïng naøo ñoù ñoäc toá gaây ñoäc haïi nhöng ñoâi khi vôùi haøm löôïng nhoû
nhaát ñònh, ñoäc toá laïi coù lôïi cho cô theå sinh vaät.
Ñoái vôùi moät soá loaøi vi khuaån vaø sieâu vi khuaån cuõng vaäy, trong quaù
trình soáng vaø hoaït ñoäng, chuùng saûn sinh ra moät soá ñoäc toá gaây haïi cho moâi
tröôøng vaø laø nguyeân nhaân cuûa nhieàu loaïi beänh cuûa ngöôøi vaø ñoäng vaät.
Ngöôøi ta thöôøng goïi ñoäc toá sinh hoïc (biotoxity) laø nhöõng chaát maø
chæ caàn moät löôïng töông ñoái nhoû ñöa vaøo cô theå laø coù theå gaây beänh hoaëc
cheát. Nhöõng chaát ñoäc gaây taùc duïng ñoù vôùi löôïng döôùi 5 gram goïi laø chaát
ñoäc maïnh vaø döôùi 1 gram laø chaát ñoäc cöïc maïnh.
Vieäc xaùc ñònh lieàu löôïng gaây cheát raát khoù vì coù nhieàu yeáu toá aûnh
höôûng ñeán sinh vaät nhö : daïng ñoäc toá (theå loûng, khí hay boät …), ñöôøng
xaâm nhaäp vaøo cô theå (tieâu hoùa, hoâ haáp, qua da…), ngoaøi ra coøn phuï thuoäc
vaøo theå traïng cuûa cô theå (khoûe maïnh, suy yeáu, luùc no, luùc ñoùi…).
Khaùi nieäm ñoäc toá: laø chaát ñoäc do sinh vaät taïo ra, ñaëc bieät laø caùc vi
sinh vaät gaây beänh, coù taùc duïng khaùng vieâm baèng caùch taïo ra khaùng theå.
Tuøy theo tính chaát vaø nguoàn goác, ngöôøi ta phaân loaïi nhö sau:
- Bactogein: laø loaïi ñoäc toá daïng tinh theå do moät loaïi vi sinh vaät bacillus
thuringienes trong quaù trình soáng saûn sinh ra, coù taùc duïng gieát saâu haïi.
- Ñoäc toá naám (mycotoxin): laø chaát ñoäc do naám taïo ra, thöôøng coù
trong thöïc phaåm.

281
 - Ñoäc toá vi khuaån (bacterotoxin): laø chaát ñoäc daïng protein do vi
khuaån tieát ra ñeå choáng laïi caùc chuûng vi khuaån khaùc trong quaù trình ñaáu
tranh sinh toàn cuûa chuùng.
- Exotoxin: laø ñoäc chaát do vi sinh vaät tieát ra, thöôøng xuaát hieän
trong ñoäng vaät, gaây neân moät soá beänh ôû ngöôøi nhö uoán vaùn, baïch haàu… vaø
moät soá hình thöùc ngoä ñoäc khaùc.
- Ngoaïi ñoäc toá: laø nhöõng ñoäc toá (toxinelement) do sinh vaät gaây ra,
nhìn chung chuùng laø caùc ñoäc toá protein, keùm chòu nhieät (ngoaïi tröø ñoäc toá
aûnh höôûng ñöôøng ruoät cuûa vi sinh vaät staphylococcus).
- Noäi ñoäc toá: laø nhöõng ñoäc toá do phaàn vaät lieäu cuûa thaønh teá baøo vi
sinh. Ñoäc toá chuû yeáu do lipid gaây toån thöông baïch caàu vaø gaây soát cho cô
theå. Ñoäc toá trong cô theå sinh vaät hoaëc do sinh vaät tieát ra trong quaù trình
soáng thöôøng ñöôïc hình thaønh do nhieàu nguyeân nhaân. ÔÛ ñaây chæ nghieân
cöùu caùc daïng ñoäc toá töï saûn sinh trong quaù trình soáng, töï veä cuûa sinh vaät
vôùi moâi tröôøng soáng, quaù trình sinh lyù cuûa cô theå sinh vaät tieát ra.

6.2. ÑOÄC TOÁ ÑOÄNG VAÄT

Ñoäc toá do ñoäng vaät tieát ra ñöôïc chia laøm boán nhoùm ñoäc chính: ñoäc
toá coù tính acid cao, ñoäc toá coù tính kieàm, ñoäc toá coù haøm löôïng vitamin cao,
ñoäc toá protein ñoäc.
Sau ñaây laø nhöõng ví duï cuï theå.
6.2.1. Nhöïa coùc
Chaát ñoäc taäp trung nhieàu ôû hai beân maét goàm coù: bufogin, bufotagin,
bufotoxin, bufotenin, bufotionin.
Bufotoxin laø moät chaát daïng tinh theå, khoâng tan trong nöôùc, este,
axeton, ít tan trong röôïu, tan trong pyridin, methyl. Thòt coùc khoâng ñoäc
thaäm chí raát boå döôõng nhöng da coùc vaø toaøn boä gan, ruoät, tröùng ñeàu raát
ñoäc, gaây ngoä ñoäc cho ngöôøi aên. Tuyeán tieát nhöïa ñoäc naèm trong nhöõng veát
saàn suøi treân da coùc, chuû yeáu laø bufotoxin coù taùc duïng treân tim, laøm tim
ñaäp chaäm laïi vaø ngöng haún. Nhöïa coùc dính vaøo da gaây roäp da, lôû loeùt;
neáu ñeå nhöïa coùc dính vaøo maét, maét seõ bò söng ñau vaø bò toån thöông, gaây
muø. Nguy hieåm hôn laø ñoái vôùi baøn tay bò xaây xaùt, thöông toån, nhöïa coùc
dính vaøo khieán chaát ñoäc seõ ñi thaúng vaøo trong maùu, nguy hieåm khoù löôøng
vaø raát nhanh.

282
 6.2.2. Noïc raén
a) Giôùi thieäu
Raén laø loaøi boø saùt khoâng chaân, nhoùm maùu laïnh. Treân theá giôùi hieän
nay coøn toàn taïi khoaûng 2700 loaøi raén, trong ñoù 15% laø loaøi coù noïc ñoäc,
taäp trung ôû vuøng nhieät ñôùi. Vieät Nam coù khoaûng treân 100 loaøi, trong ñoù
18 loaøi raén ñoäc soáng treân caïn vaø 13 loaøi raén ñoäc soáng döôùi nöôùc.
b) Ñoäc tính
Möùc ñoä ñoäc haïi cuûa veát caén tuøy thuoäc vaøo tính ñoäc cuûa töøng loaïi
raén vaø keå caû khi raén ñang ñoùi hay no. Treân theá giôùi coù khoaûng 30.000 -
40000 ngöôøi cheát/naêm vì raén caén.
- Nhöõng chaát ñoäc chính cuûa noïc, nhöõng chaát ñaõ keùo theo caùi cheát
cuûa naïn nhaân, goàm coù hai loaïi:
• Chaát ñoäc vôùi heä thaàn kinh hay neurotoxin, maø theo Calmette
(2000), chuùng huûy hoaïi caùc chöùc naêng cuûa trung taâm hoâ haáp vaø daãn ñeán
caùi cheát do ngöøng hoâ haáp. Coøn theo Arthrus (1998) thì, ngöôïc laïi, chaát
ñoäc naøy töông töï nhö cuararô, noù taùc ñoäng leân caùc ñaàu muùt cô cuûa caùc
thaàn kinh vaän ñoäng vaø laøm taêng boä nhaïy caûm, noù gieát caùc cô hoâ haáp bôûi
söï laøm lieät ngoaïi vi chöù khoâng phaûi bôûi lieät trung khu.
• Chaát ñoäc cuûa maùu hay hemorrhazin, noù laøm ñoâng, laøm tan raõ maùu
vaø phaù huûy caùc thaønh maïch maùu; ngoaøi ra, noù coøn taïo ra nhöõng roái loaïn
do vieâm taïi choã.
- Taát caû nhöõng noïc ñoäc ñeàu coù chöùa caû ñoàng thôøi neurotoxin vaø
hemorrhazin nhöng vôùi tæ leä khaùc nhau.
- Nhö ta ñaõ bieát, noïc raén coù theå laøm tan hoàng caàu theo cô cheá do
Flexner vaø Noguchi tìm ra, hoàng caàu cuûa nhieàu loaøi ñoäng vaät ñöôïc röûa
nhieàu laàn cho heát huyeát töông, khi cho keát hôïp vôùi noïc raén hoå mang hoaëc
caïp nong thì khoâng bao giôø tan ñöôïc nhöng neáu cho theâm moät ít huyeát
thanh töôi hay chaát lôxin thì tan heát.
- Nhöõng noïc raén thuoäc loaïi 200 toxima coù theå chöùa caùc chaát ñoäc
nhö: ophiotoxine, crotalotoxin laø nhöõng chaát khoâng chöùa N2 vaø khoâng coù
hoaït chaát protiec. Chaát crotalotoxin (C34H54O21) coù trong noïc raén crotalus
adamanteus. Chaát ophiotoxin hay cobratoxin (C17H26O10) laø chaát ñoäc cuûa
raén hoå mang naja tripudians, maøu traéng hay vaøng nhaït, tan trong nöôùc.
Ngoaøi ra, coøn coù daïng ñoäc toá ankaloid goïi laø monocrotalin (C16H23O6N).

283
 - CH3 –CH–C–CH2–CO–CH–CH–C–CH3
O HC N CH2
CH3 –CH-CO CH CH2

(Ñoäc toá monocrotalin)

c) Ñoä ñoäc cuûa noïc
- Noïc raén coù ñoä ñoäc khaùc nhau tuøy theo töøng loaøi. Ñoä ñoäc cuûa raén
luïc Vipera chæ baèng 1/20 ñoä ñoäc cuûa noïc raén hoå mang. 0,5% mg noïc khoâ
cuûa moät con raén hoå mang gieát cheát moät con thoû naëng 1 kg. Ñoä nhaïy cuûa
töøng loaïi ñoäng vaät khaùc nhau ñoái vôùi noïc raén khoâng tyû leä vôùi troïng löôïng
cuûa chuùng. Theo Calmette (1908), 1 gram noïc raén hoå gieát cheát 1250kg
choù, 1400kg chuoät, 2000kg thoû röøng, 2500kg chuoät cobay, 833kg chuoät
nhaét, 20000kg ngöïa. Neáu töông öùng vôùi ngöôøi cho laø trung gian giöõa choù
vaø ngöïa, Calmette chaáp nhaän laø 1 gam noïc khoâ cuûa raén hoå mang coù theå
laøm cheát 10000kg cô theå ngöôøi hoaëc 166 – 167 ngöôøi coù troïng löôïng
trung bình 60kg.
- Ñoä ñoäc cuûa noïc cuõng thay ñoåi ôû cuøng moät loaøi raén ñoäc, noù nhaïy
hôn sau khi raén loät xaùc hoaëc sau khi nhòn aên keùo daøi.
- Söï nghieâm troïng cuûa veát caén dó nhieân tyû leä vôùi löôïng ñoäc ñaõ
truyeàn: moät con raén ñaõ caén lieân tieáp nhieàu laàn seõ thaûi daàn noïc ra vaø
nhöõng veát caén sau cuøng khoâng ñaùng sôï.
d) Moät soá raén ñoäc ñieån hình
+ Raén hoå chuùa: coøn goïi laø ñaïi nhaõn xaø hay “king cobra”.
- Teân khoa hoïc: ophiophagus gunther, hoï raén hoå elapidae.
- Ñaëc ñieåm: thaân lôùn, daøi treân 4m, löng coù maøu vaøng luïc hay naâu,
ñoâi khi coù maøu ñen chì hoaëc löng coù aùnh baïc. Coù khaû naêng baïnh
coå ngaång cao ñaàu tôùi 1,5m; coù khaû naêng phun noïc.
- Phaân boá: vuøng nhieät ñôùi aåm Vieät Nam, AÁn Ñoä.
- Nôi ôû: nôi aåm öôùt quanh hoà ao, buïi raäm, trong hoác caây lôùn.
- Taäp tính: kieám aên ñeâm; aên gaø, vòt, chuoät hay caùc loaïi raén khaùc.
- Gaây haïi: ñau, da bò baàm tím, ngaït thôû roài cheát. Lieàu gaây cheát: 12
mg noïc gieát cheát 1 ngöôøi 50 - 60 kg.

284
+ Raén caïp nia: coøn goïi laø mai gaàm baïc, ñen traéng, hoå löûa.
- Teân khoa hoïc: bungarus candidus linne, hoï raén hoå: elapidae.
- Ñaëc ñieåm: raén lôùn, thöôøng daøi treân 1m, löng coù nhöõng khoang
ñen hay naâu xen keõ vôùi nhöõng khoang traéng, giöõa soáng löng coù
haøng vaûy hình luïc giaùc.
- Phaân boá: khaép nôi.
- Nôi ôû: soáng trong hang buïi raäm quanh bôø hoà, ñaàm, soâng…
- Thöùc aên: aên caùc loaøi raén khaùc.
- Sinh saûn: ñeû 6 - 10 tröùng/laàn.
- Noïc ñoäc: crotalotoxin C34H54O21; ophotoxin C17H26O10; monocrotalin
C16H23O6N.
- Laâm saøng: khi bò raén caïp nia caén luùc ñaàu khoâng thaáy ñau, thaáy
teâ, choã caén khoâng bò söng, khoâng maøu nhöng thòt co giaät, nhieãm
ñoäc tôùi ñaâu co giaät tôùi ñoù, ñau buïng roài ngaït thôû gaây ñoäc thaàn
kinh, xuaát huyeát vaø daãn ñeán töû vong.
- Lieàu gaây cheát: laø loaïi raén ñoäc nhaát, 1,5 mg noïc ñoäc gaây cheát
ngöôøi coù troïng löôïng 50 - 60 kg.
- Caùch cöùu chöõa khi bò raén caén: raïch veát caén naën cho chaûy maùu,
garoâ, duøng huyeát thanh.
+ Raén luïc ñaàu ñen
- Teân khoa hoïc: azemiops feae boulenger, hoï raén luïc viperidae.
- Ñaëc ñieåm: raén ñoäc nhoû, thöôøng daøi treân 0,5m, thaân maøu ñen coù
vaïch ngang maøu traéng hoàng, laø loaïi raén hieám gaëp, chaäm chaïp.
- Phaân boá: khaép nôi
- Nôi ôû: soáng trong nöôùc, vuøng nuùi cao.
- Thöùc aên: aên caùc loaøi thuù nhoû, chuoät, chim…
- Sinh saûn: ñeû 8 - 12 tröùng/laàn, con meï canh giöõ cho tôùi khi nôû.
- Laâm saøng: khi bò caén thaáy ñau, phaù huûy caùc moâ ôû veát caén xung
quanh, huûy hoaïi cô tim, thaän vaø phoåi, gaây ñoäc maùu laø chuû yeáu.
- Lieàu gaây cheát: 50 - 100 mg noïc ñoäc gaây cheát ngöôøi coù troïng
löôïng 50 - 60 kg.

285
 6.2.3. Thaèn laèn Gila monster (heloderma)
a) Giôùi thieäu
Gila monter loaøi thaèn laèn coù ñoäc duy nhaát soáng trong sa maïc taây
nam Myõ, baéc Mexico. Noù coù caùc raõnh nhoû tröôùc raêng mang noïc ñoäc.
b) Ñoäc tính
Töông ñöông noïc raén. Nhieãm ñoäc gaây haïi gioáng nhö raén ñeo
chuoâng caén.
c) Trieäu chöùng
Buoàn noân, söng taáy veát thöông, xanh xao, hoâ haáp keùm, yeáu daàn.
d) Ñieàu trò: gioáng nhö ñieàu trò raén caén.
6.2.4. Ñoäc toá cuûa ong
a) Taäp tính sinh hoïc
Ong taán coâng laø söï baát ñaéc dó ñeå traû ñuõa vaø töï veä, neáu khoâng ai treâu
choïc thì noù khoâng bao giôø taán coâng. Coù theå noùi, ong laø loaøi coù “tính caûnh
giaùc cao”, baát kyø luùc naøo cuõng coù ong gaùc cöûa. Nhöõng con naøy toû ra lanh
lôïi, kieåm soaùt moïi haønh vi cuûa keû laï vaø ngay caû nhöõng con ñoàng nghieäp
vôùi noù: ong gaùc cöûa khoâng phaûi laø chuyeân nghieäp nhö moái. Khi gaùc cöûa,
noù theå hieän ñaày ñuû quyeàn löïc cuûa mình, nhöng luùc trôû laïi laøm ong thôï thì
laïi chòu söï kieåm soaùt chaët cheõ cuûa lính gaùc môùi. Ong voø veõ coù baûn naêng
töï veä cao nhaát. Luùc naøo con ong canh cöûa cuõng soi roïi boán phía nhö moät
ñaøi rada. Coù moät daáu hieäu khaû nghi naøo löôùt ngang qua toå, noù ñeàu phaùt
hieän ra ngay.
b) Ñoäc toá
Haïch ñoäc vaø ngoøi ñoát coù nhieàu gai saéc nhoïn naèm phía sau cuûa buïng
ong. Töø ngoøi ñoát coù hai raõnh thoâng vôùi hai tuyeán khaùc nhau: moät tuyeán
mang tính acid vaø moät tuyeán mang tính kieàm roõ reät. Khi chæ coù acid tieát
vaøo ngoøi ñoát thì con vaät bò ong ñoát chæ bò teâ lieät chöù khoâng nhöùc nhoái.
Nhöng khi taán coâng keû thuø hung aùc thì noïc cuûa ong goàm dòch tieát cuûa caû
hai tuyeán kieàm vaø acid. Noïc naøy nhöùc buoát ñeán noãi voi vaø hoå cuõng chòu
khoâng noåi.
Noïc ong laø moät chaát loûng saùnh, khoâng maøu, thaønh phaàn hoùa hoïc raát
phöùc taïp, goàm albumin, chaát môõ, hôïp chaát höõu cô phaân töû löôïng thaáp, caùc

286
acid amine nhö xystrine, lysine, arginine, glicocol, alanine, methionine,
acid nucleic, glutamic, treonine vaø chuû yeáu laø Melitine. Melitine beàn
vöõng trong moâi tröôøng acid maïnh vôùi nhieät ñoä, nhöng laïi tan trong kieàm.
Vì vaäy, khi bò ong chích, ngöôøi ta boâi voâi vaøo giaûi ñoäc. Melitine laøm tan
hoàng caàu, co caùc cô trôn, haï huyeát aùp, phong beá moät ñoaïn thaàn kinh trung
öông. Men hialurodinaza laøm tan caùc lieân keát, taêng lan truyeàn noïc. Men
phoát pholipaza phaân huûy texitin taïo ra moät lisoxitin.
Noïc ñoäc vaø maøu saëc sôõ cuûa ong coù moái lieân quan vôùi nhau. Maàu
saéc loang loå aáy nhö ñeå taêng theâm oai phong cuûa noïc ñoäc.
Ong coù pheromone gioáng nhö tín hieäu cuûa ngöôøi thoåi keøn leänh, coù
taùc duïng laøm cho caû ñaøn ôû vaøo tö theá saün saøng chieán ñaáu. Hoïa hoaèn laém
khaùch khoâng môøi maø ñeán môùi coù theå thoaùt khoûi ñaùm lính gaùc ñaõ ñöôïc
baùo ñoäng, maø khoâng nhaän ñöôïc moät löôïng khaù lôùn noïc ñoäc. ÔÛ veát ñoát,
nhöõng con ong giaän döõ coøn phun leân moät chaát coù muøi chuoái. Ñònh höôùng
theo muøi ñoù, haøng traêm con ong khaùc lao ñuoåi theo naïn nhaân vaø ñoát
theâm. Trong moãi lieàu noïc ong coù chöùa khoaûng 10-6 gam isoamilaxetate ñuû
ñeå trong voøng 10 phuùt baùo cho caû gia ñình ong bieát nôi ôû cuûa teân bieät kích
thuø ñòch. Maëc duø sau khi maát vuõ khí con ong seõ cheát, khi nhaän ñöôïc tín
hieäu baùo ñoäng, chuùng vaãn voäi vaõ ñeán cöùu trôï.
Ong voø veõ laïi khaùc. Tröôùc khi taán coâng, chuùng phun leân keû thuø
nhöõng gioït noïc ñoäc coù troän laãn pheromone baùo ñoäng. Nhöõng con ong
cuøng ñaøn hung haêng xoâng vaøo ñoát khoâng thöông tieác naïn nhaân.
6.2.5. Noïc ñoäc cuûa kieán
a) Giôùi thieäu
Nhieàu loaøi kieán cuõng söû duïng tín hieäu hoùa hoïc nhö ong. ÔÛ moät soá
loaøi kieán, tín hieäu cuûa pheromone baùo ñoäng gaây ra cuoäc boû chaïy hoaûng
loaïn, ôû moät soá loaøi khaùc thì ngöôïc laïi – loøng mong muoán chieán ñaáu vôùi
keû thuø. Nhöõng chieán só beù nhoû duõng maõnh töï veä vaø hôn theá nöõa, chuyeån
sang taán coâng.
Nhöõng taäp ñoaøn kieán letogennys chinensis ôû Sri Lanka chuû yeáu soáng
baèng nhöõng con moái thôï vaø moái coù caùnh. Nhöõng trinh saùt vieân phaùt hieän
ra moài voäi vaøng baùo tin ñoù cho ñoàng toäc baèng caùch leâ buïng vôùi caùi voøi
chaâm tuoát traàn treân maët ñaát vaø nhôø tuyeán gianeâ vaø tuyeán ñoäc ñeå laïi daáu
veát coù muøi. Sau ñoù, kieán trinh saùt daãn ñaàu moät baày kieán thôï saün saøng taán

287
coâng caùc baïn laùng gieàng. Neáu xaûy ra chuyeän khoâng löôøng tröôùc ñöôïc vaø
kieán trinh saùt khoâng theå trôû thaønh ngöôøi daãn ñöôøng cho caû nhoùm ñöôïc thì
sau ít phuùt hoang mang, nhöõng con kieán töï mình coù theå theo daáu veát ñeå
laïi cho chuùng maø tìm ra ñöôïc naïn nhaân.
b) Ñoäc tính
Chaát tieát cuûa tuyeán gianeâ giuùp cho coân truøng huy ñoäng löïc löôïng,
coøn chaát tieát cuûa tuyeán ñoäc goàm caùc acid phocmic.
Con caøo caøo, deá hay con chuoàn chuoàn thaáy ngöôøi ñeán gaàn thì voäi
taåu thoaùt, nhöng con kieán löûa solenopis beù nhoû chöa ñaày moät milimet laïi
daùm xoâng vaøo ñòch thuû maëc duø noù chaúng thaáy hình daùng maët muõi cuûa
ñòch thuû.
Khoâng phaûi bao giôø pheromone baùo ñoäng cuõng laø tín hieäu ñeå chaïy
troán hay taán coâng. Phaàn nhieàu chuùng maõ hoùa thoâng tin phöùc taïp hôn vaø laø
hoãn hôïp cuûa nhieàu chaát. Kieán khaâu laù, moãi khi xuaát hieän thieân ñòch,
truyeàn tín hieäu baùo ñoäng baèng hoãn hôïp caùc pheromone taïo thaønh bôûi boán
loaïïi hydratcacbon chöùa oxy, cho pheùp nhöõng con kieán coù ñoä nhaïy caûm
khaùc nhau coù theå caûm nhaän ñöôïc. Ñeå ñöa kieán vaøo tình traïng saün saøng
chieán ñaáu, coù theå taùc ñoäng leân chuùng baèng alñeâhit 1–hexanal; coøn ñeå duï
chuùng tôùi chieán tröôøng caàn phaûi duøng ñeán coàn 1–hexanol. Ñeå kích thích
chuùng taán coâng laïi thieân ñòch phaûi caàn 2–bulit–2–octenal. Coøn hôïp chaát
phaàn thöù tö 3–unñecanon taùc ñoäng leân coân truøng ñoàng thôøi vôùi chaát hôïp
phaàn thöù hai nhö laø tín hieäu ñeå ñònh höôùng ôû cöï ly gaàn. Khi taán coâng keû
thuø, nhôø taùc ñoäng cuûa caùc muøi, kieán gaây ra nhöõng phaûn öùng haønh vi theo
moät thöù töï nhaát ñònh, baûo ñaûm phoøng thuû chaéc chaén ñoái vôùi khaùch khoâng
môøi maø ñeán.
- Kieán cuõng ñoùng vai troø thieân ñòch khi taán coâng moài. Söû duïng nhöõng
pheromone huy ñoäng, nhöõng con coân truøng ñoù tieán haønh taán coâng coù toå chöùc
vaøo taäp ñoaøn naïn nhaân cuûa mình. Ñeå moái khoâng nghe troäm ñöôïc thoâng tin
cuûa chuùng theo ñieän tín hoùa hoïc, kieán nguïy trang nhöõng tín hieäu ñoù baèng
caùch thay ñoåi caáu truùc hoùa hoïc cuûa caùc pheromone nhôø chuyeån töø anñeâhit
aliphatic sang loaïi coàn töông öùng. Phaûn öùng hoùa hoïc naøy xaûy ra trong cô theå
kieán raát nhanh.
- Trong cuoäc ñaáu tranh sinh toàn, nhöõng coân truøng khoâng chæ söû duïng
nhöõng chaát baùo hieäu söï nguy hieåm, maø caû nhöõng phöông tieän baûo veä ñaëc

288
bieät thuoäc loaïi chaát coù muøi nhaát ñònh. Nhöõng chaát ñoù coù taùc ñoäng xua
ñuoåi, gaây ñoäc coù khaû naêng laøm teâ lieät taïm thôøi hay thaäm chí gaây töû vong
cho coân truøng, loaøi nheän, cuõng nhö moät soá sinh vaät khaùc nöõa. Theo phaân
loaïi cuûa Ia. Ñ. Kirsennlat (1996) thì nhöõng chaát aáy coù teân chung laø amion,
coøn vuõ khí saên baét hoùa hoïc laø progapton.
Acid formic cuûa caùc cö daân trong toå kieán khoâng chæ giuùp chuùng töï
veä maø coøn ñeå taán coâng coân truøng khaùc. Phaân tích nhöõng chaát chöùa trong
tuyeán ñoäc cuûa caùc loaøi kieán khaùc nhau, caùc nhaø khoa hoïc thaáy coù caùc
hydrocacbon, acid izovaleric vaø propanoic, anñeâhit, xeton, lacton,
tecpenoit vaø caû nhöõng hôïp chaát coù hoaït tính tröø saâu vaø saùt truøng nöõa.
Söï khaùc nhau veà caáu truùc cuûa nhöõng phaân töû coù muøi do kieán toång
hôïp ñöôïc coøn ñaët moät soá coân truøng naøy vaøo theá coù lôïi. Ví duï, kieán “keû
troäm” söû duïng alkaloid coù kieán truùc bieán daïng, vôùi hai muïc ñích: moät
maët, nhöõng hôïp chaát naøy ñoùng vai troø chaát töï veä nhö cuûa kieán löûa, maët
khaùc, laøm chaát xua ñuoåi ñoái nhöõng loaïi coân truøng khaùc. Nhö nhöõng
phenomone naøy, kieán keû troäm, cuõng nhö kieán pharaon laáy troäm aáu truøng
töø nhöõng oå kieán laùng gieàng.
- Coân truøng khoâng chæ söû duïng nhöõng hôïp chaát hoùa hoïc ñeå töï veä maø
coøn ñeå taán coâng.
6.2.6. Nheän goùa phuï aùo ñen (Latrodetus mactans)
a) Giôùi thieäu
Coù caùi teân ñaëc bieät aáy laø do nheän caùi caén cheát nheän ñöïc ngay sau cuoäc
giao phoái. Soáng vuøng nhieät ñôùi, trong ñoáng goã, coû, nhaø hoang, buïi raäm. Khaùc
vôùi raén, nheän vaø boø caïp, ôû nhieàu loaøi coân truøng noïc ñoäc chæ coù taùc duïng heïp.
Noù haï saùt nhöõng bia soáng maø coân truøng coù theå soáng kyù sinh. Ví duï, nheän
(hoaêc ong buïng kieán) coù theå duøng vuõ khí cuûa mình laøm teâ lieät moät caùch deã
daøng saâu ngaøi taám vaø saâu ngaøi haïi toå ong. Song chaát ñoäc ñaëc hieäu cuûa noù laïi
voâ haïi ñoái vôùi caùc loaøi saâu khaùc.
b) Ñoäc tính
Nguy hieåm hôn noïc raén. Nhöng khi taán coâng, noù chæ tieâm vaøo moät
löôïng raát ít, do ñoù, noù chæ nguy hieåm cho nhöõng treû em döôùi 15kg. Noïc
ñoäc gaây taùc haïi thaàn kinh.
c) Nhieãm ñoäc
Ñau nheï, taùi nhôït, choã caén söng; sau ñoù, ñau vuøng ngöïc, buïng, buoàn
noân, chaûy daõi vaø ñoå moà hoâi.
289
 6.2.7. Boø caïp (centruroides gerischii vaø C.sculpturatus)
a) Giôùi thieäu
Soáng ôû vuøng khoâ caèn, trong vöôøn nhaø ôû Brazin, chaâu Phi, Vieät
Nam. Gioáng ñoäc ñöôïc goïi laø titytus bahiensis vaø T. serralatus. ÔÛ Nam
Phi, gioáng ñoäc coù teân androctonus australis. Boø caïp nöôùc ta thöôøng thuoäc
chi buthiurus hay chi heterometrus.
b) Ñoäc tính
AÛnh höôûng leân tim vaø heä thaàn kinh trung öông.
c) Nhieãm ñoäc
Ngöùa hôi ñau. Neáu naëng thì co thaét ôû coå, boàn choàn, noåi giaän, taêng
hoaëc haï huyeát aùp, loaïn nhòp tim. Trieäu chöùng keùo daøi 24 - 48 giôø, trieäu
chöùng thaàn kinh coù theå keùo daøi moät tuaàn.
6.2.8. Saâu roùm
Thaân coù nhieàu loâng ñoäc. Loâng nhoïn nhö kim hoaëc coù ngaïnh ôû ñaàu
loâng. Loâng roãng vaø ñoùng vai troø nhö kim chích, chaân loâng gaén vôùi tuyeán
noïc ñoäc. Chieác loâng naøo cuõng chöùa ñaày ñoäc toá. Khi ta chaïm vaøo, ñaàu
nhoïn caém vaøo da vaø gaõy luoân, noïc ñoäc seõ traøn vaøo da ta. Noïc ñoäc chöùa
nhieàu acid. Bò ngöùa ñau, caøng gaõi caøng ngöùa vaø ñau. Chöõa trò baèng caùch
boâi voâi, xaø phoøng vaøo da nôi tieáp xuùc vôùi loâng.
6.2.9. Saâu ban mieâu
Laø loaïi coân truøng daøi 10 - 15 mm, maøu xanh bieác. Noïc ñoäc coù chöùa
chaát cantharidin, ñoäc tính cao, gaây roäp da, boûng. Lieàu gaây cheát 30
mg/50kg cô theå.
Caùc phöông tieän töï veä hoùa hoïc cuûa coân truøng raát ña daïng. Ñoù laø
nhöõng ñoäc chaát ñöôïc toång hôïp trong caùc tuyeán ñaëc bieät vaø coù caû trong
maùu, baïch huyeát vaø ruoät coân truøng nöõa. Coù caû nhöõng chaát cheá tieát ñoäc
cuûa caùc tuyeán ñöôïc phun ra döôùi aùp löïc hoaëc chæ tieát treân mình keû thuø.
Phaàn lôùn vuõ khí hoùa hoïc cuûa coân truøng laø nhöõng chaát coù baûn chaát töông töï
nhö nhöõng chaát trao ñoåi thöù caáp cuûa thöïc vaät.
Thoâng thöôøng caùc coân truøng söû duïng nhöõng hôïp chaát hoùa hoïc sau
ñaây ñeå töï veä: terpenoid, alkaloid, phen vaø quinone.
Caùc chaát terpenoid phaân töû thaáp laø nhöõng chaát bay hôi naëng muøi
laøm cho ñoái phöông hoaûng sôï. Hôi cuûa nhöõng chaát ñoù coù taùc duïng kích

290
thích, coøn caùc gioït rôi leân thaân thieân ñòch laøm chaùy boûng vaø ngöùa ngaùy.
Ví duï, ong caén laù thoâng tieát ra chaát dòch daàu gioáng nhö terpenoid nhöïa
caây chuû ñeå töï veä. AÁu truøng nhaän ñöôïc nhöõng chaát aáy cuøng vôùi thöùc aên vaø
khi quaân ñòch ñeán gaàn thì phoùng ra baèng nhöõng co boùp phuï cuûa thöïc
quaûn. Caùc nhaø khoa hoïc ñaõ nghieân cöùu thaáy raèng trong nhöõng cheá tieát töï
veä cuûa coân truøng coù hoãn hôïp caùc hôïp chaát ñôn vaø keùp. Nhöïa laø moät thöù
“aùo giaùp” ñaëc bieät cuûa caây coái. Tuy nhieân, ong xeû laù khoâng chæ choïc
thuûng noù moät caùch deã daøng maø coøn söû duïng noù nhö vuõ khí hoùa hoïc ñeå
choáng laïi keû thuø cuûa mình. Ñaây laø moät trong soá ít loaøi coân truøng trong
quaù trình tieán hoùa ñaõ ñi theo con ñöôøng raát kinh teá veà phoøng thuû quaân thuø
– baèng chính caây chuû.
6.2.9. Ñoäng vaät nhuyeãn theå voû cöùng
a) Giôùi thieäu
Ví duï trai, soø coù theå phaùt sinh ñoäc toá trong nhöõng thaùng noùng hoaëc
trong moät moâi tröôøng ñaëc bieät.
b) Ñoäc toá: daïng hôïp chaát N, töông töï nhö nhöïa ñoäc cura, gaây teâ cô
baép; ít xaûy ra töû vong.
c) Gaây ñoäc: gaây teâ lieät hoâ haáp, ngöùa moâi, löôõi, maët vaø muõi.
6.2.10. Caù
Moät soá loaøi caù bieån nhieät ñôùi coù theå chöùa ñoäc. Ví duï nhö caù keùo
(tetraodontidae), caù trigger, caù veït, caù noùc, nhaát laø caù ciguatera.
Ví duï caù noùc (tetrodon ocellatus, hoï caù noùc tetrodonidae) (caù coùc):
- Ñaëc ñieåm: thaân ngaén, vaûy keùm phaùt trieån, raêng baùm vôùi nhau
thaønh taám; ñaëc bieät, buïng phình to vaø ngöûa buïng leân trôøi khi töï veä. Trong
60 loaøi coù 30 loaøi coù noïc ñoäc.
- Phaân boá: vuøng bieån nhieät ñôùi nhö Vieät Nam.
- Ñoäc toá: tetrotoxin, ciguatoxin tan trong chaát beùo; ciguaterin tan
trong nöôùc vaø aminopehydroquinazolin coù coâng thöùc thoâ laø: C11H17N3O8.
Nhöõng ñoäc toá naøy taäp trung trong gan, ruoät vaø cô buïng. Ñaëc bieät tính ñoäc
taêng cao trong muøa ñeû tröùng.
- Gaây ñoäc: leân thaàn kinh trung öông, gaây teâ lieät cô theå, ngöng treä
tuaàn hoaøn vaø hoâ haáp. Ngoä ñoäc do aên caù xuaát hieän sau 2 - 24 giôø. Naïn

291
nhaân teâ moâi, teâ löôõi, noân möûa, hoân meâ. Tyû leä cheát 60% sau 1 - 24 giôø.
Lieàu gaây cheát: 4 mg/1kg cô theå.
- Cöùu chöõa: uoáng nöôùc döøa.
6.2.11. Möïc (Xem theâm Ñoäc hoïc moâi tröôøng chuyeân ñeà, Leâ Huy
Baù, NXB ÑHQG, 2006)
ÔÛ cuoái thaân möïc coù tuùi möïc noái vôùi tuyeán möïc. Trong möïc coù saéc
toá maøu ñen melanin vaø caùc chaát loaïi ankaloid gaây teâ lieät cô quan caûm
giaùc. Vì muoán coù tuùi möïc ñaày, con möïc phaûi qua tích luõy thôøi gian daøi,
neân noù chæ tieát möïc khi tình traïng khaån caáp.
6.2.12. Baïch tuoäc
- Thuoäc lôùp ñoäng vaät chaân ñaàu, coù taùm tua daøi vaø khoûe, treân tua coù
nhieàu giaùc huùt ñeå baùm chaët con moài, mieäng coù raêng baèng chaát söøng, tuyeán
nöôùc boït coù chaát men ñeå laøm tieâu hoùa caùc chaát goác protein vaø coù ñoäc toá ñeå
gieát cheát con moài. Baïch tuoäc caén ngöôøi baèng raêng caém saâu vaøo da laøm
thaønh veát thöông, naïn nhaân coù caûm giaùc raùt vaø ngöùa ôû veát thöông, sau ñoù,
lan daàn ra toaøn cô theå. Maùu ôû veát thöông chaûy ra laøm cho da söng ñoû vaø
noùng. Söùc khoûe cuûa naïn nhaân giaûm suùt maïnh, thaäm chí gaây töû vong.
- Ñaõ töøng xaûy ra söï coá do moät con baïch tuoäc caén moät thôï laën ngöôøi
Australia. Trong khi laøm vieäc, ngöôøi naøy phaùt hieän ra moät con baïch tuoäc
nhoû, giaét noù vaøo thaân, noù baùm ngay vaøo cô theå oâng ta vaø caén vaøo coå, maùu
chaûy ra lieân tuïc vaø khoâng ñoâng ñöôïc, sau 2 giôø naïn nhaân cheát.
- Neáu coù baïch tuoäc lôùn baùm leân ngöôøi, chæ caàn moät dao gaêm ñaâm
vaøo giöõa maét, töùc khaéc noù rôøi khoûi ngöôøi.
- Vaät nguy hieåm: raâu xuùc giaùc, raêng vaø tuyeán nöôùc boït.

6.3. ÑOÄC TOÁ THÖÏC VAÄT

6.3.1. Giôùi thieäu
Ñeå thích nghi vôùi ñieàu kieän khaéc nghieät cuûa moâi tröôøng, caïnh tranh
khaùc loaøi vaø cuøng loaøi, traûi qua haøng nghìn naêm, moät soá loaøi thöïc vaät ñaõ
bieán ñoåi caáu taïo cô theå vaø chöùc naêng sinh lyù. Trong quaù trình aáy coù caû
thöïc vaät xuaát hieän ñoäc toá, ñaëc bieät ôû caây hoang daïi. Ñaây laø moät trong
nhöõng bieåu hieän ñoù, ñeå töï veä hay taán coâng keû thuø.
Caùc baïn haõy töôûng töôïng moät buïi caây cao khoaûng 1m vôùi caùc laù
hình thuoân daøi 30 cm. Treân nhöõng laù ñoù coù nhöõng tuyeán moïc thaønh haøng

292
treân nhöõng chaân cao, chuùng tieát ra nhöõng gioït nhôùt (khaùc gì baêng dính!).
Giöõa nhöõng haøng tuyeán ñoù laïi coù nhöõng tuyeán khoâng coù chaân. Nhöõng
tuyeán naøy taïo ra chaát men ñaëc bieät maïnh coù theå bieán naïn nhaân thaønh
dung dòch. Chính nhöõng tuyeán naøy huùt dung dòch boå beùo ñoù ñeå nuoâi caây.
Töø caây ajuga remoa, ngöôøi ta ñaõ chieát ra ñöôïc moät chaát vaø cho coân
truøng aên chaát ñoù. Keát quaû laø nhöõng con coân truøng phaùt trieån khoâng bình
thöôøng. Ví duï, aáu truøng saâu xaùm coû, neáu aên phaûi chaát tieát ra töø caây ajuga
remoa seõ phaùt trieån thaønh quaùi vaät – moät con nhoäng baát bình thöôøng vôùi
ba caùi ñaàu. Khi aáu truøng bieán thaùi thaønh nhoäng, theo soá lieäu caùc nhaø khaûo
cöùu, ñaõ hình thaønh khoâng phaûi moät maø vaøi nang ñaàu. Nhöõng nang ñaàu
thöøa laáp kín moàm ñeán noãi aáu truøng khoâng theå aên ñöôïc nöõa vaø cheát ñoùi.
Caây coái töï baûo veä mình nhôø nhöõng hôïp chaát hoùa hoïc coù khaû naêng
laøm roái loaïn quaù trình aáu truøng bieán thaønh nhoäng. Nhöõng chaát naøy cuûa
caây moâ phoûng hormone cuûa aáu truøng.
Caây khoai taây hoang daïi choáng chòu ñöôïc nhieàu loaïi saâu beänh.
Nhöõng nhaø nghieân cöùu laøm vieäc ôû traïm thí nghieäm Rotemstad (Anh) thaáy
raèng, thaân vaø laù caây khoai taây daïi phuû hai loaïi loâng tô tuyeán nhoû xíu. Ngöôøi
ta cho raèng, nhôø nhöõng tuyeán loâng tô ñoù vaø nhöõng chaát dòch dính do chuùng
tieát ra maø caây khoâng nhöõng loaïi tröø ñöôïc saâu haïi, trong ñoù coù reäp caây, maø
coøn duøng loâng tô tieát ra chaát hydrocarbon maø hydrocarbon laïi laø thaønh
phaàn chính cuûa pheromone tín hieäu nguy hieåm cuûa reäp caây. Thì ra, caây
khoai taây daïi, döôøng nhö veà maët hoùa hoïc ñoùng giaû con reäp caây baùo hieäu
cho ñoàng loaïi bieát traùnh xa. Trong coàn chaát chieát töø laù khoai taây daïi ñaõ
phaùt hieän ra pheromone giaû hieäu. Trong soá nhöõng chaát hydrocarbon coù
trong chaát chieát töø laù khoai taây troàng, coù moät loaïi hydrocarbon laø
pheromone cuûa reäp caây. Chaát ñoù coù trong nhöõng gioït dính ôû ñaàu caùc loâng
tô. Nhöõng caùn boä cuûa phoøng thí nghieäm Rotemstad ñaõ chöùng minh ñieàu ñoù
baèng moät thí nghieäm tröïc tieáp. Hoï cho laù khoai taây daïi vaøo oáng troøn roài
bôm khoâng khí ra caùch quaàn theå reäp caây vôùi khoaûng caùch 1cm. Ñaùm reäp
chaïy taùn loaïn, heät khi coù pheromone thaät. Trong luùc ñoù, ñoái chöùng khoâng
gaây ra heä quaû nhö vaäy.
ÔÛ Australia coù hai loaïi caây nöûa luøm nöûa buïi. Treân nhöõng caây ñoù coù
coân truøng coäng sinh sinh soáng. Laù nhöõng caây naøy heïp vaø ñaày nhöõng
tuyeán. Cuõng nhö nhöõng caây laù dính ôû Pyrenees, treân laù cuûa nhöõng caây aên
coân truøng Australia naøy coù nhöõng tuyeán coù chaân. Caùc tuyeán tieát ra dòch

293
ñaëc vaø dính, nhieàu coân truøng nhoû beù bò dính vaøo laù caây, nhöng chuùng coù
bò caây tieâu hoùa hay khoâng thì khoâng bieát. Chæ bieát moät ñieàu khaùc laø, voâ
soá reäp li ti soáng treân caùc laù dính ñoù aên nhöõng coân truøng dính vaøo laù caây.
Trong hieän töôïng coäng sinh naøy nhöõng con reäp coù yù nghóa gì? Caùc nhaø
khoa hoïc ñaõ giaû thieát laø nhöõng coân truøng ñoù söû duïng caây nhö löôùi baãy
nhôø nhöõng tín hieäu coù baûn chaát hoùa hoïc.
Moät loaïi caây buïi khaùc cao ñeán 1m, laù ñaày caùc tuyeán loâng tô tieát ra
chaát nhaày. Nhöõng coân truøng sa vaøo chaát nhaày ñoù bò cheát vaø chaéc chaén trôû
thaønh thöùc aên cuûa moät soá loaøi nheän.
Nhöõng chaát ñoäc vaø chaát xua ñuoåi taùc ñoäng leân coân truøng qua caùc
caûm thuï quan vò giaùc vaø khöùu giaùc. Metchnikov I. I., nhaø baùc hoïc Nga noåi
tieáng, ñaõ coi ñaëc tính naøy cuûa caây coái nhö laø bieåu hieän cuûa phaûn öùng
thích nghi ñaõ xuaát hieän vaø phaùt trieån trong quaù trình tieán hoùa cuûa thieân
nhieân. OÂng ñaõ ñöa ra giaû thuyeát: “caây coái töï baûo veä baèng nhöõng lôùp voû
cöùng chaéc vaø nhöõng chaát cheá tieát cuûa mình”. Sau nhieàu naêm nghieân cöùu
coù heä thoáng caùc hôïp chaát bay hôi cuûa caùc loaøi thöïc vaät cao caáp, oâng ñaõ
chöùng minh, trong soá nhöõng loaøi thöïc vaät coù nhieàu caây coù khaû naêng baøi
tieát ra nhöõng chaát bay hôi coù ñaëc tính khaùng sinh. Nhöõng chaát ñoù ñöôïc
goïi laø fitoxit (fito – tieáng hylaïp coù nghóa laø “caây”, cido – tieáng la tinh, coù
nghóa laø “gieát” ).
Baûn chaát hoaït ñoäng cuûa nhöõng chaát ñoù raát ña daïng: chuùng coù khaû
naêng kìm haõm söï phaùt trieån, gieát cheát vi khuaån vaø caùc loaïi naám ñôn giaûn
nhaát, laøm cho caùc coân truøng coù haïi phaûi khieáp sôï.
Ñeå laøm ví duï, xin mieâu taû moät thí nghieäm sau: ñaët vaøo ñaùy moät
bình thuûy tinh nhöõng mieáng laù thaùi nhoû hay nhöõng cô quan khaùc cuûa caây
maän daïi chaúng haïn, roài cho vaøo ñoù vaøi con ruoài, con muoãi, ruoài vaøng;
chæ trong vaøi giaây nhöõng chaát bay hôi seõ gieát cheát caùc con ruoài, muoãi.
Tuy nhieân, khoâng phaûi bao giôø cuõng nhö vaäy. Nhieàu khi nhöõng coân
truøng bò cheát vôùi thôøi gian haøng chuïc laàn chaäm hôn – khoâng phaûi trong
voøng 30 giaây, maø trong voøng töø 3 – 5 phuùt. Cuõng coù theå thaáy ñöôïc laø
fitoxit cuûa nhöõng cô quan khaùc nhau cuûa cuøng moät caây coù hoaït tính
khoâng gioáng nhau. Ví duï, nhöõng chaát bay hôi cuûa caùnh hoa anh ñaøo daïi
coù hoaït tính khoâng maïnh baèng chaát bay hôi töø laù. Nhöõng loaïi caây hoï
haøng gaàn, caùc gioáng khaùc nhau cuûa cuøng moät loaïi caây cuõng coù hoaït tính
khaùc nhau ñoái vôùi caùc loaïi coân truøng.

294
 Thôøi gian cheát cuûa nhöõng coân truøng beù nhoû naøy bôûi fitoxit cuûa caùc
loaøi caây khaùc nhau trong cuøng ñieàu kieän thí nghieäm nhö nhau khoâng
gioáng nhau. Nhöng hieäu quaû bao giôø cuõng chæ laø moät: coân truøng bò cheát
bôûi caùc chaát bay hôi do caây tieát ra.
Nhaø thöïc vaät hoïc Lieân Xoâ noåi tieáng B. M. Kozopolianxki ñaõ vieát
raèng, nhöõng chaát bay hôi laø tuyeán phoøng thuû thöù nhaát cuûa caây, nhöïa caây
laø tuyeán thöù hai. Caùc fitoxit do nhöõng phaàn treân maët ñaát cuûa caây tieát vaøo
khoâng khí, coøn nhöõng phaàn döôùi maët ñaát cuûa caây laïi tieát ra caùc fitoxit vaøo
ñaát. Tuy nhieân, hoaït tính fitoxit cuûa caùc cô quan cuûa caây laïi khoâng gioáng
nhau trong caùc thôøi kyø sinh tröôûng khaùc nhau cuûa chuùng. Hoaït tính ñoù
quan heä chaët cheõ vôùi söï phaùt trieån cuûa caây, muøa vaø giai ñoaïn sinh tröôûng,
cuõng nhö tình traïng sinh thaùi cuûa caây.
Caùc nhaø khoa hoïc Lieân Xoâ, Phaàn Lan vaø Phaùp ñaõ xaùc ñònh ñöôïc thaønh
phaàn cuûa nhöõng chaát daãn duï coân truøng do caây tieát ra coù caû moät loaït caùc hôïp
chaát. Ñoù laø thaønh phaàn tinh daàu thôm cuûa caùc loaøi thoâng vaø laù kim.
Hieän nay treân theá giôùi ñaõ phaùt hieän ra thöïc vaät aên thòt, thoâng thöôøng
coù theå chia thaønh naêm loaïi lôùn, öôùc chöøng khoaûng 500 loaøi. Trung Quoác
coù khoaûng hôn 30 loaøi, ñöôïc phaân boá treân caû maët ñaát vaø trong nöôùc.
Loaïi caây aên thòt noåi tieáng nhaát laø coû roï lôïn. Ñaây laø loaøi caây laù xanh
boán muøa, laù coù hình daïng raát kyø quaùi. Phaàn gaàn cuoáng laù maûnh nhöng
baèng, maøu saéc töôi taén, coù theå quang hôïp ñeå saûn xuaát thöùc aên, phaàn giöõa
laù laïi gioáng nhö caùi caây daây leo nhoû, ôû phía tröôùc coù treo moät “caùi bình”
cao ñeán nöûa meùt, phía treân coù moät caùi naép ñaäy, phía döôùi phình to ra
troâng raát gioáng caùi roï lôïn, cho neân ngöôøi ta goïi laø “coû roï lôïn”.
Phía trong “bình” ôû döôùi caùi naép ñaäy coù raát nhieàu tuyeán maät vöøa
thôm laïi vöøa ngoït duï nhöõng loaïi coân truøng tham aên tôùi. Khi coân truøng
ngöûi thaáy muøi maät thì bay tôùi ñeå huùt, chæ sô suaát moät chuùt laø rôi xuoáng
“bình” ngay. Do trong thaønh “bình” raát trôn, neân nhöõng coân truøng vöøa rôi
xuoáng chöa kòp phaûn öùng thì ñaõ rôi xuoáng ñaùy “bình” vaø bò moät chaát dính
dính chaët laïi. Luùc ñoù, chieác naép giaû phía treân nhanh choùng ñaäy laïi, neân
baát keå loaïi coân truøng duø bay nhaûy gioûi ñeán ñaâu ñeàu khoâng laøm sao thoaùt
ra ñöôïc. Vaø nhö vaäy, dòch tieâu hoùa trong “bình” daàn daàn tieâu hoùa saïch
con moài ñaõ saên ñöôïc.
Caây naép aám ôû vuøng ñoài hoang Quaûng Bình cuõng coù caáu taïo vaø
nguyeân taéc hoaït ñoäng töông töï. Beân caïnh ñoù, ôû ta coøn coù caây baét ruoài,

295
cuõng coù khaû naêng daãn duï vaø baét nhöõng con ruoài moø ñeán, roài tieát ra dòch
tieâu hoùa laøm con ruoài trôû thaønh thöùc aên cho caây.
Loaøi thöïc vaät aên thòt soáng trong nöôùc goïi laø “taûo ly”. Bình thöôøng
chuùng noåi treân maët nöôùc vôùi voâ vaøn nhöõng chieác laù nhoû nhö sôïi toùc. Beân
caïnh laù, moïc nhieàu tuùi nhoû, chuyeân duøng ñeå baét nhöõng coân truøng trong nöôùc.
Nhöõng tuùi nhoû naøy caáu taïo raát tinh teá: ñeàu coù loã thoâng beân ngoaøi, loã
naøy coù naép chæ môû ñöôïc vaøo phía beân trong (gioáng nhö mieäng cuûa caùi
“toâi” caùi “ñoù” baét caù treânh leânh raïch vaäy), treân naép moïc maáy sôïi raâu xuùc
giaùc. Moãi khi coù tieåu truøng bôi ñeán tröôùc tuùi vaø chæ chaïm nheï vaøo laø naép
môû ra, coøn tieåu truøng theo nöôùc vaøo trong tuùi vaø khoâng theå naøo ra ñöôïc
nöõa vì naép naøy chæ môû vaøo phía beân trong khoâng theå ñaåy ra ngoaøi ñöôïc.
Cuoái cuøng, tieåu truøng bieán thaønh thöùc aên trong buïng cuûa taûo ly.
Loaøi caây aên thòt coù teân laø “mao chieân ñaøi” thöôøng sinh soáng ôû nhöõng
nôi ñaàm laày aåm öôùt, laù cuûa noù chæ to baèng ñoàng xu, maët laù moïc ñaày nhöõng
loâng nhoû. Ñaàu muùt cuûa nhöõng caùi loâng ñoù ñeàu coù nhöõng gioït söông nhoû laáp
laùnh. Ñöông nhieân nhöõng gioït söông ñoù khoâng phaûi laø nhöõng gioït söông
bình thöôøng maø laø nhöõng chaát keát dính do nhöõng sôïi loâng ñoù tieát ra. Loaïi
chaát dính naøy coù ñoä ñaøn hoài raát cao, duø naéng chieáu gay gaét ñeán ñaâu cuõng
khoâng laøm noù khoâ ñi ñöôïc, maø ngöôïc laïi, coøn laøm toûa ra muøi thôm hôn, coân
truøng nhoû ngöûi thaáy muøi thôm naøy seõ bay tôùi aên.
Sau khi coân truøng bay tôùi ñaäu vaøo maët laù, nhöõng haït söông ñoù dính
chaët coân truøng laïi, coân truøng caøng giaõy giuïa maïnh thì nhöõng chieác loâng
xung quanh, gioáng nhö caûm öùng, caøng xieát chaët coân truøng hôn. Luùc aáy
caùc sôïi loâng seõ tieát ra moät chaát dính khaùc laøm tieâu hoùa coân truøng.
Quaù trình tieán hoùa cuûa thöïc vaät ñeán ngaøy nay, nhöõng chieác laù duøng
ñeå baét ñoäng vaät cuõng bieán ñoåi thieân hình vaïn traïng, coù loaïi gioáng nhö
chieác bình nhoû, coù loaïi gioáng nhö caùi tuùi hoaëc cuõng coù loaïi laù laïi moïc ñaày
loâng tieát ra chaát dòch dính chaët coân truøng. Noùi chung, nhöõng loaøi thöïc vaät
aên thòt chæ coù theå baét ñöôïc caùc loaïi coân truøng nhö ruoài, muoãi vaø böôùm;
cuõng coù luùc chuùng cuõng aên ñöôïc caùc loaïi to hôn nhö chuoàn chuoàn.
Raát nhieàu loaïi caây töï tieát ra caùc chaát dòch khaùc nhau ôû treân thaân,
caønh vaø reã cuûa chuùng. Luùc ñaàu, con ngöôøi chöa ñeå yù tôùi vaán ñeà naøy vì
cho raèng nhöõng chaát dòch ñoù chaúng coù taùc duïng gì. Nhöng veà sau caùc nhaø
khoa hoïc môùi phaùt hieän söï tieát dòch naøy thaät khoâng ñôn giaûn vaø noù coù

296
moái quan heä raát quan troïng ñoái vôùi söï sinh toàn cuûa thöïc vaät. Trong nhöõng
naêm 70 cuûa theá kyû naøy, Tôroátki – giaùo sö sinh vaät hoïc ngöôøi Lieân Xoâ
(cuõ) ñaõ phaùt hieän, cô theå cuûa ñoäng vaät vaø caùc loaïi coân truøng khi bò
thöông, veát thöông raát deã thoái röõa. Nhöng vôùi thöïc vaät laïi hoaøn toaøn khaùc,
veát thöông cuûa caây coái khoâng nhöõng khoâng bò thoái röõa maø laïi raát nhanh
choùng kheùp mieäng. Vaäy nguyeân nhaân do ñaâu? Quan saùt trong thôøi gian
daøi, oâng phaùt hieän, sau khi caây bò thöông thöôøng saûn sinh ra raát nhieàu
dòch tieát ñaäm ñaëc; coù leõ giöõa veát thöông, caùc chaát dòch tieát ra vaø khaû naêng
choáng thoái röõa coù moái quan heä naøo ñoù. Sau haøng loaït thí nghieäm, giaùo sö
ñaõ neâu ra moät luaän ñieåm: söï tieát dòch cuûa caây laø moät vuõ khí töï baûo veä sau
khi bò thöông. Sau khi caây bò chaët hoaëc bò caùc loaøi coân truøng laøm bò
thöông, nhöõng chaát dòch ñöôïc tieát ra ôû mieäng veát thöông trôû thaønh moät
loaïi thuoác choáng thoái röõa raát hieäu quaû, noù coù theå kìm haõm söï phaùt trieån
cuûa vi khuaån ñeå töï baûo veä mình.
Maicôn – moät nhaø khoa hoïc ngöôøi Myõ qua quan saùt phaùt hieän, loaøi
caây ñaøo maø chuùng ta thöôøng gaëp, cöù sau moãi ñoä xuaân veà, chuùng laïi tieát ra
raát nhieàu nhöïa ñaøo dinh dính treân thaân caây vaø ñieàu thuù vò hôn laø, trong
nhöõng cuïc nhöïa ñoù, ta laïi thöôøng nhìn thaáy xaùc cuûa caùc loaøi saâu haïi vaø
caùc loaïi coân truøng nhoû khaùc. OÂng cho raèng, ñoù khoâng phaûi laø hieän töôïng
ngaãu nhieân. Vaøo muøa xuaân vaø muøa heø, ñaøo raát deã bò coân truøng phaù hoaïi,
maø trong giai ñoaïn naøy caây ñaøo laïi tieát ra caùc chaát dòch vôùi soá löôïng lôùn
nhaát. Raát roõ raøng, ñieàu naøy phaûi coù quan heä chaët vôùi vieäc choáng laïi söï
xaâm haïi cuûa caùc loaïi coân truøng. Do chaát dòch cuûa caây ñaøo vöøa meàm laïi
vöøa dính, ñoùng laïi töøng cuïc ôû beân ngoaøi caønh caây vaø thaân caây, chuùng
gioáng nhö raát nhieàu “loâ coát” ñöôïc xaây döïng ñeå phong toûa chaët cheõ con
ñöôøng daãn tôùi caùc maàm laù non cuûa caây. Khi coân truøng hoaëc saâu boï nhoû
khaùc coù yù ñoà taán coâng maàm caây non thì chæ sô suaát nhoû ñaõ bò nhöõng cuïc
nhöïa ñaøo ñoù dính chaët laïi khoâng theå thoaùt ra ñöôïc.
Chaát dòch maø thöïc vaät tieát ra khoâng chæ laø moät thuû ñoaïn raát hieäu
quaû choáng laïi vi khuaån vaø coân truøng, maø noù coøn laø vuõ khí quan troïng
trong cuoäc ñaáu tranh sinh toàn giöõa chuùng. Coù moät soá loaøi thöïc vaät ngay töø
khi moïc maàm ñaõ baét ñaàu söï caïnh tranh sinh toàn roài. Chuùng töï tieát caùc
chaát ñoäc ra ñaát xung quanh ñeå ngaên caûn caùc haït gioáng khaùc naûy maàm.
Nhìn chung, ñoäc toá thöïc vaät chuû yeáu coù caùc chaát sau:
- Alkaloid: ñoäc toá chöùa N, nhö trong caây thuoác laù, naám ñoäc.

297
 - Glucoside: Saûn phaåm keát hôïp giöõa ñöôøng vaø goác OH. Ví duï nhö
chaát ginosit trong caây baïch quaû (ginkgo bibola) vaø trong haït haïnh nhaân
ñaéng (prunus armeniaca ansu).
- Saponin: trong maàm xanh khoai taây, moät hôïp chaát phöùc taïp, khi
hoøa tan trong nöôùc noåi boït traéng.
- Protein ñoäc: nhö rilin trong haït thaàu daàu.
- Crotein trong haït baõ ñaäu (cron tiglium)
- Caùc chaát ñoäc coù theå chæ phaân boá trong moät vaøi boä phaän hay caû
toaøn caây; ngay trong moät boä phaän laïi phaân boá khaùc nhau, coù theå nhieàu
trong laù hoaëc reã hay caønh. Ngay ôû reã coù theå nhieàu ôû choùp reã, laù coù theå ôû
laù giaø, trong moät laù, coù theå, chæ taäp trung ôû choùp laù. Tuy nhieân, trong hoa
thì ít gaëp chaát ñoäc hôn.
6.3.2 Moät soá loaøi thöïc vaät tieát ñoäc toá
• Daây cam thaûo (aburus precatorius)
Hoï Caùnh böôùm (papilonacae), daây leo, caønh nhoû, thaân chöùa nhieàu
xô, laù xeáp hình loâng chim; hoa maøu hoàng.
Trong haït chöùa chaát protein ñoäc goïi laø abrin (C12H14N2O2), keùm ñoäc hôn
rixin trong haït thaàu daàu vaø abralin (C13H14O7) laø moät chaát daïng tinh theå.
CH–CH2–CH–COOH
N-H

(Abrin) CH2

• Kim anh (rosallaevigata mich)

Thuoäc hoï hoa hoàng (rosacae), caây daøi 10m, ñöôøng kính thaân 2cm.
Thaân vaø caønh coù gai höôùng phía maët ñaát.
Trong haït chöùa ñoäc chaát glucoside, 17,12% saupunozit coù taùc duïng
maïnh leân tuûy soáng, thaàn kinh vaø tim maïch.
• Muø u (calophyllum inophyllum)
Moïc hoang, cuõng ñöôïc troàng ôû caùc tænh Quaûng Ninh, Quaûng Bình,
Vónh Long, Bình Döông.
Trong voû, voû caây, reã chöùa nhieàu ñoäc chaát xyanhydric vaø saponin.

298
 • Caây cuû ñaäu (cuû saén)
Cuû aên toát nhöng laù vaø quaû laïi chöùa chaát ñoäc nguy hieåm.
– Teân khoa hoïc: pachryrhizus erosces L, thuoäc hoï caùnh böôùm (papilionaceae).
– Moâ taû: daây leo, coù cuû, laù lôùn, quaû deït coù loâng xung quanh, hoa tím nhaït.
– Phaân boá: moïc hoang vaø troàng nhieàu ôû nöôùc ta troàng laáy cuû, thích
hôïp vôùi caùc loaïi ñaát.
– Thaønh phaàn hoùa hoïc: hoaït chaát taäp trung ôû doø toûi (gaàn cuû) trong
haït, laù.
– Loaïi chaát ñoäc: Loaïi alkaloid coù teân rotenon (C23H22O6,),
tephrosin (C23H22O7) vaø pachyrhizon (C20H14O7). Tyû leä rotenon trong haït
0,56 - 1,01%. Laù ñoäc vôùi caùc loaøi nhai laïi nhöng khoâng ñoäc vôùi ngöïa (ñaây
laø thöïc teá, chöa ñöôïc giaûi thích).
– Laâm saøng: buoàn noân, choaùng vaùng, teâ toaøn thaân, coù theå cheát.
Thöïc teá ñaõ coù ngöôøi aên nhaàm phaàn doø toûi (phaàn cöùng phía treân cuû),
gaây ngoä ñoäc.
Laù ñoäc vôùi caù vaø loaøi nhai laïi. Haït ñoäc vôùi saâu vaø caù.
Nhieät ñoä noùng chaûy phaân huûy caùc chaát naøy töø 232oC - 240oC. Tyû leä
rotein trong haït 0,56 – 1,01%.
O
C
CH3O
H2C
CH3O O
O
O
CO
CH3O

C C C
O
CH = CH
CH3 - C = CH2

Rotenon Pachyrrhizon

• Caây laù ngoùn (gelsenium gams benth)

Hoï maõ tieàn (loganiaceae), moïc hoang raát nhieàu ôû vuøng nuùi phía Baéc
vaø Baéc Trung Boä. Chuùng toâi ñaõ thaáy chuùng ôû vuøng röøng Anh Sôn, Nghóa
Ñaøn, Con Cuoâng (Ngheä An).
Vò ñaéng neân daân gian coù caâu: “ñaéng nhö laù ngoân”. Trong caây chöùa
chaát gelsemin (C20H22O2N2) coù ñoäc tính raát maïnh, coøn kumin (C22

299
H22ON2) khoâng ñoäc laém. Ngoaøi ra, noù coøn chöùa moät soá alkaloid khaùc nhö
kaumide (C22 H24O5N2), cominin laøm yeáu cô, öùc cheá hoâ haáp. Ñoäc tính ôû laù
töôi vaø laù khoâ gioáng nhau.
Theâm vaøo ñoù coøn coù ñoäc chaát semoecvirin vaø sempecvin coù ñoäc
tính raát maïnh. Nhieàu hieän töôïng ñi röøng aên nhaàm phaûi chæ vaøi laù ngoùn
hay ai ñoù muoán töï töû chæ caàn nhai vaø laù laø caùc cheát ñeán töùc thì...
• Caây sui (antiraris toxicaria cesch)
Moïc hoang nhieàu ôû mieàn nuùi Vieät Nam, Trung Quoác, Malaysia, AÁn
Ñoä. Ngöôøi ta thöôøng laáy nhöïa caây taåm teân saên thuù röøng.
Trong nhöïa aáy chöùa chaát ñoäc lucozit laø anfa antiarin vaø beta antiarin,
taùc ñoäng maïnh leân tim. Anfa antiarin (C29H42On4H2O) laø chaát boät, phaûn
öùng trung tính, tan moät phaàn trong nöôùc (27%), ôû nhieät ñoä 100oC, tan 70%
trong röôïu, ôû nhieät ñoä 85oC.
• Thuoác laù (nicotinia tabacumlin) (xem theâm 7.8), caây thuoác laøo
(nicotinia rustica) thuoäc hoï caø (solanaceae),
Maëc duø thuoác laù laø moät chaát ñoäc nhöng theá giôùi hieän nay vaãn troàng
thuoác laù laø chuû yeáu ñeå huùt, laøm thuoác thöø saâu, laøm thuoác trò beänh. Hoaït
chaát chuû yeáu cuûa thuoác laù laø nicotine, haøm löôïng chöùa töø 2%-10%.
Beân caïnh nicotine coøn coù nornicitin, anabasin laø ñoàng phaân nicotin,
ngooaøi ra coøn coù nicotenlin, nicotilin, myosmin. Ngöôøi lôùn cheát khi cô theå
haáp thuï 15 - 20g nicotine; treû con chæ caàn vaøi gam cuõng cheát bôûi vì noù
laøm taêng beänh tim maïch, ung thö... Nhöïa cuûa thuoác laù boâi leân da chuoät
gaây ung thö da.
• Caây thuoác phieän (papaver somniferum)
Ñaây thuoäc loaïi ñoäc chaát gaây nghieän gaây aûo giaùc, lieàu cao coù theå
gaây ñoät töû. Coù chöùa acid meconic, acid tactric, acid xitric, mocphin,
nacotin papaverin… Trong quaû chín chöùa alkaloid, löôïng morphine 0,5%;
nacotin = 0,018%, codein = 0,028%.
• Thaàu daàu (ricius communis)
Coøn goïi laø ñu ñuû tía, thuoäc hoï thaàu ñaàu (euphordiaceae). Thaønh
phaàn cuûa thaàu daàu coù caùc glyceride chung nhö: stearin, panmitin,
rixinolein, acid rixinoleic (laø moät acid coù coâng thöùc CH3-(CH2)5-CH-CH2-
CH-(CH2)2-COOH). Acid naøy thuûy phaân maïnh. Chaát rixin tæ leä 3 -5 %

300
trong haït laø moät protein ñoäc. Coù theå chieát xuaát rixin baèng caùch ngaâm
nöôùc muoái roài cho keát tuûa baèng amonsunphat; rixin khoâng tan trong daàu.
Theo Vallete vaø Salvanet (1936), taùc duïng taåy cuûa thaàu daàu laø do
acid rixinoleic ñöôïc giaûi phoùng trong ruoät non. Chaát rixin raát ñoäc, lieàu töø
0,002mg seõ gaây ra cheát thoû naëng 1kg. Rixin bò nhieät ñoä cao huûy ôû 115oC
trong voøng 1,5h. Tính ñoäc: 3 gram khoâ daàu gieát cheát con boø naëng 100kg;
chæ tieâm 0,03 mg vaøo choù, noù cheát ngay.
• Caø ñoäc döôïc (datura melel)
Chaát ñoäc chuû yeáu trong caây naøy laø alkaloid. Tyû leä alkaloid thay ñoåi
tuøy theo boä phaän vaø thôøi kyø sinh tröôûng cuûa caây, trong laù chöùa 0,1 - 0,5%,
reã chöùa 0,6 - 0,7%, haït töø 0,1 - 0,5%, quaû chöùa 0,12%, hoa töø 0,25% -
0,6%. Laù, hoa, haït, reã coù chaát hyoxin hay scopolamin (C17H21NO4), ngoaøi
ra coøn coù hyoxyamin vaø atropin (C17H21NO3).
Atropin laøm cô voøng ôû maét daõn ra, gaây daõn ñoàng töû, nhaõn caàu deïp
laïi, aùp löïc maét taêng leân, laøm cho quaù trình tieát nöôùc boït, moà hoâi, dòch
vò, dòch ruoät döøng laïi. Lieàu ñoäc atropin taùc ñoäng leân naõo laøm say, ñieân,
hoâ haáp taêng, soát, teâ lieät ... Trong hoa caø coù chaát gaây meâ scopolamin coù
hoaït tính sinh lyù cao taùc ñoäng leân thaàn kinh con ngöôøi. Ñaàu daây thaàn
kinh bò chaát scopolamin chieám giöõ, laøm cho hoaït ñoäng daãn truyeàn beà
maët bò öùc cheá.

HC - CH - CH2 O CH2OH HC - CH - CH2

O NCH3 CH - O - C - C - NCH3 CH - O - C - C –
HC - CH CH2 H H2C - CH - CH2
Hyoxin Atropin

• Moät soá thöïc vaät tieát dòch ñoäc

Moät soá loaïi caây aên saâu boï (caây naép aám) coù laù bò bieán daïng chöùa
dòch tieát ñeå baét moài, coù khoaûng 4 hoï, 400 loaøi caây aên saâu boï. Ngoaøi ra,
coøn coù moät soá caây nhö ngaõi (artemisia nulgaris) vaø xöông boà (acorus
gramineus) ñöôïc ngöôøi ta ngaâm nöôùc laøm thuoác tröø saâu, dieät nheän, saâu
cuoán laù ...

301
 Trong haït baïch quaû vaø haït nhaân coù chöùa ginnosit khi hoøa vaøo nöôùc
taïo ra acid cyanhydric (HCN) raát ñoäc. ÔÛ cuû khoai taây, khi voû chuyeån sang
maøu xanh, thöôøng taäp trung ôû maàm choài ñoäc toá beladonin gaây ngoä ñoäc,
noân möûa, ñi tieâu. Trong hoa cuùc tröø saâu coù chaát este taäp trung nhieàu ôû
baàu nhuïy hoa, chaát pyrethroid laø chaát ñoäc thaàn kinh.
• Caây akee (blighia sapida)
Nhöõng traùi non chöa chín vaø laù non cuûa caây akee nhieät ñôùi (blighia
sapida) raát ñoäc. Taïi Cuba vaø Jamaica coù hôn 50 tröôøng hôïp bò nhieãm ñoäc
(moät vaøi ngöôøi cheát) xaûy ra haøng naêm. Khoaûng 85% tröôøng hôïp nhieãm
ñoäc naøy laø treû em. Moät traùi caây chöa chín coù theå chöùa ñöïng moät löôïng
ñoäc gaây cheát ngöôøi, maø chaát ñoäc naøy coù theå hoøa tan trong nöôùc soâi.
Nhöõng aûnh höôûng cuûa ñoäc toá töø caây akee vaãn chöa ñöôïc nghieân cöùu
saâu. Beänh lyù tìm thaáy trong naõo laø söï xung huyeát vaø xuaát huyeát trong
khoâng gian maøng phuï vaø nhu moâ. Phoåi bò taéc ngheõn vaø baøi tieát huyeát
traéng. Gan vaø thaän thoaùi hoùa, tröông leân; tim vaø naõo cuõng bò thoaùi hoùa,
nhoû ñi.
Trieäu chöùng ngoä ñoäc
Bieåu hieän chính nhieãm ñoäc laø noân möûa, maùu huyeát khoâng löu thoâng.
Khi aên vaøo: buoàn noân, noân möûa, thöôøng xuyeân khoù chòu ôû buïng baét
ñaàu töø 2 giôø sau khi aên. Beänh nhaân coù theå khoûi sau 2 - 6 giôø. Söï noân möûa
coù theå taùi xuaát hieän, sau ñoù laø co giaät, hoân meâ, giaûm thaân nhieät vaø aùp
suaát trong maùu. Trong tröôøng hôïp töû vong, caùi cheát xaûy ra sau 24 giôø sau
khi aên traùi caây vaøo buïng.
Phoøng choáng
Chæ neân haùi nhöõng traùi caây chín. Nhöõng traùi non neân ñoát chaùy ñeå
traùnh tröôøng hôïp treû em nhaët aên. Voû traùi vaø haït ñeàu chöùa ñoäc chaát.
Neáu traùi caây ñöôïc naáu, nöôùc sau khi naáu phaûi ñöôïc thaûi boû vaø
khoâng duøng cho muïc ñích naáu aên khaùc.
• Caây thaàu daàu (ricinus communis) vaø haït xaâu chuoãi jequirity
(abrus precatorius)
Caây thaàu daàu ñöôïc troàng vì muïc ñích thöông maïi vaø duøng laøm trang
söùc. Baõ nghieàn dö sau khi eùp daàu thaàu daàu coù theå gaây phaûn öùng aûo giaùc
hay gaây ñoäc tính.

302
 Caây jequirity (haït hoa hoàng, chuoãi haït) ñöôïc troàng vôùi muïc ñích laøm
vaät trang söùc ñeo ôû vuøng khí haäu nhieät ñôùi. Haït naøy daøi 6mm maøu cam
saùng coù moät ñaàu ñen. Ngöôøi ta söû duïng caùc chuoãi haït naøy ñeå trang hoaøng
cho caùc boä y phuïc.
Khi aên vaøo buïng, chæ moät haït thaàu daàu hay jequirity cuõng ñuû gaây
nhieãm ñoäc, roài töû vong, nhaát laø khi haït naøy ñöôïc nhai kyõ. Neáu nuoát chöûng
haït naøy, ñoäc tính khoâng gioáng nhö treân vì voû haït coù tính haáp thuï.
Rici, moät ñoäc chaát albumin coù trong haït thaàu daàu, vaø abrin, moät
albumin ñôn giaûn coù trong haït xaâu chuoãi (jequirity), laø nguyeân nhaân gaây
dính keát vaø xuaát huyeát teá baøo maùu ñoû tôùi noàng ñoä pha loaõng raát lôùn
(1:1.000.000). Noù cuõng gaây chaán thöông ñeán caùc teá baøo khaùc vaø gaây baát
oån ñònh nhieät.
Beänh lyù tìm thaáy trong tröôøng hôïp töû vong do haït thaàu daàu hay
jequirity bao goàm chöùng xuaát huyeát, gaây phuø thuõng ñöôøng ruoät, xuaát
huyeát, thoaùi hoaù thaän.
Trieäu chöùng ngoä ñoäc
Bieåu hieän chính ngoä ñoäc laø noân möûa, tieâu chaûy, maùu huyeát khoâng
löu thoâng.
- Nhieãm ñoäc caáp tính
Khi aên vaøo: sau 2 giôø ñeán nhieàu ngaøy, raùt ôû mieäng, buoàn noân vaø noân
möûa, tieâu chaûy, ñau buïng ueå oaûi, maát phöông höôùng, xanh xao, maïch keùm löu
thoâng, xuaát huyeát maøng löôùi, beänh veà maùu, co giaät, caùi cheát xaûy ra sau 12
ngaøy, do chöùng taêng ureâ huyeát. Chaát noân möûa ra vaø phaân coù theå chöùa maùu.
- Nhieãm ñoäc maõn tính
Khi hít phaûi buïi baû haït thaàu daàu, gaây vieâm da, vieâm muõi, coå vaø maét.
Phoøng choáng
Treû em khoâng ñöôïc tieáp caän vôùi haït thaàu daàu hay haït jequirity. Buïi
töø quaù trình eùp haït thaàu daàu phaûi ñöôïc thu gom vaø xöû lyù thích ñaùng.
Ñieàu trò
Loaïi boû thöùc aên trong daï daøy baèng caùch suùc daï daøy hay gaây noân.
Phöông phaùp taåy nheï cuõng coù theå söû duïng, duy trì söï truyeàn maùu.

303
 • Haït fava (vicia faba)
Haït fava hay haït ngöïa, ñöôïc troàng vôùi muïc ñích thöông maïi, söû
duïng laøm thuoác.
Coù nhieàu phaûn öùng xaûy ra kòch lieät sau khi aên haït fava hay ngöûi
phaán hoa ñang moïc.
Haït fava gaây dính keát vaø xuaát huyeát ôû nhöõng ngöôøi maø thieáu huït
enzym glucose -6-phosphate dehydrogenase. Beänh lyù laø xuaát huyeát vaø
keát tuï hemoglobin trong thaän.
Trieäu chöùng ngoä ñoäc
Bieåu hieän chính nhieãm ñoäc laø vaøng da.
Khi aên haït hay hít phaán hoa: soát, khoù chòu, vaøng da, xanh xao, buoàn
böïc sau khi aên 1-2 ngaøy hay sau khi hít phaán 1-8 giôø.
Phoøng choáng: khoâng neân duøng haït fava laøm thöùc aên cho treû döôùi 1 tuoåi.
• Caây ñoäc caàn (parsley)
Nhöõng loaøi thöïc vaät ñoäc cuûa doøng hoï rau muøi taây (parsley) bao
goàm caây ñoäc caàn (hemlock - conium maculatum), caây ñoäc caàn nöôùc (water
hemlock) (cicuta maculata vaø caùc loaïi cicuta khaùc) vaø rau muøi choù (dog
parsley – aethusa cynapium).
Cicuta chöùa cicutoxin - laø chaát kính thích heä thaàn kinh trung öông
gioáng nhö pricotoxin.
Cicuta maculatum vaø aethusa cynapium gaây teâ lieät cô.
Beänh lyù cuûa ñoäc chaát cicuta töông töï nhö cuûa picrotoxin gaây vieâm
ñöôøng ruoät vôùi söï xung huyeát ôû buïng.
Trieäu chöùng ngoä ñoäc
Bieåu hieän chính cuûa nhieãm ñoäc cuûa caây ñoäc caàn laø chöùng co giaät vaø
roái loaïn hoâ haáp.
Khi aên vaøo :
– Cicuta (ví duï nhö caây ñoäc caàn nöôùc) gaây ñau buïng, buoàn noân vaø
noân möûa, ñoå moà hoâi, tieâu chaûy, co giaät, xanh tím, roái loaïn hoâ haáp
vaø ngöøng nhòp tim.
– Conium (caây ñoäc caàn) vaø aethusa (dog parsley) gaây buoàn noân vaø
noân möûa, chaûy nöôùc daõi, soát vaø cô baép töø töø yeáu daàn, sau ñoù,
xuaát huyeát keøm theo roái loaïn hoâ haáp.

304
 Phoøng choáng: khoâng ñöôïc aên nhöõng loaïi traùi caây daïi chöa ñöôïc xaùc
ñònh tung tích.
• Caây sôn ñoäc (poison evy), soài ñoäc (rhus radicans) vaø caây muoái
ñoäc (poison sumac).
Ñoù laø nhöõng caây coù raát nhieàu ôû vuøng röøng nhieät ñôùi phía Baéc nöôùc
ta vaø moät soá nöôùc oân ñôùi.
Töû vong raát hieám thaáy nhöng khoaûng 50% tröôøng hôïp do loaøi rhus
gaây ra beänh vieâm da döõ doäi vaø hôn 10% bò baát löïc taïm thôøi.
Khi tieáp xuùc vôùi caây soài ñoäc nhieàu laàn seõ laøm gia taêng caùc taùc nhaân
nguy hieåm. Neáu ñöùng laâu ngoaøi naéng, seõ bò kích thích thaän. Nhöõng ca töû
vong do caây sôn ñoäc cho thaáy khaû naêng gaây nguy hieåm ñeán thaän vaø cô tim.
Trieäu chöùng ngoä ñoäc: thöôøng laø noåi muïn nöôùc.
Nhieãm ñoäc caáp tính: do tieáp xuùc, aên vaøo buïng hay hít khoùi ñoát caây.
– AÛnh höôûng cuïc boä - xaûy ra baét ñaàu töø 12 giôø ñeán 7 ngaøy sau khi
tieáp xuùc bao goàm: ngöùa, söng leân, noåi saàn, noåi muïn nöôùc, ræ nöôùc
ra vaø ñoùng maøy (vaåy) laïi.
Chính ngöôøi vieát saùch naøy cuøng caùc baïn thôøi phoå thoâng ñi kieám cuûi
trong röøng, ñaõ voâ yù chaët phaûi caây sôn coøn töôi. Sau moät ngaøy coù moät baïn
(trong 3 ngöôøi) bò nhöïa caây sôn vaø hôi ñoäc caây sôn taán coâng, ñaõ söng vuø toaøn
thaân, nhaát laø maët, ñeán noãi khoâng aên noåi côm. Sau 7 ngaøy môùi khoûi beänh.
– AÛnh höôûng chung - bao goàm nhöõng trieäu chöùng nhö ngöùa haàu,
thanh quaûn, ngöôøi yeáu daàn, khoù chòu vaø phaùt soát.
Nhieãm ñoäc maõn tính: neáu phôi naéng thöôøng xuyeân seõ laøm caùc trieäu
chöùng theâm nghieâm troïng.
Phoøng choáng: daïy treû em phaùt hieän vaø traùnh nhöõng caây noùi treân.
Maëc quaàn aùo daøy, ñeo gaêng tay khi tieáp xuùc. Söû duïng silicon daïng
kem ñeå baûo veä. Khoâng chaïm vaøo suùc vaät ñaõ tieáp xuùc vôùi loaïi caây ñoù. Khi
tieáp xuùc vôùi chuùng phaûi röûa saïch da ngay laäp töùc baèng xaø phoøng vaø nöôùc.
Ñieàu trò
Phaûi ñöôïc thöïc hieän ngay trong voøng 1 phuùt. Loaïi boû chaát ñoäc treân
da baèng caùch röûa baèng xaø phoøng coù ñoä taåy maïnh vôùi nöôùc. Loaïi chaát ñoäc
trong bao töû baèng caùch gaây noân.

305
 • Caây trò ñieân giaû (veratrum vaø zygadenus)
Coøn goïi laø caây leâ lö (veratrum alba, veratrum viride hay veratrum
californicum) phaân boá roäng raõi ôû vuøng oân ñôùi phía Baéc nöôùc Myõ.
Moät soá caùc baùo caùo gaàn ñaây cho bieát, ñaõ coù moät soá tröôøng hôïp bò
nhieãm ñoäc; tuy nhieân, raát hieám coù caùc ca töû vong. Haøm löôïng gaây töû vong
cuûa caây töôi coù theå chæ 1g.
Veratrum vaø zygadenus chöùa caùc hôïp chaát nitô laøm chaäm nhòp tim
vaø giaûm aùp suaát maùu. Haøm löôïng lôùn hôn seõ taêng aùp suaát maùu baèng taùc
ñoäng tröïc tieáp leân quaù trình chuyeån vaän maïch trung taâm ôû naõo.
Trieäu chöùng ngoä ñoäc: bieåu hieän chính laø noân möûa vaø haï aùp suaát maùu.
Nhieãm ñoäc caáp tính (khi aên vaøo buïng):
Buoàn noân, noân möûa gay gaét, tieâu chaûy, yeáu cô, loaïn thò, haï nhòp tim
(xuoáng coøn 30 hay thaáp hôn), vaø giaûm aùp suaát maùu (taâm thu 50mm Hg
hay ít hôn). Vôùi löôïng nhieàu quaù, aùp suaát maùu seõ taêng leân ñeán 200mm Hg
hay cao hôn ñoàng thôøi vôùi taêng nhòp tim.
Nhieãm ñoäc maõn tính: aêên nhieàu laàn vôùi löôïng nhoû coù theå gaây kích
öùng laøm haï aùp suaát maùu nhöng seõ khoâng laøm taêng aùp suaát maùu.
Phoøng choáng: traùnh cho treû em khoâng aên caùc loaïi caây laï noùi treân.
Ñieàu trò: loaïi chaát ñoäc trong bao töû baèng caùch gaây noân.
• Caây hoï chaân beâ
Goàm dieffenbachia, caladium, alocasia, colocasia, philodendron,
arisaema triphyllum.
Ñoäc chaát trong caùc boä phaän cuûa caây. Ñoäc tính gaây bôûi caùc oxalate
vaø caùc ñoäc chaát khaùc.
Trieäu chöùng ngoä ñoäc: chuùng kích thích maøng nhaày, laøm buoàn noân
vaø oùi möûa, tieâu chaûy, chaûy daõi.
Caùc chaát laøm dòu: söõa, daàu, nöôùc maùt.
• Caây mao ñòa hoaøng
Taát caû moïi thaønh phaàn cuûa caây ñeàu coù cuøng ñoäc chaát laø digitalis.
Digitalis laøm taêng löïc ñaäp cuûa tim; quaù lieàu laøm taêng söï kích thích taâm
thaát, keát quaû laø ngoaïi taâm thu. Digitalis coøn kích thích heä thoáng thaàn kinh
trung öông. Vieäc maát kali do noân, tieâu chaûy caøng laøm taêng ñoäc tính.

306
 Lieàu löôïng leân ñeán 3 - 5mg seõ gaây nguy hieåm.
Chaát naøy ñöôïc söû duïng ñeå ñieàu cheá thuoác chöõa beänh tim. Vôùi lieàu
löôïng thuoác khoaûng 2 - 3 giôø coù taùc duïng kích thích tim. Lieàu gaây cheát
gaáp 20 - 50 laàn lieàu söû duïng. Thöû nghieäm treân loaøi gaëm nhaám thì tyû leä
gaây cheát tính theo tyû leä khoái löôïng laø 0,7 mg/kg.
Trieäu chöùng ngoä ñoäc
Phoå bieán nhaát laø noân möûa, nhòp tim khoâng ñeàu ñaën.
Nhieãm ñoäc caáp tính: (do vieäc tieâm chích, aên uoáng)
Ñau ñaàu, noân möûa, môø maét, maát thò löïc nghieâm troïng, maïch ñaäp
chaäm hoaëc khoâng bình thöôøng, huyeát aùp giaûm, muø maét vaø cheát. Beänh
nhaân lôùn tuoåi coù trieäu chöùng taâm thaàn kyø laï. Treû em thì suy suïp nghieâm
troïng heä thoáng thaàn kinh trung öông.
• Caây truùc ñaøo (nerium olaender)
Hoï truùc ñaøo (apocynaceae), ñöôïc troàng nhieàu ôû vuøng Ñòa Trung Haûi.
Ñoäc chaát oleandrin trong taát caû caùc boä phaän cuûa caây. Trieäu chöùng
ngoä ñoäc nhö vôùi digitalis.
Caây truùc ñaøo vaøng (thevetia species): ñoäc chaát digtalis cuõng coù trong
toaøn boä caây, ñaëc bieät laø voû thaân caây.
• Caây döùa
Voû döùa coù chöùa moät loaïi naám ñoäc candida tropicalis, baùm vaøo choã
loõm cuûa voû, maét thöôøng khoâng nhìn thaáy. Neáu quaû döùa bò daäp naùt, thoái,
naám ñoäc seõ thaâm nhaäp vaøo thaân quaû döùa gaây haïi cho ngöôøi aên. Maët khaùc,
khi goït döùa ñeå soùt maét döùa, aên seõ bò dò öùng goïi laø “say döùa”. Ñoù laø do
chaát oxalat ñaõ phaân huûy teá baøo raát nhanh.
Trieäu chöùng ngoä ñoäc
AÊn khi buïng ñoùi raát deã bò ngoä ñoäc. Töø 30 phuùt ñeán 1 giôø, vaät vaõ,
khoù chòu (nhaát laø treû em), da noåi nhöõng cuïc maån ngöùa, ñau buïng, tieâu
chaûy, maïch nhanh, huyeát aùp haï, khoù thôû, phoåi ran.
Ñieàu trò
- Choáng dò öùng : uoáng hoaëc tieâm natrihyposulfit.
- Trôï tim maïch : tieâm long naõo 0,2g, ngaøy 1 - 2 laàn.

307
 Phoøng ngöøa : chæ cho treû aên döùa töôi, caét heát maét döùa, aên khi buïng
no, sau böõa aên tröa.
• Haït cau
Chöùa ñoäc chaát arecoline
Trieäu chöùng ngoä ñoäc: noân möûa, tieâu chaûy, khoù thôû, thò löïc keùm, co
giaät. Nhöõng ngöôøi nhai quaû cau töôi ban ñaàu thaáy hay hay nhöng nhai
nhieàu, nuoát nöôùc seõ deã bò say. Ngöôøi aên traàu laàn ñaàu cuõng deã say nheï.
• Caây ñaïi hoaøng
Laø loaïi caây coù cuoáng laù ñoû vaø ñöôïc söû duïng nhö laø moät loaïi traùi
caây. Phaàn laù coù chöùa acid oxalic.
Trieäu chöùng ngoä ñoäc: noân möûa, tieâu chaûy, ñau kinh khuûng, giaûm söï
hình thaønh ure, xuaát huyeát.
• Anh ñaøo (loaïi prunus)
Haït vaø quaû coù chöùa amygdalin (C6H5.CHCO.CHO)
Trieäu chöùng ngoä ñoäc: traïng thaùi söõng sôø, teâ lieät daây aâm thanh, co
giaät vaø hoân meâ neáu nhai haït.
• Caây xoaøi (mangifera indical)
Voû quaû xoaøi vaø nhöïa caây coù chöùa ñoäc chaát seõ laøm maát tinh thaàn, noân
möûa, tieâu chaûy. Vì theá, khoâng neân aên voû vaø traùnh tieáp xuùc vôùi nhöïa caây.
• Caây thuûy tuøng (taxus)
Coù chöùa taxine trong goã, voû, laù vaø haït.
Trieäu chöùng ngoä ñoäc: buoàn noân, möûa, tieâu chaûy, ñau buïng, khoù tieâu,
daõn ñoàng töû, cô theå co giaät, kích ñoäng, hoân meâ.
• Caây tuù caàu (hydrangea)
Ñoäc chaát coù leõ laø moät loaïi cyanogenic chöùa trong toaøn boä caây.
• Caây saén (khoai mì)
Haøm löôïng cyanide coù trong voû, ñaëc bieät laø trong caùc choùp cuû, nhaát
laø nhöõng vuøng cuû bò toån thöông do reã tranh aên luoàn vaøo hay khi chaêm boùn
ñuïng phaûi, caây seõ tieát ra raát nhieàu HCN ñeå töï veä. Xung quanh veát thöông
seõ hình thaønh moät lôùp “baàn” chöùa ñaày HCN. Vì vaäy, khi aên khoai mì,
traùnh ngoä ñoäc phaûi luoäc nhieàu nöôùc, ñun kyõ, môû vung ñeå cho HCN bay

308
hôi. Khoâng ñöôïc aên voû, hai choùp cuû, nhaát laø nôi cuû bò toån thöông. Laù saén
cuõng chöùa nhieàu chaát ñoäc HCN. Coù ngöôøi laáy laù luoäc aên ñaõ bò ngoä ñoäc.
Trieäu chöùng ngoä ñoäc: traïng thaùi söõng sôø, teâ lieät daây thaàn kinh aâm
thanh, co giaät vaø hoân meâ.
• Caây canhkina (cinchona)
Trong voû caây canhkina coù chöùa moät loaïi alkaloid, goïi laø quinidine.
Quinidine ñöôïc söû duïng ñeå ñieàu trò beänh tim. Lieàu löôïng thaáp hôn
0,2g ñaõ coù theå gaây cheát ngöôøi. Tæ leä cheát do duøng chaát quinidine trong
thuoác trôï tim laø 1%.
Quinidine laøm giaûm hoaït ñoäng trao ñoåi chaát cuûa taát caû caùc teá baøo,
laøm aûnh höôûng ñeán tim. Coù nhieàu tröôøng hôïp gaây xuaát huyeát khaép cô theå
nhö laø keát quaû cuûa söï ngheõn maïch.
• Haønh bieån ñoû
Ñaây laø loaïi caây coù ôû Ñòa Trung Haûi, coù vò haêng maïnh. Taùc nhaân ñoäc laø
hoãn hôïp caùc glucosite - cylaren, cyline, cynistrine vaø moät soá chaát khaùc.
Cheá phaåm töø caùc loaïi haønh naøy gaây ñoäc cho hoaït ñoäng cuûa tim vôùi
lieàu löôïng nhoû (khoaûng 500 mg/1kg chuoät coáng).
• Caây thuoác phieän Mexico (argemone mexicana)
Ñoäc toá laø caùc alkaloid chöùa trong laù vaø haït.
Trieäu chöùng ngoä ñoäc: noân, möûa, hoân meâ vaø aûnh höôûng ñeán thò löïc.
• Caây "tim ræ maùu" (dicentra species)
Moïi boä phaän cuûa caây ñeàu coù chöùa caùc alkaloid.
Trieäu chöùng ngoä ñoäc: maát ñieàu hoøa, hoâ haáp giaûm, co giaät.
• Ñaäu lupin (lupinus)
Caùc boä phaän cuûa caây, ñaëc bieät trong quaû, coù chöùa lupinine vaø moät
soá alkaloid lieân quan.
Trieäu chöùng ngoä ñoäc: teâ lieät, maïch yeáu, thôû khoù vaø co giaät.
• Caây nhuïc ñaäu khaáu (myristica fragrans)
Ñoäc chaát myristicin coù trong haït cuûa caây
Trieäu chöùng ngoä ñoäc: bò aûo giaùc, meâ saûng vaø chöùng co giaät.

309
 • Caây caffeine
Ñoäc toá aminophilline coù trong haït caffeine. Haøm löôïng aminophilline
(theophylline ethylenediamine) gaây cheát ngöôøi laø 183 - 250 mg/kg.
Tieâm aminophilline vaøo ngöôøi deã bò xuùc caûm laäp töùc seõ gaây vôõ
maïch maùu vaø cheát. Tieâm nhanh aminophilline vaøo tónh maïch seõ gaây öùc
cheá tim.
Caffeine coù theå duøng ñeå chöõa caùc beänh hen, beänh tim vaø duøng nhö
thuoác lôïi tieåu.
• Caây nguyeät queá (kalmia species) vaø caây ñoã quyeân (rhododendron)
Coù ñoäc chaát andromedotoxin trong taát caû caùc boä phaän cuûa caây.
Trieäu chöùng ngoä ñoäc: chaûy nöôùc daõi, nöôùc maét, chaûy nöôùc muõi, noân,
co giaät, maïch chaäm, huyeát aùp thaáp, teâ lieät.
• Sambucus species vaø rhodotypos scandens
Sambucus species coù chöùa cyanogenic glycoside trong laù, maàm, voû
vaø reã caây vaø rhodotypos scandens coù trong haït.
Trieäu chöùng ngoä ñoäc: hoa maét, nhöùc ñaàu, buoàn noân, noân möûa, thôû
gaáp, tim vaø maïch ñaäp maïnh, co giaät.
• Chaát ñoäc solanine
Ñaây laø moät loaïi ñoäc chaát coù chöùa trong caùc loaïi caây sau :
– Blue nightshade (solaum dulcamara): laø loaïi caây coù quaû moïng.
Ñoäc chaát solanine chöùa trong quaû vaø laù.
– Solaum nigrum: cuõng gioáng nhö solaum dulcamera, chöùa salanine
trong laù vaø quaû chöa chín.
Trieäu chöùng ngoä ñoäc: ñau buïng, noân, tieâu chaûy, suy suïp thaàn kinh
vaø hoâ haáp, maïch ñaäp nhanh hoaëc chaäm, kích ñoäng.
• Caây xoan (teân goïi khaùc: caây saàu ñaâu, saàu ñoâng)
– Teân khoa hoïc: melia ezadarach, thuoäc hoï meliaceae.
– Moâ taû: caây tröôûng thaønh cao 20 - 30m, thaân thaúng, laù nhoû coù vò
ñaéng, hoa maøu tím.
– Phaân boá: moïc hoang vaø troàng nhieàu nôi ôû nöôùc ta, thích hôïp vôùi caùc
loaïi ñaát. Ngöôøi mieàn Baéc troàng nhieàu trong vöôøn ñeå laáy goã laøm nhaø.

310
 – Thaønh phaàn hoùa hoïc: hoaït chaát chuû yeáu trong caây xoan laø loaïi
alkaloid coù vò ñaéng, taäp trung ôû voû, laù, reã, quaû; coù coâng thöùc:
C30H38O11 vaø C9H8O4, raát nhaïy caûm vôùi giun.
– Laâm saøng: boàn noân, choaùng vaùng, khoâng muoán aên, maët ñoû böøng,
yeáu meät, teâ toaøn thaân.
– Lieàu ñoäc: LD50 ñoái vôùi chuoät, sau 40phuùt = 1,491gr, sau 24 giôø =
1,356gr, sau 48 giôø = 1,277gr.
– Thöïc teá nhieàu ao caù ngaâm xoan caây (laøm nhaø) laøm caù cheát haøng
loaït. Ngöôøi ta coù theå duøng khoùi khi ñoát laù xoan töôi ñeå hun muoãi
hoaëc laáy nöôùc giaõ töø laù xoan dieät saâu haïi luùa.
• Caây toûi ñoäc
– Teân khoa hoïc: colchicum autumnale thuoäc hoï haønh toûi (liliacese)
– Moâ taû: laø loaïi coû soáng laâu naêm gaàn gioáng vôùi toûi nhaø.
– Phaân boá: moïc hoang vaø troàng nhieàu nôi ôû xöù laïnh, Vieät Nam
chöa coù.
– Thaønh phaàn hoùa hoïc: hoaït chaát chuû yeáu laø loaïi alcaloid coù teân
conchixin, taäp trung ôû haït vaø cuû, coù caáu taïo phöùc taïp.
– Trieäu chöùng: bieåu hieän teâ lieät, ñeå laâu coù hieän töôïng teo cô. Noù
ngaên caûn söï phaân chia cuûa teá baøo.
– Lieàu ñoäc: lieàu cheát trung bình 0,03 mg/1kg theå troïng.

6.4. ÑOÄC TOÁ DO NAÁM MOÁC TIEÁT RA

Naám moác laø moät töø gheùp ñeå chæ naám noùi chung. Naám moác ñoäc laø
nhöõng loaïi naám moác baûn thaân noù mang ñoäc tính do tích luõy hay do bieán
döôõng cô theå.
Ñoäc chaát sinh ra töø naám laø micotoxin coù trong thöùc aên cuûa con ngöôøi vaø
suùc vaät. Ngoaøi ra trong naám coøn chöùa: alkaloid, tricotexin, alkatoxin. Coù hai
loaïi naám gaây ñoäc nhaát laø: amanita muscaria vaø amanita palloides.
Naám amanita: coøn coù teân laø naám baét moài, taùn maøu vaøng thaãm hoaëc
ñoû töôi, ôû ñænh coù chaám traéng hay vaøng raát ñeïp. Naám naøy chöùa chaát
muscarin raát ñoäc, lieàu gaây cheát ôû ngöôøi laø 50mg, ngoä ñoäc thöôøng xaûy ra
vaøi phuùt tôùi vaøi giôø sau khi aên.

311
 Naám amanita palloides: thöôøng thaáy ôû loaïi naám maøu naâu ñuïc, raát
thöôøng gaëp vaø ngoä ñoäc xaûy ra sau moät thôøi gian 5 - 15giôø baèng caùc hoäi
chöùng: vieâm daï daøy, ruoät raát ñau ñôùn, maát theå dòch keøm theo caùc bieåu
hieän cuûa caùc thöông toån noäi taïng, gluco huyeát giaûm thaáp.
Naám aspergillus flavus vaø parasiticus laø nhöõng naám ñoäc gaây ñoäc toá
ung thö nhö : aflatoxins. Daïng naám moác naøy phaùt trieån ôû nhieät ñoä 7,5 –
40oC, khi phaùt trieån 3 ngaøy chuùng coù theå phaùt taùn nhanh ñoäc toá baøo töû ôû
khaép nôi trong gaïo, ñaäu phoäng, baép, luùa mì, thöùc aên gia suùc... Trong vaùng
sôïi naám hoaëc ôû phía ngoaøi caùc saûn phaåm trao ñoåi chaát khaùc nhau cuûa sôïi
naám, chöùa caùc chaát: acid oxilic, acid xitric. Caùc chaát ñoäc haïi ñoái vôùi caùc
vi sinh vaät khaùc, caùc chaát khaùng sinh... Khi bò naám moác taán coâng, maàm
haït gioáng deã bò hö do ñoäc toá naám gaây ra. Ngoaøi ra, naám moác coøn phaân
huûy taïo ra caùc protein laï, gaây dò öùng...
Naám ñoäc coù theå moïc ôû baát cöù nôi naøo, ngay caû ôû nhöõng choã coù naám
khoâng ñoäc. Nhöõng loaïi nguy hieåm nhaát laø: amanita phalloides, amanita
verna, amanita visora, amanita esculenta vaø loaïi gelerina.
AÊn phaûi chæ moät phaàn cuûa caây naám ñoäc cuõng coù theå gaây töû vong. Coù
hôn 100 tröôøng hôïp bò töû vong moãi naêm do aên phaûi naám ñoäc.
Naám amanita muscaria chöùa atropine alkaloid vaø moät soá chaát khaùc
coù theå gaây meâ, co giaät vaø gaây aûo giaùc. Moät soá loaïi naám coù chöùa alkaloid
muscarine gaây aûnh höôûng nhö kích thích ñoàng giao caûm treân da vaø maïch.
Nhieãm ñoäc maõn tính thöôøng khoâng xaûy ra.
Naám amanita phalloides chöùa polypeptides amanitin bieán ñoåi thaân
nhieät vaø phalloidin gaây nguy hieåm ñeán teá baøo vaø cô theå. Gan, thaän, naõo
boä vaø tim ñeàu bò aûnh höôûng. Nhöõng loaïi naám khaùc nhö loaïi naám amanita
cuõng nhö gelerina coù theå gaây nhieãm ñoäc nheï. Ñoäc chaát chuû yeáu gaây aûnh
höôûng ñeán moâ teá baøo ngöôøi vaø ñoäng vaät.
Beänh lyù daãn ñeán töû vong do naám ñoäc laø thoaùi môõ ôû gan, thaän, tim
vaø gaân.
Trieäu chöùng ngoä ñoäc: bieåu hieän chính cuûa nhieãm ñoäc laø noân möûa,
khoù thôû vaø gaây vaøng da.
Trieäu chöùng khi aên vaøo:
- Amanitin (amatoxin) (amanita phalloides, amanita verna, amanita
visora, amanita esculenta vaø loaïi gelerina) - sau khi ngaám vaøo trong 6 - 24 giôø,

312
gaây buoàn noân döõ doäi vaø noân möûa ra maùu vaø phaân, ñau ñôùn yeáu daàn; gaây to
gan, vaøng da, yeáu phoåi, ñau ñaàu, laõng trí vaø suy nhöôïc; coù daáu hieäu chaán
thöông naõo, hoân meâ hay teâ lieät. Tyû leä töû vong khoaûng 50%.
- Naám gyromitrin (monomethylhydrazine) (gyromitra vaø helvella) - gaây
noân möûa, teâ lieät, hoân meâ, xuaát huyeát. Tyû leä töû vong khoaûng 15 - 40%.
- Naám muscarine (inocybe vaø clitocybe)- noân möûa, teo tim, giaûm
huyeát aùp, chaûy nöôùc daõi, co thaét con ngöôi, co thaét cuoáng phoåi, chaûy nöôùc
maét. Söï loaïn nhòp tim coù theå xaûy ra. Tyû leä töû vong khoaûng 5%.
- Naám antichonilergic (amanita muscaria, amanita pantherina,
amanita cokeri, amanita crenulata vaø loaïi amanita solitaria). Tröôøng hôïp
naøy gaây raát nhieàu trieäu chöùng khaùc nhau sau khi aên vaøo buïng 1-2 giôø;
bao goàm: ñoäng kinh, meâ saûng, chaûy nöôùc daõi, thôû khoø kheø, noân möûa, tieâu
chaûy, chaäm nhòp tim, môû roäng hay thu heïp con ngöôi, rung cô. Caùc tröôøng
hôïp töû vong thöôøng hieám xaûy ra.
- Loaïi kích thích ñöôøng ruoät (boletus, cantharellus, clitocybe,
clorophyllum, hebeloma, lactarius, lepiota, naematoloma, rhodophylus,
russula vaø tricholoma) gaây buoàn noân, noân möûa, tieâu chaûy, loaïn nhòp tim vaø gaây
khoù chòu keùo daøi ñeán 1 tuaàn. Caùc tröôøng hôïp töû vong ít khi xaûy ra.
- Naám disulfiram (coprinus)- gaây noân möûa, tieâu chaûy, loaïn nhòp tim
vaø taêng noàng ñoä coàn trong nhieàu ngaøy. Caùc tröôøng hôïp töû vong hieám khi
xaûy ra.
- Loaïi gaây aûo giaùc (psilicybe vaø panaeolus) daõn ñoàng töû, maát ñieàu
hoøa, yeáu daàn, maát phöông höôùng, ñau buïng, soát, co giaät. Caùc tröôøng hôïp
töû vong hieám khi xaûy ra.
- Phoøng choáng: haàu heát caùc loaïi naám daïi thöôøng raát nguy hieåm neân
caùch toát nhaát laø traùnh duøng. Nhöõng ngöôøi coù kinh nghieäm môùi neân ñi haùi
naám röøng, neáu khoâng deã bò nhaàm. Tröôøng hôïp gaàn ñaây ôû Hoøa Bình Yeân
Baùi vaø ÑaécLaêk ñaõ xaûy ra ngoä ñoäc ñeán töû vong.
Ñieàu trò: loaïi boû thöùc aên trong daï daøy baèng caùch gaây noân, tröø nhöõng
beänh nhaân ñaõ noân roài. Sau khi noân, duøng than hoaït tính 70% tinh chaát ñeå
loaïi boû nhöõng chaát ñoäc khoâng haáp thuï.

313
6.5. ÑOÄC TOÁ VI SINH VAÄT
6.5.1. Moät soá ví duï
Loaïi vi khuaån Thôøi kyø uû beänh (h) Caùc söï coá
Staphylococcus 1–6 Nhieãm beänh do ngheà nghieäp
Clostridium perfringens 8 – 22 Söï phaùt trieån cuûa baøo töû
Bacillus cereus 1 – 16 Söï phaùt trieån cuûa baøo töû
Vibrio parahaemolyticus 4 – 96 Nöôùc bieån oâ nhieãm

Sau ñaây laø moät soá beänh do vi khuaån gaây ra:

1. Vieâm ñaïi traøng do vi khuaån
Nguyeân nhaân laø do caùc loaïi shiga, flexner, salmonella, Escherichia
(E.coli), tuï caàu, lieân caàu vaø moät soá loaïi vi khuaån khaùc.
Caùc vi khuaån coù trong ñaïi traøng coù taùc duïng leân men, ñöa ñeán sình
hôi vaø caùc acid höõu cô vaø laøm thoái röõa, taïo neân amonia, phenol, indol,...
2. Lieân caàu khuaån
Gaây ra beänh thaáp khôùp caáp (bouillaud), beänh phoå bieán ôû nöôùc ta.
Lieân caàu khuaån tieát ra ñoäc toá streptolysin, streptokinaza, streptodornaza...,
Söï phoái hôïp ñoäc toá lieân caàu vôùi caùc thaønh phaàn trong maùu, laøm xuaát hieän
khaùng theå ñaëc hieäu maø phaûn öùng laø nguyeân nhaân cuûa söï vieâm nhieãm ôû
tim, khôùp.
Rieâng ñoái vôùi van tim, do trong caáu truùc coù moät phaàn töông töï moät
khaùng nguyeân ôû lieân caàu; vì vaäy, khaùng theå streptolysin khi phaûn öùng vôùi
lieân caàu khuaån cuõng phaûn öùng vôùi van tim, gaây neân nhöõng toån thöông
ngaøy caøng naëng, keå caû sau naøy khi khoâng coøn nhieãm lieân caàu khuaån nöõa.
Trieäu chöùng
Soát 38 - 40oC sau 2 tuaàn vieâm hoïng, maïch nhanh, cô theå meät moûi,
gaày, xanh xao, bieáng aên, chaûy maùu cam; loaïn nhòp tim; vieâm khôùp: caùc
khôùp ñau, söng ñoû.
3. Vi khuaån thöông haøn vaø phoù thöông haøn
Salmonella gaây beänh thöông haøn vaø salmonella para A vaø B gaây beänh
phoù thöông haøn. Ñaây laø nhöõng tröïc khuaån coù loâng, di ñoäng, gram aâm, coù
khaùng nguyeân ôû loâng, ôû thaân, duøng vaøo vieäc chuaån ñoaùn huyeát thanh vidal
vaø felix vaø khaùng nguyeân ñeå phaùt hieän ngöôøi ñang nhieãm khuaån.

314
 Vi khuaån xaâm nhaäp vaøo, sinh saûn ôû ruoät, laøm soát keùo daøi, li bì, roái
loaïn tieâu hoùa vaø tieáng tim môû.
Laây qua ñöôøng ruoät, giaùn tieáp qua nöôùc hoaëc thöùc aên nhieãm khuaån
vaø coù theå laây töø ngöôøi nhieãm beänh. Tröïc khuaån theo phaân ra ngoaøi vaø toàn
taïi raát laâu.
4. Vi khuaån clostridium botulinum
Laø moät daïng tröïc khuaån kî khí, sinh saûn baèng baøo töû phaùt trieån toát ôû
nhieät ñoä töø 34 – 50oC, coù ôû ñaát, nöôùc, nhaát laø ôû thöïc phaåm coù ñoä acid thaáp.
Ñoäc toá laø nhöõng protein coù phaân töû löôïng lôùn, thuoäc vaøo loaïi ñoäc toá
maïnh nhaát. Chæ caàn 28,3 gram coù theå gieát 200 trieäu ngöôøi, nhöng, may
thay, ñoäc toá naøy deã bò phaân huy khi nhieät ñoä cao, noù seõ bò phaân huûy sau
khi ñun soâi.
5. Vi khuaån staphylococcus aureus
Laø loaïi caàu khuaån hieáu khí, thöôøng kyù sinh treân da, khoang muõi, toùc
ngöôøi. Khi xaâm nhaäp vaøo thöïc phaåm taïo ra ñoäc toá protein coù phaân töû löôïng
thaáp, goïi laø ñoäc toá ñöôøng ruoät, gaây noân möûa, tieâu chaûy. Ñoäc toá naøy chòu
nhieät, ñun soâi khoâng phaù huûy, naïn nhaân khoâng cheát nhöng raát ñau ñôùn do caùc
phaûn öùng cöïc kyø döõ doäi.
6. Vi khuaån vibrio cholerae
Gaây dòch beänh roäng lôùn, laø moät vi sinh daïng tröïc khuaån hình daáu phaåy,
chuùng thöôøng phaùt trieån toát treân moâi tröôøng kieàm tính vaø chuyeån ñoäng linh
hoaït baèng loâng roi; saûn sinh ra ñoäc toá ruoät vaø noäi ñoäc toá trong ñöôøng tieâu
hoùa, kích thích nghieâm troïng maøng nhaày vaø laøm suy yeáu bôm natri cuûa teá
baøo ñoäng vaät, gaây beänh tieâu chaûy.
7. Vi khuaån vibrio parahaemolicus
Laø sinh vaät öa maën, phaùt trieån trong moâi tröôøng coù ñoä muoái töø 4 - 8%o,
nhieät ñoä chòu ñöïng töø 15oC - 40oC, vôùi pH töø 5 - 9,6. Vi sinh vaät ñoäc toá coù
khaû naêng gaây tan huyeát ôû maùu ngöôøi.
Thöôøng gaëp chuùng trong caùc loaïi nhuyeãn theå, giaùp xaùc ôû bieån vaø caû
moâi tröôøng nöôùc ngoït.
Dòch beänh maïnh vaøo muøa heø khi nhieät ñoä aám hôn gaây ra caùc beänh ñau
buïng, noân, tieâu chaûy, ñau ñaàu ....

315
 Vi khuaån naøy cuõng gaây haïi treân nhöõng con toâm suù, gaây cheát haøng loaït
ôû caùc tænh ven bieån nöôùc ta.
6.5.2. Ñoäc toá vi sinh vaät gaây haïi thöïc vaät
Caùc vi sinh vaät tuøy nghi seõ tieát vaøo moâi tröôøng xung quanh nhöõng chaát
coù taùc ñoäng ñoäc cho teá baøo caây chuû. Baûn chaát hoùa hoïc cuûa caùc chaát ñoäc do vi
sinh vaät tieát ra raát ña daïng, trong ñoù coù caùc acid höõu cô.
Ñoäc toá do naám vaø vi khuaån gaây beänh caây tieát ra coù theå do caùc amide,
acid amide, ure vaø amoniac gaây neân. Ngoaøi ra, chuùng coøn tieát ra caùc
polisacarite laøm cho caùc oáng daãn bò thaâm vaø taéc laïi, laøm cho caây bò heùo. Taùc
ñoäng cuûa caùc vi sinh vaät gaây beänh khoâng phaûi chæ do moät thaønh phaàn naøo
nhaát ñònh maø laø do taùc ñoäng ñoàng thôøi cuûa moät soá chaát ñoäc gaây neân. Nhöõng
daáu hieäu bò beänh khaùc nhau.
Söï ña daïng veà thaønh phaàn vaø ñoäc toá do vi sinh vaät tieát ra phuø hôïp vôùi
taùc ñoäng ña daïng cuûa chuùng leân caây. Nhöng cô cheá taùc ñoäng cuûa moãi chaát
gaây ñoäc rieâng leû xaûy ra trong caây thì chæ môùi ñöôïc nghieân cöùu cho vaøi chaát
vaø soá lieäu cuõng chöa ñaày ñuû.
a. Ñoäc toá Fusarium lycopersici sacc.
Ñoäc toá naøy gaây beänh heùo ruõ caø chua.
Trong caùc chaát tieát ra cuûa fusarium lycopersici coù ba chaát ñoäc laø
licomarazmin, aixt fusaric vaø vazinfuscarin.
Phöùc heä naøy vôùi saét coù ñoäc tính cao hôn nhieàu so vôùi licomarazmin töï
do. Licomarazmin taïo neân caùc moâ cheát hoaïi ôû ñænh vaø ngoaïi vi laù caø chua bò
nhieãm fusarium.
Acid fusarit coøn laøm maát hoaït tính cuûa caùc enzym chöùa pocphirin cuûa
caây chuû.
Chaát ñoäc thöù ba coù trong fusarium lycopersici coù teân laø vazinfuscarin,
baûn chaát hoùa hoïc chöa ñöôïc xaùc ñònh, coù theå xem noù laø caùc protein enzym
ñaëc hieäu. Chaát naøy gaây neân daáu hieäu ñaëc tröng cho beänh khoâ laù caø chua - bò
thaâm vaø taéc caùc oáng daãn.
b. Claviceps purpurea
Taïo neân haøng loaït caùc alkaloid laø daãn xuaát cuûa acid lizerginic, gaây
beänh heùo döa haáu.

316
 c. Fusarium oxysporum niveum
Hình thaønh chaát ñoäc philonnivein laø sterin (C29H46O2)
d. Endothia parasitica
Tieát ra biantraquinon coù teân skirin (C30H18O10) vaø diapoctin (C13H14O5).
Hai hôïp chaát naøy laøm heùo caây caø chua non.
e. Pseudomonas tabac
Ñaây laø moät loaïi kyù sinh treân laù thuoác laù, ñoäc chaát do noù tieát ra laøm aûnh
höôûng ñeán söï trao ñoåi chaát cuûa caây. Khi coù vi khuaån naøy xaâm nhieãm, thaân
caây thuoác laù xuaát hieän nhöõng voøng moâ cheát, ñöôøng kính 1 - 2cm. Theo
nghieân cöùu cuûa Braun vaø caùc coäng taùc vieân (1950, 1955), taùc ñoäng cuûa chaát
ñoäc daãn ñeán söï phaù huûy hay thay ñoåi metionin.
Chaát ñoäc tieát ra töø pseudomonas tabaci coù leõ laø acid α-lactilamino -
β- hydroxi-ε- aminopimelic laø khaùng chaát thay ñoåi mentionin. Chaát ñoäc daønh
laáy mentionin cuûa caây, laøm teá baøo caây bò thieáu noù, laøm tieán trình bình thöôøng
cuûa söï trao ñoåi chaát bò phaù huûy, moâ caây bò cheát.
Caùc loaïi ñoäc toá daïng naøy coù theå taïo neân phöùc chaát vôùi saét trong
sinh chaát cuûa caây. Chuùng keát hôïp vôùi caùc ion kim loaïi ñeå taïo voøng. Khaû
naêng taïo lieân keát vôùi caùc KLN vi löôïng caàn cho caây laø moät trong nhöõng
tính chaát taïo neân ñoäc tính cuûa noù. Caùc chaát taïo chelate gaây neân hieän
töôïng beänh lyù treân caây caø chua non.
6.5.3. Ngoä ñoäc thöïc phaåm
Ngoä ñoäc thöïc phaåm laø do aên phaûi thöùc aên coù chaát ñoäc, thöôøng xaûy
ra moät caùch ñoät ngoät, haøng loaït, coù nhöõng trieäu chöùng cuûa moät beänh caáp
tính, bieåu hieän baèng noân möûa, æa chaûy, ... keøm theo caùc trieäu chöùng khaùc,
tuøy theo ñaëc ñieåm cuûa töøng loaïi ngoä ñoäc (tröø moät soá tröôøng hôïp ñaëc bieät
nhö ngoä ñoäc do ñoäc toá cuûa clostridium botulinum, trieäu chöùng ngoä ñoäc laø
taùo boùn do bò teâ lieät thaàn kinh ...).
- Nguyeân nhaân:
+ Ngoä ñoäc do thöùc aên nhieãm vi sinh vaät hay ñoäc toá vi sinh vaät.
+ Ngoä ñoäc do baûn thaân thöùc aên coù chaát ñoäc höõu cô, voâ cô hay cô kim.
+ Ngoä ñoäc do caùc hoùa chaát cho theâm hoaëc nhieãm vaøo thöùc aên nhö phaåm
maøu, chaát choáng thiu, laøm thöùc aên doøn, dai hôn nhö haøn the, formalin cho vaøo
baùnh phôû hay chaát benzoate choáng moác.

317
 - Ñieàu kieän sinh hoaït vaø ñieàu kieän saûn xuaát khaùc nhau thì söï phaùt
sinh ngoä ñoäc thöùc aên cuõng khoâng gioáng nhau. Tuøy töøng luùc, töøng nôi, seõ
coù nhieàu loaïi ngoä ñoäc khaùc nhau. Thí duï, ngoä ñoäc do vi sinh vaät phaàn lôùn
phaùt sinh vaøo muøa heø, ngoä ñoäc do aên phaûi rau daïi (thöôøng ôû mieàn nuùi) ...;
ngöôøi laøm coâng taùc veä sinh phoøng dòch caàn phaûi naém ñöôïc nhöõng ñaëc
ñieåm ñoù ñeå chuû ñoäng trong vieäc phoøng choáng.
- Gaây beänh: ngoä ñoäc thöùc aên do vi khuaån thöôøng raát phoå bieán nhöng
laïi khoâng nguy hieåm laém vaø tyû leä töû vong thaáp. Caù thòt oâi thiu laø loaïi thöùc
aên chuû yeáu gaây beänh. Nhöng nhöõng vuøng aên nhieàu söõa thì ngoä ñoäc do söõa
coù theå chieám tyû leä cao hôn. Ngöôïc laïi, ngoä ñoäc thöùc aên khoâng phaûi do vi
khuaån (ngoä ñoäc do hoaù chaát) töông ñoái ít hôn nhöng töû vong cao hôn.
- Tröôùc kia, ngoä ñoäc thöùc aên theå vi khuaån thöôøng do salmonella, nhöng
nhöõng naêm gaàn ñaây, ngoä ñoäc thöùc aên do ñoäc toá ñöôøng ruoät cuûa tuï caàu laïi coù
chieàu höôùng ngaøy caøng gia taêng.
- Laây lan:
+ Phuï thuoäc vaøo thôøi tieát khaù roõ reät, thöôøng xaûy ra vaøo muøa
noùng böùc töø thaùng 5 ñeán thaùng 10, coøn caùc thaùng khaùc trong naêm ít hôn.
Nhieät ñoä trong thôøi kyø naøy (35 – 36oC) thích hôïp cho vi sinh vaät soáng vaø
sinh tröôûng, nhaát laø loaïi clostridium botulinum.
+ Theå hieän tính khu vöïc ñòa lyù, phong tuïc taäp quaùn, ñieàu kieän
thöùc aên cuûa töøng nôi. Thí duï, ôû vuøng bieån aên phaûi caù ñoäc, ôû mieàn nuùi aên
phaûi naám ñoäc, rau daïi, ... Caùc tröôøng hôïp nhieãm thuoác tröø saâu coù chieàu
höôùng gia taêng ôû vuøng noâng thoân.
+ Nguyeân nhaân: do caùc vi khuaån salmonella, proteus, coli,
welchi ... vaø caùc ñoäc toá cuûa tuï caàu vaøng clostridium gaây ra. Coù theå toùm
taét sô ñoà gaây ngoä ñoäc thöùc aên do vi khuaån vaø ñoäc toá vi khuaån ñoái vôùi
thòt nhö sau:

318
 Suùc vaät

OÁm Khoûe

Moå thòt Moå thòt Moå thòt

maát veä sinh

Thòt töôi

Thòt nhieãm khuaån

Naáu kyõ

Naáu khoâng kyõ • Baûo quaûn ôû nhieät ñoä 4oC

• Tay ngöôøi phuïc vuï khoâng
nhieãm khuaån
• Ngöôøi laønh khoâng mang vi
khuaån beänh

Gaây beänh Khoâng gaây beänh

Ngöôøi aên

Hình 6.1. Con ñöôøng ngoä ñoäc vaø caùch traùnh ngoä ñoäc thöïc phaåm.

319
 - Ñaëc ñieåm vi khuaån thuoäc hoï enterobacteriaceae
Ñaây laø hoï vi truøng ñöôøng ruoät vöøa mang tính hoaïi sinh vöøa gaây beänh
+ Gioáng escherichia coù loaøi E. coli
+ Gioáng aerobacter coù loaøi A. aerogenes
Hai loaïi naøy nhieãm vaøo thöïc phaåm qua phaân vaø qua ñaát, neân gaây
ñau buïng vaø tieâu chaûy. E. coli gaây ñoäc maïnh nhaát laø nguyeân nhaân gaây
beänh tieâu chaûy vaø maát nöôùc ôû treû em vaø ñoäng vaät non.
+ Gioáng proteus (lactose +): phaân huyû ñaïm raát maïnh, phaân giaûi
ñöôøng chuû yeáu laø nguyeân nhaân gaây hö hoûng caùc loaïi thòt tröùng vaø phaân
giaûi acid amin.
+ Gioáng salmonella (vi khuaån gaây beänh): coù theå truyeàn töø söõa, thòt
sang cho ngöôøi. Salmorella cholerae suis (laø ñoäc toá thöông haøn ôû heo),
gaây truùng ñoäc thöùc aên. Salmorella enteretidis: gaây beänh thöông haøn vaø
phoù thöông haøn ôû cöøu.
+ Gioáng shigella: gaây kieát lî. Haàu nhö khoâng coù trong ñöôøng ruoät
cuûa nhöõng gia suùc khoûe.
• Ngoä ñoäc do salmonella
Ngoä ñoäc do salmonella laø tröôøng hôïp ngoä ñoäc thöùc aên do vi khuaån
thöôøng hay gaëp nhaát. Vi khuaån gaây ngoä ñoäc chuû yeáu laø samonella typhi
murinum, salmonella choleraac sui enteritidis, ngoaøi ra coøn coù caùc loaïi
salmonella thompson, salmonella derby, salmonella newport, salmonella
senfienberg, salmonella kissaagani, salmonella neleagridis, salmonella
anatum, salmonella aberdeen.
Veà cô cheá phaùt beänh, Garter (1888) cho raèng, vi khuaån salmonella
sinh ra ngoaïi ñoäc toá chòu nhieät vaø loaïi ñoäc toá naøy gaây beänh cho ngöôøi vaø
ñoäng vaät. Nhöng sau ñoù nhieàu taùc giaû laïi chöùng minh raèng, ngoä ñoäc do
salmonella khoâng phaûi do ngoaïi ñoäc toá gaây neân maø do ñöôøng tieâu hoùa
haáp thuï phaûi moät löôïng lôùn vi khuaån salmonella soáng. Khi vaøo ñeán maùu,
vi khuaån bò phaù vôõ vaø tieát ra noäi ñoäc toá, gaây ngoä ñoäc cho cô. Leamovic
(1982) chöùng minh treân thöïc nghieäm raèng, chuoät coáng traéng ôû ñieàu kieän
bình thöôøng vaø khoûe maïnh chæ uoáng noäi ñoäc toá thì khoâng thaáy coù trieäu
chöùng bò ngoä ñoäc, nhöng neáu cô theå oám yeáu, rieâng noäi ñoäc toá qua ñöôøng
mieäng cuõng coù theå gaây ngoä ñoäc.

320
 • Ngoä ñoäc do proteus
- Phaân boá: roäng raõi trong töï nhieân vaø trong ruoät ngöôøi; chæ gaây ngoä ñoäc
khi coù ñieàu kieän. Ngoä ñoäc thöùc aên do proteus chieám tyû leä töông ñoái cao.
- Gaây ñoäc: theo Terenteva (2000) thì proteus OX laø loaïi coù khaû
naêng gaây beänh nhaát (maïnh nhaát laø loaïi OX19 roài ñeán OXK vaø yeáu nhaát laø
OX2). Proteus thöôøng hay gaëp ôû thòt ñoäng vaät gieát moät caùch voäi vaøng,
khoâng coù thôøi gian nghæ thích ñaùng tröôùc hoaëc thòt nhöõng con vaät ñaõ mang
beänh tröôùc khi gieát thòt.
Khaû naêng gaây ngoä ñoäc cuûa proteus, hieän nay ñaõ ñöôïc coâng nhaän,
nhöng cô cheá phaùt beänh vaãn coøn baøn caõi. Naêm 1957, ôû Trung Quoác coù
2116 tröôøng hôïp ngoä ñoäc coù trieäu chöùng laâm saøng phuø hôïp vôùi trieäu
chöùng ngoä do proteus gaây ra. Kieåm tra thöùc aên khaû nghi, chaát noân cuûa
beänh nhaân ñeàu khoâng coù phaûn öùng ngöng keát huyeát thanh cuûa ngöôøi beänh
vôùi proteus. Thöïc nghieäm treân ñoäng vaät vaø treân hai ngöôøi tình nguyeän
thaáy bieåu hieän ngoä ñoäc do kích thích ñöôøng ruoät roõ reät cuûa ngoä ñoäc do
proteus gaây ra.
– Taùc nhaân: Spirina (1974) cho raèng, soá löôïng vi khuaån laø taùc nhaân chuû
yeáu nhöng ñoäc toá coù tính chaát laøm taêng khaû naêng thaåm thaáu, khieán ngöôøi aên
phaûi maéc beänh. OÂng ñaõ thöû tieâm nöôùc röûa moâi tröôøng (coù caû vi khuaån laãn
ñoäc toá), dung dòch vi khuaån khoâng coù ñoäc toá vaø dung dòch ñoäc toá khoâng coù vi
khuaån vaøo maøng buïng chuoät lang ñeàu khoâng thaáy trieäu chöùng maéc beänh.
Nhöng neáu cho chuoät aên moâi tröôøng coù caû vi khuaån laãn ñoäc toá thì chuoät cheát
coù proteus trong maùu. Chöùng toû raèng khoâng coù ñoäc toá gì ñaëc bieät, maø ngoä
ñoäc laø do aên phaûi thöùc aên nhieãm moät löôïng lôùn vi khuaån.
– Thôøi gian uû beänh: töông ñoái ngaén (3 – 5 giôø), song cuõng coù theå
keùo daøi ñeán 16 giôø.
– Trieäu chöùng: noân möûa, æa chaûy, vieâm ruoät, vieâm daï daøy caáp, caù bieät
coøn coù ñau buïng döõ doäi coù khi nhieät ñoä taêng leân. Beänh xuaát hieän nhanh choùng
nhöng cuõng khoûi nhanh choùng, hoài phuïc sau 1 – 3 ngaøy, ít töû vong.
Cuõng caàn chuù yù laø ngoä ñoäc do proteus luoân luoân coù nhöõng tröôøng
hôïp môùi vôùi caùc loaïi thöùc aên khaùc nhau; do ñoù, vieäc tìm moái lieân heä giöõa
beänh taät vôùi thöùc aên laø vieäc khoù khaên.
Proteus xaâm nhaäp vaøo thöùc aên chín, duø coù phaùt trieån maïnh, sau 2
– 3 ngaøy, thöùc aên vaãn chöa thay ñoåi traïng thaùi caûm quan. Nhöng khi
321
nhieãm vaøo thöùc aên soáng thì traïng thaùi caûm quan thay ñoåi ngay, vì
proteus tham gia vaøo quaù trình phaân huûy protit cuøng vôùi caùc vi khuaån
gaây thoái röõa khaùc.
Proteus morganii cuõng laø moät trong nhöõng loaïi vi khuaån gaây ngoä
ñoäc thöùc aên. Trong phaân loaïi vi khuaån, ngöôøi ta xeáp noù vaøo trong nhoùm
proteus. Theo moät soá taùc giaû Nhaät Baûn, proteus morganii saûn sinh ra
nhieàu chaát histamine, cho neân ngoä ñoäc do proteus morganii laø ngoä ñoäc
thöùc aên theå dò öùng.
• Ngoä ñoäc do escherichia coli
Coli vaø paracoli soáng trong töï nhieân, thöôøng khoâng gaây ngoä ñoäc,
nhöng ôû ñieàu kieän nhaát ñònh naøo ñoù, môùi coù theå gaây beänh (vi khuaån gaây
ngoä ñoäc coù ñieàu kieän).
Escherichia coli gaây beänh truyeàn nhieãm coù tính chaát löu haønh ñaõ roõ
theo Chie, nhö beänh taû cuûa tieåu gia suùc, beänh æa chaûy ôû treû em, beänh
truùng ñoäc nhieãm huyeát cuûa treû sô sinh... coøn vieäc xaùc ñònh khaû naêng gaây
ngoä ñoäc cuûa escherichia coli thì caùc nhaø khoa hoïc Nga ñaõ thöû nghieäm nhö
sau: sau khi nuoâi caáy phaân laäp coli, laøm phaûn öùng huyeát thanh thaáy keát
quaû döông tính vôùi hieäu giaù cao 1/400 – 1/1800, ñeå chaéc chaén laø chæ coù
coli, ñem cho ngöôøi tình nguyeän uoáng, ñeàu thaáy bò ngoä ñoäc, gaây beänh
treân chuoät con thì chuoät bò cheát sau 30 – 40 giôø. Nhöõng vi khuaån coù tính
chaát gaây beänh töông ñoái maïnh laø caùc loaïi O111, O55, O26, O86.
Caáu truùc khaùng nguyeân escherichia coli chia thaønh ba loaïi O, N, K.
Khaùng nguyeân K laïi chia thaønh KA, KB vaø KL. Vi khuaån gaây beänh maïnh
nhaát laø loaïi vi khuaån coù khaùng nguyeân K. Nhöõng vi khuaån coù caáu truùc
khaùng nguyeân khaùc nhau thì gaây beänh cuõng khoâng gioáng nhau. Trong gaây
beänh thöïc nghieäm thì ngöôøi nhaïy caûm hôn ñoäng vaät.
Veà nguyeân nhaân gaây ngoä ñoäc thì tröôùc ñaây coù yù kieán cho raèng
escherichia coli coù hai loaïi ñoäc toá: noäi ñoäc toá coù tính öa ruoät, vaø ngoaïi ñoäc
toá coù tính öa thaàn kinh, nhöng khoâng oån ñònh, deã bò hoûng do aûnh höôûng beân
ngoaøi. Hai loaïi ñoäc toá naøy khaùc nhau veà tính chòu nhieät. Ngaøy nay, ngöôøi ta
cho raèng cô cheá ngoä ñoäc cuûa escherichia coli cuõng gioáng nhö salmonella: vi
khuaån soáng, soá löôïng nhieàu laø ñieàu kieän taát yeáu ñeå beänh phaùt trieån, vaø tuy
khoâng phuû nhaän vai troø cuûa ñoäc toá, nhöng nhaán maïnh tính chaát quan troïng
cuûa vi khuaån soáng.

322
 Thôøi kyø uû beänh töø 2 ñeán 20 giôø, thöôøng 4 – 6 giôø. Beänh phaùt moät caùch
ñoät ngoät, ngöôøi bò ngoä ñoäc thaáy ñau buïng döõ doäi, raát ít noân möûa, ñi phaân loûng
töø 1 – 15 laàn moãi ngaøy. Nhieät coù theå bình thöôøng hoaëc hôi soát. Beänh keùo daøi
1 – 3 ngaøy roài khoûi. Tröôøng hôïp naëng, beänh nhaân coù theå soát cao, ngöôøi meät
moûi, chaân tay co quaép, thôøi gian khoûi beänh töông ñoái daøi.
• Ngoä ñoäc do clostridium welchii
Clostridium welchii saûn sinh ra saùu loaïi ñoäc toá: a, b, c, d, e, f. Trong
saùu loaïi naøy thì loaïi a laø ñoäc chuû yeáu, gaây ra ngoä ñoäc thöùc aên vaø cöù theo
thöù töï, cuoái cuøng ñeán loaïi f.
Clostridium phaân boá raát roäng raõi trong moâi tröôøng töï nhieân (ñaát,
nöôùc, khoâng khí, phaân ngöôøi vaø gia suùc, …). Vì theá, vi khuaån deã xaâm
nhieãm vaøo thöùc aên vaø deã gaây ra ngoä ñoäc. Thöùc aên ñaõ naáu chín, thöùc aên
coøn thöøa khi aên khoâng ñun laïi, thöùc aên nguoäi,... laø nguyeân nhaân chuû yeáu
gaây ra ngoä ñoäc.
Trong thôøi gian uû beänh trung bình 10 – 12 giôø, coù khi 6 – 8 giôø,
cuõng coù khi daøi hôn, nhöng thöôøng khoâng quaù 24 giôø. Beänh xuaát hieän vôùi
nhöõng trieäu chöùng vieâm ruoät, daï daøy, ñau buïng, æa chaûy, phaân loûng hoaëc
toaøn nöôùc, coù khi laãn maùu, muû, thænh thoaûng coù tröôøng hôïp noân möûa, caù
bieät coù nhöùc ñaàu, soát. Thôøi gian bò beänh töông ñoái ngaén, phaàn lôùn chæ
trong moät ngaøy laø khoûi. Ngoä ñoäc clostridium welchii loaïi f thì trieäu chöùng
beänh naëng hôn, coù khi gaây töû vong.
• Ngoä ñoäc do tröïc khuaån lî kruse sonne
Nguyeân nhaân: do aên phaûi moät löôïng lôùn vi khuaån soáng. Ñaëc ñieåm:
+ Beänh baét ñaàu oà aït vaø keát thuùc nhanh choùng.
+ Nhöõng trieäu chöùng ban ñaàu cuõng gioáng nhö ngoä ñoäc do salmonella.
+ Thôøi gian uû beänh töø 6 ñeán 24 giôø. Ngöôøi bò beänh ñoät nhieân ñau
buïng kòch lieät, noân möûa quaèn quaïi khoù chòu, ñi æa, phaân seàn seät
hoaëc loûng hoaøn toaøn, cuoái cuøng coù maùu, coù chaát nhôøn baày nhaày,
nhieät ñoä treân 40oC, coù luùc beänh nhaân meâ saûng.
Xeùt nghieäm thöùc aên, phaân beänh nhaân ñeàu thaáy vi khuaån soáng. Sau
khi bò beänh 1 – 2 ngaøy, trong phaân beänh nhaân cuõng coøn coù theå thaáy vi
khuaån. Ba ngaøy sau khoûi beänh.

323
 Nhöõng beänh nhaân sau khi khoûi, coù theå maéc beänh laïi, do ñoù caàn thaän
troïng trong khi theo doõi. Ngöôøi laønh tieáp xuùc vôùi beänh nhaân coù theå bò laây.
Nguoàn truyeàn beänh laø thöùc aên bò nhieãm vi khuaån nhaát laø thöùc aên
nguoäi, söõa, thòt, vaø caát giöõ ôû nhieät ñoä cao. Caùc tröïc khuaån lî ñeàu coù khaû
naêng phaùt trieån ôû thöùc aên chín, nhöng chæ coù tröïc khuaån lî kruse sonne laø
phaùt trieån ñöôïc trong thöùc aên soáng. Nhöõng nhaân vieân ñieàu trò cho ngöôøi
beänh, caàn theo doõi keå caû khi ñaõ khoûi.
- Gaây ñoäc: caùc loaïi vi khuaån gaây beänh xaâm nhaäp vaøo cô theå con
ngöôøi tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp qua moâi tröôøng nöôùc duøng ñeå cheá bieán thöïc
phaåm laø moät trong nhöng nguyeân nhaân chuû yeáu gaây beänh vaø laøm cheát
ngöôøi ôû raát nhieàu nöôùc ñang phaùt trieån.
• Nhaän xeùt chung:
Trong caùc loaïi vi khuaån gaây beänh, coù nhöõng loaïi gaây ra caùc beänh
hieåm ngheøo nhö taû, thöông haøn hoaëc caùc beänh laây lan raát nhanh nhö æa
chaûy treû em, lî vaø caùc beänh ñöôøng ruoät khaùc thöôøng gaëp ôû noâng thoân
cuõng nhö ôû thaønh thò, ñaëc bieät taïi caùc nöôùc ñang phaùt trieån; ôû ñoù, ngöôøi ta
gaëp nhieàu tröôøng hôïp töû vong.
Nhöõng vi khuaån gaây beänh ñaëc bieät laø nhoùm salmonella coù theå
truyeàn qua soø heán hoaëc toàn taïi trong vuøng coù moâi tröôøng nöôùc bò oâ nhieãm
maø khoâng coù moät bieän phaùp xöû lyù tieät truøng naøo.
Sau ñaây laø caùc loaïi beänh do vi khuaån truyeàn qua moâi tröôøng nöôùc
hoaëc do thöïc phaåm cheá bieán baèng nöôùc bò oâ nhieãm.
Baûng 6.1. Moät soá beänh do vi khuaån truyeàn qua moâi tröôøng nöôùc oâ nhieãm
Beänh Vi sinh vaät gaây beänh
Taû Phaåy khuaån taû : eltor
Lî tröïc khuaån Shigella
Thöông haøn Salmonella typhi
Phoù thöông haøn Caùc chuûng khaùc cuûa samonilla, shigella, proteus, v.v..
Æa chaûy treû em Chuûng escherichia coli
Beänh do leptospira Lestosperia
Beänh tulareâ (hieám gaëp) Pasteurella (brucella hoaëc fracisella tularensis)

324
 Caùc loaïi vi khuaån gaây beänh thoâng qua con ñöôøng thöïc phaåm;
• Caùc vi khuaån gaây beänh coù trong söõa:
- Tröïc khuaån lao: töø boø söõa truyeàn sang cho ngöôøi
- Tröïc khuaån brucella: gaây saåy thai, truyeàn nhieãm
- Xoaén theå leptospira: ôû ngöôøi gaây soát vaøng da
- Ngoaøi ba loaïi vi khuaån töø ñoäng vaät coøn coù beänh töø coâng nhaân
vaét söõa laây cho ngöôøi tieâu thuï: staphyloccus aureus: tuï caàu;
nhieãm khuaån ñöôøng hoâ haáp, vieâm muû; salmonella; shigella;
kyù sinh truøng.
• Caùc vi khuaån gaây beänh coù trong thòt:
- Vi truøng lao M. tuberculosis gaây beänh maõn, taïo u haït ôû phoåi,
ruoät (phoù lao)
- Staphylococcus aureu gaây muïn muû ôû da, vieâm muû gan, nhoït
muû cô
- Streptococcus gaây vieâm noäi maïc, vieâm thaän caáp, vieâm vuù vaø
haïch laâm ba
- Brucella chuû yeáu gaây beänh ôû cô quan sinh duïc, tuyeán vuù gaây
teo, söng, maát söõa...
- Escherichia coli gaây vieâm ruoät, tieâu chaûy caáp
- Salmonella: gaây soát cao, vieâm ruoät, daï daøy
- Shigella: gaây kieát lî
- Vibrio: tieâu chaûy, noân möûa
- Leptopira: gaây soát vaøng da, vieâm thaän, vieâm maøng naõo, saåy thai.
* Virus (sieâu vi khuaån)
Virus gaây ra caùc beänh nhö: cuùm, sôûi, soát xuaát huyeát, vieâm gan
truyeàn nhieãm, vieâm naõo, quai bò, ñaäu muøa, ...
- Taäp tính sinh hoïc: soáng kyù sinh baét buoäc vaø chæ khi kyù sinh, virus
môùi theå hieän tính chaát soáng cuûa noù. Tröôùc heát laø khaû naêng sinh saûn cuûa
noù. Beân ngoaøi cô theå kyù chuû, chuùng thöïc söï laø vaät chaát cheát, khoâng
chuyeån ñoäng, khoâng sinh saûn vaø khoâng aên uoáng baát cöù gì. Virus kyù sinh

325
vaø gaây beänh cho moïi giôùi sinh vaät khaùc. Virus ñaàu tieân ñöôïc phaùt hieän laø
virus thöïc vaät gaây beänh ñoám thuoác laù, tieáp ñoù laø virus ñoäng vaät gaây beänh
lôû moàm long moùng ôû boø.
- Ñoäc toá: noù laø nhöõng teá baøo chöa hoaøn chænh, xaâm nhaäp vaøo beân
trong teá baøo chuû theå, baèng nhöõng chuoãi xoaén keùp DNA cuûa mình, tieát ra
caùc enzym, taïo caùc ñoäc toá rieâng bieät, gaây roái loaïn caáu truùc teá baøo chuû
theå, bieán daïng caáu taïo vaø chöùc naêng sinh lyù, gaây ung thö. Nhöõng caây bò
beänh sieâu vi nhö beänh xoaén luøn caây luùa, xoaén laù caây ñu ñuû, baïc laù cam,
quyùt (ví duï gaàn ñaây, quyùt Lai Vung (Ñoàng Thaùp) bò vi ruùt nghieâm troïng)
khoâng theå cöùu chöõa, chæ coù caùch chaët boû, roài ñoát, haïn cheá laây lan. Ñoái vôùi
ngöôøi vaø ñoäng vaät, beänh cuùm, ñau maét ñoû, naëng nhö vieâm gan sieâu vi A,
B, C, D ñeàu do sieâu vi.

6.6. ÖÙNG DUÏNG ÑOÄC TOÁ

6.6.1. ÖÙng duïng ñoäc toá thöïc vaät
1. Treân theá giôùi
Nhö chuùng ta ñaõ bieát thöïc vaät coù khaû naêng töï baûo veä mình baèng
caùch tieát ra caùc chaát dòch, caùc muøi hoaëc thay ñoåi khaù nhieàu veà hình thaùi
beân ngoaøi nhö thaân, laù ñeå coù theå sinh toàn. Con ngöôøi ngay töø xa xöa ñaõ
bieát söû duïng nhöõng vuõ khí lôïi haïi naøy nhaèm baûo veä muøa maøng caây troàng
cuûa mình.
Nhöõng chaát tröø saâu coù nguoàn goác thöïc vaät ñaõ ñöôïc söû duïng töø xa
xöa trong daân gian ñeå xua ñuoåi saâu haïi. ÔÛ Novgorodxkaia vaø Tvrexkaia
(Nga), noâng daân ñaõ raûi anh ñaøo daïi quanh ruoäng luùa, vì muøi anh ñaøo daïi
laøm cho böôùm saâu xaùm ñoâng sôï haõi. Haït tröôùc khi gieo, ñöôïc thaám nöôùc
caønh anh ñaøo daïi hoaëc xoâng khoùi caønh anh ñaøo daïi, nhôø ñoù khoûi bò saâu boï
döôùi ñaát laøm haïi. Noâng daân ôû tænh Xamara (Nga), khi gieo ñaäu laïi troän
laãn caû haït gai, vì reäp ñaäu khoâng chòu ñöôïc muøi gai. Coøn ôû tænh Kiev vaø
Ponñonxkaia ngöôøi ta laïi gieo gai xung quanh ruoäng cuû caûi ñöôøng ñeå
choáng laïi boï nhaûy cuû caûi ñöôøng.
Cuõng nhaèm muïc ñích ñoù, ngöôøi ta khuyeân neân duøng 15 loaïi thöïc vaät
phoå bieán roäng raõi ôû Nga. Ví duï, nhöõng ngöôøi laøm vöôøn khuyeân phun nöôùc
laù ngaûi leân lyù gai, phuùc boàn töû vaøo taùo ñeå xua ñuoåi böôùm saâu ñuïc thaân vaø
saâu ñuïc quaû taùo.

326
 Raéc traáu rôm gai ra ruoäng coù taùc duïng laøm saïch ñaát khoûi aáu truøng
boï döøa, coøn gieo gai döôùi taùn caây aên quaû seõ baûo veä ñöôïc vöôøn caây khoûi
böôùm cuûa nhieàu loaïi saâu boï.
Baèng caùch ñieàu hoøa khoái löôïng chæ moät hôïp chaát hoùa hoïc do chuùng
tieát ra, caây coù theå khoâng chæ xua ñuoåi maø coøn daãn duï nhöõng thieân ñòch coù
lôïi (haïi cho saâu) bieát boø, bieát bay ñeán vôùi mình. Nhöõng ví duï veà öùng duïng
ñoäc toá thöïc vaät raát nhieàu, ví duï noàng ñoä caùc chaát do caây laõnh sam duglat
toång hôïp coù theå laøm cho boïn coân truøng coù caûm tình hay aùc caûm vôùi caây ñoù.
Duøng laù caây bình baùt giaõ nhoû, thaû vaøo ruoäng coù dieät ñöôïc raày naâu haïi luùa.
Caây coû hoâi vöøa laøm phaân xanh boùn ruoäng vöøa dieät coân truøng, saâu haïi.
Nhöõng ngöôøi vuøng Pireâneâ ñaõ duøng nhöõng chieác laù heïp baøn, coù chaát
dính cuûa caây baãy dính baét coân truøng ñeå laøm baãy ruoài. Vaø coù theå noùi raèng
nhieàu khi noù coøn coù hieäu löïc cao hôn caû nhöõng baêng dính do nhaø maùy
coâng nghieäp saûn xuaát ra. Trong nhaø, treân moät caây nhö vaäy coù tôùi 230 con
ruoài bò baét trong voøng 1 ngaøy.
Caùc nhaø khoa hoïc ñaõ laøm haøng ngaøn thí nghieäm ñeå nghieân cöùu
nhöõng chaát fitonxit töø gai, baïch khuaát, bình boàng vaøng, teá taân, tröôøng sinh
ñaéng, naám söõa, ñaäu choåi, caø döôïc, toûi vaø haønh. Caùc chaát fitonxit cuûa nhöõng
caây naøy taùc ñoäng leân vi khuaån gaây beänh cho caây chaúng khaùc naøo thuoác
khaùng sinh trong y hoïc. Ví duï, chaát coù trong bình boàng vaøng, ngay caû khi
pha loaõng cheá phaåm töø chaát ñoù ra haøng trieäu laàn, vaãn coù khaû naêng öùc cheá
sinh tröôûng vi khuaån coù haïi cho caây.
Caùc nhaø khoa hoïc cuõng ñaõ tieán haønh nhöõng thí nghieäm veà xöû lyù
tröôùc khi gieo haït baép caûi vaø caø chua baèng caùc cheá phaåm fitonxit. Ngöôøi
ta söû duïng arenarin – fitonxit töø caây cuùc baát töû caùt, imanin vaø novoimain
töø caây coû ban xuyeân laù vaø 30 loaïi cheá phaåm khaùc töø caùc caây coù hoaït tính
fitonxit. Ví duï, arenarin öùc cheá höõu hieäu söï sinh tröôûng vaø phaùt trieån cuûa
moät loaïi taùc nhaân gaây beänh ung thö caây caø chua. Ngay caû cheá phaåm pha
loaõng 1 : 106 laàn vaãn höõu hieäu ñoái vôùi keû thuø cuûa caây coái.
2. Moät soá loaïi thuoác nam ñöôïc cheá töø thöïc vaät coù ñoäc toá ôû nöôùc ta
a) Caây baõ ñaäu
Ñoäc toá chöùa trong caây baõ ñaäu (crontontiglium linn), ñöôïc troàng laøm
caây boùng maùt tröôùc saân nhaø; quaû baèng ñaàu ngoùn tay uùt, thaùng 8-9 quaû
chín, thu laáy haït. Haït coù vò cay, raát ñoäc, ñem giaû, boïc giaáy baûn eùp roài

327
rang vaøng haï thoå goïi laø baõ ñaäu söông - laø moät loaïi thuoác ñoäc nhöng vôùi
moät löôïng nhoû nhaát ñònh cuõng coù taùc duïng tröø haøn tích, phaù keát, tröø ñaøm.
Ñeå chöõa haøn tích, taùo boùn, khoù thôû, ngaøy duøng 0,05 - 0,2g baõ ñaäu
söông, 1 - 2g haéc baõ ñaäu (baõ ñaäu söông sao ñen).
Thuoác khoâng theå duøng cho ngöôøi suy nhöôïc, phuï nöõ coù thai, taùo boùn
do nhieät keát. Neáu ngoä ñoäc, chöõa baèng ñaäu xanh giaõ nhoû, naáu kyõ hoaëc
uoáng nöôùc giaõ haït ñaäu.
b) Caây ñaïi
Voû caây ñaïi (caây söù) coù vò ñaéng, ít ñoäc, ñöôïc duøng chöõa taùo boùn, phuø
thuõng. Nhuaän traøng 4 - 5g/ngaøy. Taåy xoå 10 - 20g/ngaøy. Hoa ñaïi chöõa ho
nhieät, löông huyeát, tieâu ñôøm, 4 - 12g/ngaøy.
c) Caffeine
Caffeine coù theå duøng ñeå chöõa caùc beänh hen, beänh tim vaø nhö thuoác
lôïi tieåu.
d) Caø ñoäc döôïc
Ngöôøi ta duøng laù caø ñoäc döôïc vì coù hoaït chaát laø hyoxin vaø atropine,
laøm daõn nôû cô voøng, giaûm söï tieát nöôùc boït vaø moà hoâi. Atropine coù taùc
duïng giaûm ñau neân ñöôïc duøng ñieàu trò caùc beänh veà ñöôøng ruoät. Caø ñoäc
döôïc coù taùc duïng khöû phong thaáp, chöõa hen suyeãn. Nöôùc saéc duøng ñeå röûa
nhöõng nôi da teâ daïi, haøn thaáp cöôùc khí; cuoän thaønh thuoác laù huùt chöõa ho
do caûm laïnh. Nhöõng ngöôøi theå löïc yeáu khoâng duøng ñöôïc.
e) Caây truùc ñaøo
Duøng laù vì coù chöùa glucosite: oleandrin, nerian, neriantin, advenerin.
Lieàu thaáp duøng laøm ñieàu trò chöùng tuï nöôùc trong nguõ taïng laøm buïng to,
gaây lôïi tieåu vaø coù taùc duïng chính laø trôï tim.
f) Caây xöông roàng
Nhöïa caây xöông roàng raát ñoäc, gaây boûng raùt da, ñöôïc duøng chöõa ñau
buïng, ñau raêng vaø laøm thuoác saùt truøng.
g) Naám cöïa gaø
Coù ñoäc toá alkaloid thuoäc nhoùm ergotamine vaø ergotoxine. Duøng
lieàu nhoû kích thích giao caûm, co maïch, laøm co boùp töû cung.

328
 h) Haønh toûi
Nhaân daân ta töø laâu ñôøi ñaõ bieát duøng caùc phitoxit trong haønh, toûi,
nhaát laø trong haønh taêm vaø toûi ñoû ñeå dieät khuaån hay giaûi caûm, nhaát laø caûm
cuùm sieâu vi cho ngöôøi hay chöõa beänh toi gaø.
i) Rau thôm
Trong caùc böõa aên, nhaân daân ta thöôøng duøng rau thôm nhö rau muøi, ñinh
laêng, loäc queá, tía toâ, kinh giôùi, daáp caù laø nhöõng laù caây chöùa nhieàu chaát khaùng
sinh dieät khuaån. Haàu heát caùc rau thôm naøy ñeàu laø nhöõng vò thuoác nam.
j) Moät soá öùng duïng khaùc
Ngöôøi ta coù theå öùng duïng ñoäc toá trong caây traâm baàu hay haït na ñeå
dieät coân truøng. Dieät chaáy raän baùm ngöôøi vaø baùm gia suùc gia caàm baèng
nöôùc laù xoan. Laù bình baùt giaõ nhoû coù theå dieät raày naâu haïi luùa. Laù traàu
khoâng dieät ñæa. Laù thuoác laøo choáng vaét.
6.6.2. Söû duïng ñoäc toá ñoäng vaät
1. Treân theá giôùi
* Noïc raén: naêm 1895, baùc só haûi quaân Albert Calmette, giaùm ñoác
Vieän Vi truøng hoïc Saøi Goøn ñaõ ñöa ra nguyeân taéc cheá taïo “huyeát thanh trò
raén caén” vaø laàn ñaàu tieân treân theá giôùi ñaõ saûn xuaát thaønh coâng huyeát thanh
choáng noïc ñoäc raén hoå mang taïi Vieän Pasteur Saøi Goøn. Veà Phaùp, oâng
nghieân cöùu noïc ñoäc cuûa corbra sau khi ñaõ giaûm ñoäc baèng voâi vaø bieán noù
thaønh vaécxin taïi Vieän Pasteur ôû Lille do oâng saùng laäp.
Noïc cuûa nhieàu loaøi raén nhö vipera russeli, bothrops, jararaca
bothrops atrox coù taùc duïng laøm giaûm thôøi gian ñoâng maùu, moät dung dòch
pha loaõng cuûa noïc raén luïc coù taùc duïng caàm maùu roõ reät treân moïi veát
thöông chaûy maùu maø khoâng gaây neân moät taùc duïng ñoäc naøo.
Maëc duø noïc raén cuûa caùc loaïi raén ñoäc, ñoä ñoäc raát cao nhöng ngöôøi ta
vaãn coù theå lôïi duïng noù. Vôùi moät lieàu nhoû vöøa phaûi, noïc raén coù theå laøm
giaûm ñau. Khi tieâm döôùi da vôùi moät vaøi “ñôn vò chuoät nhaét” cuûa noïc hoå
mang coù theå laøm giaûm ñau trong caùc beänh ung thö, beänh tabes, beänh
vieâm khôùp, beänh ñau thaét ngöïc.
Taùc duïng cuûa noïc raén treân heä tuaàn hoaøn cuõng ñöôïc aùp duïng. Döôùi
taùc duïng cuûa nhöõng lieàu nhoû, noïc raén hoå mang noïc bothrops coù theå laøm
haï huyeát aùp cuûa nhöõng beänh nhaân cao huyeát aùp.
329
 Dòch chieát noïc raén bieån coù taùc duïng an thaàn, coù khaû naêng giaûm
traïng thaùi co giaät gaây ra bôûi penterazol.
* Ong: ngöôøi ta ñaõ söû duïng moät soá loaøi ong daïi gioáng nhö moät
“thieân ñòch” aên saâu boï coù haïi cho muøa maøng. Thoáng keâ sô boä thaáy raèng,
trung bình trong hai thaùng moät toå ong vaøng vespa ñaõ aên heát 210.000 con
ruoài. Ong laø baïn cuûa ngöôøi quaù roõ raøng nhöng ñoâi baïn naøy chaúng bao giôø
aên yù hoøa hôïp vôùi nhau, töïu trung cuõng do muïc ñích cuûa con ngöôøi trong
vieäc söû duïng ong khaùc nhau tuøy töøng choã, töøng nôi. Chaúng haïn, nhöõng
nhaø laâm nghieäp lao ñoäng treân röøng thì chaúng öa ong vaøng, ong baép caøy,
ong voø veõ. Chæ vì baûo veä toå maø ong voø veõ ñaõ gieát cheát khoâng bieát bao
nhieâu ngöôøi. Theá nhöng ong voø veõ cuõng ñaõ giuùp ngöôøi ñaùnh giaëc khaù ñaéc
löïc trong chieán tranh.
Trong chieán dòch thaäp töï chinh Thoå Nhó Kyø, vua Risa ñeä nhaát ñaõ
cho neùm vaøo quaân ñòch nhöõng huõ ñaát seùt trong ñoù coù ñöïng ong. Söû saùch
coøn ghi nhieàu traän ñaùnh oanh lieät laøm cho keû thuø hoaûng sôï phaûi chaïy taùn
taùc khi coù ong. Trong khaùng chieán choáng Myõ, du kích vaø boä ñoäi ñaõ bieát
huaán luyeän cho ong voø veõ töï tìm ñòch maø ñaùnh. Nhieàu traän, quaân Myõ vôùi
caùc trang phuïc hieän ñaïi töø ñaàu ñeán chaân ñaõ phaûi boû maïng döôùi voùi chích
ong voø veõ ñaõ ñöôïc ta huaán luyeän.
* Kieán: con vaät ñöôïc ngöôøi ta söû duïng nhö ngöôøi lính gaùc caây troàng
vaø caây röøng. Caàn cuø suoát ngaøy ñeâm, kieán giuùp con ngöôøi tieâu dieät khaù
nhieàu saâu haïi. Töø laâu, sau khi troàng caây, ngöôøi ta thöôøng mang kieán voáng
ñeán thaû, ñeå tröø saâu haïi. ÔÛ caùc vöôøn caây aên traùi Ñoàng baèng soâng Cöûu
Long, ngöôøi noâng daân thaû kieán vaøng ñeå dieät saâu haïi cam raát hieäu quaû. ÔÛ
YÙ, ngöôøi ta ñaõ tính ñöôïc raèng trong 20 ngaøy, moät toå kieán voáng coù 3 tyû con
coù theå tieâu dieät heát 150 taán coân truøng coù haïi.
Taùc duïng to lôùn cuûa kieán formica trong vieäc baûo veä röøng. Ngöôøi ta
tính raèng, chæ caàn moät toå kieán naøy cuõng coù theå baûo veä ñöôïc 1 ha röøng
khoûi bò saâu haïi taán coâng.
Moät soá nôi ôû Nam Myõ, thoå daân da ñoû coøn duøng kieán ñeå khaâu veát
thöông. Phöông phaùp cuûa hoï chuû yeáu döïa vaøo taäp tính cuûa loaøi kieán
dorylus khi taán coâng thì ñoâi haøm keïp chaët vaøo ñoái phöông cho ñeán cheát
cuõng khoâng chòu buoâng ra. Vì vaäy, sau khi meùp caùc veát thöông ñöôïc kieán
caëp chaët laïi thì ngöôøi ta baáu töø coå chuùng ñeå cho ñaàu noù dính chaët vaøo veát
thöông cho ñeán khi laønh.

330
 2. Trong Ñoâng y ôû Vieät Nam
a) Raén vaø noïc raén
Trong Ñoâng y, raén ñöôïc duøng döôùi daïng röôïu raén (tam xaø, nguõ xaø)
chöõa ñau nhöùc chaân tay, söng khôùp xöông, moûi trong xöông. Phuï nöõ coù
thai khoâng duøng ñöôïc.
Xaùc raén (xaø thoaùi) coù taùc duïng khöù phong, saùt truøng, tan moäng; duøng
chöõa nhöõng chöùng ñoäng kinh nguy hieåm cuûa treû em, saùt truøng, trò ñau coå
hoïng, lôû gheû. Ngaøy duøng 6 - 12 g döôùi daïng thuoác saéc hay ñoát chaùy. Töông
truyeàn, vua Minh Maïng coù baøi thuoác röôïu ngaâm raén raát hay taêng cöôøng sinh
löïc vaø nam tính. Nhieàu nhaø coù bình röôïu ngaâm raén duøng haøng ngaøy.
b) Noïc ong
Noïc ong duøng ñieàu trò moät soá beänh teâ thaáp, vieâm daây thaàn kinh toïa.
c) Maät caù traém
Maëc duø maät caù traém deã gaây ngoä ñoäc, laøm ñau buïng, ñi æa loûng, noân,
khoù thôû, khaïc ra maùu vaø cheát nhöng vaãn ñöôïc duøng vôùi lieàu nhoû thích
hôïp ñeå laøm thuoác ñieàu trò beänh ñau maét ñoû keùo maøng, chöõa treû em ñôøm
daõi, uûng treä.
6.6.3. Veà vi khuaån
1) Treân theá giôùi
Chuùng ta ñöøng queân raèng khí haäu, thôøi tieát vaø vieâm pheá quaûn, vieâm
haàu hoïng coù lieân quan chaët cheõ vaøo nhöõng thaùng ñoåi muøa, thaùng laïnh reùt.
Trôøi laïnh ta vaãn thöôøng hay ñoùng kín cöûa, khoâng khí ít löu thoâng, do ñoù,
khaû naêng laây truyeàn beänh cuûa sieâu vi truøng (virus) raát cao. Thôøi tieát laïnh
coù aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán vieäc treû em bò giaûm söùc ñeà khaùng choáng laïi
nhieãm truøng. Do ñoù, khoâng ñöôïc ñeå con treû bò nhieãm laïnh, nhaát laø treû sô
sinh. Vaøo nhöõng thaùng khí trôøi giaù laïnh vaø aåm, caàn cho treû aên uoáng ñaày
ñuû hôn, giöõ cô theå treû aám moät chuùt.
Heä tieâu hoùa laøm vieäc khoù khaên vaø maïch maùu chæ huùt moät löôïng
chaát dinh döôõng ñuû duøng. Caùc tuyeán tieâu hoùa tieát ra moät löôïng dòch tieâu
hoùa vöøa phaûi ñeå hoùa hôïp thöïc phaåm. Neáu aên uoáng quaù möùc, löôïng thöïc
phaåm dö trong bao töû taïo neân söï meät moûi… vaø gaây neân beänh taät neáu tình
traïng treân thöôøng xuyeân taùi dieãn. Chaát ñöôøng khoù tieâu, ñoïng laïi raát laâu,
do ñoù deã sinh ra men chua, laøm ñaày hôi, khoù ñöôïc haáp thuï.

331
 Veà beänh moâi tröôøng, neáu oâ nhieãm, thöôøng xuaát hieän nhieàu beänh; thí
duï, soát reùt, soát xuaát huyeát, cuùm, ñau maét ñoû…, nhaát laø vaøo muøa möa. Moâi
tröôøng khoâng xöû lyù oâ nhieãm phaân vaø raùc moät caùch thích hôïp thì deã gaây
beänh ñöôøng ruoät, tieâu chaûy vaø beänh giun saùn … aûnh höôûng ñeán tình traïng
dinh döôõng. Theá nhöng, do ñaâu maø coù moâi tröôøng xaáu nhö vaäy ?
Cuoái cuøng laïi coù theå qui traùch nhieäm cho thoùi quen, taäp quaùn aên
uoáng, buoân baùn ñoà aên, xaû raùc, phoùng ueá, ñi tieâu böøa baõi, khoâng ñuùng vaøo
nôi qui ñònh! Tröôùc khi nhaø nöôùc kieám ñuû kinh phí lo cho nhöõng tieän nghi
veä sinh coâng coäng, thieát nghó cuõng vaãn coù theå coù nhöõng noã löïc caù nhaân vaø
coäng ñoàng ñeå baûo veä moâi tröôøng chung cho moïi ngöôøi: taäp thoùi quen
khoâng khaïc nhoå böøa baõi, khoâng phoùng ueá, ñi caàu böøa baõi. Traùi laïi, coá
tham gia ñoùng goùp phaàn rieâng caù nhaân laøm saïch ñeïp nhöõng nôi cuûa chung
moïi ngöôøi nhö coâng vieân, loái ñi, ñöôøng saù, hoà bôi, ...
Ngöôøi ta ñaõ öùng duïng ñoäc toá vi sinh vaät nhö sau:
• Taïo chaát khaùng sinh
- Vi khuaån
+Interforma cho chaát khaùng sinh formaxin A, B
+ Aureofacieus cho chaát khaùng sinh tetracycline
+ Erytharalus cho chaát khaùng sinh eruthromycine
+ Venezuelae cho chaát khaùng sinh cloramphenicol
- Naám: ganodermateceal laø loaïi naám ñoäc, duøng ñieàu trò muïn nhoït vaø
taùc duïng vôùi vi khuaån gram (+) vaø moät soá vi khuaån khaùng axite.
• Cheá vaccine phoøng beänh
- Vaccine phoøng beänh laø hình thöùc tieâm vaøo cô theå moät löôïng vi
truøng gaây beänh ñaõ laøm yeáu ñi ñeå cô theå coù khaû naêng mieãn dòch, phoøng
tröôùc ñöôïc beänh, ví duï nhö vaccine phoøng choáng beänh uoán vaùn, beänh daïi,
baïch haàu, vieâm gan sieâu vi...
• Taïo khaùng vieâm
Lôïi duïng taùc duïng cuûa moät soá ñoäc toá ñeå taïo ra caùc khaùng vieâm,
giuùp cho quaù trình hình thaønh ñoäc toá mieãn dòch (Ñoäc toá mieãn dòch laø
phöùc hôïp taïo neân bôûi lieân keát coäng hoùa trò giöõa moät khaùng theå vaø ñoäc
toá tieát ra).

332
 2. ÔÛ Vieät Nam
- Thöïc teá ôû Vieät Nam ñaõ cho thaáy, nhöõng nhoùm beänh truyeàn nhieãm
do chaát thaûi gaây neân toàn taïi phaùt trieån ñöôïc laø nhôø nhöõng ñieàu kieän veà
khí haäu vaø thu nhaäp ngöôøi daân cuõng nhö taäp tuïc sinh hoaït neáp soáng vaên
hoùa, veä sinh moâi tröôøng.
- Naèm trong vuøng khí haäu nhieät ñôùi gioù muøa, muøa heø noùng vaø aåm
laøm cho coân truøng truyeàn beänh phaùt trieån nhanh choùng, muøa ñoâng ngaén
vaø khoâng laïnh laém khoâng ñuû haïn cheá vaø tieâu dieät kyù sinh truøng. Tính chaát
ñaát xoáp vaø aåm taïo ñieàu kieän cho maàm beänh toàn taïi laâu.
* Bieän phaùp phoøng ngöøa
• Ñoái vôùi gia suùc
- Trong chaên nuoâi, caàn chuù yù phoøng choáng caùc beänh nhieãm khuaån
cho gia suùc, gia caàm: beänh phoå bieán hieän nay laø dòch H5N1 ôû gaø, lôû moàm
long moùng ôû traâu boø, taùi xanh ôû heo.
- Tröôùc khi gieát thòt, suùc vaät phaûi ñöôïc nghæ ngôi thích ñaùng, phaûi
ñöôïc nhaân vieân thuù y kieåm tra söùc khoûe chaët cheõ, chaån ñoaùn beänh taät.
Nhöõng con vaät bò oám maø vaãn ñöôïc pheùp gieát thòt thì phaûi tieán haønh moå ôû
moät khu rieâng bieät. Tröôøng hôïp cô sôû khoâng coù khu rieâng bieät, thì phaûi
gieát con khoûe tröôùc roài môùi gieát con oám sau. Sau khi gieát, thòt phaûi ñöôïc
thuù y kieåm tra qui ñònh caùch söû duïng.
- Trong quaù trình gieát moå, phaûi boá trí daây chuyeàn cho thích hôïp,
theo ñuùng yeâu caàu veä sinh, traùnh ñeå loøng phaân vaø caùc thöù baån dính vaøo
thòt. Phuû taïng phaûi röûa saïch tröôùc khi phaân phoái. Ñoái vôùi gia suùc bò beänh
kieân quyeát tieâu huûy. Sau khi tieâu huûy, ñeå traùnh gaây oâ nhieãm caàn xöû lyù hoá
choân gaø, heo, traâu boø beänh ñuùng veä sinh moâi tröôøng vaø theo doõi sau ñoù
nhieàu thaùng. Caám tuyeät ñoái vöùt chuùng ra soâng, raïch, ñoài, baõi.
• Ñoái vôùi thöïc phaåm
- Samonella coù theå thích öùng ôû + 37oC, nhöng + 20oC laø nhieät ñoä
thuaän lôïi cho vi khuaån phaùt trieån. Haï thaáp nhieät ñoä xuoáng, öùc cheá ñöôïc söï
phaùt trieån nhöng khoâng tieâu dieät ñöôïc vi khuaån. Baûo quaûn laïnh laø bieän
phaùp toát nhaát ñeå caát giöõ thöïc phaåm töôi ñöôïc laâu. Taát nhieân khoâng quaù yû
laïi ñeán moät thôøi gian naøo ñoù thöïc phaåm trong tuû laïnh vaãn bò hoûng.
- Nhöõng thöùc aên nguoäi nhö thòt ñoâng, pateâ, gioø, chaû, ... trong cheá bieán
chuyeân chôû, baûo quaûn phaûi tuaân theo qui cheá veä sinh heát söùc chaët cheõ.

333
 - Öôùp muoái thöïc phaåm cuõng laø moät phöông phaùp öùc cheá söï phaùt
trieån cuûa salmonella nhöng khoâng tieâu dieät ñöôïc chuùng. Vôùi noàng ñoä 6 –
8% NaCl chæ coù theå laøm cho salmonella phaùt trieån chaäm laïi. Noàng ñoä
NaCl gaàn baõo hoøa, thôøi gian keùo daøi, vi khuaån môùi cheát heát ñöôïc. Nhöng
cuõng coù tröôøng hôïp thòt öôùp maën vôùi noàng ñoä muoái 13 – 19 %, salmonella
vaãn coøn soáng ñöôïc 75 ngaøy. Caàn chuù yù laø, neáu thòt muoái coøn coù
salmonella soùt laïi, tröôùc khi naáu nöôùng, ngaâm nöôùc cho nhaït bôùt muoái,
roài ñun thaät laâu, môùi khöû heát truøng.
- Trong thöïc teá, duø coá gaéng giöõ veä sinh vaãn khoâng theå phoøng traùnh
trieät ñeå ngoä ñoäc thöùc aên do vi khuaån ñöôïc. Bieän phaùp toát nhaát laø naáu
nöôùng thöïc phaåm tröôùc khi aên. Ñieàu kieän naáu nöôùng baûo ñaûm an toaøn,
phuï thuoäc vaøo nhieàu yeáu toá nhö loaïi vi khuaån, möùc ñoä nhieãm khuaån, loaïi
thöùc aên, caùch naáu, ...
- Moät soá thöùc aên soáng nhö aên soø huyeát, ngheâu... moät soá haûi saûn hay
caù töôi theo kieåu “Su si” phaûi thaät söï khöû truøng tröôùc luùc aên khoâng coù rất
deã ngoä ñoäc.
- Phaûi khaùm söùc khoûe thöôøng kyø cho ngöôøi laøm vieäc tröïc tieáp vôùi
thöùc aên, phaùt hieän ngöôøi mang vi khuaån gaây beänh vaø chuyeån ngöôøi naøy
sang coâng taùc khaùc, khoâng tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi thöïc phaåm.

Caâu hoûi
1. Ñoäc toá sinh hoïc laø gì? Caên cöù vaøo nguoàn goác, tính chaát thì ngöôøi
ta chia ñoäc toá sinh hoïc thaønh nhöõng daïng naøo?
2. Baïn haõy neâu nhöõng nguyeân nhaân cô baûn cuûa söï hình thaønh ñoäc toá
cuûa caùc loaøi ñoäng vaät?
3. Baïn haõy neâu nhöõng nguyeân nhaân cô baûn cuûa söï hình thaønh ñoäc toá
cuûa caùc loaøi thöïc vaät?
4. Haõy neâu nhöõng hieåu bieát cô baûn cuûa baïn veà naám ñoäc vaø caùc loaïi
ñoäc toá do naám tieát ra? Nhöõng aûnh höôûng cuûa ñoäc toá do naám tieát ra
ñoái vôùi con ngöôøi vaø sinh vaät?
5. Nhöõng aûnh höôûng cuûa ñoäc toá do vi sinh vaät gaây ra ñoái vôùi caùc loaøi
thöïc vaät?
6. Nhöõng aûnh höôûng cuûa ñoäc toá do vi sinh vaät gaây ra ñoái vôùi con
ngöôøi ?

334
 7. Tình hình öùng duïng ñoäc toá cuûa thöïc vaät vaøo caùc lónh vöïc treân theá
giôùi vaø ôû Vieät Nam hieän nay nhö theá naøo?
8. Tình hình söû duïng ñoäc toá cuûa ñoäng vaät treân theá giôùi vaø ôû Vieät
Nam hieän nay nhö theá naøo?
9. Baïn haõy ñeà xuaát nhöõng bieän phaùp phoøng ngöøa vaø giaûm thieåu
nhöõng aûnh höôûng cuûa ñoäc chaát do vi sinh vaät gaây ra ñoái vôùi con
ngöôøi?
10. Haõy neâu teân moät soá loaïi ñoäng thöïc vaät coù theå sinh ñoäc toá maø baïn
bieát vaø öùng duïng cuûa ñoäc toá trong töøng tröôøng hôïp laø gì?

Taøi lieäu tham khaûo

1. TRAÀN TÖÛ AN, baøi giaûng kieåm nghieäm ñoäc chaát hoïc, Nhaø xuaát
baûn Y hoïc, Haø Noäi, 1984.
2. LEÂ HUY BAÙ, NGUYEÃN ÑÖÙC AN, Quaûn trò moâi tröôøng noâng –
laâm – ngö nghieäp, Nhaø xuaát baûn noâng nghieäp Haø Noäi,1996.
3. PHAÏM TROÏNG CUNG, Sinh hoïc cô sôû, Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc vaø
trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi, 1990.

335
 CHÖÔNG 7

CHAÁT ÑOÄC HOÙA HOÏC

(CHEMICAL ECOTOXICOLOGY)
7.1. KHAÙI NIEÄM
Chaát ñoäc hoùa hoïc moâi tröôøng laø nhöõng chaát hoùa hoïc coù khaû naêng hay ñaõ
vaø ñang gaây ñoäc cho ngöôøi, sinh vaät vaø heä sinh thaùi moâi tröôøng.
Khaùi nieäm naøy coù hôi khaùc vôùi “chaát ñoäc hoøa tan” (chemical poison).
Nghieân cöùu caùc chaát ñoäc hoùa hoïc moâi tröôøng laø xaùc ñònh veà ñònh
tính vaø ñònh löôïng, caùc aûnh höôûng gaây ñoäc leân cô theå soáng cuûa ngöôøi,
thöïc vaät vaø ñoäng vaät trong moät quaàn theå, quaàn xaõ, heä sinh thaùi, khi con
ngöôøi vaø caùc sinh vaät naøy tieáp xuùc moät caùch giaùn tieáp hay tröïc tieáp vôùi
noù. Keát quaû cuûa söï ngoä ñoäc ñoù tuøy thuoäc vaøo haøm löôïng chaát ñoäc, tính
chaát hoùa hoïc cuûa chaát ñoäc khi tieáp xuùc leân cô theå cuûa ngöôøi vaø caùc ñoäng,
thöïc vaät maø haäu quaû cuûa noù naëng hay laø nheï nhö gaây ngoä ñoäc, gaây bieán
daïng, di truyeàn cho caùc theá heä sau hoaëc daãn ñeán töû vong. Ngöôøi ta ñaõ tìm
thaáy nhöõng chaát ñoäc hoùa hoïc coù trong caùc moâ, trong caùc teá baøo, trong
maùu. Nhöõng thí nghieäm phaân tích naøy ñöôïc thöïc hieän trong phoøng thí
nghieäm vôùi caùc maùy phaân tích hieän ñaïi, coù ñoä phaân giaûi cao, coù theå phaùt
hieän ôû noàng ñoä raát thaáp, khoaûng vaøi ppb vaø vaøi ppt.
Chaát ñoäc hoùa hoïc bao goàm caùc chaát ñoäc daïng ñôn chaát, hôïp chaát,
daïng voâ cô, höõu cô vaø caùc hôïp chaát cô – kim. Tuøy thuoäc vaøo muïc ñích söû
duïng maø ngöôøi ta saûn xuaát ra chuùng ôû caùc loaïi khaùc nhau ñeå phuïc vuï cho
caùc muïc ñích khaùc nhau.
Ví duï, ñoái vôùi noâng nghieäp, ñeå taêng naêng suaát cho muøa maøng, dieät
tröø saâu boï phaù luùa vaø hoa maøu thì ngöôøi ta phaûi saûn xuaát ra caùc loaïi hoùa
chaát dieät coân truøng, saâu boï, hoùa chaát tröø saâu, hoùa chaát dieät coû… Trong
chieán tranh, ngöôøi ta ñaõ cheá taïo ra caùc loaïi hoùa chaát cöïc ñoäc ñeå huûy dieät
ñoái phöông, caây coái heä sinh thaùi, maø khoâng caàn ñeán suùng ñaïn.
Coù nhöõng chaát phaân huûy nhanh trong moâi tröôøng döôùi taùc ñoäng cuûa
aùnh saùng maët trôøi, möa, gioù nhieät ñoä… nhöng cuõng coù nhöõng chaát beàn vôùi
moâi tröôøng, khoâng bò phaân huûy bôûi vi sinh vaät vaø gaây taùc haïi xaáu cho moâi
tröôøng. Hieän töôïng ñoù thuoäc phaïm vi nghieân cöùu cuûa “ñoäc hoùa hoïc moâi

335
tröôøng”. Ngaønh hoïc naøy nghieân cöùu aûnh höôûng cuûa caùc chaát hoùa hoïc leân
sinh vaät soáng trong moâi tröôøng; cuõng nhö caùc taùc ñoäng qua laïi gaây aûnh
höôûng tôùi heä thoáng sinh hoïc, caùc cô cheá phaûn öùng phaân huûy, bieán ñoåi,
tích tuï vaø phaân taùn, ñoàng thôøi ñaùnh giaù taùc haïi cuûa moät soá chaát tieâu bieåu
ñoái vôùi moâi tröôøng sinh hoïc.
7.2. KHAI QUANG DIEÄT COÛ – CHAÁT ÑOÄC ÑIEÅN HÌNH (xem theâm
chöông 8)
Chaát ñoäc hoùa hoïc goàm nhieàu chuûng loaïi, nhieàu daïng. Coù khi ngöôøi
ta saûn xuaát vôùi muïc ñích roõ raøng, nhöng cuõng coù khi töï saûn sinh (voâ tình)
trong quaù trình coâng nghieäp maø taùc giaû cuûa noù khoâng löôøng tröôùc. Daãu
hoaøn caûnh naøo thì taùc ñoäng ñoäc haïi cuûa noù ra moâi tröôøng laø ñaùng keå. Sau
ñaây giôùi thieäu moät vaøi loaïi ñieån hình.
– Chaát ñoäc da cam (agent orange): laø hoãn hôïp cuûa 50% n–
butyleste cuûa 2,4 dichlorophenoxy axetic acid (2,4–D) vaø 50% n–
butyleste cuûa 2,4,5 trichlorophenoxy axetic (2,4,5–T). Ñaây laø hoùa chaát coù
taùc duïng laøm ruïng laù caây trong thôøi gian töø 3–6 tuaàn sau khi phun.
– Chaát ñoäc ñoû tía (agent purple): laø hoãn hôïp 50% n–butyleste cuûa
2,4–D, 30% n–butyleste cuûa 2,4,5–T vaø 20% iso–butyleste cuûa 2,4,5–T
– Chaát ñoäc xanh lam (agent blue): laø caùc acid cacodylic
– Chaát traéng (agent white, tordon 101): laø caùc muoái tri–isopropanolamin
cuûa 2,4–D vaø picloram.
Caùc chaát naøy coù theå saûn xuaát ra phuïc vuï chieán tranh, cuõng coù theå
sinh ra do ñoát caùc chaát deûo (nhöïa, nilon) döôùi nhieät ñoä 850oC. Ví duï quaù
trình ñoát raùc chöùa nhieàu hôïp chaát clo duø coù ôû nhieät ñoä cao ñi nöõa nhöng
khoùi, hôi cuûa chuùng khi ñoát khoâng ñöôïc laøm nguoäi nhanh thì vaãn seõ taïo ra
Dioxin, raát nguy hieåm. Vì vaäy, caùc oáng khoùi ñoát raùc nhöïa phaûi suïc qua boä
phaän nöôùc laøm maùt.
7.3. ÑOÄC CHAÁT DUNG MOÂI
Caùc dung moâi höõu cô coù theå tan trong môõ cuõng nhö coù theå tan trong
nöôùc, ñoàng thôøi chuùng coù theå chuyeån hoùa sinh hoïc trong cô theå ngöôøi.
Nhöõng dung moâi tan trong môõ, khi ñi vaøo cô theå thì chuùng tích tuï trong
caùc moâ môõ bao goàm caû heä thaàn kinh. Nhöõng dung moâi tan trong nöôùc, thì
khi tieáp xuùc vôùi da, caùc dung moâi naøy hoøa tan trong moà hoâi vaø ñi vaøo cô

336
theå, roài sau ñoù chuùng coù theå phaân boá khaép nôi trong cô theå. Nhöõng dung
moâi khoâng bò chuyeån hoùa sinh hoïc thì coù theå bò ñaøo thaûi ra ngoaøi theo
nöôùc tieåu. Coøn ñoái vôùi nhöõng dung moâi chuyeån hoùa sinh hoïc thì söï trao
ñoåi chaát xuaát hieän trong nöôùc tieåu vaø toác ñoä thaûi cuûa chuùng phuï thuoäc
vaøo söï tieáp xuùc caùc dung moâi ñoù taïi nôi laøm vieäc. Ñoái vôùi taát caû caùc hoùa
chaát dung moâi, söï giaùm saùùt sinh hoïc coù theå bao goàm caû vieäc öôùc löôïng
noàng ñoä caùc hôïp chaát khoâng thay ñoåi trong maùu.
Taát caû caùc dung moâi höõu cô ñeàu coù moät ñaëc tính chung laø nhanh
choùng haáp thuï trong phoåi vaø khi bò nhieãm caùc ñoäc chaát dung moâi thì
chuùng laøm caûn trôû quaù trình trao ñoåi chaát cuûa cô theå.
Coù nhieàu loaïi dung moâi höõu cô gaây ñoäc caáp tính vaø maõn tính cho
ngöôøi vaø ñoäng vaät khi tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi chuùng. Sau ñaây laø moät soá loaïi
dung moâi tieâu bieåu maø chuùng ta thöôøng söû duïng trong caùc phoøng thí
nghieäm hoaëc trong saûn xuaát.
7.3.1. Benzene
Benzene laø moät loaïi dung moâi hoøa tan ñöôïc raát nhieàu chaát nhö môõ,
cao su, vecni, da, sôïi, vaûi, len … Trong coâng nghieäp hoùa hoïc, benzene
ñöôïc söû duïng trong quaù trình toång hôïp.
a) Tính chaát
Benzene laø moät hydrocarbon thôm, coù coâng thöùc C6H6 ñöôïc chieát töø
than ñaù hoaëc daàu moû.
Benzene laø moät chaát loûng khoâng maøu, deã bay hôi, coù muøi. Noùng
chaûy ôû nhieät ñoä 5,48oC, soâi ôû 80oC. ÔÛ nhieät ñoä bình thöôøng, benzene nheï
hôn nöôùc, d = 0,87g. Hôi benzene naëng hôn khoâng khí, 1 lít hôi benzene ôû
ñieàu kieän tieâu chuaån naëng 3,25g. Khi benzene hoãn hôïp vôùi khoâng khí ôû
tyû leä 1,4 – 6% coù khaû naêng gaây noå.
b) Taùc haïi
Benzene haáp thuï thoâng qua phoåi vaø qua da. Khi tieáp xuùc ôû lieàu cao
gaây ñoäc caáp tính, suy giaûm thaàn kinh trung öông, gaây choùng maët, nhöùc
ñaàu, ngoâïp thôû vaø daãn ñeán roái loaïn tieâu hoùa nhö keùm aên, xung huyeát nieâm
maïc mieäng, noân, roái loaïn huyeát hoïc, thieáu maùu. Khi ngöøng tieáp xuùc vôùi
benzene beänh vaãn bò keùo daøi do benzene tích luõy trong caùc moâ môõ, tuûy
xöông gaây ra beänh baïch caàu. Neáu bò nhieãm maõn tính thì gaây xaùo troän

337
ñöôøng daï daøy, ruoät, nhieãm saéc theå baïch caàu, gaây xaùo troän DNA di truyeàn.
Hôïp chaát cuûa benzene phöùc taïp khi chuyeån hoùa thaønh sinh hoïc, benzene
deã daøng keát hôïp vôùi protein hoaëc nucleic acid trong cô theå.
c) Lieàu löôïng gaây ñoäc: 10 – 15g haáp thuï trong cô theå, gaây töû vong
cho ngöôøi vaø ñoäng vaät.
7.3.2. Toluene
a) Tính chaát
Toluene (methylbenzene) coù coâng thöùc C6H5CH3 laø chaát loûng, nhieät
ñoä soâi 110,6oC, aùp suaát bay hôi ôû 31oC laø 40 mmHg, coù tyû troïng nhoû hôn
nöôùc d = 0,8, ít bay hôi hôn so vôùi benzene, hoøa tan nhieàu chaát, ñöôïc söû
duïng laøm dung moâi thay theá. Toluene laø moät loaïi dung moâi deã baét chaùy.
Toluene ñöôïc öùùng duïng roäng raõi trong coâng nghieäp nhö saûn xuaát
sôn, nhöïa thoâng, keo. Toluene ñöôïc coi nhö laø moät loaïi dung moâi trong
saûn xuaát cao su, traùng phim keõm. Ñaây cuõng laø nguyeân lieäu thoâ cho caùc
phaûn öùng toång hôïp höõu cô.
b) Taùc haïi
Khi hít phaûi, toluene haáp thuï vaøo phoåi, coøn khi tieáp xuùc treân da thì
toluene ñi qua ñöôøng da; vì toluene coù tính tan toát trong môõ neân noù ñi qua
da, tan moät phaàn trong lôùp môõ döôùi da vaø tích tuï laïi taïi caùc moâ môõ, aûnh
höôûng ñeán heä thaàn kinh vaø naõo. Ñoái vôùi ngöôøi, khi ñaõ nghieän moät thöù gì
thì deã bò nhieãm toluene hôn laø ngöôøi khoâng nghieän. Khi bò nhieãm toluene
naëng thì khoâng coù thuoác giaûi ñoäc vaø daãn ñeán caùi cheát.
c) Nhieãm caáp tính
Khi bò nhieãm treân 100 mg/kg toluene, gaây ra hieän töôïng hoa maét,
choaùng vaùng, ñau ñaàu, co giaät vaø coù khaû naêng daãn ñeán hoân meâ. Toluene
khoâng taùc ñoäng ñeán heä thaàn kinh ngoaïi bieân vaø döôùi söï tieáp xuùc toluene
bình thöôøng thì chuùng cuõng khoâng gaây nguy hieåm cho boä naõo.
d) Nhieãm maõn tính
Hít phaûi khí toluene thöôøng xuyeân seõ coù nhöõng trieäu tröùng nhöùc
ñaàu, chaùn aên, xanh xao, thieáu maùu, tuaàn hoaøn maùu khoâng bình thöôøng.
Neáu phaûi laøm vieäc lieân tuïc trong tình traïng tieáp xuùc vôùi toluene seõ daãn
ñeán tình traïng thaãn thôø, maát trí nhôù vaø deã xuùc ñoäng.

338
 7.3.3. Xylene
a) Tính chaát
Xylene cuõng laø moät loaïi dung moâi höõu cô. Nhìn chung, xylene ít
ñoäc hôn vaø ít ñöôïc söû duïng hôn so vôùi toluene. Xylene ñöôïc söû duïng
trong saûn xuaát sôn, vecni vaø toång hôïp caùc thuoác nhuoäm; xylene cuõng
ñöôïc theâm vaøo chaát ñoát nhö laø chaát phuï gia. Xylene ñöôïc öùng duïng nhieàu
trong phoøng thí nghieäm ñeå toång hôïp paraffin.
b) Taùc haïi
Khi hít phaûi hôi xylene thì töø 60 – 65% ñöôïc giöõ laïi ôû trong phoåi,
gaây toån thöông cho phoåi. Khi tieáp xuùc vôùi xylene thì noù ñöôïc haáp thuï
qua da vaø ñaøo thaûi qua nöôùc tieåu. Quaù trình chuyeån hoùa sinh hoïc cuûa
xylene cuõng gioáng nhö toluene: khi cô theå bò nhieãm xylene thì xylene seõ
chuyeån hoùa thaønh methylhippuric acid vaø daáu hieäu naøy tìm thaáy trong
nöôùc tieåu.
Ngöôøi ta chöa phaùt hieän nhieãm maõn tính bôûi xylene. Tuy nhieân,
nhöõng coâng nhaân laøm vieäc, khi tieáp xuùc vôùi xylene, ñeàu phaøn naøn raèng,
hoï caûm thaáy coù vò ngoït ôû trong mieäng vaø gaây böùt röùt khoù chòu, ñoàng thôøi
bò maéc chöùng vieâm da.
7.3.4. Carbon tetrachloride
a) Tính chaát
Coâng thöùc CCl4, nhieät ñoä soâi 77,2oC, aùp suaát bay hôi ôû 20oC laø 91
mmHg. Carbon tetrachloride phaân huûy thaønh phosgene (COCl2) vaø
hydrochloric acid döôùi taùc duïng nhieät. CCl4 ñöôïc söû duïng nhö laø moät dung
moâi vaø caùc chaát trung gian trong caùc quaù trình coâng nghieäp.
b) Taùc haïi
CCl4 laøm suy giaûm vaø toån thöông haàu heát caùc teá baøo trong cô theå,
nhö heä thoáng thaàn kinh trung öông, gan vaø caùc maïch maùu. Tính nhieãm
ñoäc xuaát hieän daãn ñeán suy nhöôïc caùc cô quan noäi baøo, cô tim coù theå bò
suy yeáu vaø chuùng gaây loaïn nhòp tim, taâm thaát; xuaát hieän aûnh höôûng caùc
chaát ñoäc ñeán taát caû caùc boä phaän. Suy thoaùi thaän, phoåi… coù theå daãn ñeán
suy thoaùi môõ. Maøng trong maïch maùu coù theå bò toån thöông. Bieåu hieän
chính khi bò nhieãm ñoäc carbon tetrachloride laø hoân meâ, vaøng da.

339
 c) Nhieãm ñoäc caáp tính
Do hít phaûi vaø do nhieãm ñoäc qua da vôùi lieàu löôïng lôùn. Lieàu gaây ñoäc
cho ngöôøi lôùn laø 2 – 5 ml, giôùi haïn tieáp xuùc laø 5 ppm. Khi bò ngoä ñoäc, naïn
nhaân bò ñau buïng, buoàn noân, oùi möûa choùng maët, maïch bò chaäm hoaëc baát
thöôøng haï huyeát aùp. Neáu tænh laïi, beänh nhaân coù caùc trieäu tröùng nhö buoàn
noân, bieáng aên... khoaûng moät hai tuaàn sau ñoù coù bieåu hieän toån haïi ñeán gan,
vaøng da; toån haïi veà thaän, taêng caân ñoät ngoät naëng daãn ñeán hoân meâ.
d) Nhieãm ñoäc maõn tính
Khi nhieãm ñoäc ôû noàng ñoä thaáp do tieáp xuùc thöôøng xuyeân vôùi CCl4
thì beänh nhaân coù caùc trieäu chöùng nhö meät moûi, bieáng aên, noân möûa thöôøng
xuyeân, buïng khoù chòu coù caûm giaùc luùc naøo cuõng nhö buoàn noân, maét
khoâng nhìn roõ, maát trí nhôù vaø maát khaû naêng nhaän bieát maøu, vieâm da…
7.3.5. Tetrachloroethane
a) Tính chaát
Tetrachloroethane ñöôïc söû duïng nhö laø moät chaát trung gian ñeå saûn
xuaát tetrachloroethylene vaø trichloroethylene. Tetrachloroethane ñöôïc söû
duïng roäng raõi. Tuy nhieân, ñaây laø moät loaïi dung moâi cöïc ñoäc neân hieän nay
noù ñaõ ñöôïc thay theá baèng caùc dung moâi khaùc.
b) Quaù trình haáp thuï tetrachloroethane
Khi hít phaûi hoaëc tieáp xuùc loaïi dung moâi naøy, noù ñöôïc haáp thuï qua
phoåi vaø da; sau ñoù, noù ñöôïc baøi tieát ra ngoaøi nhöng quaù trình baøi tieát dieãn
ra chaäm. Quaù trình haáp thuï chaát naøy vaøo cô theå dieãn ra phöùc taïp.
c) Taùc haïi
Tetrachloroethane laø loaïi dung moâi ñoäc nhaát cuûa nhoùm chlorine
hydrocarbon. Tetrachloroethane coù muøi gioáng nhö muøi cuûa chloroform
nhöng khaû naêng gaây meâ cuûa noù cao hôn gaáp hai hay ba laàn chloroform.
Tetrachloroethane gaây ra hai hoäi chöùng ñaëc bieät, ñoù laø nhieãm ñoäc
heä thaàn kinh vaø taùc ñoäng tröïc tieáp vaø maïnh meõ leân gan. Ngöôøi ta ñaõ thaáy
raèng, caùc phuï nöõ, trong quaù trình saûn xuaát ngoïc trai nhaân taïo, phaûi tieáp
xuùc vôùi loaïi dung moâi naøy khieán hoï deã bò ruøng mình, choùng maët vaø ñau
ñaàu. Neáu tieáp xuùc ôû noàng ñoä lôùn hôn thì coù trieäu chöùùng ñau gan vaø keát
quaû bò vaøng da, coù theå daãn ñeán caùi cheát.

340
 7.3.6. Methylene chloride (dichlormethane)
a) Tính chaát
Methylene chloride laø loaïi dung moâi bay hôi maïnh, ñöôïc söû duïng
trong saûn xuaát phim cellulose acetate vaø cuõng laø moät thaønh phaàn cuûa sôn.
b) Quaù trình haáp thuï cuûa methylene chloride
Methylene chloride haáp thuï qua phoåi vaø coù theå haáp thuï qua da. Khi
ñi vaøo cô theå, methylene chloride chuyeån ñoåi thaønh CO2, qua giai ñoaïn
trung gian laø carbon monoxide keát hôïp vôùi hemoglobin taïo thaønh
carboxyhemoglobin. Sau khi bò ngoä ñoäc methylene chloride khoaûng 150
ppm thì noù seõ taïo ra saûn phaåm töông ñöông carborxyhemoglobin vaø 35
ppm carbon monoxide trong cuøng moät thôøi gian. Trong caû hai tröôøng hôïp,
carboxyhemoglobin taêng leân khoaûng 5%. Nhöõng ngöôøi nghieän thuoác laù,
khi bò nhieãm methylene chloride thì löôïng carboxyhemoglobin seõ cao hôn
ngöôøi khoâng huùt thuoác laù.
c) Taùc haïi
Methylene chloride coù tính chaát gaây meâ. Tieáp xuùc khoaûng 300 ppm
thì ngöôøi ôû trong tình traïng buoàn nguû; khi tieáp xuùc vôùi lieàu cao hôn thì
ngöôøi tieáp xuùc seõ bò maát trí nhôù. Ngöôøi ta ñaõ khaùm phaù ra raèng, khi tieáp
xuùc laâu daøi vôùi methylene chloride thì ngöôøi tieáp xuùc deã bò beänh veà tim.
7.3.7. Carbon disulfide (CS2)
a) Giôùi thieäu
Carbon disulfide ñaõ ñöôïc bieát ñeán töø naêm 1850; hoùa chaát naøy ñöôïc
coi nhö laø moät loaïi dung moâi hoøa tan cao su vaø noù ñöôïc söû duïng trong saûn
xuaát sôïi tô nhaân taïo vaø laøm chaát trung gian ñeå saûn xuaát phoát pho.
Moät öùng duïng quan troïng cuûa CS2 laø laøm sôïi tô nhaân taïo. Trong
quaù trình saûn xuaát sôïi tô nhaân taïo thì saûn phaåm cuûa caùc quaù trình hoùa hoïc
taïo ra saûn phaåm cuoái laø H2SO3.
b) Quaù trình haáp thuï cuûa CS2
Con ñöôøng bò nhieãm CS2 laø do hít phaûi hôi CS2 bay hôi, noù ñi qua
phoåi chieám ñeán 70–90%, nhöng cuõng xaûy ra khi chaát naøy haáp thuï qua da.
Khi carbon disulfide ñi vaøo cô theå thì chuùng keát hôïp vôùi caùc amino acid,
caùc chaát tieâu hoùa vaø caùc protein trong maùu vaø trong caùc moâ. Quaù trình

341
oxy hoùa taïo ra CO2 vaø giaûi phoùng ra goác sulfur, keát hôïp vôùi men
cytochrome P–450. Keát quaû cuûa quaù trình laø taïo ra goác oxygen töï do vaø
oxygen töï do naøy seõ phaù huûy men cytochrome. Ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy hôïp
chaát coù chöùa sulfur trong nöôùc tieåu cuûa nhöõng coâng nhaân laøm vieäc tieáp
xuùc vôùi carbon disulfide.
c) Taùc haïi cuûa carbon disulfide
Carbon disulfide laø moät heä ñoäc ña daïng, noù ñaõ gaây nhieàu taùc ñoäng
maø ngöôøi ta ñaõ khaùm phaù ra. Chuû yeáu nhaát, ngoä ñoäc CS2 laøm cho maát trí
nhôù, gaây roái loaïn taâm thaàn, gaây töùc giaän moät caùch voâ côù maø khoâng töï kieàm
cheá ñöôïc, maát nguû, aûnh höôûng ñeán heä tuaàn hoaøn maùu, gaây beänh tim.
7.4. ÑOÄC CHAÁT DAÏNG ION
Coù nhieàu chaát ñoäc daïng ion trong moâi tröôøng vaø khaû naêng gaây ñoäc
cuûa chuùng cuõng khoâng keùm caùc dung moâi höõu cô; khi lieân keát vôùi caùc
chaát höõu cô taïo thaønh caùc hôïp chaát cô kim hoaëc lieân keát vôùi caùc ion traùi
daáu taïo thaønh caùc hôïp chaát voâ cô chuùng cuõng gaây nguy haïi cho moâi
tröôøng vaø ñôøi soáng cuûa sinh vaät. Sau ñaây coù theå keå ñeán moät soá chaát ñoäc
daïng ion ñaëc tröng.
7.4.1. Clorur (Cl– )
Clorur laø moät trong caùc ion coù maët trong nöôùc vaø nöôùc thaûi. Vò maën
cuûa nöôùc laø do ion Cl– vôùi noàng ñoä treân 250 mg/l vaø cuøng vôùi söï coù maët
cuûa Na+ töông ñöông veà maët ñöông löôïng laøm cho nöôùc coù vò maën cuûa
muoái NaCl. Noàng ñoä cuûa muoái coù maët trong nöôùc uoáng phaûi tuaân thuû tieâu
chuaån cho pheùp, ví duï nhö ñoái vôùi tieâu chuaån cuûa WHO, Cl– = 250 mg/l ,
cuûa Myõ laø 250 mg/l. Neáu vöôït tieâu chuaån naøy thì coù haïi cho söùc khoûe vaø
nöôùc caàn xöû lyù.
Nguoàn nöôùc coù noàng ñoä Cl– cao coù khaû naêng gaây ræ seùt ñöôøng oáng
vaø neáu nöôùc coù haøm löôïng Cl– quaù lôùn, töùc laø ñoä maën cuûa nöôùc quaù lôùn
seõ gaây taùc haïi ñeán caây troàng. Trong nöôùc caáp neáu Cl– quaù nhieàu seõ gaây
muøi khoù chòu vaø gaây haïi cho sinh vaät vaø ngöôøi söû duïng nöôùc. Ví duï, ôû
noàng ñoä cuûa Cl– = 35,5 g/l seõ gaây taùc haïi ñeán caây troàng, caây coù khaû naêng
cheát ôû nhöõng vuøng bò nhieãm maën.
7.4.2. Sulfate ( SO42–)
Neáu trong nöôùc coù SO42– thì nöôùc coù vò chua vaø nhöõng loaïi nöôùc
nhö vaäy coù khaû naêng bò nhieãm pheøn hoaëc bò nhieãm sulfate töø caùc moû

342
thaïch cao, nôi khai thaùc quaëng coù chöùa löu huyønh hoaëc do nöôùc thaûi coâng
nghieäp, nöôùc pheøn … Khi trong nöôùc coù chöùa nhoùm ion SO42– thì seõ laøm
cho pH cuûa nöôùc giaûm xuoáng, do taïo ra H2SO4 . Neáu pH thaáp seõ laøm cho
caùc sinh vaät soáng trong nöôùc coù nguy cô bò cheát. Treân ñaát troàng troït, caây
cuõng khoù tröôûng thaønh. Haøm löôïng sulfate coù trong nöôùc seõ gaây ra hieän
töôïng aên moøn kim loaïi nhö ræ seùt ñöôøng oáng vaø laøm hö haïi caùc coâng trình
xaây döïng.
7.4.3. Cyanur (CN–)
Ion CN– öùc cheá caùc men chöùa kim loaïi Fe, Cu taïo thaønh phöùc chaát
giöõa kim loaïi cuûa men vôùi goác CN,– caûn trôû quaù trình vaän chuyeån caùc
chaát trong cô theå vaø hoâ haáp teá baøo bò öùc cheá. Neáu noàng ñoä CN– khoâng ñuû
gaây cheát thì noù taùch ra khoûi caùc men chuyeån thaønh ion SCN– khoâng ñoäc
vaø ñöôïc thaûi ra bôûi thaän.
7.5. ÑOÄC CHAÁT HALOGEN HOÙA VAØ TAÙC HAÏI
Halogen laø caùc nguyeân toá thuoäc nhoùm halogen nhö chlor, flor,
brom, iod; chuùng lieân keát coäng hoùa trò vôùi carbon, vôùi caùc nguyeân toá voâ
cô taïo ra caùc saûn phaåm môùi coù haïi cho moâi tröôøng. Chuùng coù maët raát ít,
xuaát hieän trong moâi tröôøng chuû yeáu do caùc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi nhö
caùc chaát thaûi töø hoaït ñoäng coâng nghieäp, noâng nghieäp, toàn dö thuoác
BVTV… Moät trong caùc nguyeân toá halogen gaây haïi cho moâi tröôøng laø chlor
voâ cô, moät ion chính coù hoaït tính sinh lyù. Chlor lieân keát coäng hoùa trò vôùi
carbon ít coù maët trong thieân nhieân. Ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy nhieàu halogen laï
trong caùc sinh vaät bieån, naám vaø sinh vaät baäc cao. Caùc sinh vaät bieån phaûi
soáng trong moâi tröôøng coù noàng ñoä halogen cao hôn nhöõng sinh vaät soáng
treân caïn vaø trong moâi tröôøng nöôùc ngoït.
Halogen deã saûn xuaát, chuùng noái keát deã daøng vaøo nguyeân töû cacbon,
ñaëc bieät laø caùc carbon chöa baõo hoøa. Halogen ñöôïc duøng nhieàu trong vieäc
cheá taïo dung moâi, hoùa chaát coâng nghieäp, noâng döôïc vaø döôïc phaåm.
Thoâng thöôøng, ngöôøi ta halogen hoùa caùc chaát ñeå laøm taêng troïng löôïng
phaân töû cuûa caùc hôïp chaát, töùc laø laøm taêng troïng löôïng rieâng, ñieåm soâi,
ñieåm noùng chaûy vaø aùp suaát hôi. PCB (palychlorinate biphenyl) ñöôïc cheá
taïo baèng caùch chlorin hoùa biphenyl cho tôùi khi ñaït ñöôïc nhöõng tính chaát
mong muoán.

343
 Caùc hôïp chaát halogen hoùa coù tính beàn vöõng cao hôn laø nhöõng hôïp chaát
khaùc. Ví duï, moái lieân keát giöõa C–X (X: halogen) beàn vöõng hôn laø moái lieân
keát giöõa C–H. Tính beàn vöõng naøy laïi khoâng toát veà maët moâi tröôøng vì chuùng
toàn löu quaù laâu trong thieân nhieân, khoù bò phaân huûy bôûi caùc vi sinh vaät hieáu
khí cuõng nhö kò khí. Ví duï, trong moâi tröôøng, DDT chuyeån hoùa thaønh DDE
beàn vöõng hôn, ñoäc hôn.
Caùc ñaëc tính cuûa halogen cho thaáy möùc halogen hoùa caøng cao thì
tính hoøa tan trong nöôùc ñeàu giaûm. Caùc chaát halogen hoùa coù khaû naêng troän
laãn vôùi nhau vaø vôùi caùc vaät chaát phaân cöïc khaùc nhö daàu vaø caùc chaát beùo
nguoàn goác sinh hoïc. Caùc chaát halogen hoùa coù xu höôùng tích luõy trong moâ
môõ ñoäng vaät. Do ñoù, chuùng laø nhöõng chaát khoù chuyeån hoùa sinh hoïc hoaëc
bò baøi tieát ra ngoaøi. Söï tích luõy sinh hoïc cuûa caùc hôïp chaát khoâng phaân cöïc
laø raát cao, ñoâi khi sinh vaät tích luõy ôû noàng ñoä cao hôn ôû möùc luõy thöøa töø 3
ñeán 6 laàn so vôùi noàng ñoä coù trong nöôùc maø chuùng ñang soáng. Ñaëc tính
beàn vöõng vaø öa chaát beùo cuûa caùc chaát halogen hoùa laø chæ tieâu quan troïng
ñeå ñaùnh giaù khaû naêng tích luõy sinh hoïc, trong khi tính hoøa tan trong nöôùc
vaø boác hôi laø chæ tieâu ñeå ñaùnh giaù möùc ñoä phaùt taùn trong moâi tröôøng.
Thoâng thöôøng, caùc hydrocarbon halogen hoùa coù noàng ñoä thaáp trong nöôùc
vaø cao hôn ôû trong buøn ñaùy, ñaát vaø sinh vaät. Söï tích luõy sinh hoïc trong
nhieàu loaøi sinh vaät khaùc nhau goïi laø söï phaùt taùn sinh hoïc (bio dispersion).
Söï phaùt taùn naøy ñaùng keå laø ôû caùc loaøi coân truøng vì caùc giai ñoaïn aáu truøng
phaùt trieån trong nöôùc hoaëc trong lôùp ñaát maët. Caùc chaát coù ñoä boác hôi cao
seõ phaân taùn nhanh choùng vaøo trong khoâng khí, caùc hôïp chaát coù ñoä boác hôi
trung bình hoaëc thaáp bò aûnh höôûng maïnh meõ bôûi caùc ñieàu kieän khí haäu vaø
ñöôïc dòch chuyeån ñi moät quaõng ngaén trong khí quyeån hoaëc bò giöõ laïi laâu
daøi trong caùc phöùc chaát khaùc. Döïa treân söï keát hôïp cuûa nguyeân töû halogen
maø ngöôøi ta phaân chia ra laøm hai nhoùm chính nhö sau:
* Nhoùm halogen hydrocarbon
* Nhoùm halogen voøng thôm
7.5.1. Nhoùm hydrocarbon halogen hoùa
a) Giôùi thieäu
Caùc hydrocarbon halogen hoùa chuû yeáu laø nhoùm chlor höõu cô, coù
nhieàu trong thuoác BVTV. Ñaây laø loaïi hoùa chaát ñöôïc söû duïng roäng raõi
trong noâng nghieäp, vì noù coù taùc duïng baûo veä caây troàng, ñaûm baûo cung caáp
löông thöïc, thöïc phaåm cho con ngöôøi, beân caïnh lôïi ích thì taùc haïi cuûa

344
chuùng cuõng khoâng nhoû. Tyû leä nhieãm ñoäc hoùa chaát tröø saâu khaù lôùn. Theo
Toå chöùc Y teá theá giôùi (WHO) naêm 1972, ôû 19 nöôùc moãi naêm coù ñeán nöûa
trieäu ngöôøi bò nhieãm ñoäc. Rieâng ôû Vieät Nam, haøng naêm söû duïng haøng
traêm taán hoùa chaát thuoác tröø saâu, haøng traêm ngöôøi bò ngoä ñoäc vaø nhieàu ca
naëng ñaõ daãn ñeán töû vong. ÔÛ Myõ cuõng vaäy, hydrocarbon halogen cuõng
ñöôïc saûn xuaát raát nhieàu ñeå phuïc vuï nhöõng muïc ñích nhö ñaõ neâu ôû treân.
Haøng naêm nöôùc naøy saûn xuaát haøng traêm trieäu taán nhö caùc loaïi chloroform
vaø hexachloroethane. Naêm 1978, Myõ ñaõ saûn xuaát 11.109 caân Anh chaát
dichloroethane. Caùc vinyl nhö dichloroethylene vaø cinyl chloride cuõng
ñöôïc saûn xuaát raát nhieàu. Moät soá caùc chaát nhö chloralhydrate, halothane
vaø chloroform taùc haïi ñeán heä thaàn kinh. Nhöõng chaát nhö alkyl halide vaø
vinyl halide coù ñoäc tính cho gan vaø thaän cuõng nhö gaây ung thö. Caùc alicyclic
halogen hoùa nhö lindane, toxaphene, mirex, aldrin vaø heptachlor cuõng laø
nhöõng chaát coù ñoäc tính sinh thaùi cao.
Caùc thuoác tröø saâu thuoäc nhoùm hydrocarbon halogen phaûi keå ñeán
moät soá loaïi thuoác tröø saâu tieâu bieåu vaø gaây ñoäc cho ngöôøi cuõng nhö moâi tröôøng
vaø chuùng toàn dö laâu beàn trong moâi tröôøng nhö dichlorodiphenyltrichloroethane
(DDT), hexachloroxyclohexan …
b) Dichlorodiphenyltrichlorethane (DDT)
– Tính chaát: DDT coù coâng thöùc C14H9Cl15, ôû daïng boät traéng hay xaùm
nhaït, tan raát ít trong nöôùc, nhöng khi hoøa tan DDT trong nöôùc thì chuùng taïo
thaønh huyeàn phuø. Khi phun thuoác naøy leân caây thì chuùng baùm vaøo laù. DDT
tan nhieàu trong caùc dung moâi. Nhieät ñoä noùng chaûy laø 108,5oC – 109oC. AÙp
suaát hôi ôû 20oC laø 1,5.10–7 mmHg.
DDT bò khöû chlor ñeå bieán thaønh DDD (diclorodiphenyl dichloroethane
hoaëc coù teân thöông maïi laø rhothane), ñaây laø moät chaát dieät coân truøng. Tieáp
theo DDD bò khöû chlor vaø hydro bieán ñoåi thaønh DDE, laø saûn phaåm cuûa
DDT vaø chaát DDE toàn tröõ laâu hôn, beàn hôn vaø thöôøng coù noàng ñoä cao
hôn DDT vaø DDD trong moâi tröôøng. Nhôø khaû naêng phaân huûy cuûa caùc
sinh vaät maø töø DDT seõ chuyeån thaønh DDD vaø DDE. Ngöôøi ta cheá ra loaïi
thuoác naøy laøm thuoác dieät tröø nheän. Ngöôøi ta cuõng tìm thaáy chuùng coù trong
môõ cuûa loaøi haûi caåu. Nhö vaäy, ñaây cuõng laø loaïi nguy hieåm vì chuùng
khoâng bò ñaøo thaûi maø tích luõy trong caùc moâ môõ.
– Taùc haïi: gaây toån thöông ñeán heä thaàn kinh, laøm yeáu cô vaø co giaät,
caùc tai bieán beân ngoaøi thöôøng gaëp laø ban ñoû, phuø neà, da ñoû. Ngöôøi tieáp
345
xuùc vôùi DDT laâu daøi vôùi noàng ñoä thaáp cuõng gaây nhieãm ñoäc nhö run, bieán
ñoåi caùc toå chöùc gan vaø bieán ñoåi nheï ôû thaän. Lieàu gaây ñoäc ñoái vôùi ngöôøi laø
30g. DDT ñöôïc tích luõy qua chuoãi thöùc aên. Khoaûng caùch an toaøn giöõa
noàng ñoä dieät ñöôïc coân truøng vaø lieàu gaây ñoäc cho ngöôøi laø 0,4 g/kg.
c) Hexachloroxyclohexan
– Tính chaát: coâng thöùc C6H6Cl6 (666) laø moät loaïi boät maøu traéng,
khoâng tan trong nöôùc; tan trong coàn, benzene… Nhieät ñoä noùng chaûy laø
112,5oC, aùp suaát hôi ôû 20oC laø 9,4.10–6 mmHg. Noù coù 8 ñoàng phaân, trong
ñoù 7 ñoàng phaân khoâng ñoäc, rieâng ñoàng phaân α laø gaây ñoäc.
– Taùc haïi: 666 taùc ñoäng do tieáp xuùc qua tieâu hoùa hoaëc hoâ haáp, laøm
thuoác tieâu dieät coân truøng. So vôùi DDT thì 666 ít ñoäc hôn, lieàu löôïng gaây
ñoäc nghieâm troïng ñoái vôùi ngöôøi lôùn töø 20 – 30g. Khi bò nhieãm ñoäc 666
thöôøng gaây roái loaïn tieâu hoùa, ñau ñaàu choùng maët, suy nhöôïc cô theå.
d) Methyl bromide (CH3Br), methyl chloride (CH3Cl), methyl iodide
(CH3I)
– Tính chaát: Ba chaát naøy ñeàu laø chaát khí, boác hôi cao ôû nhieät ñoä
thöôøng. Chuùng ñöôïc söû duïng trong kyõ ngheä laøm laïnh, trong toång hôïp hoùa
hoïc. Methyl bromide ñöôïc söû duïng trong cöùu hoûa.
– Taùc haïi: Methyl iodide coù theå hoøa tan môõ. Methyl chloride vaø
methyl iodide xaâm nhaäp vaøo teá baøo, chuùng bò thuûy phaân taïo thaønh caùc
methol vaø halogenion.
Nhöõng phaùt hieän beänh laø söï xung huyeát cuûa gan, thaän, phoåi vôùi
nhöõng thay ñoåi trong caùc teá baøo, vieâm cuoáng phoåi. Nhöõng chaát naøy gaây
nguy haïi haàu heát ñeán caùc teá baøo.
– Giôùi haïn tieáp xuùc: 5 ppm ñoái vôùi methyl bromide, 50 ppm ñoái vôùi
methyl chloride vaø 2 ppm cho methyl iodide.
e) Trichloroethylene
– Tính chaát: Coâng thöùc CHCl3, nhieät ñoä soâi 88oC, aùp suaát bay hôi ôû
nhieät ñoä 20oC laø 60 mmHg. Trichloroethylene phaân huûy thaønh
dichloroethylene, phosgene vaø carbon monoxide keát hôïp vôùi caùc chaát
kieàm nhö voâi, soâña.
Trichloroethylene ñöôïc söû duïng nhö laø moät chaát dung moâi coâng
nghieäp nhö chaát laøm saïch töôøng, quaàn aùo, thaûm hoaëc söû duïng ñeå gaây meâ
hoaëc laøm giaûm ñau nhöng raát nguy hieåm.

346
 – Taùc haïi: laøm suy nhöôïc heä thaàn kinh trung öông, phoåi, tim, gaây ra
chöùng loaïn nhòp tim, taâm thaát caáp tính … Giôùi haïn tieáp xuùc laø 50 ppm. Lieàu
löôïng gaây haïi ñoái vôùi ngöôøi lôùn qua ñöôøng tieâu hoùa vaø hoâ haáp laø 5ml.
g) Tetrachloroethylene
– Tính chaát: Cl Cl
Coâng thöùc caáu taïo: C=C
Cl Cl
Nhieät ñoä soâi: 121oC, aùp suaát bay hôi ôû 20oC laø 15 mmHg.
Tetrachloroethylene laø loaïi dung moâi höõu cô ñöôïc söû duïng nhö
dung moâi laøm saïch khoâ.
– Taùc haïi: Chæ gaây ngoä ñoäc caáp tính maø khoâng gaây ngoä ñoäc maõn
tính. Ñaây laø moät ñoäc chaát haáp thuï qua phoåi vaø da. Giôùi haïn tieáp xuùc laø 50
ppm; lieàu löôïng gaây ñoäc laø 230 ppm
7.5.2. Nhoùm halogen voøng thôm
a) Giôùi thieäu
Trong coâng nghieäp, nhaát laø coâng nghieäp cheá bieán thuyû saûn, thuoác
tröø saâu, saûn xuaát giaáy, möïc in … moät löôïng lôùn chaát thaûi ñöôïc sinh ra laø
nhöõng hôïp chaát halogen voøng thôm nhö PCP (polychlorophenol), PCPP
(polychlorpp), PCB (polychlorobiphenyl), PCBz (polychlorobenzene)... Haàu
heát ñaây laø nhöõng chaát coù ñoäc tính cao, aûnh höôûng ñeán söùc khoûe con ngöôøi
vaø moâi tröôøng. Caùc hôïp chaát ñoái vôùi phenol vaø phenolxy halogen hoùa coù
tính phaân cöïc cao hôn caùc hôïp chaát thôm halogen hoùa. Do vaäy, chuùng coù
phaûn öùng khaùc nhau. Caùc chaát naøy coù theå ñöôïc saûn xuaát do muïc ñích
rieâng bieät naøo ñoù hoaëc laøm chaát trung gian cho caùc phaûn öùng hoùa hoïc,
saûn phaåm phaân huûy caùc hoùa chaát phöùc taïp.
b) Taùc haïi
Ñaëc tính phaân cöïc cuûa caùc chaát thôm halogen hoùa laøm cho chuùng
coù theå ñaït ñeán noàng ñoä cao trong moâi tröôøng loûng vaø phaân boá ñoàng
ñeàu trong caùc teá baøo. Caùc benzene halogen hoùa nhö bromobenzene,
p– dichlorobenzene (PDP), hexachlorobenzene (HCB) ñeàu coù tính öa môõ
cao. Do vaäy, tröôùc khi bò loaïi thaûi chuùng ñaõ ñi vaøo caùc quaù trình bieán
döôõng. Caùc hôïp chaát naøy gaây haïi cho gan thaän vaø heä thaàn kinh. Caùc chaát

347
bieán döôõng goàm nhöõng phenol halogen hoùa coù hoaït tính sinh hoïc gaây ra
bieán dò vaø ñaëc bieät, haàu heát chuùng ñeàu gaây ung thö. Do caùc halogen voøng
thôm coù toàn dö laâu trong moâi tröôøng, noù ñi vaøo chuoãi thöùc aên vaø deã daøng
xaâm nhaäp vaøo cô theå ngöôøi thoâng qua chuoãi thöùc aên. Caùc chaát halogen
voøng thôm xaâm nhaäp kieåu naøy seõ toàn dö laâu daøi, gaây ra caùc ngoä ñoäc maõn
tính, khoù chöõa vaø aûnh höôûng maïnh leân tính di truyeàn. Ví duï, nhieàu khi ôû
ngöôøi cha vaø meï khoâng coù daáu hieäu cuûa nhieãm ñoäc dioxin nhöng ñeán khi
sinh con thì nhieãm ñoäc dioxin naøy ñaõ laøm cho ñöùa treû bò dò daïng. Chaát
ñoäc dioxin khoù ñaøo thaûi vì chuùng toàn dö trong môõ, trong caùc moâ, phaù huûy
teá baøo, laøm ñaûo loän traät töï cuûa caùc gen; do vaäy, ñaõ laøm toån thöông ñeán
thai nhi.
Ngoaøi ra, coøn coù moät soá chaát halogen hoùa gaây aûnh höôûng ñeán moâi
tröôøng nhö: CFC, CCl4, CH3Cl, CH3Br, CH3I.
• CFC
Ñaây laø moät hôïp chaát halogen hoùa hoaøn toaøn. CFC coù aûnh höôûng ñeán
lôùp ozone ôû taàng bình löu, ñoàng thôøi cuõng laø chaát khí hoaït ñoäng böùc xaï laøm
cho traùi ñaát noùng leân (Xem theâm – Sinh thaùi Moâi tröôøng öùng duïng – Leâ Huy
Baù, NXB KH & KT, 2000). Ñeå baûo veä taàng ozone coäng ñoàng quoác teá keâu
goïi ngaên chaën ngay laäp töùc vieäc saûn xuaát ra CFC.
CFC coù teân goïi chloroflorocarbon hay cloroflorohydrocarbon (coøn
ñöôïc goïi laø freon) laø nhöõng daãn xuaát cuûa caùc hôïp chaát chöùa chlor vaø flor
cuûa methane. CFC laø moät hoï caùc hôïp chaát raát trô veà maët hoùa hoïc, nhieät
ñoä soâi thaáp, ñoä nhôùt nhoû, söùc caêng beà maët keùm, ñoä beàn nhieät cao vaø coù
ñoäc tính thaáp. Nhôø coù caùc ñaëc tính naøy maø CFC ñöôïc söû duïng trong raát
nhieàu lónh vöïc khaùc nhau cuûa khoa hoïc, kyõ thuaät vaø vaø ñôøi soáng nhö
phöông tieän chöõa chaùy, taùc nhaân laøm laïnh, taïo loã xoáp trong kyõ ngheä cao
su vaø chaát deûo, dung moâi cho caùc myõ phaåm, dung moâi phun sôn, thuoác tröø
saâu, dung moâi taåy röûa caùc linh kieän trong kyõ ngheä ñieän töû … Vì CFC coù
nhieàu coâng duïng nhö vaäy neân noù ñaõ ñöôïc saûn xuaát vôùi khoái löôïng lôùn.
Chaúng haïn naêm 1963, Myõ saûn xuaát khoaûng 300.000 taán. Ngoaøi ra, CFC
coøn duøng ñeå saûn xuaát caùc halon. Caùc halon laø nhöõng daãn xuaát chöùa chlor,
flor vaø brom cuûa methane vaø ethane. CFC vaø halon phaùt thaûi vaøo khí
quyeån töø caùc nguoàn khaùc nhau vaø noù ñöôïc giöõ laïi ôû taàng bình löu. ÔÛ ñaây
chuùng bò phaân huûy döôùi taùc duïng cuûa tia töû ngoaïi trong aùnh saùng maët trôøi.

348
 Caùc goác chlor töï do ñöôïc taïo ra coù khaû naêng phaûn öùng raát lôùn vaø ngöôøi
ta cho raèng chính caùc phaàn töû naøy ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc phaù huûy
taàng ozone cuûa traùi ñaát. Cöù 1 phaân töû CFC giaûi phoùng ra 1 nguyeân töû Cl, maø
1 nguyeân töû Cl naøy trong voøng ñôøi cuûa noù, laïi phaù huûy 100 ngaøn phaân töû
ozone trong taàng bình löu. Thôøi gian toàn taïi cuûa CFC khoaûng töø 80 – 180
naêm, cho neân ngay caû khi ngöng saûn xuaát vaø söû duïng caùc CFC thì haäu quaû
cuûa chuùng vaãn coøn keùo daøi theâm haøng maáy chuïc naêm nöõa.
7.6. ÑOÄC CHAÁT DAÏNG PHAÂN TÖÛ
Caùc hoùa chaát ñoäc daïng phaân töû nhö O3, Cl2, F2, Br2, I2, NH3 …
Nhöõng chaát naøy thöôøng ôû daïng khí cho neân khi bò nhieãm chuùng ñöôïc haáp
thuï qua ñöôøng hoâ haáp vaø gaây taùc haïi ôû phoåi, gaây öùc cheá tuaàn hoaøn naõo,
gaây khoù thôû vaø nhieàu khi beänh nhaân cheát do suy hoâ haáp naëng. Sau ñaây
chuùng ta ñi saâu vaøo moät soá chaát tieâu bieåu.
7.6.1. Chlor (Cl2)
a) Tính chaát
Chlor laø chaát khí coù maøu vaøng luïc, coù muøi ñaëc bieät gaây ngaït thôû.
Khi ôû noàng ñoä 5 ppm thì phaùt hieän ñöôïc ra muøi. Tyû troïng lôùn hôn khoâng
khí d = 2,49, deã hoùa loûng; tan trong nöôùc, deã tan trong dung moâi höõu cô.
Chlor deã bò haáp phuï vôùi than hoaït tính. Chlor laø chaát oxy hoùa maïnh.
b) Taùc haïi
Chlor gaây boûng da, nguy hieåm nhaát laø boûng maét, gaây kích thích caùc
nieâm maïc, ñöôøng hoâ haáp vaø maét. Khi bò nhieãm ñoäc ôû lieàu löôïng cao, beänh
nhaân suy hoâ haáp naëng daãn ñeán ngaát hoaëc daãn ñeán caùi cheát baát ngôø; hít khí
chlor vaøo phoåi laøm cho phoåi bò phuø. Khi nhieãm ñoäc ôû lieàu löôïng thaáp thì
gaây kích thích nieâm maïc, gaây chaûy nöôùc maét, ho vaø co thaét pheá quaûn.
Sau ñaây laø moät soá ví duï veà noàng ñoä tieáp xuùc vôùi chlor: ôû 1000 ppm,
chlor gaây ngaït thôû vaø daãn ñeán caùi cheát nhanh. Bò nhieãm ôû noàng ñoä 10ppm
gaây phuø phoåi, vieâm pheá quaûn; coøn ôû noàng ñoä 1ppm, beänh nhaân coù theå
chòu ñöïng keùo daøi ñöôïc.
* Nhieãm ñoäc caáp tính
Khi hít phaûi chlor ôû noàng ñoä cao, coù nhöõng trieäu chöùng sau ñaây:
caûm giaùc ngaït thôû, ñau vuøng xöông öùc, ho coù ñaøm laãn maùu, nhöùc ñaàu, ñau
thöôïng vò; coù theå gaây phuø phoåi …

349
 * Nhieãm ñoäc maõn tính
Khi laøm vieäc, tieáp xuùc laâu daøi vôùi chlor, coù theå gaây ra caùc trieäu
chöùng sau:
– Caùc toån thöông da, roái loaïn hoâ haáp, vieâm pheá quaûn maõn tính
– Roái loaïn veà maét, vieâm keát maïc, vieâm giaùc maïc, vieâm mí maét
– Roái loaïn tieâu hoùa, chaùn aên, buoàn noân…
– Roái loaïn toång quaùt nhö gaây thieáu maùu, nhöùc ñaàu choùng maët
* ÖÙng duïng
Ngaøy nay, ngöôøi ta söû duïng chlor laøm chaát saùt truøng cho caùc coâng
trình xöû lyù nöôùc thaûi vaø caùc coâng trình xöû lyù nöôùc caáp. Tuy nhieân, chlor
coù theå laø “con dao hai löôõi” vì noù giuùp cho vieäc khöû truøng nhöng neáu haøm
löôïng dö coøn nhieàu trong nöôùc noù coù khaû naêng keát hôïp vôùi caùc chaát höõu
cô coù trong nöôùc, laïi taïo theâm chaát ñoäc trong nöôùc nhö chloroform
CH3Cl. Vì vaäy, khi söû duïng chlor phaûi heát söùc thaän troïng.
7.6.2. Broâm (Br2)
a) Tính chaát: Broâm ôû traïng thaùi loûng, maøu ñoû naâu, coù muøi haéc. Broâm laø
chaát ñoäc coù khoái löôïng rieâng laø 3,1 g/cm3, nhieät ñoä soâi laø 58oC.
b) Taùc haïi: Khi hít phaûi khí broâm, nhieãm ñoäc coù trieäu chöùùng bieåu
hieän gioáng nhö khi bò nhieãm ñoäc khí chlor vôùi bieåu hieän cao nhaát laø gaây
phuø phoåi caáp tính, bieåu hieän nheï gaây boûng da, ho vaø khoù thôû…
7.6.3. Iot (I2)
– Ñöôïc söû duïng nhieàu ôû daïng coàn ñeå saùt truøng, dung dòch lugol (5%
iot töï do) ñeå chöõa beänh tuyeán giaùp. Tinh theå maøu ñoû tía laáp laùnh, deã boác
hôi khi ñeå ngoaøi khoâng khí töï do.
– Lieàu gaây cheát: khoaûng 2g tinh theå ioát cho ngöôøi lôùn. Khi bò nhieãm
ñoäc baèng ñöôøng mieäng, nieâm maïc mieäng, thöïc quaûn, daï daøy, bò boûng
naëng; naïn nhaân noân, aûnh höôûng ñeán tim maïch, giaõy duïa vaø töû vong.
Nieâm maïc mieäng coù maøu naâu ñaëc bieät.
7.6.4. Flor (F2)
a) Tính chaát
Flor (F2) laø moät nguyeân toá aù kim ñieån hình, thuoäc nhoùm halogen.
Neáu so saùnh flor vôùi caùc nguyeân toá khaùc trong nhoùm halogen thì flor hoaït

350
ñoäng hoùa hoïc maïnh nhaát. Flor töï do luoân toàn taïi ôû traïng thaùi phaân töû. Flor
ñöôïc phaân boá raûi raùc treân voû ñòa caàu töø 750 – 800 g/taán. Flor naèm trong
caùc moû quaëng vaø hoøa tan trong caùc maïch nöôùc ngaàm. Nöôùc bò nhieãm flor
gaây nguy haïi cho con ngöôøi vaø caùc loaøi thuûy sinh.
Flor laø moät nguyeân toá coù hoaït tính hoùa hoïc cöïc maïnh; chuùng töông
taùc haàu heát vôùi caùc ñôn chaát, taùc duïng maïnh vôùi kim loaïi taïo thaønh muoái
vaø thoaùt nhieät lôùn. Ví duï, flor taùc duïng vôùi Na seõ taïo ra NaF. Caùc loaïi
muoái naøy ñeàu deã tan trong nöôùc vaø taát caû caùc loaïi muoái cuûa flor ñeàu raát
ñoäc. Ngöôøi ta lôïi duïng tính chaát ñoäc naøy cuûa flor ñeå laøm thuoác tröø saâu,
dieät coân truøng, dieät chuoät. Acid HF laø moät loaïi acid maïnh vaø coù tính chaát
aên moøn thuûy tinh khi chuùng keát hôïp vôùi SiO2. Khi F ôû daïng hôïp chaát CFC
seõ coù khaû naêng bay leân töø maët ñaát qua caùc taàng khí quyeån vaø ñeán taàng
Bình Löu (khoaûng 27 – 30 km), gaây haïi taàng O3.
b) ÖÙng duïng
Flor ñöôïc duøng trong saûn xuaát phaân boùn, thuoác tröø saâu. Coøn thuoác
choáng saâu raêng ñöôïc taïo ra baèng caùch cho flor vaøo kem ñaùnh raêng. Flor
laøm thuoác dieät khuaån, khöû truøng trong nöôùc uoáng. Lôïi duïng tính aên moøn
thuûy tinh, ngöôøi ta duøng hôïp chaát cuûa flor ñeå veõ hoa vaên treân thuûy tinh …
Duøng HF ñeå toång hôïp höõu cô, ñeå ñieàu cheá florur, hoaëc taùch caùt ôû nhöõng vaät
ñuùc baèng kim loaïi hoaëc quaëng trong phaân tích khoaùng vaät. Nhöõng thí
nghieäm cuûa nhieàu nöôùc treân theá giôùi cho thaáy raèng, vieäc theâm flor vaøo
trong nöôùc hoaëc kem ñaùnh raêng ñaõ laøm giaûm tæ leä saâu raêng vaø chöùng beänh
vi khuaån trong mieäng (vì trong mieäng nöôùc boït coù ñoä pH vaø nhieät ñoä thích
hôïp cho vieäc phaùt trieån vi khuaån gaây beänh saâu raêng).
c) Taùc haïi
Neáu haøm löôïng flor quaù lôùn seõ gaây beänh muïc xöông, vieâm tuûy,
vieâm chaân raêng, nöùt men raêng coù theå daãn ñeán caùi cheát. Hôi HF raát ñoäc,
khi rôi vaøo da gaây boûng naëng vaø raát ñau ñôùn.
Lieàu gaây cheát ngöôøi cuûa NaF vaøo khoaûng 5 g. Lieàu löôïng cho pheùp
trong kem ñaùnh raêng laø F– < 1000 mg/kg.
Giôùi haïn trong nöôùc < 0,5 mg/l theo TCVN (1985); coøn ôû Phaùp, F–
< 0,3 mg/l.
Neáu haøm löôïng flor trong nöôùc lôùn hôn 5 mg/l seõ laøm cho men raêng
bò nöùt, raêng bò bieán daïng. Tuy nhieân, ngöôøi ta nhaän thaáy raèng, khi trong

351
nöôùc coù flor töø 1,5 ñeán 2 mg/l laø ñaõ thaáy baét ñaàu bò beänh veà raêng. Do flor
coù aùi löïc maïnh vôùi phosphate calci neân löôïng flor tích tuï trong cô theå seõ
gaây muïc xöông, vieâm tuûy, ñau coät soáng.
Trong caùc loaïi thuoác uoáng choáng saâu raêng, caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ
cho thaáy, 90% flor ñaõ ñöôïc chuyeån hoùa trong cô theå vaø ñöôïc ñaøo thaûi ra
ngoaøi qua ñöôøng nöôùc tieåu, moà hoâi vaø phaân.
7.7. ÑOÄC CHAÁT DO PHOÙNG XAÏ
Hieän töôïng do phoùng xaï laø hieän töôïng chuyeån hoùa cuûa caùc haït nhaân
nguyeân töû cuûa nguyeân toá naøy sang haït nhaân cuûa nguyeân toá khaùc, keøm
theo caùc daïng böùc xaï khaùc nhau. Coù boán loaïi phoùng xaï:
a) Caùc haït alpha: goàm hai proton vaø hai neutron, coù naêng löôïng
ñaâm xuyeân nhoû, deã maát naêng löôïng trong khoaûng caùch ngaén; chuùng coù
theå xuyeân vaøo cô theå soáng qua ñöôøng hoâ haáp hoaëc tieâu hoùa, gaây taùc haïi
cho cô theå do tính ion hoùa.
b) Caùc haït beta: coù khaû naêng ñaâm xuyeân maïnh hôn, nhöng deã bò
ngaên laïi bôûi caùc lôùp nöôùc, thuûy tinh hoaëc kim loaïi. Caùc haït naøy gaây taùc
haïi cho cô theå soáng.
c) Caùc tia gama: laø caùc böùc xaï ñieän töø soùng ngaén gioáng tia X, coù
khaû naêng xuyeân qua caùc vaät lieäu daøy vaø gaây taùc haïi cho cô theå sinh vaät.
d) Böùc xaï neutron: thöôøng chæ coù trong loø phaûn öùng haït nhaân. Moät
soá nguyeân toá naëng khoâng beàn coù khoái löôïng haït nhaân lôùn hôn neutron, do
ñoù nhaân vôõ thaønh hai maûnh taïo ra caùc neutron coù ñoä ñaâm xuyeân cao.
7.7.1. Nguoàn gaây oâ nhieãm phoùng xaï
- Do khai thaùc nhieàu caùc lôùùp ñaát treân beà maët vaø caùc lôùp ñaát bao
phuû quaëng töï nhieân
- Do caùc vuï noå haït nhaân (möa phoùng xaï)
– Söû duïng caùc ñoàng vò phoùng xaï trong ñieàu trò beänh vaø nghieân cöùu
khoa hoïc.
– Söû duïng caùc ñoàng vò phoùng xaï trong coâng nghieäp vaø noâng nghieäp
– Loø phaûn öùng coâng nghieäp vaø thí nghieäm khoa hoïc bò roø ræ
– Maùy gia toác thöïc nghieäm.

352
 7.7.2. Taùc haïi
Böùc xaï haït nhaân coù khaû naêng gaây cheát ngöôøi do phaù vôõ caáu truùc teá
baøo, taùc haïi ñeán nhieãm saéc theå.
a) Beänh nhieãm phoùng xaï caáp tính
Khi laøm vieäc vôùi phoùng xaï, neáu bò nhieãm ôû noàng ñoä quaù cao thì
beänh nhaân bò nhieãm phoùng xaï caáp tính. Beänh nhaân bò roái loaïn heä thaàn
kinh trung öông, ñaëc bieät ôû voû naõo, gaây nhöùc ñaàu, choùng maët, buoàn noân,
hoài hoäp, khoù nguû, keùm aên, meät moûi.
Da bò boûng hoaëc taáy ñoû ôû choã tia phoùng xaï chieáu vaøo. Cô quan taïo
maùu bò toån thöông maïnh, ñaëc bieät laø caùc teá baøo maùu, nhaát laø caùc teá baøo
maùu ôû ngoaïi vi vaø ôû tuûy xöông; bò giaûm baïch caàu, tieåu caàu cuõng bò giaûm
nhöng chaäm hôn, daãn ñeán beänh nhaân thieáu maùu, giaûm khaû naêng choáng ñôõ
beänh nhieãm truøng.
Cô theå bò suy yeáu: giaûm caân, bò nhieãm truøng naëng roài cheát.
b) Beänh nhieãm phoùng xaï maõn tính
Trieäu chöùng xuaát hieän muoän, coù tôùi haøng naêm sau hoaëc haøng chuïc naêm
sau khi bò chieáu tia phoùng xaï hoaëc bò nhieãm chaát phoùng xaï.
Beänh xaûy ra khi bò nhieãm vôùi moät lieàu löôïng khoaûng 200 rem hoaëc
nhoû hôn nhöng trong moät thôøi gian daøi.
Trong thôøi gian ñaàu bò beänh, beänh nhaân bò suy nhöôïc thaàn kinh, suy
nhöôïc cô theå sau ñoù roái loaïn caùc cô quan taïo maùu, roái loaïn chuyeån hoùa
ñöôøng, lipid, protid, muoái khoaùng vaø cuoái cuøng bò thoaùi hoùa. Beänh nhaân
thöôøng bò ñuïc maét, ung thö da, ung thö xöông… Möùc ñoä beänh phuï thuoäc
vaøo nhieàu yeáu toá:
– Toång lieàu löôïng chieáu xaï vaø soá laàn chieáu xaï. Toång lieàu löôïng
caøng lôùn thì taùc haïi caøng maïnh.
Ví duï, nhieãm 300 rem coøn coù theå chöõa ñöôïc, nhöng nhieãm ñeán 600
rem, beänh seõ naëng vaø chaéc chaén ngöôøi beänh seõ bò cheát. Cuøng bò nhieãm
toång lieàu löôïng nhö nhau, nhöng phaân taùn ôû nhieàu lieàu nhoû goäp laïi thì taùc
haïi ít hôn laø bò chieáu moät laàn.
– Dieän tích bò tia phoùng xaï chieáu caøng roäng caøng nguy hieåm, bò
chieáu toaøn thaân nguy hieåm hôn bò chieáu ôû moät boä phaän. Trong cô theå

353
vuøng ñaàu laø vuøng quan troïng nhaát, neáu bò chieáu thì nguy hieåm hôn caùc
vuøng khaùc.
– Caùc teá baøo ung thö, teá baøo cuûa toå chöùc thai nhi nhaïy vôùi phoùng
xaï hôn caùc teá baøo tröôûng thaønh. Khi cô theå ñang meät moûi, ñoùi buïng,
ñang bò nhieãm truøng, ñang bò nhieãm ñoäc thì aûnh höôûng cuûa caùc tia
phoùng xaï nhaïy hôn.
Chaát phoùng xaï coù khaû naêng luaân chuyeån qua laïi trong moâi tröôøng
khoâng khí, nöôùc vaø moâi tröôøng ñaát.
Caùc chaát phoùng xaï haït nhaân coù theå tích luõy trong cô theå sinh vaät.
Löôïng böùc xaï haït nhaân Cs137 coù trong moät soá sinh vaät ôû Thuïy Ñieån do söï
coá phoùng xaï naêm 1986 nhö sau:
Caù hoài löôïng Cs137 coù trong caù laø 18,700 Bq/kg
Caù cheùp 2,84 Bq/kg
Caù trích 980 Bq/kg
Vòt trôøi 1.290 Bq/kg
Chim boùi caù 107 Bq/kg
Soø 2.280 Bq/kg
Heán 1.180 Bq/kg
c) Taùc haïi cuûa buïi phoùng xaï
Buïi phoùng xaï xaâm nhaäp tôùi beà maët traùi ñaát töø khí quyeån. Nguoàn
goác cuûa buïi loaïi naøy laø nhöõng vuï noå thöû vuõ khí haït nhaân. Buïi phoùng xaï
khi rôi xuoáng laù caây seõ gaây taùc ñoäng coù haïi vaøo chuoãi thöùc aên ñoái vôùi caùc
sinh vaät aên laù. Sau ñoù, caùc sinh vaät khaùc aên loaïi sinh vaät naøy vaø cuoái
cuøng con ngöôøi bò nhieãm xaï. Löôïng buïi phoùng xaï maø maët ñaát thu nhaän
phuï thuoäc vaøo baûn chaát cuûa ñaát, ñòa hình vaø loaïi thaûm thöïc vaät. Theo
Odum (1971), giöõa ñoàng coû treân ñaát than buøn coù tính acid vaø caùc ñoàng coû
moïc treân caùc ñaát ñoài nuùi laø raát khaùc nhau vaø khaû naêng haáp phuï caùc chaát
phoùng xaï döôøng nhö phuï thuoäc vaøo ñaëc tính pH cuûa ñaát. Ñoàng coû ôû vuøng
ñoài maø ñaát coù tính trung tính thì buïi phoùng xaï trong ñaát laø 1 (Bq/kg), ôû coû
seõ laø 21 vaø trong xöông con cöøu laø 714; trong khi ñoàng coû moïc ôû thung
luõng chaát phoùng xaï trong ñaát laø 1, treân coû laø 6,6 vaø trong xöông cuûa ñoäng
vaät aên coû laø 115. Nhö vaäy, nhöõng ñoäng vaät aên coû tích luõy buïi phoùng xaï
cao hôn nhieàu so vôùi trong ñaát vaø trong coû.

354
 Chaát phoùng xaï xaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi chuû yeáu laø qua nöôùc.
Nguoàn chaát phoùng xaï ôû trong ñaát vaø buïi phoùng xaï xaâm nhaäp vaøo ñaát töø khí
quyeån, cuoái cuøng xaâm nhaäp vaøo nöôùc maët vaø nöôùc ngaàm, töø nöôùc maët, qua
sinh vaät phuø du (plankton) hoaëc qua heä thöïc vaät lôùn (macrophytes), sau ñoù
caù aên thöùc aên phuø du vaø cuoái cuøng laø ngöôøi aên caù. Ngoaøi ra, nöôùc maët vaø
nöôùc ngaàm bò nhieãm phoùng xaï maø ngöôøi söû duïng nöôùc khoâng bieát seõ bò
nhieãm xaï. Hoaëc laø caùc chaát phoùng xaï töø nöôùc ñöôïc caùc loaïi caây troàng haáp
thu sau ñoù ñeán ngöôøi aên rau, cuû, quaû seõ bò nhieãm xaï.
7.8. ÑOÄC CHAÁT TRONG THUOÁC LAÙ (Xem theâm Ñoäc hoïc moâi tröôøng
taäp 2 – phaàn Chuyeân ñeà – Leâ Huy Baù, NXB ÑHQG, 2008)
Trong thuoác laù chöùa ankaloid bao goàm nicotine, nicotellin, nicotein,
isonicotein, nicotimin, nicotysin anabasin.
Ngoaøi ra, thuoác laù coøn chöùa caùc chaát khaùc nhö: saùp, nhöïa daàu, acid
citric, acid malic, acid oxalic, pyridin vaø xyanur. Trong khoùi thuoác laù,
ngoaøi nhöõng chaát treân coøn coù CO vaø moät soá chaát khaùc. Nhöng so vôùi haøm
löôïng caùc chaát khaùc coù trong thuoác laù thì nicotine coù haøm löôïng cao nhaát
vaø ñoäc nhaát.
• Nicotine (C10H14N2)
a) Tính chaát
Trong thuoác laù, hoaït chaát chuû yeáu laø caùc alkaloid, ñaëc bieät laø
nicotine, chuùng taäp trung chuû yeáu ôû laù. Trong thuoác laù coù töø 2 – 10% laø
nicotine vaø trong thuoác laøo vaøo khoaûng 16% nicotine.
Nicotine laø moät chaát loûng, saùnh nhö daàu, khoâng maøu, coù muøi haéc, vò
cay noùng; tan trong nöôùc, tan maïnh trong caùc dung moâi höõu cô. ÔÛ ngoaøi
khoâng khí vaø aùnh saùng, nicotine chuyeån sang maøu naâu vaø gaây muøi kích
thích ñaëc bieät.
Nhieät ñoä noùng chaûy: –80oC, nhieät ñoä soâi: 246oC.
Nicotine coù phaûn öùng kieàm maïnh, taïo muoái beàn, keát tuûa cuûa caùc
muoái KLN nhö Pb, Hg,…
b) Taùc haïi
Nicotine laø moät chaát raát ñoäc, coù theå gaây nhieãm ñoäc nghieâm troïng hoaëc
gaây töû vong do söï haáp thuï vaøo cô theå qua ñöôøng tieâu hoùa.

355
 – Nhieãm ñoäc caáp tính
Khi nhai thuoác laù deã bò nhieãm ñoäc caáp tính do haáp thuï nöôùc chaét töø
thuoác laù (vì nhöõng cuï giaø aên traàu thöôøng nhai thuoác laù, nuoát laáy caùi nöôùc
boû baõ thuoác vaø traàu ra neân hay bò say thuoác maø daân gian ta thöôøng goïi laø
say thuoác laøo). Ngöôøi noâng daân coù theå duøng laù thuoác giaõ nhoû ñeå dieät ñæa
ôû ruoäng luùa. Ñæa vaøo dung dòch thuoác laù seõ quaèn quaïi vaø cheát.
ÔÛ chaâu Myõ, tröôùc kia ngöôøi ta ñaõ duøng nöôùc chaét thuoác laù ñeå laøm
thuoác ñoäc taåm vaøo teân noû.
Khi bò nhieãm ñoäc nicotine, beänh nhaân coù caûm giaùc chaùy boûng ôû
thöïc quaûn, daï daøy, buoàn noân, choùng maët, öùa nöôùc boït, moà hoâi laïnh, run
tay, nhöùc ñaàu döõ doäi, roái loaïn thò giaùc, tim ñaäp maïnh …
– Nhieãm ñoäc maõn tính
Nguyeân nhaân: duøng nicotine ñeå töï töû nhöng khoâng cheát, do tieáp xuùc
ngheà nghieäp, nghieän huùt thuoác laù…
Trieäu chöùng: nicotine gaây ra baèng ñöôøng khaùc nhau thì caùc trieäu
chöùng xaûy ra cuõng khaùc nhau.
Neáu haáp thuï qua mieäng thì trieäu chöùng nhieãm ñoäc ñöôøng tieâu hoùa
troäi hôn, coù hieän töôïng kích thích maïnh vaø chaùy boûng ñöôøng tieâu hoùa; coù
caûm giaùc chaùy boûng ñöôøng thöïc quaûn, daï daøy; buoàn noân, choùng maët, vaõ
moà hoâi, run tay, ñau buïng, roái loaïn thò giaùc, tim ñaäp maïnh, huyeát aùp taêng,
suy nhöôïc cô theå, roái loaïn cuïc boä … Nhieãm ñoäc maõn tính laø bieåu hieän cuûa
nhieãm ñoäc nicotine ngheà nghieäp vaø thöôøng laø qua quaù trình tieáp xuùc laâu
daøi vôùi thuoác laù coù noàng ñoä nicotine cao. Nhieãm ñoäc nicotine maõn tính
thöôøng gaëp ôû ngöôøi nghieän thuoác laù, hay laøm vieäc trong nhaø maùy hoaëc
soáng gaàn nhaø maùy thuoác laù, thu hoaïch phôi saáy thuoác laù, thuoác laøo, keå caû
caùc em beù coù boá nghieän thuoác. Nhieãm ñoäc nicotine bieåu hieän ôû:
+ Roái loaïn cuïc boä:
– Nieâm maïc: coù hieän töôïng kích öùng ñoái vôùi muõi, hoïng, khi nhöõng
ngöôøi coâng nhaân môùi laøm vieäc tieáp xuùc vôùi thuoác laù coù caûm giaùc ñaày
buïng; sau quen daàn seõ maát ñi hieän töôïng ñoù. ÔÛ nhöõng ngöôøi nghieän thuoác
laù thaáy hieän töôïng vieâm mieäng.
– Vieâm keát maïc: nhöõng coâng nhaân laøm vieäc trong nhaø maùy thuoác laù
môùi tieáp xuùc vôùi thuoác thì baét ñaàu chaûy nöôùc maét, nhöùc maét.

356
 – Da: vieâm caùc phaàn da do bò dò öùng, hay gaëp beänh ngoaøi da, nhaát
laø caùc toån thöông ôû baøn tay.
– Moùng tay: nhöõng coâng nhaân laøm vieäc tröïc tieáp vôùi thuoác laù, moùng
tay bò moûng, deã gaõy, caùc moùng tay coù maøu naâu.
+ Roái loaïn toaøn thaân:
– Tim maïch: nicotine gaây tai bieán nhö côn ñau, tim nhòp ngoaïi taâm
thu, bieán ñoåi huyeát aùp.
Coù theå bò roái loaïn maõn tính nhö vieâm ñoäng maïch, vöõa ñoäng maïch,
nhoài maùu cô tim …
• Khoùi thuoác laù
Trong quaù trình ñieáu thuoác laù chaùy, noù giaûi phoùng ra caùc chaát nhö
oxidde carbon (CO), HCN, chlorur methylen, axeton, caùc aldehyde, Pb,
As, Cd, Ni, NO2, phenol vaø caùc hôïp chaát thôm ña voøng nhö PAH… Nhöõng
chaát naøy seõ gaây ñoäc cho ngöôøi huùt, ñoàng thôøi cuõng gaây nguy haïi cho
nhöõng ngöôøi xung quanh khi hít phaûi chuùng, nhaát laø ñoái vôùi caùc em nhoû
vaø khaû naêng gaây ung thö voøm hoïng, phoåi, pheá quaûn… ñoái vôùi ngöôøi huùt
thuùt laù thöôøng xuyeân cao hôn laø nhöõng ngöôøi khoâng nghieän thuoác laù. Caùc
nghieân cöùu cho thaáy, treû em soáng vôùi boá nghieän thuoác laù coù nguy cô
nhieãm ñoäc chì cao gaáp 4 laàn so vôùi treû em khoâng coù boá nghieän thuoác laù.

Caâu hoûi
1. Chaát ñoäc hoùa hoïc laø gì? Chuùng bao goàm nhöõng daïng cô baûn naøo?
2. Baïn haõy neâu moät soá ñoäc chaát daïng phaân töû vaø caùc taùc haïi cuûa noù?
3. Baïn haõy neâu caùc nguoàn gaây oâ nhieãm phoùng xaï vaø caùc taùc haïi cuûa
noù?
4. Baïn haõy neâu caùc taùc haïi cuûa thuoác laø ñoái vôùi cô theå con ngöôøi?
5. Baïn haõy neâu nhöõng hieåu bieát cuûa baïn veà chaát ñoäc maøu da cam vaø
nhöõng taùc haïi caûu noù ñoái vôùi con ngöôøi vaø caùc loaøi sinh vaät?
6. baïn haõy neâu nhöõng taùc haïi cuûa moät soá loaïi chaát ñoäc ion ñieån hình
nhö: Clorua, Sulfate, Cyanur?
7. Baïn haõy neâu nhöõng taùc haïi cuûa ñoäc chaát DDT ñoái vôùi sinh vaät?
8. Baïn haõy neâu nhöõng taùc haïi cuûa nhoùm halogen voøng thôm ñoái vôùi
cô theå sinh vaät?

357
 9. Baïn haõy neâu nhöõng taùc haïi cuûa Benzene, Toluene, Xylene vaø
Carbon tetrachloride ñoái vôùi caùc loøai sinh vaät?
10. Baïn haõy neâu nhöõng taùc haïi cuûa Tetrachloroethane, Methylene
chloride vaø carbon disulfide ñoái vôùi caùc loøai sinh vaät?

Taøi lieäu tham khaûo

1. TRAÀN TÖÛ AN, baøi giaûng kieåm nghieäm ñoäc chaát hoïc, Nhaø xuaát
baûn Y hoïc, Haø Noäi, 1984.
2. ÑOÃ HUY BÍCH, Thuoác tröø caây coû vaø ñoäng vaät – DSCK, Nhaø xuaát
baûn Y hoïc, Haø Noäi, 1995.
3. LEÂ VAÊN KHOA, Moâi tröôøng vaø oâ nhieãm, Nhaø xuaát baûn Giaùo
Duïc, Haø Noäi,1994.

358
 CHÖÔNG 8

CHAÁT ÑOÄC TRONG CHIEÁN TRANH

(TOXIC OF WARFARE)
8.1. TOÅNG QUAN
(Chaát ñoäc trong chieán tranh coøn coù teân goïi laø” Chaát ñoäc quaân söï”).
Töø thôøi nguyeân thuûy, con ngöôøi ñaõ bieát söû duïng caùc chaát ñoäc laáy töø
ñoäng vaät hoaëc thöïc vaät ñeå taåm vaøo muõi teân hoaëc ngoïn giaùo duøng saên baén
hay söû duïng nhö vuõ khí trong nhöõng cuoäc chieán giöõa caùc boä laïc.
Traûi qua lòch söû caùc cuoäc chieán, con ngöôøi ñaõ nhanh choùng phaùt
trieån chaát ñoäc trong chieán tranh veà soá löôïng cuõng nhö chuûng loaïi. Ngaøy
nay, chaát ñoäc trong chieán tranh bao goàm chaát ñoäc kích thích, chaát ñoäc taâm
thaàn, chaát ñoäc thaàn kinh, chaát ñoäc loeùt da, thuoác dieät coû, chaát ñoäc troän
trong thöùc aên vaø nöôùc uoáng, vuõ khí vi truøng, vuõ khí haït nhaân,… vôùi muïc
ñích laøm suy yeáu hoaëc huûy dieät sinh löïc cuûa ñoái phöông trong moät thôøi
gian ngaén hay aûnh höôûng qua nhieàu theá heä.
Töø khi ra ñôøi, vieäc söû duïng chaát ñoäc trong quaân söï ñaõ ñöôïc caùc
chuyeân gia ñaùnh giaù cao do caùc öu ñieåm cuûa chuùng so vôùi caùc loaïi vuõ khí
thoâng thöôøng nhö:
- Coù khaû naêng tieâu dieät ñoái phöông treân moät ñòa baøn roäng lôùn, ñòa
hình ña daïng.
- Taùc duïng cuûa chaát ñoäc keùo daøi laâu.
- Ñoái phöông khoù coù theå phoøng choáng trieät ñeå cho duø trang bò
nhöõng vuõ khí, khí taøi ñaëc bieät.
Chính vì vaäy, vaøo naêm 1925, Nghò ñònh thö Gieneva ñaõ caám saûn
xuaát vaø söû duïng vuõ khí hoùa hoïc. Tuy nhieân, nhöõng cöôøng quoác quaân söï
vaãn bí maät nghieân cöùu vaø saûn xuaát ra nhöõng loaïi chaát ñoäc môùi coù ñoäc tính
cao hôn nhöõng loaïi cuõ nhieàu laàn. Trong soá caùc nöôùc naøy phaûi keå ñeán Myõ,
Anh vaø Ñöùc laø nhöõng nöôùc saûn xuaát nhieàu nhaát vaø saûn xuaát ra nhöõng chaát
ñoäc maïnh nhö sarin, soman (Ñöùc) vaø DFP (Anh) laø nhöõng chaát laøm teâ lieät
thaàn kinh. Maëc duø vuõ khí hoùa hoïc khoâng ñöôïc ñöa ra söû duïng trong ñaïi
chieán theá giôùi laàn thöù hai, Myõ vaãn tieáp tuïc nghieân cöùu. Keát quaû laø vaøo

358
nhöõng naêm 50, Myõ ñaõ saûn xuaát vaø trang bò chaát ñoäc loaïi V (do Gosh tìm
ra) coù ñoäc tính cao hôn soman vaø sarin haøng chuïc laàn vaø beàn vöõng döôùi
taùc duïng cuûa caùc yeáu toá töï nhieân vaø hoùa hoïc. Ngoaøi ra, Myõ coøn saûn xuaát
ra nhöõng loaïi hoùa chaát duøng phaù hoaïi muøa maøng cuûa ñoái phöông, phaùt
quang röøng raäm nhaèm xoùa nôi ñoàn truù cuûa ñoái phöông.
Trong cuoäc chieán tranh Vieät Nam giai ñoaïn 1961 - 1971, Myõ ñaõ
tieán haønh moät cuoäc chieán tranh hoùa hoïc vôùi qui moâ lôùn ôû Nam Vieät Nam
maø haäu quaû cuûa noù treân ngöôøi, ñoäng vaät vaø thöïc vaät vaãn coøn raát naëng neà
cho ñeán nay.

8.2. ÑOÄC TÍNH CUÛA CHAÁT ÑOÄC TRONG CHIEÁN TRANH

Noàng ñoä cuûa chaát ñoäc hoaëc maät ñoä phaân taùn trong thöïc phaåm vaø
moâi tröôøng laø moät trong nhöõng yeáu toá quan troïng nhaát, quyeát ñònh khaû
naêng ñaàu ñoäc cuûa chaát ñoäc.
Trong quaân söï, ñoäc tính cuûa chaát ñoäc thöôøng ñöôïc theå hieän qua giaù
trò EC50 hoaëc EC100 – bieåu thò noàng ñoä maø ôû ñoù chaát ñoäc loaïi khoûi voøng
chieán ñaáu 50% hoaëc 100% soá ngöôøi tieáp xuùc trong moät khoaûng thôøi gian
nhaát ñònh.
Trong nhieàu tröôøng hôïp, caùc giaù trò LC vaø EC khaùc bieät nhau raát
nhieàu. Ví duï: EC50 cuûa chaát ñoäc taâm thaàn chæ baèng moät vaøi phaàn nghìn so
vôùi LC50 cuûa noù.
Ñoäc tính cuûa caùc chaát ñoäc daïng loûng vaø raén nhieàu khi ñöôïc theå hieän
qua giaù trò CD50 hoaëc LD100 laø lieàu gaây cheát 50% hoaëc 100% cô theå
(ngöôøi hay ñoäng vaät) khi bò ñöa vaøo cô theå moät löôïng nhaát ñònh chaát ñoäc
ñoù. Vì vaäy, trong khi ñôn vò cuûa LC vaø EC laø % hoaëc mg/l thì ñôn vò cuûa
LD laø mg/kg troïng löôïng.
ÔÛ ñaây, cuõng caàn chuù yù laø lieàu gaây cheát (LD) phuï thuoäc raát nhieàu
vaøo caùch ñöa chaát ñoäc vaøo cô theå. Ví duï: LD50 cuûa tabun vôùi choù laø 5
mg/kg neáu ñöôïc ñöa vaøo cô theå qua ñöôøng tieâu hoùa, vaø laø 50 mg/kg neáu
cho tabun thaám qua da. Vì vaäy, giaù trò lieàu gaây cheát luoân phaûi ñöôïc ghi
nhaän cuøng vôùi hình thöùc ñaùnh ñoäc (tieâm tónh maïch, tieâm leân da, uoáng,… ).
Chaát ñoäc ñöôïc xeáp theo caùc nhoùm ít ñoäc, ñoäc vöøa vaø raát ñoäc, duøng
giaù trò LD50 ñeå phaân loaïi ñoäc tính caùc chaát ñoäc.

359
8.3. PHAÂN LOAÏI CHAÁT ÑOÄC CHIEÁN TRANH
8.3.1. Phaân loaïi theo tính chaát vaät lyù
• Chaát ñoäc daïng raén: chloraxetophenon, adamxit, CS, BZ…
• Chaát ñoäc daïng loûng: yperit, lovisit, sarin, tabun…
• Chaát ñoäc daïng khí: chlor, phosgene, HCN…
8.3.2. Phaân loaïi theo nguoàn goác hoùa hoïc
• Chaát ñoäc höõu cô phoát pho: sarin, tabun, soman…
• Chaát ñoäc chöùa arsenic: acid cacodilic, anhydrite aseniô, lovisit…
• Chaát ñoäc chöùa löu huyønh: yperit, sulfurychlorur…
8.3.3. Phaân loaïi theo khaû naêng toàn löu
• Chaát ñoäc khoâng beàn vöõng: laø nhöõng chaát chæ coù taùc duïng ñaàu
ñoäc trong voøng 20 - 30 phuùt keå töø thôøi ñieåm söû duïng – chlor,
chloropyerin, phosgene, acid xyanhydric…
• Chaát ñoäc beàn vöõng: laø nhöõng chaát toàn taïi vaø gaây nhieãm ñoäc
laâu daøi trong khu vöïc söû duïng – yperit, yperitnitô, lovisit,
adamxit, tabun, soman, CS, VX…
8.3.4. Phaân loaïi theo muïc ñích söû duïng
- Chaát ñoäc phaù hoaïi caây coái muøa maøng: nhö 2,4 – D; 2,4,5 – T;
daãn xuaát caùc hôïp chaát coù arsenic (acid cacodilic, muoái
arsenic, arsenate…); paraquat, diquat, …
- Chaát ñoäc thaàn kinh: tabun, sarin, soman, DFP, VX…
- Chaát ñoäc gaây loeùt: yperit, lovisit, yperitnitô…
- Chaát ñoäc taâm thaàn: BZ
- Chaát ñoäc gaây ngaït: phosgene, diphosgen, clopycrin…
- Chaát ñoäc gaây kích thích: adamxit, CS, chloraxetophenon…
- Chaát ñoäc gaây chaûy nöôùc maét: brombenzylxyamit
- Chaát ñoäc gaây nhieãm ñoäc chung: HCN, CO, floraxetat

360
8.4. CHAÁT ÑOÄC KÍCH THÍCH
8.4.1. Ñònh nghóa: laø nhöõng hôïp chaát coù khaû naêng gaây chaûy nöôùc
maét, cay maét, haét hôi soå muõi, raùt hoïng vaø noân döõ doäi, daãn ñeán maát söùc
taïm thôøi.
Ví duï: chloracetophenon (CN), clopicrin (PS), adamsiat (DM), CS.
8.4.2. Chaát ñoäc kích thích ñieån hình (chaát ñoäc CS)
a) Caáu taïo hoùa hoïc
CN
CH = C
CN

Cl
2 chlor benzalmalono nitril
b) Lyù tính: laø chaát boät coù maøu traéng, muøi xoâng nhö muøi haït tieâu,
nhieät ñoä noùng chaûy 95oC, ít tan trong nöôùc, tan trong dung dòch NaHCO3
vaø caùc dung moâi höõu cô, boác hôi maïnh.
c) Hoùa tính
• Thuûy phaân: CS thuûy phaân chaäm, vì vaäy gaây nhieãm ñoäc laâu daøi
khi söû duïng. Muoán tieâu ñoäc phaûi duøng dung dòch kieàm.
• Oxy hoùa: CS taùc duïng vôùi thuoác tím laøm thuoác tím maát maøu
vaø CS chuyeån thaønh chaát khoâng ñoäc. Do vaäy, thuoác tím ñöôïc
duøng ñeå phaùt hieän sô boä CS, tieâu ñoäc cho da.
d) Ñoäc tính
• Ñöôøng nhieãm ñoäc: ñöôøng tieáp xuùc, ñöôøng hoâ haáp.
• Ñoä ñoäc: chuû yeáu gaây cay maét vaø chaûy nöôùc maét, haét hôi daãn
ñeán maát söùc chieán ñaáu taïm thôøi; neáu hít thôû nhieàu, noàng ñoä
cao thì coù theå daãn ñeán töû vong.
• Trieäu chöùng
- Maét: cay maét, chaûy nöôùc maét, tieáp xuùc laâu daãn ñeán vieâm
giaùc maïc, thò löïc giaûm taïm thôøi.

361
 - Ñöôøng hoâ haáp: haét hôi lieân tuïc, khan coå, ho, khoù thôû. Neáu
naëng coù theå daãn ñeán vieâm phoåi, xung huyeát phoåi, phuø phoåi,
coù theå cheát.
- Da: sau 2 - 3 phuùt tieáp xuùc da noùng raùt, neáu da aåm coù hieän
töôïng xung huyeát da; naëng, bò roäp, phoûng.
- Toaøn thaân: roái loaïn hoâ haáp, khoù thôû, roái loaïn tim maïch,
meät moûi, hoân meâ, coù theå cheát.
e) Phöông phaùp söû duïng
• Vuõ khí phöông tieän
- Ñaïn: M79, coái, phaùo
- OÁng phoùng
- Löïu ñaïn: caàu (M25 A2), truï (M71, XM 54)
- Beä phoùng: E8
- Bom: gaây noå hoaëc phaùt khoùi.
Vuõ khí hoùa hoïc thöôøng coù sôn maøu xaùm hoaëc coù moät voøng ñoû, coù
theå coù kyù hieäu CS, CS1, CS2 ( ñoái vôùi chaát ñoäc CS)
• Caùc daïng söû duïng
- Khoùi: traéng hôi xanh, taùc duïng nhanh.
- Boät: maøu traéng ngaø, toàn taïi haøng thaùng.
• Muïc ñích söû duïng
- Khi taán coâng muïc tieâu
- Chi vieän hoaëc ngaên chaën ñoái phöông cô ñoäng, taäp kích khu
truù quaân, traän ñòa hoûa löïc, kho taøng.
- Boá trí trong heä thoáng phoøng ngöï hoaëc khi coù nguy cô bò
tieâu dieät.
f) Ñeà phoøng vaø caáp cöùu
• Ñeà phoøng: duøng maët naï, khaåu trang, khaên maët. Neáu taán coâng
laâu trong khu vöïc coù khoùi ñoäc neân maëc trang phuïc ñaëc bieät
phoøng ñoäc cho da.
• Caáp cöùu: cho ngöûi thuoác choáng khoùi, röûa da baèng dung dòch
KMnO4 noàng ñoä 0,1% trong alcol, taém baèng xaø phoøng. Trong

362
 tröôøng hôïp coù ít nöôùc thì khoâng röûa, chæ gaây aåm da vaø duøng
khaên khoâ mòn lau.
8.5. CHAÁT ÑOÄC TAÂM THAÀN
8.5.1. Ñònh nghóa: laø nhöõng hôïp chaát gaây ra cho ngöôøi nhieãm moät
traïng thaùi taâm thaàn khoâng bình thöôøng, maát söùc chieán ñaáu moät vaøi ngaøy,
sau ñoù coù theå trôû laïi bình thöôøng.
Ví duï: LSD 25, B2 – chæ coù B2 ñöôïc cheá taïo thaønh vuõ khí.
8.5.2. Chaát ñoäc B2
a) Caáu taïo hoùa hoïc
OH

C COO

3 – miroclidinyl benzylate
b) Lyù tính: laø chaát boät maøu traéng, nhieät ñoä noùng chaûy 189-190oC, ít
tan trong nöôùc, deã tan trong moät soá dung moâi höõu cô. Saûn phaåm coâng
nghieäp coù maøu vaøng nhaït.
c) Hoùa tính
- Thuûy phaân: thuûy phaân keùm; muoán tieâu ñoäc phaûi cho taùc duïng
vôùi kieàm vaø ñun noùng.
- Neáu cho taùc duïng vôùi acid iodbitmitic (BiI4) cho saûn phaåm
maøu da cam.
d) Ñoäc tính
• Ñöôøng truùng ñoäc: tieâu hoùa vaø hoâ haáp.
• Ñoä ñoäc vaø trieäu tröùng:
- Khi bò nhieãm vôùi lieàu löôïng 0,07 mg/kg hoaëc 0,1 mg/ph/l thì
seõ bò caùc trieäu chöùng taâm thaàn.
- Thôøi kyø ñaàu: 2 - 3 giôø sau thaáy nhöùc ñaàu, choaùng vaùng, quaùng
maét, buoàn nguû, coù aûo giaùc, khoù thôû, tim ñaäp nhanh, ngöôøi soát,

363
 mieäng vaø da khoâ, luù laãn, ngöôøi ñôø ñaãn. Sau 12 giôø; caùc trieäu
chöùng treân theå hieän maõnh lieät hôn, sau 1 - 15 ngaøy môùi trôû laïi
bình thöôøng.
e) Phöông phaùp söû duïng
- Vuõ khí vaø phöông tieän: ñaïn, phaùo, coái, bom chuøm phaùt khoùi,
maùy phun khí
- Caùch söû duïng: duøng laøm vuõ khí taán coâng, gaây roái loaïn taâm
thaàn vaø teâ lieät, taïo ñieàu kieän cho boä binh tieâu dieät hoaëc baét
laøm tuø binh.
g) Ñeà phoøng vaø caáp cöùu
- Ñeà phoøng: duøng khí taøi phoøng hoâ haáp.
- Caáp cöùu: khi chaát ñoäc vaøo maét thì duøng dung dòch NaHCO3
2% röûa nhieàu laàn, cuoái cuøng röûa laïi baèng nöôùc. Veà ñöôøng hoâ
haáp thì suùc mieäng vaø röûa muõi, sau ñoù duøng caùc loaïi thuoác ñieàu
trò beänh taâm thaàn.

8.6. CHAÁT ÑOÄC THAÀN KINH

8.6.1. Ñònh nghóa: laø nhöõng hôïp chaát coù khaû naêng gaây teâ lieät thaàn
kinh vaø daãn ñeán töû vong moät caùch nhanh choùng.
- Ví duï: tabun GA, sarin GB, soman GD, VX vaø moät soá chaát khaùc,
trong ñoù GB vaø VX laø quan troïng.
8.6.2. Chaát ñoäc sarin (GB)
a) Coâng thöùc hoùa hoïc

(CH3)2 CHO O
P
CH3 F
o - isopropyl methyl flor phosphournate

b) Lyù tính: laø chaát loûng khoâng maøu, khoâng muøi, nhieät ñoä soâi
o
147,3 C, bay hôi maïnh, tyû troïng lôùn hôn khoâng khí 5 laàn, tan trong nöôùc
vaø caùc dung moâi höõu cô neân thôøi gian nhieãm ñoäc laâu. Caùc vaät lieäu xoáp

364
haáp thuï sarin maïnh vaø khi phoùng thích seõ gaây nhieãm ñoäc khoâng khí ôû
möùc coù theå gaây cheát ngöôøi.
c) Hoùa tính
- Thuûy phaân: toát, taïo thaønh caùc saûn phaåm khoâng ñoäc. Quaù trình
thuûy phaân taêng leân khi taêng nhieät ñoä vaø trong moâi tröôøng kieàm. Ñöôïc
öùng duïng ñeå tieâu ñoäc quaàn aùo trong hôi nöôùc coù NH3. Tieâu ñoäc duïng cuï
baèng caùch ñun trong moâi tröôøng kieàm.
- Vôùi Na cresylate: taùc duïng deã daøng, taïo thaønh saûn phaåm khoâng
ñoäc. ÖÙng duïng nguyeân lyù naøy ñeå tieâu ñoäc cho da.
- Vôùi hypochlorite: taùc duïng toát, taïo thaønh saûn phaåm khoâng ñoäc.
d) Ñoäc tính
• Con ñöôøng xaâm nhaäp ñoäc chaát
- Ñöôøng hoâ haáp: tieáp xuùc hôi, ñaëc bieät nguy hieåm ñoái vôùi maét vaø
caùc veát thöông.
- Ñöôøng tieâu hoùa: qua thöùc aên.
Trong ñoù, nguy hieåm nhaát laø xaâm nhaäp qua ñöôøng hoâ haáp.
• Ñoä ñoäc: cao, gaây cheát ngöôøi nhanh choùng. Lieàu gaây cheát qua
hoâ haáp: 0,075 mg ph/l; khi vaän ñoäng: 0,035 mg ph/l; qua da:
0,02 mg/kg.
• Trieäu chöùng
- Nheï: con ngöôi thu nhoû, maét bò ñau nhöùc, hoa maét, nhìn khoâng
roõ; töùc ngöïc; nhieàu ñôøm trong coå; da taùi nhôït.
- Trung bình: khoù thôû; caùc cô baép moûi; caùc trieäu chöùng gioáng nhö
ôû theå nheï nhöng taêng cöôøng ñoä; co thaét ruoät, roài noân, æa chaûy
- Naëng: con ngöôi co laïi; co thaét pheá quaûn; ngô ngaùc, sôï seät; caùc
cô co giaät, coù theå daãn ñeán co giaät töøng côn hay co cöùng, hoân
meâ, da tím taùi, daãn ñeán cheát ngöôøi.
- Nguy kòch: caùc trieäu chöùng gioáng nhö treân nhöng dieãn ra raát
nhanh, ngaõ quay lô, giaõy giuïa, thaäm chí cheát khoâng nhaém maét.

365
8.7. ÑOÄC CHAÁT DIEÄT CAÂY COÛ
8.7.1. Giôùi thieäu
Bao goàm nhöõng chaát coù taùc duïng dieät coû, huûy hoaïi sinh tröôûng caây
troàng, caây röøng. Ví duï: 2,4-D; 1,4,5-T; dickloramin; cacodilic acid…
Trong chieán tranh Vieät Nam, Myõ ñaõ raûi caùc chaát ñoäc naøy phaù huûy sinh
thaùi moâi tröôøng röøng, noâng thoân… vôùi caùc loaïi chaát: xanh, traéng vaø da cam.
- Chaát ñoäc traéng (white agent): hoãn hôïp cuûa caùc muoái
tri-isopropanolamin cuûa 2,4-D vaø 4-amino-3, 5, 6-trichloropicolinic
acid theo tyû leä 3,8 : 1.
- Chaát ñoäc xanh (blue agent): hoãn hôïp cuûa muoái natri cacodilate
vaø dimethyl arsenic acid theo tyû leä 2,6 : 1
- Chaát ñoäc da cam (orange agent): hoãn hôïp caùc normal este butyl cuûa hai
chaát dieät coû 2,4-D vaø 2,4,5-T, theo tyû leä 1,1 : 1
Caàn löu yù, teân goïi chaát “traéng”, “xanh”, “da cam” chæ laø qui öôùc
chöù khoâng phaûi maøu thöïc söï cuûa caùc chaát ñoù. Theo lyù thuyeát, caùc chaát
naøy, khoâng söû duïng ñeå gieát ngöôøi maø chuû yeáu ñeå gaây ruïng laù, khai quang
vaø dieät caây. Baûn chaát hoaù sinh cuûa noù laø coù theå phaân huûy töø 2 ñeán 15
tuaàn sau khi phun, trong ñieàu kieän nhieät ñôùi aåm, tröø caùc hôïp chaát dò
thöôøng trong 2,4,5-T laø 2,3,7,8-tetrachlordibenzo-para-dioxin. Töø naêm
1961-1973, Myõ ñaõ söû duïng nhieàu chaát da cam: 61% toång löôïng chaát khai
quang ôû Vieät Nam. Ñoäc tính nguy hieåm cuûa chaát naøy laø khoâng nhöõng dieät
caây, phaù hoaïi toaøn boä heä sinh thaùi, maø coøn aûnh höôûng leân söùc khoûe con
ngöôøi, gaây ra quaùi thai. Trong ñoù, vai troø cuûa chaát ñoäc 2,3,7,8-
tetraclodibenzo-para-dioxin (TCDD) maø ta quen goïi laø dioxin vôùi haøm
löôïng 0,05-6,0 mg/kg, coù khi taïp chaát naøy leân ñeán 100 mg/kg, raát nguy
hieåm cho con ngöôøi.
Coâng thöùc caáu taïo toång quaùt
O

Clx O Cly

366
 Chuù yù: x trong Clx coù giaù trò töø 0 ñeán 4, vaø y trong Cly coù giaù trò töø 1
ñeán 4. Hay noùi khaùc ñi, trong coâng thuùc caáu taïo coù theå coù töø 1 ñeán 8
nguyeân töû Cl. Theo lyù thuyeát, coù theå coù ñeán 75 daïng chaát dioxin khaùc
nhau do vò trí vaø soá löôïng nguyeân töû Cl coù maët trong caáu taïo phaân töû.
Chuùng bao goàm: monoclor, 10 diclor, 14 triclor, 22 tetraclor, 10 hexaclor,
heptaclor vaø 1 octaclor-dibenzo-para- dioxin (TCDD) maø chuùng ta quen
goïi laø “dioxin”, vôùi daïng caáu taïo:

Cl O Cl

Cl O Cl
Ñaây cuõng laø moät chaát coù theå sinh ra trong quaù trình ñoát chaát thaûi
nilon vaø trong caùc khoùi thaûi coâng nghieäp.
8.7.2. Dioxin (TCDD)
- Ñoäc tính: TCDD laø moät chaát raén khaù beàn, ít tan trong nöôùc (0,2.10-3 mg/l),
ít bò phaân huûy khi coù taùc ñoäng moâi tröôøng nhö nhieät ñoä (toái ña 800 - 100oC),
ñoä aåm, keå caû hoùa chaát; ít bò phaân huûy bôûi tia cöïc tím; beàn vöõng veà maët sinh
hoïc. Do ñoù, TCDD toàn taïi raát laâu daøi trong moâi tröôøng.
Maëc duø coøn nhieàu tranh caõi veà toàn löu cuûa TCDD, nhöng ngöôøi ta
deã thoáng nhaát vôùi nhau raèng, noù laø chaát ñoäc nhaân taïo nguy hieåm nhaát.
Tuy vaäy, ñoäc tính cuûa noù cuõng coøn tuøy thuoäc vaøo ñoái töôïng tieáp nhaän. Ví
duï, ñoái vôùi chuoät lang caùi, LD50 laø 0,6 – 2,0.10-3 mg/kg troïng löôïng theo
con ñöôøng thöïc phaåm, trong khi ñoái vôùi thoû vaø caùc ñoäng vaät khaùc, LD50 =
1 - 10.10-3 mg/kg. Ñoái vôùi ngöôøi, TCDD baét ñaàu gaây haïi da ôû 0,3.10-3
mg/g, ngoä ñoäc caáp tính ôû 1.10-3 mg/g, gaây cheát töùc thôøi ôû 1mg/kg. Ngöôøi
ta cuõng tính raèng, coù 1kg TCDD thì coù theå gieát cheát 1 trieäu ngöôøi. Caùi
nguy hieåm nhaát cuûa TCDD laø taùc ñoäng xaáu vaøo cô cheá DNA di truyeàn
gen, gaây quaùi thai vaø coù theå gaây ung thö.
- Taùc haïi
+ Gaây beänh treân da: theo Herxheimer (1899), nhöõng coâng nhaân saûn
xuaát TCDD khi bò nhieãm ñoäc thì da cuûa hoï noåi muïn tröùng caù, sau ñoù dieãn
bieán naëng daàn, coù theå bò ñen roài loeùt. Coù theå laø dioxin ñaõ tan trong môõ

367
cuûa chaát nhôøn döôùi da vaø taùc ñoäng chuû yeáu laø cuûa Cl. Beänh nhaân naëng
hôn coù theå teo gan roài cheát.
+ Gaây beänh treân maét: ngoä ñoäc caáp tính, ñoû, phuø keát maïc, vieâm
moáng maét, giaùc maïc. Sau caáp tính coù theå thöù phaùt suy nhöôïc maét ôû 81,3%
naïn nhaân Vieät Nam (Toân Thaát Tuøng, 1977).
+ Gaây xuaát huyeát: chaûy maùu ñöôøng tieâu hoùa treân suùc vaät thí nghieäm
vaø caû treân ngöôøi.
+ Toån thöông gan: caùc daáu hieäu laâm saøng vaø chæ tieâu men gan ñaõ
cho caùc nhaø khoa hoïc khaúng ñònh raèng, gan laø cô quan bò dioxin gaây toån
thöông tröôùc nhaát, thaäm chí gaây töû vong.
+ Saåy thai, quaùi thai vaø roái loaïn nhieãm saéc theå: tyû leä saåy thai vaø
quaùi thai ôû phuï nöõ vaø gia suùc vuøng oâ nhieãm raát cao (Toân Thaát Tuøng,
1977). Saåy thai ñi keøm vôùi roái loaïn nhieãm saéc theå (J.G. Boue’, 1976), gaây
quaùi thai, cheát baøo thai (Neubert, 1977).
+ Gaây ung thö: Toân Thaát Tuøng cho raèng, dioxin laø taùc nhaân gaây
ung thö, nhaát laø ung thö gan.
- Phöông tieän söû duïng vaø phoøng choáng
+ Phöông tieän: maùy bay C123 phun phaù röøng; maùy bay UH1B phun
phaù hoaïi caây troàng, oâ toâ phun phaùt quang hai beân ñöôøng giao thoâng.
+ Phoøng choáng
- Vôùi ngöôøi: duøng khaên che muõi thaám nöôùc ñeà phoøng. Khi bò
dính chaát ñoäc vaøo da, quaàn aùo: duøng xaø phoøng taém giaët. Neáu aên phaûi, caàn
röûa ruoät.
- Vôùi caây coái, hoa maøu: ruõ boû, töôùi röûa chaát ñoäc ngay.
- Vôùi ñaát: röûa baèng nöôùc nhieàu laàn, caøy aûi 20 - 30 ngaøy, sau ñoù
kieåm tra laïi roài môùi gieo troàng.

8.8. CHAÁT ÑOÄC CHIEÁN TRANH QUA THÖÏC PHAÅM

8.8.1. Giôùi thieäu
Chaát ñoäc chieán tranh qua thöïc phaåm laø nhöõng chaát ñoäc coù theå pha
troän vaøo thöïc phaåm, nöôùc uoáng, gaây cho ngöôøi, gia suùc ñoái phöông truùng
ñoäc, cheát hoaëc loaïi khoûi vuøng chieán ñaáu moät soá löôïng ñòch quaân maø
khoâng caàn noå suùng.

368
 8.8.2. Ñoäc tính
Chaát ñoäc xaâm nhaäp qua ñöôøng tieâu hoùa: hoøa tan trong nöôùc hoaëc
môõ; gaây ngoä ñoäc caáp hoaëc maõn tính.
8.8.3. Moät soá ví duï
+ Caùc hôïp chaát flor höõu cô: nhö floracetic acid, methyl- floraxetate.
Hôïp chaát khoâng maøu, khoâng muøi, khoâng vò; deã tan trong nöôùc; ñoäc tính
raát cao; duøng pha trong nöôùc uoáng; Beàn trong cô theå.
+ Stricnin: khoâng maøu, vò ñaéng, ít tan trong nöôùc, tan toát trong dung
moâi höõu cô. Lieàu 2 - 6 mg/kg gaây cheát, thöôøng ñöôïc troän vaøo thöùc aên coù
ñöôøng ñeå khoâng loä vò ñaéng cuûa thuoác.
+ Caùc hôïp chaát voâ cô: Hg, Pb, As, HCN coù ñoäc tính cao; ñöôïc troän
trong ñöôøng, côm, nöôùc uoáng.
8.8.4. Ñeà phoøng, caáp cöùu
+ Ñeà phoøng: caûnh giaùc, luoân kieåm nghieäm thöïc phaåm. Nhöõng vò trí
ñoùng quaân maø ñaàu nguoàn soâng suoái coù quaân ñòch kieåm soaùt, caàn löu yù deã
bò ñaàu ñoäc.
+ Caáp cöùu: gaây noân, röûa ruoät ngay. Ñoái vôùi caùc tröôøng hôïp cuï theå
coù theå coù caùc tuøy bieán.
- Ngoä ñoäc flor: cho beänh nhaân giaûi ñoäc baèng uoáng röôïu glyxeril
noàng ñoä 1/5 hoaëc chích.
- Ngoä ñoäc thuûy ngaân: tieâm tónh maïch 20 ml dung dòch Na
thiosulfate 10%.
- Ngoä ñoäc arsenic: chích baép BAL, trôï tim.

8.9. VUÕ KHÍ VI TRUØNG

8.9.1. Giôùi thieäu
Ñoù laø loaïi vuõ khí söû duïng vi truøng ñeå gaây beänh dòch lôùn cho ñoái
phöông. Ví duï, gaây beänh dòch haïch, thöông haøn, beänh than, tieâu chaûy hay
beänh cho gia suùc, caây coái, hoa maøu.
8.9.2. Ñoäc tính
- Gaây caùc beänh dòch cho ngöôøi vaø sinh vaät
- Gaây beänh coù choïn loïc ñoái töôïng khi söû duïng caùc vi truøng khaùc nhau

369
 - Gaây beänh tröôùc maét vaø laâu daøi. Ví duï, beänh nhaân coù theå bò
beänh keùo daøi 10 - 15 naêm
- Taøn phaù sinh vaät trong heä sinh thaùi.
8.9.3. Phoøng choáng
- Duøng khaåu trang, khaên maët
- Soáng, aên uoáng hôïp veä sinh moâi tröôøng
- Theo doõi thöôøng xuyeân
- Chích ngöøa
- Khaéc phuïc haäu quaû: xaùc ñònh ngay loaïi vi truøng, khoanh vuøng,
coâ laäp, söû duïng thuoác ñaëc trò.

8.10. VUÕ KHÍ HOÙA HOÏC

8.10.1. Giôùi thieäu

Vuõ khí hoùa hoïc laø loaïi vuõ khí söû duïng khí ñoäc hoùa hoïc ñeå gaây haïi
cho ñoái phöông, bao goàm chaát ñoäc vaø phöông tieän.
8.10.2. Taùc haïi

Phaïm vi roäng, thôøi gian laâu daøi, tieâu dieät con ngöôøi, sinh vaät vaø caû
moâi tröôøng soáng.
8.10.3. Ñoäc tính

- Loaïi gieát ngöôøi: tan nhanh (kyù hieäu: 1 voøng xanh lam); laâu tan (2
voøng xanh lam); leân thaàn kinh (3 voøng xanh lam).
- Loaïi gaây maát söùc chieán ñaáu: choùng tan, laâu tan.
- Loaïi noå taïo ra khí ñoäc hoaëc khoùi ñoäc,
Caùc chaát ñoäc naøy ñöôïc raûi, baén, phun hoaëc theo gioù, nöôùc ñöa ñeán
khu vöïc ñoái phöông, gaây haïi qua con ñöôøng hoâ haáp, thaàn kinh, aên uoáng…
gaây cheát ngöôøi haøng loaït hay maát söùc chieán ñaáu.
8.10.4. Phoøng choáng

Neáu ngöôøi ngoä ñoäc phaûi ñöa ngay ra khoûi khu nhieãm ñoäc, lau saïch choã
da coù tieáp xuùc chaát ñoäc, duøng thuoác khöû ñoäc ñaëc hieäu, tieâm atropinsulfate.

370
Neáu loeùt da, duøng monochloramine. Neáu nhieãm CS thì cho ngöûi thuoác
choáng khoùi. Quaàn aùo ñun soâi 1 - 2 giôø, giaët. Chuù yù xöû lyù ñaát vaø nguoàn
nöôùc bò oâ nhieãm.

8.11. VUÕ KHÍ HAÏT NHAÂN

8.11.1. Giôùi thieäu

Ñaây laø loaïi vuõ khí söû duïng naêng löôïng haït nhaân ñeå tieâu dieät, gaây
haïi ñoái phöông, ñöôïc chia thaønh ba loaïi:
- Vuõ khí nguyeân töû: laáy naêng löôïng cuûa phaûn öùng phaân haïch cuûa
haït nhaân naëng 235U, 239Pu ñeå saûn xuaát ra bom A
- Vuõ khí khinh khí (nhieät haïch): laáy naêng löôïng töø phaûn öùng nhieät
haïch cuûa caùc haït nhaân nheï D+T taïo ra bom H.
- Chaát phoùng xaï huûy dieät: caùc chaát phoùng xaï chöùa trong bom, ñaïn,
gaây nhieãm xaï cho caû moät vuøng sinh thaùi moâi tröôøng.
Vuõ khí haït nhaân raát ña daïng: bom, ñaàu ñaïn, mìn.
8.11.2. Moät soá böùc xaï vaø nguy hieåm cuûa noù
– Böùc xaï anpha (α): khaû naêng xuyeân qua vaät raén yeáu. Coá gaéng
traùnh khi coù nguoàn hôû.
– Böùc xaï beta (β): khaû naêng xuyeân qua vaät raén maïnh; che chaén
baèng beâ-toâng, chì.
– Böùc xaï gamma (γ): khaû naêng xuyeân qua vaät raén raát maïnh. Che
chaén baèng vaät lieäu chöùa hydro (nöôùc, paraffin).
8.11.3. Lieàu giôùi haïn
- Tieâu chuaån VN4397-87: 50 msv/naêm vôùi 40 giôø/tuaàn. 2000 giôø/naêm.
- Tieâu chuaån quoác teá: 20 msv/naêm.
8.11.4. Ñöôøng xaâm nhaäp vaø ñaøo thaûi
a) Ñöôøng xaâm nhaäp
- Ñöôøng aên uoáng
- Ñöôøng hoâ haáp
- Ñöôøng haáp thuï qua da.

371
 a- Ñöôøng ñaøo thaûi
- Qua da, loâng toùc
- Qua ñöôøng hoâ haáp
- Qua phaân vaø nöôùc tieåu.
8.11.5. Taùc haïi
Böùc xaï haït nhaân gaây nhöõng taùc haïi tröôùc maét vaø laâu daøi khoâng
nhöõng cho sinh vaät, ngöôøi maø cho caû moät heä sinh thaùi, heä caûnh quan cuûa
moät vuøng roäng lôùn (Xem theâm Sinh thaùi moâi tröôøng öùng duïng – Leâ Huy
Baù, NXB KH & KT, 2000).
- Gieát ngöôøi haøng loaït vaø phaù huûy nhaø cöûa: Myõ thaû hai quaû bom
nguyeân töû xuoáng hai thaønh phoá Hirosima vaø Nagasaki cuûa Nhaät Baûn laøm
tieâu huûy hai thaønh phoá vaø haøng traêm nghìn ngöôøi cheát ngay taïi choã.
- Gaây aûnh höôûng laâu daøi ñeán söùc khoeû cuûa con ngöôøi thoâng qua
haøng loaït beänh seõ maéc phaûi khi tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc: toån thöông da,
vieâm thaän maõn tính, vieâm loeùt giaùc maïc, laøm ñuïc nhaân maét, toån thöông
caùc tuyeán sinh duïc, huûy dieät tinh truøng, laøm ruïng toùc, gaây nhieãm ñoäc thai
nhi, laøm bieán ñoåi gen di truyeàn vaø gaây ra caùc loaïi beänh ung thö…

Caâu hoûi
1. Haõy neâu nhöõng hieåu bieát cô baûn cuûa baïn veà ñoäc chaát trong chieán
tranh?
2. Baïn haõy phaân loaïi chaát ñoäc quaân söï theo caùc höôùng khaùc nhau
döïa treân caùc ñaëc tính cuûa chaát ñoäc quaân söï?
3. Chaát ñoäc kích thích laø gì? Haõy neâu nhöõng hieåu bieát cô baûn veà chaát
ñoäcCS?
4. Chaát ñoäc taâm thaàn laø gì? Haõy neâu nhöõng hieåu bieát cô baûn cuûa baïn
veà chaát ñoäc B2?
5. Chaát ñoäc thaàn kinh laø gì? Haõy neâu nhöõng hieåu bieát cô baûn cuûa baïn
veà chaát ñoäc Sarin (GB)?
6. Ñioxin laø gì? Nhöõng taùc haïi cuûa Ñioxin ñoái vôùi con ngöôøi vaø sinh
vaät hnö theá naøo?
7. Chaát ñoäc qua thöïc phaàm laø gì? Haõy neâu nhöõng hieåu bieát cô baûn
cuûa baïn veà: ñoäc tính, caùc bieän phaùp ñeà phoøng, caáp cöùu vaø moät soá
ví duï veà chaát ñoäc qua thöïc phaåm?

372
 8. Vuõ khí vi truøng laø gì, ñoäc tính nhö theá naøo? Baïn haõy ñeà xuaát moät
soá bieän phaùp phoøng choáng caùc loaïi ñoäc chaát, ñoäc toá cuûa caùc loaïi
vuõ khí vi truøng naøy?
9. Vuõ khí hoùa hoïc laø gì? Baïn haõy neâu nhöõng taùc haïi, ñoäc tính vaø caùc
bieän phaùp phoøng choáng taùc haïi cuûa caùc loaïi vuõ khí hoaù hoïc naøy?
10. Vuõ khí haït nhaân laø gì? Taùc haïi cuûa caùc loaïi vuõ khí haït nhaân ñoái
vôùi con ngöôøi vaø sinh vaät laø nhö theá naøo?

Taøi lieäu tham khaûo

1. ÑOÃ HUY BÍCH, Thuoác tröø caây coû vaø ñoäng vaät – DSCK, Nhaø xuaát
baûn Y hoïc, Haø Noäi, 1995
2. PHAÏM TROÏNG CUNG, Sinh hoïc cô sôû, Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc vaø
trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi, 1990.

373
 CHÖÔNG 9

TÍCH LUÕY, PHAÛN XAÏ CUÛA SINH VAÄT

VÔÙI ÑOÄC CHAÁT, ÑOÄC TOÁ
(BIOACCUMULATION, BIOREFLEXTION WITH TOXICITY)

9.1. TÍCH LUÕY SINH HOÏC

9.1.1. Giôùi thieäu
Chöông naøy ñeà caäp ñeán vaán ñeà tích luõy sinh hoïc cuûa caùc ñoäc chaát,
trong ñoù coù ñoäc chaát KLN trong cô theå sinh vaät do söï haáp thuï töø sinh vaät
caïn vaø sinh vaät nöôùc cuøng vôùi nhöõng phaûn öùng (neáu coù) töø caùc sinh vaät.
Ñònh nghóa: Tích luõy sinh hoïc (bioaccumulation) laø moät quaù trình
tích tuï caùc nguyeân toá vi löôïng, caùc chaát oâ nhieãm vaøo trong cô theå sinh vaät
thoâng qua quaù trình haáp thuï bôûi caùc sinh vaät töø moâi tröôøng xung quanh maø
chuùng ñang soáng.
Trong nhieàu tröôøng hôïp, söï haáp thuï caùc chaát oâ nhieãm do caùc sinh
vaät xaûy ra moät caùch tröïc tieáp töø moâi tröôøng xung quanh nhö khoâng khí,
ñaát, nöôùc, traàm tích. Ngoaøi ra, coù nhieàu tröôøng hôïp bò nhieãm thoâng qua
chuoãi thöùc aên hoaëc qua maïng löôùi thöùc aên. Coù nhieàu taùc giaû ñaõ nghieân
cöùu vaán ñeà naøy vôùi ñeà taøi “biomagnification” vaø nhaän thaáy, ôû ñaâu coù
noàng ñoä sinh hoïc tích luõy cao thì ôû ñoù ñi keøm theo möùc dinh döôõng phong
phuù. Trong chöông naøy, hai khaùi nieäm: nhöõng con ñöôøng haáp thuï caùc chaát
oâ nhieãm bôûi sinh vaät vaø noàng ñoä tích luõy ñöôïc thoáng nhaát trong moät khaùi
nieäm chung laø: “tích luõy sinh hoïc”. Coù nhöõngï khaùc bieät giöõa caùc con
ñöôøng haáp thuï chaát oâ nhieãm trong heä sinh thaùi. Baát kyø moät chaát oâ nhieãm
naøo ñöôïc laáy tröïc tieáp töø moâi tröôøng soáng xung quanh vaøo cô theå sinh vaät
ñeàu coù theå gaây ñoäc trong caùc moâ sinh vaät. Vì theá, coù theå gaây taùc ñoäng
vaøo sinh vaät ôû döôùi hoaëc ôû treân möùc giôùi haïn cho pheùp. Ñoái vôùi caùc chaát
gaây oâ nhieãm thoâng qua chuoãi thöùc aên, söï aûnh höôûng bieåu hieän roõ ôû caùc
ñoäng vaät coù möùc tieâu thuï cao hôn (bao goàm caû con ngöôøi). Khaû naêng ñeà
khaùng cuûa sinh vaät khaùc vôùi con ngöôøi khi coù taùc ñoäng cuûa chaát ñoäc.
Khaùi nieäm “tích luõy sinh hoïc” luoân ñi keøm khaùi nieäm “phoùng ñaïi
sinh hoïc” (biomagnification). Ñoù laø söï lan truyeàn ñoäc chaát qua daây
chuyeàn thöïc phaåm trong heä sinh thaùi.

373
 Söï tích luõy vaø phoùng ñaïi sinh hoïc cuûa caùc nguyeân toá voâ cô nhö Pb,
Cd, Zn, As, Hg, laø caùc nguyeân toá ñöôïc goïi laø “ñoäc chaát kim loaïi naëng”
hay “ñoäc chaát kim loaïi vi löôïng” maø nhaø ñoäc chaát hoïc quan taâm trong
caùc vaán ñeà nghieân cöùu veà sinh thaùi moâi tröôøng.
9.1.2. Quaù trình tích luõy sinh hoïc
Möùc ñoä tích luõy sinh hoïc cuûa caùc chaát oâ nhieãm vi löôïng phuï thuoäc
vaøo moät soá caùc yeáu toá cô baûn, seõ ñöôïc nhaéc laïi moät caùch ngaén goïn. Ta coi
ñoù nhö laø cô sôû thaûo luaän caùc phöông phaùp thöû vaø ño ñoä tích luõy sinh hoïc.
Ñaây laø ñieàu quan troïng ñaëc bieät trong vieäc ñònh roõ haáp thuï caùc kim
loaïi vi löôïng bôûi caùc sinh vaät. Nhöõng nguyeân toá coù theå phaân loaïi ra nhö
caùc nguyeân toá caàn vaø khoâng caàn thieát. Söï khaùc bieät naøy phuï thuoäc vaøo söï
tham gia cuûa caùc nguyeân toá trong heä enzyme hoaëc caùc heä sinh hoùa beân
trong sinh vaät. Ñaõ töø laâu, ngöôøi ta nhaän bieát ñöôïc caùc nhu caàu sinh hoùa vaø
sinh lyù ñoái vôùi caùc nguyeân toá vi löôïng caàn thieát cho cô theå hoaëc laø nhöõng
chaát ñoäc. Hoï xem xeùt nhieàu caùc ví duï khaùc nhau veà söï haáp thuï bò ñoäng
caùc kim loaïi naëng, vi löôïng bôûi caùc sinh vaät soáng döôùi nöôùc xaûy ra thaáp ôû
noàng ñoä döôùi haïn (gradient) beân trong thöïc baøo sinh vaät. Tuy nhieân, trong
moät vaøi tröôøng hôïp, söï haáp thuï moät soá caùc kim loaïi, ñaëc bieät Cd, coù theå
lieân keát caùc ion hoaït ñoäng, ñaåy caùc ion döï tröõ bình thöôøng hoaëc chuyeån
dôøi caùc ion ña löôïng nhö Ca vaøo trong hoaëc ra ngoaøi cô theå sinh vaät
(Deplege, 1990; Rainbow, 1990). Moät trong nhöõng söï tích luõy caùc nguyeân
toá vi löôïng laø con ñöôøng maø caùc chaát ñoù ñính vaøo vò trí sinh hoùa khaùc
nhau trong caùc moâ. Nhôø vaäy, noù giöõ caân baèng gradient noàng ñoä beân trong
sinh vaät vaøø moâi tröôøng beân ngoaøi (Mason Jenhin vaø Sullivan, 1988). Caùc
sinh vaät nöôùc tích luõy caùc kim loaïi vi löôïng thoâng qua quaù trình töï nhieân
töø moâi tröôøng xung quanh chuùng.
Caùc sinh vaät soáng treân caïn cuõng tích luõy caùc kim loaïi töø moâi tröôøng
xung quanh nhö ñaát, khoâng khí, nhöng phaàn lôùn töø thöùc aên thoâng qua heä
tieâu hoùa (Hopkin, 1989). Ñoái vôùi caùc sinh vaät baäc cao hôn vaø trong caùc
thöïc vaät, cô cheá ngaên chaën ñaõ tham gia ñieàu khieån vieäc haáp thuï caû caùc
nguyeân toá vi löôïng caàn thieát vaø ñoäc chaát. Caùc kim loaïi khi vaøo trong cô
theå, chuùng ñi vaøo thaønh ruoät cuûa heä tieâu hoùa ñoäng vaät vaø trong heä reã cuûa
caây. Moät ñieàu lyù thuù laø cô cheá ngaên chaën cuûa caùc sinh vaät caïn khaùc xa
vôùi caùc sinh vaät nöôùc. Keát quaû laø töø söï tieáp xuùc thöôøng xuyeân vôùi thieân

374
nhieân cuûa ñôøi soáng sinh vaät caïn, hình thaønh noàng ñoä kim loaïi cao thoâng
qua quaù trình tieán hoùa.
Baát kyø kim loaïi naøo ñöôïc haáp thuï bôûi sinh vaät ôû moät löôïng nhaát
ñònh, ñeàu coù theå ñoäc duø raèng ñoäc tính cuûa chuùng raát khaùc nhau. Moät vaøi
coâng trình ñaõ ñöôïc thöïc hieän ñeå tính toaùn aûnh höôûng ñoäc cuûa caùc nguyeân
toá vi löôïng ñöôïc haáp thuï bôûi caùc sinh vaät, bao goàm quaù trình ñieàu khieån
laøm giaûm ñi hay taêng leân söï ñaøo thaûi kim loaïi vaø caùc phöông phaùp khaùc
nhau, nhaèm laøm giaûm thieåu aûnh höôûng ñoäc cuûa caùc nguyeân toá kim loaïi
naëng trong caùc moâ cuûa sinh vaät (Deplege, 1990).
Tích luõy sinh hoïc caùc kim loaïi vi löôïng bôûi caùc sinh vaät phuï thuoäc
vaøo neàn taûng cuûa quaù trình tieán hoùa vaø ñieàu kieän quaù trình ñoù tham gia
vaøo söï ñaùp öùng yeâu caàu coù tính sinh lyù ñoái vôùi moät kim loaïi caàn thieát
hoaëc cuûa söï giaûi ñoäc kim loaïi ñoù khi sinh vaät bò ngoä ñoäc.
Baûng 9.1: Caùc nguyeân toá vaø chöùc naêng hoaït ñoäng cuûa chuùng trong cô theå
sinh vaät
Bb Ca Na Oa
Nab Mgc Alb Sib Pa Sa Cla
Kb Cac Vf Crf Mnde Fed Cof Nif Cud Zne Asb Sef Brf
Mod If

Nguoàn: D.J.H. Phillips, 1996.

a
: nhöõng thaønh phaàn toàn taïi trong sinh hoùa
b
: nhöõng nguyeân toá thaåm thaáu, thay ñoåi caân baèng
c
: chöùc naêng kieåm tra, caùc yeáu toá caáu truùc, enzyme
d
: ñieän töû chuyeån hoùa caùc phaûn öùng mang oxy
e
: xuùc taùc acid – base, thaønh phaàn caáu truùc
f
: ích lôïi cho moät vaøi sinh vaät ôû möùc thaáp.

375
 Lipid o-- --o
----- → M+
Thaám qua (permeation) o-- --o
Complex o-- --o
MCl2
Permeation o-- --o
o-- --o
o-- --o
Trung gian (carier mediated) M
o-- --o
o-- --o
o-- --o
M+

o-- --o
o--
o-- M+
o-- --o
Hình 9.1: Moâ phoûng cô cheá veà caùc ion kim loaïi ñi vaøo caùc teá baøo
(Simkiss vaø Taylor, 1989).
9.1.3. Khaû naêng khoâng tan trong nöôùc
Vieäc xaùc ñònh caùc nguyeân toá vi löôïng haáp thuï trong cô theå sinh vaät
bôûi caùc sinh vaät vaø söï tích luõy caùc nguyeân toá höõu cô ôû daïng dö löôïng bò
nhieãm. Nguyeân taéc phuï thuoäc vaøo quaù trình hoùa lyù cô baûn döïa treân söï
phaân chia giöõa pha nöôùc vaø khoâng phaûi pha nöôùc.
Trong hình thöùc ñôn giaûn laø moái quan heä hieån nhieân trong khaû naêng
hoøa tan trong nöôùc cuûa caùc chaát höõu cô bò nhieãm trong moâi tröôøng ñoù vaø
maïng löôùi haáp thuï caùc chaát höõu cô ñoù bôûi caùc sinh vaät nöôùc. Tuy nhieân,
moái quan heä seõ phöùc taïp hôn, giöõa söï tích luõy sinh hoïc cuûa caùc chaát höõu
cô bò nhieãm vaø tyû soá cuûa chuùng trong heä octannol – nöôùc (cuõng khoâng
chuù yù ñeán caùc giaù trò Kow, Pow hoaëc heä triolein – nöôùc) (Neely, Branso vaø
Baul 1974; Neely 1979…).
Moái quan heä roõ raøng giöõa caùc chaát höõu cô coù trong moâi tröôøng caùc
sinh vaät nöôùc ñang soáng vaø khaû naêng haáp thuï caùc chaát höõu cô naøy trong

376
cô theå sinh vaät bôûi chính caùc sinh vaät ñoù, cho bieát khaû naêng tieàm taøng caû
hai maët phaïm vi roäng cuûa söï tích luõy sinh hoïc vaø thôøi gian maø caùc sinh
vaät nöôùc haáp thuï caùc chaát höõu cô.
Caùc nhaø sinh thaùi hoïc ñaõ cung caáp nhöõng döõ lieäu caàn thieát ñeå ño
khaû naêng khoâng haáp thuï nöôùc cuûa moät soá hoùa chaát. Nghóa laø xaùc ñònh coù
moái lieân quan vôùi chaát beùo, vaø vì theá cuõng noùi leân ñöôïc tieàm naêng söû
duïng chaát beùo cuûa caùc sinh vaät caïn. Vì vaäy, Geyer, Scheunert vaø Kort,
1987 ñaõ löu yù raèng, söï tích luõy sinh hoïc ñoái vôùi caùc chaát höõu cô daïng
organochlorine trong caùc moâ môõ ñoái vôùi ngöôøi lieân quan ñeán trò soá Kow .
Tuy nhieân, moái quan heä giöõa söï tích luõy sinh hoïc vaø heä soá tyû leä
octanol – nöôùc khoâng coøn ñuùng nöõa taïi giaù trò cao nhaát cuûa caùc nguyeân
toá. Nhöng noù aùp duïng toát cho tröôøng hôïp ion hoùa caùc chaát ñoäc. Hawker
vaø Connell (1986), ñaõ xaùc ñònh hieän töôïng nhöõng chaát tan toát trong môõ,
vôùi trò soá Kow > 106 khoâng tuaân theo nguyeân taéc; vaø töông töï nhö vaäy ñoái
vôùi nhöõng hôïp chaát höõu cô coù trò soá Kow lôùn hôn 1013 khoâng coù daáu hieäu
tích luõy sinh hoïc. Esser vaø Moser (1982) ñaõ thaáy raèng, caùc ñoäc chaát bò ion
hoùa nhö laø moät nhieäm vuï maø noù khoâng tuaân theo moät quan heä chung giöõa
söï tích luõy sinh hoïc vaø giaù trò Kow, daãn ñeán khoâng coù khaû naêng ion hoùa
caùc phaân töû thoâng qua caùc maøng sinh hoïc.
Trong hoaït ñoäng caáu truùc ñaõ thaáy roõ moái lieân quan ñeán moät phaàn
vai troø cuûa caùc hôïp chaát höõu cô vaän chuyeån ñeå tích luõy sinh hoïc. Ví duï
ñieån hình nhaát laø söï lieân quan ñeán khaû naêng tích luõy sinh hoïc khaùc nhau
cuûa caùc caáu töû PCB (Shaw vaø Connell, 1984; Tanabe, 1988). Hôïp chaát
khaùc nhau naøy theå hieän ôû caû hai tröôøng hôïp laø soá löôïng chlorine vaø vò trí
cuûa caùc noù trong voøng biphenyl vaø caû hai yeáu toá naøy aûnh höôûng ñeán tích
luõy sinh hoïc cuûa chuùng trong cô theå sinh vaät. Vaán ñeà nghieân cöùu naøy laø
moät saùng taïo boå ích bôûi caùc tính chaát lyù hoùa khaùc nhau giöõa caùc caáu töû
PCB vaø caùc ñoàng ñaúng cuûa chuùng, coù theå bò lu môø bôûi tính chaát choïn loïc
sinh hoïc trong moät soá tröôøng hôïp naøo ñoù (Philips, 1986).
Caû hai tröôøng hôïp naøy vaø trong moät soá tröôøng hôïp khaùc nöõa, coù theå
caùc hôïp chaát höõu cô tham gia vaøo phaàn ñaàu cuûa söï tích luõy, do ñoù, laøm
taêng nguy cô ñoäc haïi cho moâi tröôøng moät caùch ñaùng keå (Mackay, 1979).
Moái lieân quan veà hoùa lyù ñoøi hoûi xem xeùt söï nhieãm caùc ñoäc chaát höõu
cô cuõng nhö caùc nguyeân toá vi löôïng khaùc coù saün trong cô theå sinh vaät.

377
Phaùt hieän naøy laø cuûa caùc nhaø baùc hoïc Hamelink, Waybrant vaø Ball, 1971,
nhöõng ngöôøi cho raèng, söï tích luõy sinh hoïc DDT trong thí nghieäm heä caây
nhuõ höông ñöôïc theå hieän qua tyû soá lipid – nöôùc cho thaáy DDT ñöôïc haáp
thuï moät caùch tröïc tieáp töø dung dòch ñi vaøo trong chaát beùo (lipid) trong cô
theå sinh vaät, noù khaùc vôùi nhöõng chaát khaùc laø baét ñaàu thoâng qua chuoãi
thöùc aên töø saûn phaåm ñaàu tieân. Caùc nhaø khoa hoïc ñang xem xeùt moät caùch
thaän troïng nhöõng quaù trình naøo troäi hôn trong vieäc haáp thuï caùc chaát höõu
cô khoâng ngaäm nöôùc trong heä sinh thaùi nöôùc cho caû hai loaøi ñoäng vaät
khoâng xöông soáng vaø coù xöông soáng loaïi nhoû.
Tuy nhieân, ñoái vôùi loaøi coù xöông soáng, soáng döôùi nöôùc vaø ñoäng vaät
bieån coù vuù, tích luõy caùc chaát höõu cô daïng organochlorine tyû leä thuaän vôùi
troïng löôïng cô theå cuûa chuùng. Chuùng haáp thuï caùc chaát höõu cô
organochlorine töø thöùc aên khaùc vôùi sinh vaät haáp thuï caùc nguyeân toá töø
dung dòch vaø tröôøng hôïp naøy cuõng aùp duïng cho caùc ñoäng vaät soáng treân
caïn. Töông töï nhö vaäy vôùi con ñöôøng ñaøo thaûi caùc chaát organochlorine.
Coù söï khaùc nhau roõ reät giöõa hai loaøi sinh vaät: sinh vaät coù xöông soáng
(vertebrate) vaø ñoäng vaät khoâng xöông soáng (invertebrate): hieän töôïng
khueách taùn ñoái vôùi sinh vaät khoâng xöông soáng nhoû soáng döôùi nöôùc troäi
hôn. Trong khi ñoù, tích luõy sinh hoïc trong tröùng, trong quaù trình sinh saûn
vaø trao ñoåi chaát laø quan troïng hôn caû ñoái vôùi loaøi ñoäng vaät coù xöông soáng
lôùn hôn. Khi caùc sinh vaät caïn bò nhieãm caùc chaát höõu cô thì khaû naêng trao
ñoåi chaát cuûa chuùng bò giaûm ñi.
Baûng 9.2: Heä moâ hình tích luõy sinh hoïc trong môõ ( ñoái vôùi nhöõng chaát tan
toát trong môõ). Nhöõng con ñöôøng haáp thuï vaø ñaøo thaûi chæ ra cho thaáy
taêng daàn töø + ñeán + + + + + (After Walker, 1990)

Loaïi caùc chaát Ñöôøng haáp thuï Maát ñi

höõu cô
Khueách taùn Thöùc aên Nöôùc Khueách taùn Trao ñoåi chaát
Sinh vaät nöôùc
Hai maûnh voû
+++++ +++++

Caù ++++ + ñeán +++ ++++ + ñeán +++

Sinh vaät caïn

Ñoäng vaät ++++ (+) +++++

378
 Tính chaát hoùa lyù töï nhieân cuûa quaù trình tích luõy sinh hoïc trong sinh
vaät theå hieän ôû nhieàu khía caïnh khaùc nhau trong maïng löôùi haáp thuï caùc
chaát organochlorine bôûi caùc sinh vaät. Yeáu toá quan troïng nhaát taùc ñoäng
ñeán maïng löôùi haáp thuï caùc chaát organochlorine bôûi caùc sinh vaät laø löôïng
chaát beùo (lipid) coù chöùa trong sinh vaät vaø söï tham gia caùc hoaït ñoäng cuûa
sinh vaät ñoù coù lieân heä ñeán chaát naøy. Ñaây laø thoâng soá quan troïng. Haøm
löôïng lipid trong sinh vaät laø khoâng gioáng nhau giöõa caùc loaøi, giöõa caùc caù
theå, vaø giöõa caùc moâ trong moät cô theå, cho neân vieäc xaùc ñònh haøm löôïng
lipid naøy coøn ñöôïc xem xeùt theâm.
Ví duï: caùc loaøi caù khaùc nhau thì toång löôïng lipid chöùa trong caù cuõng
khaùc nhau töø 1% ñeán 20%, löôïng tích luõy caùc chaát ñoäc höõu cô coù trong
môõ cuõng taêng theo tyû leä vôùi haøm löôïng lipid (Philips, 1980; O’Connell,
1968…)
Ñoái vôùi baát kì moät loaøi naøo, söï khaùc nhau cuûa caù theå daãn ñeán söï khaùc
nhau roõ reät cuûa löôïng tích luõy caùc chaát höõu cô organochlorine. Ñieàu naøy coù
theå lieân quan ñeán söï bieán ñoåi trong toång haøm löôïng lipid vôùi ñieàu kieän
tuoåi hoaëc giôùi tính.
Ví duï: Vôùi loaøi caù, caùc nhaø nghieân cöùu thaáy raèng, haøm löôïng lipid
taêng leân theo chieàu daøi hoaëc tuoåi cuûa con caù. Trong moät vaøi tröôøng hôïp,
löôïng lipid cuõng taêng theo khaû naêng sinh saûn cuûa chuùng Reinert (1970),
cho moät ví duï tuyeät vôøi veà söï aûnh höôûng naøy trong hoà nuoâi caù hoài, thaáy
raèng, haøm löôïng organochlorine coù trong môõ caù hoài taêng theo tuoåi cuûa
con caù.
Moät chöùng minh nöõa cho thaáy raèng, tuoåi vaø giôùi tính taùc ñoäng maïnh
ñeán khaû naêng tích luõy caùc chaát höõu cô organochlorine, Gaskin, Holdriner
vaø Frank (1971), laàn ñaàu tieân ñaõ chæ ra raèng, phaàn baøi tieát caùc chaát höõu cô
organochlorine töø loaøi caù voi cuõng khaùc nhau vaø phuï thuoäc vaøo tuoåi vaø
giôùi tính ñeán toång DDT (bao goàm caû phaàn trao ñoåi chaát DDE vaø DDD) vaø
caû dieldrin trong caù voi töø vònh Fundy ôû taây baéc bieån Ñaïi Taây Döông.
9.1.4. Tích luõy ñoäc chaát phuï thuoäc vaøo tuoåi vaø giôùi tính khaùc nhau
Chaát organochlorine xaâm nhaäp vaø tích luõy trong sinh vaät phuï thuoäc
vaøo tuoåi vaø giôùi tính khaùc nhau trong caùc caù theå. Chaát organochlorine
ñöôïc truyeàn töø con boø meï qua beâ con ngay töø trong baøo thai vaø khi beâ con
ra ñôøi, noù laïi ñöôïc truyeàn theâm moät löôïng organochlorine töø söõa boø meï

379
(Gaskin, Holdrine vaø Frank, 1971). Nhöõng ñoäng vaät gioáng caùi khoâng theå
ñaøo thaûi organochlorine. Sau naøy, caùc nghieân cöùu khaùc tieáp theo ñaõ coâng
nhaän yù kieán naøy vaø ñaõ phaùt trieån nghieân cöùu theâm ñoái vôùi caùc ñoäng vaät
bieån coù vuù khaùc. Nhöõng soá lieäu veà organochlorine phaân boá trong caùc sinh
vaät nöôùc ñaõ cho ta moät caùch nhìn thaáu ñaùo beân trong cô cheá sinh hoùa vaän
chuyeån caùc chaát organochlorine trong caùc moâ giaøu môõ. Holden (1962) laàn
ñaàu tieân chuù yù ñeán moái quan heä giöõa lipid coù trong sinh vaät vaø noàng ñoä
organochlorine trong caùc moâ khaùc nhau, trong vieäc nghieân cöùu söï haáp thuï
caùc DDT bôûi caùc con caù hoài naâu (salmo trutta). Nhöõng soá lieäu tieáp theo
cuûa loaïi naøy ñaõ ñöôïc baùo caùo bôûi moät soá taùc giaû vaø hoï ñaõ ñöa ra moät soá
lieäu nghieân cöùu veà löôïng organochlorine coù trong môõ caù heo, tích luõy
trong caùc moâ khaùc nhau cuûa caù heo P.phocaena. Nhöõng soá lieäu naøy ñöôïc
chæ ra treân baûng 9.3 (Holden vaø Marsden, 1967).
Baûng 9.3: Noàng ñoä Σ DDT (mg/kg) treân troïng löôïng öôùt vaø môõ öôùt trong 6
cô quan khaùc nhau cuûa cô theå caù heo (phocaena phocaena) töø caûng
bieån Scotland, UK (Holden vaø Marsden, 1967)
Caùc chæ tieâu Môõ caù voi Gan OÙc Cô baép Laù laùch Thaän

Σ DDT (troïng 3,8 0,58 0,02 0,56 0,12 0,04

löôïng öôùt)

% môõ 67 13,2 8,3 6,1 5,1 1,4

Σ DDT (troïng 5,6 4,8 0,27 9,2 2,4 2,9

löôïng môõ)

Töø keát quaû ñoù ta nhaän thaáy raèng, möùc ñoä bò nhieãm DDT phuï thuoäc
vaøo löôïng môõ; rieâng möùc ñoä bò nhieãm DDT trong oùc laø thaáp nhaát maëc duø
löôïng môõ cuûa oùc khoâng thaáp. Ñaây laø tính troäi cuûa phosphorlipid trong caùc
moâ oùc.
9.2. SÖÏ BIEÁN ÑOÅI SINH HOÏC (BIOTRANSFORMATION)
Söï bieán ñoåi sinh hoïc cuûa vieäc tích luõy caùc chaát oâ nhieãm laø moät vaán
ñeà quan troïng vaø caàn ñöôïc xem xeùt thôøi gian caùc chaát oâ nhieãm ñoù cö truù
trong cô theå sinh vaät. Caùc KLN coù theå bieán ñoåi sinh hoïc theo moät vaøi
höôùng nhöng nhöõng ví duï ñieån hình döôùi ñaây cho thaáy söï tham gia cuûa
caùc nguyeân toá KLN naøy vôùi caùc chaát höõu cô taïo ra nhöõng hôïp chaát cô kim
(organo - metalic compound) nhö arsenic (As) vaø thuûy ngaân (Hg).

380
 Chu trình arsenic ñoái vôùi heä sinh thaùi treân caïn hoaøn toaøn khaùc vôùi
heä sinh thaùi döôùi nöôùc. Trong khi ñoù, moät baèng chöùng nhoû veà söï chuyeån
giao sinh hoïc cuûa nguyeân toá trong sinh vaät caïn vaø noàng ñoä tìm thaáy trong
caùc loaøi sinh vaät caïn laø thaáp. Chu trình arsenic trong moâi tröôøng nöôùc coù
aûnh höôûng lôùn.
Tham gia quaù trình chuyeån giao bao goàm:
- Quaù trình methyl hoùa ñöôøng vaø lipid coù chöùa nguyeân toá As thuûy
phaân vaø laéng ñoïng trong nhieàu cô quan cuûa cô theå sinh vaät, As coøn ñính
vôùi goác höõu cô taïi vò trí beta thaønh nhoùm arsenobeta (Edmonds vaø
Fracesconi, 1987; Philips, 1990).
- Methyl thuûy ngaân laø saûn phaåm do vi khuaån kî khí hoaït ñoäng trong
traàm tích cuûa thaønh phaàn ñaëc bieät. Noù laø ñoäc chaát neáu so saùnh vôùi thuûy
ngaân voâ cô thì ñaây laø quaù trình methyl hoùa thuûy ngaân vaø noù coù khuynh
höôùng tích luõy trong cô theå sinh vaät.
- Bieán ñoåi sinh hoïc cuõng quan troïng vaø ñaëc tröng cho tính beàn cuûa
caùc nguyeân toá höõu cô vi löôïng bò nhieãm trong cô theå sinh vaät. Daáu hieäu
bieåu hieän roõ reät nhaát laø khaû naêng trao ñoåi chaát cuûa cô theå. Nhìn chung, döïa
treân toån thöông cuûa teá baøo soma gan vaø heä mono- oxygenase vôùi suy dieãn
vaø laøm vieäc cuûa P450, ngöôøi ta coù theå xaùc ñònh tính beàn cuûa ñoäc chaát thuoác
BVTV (Connell vaø Miler, 1984; Walker, 1990). Phaûn öùng naøy coù söï tham
gia cuûa caùc thuoác tröø saâu, thoâng thöôøng quaù trình naøy xaûy ra hai pha:
a. Pha thöù nhaát, xaûy ra quaù trình oxy hoùa, thuûy phaân hoaëc taùi taïo ra
saûn phaåm môùi töø saûn phaåm goác ban ñaàu.
b. Pha thöù hai xaûy ra laø: vaãn tieáp tuïc taïo ra saûn phaåm qua quaù trình
trao ñoåi chaát vaø sau ñoù ñaøo thaûi töông töï hoaëc gioáng heät nhö quaù
trình tham gia trao ñoåi chaát cuûa nguoàn goác daàu moû hydrocarbon
trong sinh vaät (Connell vaø Miller, 1984).
Baûng 9.4: Heä enzyme vôùi söï trao ñoåi chaát caùc thuoác tröø saâu (Walker, 1975;
Connell vaø Miller, 1984])
Heä enzyme Nôi cö truù Hôïp chaát trao ñoåi chaát
Phaûn öùng pha 1
Hoãn hôïp oxy hoùa Trong gan cuûa ñoäng vaät coù xöông Thuoác tröø saâu hoøa tan trong môõ
soáng vaø môõ cuûa coân truøng

381
 Phosphate Hieän dieän trong caùc moâ vaø döôùi Oganophosphorus – thuoác dieâït coân
caùc teá baøo truøng
Carboxyesterases Trong caùc moâ cuûa coân truøng vaø Malathion, malaoxon
ñoäng vaät coù xöông soáng
Epoxide hydrase Daïng vi löôïng trong gan ñoäng vaät Dieldrin, heptachlor vaø arene
coù vuù epoxide
DDT Haàu nhö trong taát caû caùc coân p.p’-DDT vaø p.p’-DDD
truøng vaø ñoäng vaät coù vuù
Phaûn öùng phase 2
Ñöôøng glucose Chuû yeáu ñoái vôùi ñoäng vaät coù Hoãn hôïp bao goàm hydrogen deã
chuyeån hoùa xöông soáng toát hôn laø caù vaø coân phaân huûy, hydrogen trao ñoåi chaát
truøng
Ñöôøng glutathione- noåi treân maët cuûa gan ñoäng vaät coù Hoãn hôïp chlorinate γ-HCH, vaø moät
S- chuyeån hoùa vuù vaø coân truøng vaøi hoãn hôïp epoxide

9.3. CÔ CHEÁ XAÂM NHAÄP, TÍCH LUÕY, PHAÛN ÖÙNG TÖÏ VEÄ CUÛA
TEÁ BAØO VÔÙI ÑOÄC CHAÁT
Acid deoxyribonucleic (DNA) laø moät thaønh phaàn coát yeáu trong
ñoäng vaät soáng vaø laø moät chaát cô baûn trong nhieãm saéc theå trong nhaân teá
baøo. Noù chöùa maõ gen xaùc ñònh baûn chaát toaøn dieän vaø beân ngoaøi cuûa moïi
sinh vaät.
Moãi phaân töû DNA coù khaû naêng töï nhaân ñoâi chính xaùc ñeå truyeàn
thoâng tin veà gen ñoù tôùi caùc teá baøo môùi. Ñieàu chuùng ta quan taâm ôû ñaây laø
coù moät soá taùc nhaân hoùa hoïc naøo ñoù, cuõng nhö söï phaùt xaï ion hoùa, laø ñoäc
haïi vôùi gen vaø laøm thay ñoåi DNA. Nhöõng thay ñoåi nhö vaäy, hoaëc laø gaây
ñoät bieán trong gen cuûa moät sinh vaät, coù theå gaây roái loaïn chöùc naêng cuûa teá
baøo, daãn ñeán moät soá tröôøng hôïp laøm cheát teá baøo, gaây ung thö, laøm maát
chöùc naêng sinh saûn, hoaëc sinh con chaùu dò thöôøng.
Caùc ñoät bieán coù theå aûnh höôûng ñeán teá baøo cô theå, hoaëc chuùng coù
theå gaây ra caùc bieán ñoåi trong teá baøo maàm. Trong khi caùc ñoät bieán ôû caùc
teá baøo cô theå coù theå keát thuùc cuoäc soáng caùc caù theå bò nhieãm, caùc ñoät bieán
cuûa teá baøo maàm coøn coù theå trôû neân vöõng vaøng trong voán gen vaø aûnh
höôûng cuûa caùc theá heä sau.
Nhöõng chaát höõu cô vaø caùc moâ trong caù theå sinh vaät keát hôïp thaønh
moät ñôn vò goïi laø teá baøo. Moät chaát ñoäc seõ phaûn öùng tröïc tieáp vôùi caáu truùc

382
phaân töû trong teá baøo, bôûi vì noù laø nguyeân nhaân taïo ra heä thoáng taùc ñoäng
laøm thay ñoåi teá baøo.
Söï phaûn öùng cuûa teá baøo ñoái vôùi chaát ñoäc coù theå laø thích nghi vôùi chaát
ñoäc ñoù hoaëc laøm giaûm bôùt söï phöông haïi ñeán teá baøo do chaát ñoäc ñoù gaây ra.
Nhöõng teá baøo toån thöông khoâng laønh seõ rôøi khoûi moâ teá baøo vaø cheát. Chaát
ñoäc coù theå öùc cheá hoaëc thuùc ñaåy söï phaùt trieån khoâng bình thöôøng cuûa teá
baøo vaø coù theå trôû thaønh beänh maõn tính hay laøm phaùt trieån beänh ung thö.
Teá baøo coù moät soá thaønh phaàn rieâng bieät: lôùp ngoaøi teá baøo, ñaïi dieän bôûi
teá baøo chaát vaø moät phaàn beân trong teá baøo, bao goàm maøng teá baøo vaø nhaân.
Maøng teá baøo duøng bao boïc teá baøo noù ñöôïc bieát nhö moät teá baøo nhôùt vaø caáu
truùc nhoû goïi laø teá baøo höõu cô. Maøng teá baøo ñöôïc caáu taïo chuû yeáu töø lipid vaø
protein trong lôùp phosphorlipid keùp. Lôùp keùp lipid thì khoâng lieân heä vôùi
protein, moät vaøi lôùp trong ñoù coù theå gaén vôùi beân ngoaøi vaø naèm ngang qua teá
baøo chaát. Moät vaøi loaïi protein gaén thaønh moät chuoãi hydrocarbon.
Toaøn boä protein ñöôïc ñaët vaøo trong hoaëc treân teá baøo chaát, coù chöùc
naêng tieáp nhaän tín hieäu, heä thoáng ñaëc bieät cuûa protein, coù theå choïn keânh
thích hôïp, men hoaëc ngöôøi ñöa thoâng tin ; chaúng haïn, noù coù theå choïn
trong caáu truùc nhöõng keânh thích hôïp vaø döï kieán söï hoaït ñoäng cho töøng
thaønh phaàn teá baøo. Trong teá baøo coù moät hoùa chaát naèm trong heä thoáng lieân
heä vôùi khoâng gian beân trong cuûa teá baøo chaát. Nhôø ñoù noù sinh ra söï thoâng
tin hai chieàu.
Teá baøo chaát nhö moät lôùp phaân caùch giöõa maët ngoaøi cuûa noù vaø moâi
tröôøng xung quanh. Vì theá, noù quyeát ñònh nhöõng gì xaûy ra xung quanh noù
vaø nhö moät caùi maøng ñieàu hoøa löôïng chaát ôû trong vaø ngoaøi teá baøo trong
quaù trình loïc töï nhieân. Caùc chaát coù theå thaám qua vaø hoøa tan vaøo nöôùc. Noù
coù theå nhaän ra vaø chæ ñöôøng cho caùc hoùa chaát ñeán nôi tieáp nhaän protein.
Nhöõng chaát hoùa hoïc coù theå giöõ laïi vaø cho pheùp chuùng ñi qua teá baøo chaát
theo ñöôøng daãn. Neáu laø nhöõng chaát beùo hoøa tan, noù coù theå traûi roäng treân teá
baøo taïo thaønh lieân keát hydrophobic.
Moät vaøi chaát ñoäc hoùa hoïc khoâng theå vaøo trong teá baøo, seõ ôû laïi nôi tieáp
nhaän treân teá baøo chaát. Nhöõng hoaït ñoäng treân beà maët teá baøo chaát laø nguyeân
nhaân sinh ra nhöõng hôïp chaát thuùc ñaåy hoaëc kieàm cheá chu trình AMP.
Dioxin laø moät ví duï cho tröôøng hôïp treân, khi noù ñöôïc giöõ laïi treân teá
baøo chaát vaø gaây haäu quaû ñoäc haïi. Moät soá tröôøng hôïp moät chaát chöùa

383
hormone. Ñoù laø moái quan heä giöõa teá baøo chaát trong quaù trình ña daïng
sinh hoïc. Teá baøo chaát coù caáu truùc ñaëc bieät seõ phaûn öùng trôû laïi ñoái vôùi
chaát ñoäc haïi.
Nhöõng chaát ñoäc haïi giöõ laïi treân teá baøo seõ laøm thay ñoåi caáu truùc teá
baøo vaø ñieàu khieån phaân töû teá baøo. Noù caûn trôû tröïc tieáp chöùc naêng hoaït
ñoäng cuûa protein.
Lipid peroxidation laø moät loaïi chaát ñaëc bieät maø teá baøo chaát taïo ra. Noù
laø chuoãi cuûa nhöõng oxy cuûa nhöõng acid beùo vaø caùc hydro pexidit beùo. Chuùng
coù theå phaù huûy maøng teá baøo vaø gieát cheát teá baøo. Lipid peroxidation laø
nguyeân nhaân chính taùc ñoäng bôûi ñaëc tính cuûa goác hydroxide.
Nguyeân toá kim loaïi cuõng laø thaønh phaàn quan troïng trong teá baøo
chaát. Caùc chaát naøy taäp trung taïo ra hình daïng cuûa teá baøo chaát. Nhöõng ion
kim loaïi laø vaät truyeàn tin töø beân trong vaø beân ngoaøi teá baøo, noù coù moät soá
chöùc naêng khaùc nhau giuùp teá baøo trong vieäc toång hôïp protein. Vieäc giöõ
laïi moät soá ít caùc kim loaïi nhaát ñònh trong teá baøo cuõng thieát yeáu cho caáu
truùc vaø söï soáng cuûa teá baøo. Vôùi moät möùc ñoä thaáp kim loaïi naøy coù theå baûo
veä teá baøo nhôùt. Kim loaïi ñi vaøo teá baøo nhôùt baèng nhöõng raõnh treân maøng
teá baøo chaát vaø teá baøo chaát taäp trung ñöôïc chuùng laø nhôø haáp thuï trong
maøng teá baøo.
Kim loaïi coù theå taùch khoûi teá baøo, hoaëc ra khoûi cô quan cuûa teá baøo
vaø ñi vaøo teá baøo chaát bôûi quaù trình vaän chuyeån. Söï bieán ñoåi cuûa kim loaïi
trong teá baøo chaát taïo ra naêng löôïng (ATP). Cô cheá ñoù dieãn ra sau khi caân
baèng aùp suaát cuûa kim loaïi trong teá baøo vaø noù ñöôïc bieát nhö söï caân baèng
noäi trong cô quan teá baøo.
Caùc kim loaïi coù nhieäm vuï thoâng tin vaø giaûi quyeát höôùng di chuyeån
cuûa caùc ion ngang qua teá baøo chaát. Khi noäi caân baèng ion kim loaïi bò kích
thích bôûi hoaït ñoäng cuûa caùc chaát ñoäc hoùa hoïc, noù seõ gia taêng löôïng kim
loaïi taäp trung trong teá baøo baèng caùch môû roäng ñöôøng daãn hoaëc laøm co
heïp ñöôøng daãn vaøo teá baøo. Chaát ñoäc gaây toån thöông ñeán teá baøo chaát maø
keát quaû laø söï taäp trung kim loaïi trong teá baøo seõ coù haïi cho teá baøo, daãn
ñeán laøm thay ñoåi moät soá caáu truùc, maát moät soá chöùc naêng cuûa teá baøo vaø
laøm teá baøo cheát.
Mitochondria laø moät loaïi teá baøo coù loã treân moät maøng vaø ôû trong teá
baøo chaát, caùi maø sau naøy uoán thaønh hai vaùch ngaên goïi laø söï phaân chia.

384
Mitochondria laø nôi saûn xuaát ATP cuûa teá baøo vaø taïo ra naêng löôïng cho teá
baøo. Moãi teá baøo caàn naêng löôïng ñeå thöïc hieän caùc loaïi coâng vieäc khaùc
nhau, maø ATP laø phaân töû raát thích hôïp cho vieäc vaän chuyeån naêng löôïng
töø quaù trình leân men naøy ñeán quaù trình leân men kia.
Mitochondria cuõng laø nôi maø teá baøo taän duïng oxy vaø caùc carbon
dioxide ñeå ñònh daïng vaø laøm trung gian cho moät soá chöùc naêng trao ñoåi
chaát, trong vieäc toàn tröõ caùc men ñeå giaûi quyeát caùc quaù trình trao ñoåi chaát
hydrocarbon trong voøng acid tricarboxylic vaø oxide phosphor.
Trong quaù trình saûn xuaát ATP, ñieän tích xuaát hieän töø söï trao ñoåi
chaát vaø vaän chuyeån qua moät heä thoáng men vaø protein ôû beân trong teá baøo
chaát. Noù coù nhieäm vuï vaän chuyeån caùc ñieän töû naøy vaø khai thaùc ñeå taïo ra
ATP töø ADP baèng quaù trình oxy hoùa phosphor. Taïi ñaây chaám döùt chuoãi
vaän chuyeån, oxy taùc duïng vôùi caùc ñieän töû nhö nhöõng chaát oxy hoùa vaø taïo
ra nöôùc.
Chaát ñoäc laø nguyeân nhaân gaây ra söï giaûm thieåu oxy trong maùu, noù
taùc duïng ñeán mitochondria trong töøng giai ñoaïn phuø hôïp vôùi ñoä ñaúng
ñieän. Söï phaù huûy caùc ñieän töû laøm giaûm ñi moät löôïng naêng löôïng caàn thieát
ñeå taïo ra phosphor cuûa ADP vaø ATP. Keát quaû laø noù laøm giaûm nhanh
choùng quaù trình taäp trung teá baøo ñeå taïo ATP, laøm teá baøo cheát.
Ñoäc chaát hoùa hoïc, ví duï CNH, kieàm cheá söï oxy hoùa teá baøo vaø laøm
giaùn ñoaïn vieäc ñieän hoùa caùc ñieän töû vaø caùc tieåu phaân töû carbon, maø ôû ñoù,
chuùng keát hôïp vôùi caùc phaân töû Hb töø daïng HbCO trong maùu, laøm giaûm
löôïng oxy.
Tuùi maøng noäi laø moät loaïi maøng teá baøo bao goàm: maøng trôn vaø
nhaên. Xung quanh tuùi maøng noäi goàm moät caùi tuùi deït keát noái vôùi ribosome
(maø noù toång hôïp protein). Tuùi maøng noäi coù chöùc naêng giaûm bôùt söùc caêng
vaø söï phaù huûy sinh ra trong quaù trình toång hôïp protein töø nhieãm saéc theå.
Tuùi trôn coù hình oáng noái keát maøng teá baøo vaø khoâng lieân keát vôùi
ribosome. Tuùi trôn laø moät lipid toång hôïp ôû ñieàu kieän bình thöôøng nhöng
khi coù chaát ñoäc xaâm nhieãm noù seõ khoâng hoaït ñoäng choáng laïi moät soá
thaønh phaàn hoùa hoïc ñoäc haïi. Tuùi trôn coù theå baûo veä khoâng gaây toån thöông
do caùc hoùa chaát ñoäc bò giöõ laïi.
Theå men naèm beân caïnh teá baøo chaát bao goàm hydrolytic, boä phaän
tieâu hoùa enzym hoaït ñoäng nhö teá baøo daï daøy. Chuùng coù theå saép xeáp theo

385
söï saép ñaët cuûa teá baøo vaø taùc ñoäng theo cô cheá teá baøo. Tuy nhieân, neáu theå
men trong teá baøo bò caùc hoùa chaát gaây haïi thì noù seõ laøm maát khaû naêng taïo
ra söï tieâu hoùa trong teá baøo nhôùt.
Moät vaøi tuùi chöùa nhieàu oxy hình traùi xoan ôû beân ngoaøi maøng men
vaø vaây quanh teá baøo chaát. Caùc chaát naøy cuõng chöùa men vaø coù khaû naêng
ngaên chaën moät soá hoùa chaát ñoäc taïo ra töø oxy nhö laø: H2O2, 2-ethylexyl,
phthatale (chaát nhöïa toång hôïp PVC), thuoác dieät coû, trichloroacetic acid
(moät chaát taïo ra töø nöôùc vaø chlorigration), moät con ñöôøng coù theå laøm gia
taêng teá baøo soáng. Quaù trình naøy ñöôïc bieát nhö laø söï sinh soâi cuûa moät soá
peroxisome. Trong maøng teá baøo, coù moät boä phaän gaén trong ñoù giuùp teá
baøo di chuyeån hoaëc laøm teá baøo hoaït ñoäng ñöôïc. Ñoù laø sôïi teá baøo xöông.
Microfilament laø loaïi hôïp chaát cao phaân töû cuûa glubolar actincapcible
thuùc ñaåy teá baøo di chuyeån. Microtubule laø moät saûn phaåm truøng hôïp cuûa
caùc tieåu phaân tubulin maø noù khaù quan troïng trong moái quan heä cuûa teá baøo
höõu cô vôùi teá baøo trôn cuõng nhö nhieãm saéc theå trong vieäc phaân chia teá
baøo. Microtubule laø moät trong nhöõng phaân töû thay ñoåi lieân tuïc vaø coù theå
truøng hôïp bôûi moät soá maãu khaùc nhau. Ví duï, khi teá baøo phaân chia thaønh
nhieàu phaàn thì caùc phaân töû naøy trong suoát nhö muõi giaùo vaø ñieàu khieån
vieäc di chuyeån cuûa nhieãm saéc theå, maø qua ñoù, noù saép xeáp sao cho teá baøo
phaân chia ñeå taïo ra moät cô theå hoaøn chænh. Moät vaøi chaát ñoäc coù theå taùc
ñoäng ñeán teá baøo xöông naøy.
Nhöõng thaønh phaàn höõu cô lôùn nhaát goïi laø nhaân. Noù lieân quan ñeán
vieäc löu tröõ, truyeàn thoâng vaø qui trình dieãn ra nhöõng thoâng tin di truyeàn caàn
thieát cho söï toång hôïp protein. Noù quyeát ñònh caáu truùc vaø chöùc naêng cuûa teá
baøo. Vì theá, nhaân ñieàu khieån haàu nhö toaøn boä hoaït ñoäng cuûa teá baøo.
Nhöõng hoaït ñoäng thoâng tin naøy ñöôïc kieåm soaùt trong nhieãm saéc theå
nhö DNA vaø cuõng ñöôïc xem nhö laø vieäc chuyeån chuaån. Moät gen laø moät
chuoãi lieân tieáp cuûa DNA, chöùa ñöïng ñuû thoâng tin ñeå giaûi maõ moät protein
chính xaùc. DNA cuûa ngöôøi chöùa hôn moät traêm ngaøn gen ñaëc tröng cho
töøng maûng cuûa phaân töû DNA maø noù maõ hoùa cho töøng phaàn rieâng bieät cuûa
thoâng tin.
Phaân töû DNA, goàm moät chuoãi nucleotide daøi vaø heïp laø moät chaát keát
dính cô baûn, bao goàm Cu vaø phosphate höõu cô. Hai sôïi dính naøy taïo thaønh
ñöôøng xoaén oác. Hai sôïi naøy ñöôïc noái keát bôûi nhöõng acid nucleic cô baûn
vaø taïo ra moät ñöôøng keû doïc treân ñoù. Cô theå ñaàu tieân laø moät toå chöùc boå
386
sung noái keát thaønh heä thoáng theo yeâu caàu moät xu höôùng naøo ñoù vaø theo
töøng tröôøng hôïp cuï theå theo ñònh luaät Watson-Crick (nhöõng ngöôøi tìm
thaáy chi tieát caáu truùc DNA), söï saép xeáp beân trong cô theå theo ba loaïi
thoâng tin ñöôïc taïo bôûi 20 loaïi aminoacid.
Ñeå chöùa ñöïng ñöôïc thoâng tin thì DNA phaûi coù toå chöùc cao. DNA
ñöôïc taïo töø nhöõng protein daïng caàu xoaén traûi daøi phöùc taïp goïi laø nhieãm
saéc theå chính. DNA ôû daïng xoaén coù daïng xoaén baäc cao hôn ôû caáu truùc
khaùc. Cuoái cuøng DNA ñöôïc goùi troïn trong nhieãm saéc theå ôû nhöõng chuoãi
rieâng bieät vaø ôû hình daïng ñaëc tính khaùc nhau.
Teá baøo phaân chia theo daïng voøng, coù chu kyø vaø theo töøng giai ñoaïn.
Voøng teá baøo goàm boán giai ñoaïn: GO (nhöõng teá baøo trong giai ñoaïn naøy coù
theå giöõ laïi vaø hoaït ñoäng trong chu kyø cuûa teá baøo; G1 laø giai ñoaïn caàn thieát
cuûa nhöõng teá baøo ñeå chuaån bò cho chu kyø cuûa söï toång hôïp DNA; G2 laø giai
ñoaïn caàn thieát ñeå teá baøo chuaån bò giai ñoaïn sau cuûa söï toång hôïp DNA, bao
goàm vieäc ñoïc vaø söûa chöõa nhöõng toång hôïp môùi DNA; giai ñoaïn M, moät
giai ñoaïn ngaén khoaûng moät giôø, bao goàm vieäc phaân loaïi vaø tieáp tuïc phaân
chia teá baøo tieáp theo. Ngöôøi ta cho raèng, trong giai ñoaïn naøy, moãi nhieãm
saéc theå trôû thaønh nôi sao cheùp cô baûn vaø ôû ñoù coù xaûy ra phaûn öùng nheï. Söï
taùc ñoäng cuûa moät soá hoùa chaát ñoäâc haïi seõ phaù huûy DNA töø teá baøo meï cho
ñeán teá baøo con trong moãi giai ñoaïn cuûa chu kyø sinh saûn teá baøo.
DNA toång hôïp vaø DNA sao cheùp laø hai caáu truùc trung gian trong
suoát quaù trình töï nhaân ñoâi cuûa caùc xoaén keùp. Moãi moät chuoãi DNA laø moät
sôïi hoaøn chænh cuûa caáu truùc cô baûn trong quaù trình toång hôïp.
Taát nhieân laø nhöõng chaát hoùa hoïc coù theå laøm toån haïi ñeán DNA. Ñieàu
naøy ñöôïc xem nhö moät chaát ñoäc di truyeàn vaø choáng laïi DNA. DNA bò haïi
coù theå taïo ra bieán ñoåi cuûa moät nhoùm gen vaø coù theå laøm cheát teá baøo hoaëc
taïo ra teá baøo ung thö. Söï taùc ñoäng cuûa chaát ñoäc seõ döøng laïi khi noù taïo
thaønh moät chaát gaây ñoät bieán phöùc taïp.
Söï ñoät bieán gen laø moät nguy haïi trong phaân töû DNA, bao goàm moät
soá chaát hoøa tan vaø moät chaát bieán ñoåi cô baûn, noù phaù vôõ caáu truùc cuûa
nhieãm saéc theå baèng caùch thay ñoåi vaät lieäu di truyeàn.
Söï khaùc nhau cuûa caùc DNA laø do söï sai leäch thoâng tin di truyeàn
trong nhaân. Nhöõng yeâu caàu chính laø vieäc söûa laïi nhöõng DNA di chuyeån töï
do baát kyø naøo ñoù tröôùc khi baét ñaàu vieäc khaéc phuïc sao cheùp.

387
 Nhöõng DNA khoâng kòp söûa chöõa seõ trôû thaønh coá ñònh ngay thôøi gian
ñoù vaø noù seõ trôû thaønh chaát gaây ñoät bieán trong söï phaân chia teá baøo. Noù coù
theå ñöôïc nhaän ra chaäm hôn vaø nhö laø söï bieán ñoåi coù keá thöøa caáu truùc vaø
chöùc naêng cuûa protein. Caùc ñoäc chaát coù theå sinh theâm nhöõng DNA coá
ñònh, trôû thaønh ñoät bieán.
Nhieàu ñoäc toá duy trì taùc haïi gaây thöông toån cuûa noù trong teá baøo
baèng söï nhaân ñoâi hoaëc trong söï trao ñoåi chaát vôùi teá baøo. Moät soá chaát coù
theå giöõ laïi hoaëc toång hôïp laïi caùc caáu truùc teá baøo ôû nhöõng vò trí xaùc ñònh
ñeå ñònh daïng. Coù nhieàu caùch giöõ laïi nhöõng DNA khoâng söûa chöõa ñöôïc
trong chaát dinh döôõng cô baûn.
Nhöõng lôùp khaùc nhau cuûa caùc chaát hoùa hoïc seõ taùc ñoäng ñeán haït
nhaân bao goàm: chaát khoaùng chuyeån hoùa, nhaân ñoâi DNA, kích thích caûn
trôû ngaên chaën quaù trình cuûa DNA.
Chaát khoaùng chuyeån hoùa (e.g methotexate, 5-fluorouracil) ngaên
chaën vieäc taïo ra nhöõng thoâng baùo, tieân ñoaùn yeâu caàu cho vieäc toång hôïp
DNA bôûi vieäc thay ñoåi höôùng cuûa nucleotide.
Moät teá baøo bình thöôøng laø muïc ñích taán coâng cuûa chaát ñoäc hoùa hoïc
trong quaù trình chuyeån hoùa, bao goàm toång hôïp protein töø nhöõng phaân töû
cô baûn tröôùc. Quaù trình chuyeån hoùa phaân töû coù theå bò laøm suy yeáu, gaây
trôû ngaïi bôûi vieäc saûn xuaát naêng löôïng, ngaên chaën moät soá men xuùc taùc
hoaëc ngaên chaën söï hôïp thaønh cuûa caùc phaân töû trong quaù trình toång hôïp.
Quaù trình toång hôïp nhöõng thoâng tin chöùa ñöïng trong DNA bao goàm
hai giai ñoaïn: söï sao cheùp ôû giai ñoaïn haït nhaân, moät phaàn thoâng tin ñöôïc
truyeàn ñaït ñeán nôi tieáp nhaän RNA (mRNA). Giai doaïn chuyeån tieáp laø giai
ñoaïn maøng teá baøo, nôi maø thoâng tin ñöôïc chuyeån sang loaïi khaùc cuûa
RNA (tRNA), nhöõng thoâng tin cuûa acid amin taïo ra nhieãm saéc theå.
Trong phaàn chi tieát, moät chuoãi enzyme sao cheùp moät antisense vaø
khoù hoaøn thaønh cuûa DNA. Moät soá gen nhö laø söï caûn trôû cuûa mRNA vaø
hoaït ñoäng naøy nhö moät ñaëc tröng cuûa thoâng tin di truyeàn töø nhaân ñeán
maøng teá baøo. Trong maøng teá baøo coù ñöôøng daãn ñeán nôi chöùa thoâng tin,
maø ôû ñoù coù moät trong 20 acid amin, chuùng ra khoûi nhieãm saéc theå baèng
caùch laøm cho caùc phaân töû thích nghi (tRNA), trong quaù trình daãn truyeàn
naøy, caùc acid amin seõ sinh ra nhieàu taäp hôïp, daãn ñeán söï phaùt trieån cuûa
chuoãi polipeptide vaø protein cuoái cuøng.

388
 Ricin, laø moät loaïi haït gioáng caây buïi ñöôïc phaân boá roäng raõi duøng
laøm trang trí, coù muøi hoâi nhö muøi daàu ñaäu laø moät ví duï veà moät chaát hoùa
hoïc ñoäc haïi gaây trôû ngaïi cho quaù trình toång hôïp protein. Moät phaân töû ricin
laø moät protein heterodineric goàm hai ñôn phaân, moät chuoãi men A vaø moät
chuoãi peptide B. Caû hai ñeàu taïo bôûi moät loaïi thuoác tröø saâu chuoãi enzyme
A cuûa ricin, laø moät loaïi ngaên caûn nhieãm saéc theå, nhöng khoâng theå qua
ñöôïc maøng teá baøo. Chuoãi peptide B laø loaïi khoâng ñoäc (N-
acetylglactosmic), laø loaïi chaát chöùa photpho coù theå taùc duïng vôùi
galactoside trong maøng teá baøo chaát cuûa phaân töû protein. Ñieàu naøy aûnh
höôûng ñeán söï qua laïi giöõa caùc chuoãi hydrocarbon trong maøng teá baøo chaát.
Chuoãi peptide B ñöôïc xem laø phaân töû ricin khi vaøo trong teá baøo vaø thuùc
ñaåy söï di chuyeån cuûa chaát ñoäc trong chuoãi A ñeán caáu truùc nhieãm saéc theå
trong nhaân. Chuoãi enzyme A taùc ñoäng ñeán caáu truùc nhieãm saéc theå vaø
khoâng theå taïo ra teá baøo trong quaù trình toångï hôïp protein, vì vaäy seõ cheát.
Oxy hoùa laø moät kieåu gaây toån thöông ñaëc bieät ngay ôû caáp ñoä teá baøo.
Nguyeân nhaân cuûa vieäc taïo ra caùc phaân töû töï do (caùc gen töï do) laø caùc
phaân töû naøy khoâng kòp söûa chöõa quay trôû laïi taùc duïng. Trong soá ñoù quan
troïng nhaát laø: superoxidin, hidroxide, oxygen vaø lipit perodides.
Moät soá men cuûa teá baøo bò moät soá chaát oxy hoùa taùc duïng, bao goàm
glutathione perosdaxem, catalase, peroxidse vaø oxy hoùa trong noäi baøo
nhö laø vitamin A, C vaø E.
Moät ñieåm quan troïng cuûa söï taùc ñoäng oxy hoùa laø noù lan truyeàn
baèng nhöõng chu trình. Hoùa chaát ñoù coù theå giöõ laïi laøm bieán ñoåi töø cô theå
naøy ñeán cô theå khaùc. Moät quaù trình oxy hoùa mang laïi keát quaû laø vieäc ñònh
daïng taùc ñoäng cuûa doøng oxy. Söï duy trì lieân tieáp caùc giai ñoaïn töï do naøy
thoâng qua voøng oxy hoùa seõ laøm giaûm traïng thaùi kích thích vaø daãn ñeán taùc
haïi ñoái vôùi DNA, protein hoaëc lipid.
9.4. MIEÃN DÒCH CUÛA THÖÏC VAÄT VÔÙI ÑOÄC CHAÁT, ÑOÄC TOÁ
9.4.1. Ñònh nghóa
Mieãn dòch (immunize) laø ñaëc tính choáng laïi beänh taät cuûa cô theå sinh
vaät. Phaûn öùng töï veä cuûa cô theå thöïc vaät ñoái vôùi chaát ñoäc cuûa vi sinh vaät
(VSV) moät phaàn nhôø vaøo cô cheá mieãn dòch. Ñaëc tính naøy hoaøn toaøn gioáng
nhö ñoäng vaät.
Coù hai loaïi mieãn dòch:

389
 - Mieãn dòch töï nhieân: laø tính chaát choáng nhieãm truøng, tính khaùng
beänh cuûa cô theå; tính chaát naøy ñöôïc di truyeàn töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc.
- Mieãn dòch nhaân taïo: laø ñaëc tính cuûa cô theå coù ñöôïc tính khaùng
beänh laây nhieãm töø sinh vaät gaây beänh do choïn loïc nhaân taïo hay nhôø aûnh
höôûng cuûa nhöõng ñieàu kieän caây troàng, döôùi taùc ñoäng cuûa con ngöôøi.
9.4.2. Mieãn dòch töï nhieân (MDTN)
MDTN theå hieän döôùi nhieàu daïng, coù theå do caùc nhaân toá vaø moâ baøo,
cuõng coù theå do thaønh phaàn hoùa hoïc beân trong thöïc baøo. Nhìn beà ngoaøi,
loaïi mieãn dòch naøy coù veû thuï ñoäng, nhöng thöïc chaát noù chöùa ñöïng caû moät
quaù trình hoaït ñoäng soáng tích cöïc cuûa sinh vaät.
a) AÛnh höôûng cuûa nhaân toá vaø moâ baøo ñeán theå hieän mieãn dòch
Do khaû naêng thöïc vaät choáng laïi xaâm nhieãm cuûa caùc VSV khoâng
gioáng nhau neân mieãn dòch sinh ra döôùi taùc ñoäng cuûa nhaân toá giaûi phaãu vaø
moâ baøo coù theå coù nhieàu daïng. Taàng cutin bieåu bì, lôùp saùp, moâ baàn, khí
khoång, lôùp loâng, ñaëc ñieåm nôû hoa cuûa caây vaø caùc nhaân toá giaûi phaãu moâ
baøo khaùc ñeå giuùp cho caây phoøng choáng kyù sinh. Mieãn dòch ñöôïc taïo ra
nhôø thaønh phaàn hoùa hoïc ôû trong caây thöôøng ñöôïc goïi laø mieãn dòch sinh lyù.
Montemartini (1918) ñaõ caét cuû khoai taây laøm ñoâi, sau ñoù moät nöûa
ñöôïc gieo baøo töû penicillium glaucum vaø ñaët trong bình aám. Sau ba ngaøy
quan saùt, nöûa cuû ñaõ xöû lyù baøo töû coù nhieàu saéc toá hôn vaø teá baøo phaân
ñoaïn; keát quaû laø moâ baàn ñöôïc taïo ra nhieàu hôn roõ reät so vôùi ñoái chöùng.
Ñieàu ñoù cho thaáy raèng, moïc seïo cuûa moâ vaø hình thaønh chöôùng ngaïi vaät
cô giôùi ñoâi khi coù theå tieán haønh khoâng chæ laø phaûn öùng cuûa chính baûn thaân
caây ñoái vôùi chaán thöông, maø coøn laø phaûn öùng töï veä cuûa caây choáng laïi VSV
vaø caùc chaát ñoäc hoùa hoïc do chuùng tieát ra, caùc chaát naøy taùc ñoäng töông hoã vôùi
caùc chaát hoùa hoïc cuûa thöïc vaät.
Mieãn dòch giaûi phaãu raát ña daïng, phuï thuoäc vaøo caùc ñaëc ñieåm vaø
khaû naêng thích nghi cuûa thöïc vaät. Tuyeán phoøng veä cuûa thöïc vaät tröôùc tieân
laø bieåu bì vaø taàng cutin. Trong moät soá tröôøng hôïp, caû naám khoâng gaây
beänh cuõng coù theå xaâm nhieãm qua nhöõng choã bò maát cutin. Nobecour
(1923) phaùt hieän raèng, penicillium glaucum khoâng theå xaâm nhaäp qua taàng
cutin cuûa quaû caø chua, nhöng neáu treân quaû chæ coù nhöõng veát nöùt nhoû xíu
thì naám ñaõ coù theå xaâm nhaäp qua moâ quaû vaø nhanh choùng phaù huûy noù.
Naám botrytis cinerea ñoâi khi xaâm nhaäp qua taàng cutin, ñoàng thôøi tieát ra

390
men vaø chaát ñoäc dieät caây. Taùc ñoäng laøm phaân huûy moâ caây chæ theå hieän
trong tröôøng hôïp, neáu treân taàng cutin thöïc vaät coù caùc veát nöùt raïn.
Taàng moâ baàn coøn caûn trôû söï xaâm nhaäp cuûa kí sinh maïnh hôn caû cutin.
Theo Gersh (1984), tính choáng beänh cuûa caùc gioáng caây luùa mì ñoái vôùi
puccinia graministritia phuï thuoäc vaøo soá löôïng loâng treân phieán laù, caáu taïo
cuûa haäu moâ, soá löôïng cuûa khí khoång vaø caû chuyeån ñoäng cuûa teá baøo khí
khoång. Theo quan saùt cuûa nhaø khoa hoïc, caùc teá baøo naøy coù theå phaûn öùng vôùi
kích thích beân ngoaøi vaø caûn trôû söï xaâm nhaäp cuûa caùc oáng maàm kí sinh.
Mc. Lean (1921) xaùc ñònh raèng, xanthin, citrin khoâng theå xaâm nhaäp
vaøo moâ laù caây quyùt, vì ñaëc ñieåm caáu taïo teá baøo ñoùng khí khoång cuûa quaû quyùt
heïp hôn quaû chanh; do ñoù nöôùc vaø vi khuaån gaây beänh ít xaâm nhaäp vaøo.
- Moät soá nhaø nghieân cöùu (Brefeld, Ghekko, Gennoich) chuù yù ñeán
ñaëc ñieåm nôû hoa. Ví duï: luùa mì coù maây hoa daøi, nôû hoa aån neân ít bò beänh
phaán ñen.
- Schaffnit (1978) cho raèng, caùc chaát hoùa hoïc coù yù nghóa lôùn trong
mieãn dòch. OÂng thaáy ñaëc tính cuûa caây khoâng maãn caûm ñoái vôùi fussarium
phuï thuoäc vaøo löôïng silic dioxit chöùa trong voû teá baøo. Tính chaát beänh cuûa
caây luùa mì vôùi gibberella sau binetti phuï thuoäc vaøo chaát pectine chöùa
trong vaùch teá baøo.
Caây bao giôø cuõng phaûn öùng vôùi moïi kích thích (caét cheùm, raùch
nöùt…) vaø noù töï haøn gaén veát thöông. Ñieàu ñoù coù nghóa laø, teá baøo cuûa moâ bò
thöông taêng cöôøng phaân chia vaø seõ taïo neân moät moâ töï veä naøo ñoù.
Nhö vaäy, caây coù haøng loaït boä phaän mang chaát caáu taïo beà ngoaøi:
taàng cutin, caùc khí khoång, loâng. Chuùng ta cuõng thaáy raèng, mieãn dòch coù
theå taïo ra do nhöõng bieán ñoåi giaûi phaãu cuûa noù, ñöôïc hình thaønh do caùc
hoaït ñoäng tích cöïc cuûa chính baûn thaân caây, hoaëc do aûnh höôûng cuûa
hormone hay cuûa caùc chaát do VSV tieát ra. Nhöõng bieán ñoåi ñoù coù theå döôùi
daïng taêng cöôøng caáu taïo moâ baàn, taàng theå chai, tinh theå, taêng sinh saûn
caùc loaïi moâ vaø caùc phaûn öùng khaùc cuûa caây. Ngoaøi ra, nhöõng phaûn öùng
mang tính chaát giaûi phaãu moâ baøo naøy coù theå tích cöïc hôn nöõa, ví duï nhö
söï hoøa tan caùc VSV baèng nhaân teá baøo cuûa moät soá caây. Trong tröôøng hôïp
ñoù, mieãn dòch baåm sinh coù theå daàn daàn chuyeån töø mieãn dòch giaûi phaãu
ñôn thuaàn sang mieãn dòch sinh lyù, coù lieân quan ñeán hoaït ñoäng tích cöïc

391
cuûa caây vôùi vieäc taïo thaønh nhöõng chaát kích thích moâ caây hoaëc ñoâi khi caûn
trôû söï phaùt trieån cuûa taùc nhaân gaây beänh.
b) Mieãn dòch taïo neân do caùc chaát hoùa hoïc cuûa caây
Nhö ñaõ bieát, trong mieãn dòch dòch theå cuûa ñoäng vaät, vai troø chính laø
khaùng theå do cô theå sinh ra trong quaù trình ñaáu tranh vôùi VSV ñaõ xaâm
nhaäp (chaát choáng ñoäc, chaát ngöng keát, chaát tieâu teá baøo…).
- Theo Massee, mieãn dòch cuûa caây phuï thuoäc vaøo söï coù maët cuûa caùc
chaát taùc ñoäng höôùng hoùa aâm hay döông ñoái vôùi caùc naám. Ví duï, söï coù maët
cuûa acid malic trong quaû taùo xanh vaø acid oxalic trong quaû caø chua xanh
laø nhaân toá caûn trôû naám botrytis cinerea gaây beänh cho caùc quaû ñoù. Khi caùc
quaû ñoù chín, haøm löôïng axid malic giaûm, haøm löôïng ñöôøng taêng vaø chuùng
trôû neân maãn caûm ñoái vôùi loaïi naám naøy.
- Vaøo ñaàu theá kæ, Comes ñaõ ñeà xöôùng moät lyù thuyeát, maø theo ñoù,
vai troø chính trong mieãn dòch thöïc vaät thuoäc veà caùc acid höõu cô vaø chaát
tannin coù trong teá baøo thöïc vaät cuõng nhö caùc saéc toá anthocyathus. Trong
khi ñöa nhieàu daãn chöùng ñeå baûo veä hoïc thuyeát cuûa mình, Comes ñaõ phaùt
bieåu raèng: “acid tannic taùc ñoäng chuû yeáu ñoái vôùi naám vaø vi khuaån coøn
acid malic laø heä phoøng veä choáng coân truøng”.
- Theo yù kieán cuûa nhieàu nhaø quan saùt, tính choáng chòu cuûa cuû haønh
ñoái vôùi naám gaây beänh (colletotrichum circineum) laø do cuû haønh coù chöùa
ñoäc löïc ñoái vôùi naám.
c) YÙ nghóa cuûa chaát phitonxit ñoái vôùi mieãn dòch thöïc vaät
Caùc nhaø khoa hoïc cho raèng, haønh vaø toûi coù chöùa moät haøm löôïng caùc
chaát coù hieäu löïc dieät khuaån cao vaø hoï goïi chaát ñoù laø phitonxit. Phitonxit
coù hieäu löïc dieät truøng ñoái vôùi nhieàu loaïi vi khuaån, chuû yeáu laø trong y hoïc:
streptococcus, E. coli, vi khuaån ho lao vaø caùc nguyeân sinh vaät.
Oxborn (1943), ñaõ khaûo nghieäm tính choáng beänh cuûa 2300 loaïi caây
thuoäc 166 hoï ñoái vôùi caàu khuaån vaø E. coli ñaõ phaùt hieän ñöôïc 63 loaøi
thuoäc 28 hoï, chöùa caùc chaát ngaên caûn sinh tröôûng cuûa caû hai loaïi vi khuaån.
Caùc chaát naøy phaân boá roäng khaép trong caây. Moät soá caây ñoäc vaø gaây nguû
nhö: atropa, aigitalis, autara hoaøn toaøn khoâng mang tính dieät khuaån.
Do taàm quan troïng cuûa vieäc söû duïng phitonxit choáng beänh vi khuaån, caùc
nghieân cöùu phaân laäp chaát dieät khuaån töø caây ñöôïc tieán haønh thöôøng xuyeân.

392
 Trong töï nhieân nhieàu loaïi caây nhaän ñöôïc khaùng sinh töø ñaát, do ñoù,
coù tính choáng chòu ñoái vôùi nhieàu VSV gaây beänh.
d) YÙ nghóa cuûa aùp suaát thaåm thaáu vaø söï tröông cuûa teá baøo caây ñoái
vôùi mieãn dòch
Moät soá nhaø khoa hoïc cho raèng, aùp suaát thaåm thaáu cao trong teá baøo
caây kyù chuû laø nhaân toá taïo neân tính choáng beänh cuûa caây.
Rivera, nhaø nghieân cöùu ngöôøi YÙ, cho raèng söùc tröông cuûa teá baøo kyù
chuû coù yù nghóa lôùn trong vieäc bò nhieãm beänh, söùc tröông bò giaûm laøm taêng
möùc ñoä nhieãm beänh cuûa caây.
9.4.3. Mieãn dòch taïo ñöôïc (MDTÑ)
MDTÑ laø tính khoâng bò nhieãm cuûa caây ñoái vôùi beänh do taùc ñoäng
cuûa nhaân toá beân ngoaøi. Nhaân toá beân ngoaøi coù theå laø VSV gaây beänh vaø
caùc saûn phaåm cuûa hoaït ñoäng soáng cuûa chuùng; coù theå laø aûnh höôûng cuûa
ñieàu kieän sinh soáng: dinh döôõng, nhieät ñoä, aåm ñoä, chieáu saùng, söï thoâng
khí vaø toång soá nhaân toá khaùc. Taát caû nhöõng ñieàu kieän naøy ñeàu aûnh höôûng
ñeán tính choáng beänh cuûa caây. Do aûnh höôûng cuûa taát caû caùc nhaân toá ñoù,
caây thay ñoåi ñöôïc nhöõng baûn chaát cuûa noù vaø taïo ñöôïc nhöõng ñaëc ñieåm
giaûi phaãu hay sinh lyù, giuùp noù choáng laïi caùc VSV xung quanh vaø di
truyeàn cho ñôøi sau.
YÙ nghóa cuûa dinh döôõng ñaày ñuû vaø söï cuûng coá tính choáng chòu cuûa
cô theå thöïc vaät ñoái vôùi beänh raát quan troïng. Tính choáng beänh cuûa caây coøn
phuï thuoäc vaøo nguyeân toá hoaëc dinh döôõng phöùc hôïp caùc chaát khoaùng
(kali, laân vaø ñaïm).
Ngaøy nay, ngöôøi ta cho bieát raèng, trong thöïc vaät coù tuaàn hoaøn dòch,
duø ñoâi khi khoâng dieãn ra trong nhöõng oáng daãn khí. Trong moät soá tröôøng
hôïp, quaù trình tuaàn hoaøn naøy tieán haønh maïnh meõ ñeán noãi coù theå tieâm vaøo
caây caùc dung dòch muoái hoaëc moät chaát dinh döôõng.
Caùc phöông phaùp dinh döôõng reã thöïc vaät ñöôïc hai nhaø baùc hoïc
ngöôøi Nga I.Seâvörep vaø Moâcrôgieski ñöa ra ñaàu tieân. Hoï ñaõ lôïi duïng caùi
goïi laø aùp suaát aâm trong thöïc vaät do söï thoaùt hôi nöôùc qua laù, nhaát laø trong
nhöõng ngaøy noùng.
Sau naøy, nhieàu nhaø nghieân cöùu ñaõ xaây döïng caùc phöông phaùp dinh
döôõng ngoaøi reã ñeå ñöa vaøo caùc chaát ñoäc choáng coân truøng coù haïi. Moïi lónh

393
vöïc dinh döôõng ngoaøi reã vôùi muïc ñích döôõng beänh ñöôïc goïi laø phöông
phaùp noäi khoa thöïc vaät.
Veà quan ñieåm cuûa Beâham caàn chuù yù raèng, caùc boä phaän cuûa thöïc vaät
khoâng phaûi mang tính chaát ñoäc laäp vôùi nhau. Hieän nay ñaõ chöùng minh
ñöôïc raèng, caùc caây ñaäu coù theå ñaõ söû duïng ñaïm ñoàng hoùa caùc boä phaän caây
ngay caû khi caùc haït ñang chín. Ñieàu naøy coù theå thöïc hieän trong tröôøng
hôïp neáu caùc quaù trình hoøa tan vi khuaån trong noát saàn vaø ñoàng hoùa caùc saûn
phaåm hoøa tan trong caây ñöôïc tieán haønh nhòp nhaøng trong toaøn boä cô theå
chöù khoâng phaûi trong caùc hoaït ñoäng phaân taùn. Töø ñoù cho thaáy raèng, thöïc
vaät ñaõ coù phaûn öùng laïi ñoái vôùi söï taán coâng cuûa kí sinh. Theo phaùt bieåu
cuûa E. Xmit: “thöïc vaät ñaõ tieán haønh moät soá möu toan nhaèm toáng coå vò
khaùch khoâng môøi maø ñeán ra khoûi nhaø, daãu söùc löïc bò teâ lieät vaø bò chinh
phuïc cuõng nhö ngay töø luùc beänh baét ñaàu phaùt trieån”.
* Söï toàn taïi khaùng theå trong caây
Nhieàu nhaø khoa hoïc cho raèng trong caây cuõng hình thaønh khaùng theå
nhö trong cô theå ñoäng vaät. Khaùng theå bao goàm caùc chaát choáng ñoäc coù
hieäu löïc dieät khuaån, laøm ngöng keát caùc vi khuaån laïi vôùi nhau hoaëc keát
tuûa chuùng laïi.
Theo Wagner (1915), dòch laáy töø caây khoai taây, cuû caûi ñöôøng,
sempervivum, sinapis vaø brassica coù ñaëc tính ngöng keát vaø dieät truøng ñoái
vôùi BAC. vulagatus, BAC. putidum vaø B. asterosporus. Berridge (1929)
tìm thaáy trong dòch khoai taây coù chaát gaây phaûn öùng ngöng keát vôùi E. coli,
B. tumefaciens, PS. fluorescens, X. malvacerum vaø PS. Py-ocyanea. Nhieàu
nhaø nghieân cöùu khaùc cuõng phaùt hieän trong dòch eùp cuûa caây coù caùc chaát
ngöng keát vaø keát tuûa moät soá vi khuaån (thöông haøn, ho lao).
Chuùng ta xeùt moät tröôøng hôïp nöõa coù yù nghóa khoâng keùm phaàn quan
troïng trong vieäc nghieân cöùu khaùng theå, maø haàu nhö chöa ñöôïc chuù yù tôùi.
Vaán ñeà laø, trong ña soá tröôøng hôïp ngöôøi ta tìm khaùng theå trong dòch eùp
cuûa caây töông töï vôùi huyeát thanh cuûa maùu ñoäng vaät. Nhöng huyeát thanh
cuûa maùu laø moät chaát loûng töï nhieân hôn, trong ñoù tieát ra caùc chaát do teá baøo
sinh ra, coøn dòch eùp cuûa thöïc vaät laïi laø hoãn hôïp caùc chaát khaùc nhau, nhö
laø nhöõng saûn phaåm cuûa caùc teá baøo bò phaân huûy moät caùch nhaân taïo. Trong
dòch caây beänh chöùa ñöïng caû kyù sinh nghóa laø caû naám vaø vi khuaån dòch tieát
ra töø chuùng. Roõ raøng laø trong tröôøng hôïp sau, caùc khaùng theå hình thaønh
ñöôïc trong thöïc vaät, seõ raát coù theå deã daøng tham gia vaøo trong phaûn öùng
394
(ngöng keát, keát tuûa…) vaø bò haáp thuï tröôùc luùc dòch ñöôïc loïc saïch khoûi
VSV. Coøn taùch khaùng theå khoûi caùc khaùng nguyeân hoøa tan cuûa nhöõng
VSV ñoù trong caùc ñieàu kieän nhö vaäy haàu nhö khoâng thöïc hieän ñöôïc.
9.5. CAÙC KIEÅU SINH THAÙI THÖÏC VAÄT CHÒU ÑÖÔÏC ÑOÄC CHAÁT
KIM LOAÏI NAËNG
Coù nhöõng thöïc vaät soáng treân nhöõng vuøng bò oâ nhieãm caùc nguyeân toá
ñoäc töø chaát thaûi khai thaùc moû hay caùc nguoàn khaùc, bieåu hieän tính thích
nghi kieåu sinh thaùi chòu ñöïng kim loaïi. Caùc caù theå thích nghi ñöôïc coù theå
soáng soùt vaø taêng tröôûng trong moâi tröôøng nhieãm ñoäc kim loaïi. Caùc caù theå
khoâng thích nghi ñöôïc nhanh choùng bò aûnh höôûng bôûi chaát ñoäc. Ngöôïc laïi,
caùc kieåu sinh thaùi chòu ñöôïc kim loaïi thöôøng laø keùm caïnh tranh vaø chuùng
laø nhöõng thaønh phaàn hieám hoi cuûa thöïc vaät vuøng coù ñoäc chaát kim loaïi.
Nhieàu nghieân cöùu cho thaáy, caùc caây rieâng bieät coù gen caên baûn chòu
ñöôïc caùc kim loaïi ñoäc coù theå toàn taïi ôû moät taàn soá nhoû (< 1%) trong töï
nhieân (Hutchinson, 1980). Do coù söï taùi xuaát hieän khaû naêng chòu ñöïng
trong quaàn theå, caùc kieåu di truyeàn chòu ñöôïc ñoäc chaát coù theå taêng nhanh
khi tieáp xuùc vôùi caùc chaát ñoäc do con ngöôøi gaây neân (Bradshaw, 1977).
Xin laáy moät ví duï nöôùc ngoaøi ñeå chöùng minh: ôû Sudbury Ontario
(Canada), coù söï môû roäng vaø taêng ñoä oâ nhieãm kim loaïi trong ñaát. OÂ nhieãm
ñaëc bieät nghieâm troïng laø ñoàng vaø nickel töø caùc hoaït ñoäng khai thaùc moû
vaø naáu kim loaïi. Theâm nöõa, haøm löôïng lôùn cuûa nhoâm trong ñaát laø keát quaû
cuûa söï acid hoùa ñaát. Cox vaø Hutchinson (1980) gieo haït gioáng caây
deschampsia caespitosa ôû nhöõng vuøng ñaát nhieãm kim loaïi laáy gaàn loø naáu kim
loaïi (122 ppm Ni, 89 ppm Cu, pH 3,5) vaø gaàn caùc lôùp nung cuõ (2900 ppm Ni,
867 ppm Cu, pH 3,0). Caùc caây con ôû vuøng ñaát khoâng oâ nhieãm soáng soùt vôùi tæ leä
46% treân ñaát loø naáu chaûy vaø 2,6% treân ñaát nung cuõ so vôùi tæ leä treân ñaát loø naáu
kim loaïi 94% vaø 14% töông öùng. Nhöõng thoâng tin ôû treân ñaõ ñöa ra giaû thieát veà
hieän töôïng kyø laï cuûa caây deschampsi caespia tosa ôû Sudbury: haït gioáng töø
nhöõng quaàn theå khaùc nhau coù moät soá khaû naêng rieâng bieät chòu ñöïng ñöôïc acid
vaø kim loaïi ñöôïc vaän chuyeån töø nhöõng loø naáu kim loaïi ôû laân caän Sudbury cuøng
vôùi than. Caùc caù theå chòu ñöôïc kim loaïi roõ raøng ñöôïc choïn löïa taïi nhöõng vuøng
nhieãm naëng kim loaïi caïnh Sudbury vaø khaû naêng chòu ñöïng trôû neân phoå bieán
trong quaàn theå ñoù.

395
 Cox vaø Hutchinson (1979, 1980), ñaõ so saùnh söùc chòu ñöïng kim loaïi
cuûa nhöõng caây baèng haït moïc ôû caïnh Sudbury vôùi nhöõng caây moïc ôû vuøng
khoâng bò oâ nhieãm. Quaàn theå ôû Sudbury roõ raøng chòu ñöïng nickel gioûi hôn
ñoàng. Ñaây laø hai kim loaïi quan troïng nhaát trong moâi tröôøng ñaát cuûa caây,
hieän dieän vôùi haøm löôïng trung bình 423 ppm Ni vaø 359 ppm Cu so vôùi 22
ppm Ni vaø 19 ppm Cu taïi khu ñaát bình thöôøng. Quaàn theå gaàn loø nung kim
loaïi cuõng chòu ñöïng khaù vôùi nhoâm. Ñieàu naøy ñöôïc giaûi thích do tính acid
töï nhieân cuûa ñaát gaàn loø naáu kim loaïi (pH 3,5 – 3,9, so vôùi pH 6,8 – 7,2 taïi
vuøng thoâng thöôøng); keát hôïp vôùi ñaëc tính tan cuûa nhoâm töùc laø ñoäc tính seõ
taêng trong ñaát acid (Freedman vaø Hutchinson, 1986). Moät khaûo saùt cho
thaáy caùc daáu hieäu thoáng keâ cuûa khaû naêng chòu ñöïng chì vaø keõm taêng leân
do caùc quaàn theå gaàn caùc loø naáu khoâng môû roäng, maëc duø ñaát maø chuùng
moïc khoâng bò oâ nhieãm bôûi caùc kim loaïi aáy. Ñieàu naøy cho thaáy, khaû naêng
chòu ñöïng kim loaïi coù theå laø do cô cheá sinh lyù thích öùng roäng chòu ñöïng
nhieàu kim loaïi cuûa loaøi deschampsia caespitosa.
9.6. SÖÏ XAÂM NHAÄP CUÛA ÑOÄC CHAÁT, ÑOÄC TOÁ VAØO CÔ THEÅ
SINH VAÄT
Ñoäc chaát vaø ñoäc toá (ÑCÑT) xaâm nhaäp vaøo cô theå sinh vaät töø raát
nhieàu con ñöôøng khaùc nhau vaø tuøy thuoäc vaøo töøng nhoùm loaøi sinh vaät.
9.6.1. Ñoái vôùi thöïc vaät
ÑCÑT coù theå xaâm nhaäp baèng caùch thuï ñoäng hay chuû ñoäng, ñieàu
naøy coù nghóa laø thöïc vaät chòu aûnh höôûng tröïc tieáp hay giaùn tieáp cuûa caùc
ÑCÑT. ÑCÑT xaâm nhaäp vaøo caùc cô theå thöïc vaät qua quaù trình laáy caùc
chaát dinh döôõng, muoái khoaùng töø boä reã, töø cô quan haáp thu, sinh saûn, döï
tröõ nhö laù – hoa – quaû…, moät soá chaát coù theå thaåm thaáu tröïc tieáp qua maøng
teá baøo khi tieáp xuùc vôùi ÑCÑT.
Ví duï: DDT thaâm nhaäp vaøo cô theå thöïc vaät baèng con ñöôøng tieáp
xuùc, haáp thu qua laù – hoa – quaû. Moät phaàn khaùc, chuùng ñöôïc chuyeån vaøo
töø boä reã thoâng qua quaù trình huùt caùc chaát dinh döôõng vaø muoái khoaùng.
9.6.2. Ñoái vôùi ñoäng vaät
ÑCÑT xaâm nhaäp vaøo cô theå qua:
+ Qua ñöôøng hoâ haáp
+ Thaám qua da

396
 + Qua ñöôøng tuaàn hoaøn
+ Qua ñöôøng tieâu hoùa
+ Qua ñöôøng thaàn kinh
+ Qua caùc cô quan deã bò toån thöông, nhaïy caûm vôùi ñoäc chaát.
9.6.3. Ñoái vôùi ngöôøi
Quaù trình thaâm nhaäp cuûa ÑCÑT vaøo cô theå con ngöôøi töø boán con
ñöôøng chính laø: tieâu hoùa, hoâ haáp, thaàn kinh vaø thaám qua da. Khi vaøo
trong cô theå, caùc ÑCÑT ñöôïc phaân boá vaø cö truù ôû moät soá phuû taïng, bieán
ñoåi thaønh caùc chaát chuyeån hoùa roài tích luõy laïi hoaëc bò ñaøo thaûi ra beân
ngoaøi theo nhieàu ñöôøng khaùc nhau.
Coù theå moâ taû toùm taét quaù trình thaâm nhaäp cuûa ÑCÑT vaøo cô theå
con ngöôøi nhö sau.
a) Qua ñöôøng tieâu hoùa
Nhieãm ñoäc qua ñöôøng tieâu hoùa xaûy ra khi aên, uoáng… khoâng hôïp veä
sinh. Caùc ñoäc chaát vaø ñoäc toá coù trong thöùc aên, nöôùc uoáng vaøo ñöôøng tieâu
hoùa qua mieäng, daï daøy, ruoät non, gan (ñöôïc giaûi ñoäc moät phaàn), qua ñöôøng
tuaàn hoaøn, ñeán caùc phuû taïng vaø gaây nhieãm ñoäc. Khoâng phaûi taát caû caùc ñoäc
chaát, ñoäc toá ñeàu ñi qua ñöôïc, maø chæ coù, veà maët vaät lyù, nhöõng phaàn töû coù
ñöôøng kính côõ 0,1 mm, ñi qua caùc keõ hôû cuûa teá baøo chaát ruoät non, loït vaøo
teá baøo chaát. Taïi ñaây, chuùng huûy hoaïi teá baøo chaát ruoät non; sau ñoù, ñi vaøo
maùu phaù vôõ baïch caàu, laøm giaûm söùc ñeà khaùng cuûa con ngöôøi. Moät soá loaïi
chaát ñoäc khu truù laïi trong moâ môõ hay trong gan, xöông…
Ñieàu quan troïng laø, khi ñoäc chaát taán coâng vaøo ruoät, tính haáp phuï
cuûa ñoäc chaát bò thay ñoåi. Söï bieán ñoåi sinh hoïc naøy coù theå do caùc vi khuaån
soáng trong ruoät hay trong daï daøy tieát ra caùc men laøm thay ñoåi ñaëc tính
caùc chaát khoâng phaân cöïc hay phaân cöïc yeáu trôû neân phaân cöïc maïnh hôn.
Nhieàu ñoäc chaát laø base, chuùng trung hoøa vôùi caùc acid coù trong daï
daøy, ruoät. Nhöõng chaát phaân cöïc keùm thöôøng laø nhöõng chaát tan trong môõ,
thoâng qua maøng lipid vaø nhöõng chaát tieát ra trong quaù trình ion hoùa, phuï
thuoäc vaøo heä soá phaân ly vaø pH dung dòch. Ñieàu ñoù theå hieän qua coâng thöùc
(Henderson vaø Hasselbach):
Base ⎤
pH = pKa + log ⎡⎢ ⎥
⎣ Acid ⎦

397
 Khi dung dòch coù tính kieàm yeáu, ñoäc chaát haáp thuï yeáu hôn. Trong
cô theå, chuùng di chuyeån xuoáng ruoät non, ruoät giaø vaø ñaøo thaûi qua phaân,
nöôùc tieåu.
b) Qua ñöôøng hoâ haáp
Ñaây laø con ñöôøng xaâm nhaäp quan troïng nhaát vaø luoân xaûy ra do con
ngöôøi luoân phaûi thôû hít. Thoáng keâ thaáy raèng, 95% nhieãm ñoäc ngheà nghieäp
laø qua hoâ haáp. Phoåi ngöôøi coù dieän tích trao ñoåi khí laø 90m2, trong ñoù 70m2
laø cuûa pheá nang. Maïng löôùi mao maïch coù dieän tích laø 140m2. Theå tích hoâ
haáp khí cuûa ngöôøi lôùn laø 20 m3 /ngaøy vaø treû em laø 5 m3/ ngaøy. Maùu qua
phoåi nhanh vaø thuaän lôïi cho söï xaâm nhaäp khí ñoäc. Chuùng ñi vaøo muõi, qua
hoïng, khí quaûn, vaøo phoåi, pheá nang, caùc mao quaûn trong phoåi vaø cuoái
cuøng laø tuùi phoåi. ÔÛ ñaây, coù nhöõng maïch maùu nhoû li ti, maøng nhaày laø nôi
dieãn ra quaù trình trao ñoåi khí; caùc chaát ñoäc töø ñaây maø vaøo maùu. Maùu tuaàn
hoaøn nhanh, trong 2 ñeán 3 giaây, seõ ñöa ñeán caùc cô quan nhö naõo, gan,
thaän, maät. Chaát thaûi baøi tieát qua söõa meï, tuyeán moà hoâi, sinh duïc. Chaát
khí ñoäc theo con ñöôøng naøy, moät phaàn bò giöõ laïi ôû muõi (haït > 10-3mm).
Nhöõng haït 1 - 5.10-3mm vaøo pheá quaûn, pheá nang; < 10-3mm, ñi thaúng vaøo
pheá nang. Hôn 90% haït buïi tích tuï trong maøng nhaày pheá nang trong voøng
1 giôø roài bò thaûi ra ngoaøi sau 1 giôø. Nhö ta ñaõ bieát, toaøn boä pheá nang phoåi
coù moät maïng löôùi mao maïch daøy ñaëc laøm cho chaát ñoäc khueách taùn nhanh
vaøo trong maùu, khoâng qua gan ñeå giaûi ñoäc moät phaàn nhö heä tieâu hoùa maø
qua ngay tim ñeå ñi ñeán caùc phuû taïng, ñaëc bieät ñeán heä thaàn kinh trung
öông. Do ñoù coù theå noùi, ñoäc chaát vaø ñoäc toá vaøo trong cô theå theo con
ñöôøng hoâ haáp nhanh gaàn nhö tieán thaúng vaøo tónh maïch.
c) Thaám qua da
Da coù vai troø baûo veä choáng caùc yeáu toá hoùa hoïc, lyù hoïc vaø sinh hoïc.
Moät soá hoùa chaát do coù aùp löïc lôùn vôùi lôùp môõ döôùi da, ñi qua lôùp thöôïng bì
vaø moâ bì, ñi vaøo heä tuaàn hoaøn vaø gaây nhieãm ñoäc cho cô theå. Caùc hoùa chaát
ñoù laø xaêng pha chì, nicotin, caùc daãn xuaát nitro vaø amin thôm, caùc dung
moâi coù clo, thuoác tröø saâu photpho vaø clo höõu cô. Nhieãm ñoäc qua da caøng
deã daøng khi da bò toån thöông. Nhieãm ñoäc qua nieâm maïc caøng nguy hieåm
hôn vì ôû nieâm maïc coù caùc mao maïch daøy ñaëc nhö nieâm maïc maét… chuùng
haáp thuï deã daøng moät soá chaát ñoäc vaø nhaïy caûm vôùi moät soá chaát kích thích.
Khaû naêng xaâm nhaäp qua da phuï thuoäc:

398
 - Ñoä daøy da
- Saéc toá da
- Mao maïch döôùi da
- Thôøi tieát: noùng nhieãm ñoäc nhanh hôn laïnh
- Ñoä aåm da: da ñoå moà hoâi nhieàu deã nhieãm ñoäc chaát tan trong nöôùc
- Boä phaän cô theå: da soï haáp thuï nhanh hôn da loøng baøn tay, baøn chaân.

Chuyeån hoùa

vaø ñaøo thaûi

Tích luõy ÑCÑT→ Gaây ñoäc
Xaâm maõn tính
Ñoäc chaát vaø ñoäc toá Sinh vaät Chuyeån hoùa
vaø ñaøo
Ñaøo thaûi
Gaây ñoäc tröïc tieáp, caáp tính
Nguoàn MT beân ngoaøi MT beân trong

Sô ñoà 9.1: Chu trình töông taùc giöõa caùc ñoäc chaát vaø ñoäc toá
vôùi cô theå sinh vaät

Ví duï: Röôïu ethylic (ethanol) ôû moät noàng ñoä naøo ñoù laø ñoäc chaát vôùi
ngöôøi vaø ñoäng vaät coù vuù, cô cheá taùc ñoäng theå hieän nhö sau:
Vaøo -------- Ñaøo thaûi → MT ngoaøi
C2H5OH --------> Cô theå -----------------> Tieát nieäu
---------------> Chuyeån hoùa trong
cô theå, gaây ñoäc gan ...
- Quaù trình chuyeån hoùa:
C2H5OH + 3O2 = 3H2O + 2CO2
- Taùc ñoäng gaây say röôïu.
d) Taùc ñoäng qua heä thaàn kinh
- Gaây choaùng vaùng ôû möùc ñoä nheï

399
 - Teâ lieät ôû möùc ñoä naëng
- Giaûm trí nhôù, cô theå trôû neân ñaàn ñoän neáu uoáng röôïu lieân tuïc
- Kích phaùt vaø coù theå trôû neân hung baïo
- Coù theå taùc ñoäng di truyeàn veà söï sai leäch, loaïn trí nhôù
9.7. TAÙC ÑOÄNG, TÍCH LUÕY VAØ BIEÁN ÑOÅI CUÛA ÑOÄC CHAÁT TRONG
CÔ THEÅ NGÖÔØI
9.7.1. Caùc daïng taùc ñoäng cuûa chaát ñoäc treân cô theå
a) Taùc duïng cuïc boä
- Cô quan hoaëc boä phaän chòu taùc ñoäng laø ñöôøng hoâ haáp, da, ñöôøng
tieâu hoùa, maét.
- Hieän töôïng xaûy ra taïi ñieåm tieáp xuùc vôùi caùc chaát ñoäc coù hoaït tính
hoùa hoïc vaø naêng löôïng beà maët cao.
- Quaù trình taùc ñoäng traûi qua ba giai ñoaïn: kích thích phuø thuõng vaø
vieâm; tröôøng hôïp naëng xaûy ra hoaïi töû.
b) Taùc duïng toaøn thaân
- Chaát ñoäc vaøo maùu ñöôïc phaân boá trong cô theå, coù theå taùc duïng
treân moät hoaëc nhieàu cô quan hay toå chöùc.
- Taùc duïng ñoäc coù theå laø sô caáp, caáp 2 hoaëc 3, kích thích hoaëc öùc cheá.
- Toån thöông coù theå phuïc hoài hoaëc khoâng phuïc hoài
- Tieáp xuùc ñoàng thôøi vôùi nhieàu chaát ñoäc coù theå coù taùc duïng hôïp
ñoàng hoaëc ñoái khaùng, coù khi laø taùc ñoäng coäng höôûng.
- Tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc moät thôøi gian laâu, coù theå xaûy ra caùc bieán
chöùng hoaëc caùc hoäi chöùng nhieãm ñoäc, bieåu hieän ôû caùc taùc duïng ñoäc treân
caùc moâ, caùc toå chöùc vaø caùc cô quan, töùc laø ôû möùc phaân töû teá baøo.
c) Taùc duïng choïn loïc
Ñaây laø caùc taùc duïng cuûa caùc chaát ñoäc leân cô quan rieâng bieät. Caùc
taùc duïng ñoù phuï thuoäc vaøo caùc yeáu toá sau:
- Ñoä daãn truyeàn cuûa caùc cô quan (löu löôïng maùu qua cô quan) keùo
theo noàng ñoä chaát ñoäc quaù ñaùng vaøo cô theå.
- Caáu taïo hoùa hoïc cuûa caùc cô quan

400
 - Tình traïng rieâng cuûa ñöôøng vaän chuyeån chaát ñoäc
- Caùc ñaëc ñieåm sinh hoùa hoïc cuûa caùc cô quan bò taùc ñoäng; Chaúng
haïn, cô quan coù khaû naêng chuyeån hoùa chaát ñoäc thaønh chaát khoâng ñoäc
hoaëc thaønh chaát ñoäc hôn.
9.7.2. Söï vaän chuyeån, phaân boá vaø tích luõy chaát ñoäc trong cô theå
a) Söï vaän chuyeån
Caùc chaát ñoäc ñi vaøo tuaàn hoaøn maùu baèng nhieàu kieåu tuøy theo caùch
vaän chuyeån:
- Caùc khí vaø hôi, veà maët vaän chuyeån, hoøa tan trong huyeát töông.
- Caùc khí gaén vôùi huyeát caàu toá.
- Caùc chaát ñöôïc haáp thuï treân beà maët hoàng caàu hoaëc gaén vôùi caùc
thaønh phaàn cuûa hoàng caàu.
- Caùc chaát ñöôïc vaän chuyeån moät phaàn bôûi hoàng caàu, moät phaàn bôûi
caùc thaønh phaàn cuûa caùc huyeát töông.
- Caùc chaát gaén vôùi caùc thaønh phaàn cuûa huyeát töông.
- Caùc chaát ñieän giaûi döôùi daïng ion trong huyeát töông.
- Caùc chaát ñöôïc thuûy phaân thì taïo thaønh chaát keo trong maùu.
Sau khi ñöôïc vaän chuyeån, caùc chaát ñoäc tieáp xuùc vôùi caùc teá baøo khaùc
nhau cuûa caùc toå chöùc vaø cô quan. Tính chaát lyù hoùa hoïc cuûa chaát ñoäc vaø
tính chaát cuûa caùc toå chöùc vôùi nhieàu yeáu toá khaùc, aûnh höôûng tôùi söï phaân
boá vaø tích luõy cuûa caùc chaát ñoäc trong nhieàu vuøng cô theå.
b. Söï phaân boá
- Caùc chaát ñoäc coù khaû naêng hoøa tan thì ñöôïc phaân boá trong caùc
dòch cô theå: phaân boá khaù ñoàng ñeàu treân toaøn cô theå, nhö caùc cation hoùa trò I
(Na+, K+, Li+), moät soá nguyeân toá hoùa trò V, VI, VII, caùc anion Cl-, Br-, F-,
röôïu etylic.
- Caù c chaá t tích luõ y , phaà n lôù n ñöôï c tích luõ y trong gan vaø moä t
soá cô quan khaù c goà m coù caù c ñoä c chaá t : nhö caù c cation hoù a trò III, IV
cuû a lanthanum, cerium, thorium hoaë c caù c chaá t thuû y phaâ n hoaë c caù c
chaá t keo.

401
 - Caùc chaát cö truù trong xöông: ñoù laø nhöõng chaát coù bieåu hieän aùi löïc
vôùi caùc moâ xöông, goïi laø caùc nguyeân toá höôùng xöông. Ñoù laø caùc cation
hoùa trò hai cuûa Ca, Ba, St, Ra, Be vaø caùc anion F.
- Caùc chaát cö truù ôû cô quan ñaëc hieäu: caùc chaát ñoäc naøy cuõng coù aùi
löïc vôùi moät soá cô quan, chuùng tích luõy lôùn trong caùc cô quan ñoù, nhö:
iodine trong tuyeán tuïy, uranium trong thaän, digitaline ôû trong tim.
- Caùc chaát cö truù trong caùc moâ môõ, moâ beùo: ñoù laø caùc chaát hoøa tan
trong môõ, chuùng coù aùi löïc vôùi moâ môõ, moâ beùo. Ñoù laø caùc dung moâi höõu
cô, caùc khí trô caùc hôïp chaát chlor höõu cô (caùc hoùa chaát tröø saâu DDT,
HCH, 666, CFC), caùc thuoác nguû cö truù ôû teá baøo thaàn kinh, gan, thaän.
9.7.3. Khu truù ÑCÑT trong cô theå
Sau khi vaøo cô theå, chaát ñoäc löu thoâng trong maùu, baïch huyeát, ñeán
caùc toå chöùc vaø phuû taïng. Trong phaàn lôùn tröôøng hôïp, coù söï khu truù choïn
loïc: söï khu truù naøy ít nhieàu tuøy thuoäc aùi löïc raát ñaëc bieät cuûa töøng loaïi chaát
ñoäc vaø cuûa töøng loaïi toå chöùc cuûa cô theå.
a) Söï khu truù cuûa moät soá chaát ñoäc
– Do khaû naêng hoøa tan trong nöôùc, ethanol coù theå ñöôïc giöõ laïi trong
toaøn boä caùc phuû taïng.
– Caùc chaát hoøa tan trong môõ nhö caùc dung moâi, caùc hoùa chaát tröø saâu
chlor höõu cô tích luõy ôû caùc toå chöùc giaøu môõ cuõng nhö thaàn kinh trung
öông, gan, thaän.
– Do moät soá tính chaát hoùa hoïc, ion fluor coù khaû naêng taïo thaønh
fluorur calci khoâng hoøa tan vaø caùc phöùc hôïp fluorophosphocancic coá ñònh
ôû xöông, raêng.
– Caùc KLN (nhö Hg, Pb, Cd...) taùc duïng leân nhoùm thiol, öùc cheá hoaït
tính caùc enzyme vaø tích chöùa ôû loâng, toùc, moùng…
– Phaàn lôùn caùc chaát gaây ung thö taùc duïng leân acid nucleic, caùc
protein tröïc tieáp hoaëc sau khi hoaït hoùa söï chuyeån hoùa.
– Benzene khu truù choïn loïc ôû tuûy xöông, methanol tích luõy ôû voõng maïc.
b) Moät soá cô quan, toå chöùc khu truù
- Gan laø moät cô quan quan troïng, laø nôi caùc chaát ñoäc bò giöõ laïi,
chuyeån hoùa vaø bieán ñoåi. Phaàn lôùn caùc ion voâ cô ñoïng laïi ôû gan, do ñoù
ngöôøi ta thöôøng gaëp nhieàu chaát ñoäc ôû maät roài thaûi ra theo ñöôøng tieâu hoùa.

402
 - Maùu laø moät theå khoâng thuaàn nhaát, moät soá ion kim loaïi nhö thuûy
ngaân, ñoàng, … ñöôïc giöõ laïi ôû huyeát töông, döôùi daïng hôïp chaát protein.
Caùc ion khaùc (nhö chì) haàu nhö tích luõy trong hoàng caàu. Ñoái vôùi caùc chaát
höõu cô, nhieàu chaát keát hôïp vôùi protein huyeát töông, song coù chaát taäp
trung ôû hoàng caàu nhö arsenic hydride.
- Heä thoáng nieâm voõng noäi maïc coù khaû naêng giöõ chaát ñoâäc, caùc haït
buïi silic nhö toå chöùc gian baøo ôû phoåi, teá baøo kuffer ôû gan, teá baøo lieân keá
ôû laùch vaø caùc haïch baïch huyeát.
9.8. SÖÏ BIEÁN HOÙA CUÛA CAÙC ÑOÄC CHAÁT, ÑOÄC TOÁ TRONG CÔ
THEÅ
Ngay khi caùc chaát ñoäc xaâm nhaäp vaøo cô theå, chuùng ñaõ bò cô theå choáng
laïi baèng nhieàu caùch khaùc nhau. Noùi chung, cô theå phaûn öùng laïi chaát ñoäc baèng
caùch bieán ñoåi chaát ñoäc thaønh caùc chaát chuyeån hoùa deã tan hôn chaát ñoäc ban
ñaàu, ñeå loaïi chuùng khoûi cô theå theo caùc loaïi bieán ñoåi sau:
9.8.1. Söï oxy hoùa
Ñaây laø söï chuyeån hoùa sinh hoïc xaûy ra thöôøng xuyeân nhaát, noù coù theå
daãn ñeán söï phaân huûy chaát ñoäc hoaëc bieán ñoåi chaát ñoäc.
- Röôïu ethylic oxy hoùa thaønh CO2 vaø H2O
- Caùc nitrite thaønh nitrate
- Caùc acid bò oxy hoùa tuøy theo ñoäng vaät
- Caùc hôïp chaát höõu cô coù nhaân thôm khoù bò oxy hoùa hôn caùc
hydrocarbon maïch thaúng.
9.8.2. Söï khöû
- Caùc aldehyde bò khöû thaønh röôïu.
- Cloral bò khöû thaønh röôïu trichlorethylic
- Caùc xeton bò khöû thaønh röôïu thöù caáp
- Caùc hôïp chaát coù nhoùm nitro bò khöû thaønh hydroxylamin vaø amin.
9.8.3. Söï thuûy phaân
Söï thuûy phaân xaûy ra trong cô theå tuøy theo ñoäng vaät. Thí duï ôû thoû,
atropin bò thuûy phaân laøm ñoäc theâm (ÔÛ ngöôøi khoâng xaûy ra hieän töôïng ñoù)
hay cocain vaøo gan chuyeån thaønh ecgonin khoâng ñoäc.

403
 9.8.4. Söï keát hôïp hay lieân keát
Söï keát hôïp noùi chung laø giai ñoaïn thöù hai cuûa söï chuyeån hoùa caùc
chaát ñoäc, noù can thieäp vaøo moät trong caùc giai ñoaïn khaùc vaø laøm cô sôû cho
söï giaûi ñoäc cuûa cô theå.
9.8.5. Söï chuyeån hoùa sinh hoïc
Khi chaát ñoäc vaøo cô theå, noù chòu söï chuyeån hoùa trong cô theå vaø daãn
tôùi caùc haäu quaû sau:
– Chaát ñoäc taïo thaønh moät chaát chuyeån hoùa khoâng ñoäc hoaëc keùm
ñoäc hôn. Ñoù laø söï giaûi ñoäc thöïc söï cuûa cô theå.
– Chaát ñoäc taïo thaønh moät chaát chuyeån hoùa coù ñoäc tính ngang baèng
ñoäc tính cuûa chaát ñoäc ban ñaàu.
– Chaát ñoäc taïo thaønh moät chaát chuyeån hoùa coù ñoäc tính cao hôn chaát
ñoäc ban ñaàu. Ngöôøi ta goïi ñoù laø “söï toång hôïp gaây cheát ngöôøi”.
9.9. SÖÏ THAÛI LOAÏI CHAÁT ÑOÄC KHOÛI CÔ THEÅ
Chaát ñoäc trong moâi tröôøng thaâm nhaäp vaøo cô theå baèng nhieàu ñöôøng,
chuùng cuõng coù theå bò ñaøo thaûi khoûi cô theå baèng nhieàu caùch, nhieàu ñöôøng:
– Ñaøo thaûi theo trình töï töï nhieân.
– Ñaøo thaûi do taùc ñoäng nhaân taïo, nhö gaây noân, röûa daï daøy, thaùo
thuït, uoáng hoaëc tieâm thuoác giaûi ñoäc.
Caùc ñöôøng ñaøo thaûi cuûa chaát ñoäc coù theå keå ñeán laø:
9.9.1. Ñaøo thaûi qua ñöôøng hoâ haáp
Phaàn lôùn caùc chaát khí, hôi, dung moâi höõu cô ñöôïc thaûi ra moät phaàn qua
phoåi theo khí khi thôû ra ngoaøi: CO, CO2, H2S, HCN, ete, chloroform,
benzene…, trong ñoù, tyû leä vaø thôøi gian bò ñaøo thaûi cuûa töøng chaát coù khaùc nhau.
Ete, chloroform 90%
Hydrocarbon maïch thaúng 92%
Benzene 90%
Axeton 7%
Anilin 1%
9.9.2. Ñaøo thaûi qua ñöôøng tieâu hoùa

404
 Chaát ñoäc qua mieäng, theo thöùc aên, vaøo cô theå roài ñöôïc phaân boá qua
maùu tuaàn hoaøn tôùi gan. ÔÛ ñoù, chaát ñoäc chòu taùc duïng cuûa maät vaø caùc
men… roài qua ruoät vaø bò thaûi ra ngoaøi theo phaân.
9.9.3. Ñaøo thaûi qua nöôùc boït
Söï ñaøo thaûi qua nöôùc boït chuû yeáu laø chaát höõu cô vaø caùc kim loaïi. Ví duï:
- Thuûy ngaân ñöôïc ñaøo thaûi qua nöôùc boït coù theå sinh vieâm lôïi, vieâm hoïng.
- Chì qua nöôùc boït ñeán mieäng thaønh chì sulfur, maøu ñen baùm vaøo lôïi.
9.9.4. Ñaøo thaûi qua söõa
Nhieàu chaát ñoäc xaâm nhaäp vaøo cô theå ñöôïc thaûi qua tuyeán söõa.
Chính söï coù maët cuûa chuùng trong söõa aûnh höôûng ñeán treû hay nhöõng ngöôøi
ñang ñöôïc nuoâi döôõng baèng söõa ñoù. Cuï theå caùc chaát ñöôïc ñaøo thaûi qua
söõa goàm: Hg, As, dung moâi höõu cô, DDT, HCH, 666, morphine, aspirin,
quinine…
9.9.5. Ñaøo thaûi qua da
Hieän nay, vieäc giaûi ñoäc qua da cuûa cô theå chöa ñöôïc laøm saùng toû.
Thöïc teá, ngöôøi ta ñaõ laáy moà hoâi ñeå xeùt nghieäm, nghieân cöùu caùc chaát ñieän
giaûi ñöôïc cô theå tieát ra qua da. ÔÛ nhöõng ngöôøi tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc, xeùt
nghieäm moà hoâi thaáy coù As, Hg, Pb, Bi, morphine…
9.9.6. Ñaøo thaûi qua thaän
Thaän laø cô quan ñaøo thaûi chaát ñoäc quan troïng nhaát vaø nöôùc tieåu laø
loaïi maãu sinh hoïc thoâng thöôøng nhaát ñeå xeùt nghieäm caùc chaát ñoäc vaø caùc
chaát chuyeån hoùa cuûa chuùng.
Nhieàu chaát ñoäc sau khi qua mieäng, chæ ít phuùt sau ñaõ thaáy coù maët
trong nöôùc tieåu nhö iodua, nitrate, chlorate… Tuy nhieân, trong nhieãm ñoäc
maõn tính do caùc kim loaïi ñoäc, caùc chaát ñoù chæ xuaát hieän sau nhieàu thaùng
tieáp xuùc hoaëc sau nhöõng bieán ñoäng baát thöôøng cuûa cô theå hoaëc sau khi
duøng thuoác giaûi ñoäc ví nhö khi nhieãm ñoäc Pb, Hg, Cu…
9.9.7. Ñaøo thaûi qua caùc ñöôøng khaùc
Ngoaøi nhöõng ñöôøng maø cô theå coù khaû naêng ñaøo thaûi chaát ñoäc keå
treân, chaát ñoäc coøn coù theå bò thaûi qua moät soá ñöôøng khaùc nhö moùng, loâng,
toùc… Vieäc xeùt nghieäm toùc cuõng laø moät kyõ thuaät hieän ñaïi ñeå phaùt hieän caùc

405
chaát ñoäc kim loaïi hoaëc phi kim loaïi; xaùc ñònh nguyeân nhaân caùi cheát do
ñoäc As cuûa Hoaøng ñeá Napoleon laø moät ví duï.
9.10. BIEÁN ÑOÅI SINH HOÙA CUÛA MOÄT SOÁ ÑOÄC CHAÁT TRONG CÔ
THEÅ
Chaát ñoäc taùc ñoäng gaây bieán ñoåi söï chuyeån hoùa cuûa cô theå vaø ngöôïc
laïi, cô theå cuõng taùc ñoäng vaø laøm bieán ñoåi caùc chaát ñoäc, nhaát laø caùc chaát
ñoäc höõu cô.
Thoâng thöôøng, caùc chaát chuyeån hoùa môùi sinh ra hoaëc khoâng coøn
ñoäc tính hoaëc coù ñoäc tính thaáp hôn chaát ban ñaàu (vì xu höôùng chung cuûa
chuyeån hoùa laø taïo ra chaát coù tính öa môõ keùm hôn, tính hoøa tan trong nöôùc
cao hôn; do ñoù khoù thaám vaøo maøng teá baøo vaø deã bò baøi tieát). Quaù trình
naøy goïi laø quaù trình “khöû hoaït hoùa sinh hoïc” cuûa ñoäc chaát. Ngoaïi leä, vôùi
moät soá chaát thì chaát chuyeån hoùa laïi ñoäc hôn, nguy hieåm hôn (nhö parathion
coù theå chuyeån thaønh paraoxon coù ñoäc tính cao hôn). Quaù trình naøy goïi laø quaù
trình “hoaït hoùa sinh hoïc”.
Caùc quaù trình bieán ñoåi sinh hoùa ñoäc chaát trong cô theå raát phong phuù
nhö oxy hoùa - khöû, thuûy phaân, di chuyeån nguyeân töû, methyl hoùa, lieân keát…

Deã baøi tieát

Khöû hoaït
hoùa (taêng ñoä
phaân cöïc,
taêng tính thaân Giaûm ñoäc tính
nöôùc)

TRONG CÔ THEÅ
Ñoäc chaát
vaø ñoäc

Hoaït hoùa Khoù baøi tieát

(giaûm ñoä
phaân cöïc, Taêng ñoäc tính
taêng tính thaân
môõ)
Sô ñoà 9.2. Quaù trình chuyeån hoùa sinh hoïc trong cô theå sinh vaät
Sau ñaây laø quaù trình chuyeån hoùa cuûa moät soá chaát ñoäc trong cô theå ngöôøi.
406
 + Ñoái vôùi nhieãm ñoäc chì
Khi cô theå bò nhieãm ñoäc chì, quaù trình sinh toång hôïp hemoglobin bò roái
loaïn. Trong chu trình Krebs, chì öùc cheá hoaït tính cuûa enzyme alfa dehydrase
laøm cho delta dehydrase taêng leân vaø cuoái cuøng thaûi ra nöôùc tieåu.
+ Trong nhieãm ñoäc benzene
Benzene ñöôïc oxy hoùa ôû gan thaønh phenol vôùi söï tham gia cuûa
enzyme oxidase. Tieáp theo laø phaûn öùng lieân hôïp, trong ñoù phenol keát hôïp
vôùi acid sulfuric hoaëc acid glucuronic taïo thaønh caùc acid phenylglucuronic vaø
thaûi ra nöôùc tieåu döôùi daïng caùc muoái kieàm.
+ Ñoái vôùi nhieãm ñoäc caùc hoùa chaát tröø saâu phosphor höõu cô
Khi coù maët caùc ñoäc chaát thì ñoäc chaát naøy seõ gaén leân enzyme
cholinesterase, chieám choã cuûa axetylcholine (vaãn thöôøng gaén lieàn vôùi
enzyme cholinesterase ñeå ñöôïc thuûy phaân). Do ñoù, enzyme bò öùc cheá
khoâng thuûy phaân axetylcholine nöõa, axetylcholine tích luõy laïi vaø gaây
nhieãm ñoäc.
+ Ñoái vôùi nhieãm ñoäc caùc hoùa chaát tröø saâu clo höõu cô
Caùc hoùa chaát tröø saâu clo höõu cô nhö DDT (dichlorodiphenyl
trichloroethane) khi vaøo cô theå, moät phaàn giöõ nguyeân veïn, moät phaàn
ñöôïc chuyeån hoùa thaønh nhieàu chaát khaùc nhau goàm:
DDD (dichlorodiphenyl dichloroethane), DDE (dichlorodiphenyl
dichloroethylen) trong maùu vaø toå chöùc môõ.
DDA (dichlorodiphenyl acetic acid) thaûi ra nöôùc tieåu.
9.11. QUAÙ TRÌNH TÍCH LUÕY VAØ PHOÙNG ÑAÏI SINH HOÏC CUÛA
ÑOÄC CHAÁT QUA DAÂY CHUYEÀN THÖÏC PHAÅM
Nhö ta ñaõ bieát, moïi cô theå sinh vaät ñeàu chòu aûnh höôûng cuûa ÑCÑT.
Trong quaù trình phaùt trieån, chuùng coù theå chòu aûnh höôûng tröïc tieáp cuûa caùc ñoäc
chaát vaø ñoäc toá hoaëc giaùn tieáp qua daây chuyeàn thöïc phaåm (löôùi thöùc aên). Caùc
thöïc vaät baäc thaáp, thöïc vaät baäc cao, ñoäng vaät baäc thaáp, ñoäng vaät baäc cao, keå
caû con ngöôøi, khi ngöûi, aên, uoáng hay tieáp xuùc vôùi ÑCÑT ñeàu coù theå bò nhieãm
ñoäc. Phaàn lôùn caùc chaát ñoäc ñöôïc sinh vaät ñaøo thaûi ra ngoaøi, moät phaàn chaát
ñoäc coù khaû naêng toàn löu trong cô theå sinh vaät. Theo löôùi thöùc aên vaø quy luaät
vaät chuû, con moài, caùc ÑCÑT toàn löu ñoù coù theå ñöôïc chuyeån töø sinh vaät naøy

407
sang sinh vaät khaùc vaø ñöôïc tích luõy baèng nhöõng haøm löôïng ñoäc toá cao hôn
theo baäc dinh döôõng vaø thôøi gian sinh soáng. Quaù trình naøy ñöôïc goïi laø quaù
trình tích luõy - phoùng ñaïi sinh hoïc cuûa ñoäc chaát trong cô theå sinh vaät.
Daây chuyeàn thöïc phaåm laø con ñöôøng chuyeån naêng löôïng töø cô theå
sinh vaät naøy sang cô theå sinh vaät khaùc. Neáu trong cô theå sinh vaät cuûa moät
maét xích trong daây chuyeàn thöïc phaåm naøo ñoù coù chaát ñoäc thì chaát ñoäc
naøy chuyeån sang sinh vaät khaùc coù baäc dinh döôõng cao hôn, keá sau noù,
trong daây chuyeàn.
Ví duï: trong heä sinh thaùi nöôùc ñaõ bò oâ nhieãm chaát A naøo ñoù, moät daây
chuyeàn thöïc phaåm ñöôïc baét ñaàu baèng sinh vaät saûn xuaát baäc nhaát laø
phytoplankton. Ñaây laø caùc loaïi thöïc vaät söû duïng naêng löôïng aùnh saùng maët
trôøi vaø chaát dinh döôõng trong nöôùc ñeå toång hôïp caùc chaát voâ cô thaønh toå chöùc
soáng. Quaù trình naøy ñaõ voâ tình tích luõy ñoäc chaát A vaøo teá baøo cô theå chuùng.
Sinh vaät saûn xuaát laø nguoàn naêng löôïng vaø dinh döôõng cho sinh vaät tieâu thuï
baäc nhaát (caùc loaøi phieâu sinh ñoäng vaät). Caùc loaøi sinh vaät tieâu thuï baäc nhaát
cuõng laïi tích luõy chaát ñoäc A ñoù vaøo cô theå chuùng; cuõng laïi laø nguoàn thöùc aên
cho sinh vaät tieâu thuï baäc hai nhö caù toâm (loaøi aên ñoäng vaät). Sinh vaät tieâu thuï
baäc hai, sau khi ñaõ tích luõy chaát ñoäc A, laïi laøm thöùc aên cho sinh vaät tieâu thuï
baäc ba nhö con ngöôøi hay chim boùi caù… Haøm löôïng ÑCÑT (so vôùi sinh khoái)
ôû baäc dinh döôõng sau luoân cao hôn baäc tröôùc nhieàu laàn.
Theo ñoù, ta thaáy raèng, con ngöôøi laø sinh vaät baäc cao nhaát trong caùc baäc
dinh döôõng. Ñieàu ñoù coù nghóa laø con ngöôøi coù khaû naêng tích luõy nhieàu ñoäc
chaát vaø nhieãm ñoäc cao nhaát trong theá giôùi sinh vaät trong daây chuyeàn thöïc
phaåm. May thay, con ngöôøi coù khaû naêng ñaøo thaûi caùc chaát ñoäc (deã chuyeån
hoùa) ra khoûi cô theå moät caùch hieäu quaû nhaát.

408
Sô ñoà 9.3: Moät daây chuyeàn thöïc phaåm toång quaùt
AÙnh saùng maët trôøi

Thöïc vaät baäc thaáp Thöïc vaät baäc cao…

(vi taûo,…) (rau, coû,…)

Ñoäng vaät phuø du Ñoäng vaät aên coû Ñoäng vaät nuoâi …

Caù nhoû

Caù lôùn Con ngöôøi

Sô ñoà 9.4: Söï chuyeån hoùa cuûa caùc ÑCÑT qua daây chuyeàn thöïc phaåm
a) Noàng ñoä DDT chuyeån theo daây chuyeàn thöïc phaåm trong heä sinh
thaùi caïn:

. Chim öng

.. Chuoät ñoàng

… Luùa mì

Ñaát + nöôùc

409
 b) Noàng ñoä DDT chuyeån theo daây chuyeàn thöïc phaåm trong heä sinh
thaùi nöôùc

Caù lôùn (aên caù nhoû) …

Caù nhoû ..

Coû, rong, beøo .

MT nöôùc ………….. dinh döôõng

Maát do hoâ haáp vaø baøi tieát
Ghi chuù: Sinh khoái
Haøm löôïng DDT (caøng nhaït haøm löôïng caøng cao)
Nhìn vaøo sô ñoà a cho thaáy, maëc duø luùa mì laø sinh vaät saûn xuaát vaø
tröïc tieáp nhaän thuoác tröø saâu DDT nhöng coù haøm löôïng DDT thaáp nhaát vì
ñaëc tính sinh hoïc cuûa noù moät phaàn DDT bò ñaøo thaûi vaøo ñaát. Chuoät ñoàng
(sinh vaät tieâu thuï baäc nhaát) laø loaøi aên luùa mì tích luõy DDT trong cô theå
noù. DDT töø chuoät chuyeån sang chim öng (sinh vaät tieâu thuï baäc hai) laø loaøi
aên chuoät. Noàng ñoä trong chim öng cao nhaát vì chim öng coù khaû naêng tích
luõy DDT trong môõ cuûa noù lôùn, löôïng DDT bò baøi tieát ra ít. Caùch giaûi thích
ñoù töông töï cho sô ñoà b.

410
 Chim aên caù
3,15 - 75,5

Caù
0,17 - 2,07

Toâm OÁc seân Trai (heán) Coân

0,16 truøng
buøn 0,26 0,42
0,23-0,3

Maûnh höõu Sinh vaät höõu Phieâu sinh Thöïc vaät

sinh sinh 0,04 vuøng ñaàm
0,3 - 0,13 0,03
laày bieån

Hình 9.2: Daãn xuaát cuûa DDT (DDT + DDD + DDE: ppm) ôû nhöõng möùc ñoä khaùc
nhau theo daây chuyeàn thöïc phaåm cöûa soâng vaø caùc ñaàm laày maën ôû quaàn ñaûo Long,
New York (nguoàn: Edwards, 1975, hieäu chænh töø Woodwell et al. 1967).

411
 Con ngöôøi
6,0

Thöïc phaåm
Ñoäng vaät coù Chim aên thòt
vuù aên thòt 10,0
Rau quaû Thòt
1,0
0,02 0,2

Chim aên coû vaø coân Ñoäng vaät aên coû Caù nöôùc ngoït Caù bieån
truøng 2,0 vaø coân truøng 2,0 0,5
0,5

Ñoäng vaät
Coân truøng Thöïc vaät khoâng xöông Thöïc vaät Ñoäng vaät Thöïc
1,0 0,05 soáng trong ñaát thuûy sinh khoâng xöông vaät noåi
4,0 0,01 soáng öa nöôùc 0,05
0,1

Ñaát noâng nghieäp Ñaát töï nhieân Nöôùc ngoït Nöôùc bieån
2,0 0,01 10-5 10-6

Buïi khí Khoâng khí Nöôùc bieån

0,3 2.10-9 ñeán 10-4 5.10-4

Hình 9.3: Noàng ñoä tích luõy vaø phoùng ñaïi sinh hoïc cuûa DDT trong maïng löôùi
thöùc aên (pmm). Soá lieäu ñöôïc trích töø baøi giaûng veà caùc laéng tuï cuûa DDT,
nguoàn: Edwards (1975).

412
9.12. CAÙC SINH VAÄT PHAÛN ÖÙNG LAÏI ÑOÄC CHAÁT KIM LOAÏI NAËNG
Caû hai loaïi, vi löôïng vaø ña löôïng trong ñaát, trong caây quaù cao seõ
gaây ñoäc tính sinh lyù, sinh hoùa. Kabata vaø Pendia (1984), ñaõ ñöa ra moät soá
cô cheá taùc ñoäng gaây ñoäc cuûa KLN nhö sau:
– Laøm bieán ñoåi tính thaám cuûa maøng nhaày teá baøo (cell membrane), goàm coù
caùc taùc nhaân: Ag, Au, Br, Cd, Cu, Fe, Hg, I, Pb, UO2.
– Gaây neân phaûn öùng sulfhydryl (- SH) tôùi caùc cation: Ag+, Hg+, Pb+.
– Caïnh tranh vò trí trong quaù trình trao ñoåi chaát vôùi caùc hôïp chaát ña
löôïng trong sinh vaät bôûi caùc cation: As, Sb, Se, Te, W, Fe.
– Haáp thuï nhoùm hôïp chaát phosphate vaø nhoùm hoaït hoùa ADP vaø
ATP gaây bôûi caùc nguyeân toá Al, Be, Y, Zr, La vaø coù theå laø toaøn boä KLN.
– Chieám choã caùc ion ña löôïng, bôûi chuû yeáu caùc cation: Cr, Li, Pb,
Se, Sr.
– Chieám choã caùc nhoùm dinh döôõng thieát yeáu nhö laø phosphate vaø
nitrate trong teá baøo bôûi caùc muoái: arsenat, fluorate, borate, bromate,
selemate vaø fungstate.
– Söï lieân quan giöõa ñaëc tính cuûa caùc KLN khaùc nhau ñeán thöïc vaät
laø raát khaùc nhau, phuï thuoäc vaøo heä gen vaø ñieàu kieän thí nghieäm vôùi caùc
ñaëc tính cuûa töøng KLN. Khi maø soá löôïng kim loaïi vöôït quaù möùc cho
pheùp, noù khoâng phaûi laø vi löôïng nöõa maø laø chaát ñoäc, coù ñoä ñoäc cao cho
thöïc vaät vaø vi sinh vaät, ví duï nhö Hg, Cu, Mo, Pb, Cd vaø cuõng coù theå laø
Ag, Be vaø Sn. Coù nhöõng caây thöïc phaåm coù tính chòu ñöïng vôùi söï tích luõy
cao cuûa ñoäc chaát KLN nguy hieåm. Beân caïnh ñoù, coù nhöõng thöïc vaät raát
nhaïy caûm vôùi ñoäc chaát. Longan vaø Cheney (1984) ñaõ chæ roõ raèng, noàng
ñoä cuûa Zn, Cu, Ni vaø Cd trong buøn coáng raõnh ñeàu laø ñoäc chaát cuûa caùc caây
cheø, rau dieáp, caø roát, cuû caûi ñöôøng, ngoâ, maëc duø chuùng chòu ñöïng ñöôïc
nhieàu ñoäc toá KLN khaùc.
Cô cheá chòu ñöïng cuûa ñoäc chaát ñoái vôùi KLN goàm coù nhöõng khaû
naêng cuûa thöïc vaät sau ñaây:
– Haáp thu coù choïn loïc caùc ion
– Giaûm tính thaám cuûa maøng nhaày vaø thay ñoåi chöùc naêng maøng nhaày
teá baøo ñeå choáng laïi ñoäc chaát teá baøo.

413
 – Coù khaû naêng coá ñònh caùc ñoäc chaát daïng ion, trong reã, trong laù,
trong haït.
– Coù khaû naêng chuyeån ñoåi tính chaát ñoäc toá bôûi quaù trình laéng tuï
trong caùc phaûn öùng coá ñònh hay keát tuûa vôùi caùc ñoäc chaát KLN.
– Thay ñoåi phöông thöùc trao ñoåi chaát, taêng hoaït tính heä thoáng
enzyme ñeå giaûm thieåu quaù trình ñoäc, hoaëc bôûi söï chuyeån hoùa vaø haïn cheá
ñoäc chaát KLN.
– Laøm giaûm bôùt söï taäp trung cuûa caùc ion kim loaïi ñoäc baèng cô cheá
ñaëc bieät cuûa caùc caønh, laù: ruïng bôùt laù hoaëc bôûi söï thay ñoåi daãn truyeàn vaø
söï baøi tieát cuûa reã.
– Tính thích öùng laø kieåu ñaëc tröng cuûa moãi thöïc vaät vôùi nhöõng KLN
khaùc nhau. Tuy vaäy, noù khoâng vöôït khoûi möùc giôùi haïn nhaát ñònh khi noàng
ñoä KLN trong ñaát quaù lôùn.
– Nhieàu loaøi sinh vaät ñaõ ñöôïc phaùt hieän coù tính chòu ñöôïc ñoäc chaát
KLN. Ví duï, chòu ñöôïc kim loaïi Cu laø nhöõng gioáng vi sinh vaät bacteria,
taûo, nguyeân sinh ñoäng vaät, naám, ñòa y, caây hoï hoøa thaûo, caây buïi.
Töø nhöõng nghieân cöùu vôùi nhieàu ñoái töôïng caây troàng treân nhöõng loaïi
ñaát buøn coáng, David vaø Calton Smitth ñaõ coù keát quaû nhö trong baûng 9.5.
Veà khaû naêng nhaïy caûm cuûa thöïc vaät vôùi KLN - ôû möùc ñoä naøo ñoù laø
vi löôïng toái caàn thieát, nhöng vöôït quaù möùc ñoä cho pheùp, ngay laäp töùc trôû
thaønh chaát ñoäc.
Baûng 9.5: Khaû naêng tích luõy cuûa caùc loaïi KLN trong moät soá caây thöïc phaåm
a/
TT Kim loaïi Caùc thöïc vaät tích luõy cao Thöïc vaät tích luõy thaáp
naëng

1 Cd Baép caûi, caàn taây, spinak, rau dieáp Khoai taây, ngoâ, ñaäu phaùp, ñaäu xanh
2 Pb Caûi xanh, luùa maïch ñen, caàn taây Luùa maïch traéng, khoai taây, ngoâ
3 Cu Cuû caûi ñöôøng, luùa maïch traéng Toûi taây, baép caûi, haønh
4 Ni Cuû caûi ñöôøng, luùa maïch ñen, xoaøi, Ngoâ, toûi taây, luùa maïch traéng, haønh
cuû caûi
5 Zn Cuû caûi ñöôøng, xoaøi, thôm, reã, cuû Khoai taây, toûi taây, caø chua, haønh
caûi ñöôøng

b/

414
 Caây Kim loaïi naëng

Zn Fe Mn Mo Cu B

Luùa maïch TB C TB T TB T
Ngoâ C TB T T TB T
Khoai taây TB - TB T T T
Luùa TB C TB T C -
Ñaäu naønh TB C C TB T T
Cuû caûi ñöôøng TB C C TB TB C
Luùa mì T T C T C T

T: thaáp; C: cao; TB: trung bình

9.13. CAÙC NHAÂN TOÁ AÛNH HÖÔÛNG ÑEÁN SÖÏ PHAÛN ÖÙNG LAÏI CUÛA
SINH VAÄT ÑOÁI VÔÙI ÑOÄC CHAÁT, ÑOÄC TOÁ
9.13.1. Baûn chaát vaø caùc tính chaát lyù hoïc, hoùa hoïc cuûa nhaân toá gaây ñoäc
Baûn chaát vaø caùc tính chaát lyù hoïc, hoùa hoïc cuûa moät soá chaát seõ quyeát
ñònh phaïm vi hoaït ñoäng sinh hoïc cuûa noù. Caùc chaát khí ñöôïc haáp thuï töø heä
hoâ haáp, ñaëc bieät laø maùu trong phoåi: Caùc phaûn öùng laïi vôùi caùc chaát khí naøy
chæ coù theå xaûy ra cuïc boä, ví duï nhö vôùi ozone, hay coù tính heä thoáng ñoái
vôùi caùc chaát gaây meâ. Hôi nöôùc vaø caùc loaïi khoùi muø cuõng ñöôïc haáp thuï
qua ñöôøng hoâ haáp. Chuùng coù theå keát hôïp vôùi nöôùc trong heä hoâ haáp, hình
thaønh caùc chaát hoaït hoùa vaø gaây neân söï phaù huûy cuïc boä. Moät ví duï laø hôi
formaldehyde, SO2 , NOx, caùc buïi nhoû coù theå ñoïng laïi trong pheá quaûn vaø
haïn cheá söï bieán ñoåi cuûa caùc chaát khí. Ví duï, nhö buïi coù chöùa carbon vaø
silicon. Caùc haït buïi coù dính caùc chaát hoùa hoïc hay caùc VSV khi ñi vaøo cô
theå gaây ra caùc phaûn öùng cuïc boä hay toaøn boä heä thoáng. Caùc protein ñi vaøo
cô theå thoâng qua vieäc aên uoáng ñöôïc bieán ñoåi trong heä tieâu hoùa.
Baûn chaát cuûa moät chaát seõ quyeát ñònh ñoái töôïng tieáp nhaän ñaëc tröng
maø chaát ñoù seõ töông taùc vaø baûn chaát söï lieân keát seõ xaûy ra töông öùng. Ví
duï, chaát tieáp nhaän “steroid” chæ coù theå lieân keát vôùi hoùa chaát
“tostreroidreceptoers” vaø chaát tieáp nhaän “estrogen” chæ coù theå lieân keát
vôùi hoùa chaát “estrogen”. Coù raát nhieàu neùt ñaëc tröng trong söï lieân keát cuûa
chaát tieáp nhaän.
Caùc ñaëc tính lyù, hoùa hoïc bao goàm traïng thaùi cuûa moät chaát (raén,
loûng, khí) vaø söï hoøa tan trong chaát beùo quyeát ñònh toác ñoä vaø phaïm vi söï

415
thaám qua maøng teá baøo vaø noàng ñoä taïi nôi tieáp nhaän. Caùc chaát hoøa tan
trong chaát beùo thaám qua maøng teá baøo nhanh hôn so vôùi caùc chaát tan trong
nöôùc. Möùc ñoä phaân ly ion cuõng aûnh höôûng ñeán quaù trình qua maøng teá
baøo. Quaù trình bieán ñoåi sinh hoïc cuûa moät chaát cuõng phuï thuoäc vaøo caùc
ñaëc tröng naøy. Söï bieán ñoåi sinh hoïc cuûa moät chaát bao goàm tính haáp thuï,
söï phaân boá, söï chuyeån ñoåi sinh hoïc, cô theå thöôøng bieán ñoåi moät nöûa caùc
chaát coù khaû naêng hoøa tan trong chaát beùo thaønh caùc chaát coù theå hoøa tan
trong nöôùc ít hoaït tính hôn vaø deã bò baøi tieát hôn.
Caùc chaát hoøa tan trong chaát beùo thöôøng ôû daïng ion. Moái quan heä
giöõa caùc daïng hoøa tan ion vaø khoâng ion ñöôïc quyeát ñònh bôûi haèng soá
phaân ly (pKa) cuûa chaát ñoù vaø pH cuûa dung dòch. Ñieàu naøy thöôøng ñöôïc
theå hieän qua phöông trình Henderson- Hasselbalch. Kích thöôùc haït cuûa
chaát seõ quyeát ñònh söï phaân boá cuûa noù trong heä hoâ haáp. Caùc haït coù kích
thöôùc lôùn seõ bò caùc loâng muõi giöõ laïi, caùc haït coù kích thöôùc nhoû hôn thì coù
theå ñöôïc hít vaøo vaø thôû ra.
Haït coù kích thöôùc khoaûng 10μm bò giöõ laïi trong muõi vaø pheá quaûn
Haït coù kích thöôùc nhoû hôn 10μm con ngöôøi thöôøng hít thôû vaøo.
 Haït coù kích thöôùc nhoû hôn 5 μm vaøo tôùi phoåi
 Haït coù kích thöôùc nhoû hôn 0,5 μm thì 80% thôû ra, 20% giöõ laïi
trong nang phoåi.
9.13.2. Tình traïng tieáp xuùc
Ngoaøi baûn chaát cuûa chaát, caùc ñaëc tính sinh lyù, hoùa hoïc thì söï phaûn
öùng ñoái vôùi moät chaát coøn chòu aûnh höôûng do tình traïng tieáp xuùc: lieàu
löôïng, noàng ñoä, con ñöôøng tieáp xuùc, thôøi gian tieáp xuùc. Lieàu löôïng, noàng
ñoä cuûa chaát coù saün trong cô theå tieáp nhaän seõ quyeát ñònh möùc ñoä phaûn öùng
goïi laø lieàu löôïng gaây ñoäc.
Con ñöôøng gaây beänh laø nhaân toá quan troïng ñaàu tieân cuûa moät phaûn
öùng. Ví duï, neáu ñoäng vaät hít CH3Cl seõ bò caùc khoái u, coøn neáu thoâng qua
con ñöôøng aên uoáng thì laïi khoâng bò chöùng beänh treân. Vieäc tieáp xuùc vôùi
chaát ñoäc trong thôøi gian ngaén coù theå gaây ra caùc taùc haïi nhöng coù theå ñöôïc
chöõa khoûi, trong khi tieáp xuùc vôùi ñoäc chaát trong thôøi gian daøi seõ gaây ra
taùc haïi maõn tính khoâng theå chöõa khoûi. Ví duï, ngöôøi uoáng röôïu trong thôøi
gian ngaén thì gan bò nhieãm môõ nhöng neáu uoáng trong thôøi gian daøi seõ bò
xô gan vónh vieãn.

416
 Vieäc phaûn öùng cuûa cô theå ñoái vôùi moät chaát coøn ñöôïc quyeát ñònh bôûi
möùc ñoä lieân keát cuûa chaát tieáp nhaän, ñoù laø do soá löôïng tieáp nhaän caùc chaát
lieân keát vôùi chaát ñoù, söï phaân boá cuûa chaát ñoù trong tieáp nhaän vaø thôøi gian
töông taùc giöõa chuùng. Ñieàu naøy thuoäc veà baûn chaát cuûa lieân keát (löïc huùt
van der Waals, lieân keát hydro) vaø noàng ñoä cuûa chaát ñoù taïi cô theå cuûa vaät
tieáp nhaän. Lieàu löôïng, noàng ñoä caøng cao, löôïng chaát tieáp nhaän caøng
nhieàu, söï lieân keát caøng beàn, thôøi gian tieáp xuùc caøng laâu thì möùc ñoä phaûn
öùng caøng taêng. Ñieàu naøy lieân quan ñeán ñaëc tính sinh hoïc vaø lieàu löôïng
cuûa moät chaát.
Ngöôøi ta tính ñöôïc raèng, löôïng caffeine trong 100 taùch caø pheâ,
löôïng solaranine trong 180kg khoai taây hay moät lít whisky coù theå gaây
cheát ngöôøi, vôùi löôïng ít hôn tuy khoâng coù lôïi nhöng chuùng khoâng gaây ñoäc.
Löôïng cuûa moät chaát ñöôïc tính baèng ñôn vò mg/kg troïng löôïng cô theå
hay mg/m2 dieän tích beà maët cô theå.
9.13.3. Con ñöôøng tieáp xuùc
Con ñöôøng tieáp xuùc seõ aûnh höôûng ñeán vieäc phaûn öùng laïi ñoái vôùi
moät chaát bôûi noù seõ quyeát ñònh laø coù bao nhieâu chaát ñoù vaøo cô theå. Con
ñöôøng tieáp xuùc thoâng thöôøng laø mieäng, heä tieâu hoùa, da, phoåi. Nöôùc qua
mieäng hay da thì khoâng gaây ra taùc haïi naøo trong khi neáu nöôùc vaøo phoåi
thì seõ gaây cheát. Caùc chaát coù theå ñöôïc haáp thu töø mieäng, ñaëc bieät laø khi ôû
döôùi löôõi; ví duï nhö chaát nitroglycerine. Moät soá chaát khaùc bò phaân huûy do
acid trong daï daøy, ví duï nhö insulin. Trong khi ñoù, moät soá chaát khaùc thì
ñöôïc haáp thuï qua daï daøy, ví duï nhö röôïu.
Coù moät soá chaát, ñaëc bieät laø caùc chaát tan ñöôïc trong chaát beùo, coù theå
thaám qua da vaø gaây ra taùc ñoäng toaøn boä heä thoáng; neáu chaát ñoù khoâng
thaám qua da thì chæ gaây taùc ñoäng cuïc boä.
Da bò traày hay bò phaù huûy coù möùc ñoä thaám nhieàu hôn da nguyeân
veïn vì raøo caûn choáng laïi söï thaám ñaõ trôû neân keùm hieäu quaû hôn. Khaû naêng
haáp thuï cuûa heä tieâu hoùa phuï thuoäc vaøo caùc ñaëc tính lyù hoùa hoïc cuûa chaát
ñoù, bao goàm kích thöôùc haït (chieàu daøi, ñöôøng kính), khaû naêng hoøa tan
trong nöôùc, nhòp ñoä vaø ñoä saâu cuûa söï hoâ haáp. Ví duï, caùc tieáp xuùc do ngheà
nghieäp ñoái vôùi caùc chaát nhö goã, caùc loaïi buïi höõu cô, nickel, daàu moû chöng
caát hay chlomium coù theå gaây ra lôû loeùt vì muïn nhoït vaø gaây lôû loeùt, ung
thö nieâm maïc muõi do caùc chaát naøy ñöôïc loïc qua muõi. Caùc chaát khoâng tan

417
gaây ra söï kích thích heä hoâ haáp. Ví duï nhö buïi amiang, buïi moû, silica gaây
ra xô hoùa phoåi; hôn nöõa, buïi amiang coøn gaây ra ung thö.
Caùc haït buïi coù chöùa caùc hoùa chaát hay vi sinh vaät treân beà maët. Caùc
haït coù “ñöôøng kính ñoäng löïc hoïc hieäu quaû” (EDA)
- EDA < 1 μm: khoâng bò haáp thu maø ñöôïc thôû ra ngoaøi.
- EDA = 1 - 7 μm toàn taïi dai daúng trong cuoáng phoåi vaø pheá quaûn.
- EDA > 7 μm seõ bò caùc loâng muõi giöõ laïi hay quay trôû laïi boä phaän
baûo veä coù daïng gioáng loâng trong cuoáng phoåi vaø pheá quaûn (ñaây laø quaù
trình laøm saïch) vaø sau ñoù chuùng tôùi thöïc quaûn nôi maø chuùng bò nuoát vaøo
trong heä tieâu hoùa. Taïi ñaây, caùc haït naøy seõ töông taùc vôùi beà maët ruoät vaø
tröïc tieáp gaây ra caùc veát thöông cuïc boä. Caùc hoùa chaát hay vi sinh vaät bò
haáp thuï treân beà maët haït seõ taán coâng treân beà maët ruoät gaây neân caùc veát
thöông hay caùc haït naøy coù theå laøm roái loaïn chöùc naêng tieâu hoùa thoâng
thöôøng, daãn ñeán laøm toån thöông caùc chöùc naêng naøy.
Phaàn lôùn caùc hoùa chaát tieáp xuùc theo nhieàu con ñöôøng, nhöng khoâng
phaûi con ñöôøng naøo cuõng ñöôïc haáp thuï. Ví duï, nhö thuoác tröø saâu coù goác
phosphor ñöôïc haáp thuï töø taát caû caùc con ñöôøng vaø seõ gaây ñoäc ôû baát keå
con ñöôøng tieáp xuùc naøo khaùc. Vitamine D coù noàng ñoä cao neáu uoáng seõ
gaây ñoäc nhöng khi dính treân da thì laïi khoâng. Thuûy ngaân thì khoâng phaûi
luùc naøo cuõng ñoäc, khi aên vaøo noù khoâng theå baøi tieát ñöôïc vaø cuõng khoâng
theå bò haáp thuï. Neáu hít phaûi hôi thuûy ngaân hay dính treân da, noù seõ bò haáp
thuï vaø gaây ra ñoäc sau ñoù.
9.13.4. Chuûng loaïi, giôùi tính, tuoåi taùc, caùc nhaân toá veà gen
cuûa sinh vaät ôû thôøi ñieåm tieáp xuùc
a) Phaûn öùng laïi moät chaát hoùa hoïc coù theå khaùc nhau ñoái vôùi caùc
chuûng loaïi khaùc nhau.
Ví duï:
– Methanol thì raát ñoäc cho caû con ngöôøi vaø loaøi khæ. Nhöng vôùi maét,
methanol coù theå gaây ra muø cho con ngöôøi nhöng loaøi khæ thì khoâng. Löu
yù: Moät soá hieän töôïng ñeán nay, chöa ñöôïc giaûi thích veà cô cheá.
– Tri- ortho – cresyl phosphate (TOCP) gaây ra chöùng beänh demyelination
treân con ngöôøi vaø gaø nhöng khoâng ñoäc haïi ñoái vôùi caùc chuûng loaïi khaùc.
– Nitrobenzene gaây ra chöùng methemoglobinemia ñoäc haïi cho con
ngöôøi, meøo, choù vaø khoâng haïi vôùi khæ, chuoät, thoû.

418
 – Aflatoxin B1 gaây neân ung thö ôû caù hoài vaø chuoät coáng nhöng
khoâng gaây haïi ôû chuoät baïch.
– Dichloroethane gaây u phoåi cho chuoät baïch coøn chuoät coáng thì
khoâng bò.
– Beta naphthamine gaây ra caùc khoái u trong boïng ñaùi loaøi khæ,
chuoät hamster, choù nhöng chuoät thì khoâng bò.
– Trimethyl aniline gaây khoái u ôû chuoät coáng nhöng khoâng coù ôû
chuoät baïch.
b) Khaû naêng gaây ñoäc leân caùc cô quan khaùc nhau cuûa caùc chuûng loaïi
thì khaùc nhau.
Ví duï:
– Dibutylnitrosamine gaây u gan, u trong boïng ñaùi vaø trong thöïc
quaûn ôû chuoät.
– N- 2- fluorenylacetamide gaây u gan ôû chuoät caùi fischer vaø u vuù ôû
chuoät sprague – dawley.
– Chuoät sencar nhaïy caûm ñoái vôùi caùc chaát gaây ung thö da hôn chuoät
C3H vaø BALB/C.
c) Neàn taûng veà khaû naêng ñaëc bieät cuûa caùc loaïi khaùc nhau coù theå laø do:
– Coù söï khaùc bieät trong phaân boá sinh hoïc (ñaëc bieät laø söï bieán ñoåi
sinh hoïc)
– Söï khaùc nhau trong ñaëc tính sinh lyù hoïc; ví duï loaøi gaëm nhaám khoâng
noân möûa nhö choù, meøo thì laïi coù ñaëc tính naøy, quaù trình trao ñoåi chaát vaø hoâ
haáp cuûa loaøi gaëm nhaám nhanh hôn vaø cao hôn so vôùi loaøi ngöôøi, söï khaùc bieät
trong phaûn hoài baûn naêng giöõa caùc chuûng loaïi khaùc nhau.
– Söï khaùc nhau veà hình thaùi hoïc (nhau cuûa loaøi chuoät coù tính thaåm
thaáu toát hôn so vôùi loaøi ngöôøi; da cuûa loaøi choù, heo khaùc da ngöôøi laø
khoâng coù tieát moà hoâi).
– Caùc söï khaùc nhau trong kích thöôùc cô theå, troïng löôïng hay dieän
tích beà maët.
Tuy nhieân, giöõa caùc chuûng loaïi coù phaûn öùng khaùc nhau chuû yeáu laø veà
maët soá löôïng cuûa chaát ñoäc xaâm nhaäp nhöng trong vieäc phaûn öùng laïi moät
chaát ñoäc vaãn coù nhieàu neùt töông ñoàng nhieàu hôn laø söï khaùc nhau. Vaäy loaøi

419
naøo seõ thích hôïp nhaát cho caùc nghieân cöùu veà ñoäc toá moâi tröôøng? Maëc duø
nghieân cöùu cho con ngöôøi thì con ngöôøi laø ñoái töôïng nghieân cöùu thích hôïp
nhaát nhöng taùc ñoäng cuûa nhöõng hoùa chaát leân con ngöôøi khoâng ñöôïc öôùc
löôïng ñuùng ñaén neáu khoâng coù caùc döõ lieäu veà ñoäc toá hoïc ñaày ñuû treân caùc
loaïi ñoäng vaät. Tuy nhieân, khoâng phaûi taát caû nhöõng gì maø ta nghieân cöùu
ñöôïc treân loaøi vaät ñeàu ñuùng cho con ngöôøi. Noùi chung, loaøi vaät naøo coù ñaëc
tính sinh hoïc gaàn gioáng nhö con ngöôøi thì coù theå ñöôïc xem nhö laø loaøi thích
hôïp nhaát cho caùc nghieân cöùu veà ñoäc toá hoïc leân con ngöôøi. Ñeán khi naøo caùc
thoâng tin naøy chöa ñöôïc bieát ñeán thì khi ñoù caùc loaøi nhaïy caûm nhaát vaãn
ñöôïc xem laø loaøi thích hôïp nhaát vaø thöôøng ñöôïc söû duïng nhaát. Söï ngoaïi suy
caùc keát quaû töø loaøi vaät leân con ngöôøi laø moät quaù trình ñoøi hoûi oùc phaùn ñoaùn
vaø söï hieåu bieát saâu veà möùc ñoä ñoäc haïi cuûa chaát ñoù cuõng nhö cô cheá cuûa
chaát ñoù leân con ngöôøi vaø loaøi vaät.
d) Söï phaûn öùng laïi cuûa moät chaát hoùa hoïc coøn chòu aûnh höôûng do yeáu
toá tuoåi taùc cuûa sinh vaät ôû thôøi ñieåm tieáp xuùc.
Ví duï, DDT thì khoâng ñoäc ñoái vôùi chuoät môùi sinh nhöng ñoäc hôn ñoái
vôùi chuoät lôùn. Trong khi ñoù, parathion thì ngöôïc laïi. Acid boric thì ñoäc
ñoái vôùi chuoät môùi sinh hôn chuoät lôùn. Neàn taûng cuûa nhöõng söï khaùc bieät
naøy lieân quan ñeán kích thöôùc cô theå (troïng löôïng, dieän tích beà maët), caáu
taïo cô theå, khaû naêng chuyeån ñoåi sinh hoïc hoaëc caùc nhaân toá khaùc maø chöa
ñöôïc xaùc ñònh.
e) Giôùi tính cuõng gaây ra söï khaùc bieät ñoái vôùi vieäc phaûn öùng laïi moät chaát.
Ví duï, theo baùo caùo thì chuoät ñöïc nhaïy caûm gaáp 10 laàn chuoät caùi
ñoái vôùi aûnh höôûng gaây ung thö cuûa chaát DDT. Chæ coù chuoät ñöïc bò caùc
toån thöông veà thaän do hydrocarbon bay hôi coøn chuoät caùi thì khoâng hoaëc
ít bò. Chuoät ñöïc cuõng nhaïy caûm hôn chuoät caùi raát nhieàu ñoái vôùi caùc taùc
ñoäng gaây hoaïi töû thaän cuûa chloroform. Moät soá phosphor höõu cô raát ñoäc
ñoái vôùi chuoät baïch caùi trong khi ñoù moät soá khaùc raát ñoäc ñoái vôùi chuoät
ñöïc. Caùc söï khaùc nhau veà giôùi tính thöôøng chaám döùt do vieäc bò thieán hoaëc
do cô quan ñieàu tieát hormone vaø giôùi tính. Ñieàu naøy coù theå quan saùt thaáy
treân caùc ñoäng vaät ñaõ tröôûng thaønh neân cô cheá naøy lieân quan ñeán hormone
giôùi tính.
Ngoaøi ra, söï khaùc nhau cuûa phaûn öùng laïi moät chaát coøn phuï thuoäc
vaøo caùc nhaân toá veà gen. Nhöõng ñieàu naøy phaûn aùnh söï khaùc nhau trong
phaân boá sinh hoïc cuûa moät chaát.
420
 9.13.5. Tình traïng cuûa sinh vaät vaøo thôøi ñieåm tieáp xuùc
Tình traïng dinh döôõng cuûa sinh vaät vaø söï hieän dieän cuûa beänh taät coù
theå aûnh höôûng ñeán söï phaûn öùng laïi moät chaát. Ñieàu naøy thöôøng do caùc
aûnh höôûng coù haïi cuûa moät chaát leân söï phaân boá treân cô theå sinh vaät. Cheá
ñoä aên uoáng ñaày ñuû protein vaø caùc chaát vi löôïng nhö vitamin coù theå
choáng laïi tính ñoäc cuûa moät soá chaát, ví duï nhö carbon tetrachloride
(CCl4). Khi chuoät tieáp xuùc vôùi ñoäc chaát trong tình traïng ñaày ñuû chaát
dinh döôõng seõ ít bò phaùt trieån caùc khoái u hôn. Vieäc thieáu vitamin seõ keùo
daøi thôøi gian hoaït ñoäng cuûa moät chaát neáu vitamin ñoù coù lieân quan ñeán
söï phaân boá cuûa chaát hoùa hoïc ñoù (ví duï, beänh scurvy do thieáu vitamin C
seõ keùo daøi thôøi gian hoaït ñoäng cuûa chaát pentabarbital). Söï hieän dieän
cuûa beänh gan (ví duï laø do tieáp xuùc vôùi caùc hydrocarbon coù chöùa
halogen) seõ keùo daøi söï phaûn öùng ñoái vôùi röôïu vaø laøm thay ñoåi söï bieán
ñoåi sinh hoïc cuûa röôïu. Beänh veà gan hay phoåi seõ laøm gia taêng taùc haïi
cuûa chaát ñoäc leân gan hay phoåi. Beänh thaän aûnh höôûng ñeán söï baøi tieát
moät chaát vaø keùo daøi thôøi gian hoaït ñoäng cuûa noù.
9.13.6. Söï töông taùc cuûa nhieàu ñoäc chaát leân sinh vaät
a. Khaùi nieäm chung
Chuùng ta soáng trong moät bieån hoùa chaát, töø khoâng khí chuùng ta thôû, töø
thöùc aên chuùng ta aên ñeán nöôùc chuùng ta uoáng ñeàu coù hoùa chaát. Theâm vaøo ñoù
laø thuoác, myõ phaåm, caùc hoùa chaát pha taïp nhieàu ñoäc chaát maø chuùng ta tieáp
xuùc. Vieäc tieáp xuùc vôùi moät soá chaát treân coù theå ñöôïc kieåm soaùt. Chuùng ta
quan taâm ñeán söï an toaøn ñoái vôùi töøng chaát rieâng bieät hay hoãn hôïp cuûa caùc
chaát hoùa hoïc naøy. Hieän nay, coù moät soá thoâng tin veà caùc ñoäc chaát rieâng leû
nhöng coù raát ít hay hoaøn toaøn khoâng coù thoâng tin veà hoãn hôïp caùc chaát hoùa
hoïc. Vieäc ñaùnh giaù veà ñoäc tính cuûa caùc hoãn hôïp laø moät vaán ñeà gaây nhieàu
tranh caõi cho caùc nhaø ñoäc toá hoïc. Söï töông taùc laø moät khía caïnh quan troïng
cuûa vaán ñeà phöùc taïp naøy; noù xaûy ra giöõa caùc thaønh phaàn cuûa hoãn hôïp, beân
ngoaøi hay beân trong cô theå vaø söï töông taùc sinh hoïc xaûy ra trong cô theå.
Chuùng ta ñaõ bieát veà moät soá töông taùc hoùa hoïc; ví duï nhö giöõa thuoác
vôùi thuoác, giöõa thuoác vaø dinh döôõng (ví duï, caám aên caùc saûn phaåm töø söõa
khi ñang söû duïng tetracycline do söï keát hôïp cuûa Ca vôùi tetracycline taïo
thaønh cherate khoâng tan). Caùc nhaø ñoäc toá hoïc ñaõ nhaän thöùc ñöôïc taàm
quan troïng cuûa caùc töông taùc naøy vaø xaùc ñònh moät danh saùch veà tính an
toaøn vôùi hoùa chaát. Nhöng caùc nghieân cöùu veà caùc töông taùc giöõa caùc chaát

421
ít khi ñöôïc höôùng daãn do khoâng coù moät nguyeân taéc naøo cho caùc höôùng
daãn cuûa hoï (do tính phöùc taïp vaø duy nhaát cuûa vaán ñeà).
Coù nhöõng töông taùc lieân quan ñeán aûnh höôûng cuûa moät chaát ñeán söï
phaûn öùng cuûa caùc chaát khaùc. Trong tröôøng hôïp coù hai hay nhieàu nhaân toá cuøng
taùc ñoäng thì keát quaû seõ khaùc nhau veà soá löôïng vi löôïng cuûa söï töông taùc ñoù.
Ñoù laø do phaûn öùng ñoái khaùng vôùi töøng chaát rieâng bieät.
Tieáp xuùc hay phaûn öùng vôùi moät chaát coù theå xaûy ra ñoàng thôøi hay
tuaàn töï. Söï töông taùc ÑCÑT laø tình traïng maø khi phaûi tieáp xuùc vôùi hai hay
nhieàu chaát seõ gaây ra söï thay ñoåi veà maët soá löôïng vaø chaát löôïng cuûa caùc
phaûn öùng sinh hoïc. Noù khoâng gioáng nhö keát quaû döï ñoaùn veà khaû naêng
hoaït ñoäng rieâng leû cuûa töøng chaát.
Khi tieáp xuùc vôùi nhieàu chaát khaùc nhau thì caùc phaûn öùng coù theå dieãn
ra ñoàng thôøi hay tuaàn töï veà maët thôøi gian vaø cho caùc möùc ñoä phaûn öùng
maïnh hôn hay yeáu hôn.
Ví duï nhö: chaát phenobarbital laøm taêng ñoäc tính cuûa carbon
tetrachoride. Caùc nhaân toá hoùa hoïc, lyù hoïc nhö particulate, SO2, caùc khoái
naëng muøi laøm taêng söï phaûn öùng cuûa phoåi vôùi CCl4 laø chaát gaây ung thö.
Khoùi thuoác laù laøm taêng nguy cô ung thö.
Caùc töông taùc coù theå ñöôïc phaân chia thaønh töông taùc hoùa hoïc hay
sinh hoïc.
– Töông taùc sinh hoïc lieân quan ñeán aûnh höôûng cuûa moät chaát leân söï
phaân boá hoùa hoïc hay hoaït ñoäng cuûa chaát tieáp nhaän.
– Töông taùc hoùa hoïc laø phaûn öùng giöõa caùc chaát maø keát quaû vaø aûnh
höôûng ñeán caû nhöõng chaát coù hoaït tính sinh hoïc hay caùc chaát khoâng hoaït
ñoäng sinh hoïc. Caùc töông taùc hoùa hoïc naøy coù theå xaûy ra beân trong hay
beân ngoaøi cô theå.
Caùc nhaân toá aûnh höôûng ñeán keát quaû cuûa söï töông taùc bao goàm nôi
xaûy ra töông taùc, moái quan heä giöõa lieàu löôïng vaø möùc ñoä phaûn öùng giöõa
caùc chaát töông taùc, moái lieân quan taïm thôøi, caùc ñaëc tính hoùa hoïc, tình
traïng cuûa ñoái töôïng tieáp xuùc.
Söï töông taùc hoùa hoïc coù theå xaûy ra:
- Beân ngoaøi cô theå
Trong khoâng khí (acid sulfuric ñöôïc taïo thaønh töø SO2 vaø nöôùc)

422
 Trong nöôùc (söï taïo thaønh cuûa trihalomethane töø acid humic vaø
chlorine).
Trong thöùc aên (söï haáp thu caùc chaát vi löôïng leân chaát xô).
- Beân trong cô theå
Söï keát hôïp vôùi caùc phaân boá sinh hoïc (bao goàm söï haáp thuï, söï phaân
boá, söï chuyeån ñoåi sinh hoïc, söï loaïi boû vaø ñoäng hoïc cuûa quaù trình) hay
hoaït ñoäng cuûa chaát tieáp nhaän.
Caùc töông taùc xaûy ra trong cô theå keát hôïp vôùi:
– Söï haáp thuï cuûa caùc chaát töông taùc, lieân quan ñeán caùc yeáu toá lyù
hoùa hoïc nhö pH, pKa, ñoä hoøa tan, kích thöôùc haït, kích thöôùc phaân töû, lieân
keát phaân töû, chelation, söï haáp thuï, caïnh tranh ñeå chuyeån ñoåi qua maøng teá
baøo vaø tính nguyeân veïn cuûa beà maët haáp thuï.
– Söï chuyeån ñoåi cuûa caùc chaát töông taùc coù lieân quan ñeán caùc yeáu toá
lyù, hoùa hoïc, lieân keát vôùi protein (ví duï nhö albumin) vaø cao phaân töû, doøng
chaûy cuûa maùu.
– Söï chuyeån ñoåi sinh hoïc cuûa caùc chaát töông taùc, lieân quan ñeán tính thuùc
ñaåy hay öùc cheá cuûa enzyme hay caùc moâ laøm nhieäm vuï thuùc ñaåy sinh hoïc.
– Söï phaân boá hay tích tröõ cuûa caùc chaát töông taùc coù lieân quan ñeán caùc
yeáu toá lyù, hoùa hoïc, lieân keát vôùi protein vaø cao phaân töû, doøng chaûy cuûa maùu.
– Söï thaûi boû cuûa caùc chaát töông taùc lieân quan ñeán caùc yeáu toá lyù hoùa,
tính ñoàng boä cuûa caùc boä phaän trong heä baøi tieát, doøng chaûy cuûa maùu.
Möùc ñoä cuûa vieäc phaûn öùng laïi moät chaát trong heä thoáng sinh hoïc phuï
thuoäc vaøo soá löôïng caùc chaát hoaït tính sinh hoïc coù saün taïi nôi tieáp nhaän
cuøng vôùi thôøi gian tieáp xuùc giöõa chaát tieáp nhaän vôùi chaát töông taùc. Söï
phaûn öùng laïi moät chaát phuï thuoäc vaøo lieàu löôïng, ñieàu kieän tieáp xuùc bao
goàm caû thôøi gian tieáp xuùc. Phaïm vi töông taùc ñoäc toá hoïc phuï thuoäc vaøo
lieàu löôïng.
Möùc ñoä töông taùc cuûa caùc ñoäc toá hoïc phuï thuoäc vaøo moái quan heä
taïm thôøi giöõa caùc laàn tieáp xuùc. Khi tieáp xuùc thöôøng xuyeân thì soá laàn
töông taùc ñoäc toá hoïc taêng leân. Neáu caùc tieáp xuùc xaûy ra ñoàng thôøi thì aûnh
höôûng leân söï phaân boá nhö: haáp thuï, chuyeån ñoåi sinh hoïc, vaän chuyeån,
phaân boá, baøi tieát raát quan troïng. Neáu chuùng dieãn ra tuaàn töï thì möùc ñoä

423
töông taùc phuï thuoäc vaøo chu kyø baùn raõ sinh hoïc, caáu truùc cao phaân töû vaø
caùc lieân keát cuûa chaát tieáp nhaän, toác ñoä phuïc hoài raát laø quan troïng.
Caùc nhaân toá lyù hoùa hoïc aûnh höôûng ñeán söï ion hoùa; kích thöôùc, ñoä
hoøa tan seõ aûnh höôûng leân söï trao ñoåi qua maøng teá baøo, phaûn öùng laïi caùc
chaát hoùa hoïc, söï tieàm aån cuûa chaát töông taùc.
Tình traïng söùc khoûe vaø dinh döôõng cuûa ñoái töôïng tieáp xuùc seõ aûnh
höôûng laïi phaûn öùng cuûa caùc chaát vaø tieàm naêng cuûa töông taùc.
b. Löïc vaø chieàu höôùng töông taùc
Taùc ñoäng naøy coù theå dieãn ra nhö sau:
- Töông ñöông vôùi taùc ñoäng toång coäng keát hôïp cuûa töøng chaát rieâng
leû ñöôïc goïi laø söï coäng taùc ñoäng. Cô cheá cuûa söï töông taùc naøy coù theå gioáng
nhau hay khaùc nhau. Ví duï A + B → phaûn öùng 1 + 3 = 4 (trong ñoù, caùc soá 1,
2, 3, 4... bieåu thò löïc taùc ñoäng cuûa caùc chaát ñoäc töông öùng). khi coù hai loaïi
thuoác tröø saâu phosphor höõu cô hoaït ñoäng ñoàng thôøi thì chuùng seõ aûnh
höôûng ñeán söï öùc cheá enzyme cholinesterase.
- Lôùn hôn taùc ñoäng toång coäng keát hôïp cuûa töøng taùc ñoäng cuûa töøng
chaát rieâng leû vaø ñöôïc goïi laø söï coäng höôûng. Cô cheá cuûa söï töông taùc naøy
coù theå gioáng nhau hay khaùc nhau. Ví duï A + B → phaûn öùng 1 + 1 = 5. Söï
coäng höôûng xaûy ra khi caû hai chaát cuøng taùc ñoäng leân cuøng moät boä phaän
hay moät heä thoáng. Ví duï A + B → phaûn öùng: 1 + 3 = 10, ethanol taêng
cöôøng ñoäc tính gaây vieâm gan cuûa CCl4 hay chloroform. Söï tieàm aån
khi moät hoùa chaát khoâng aûnh höôûng leân moät heä thoáng ñaëc bieät naøo
nhöng söï coù maët cuûa noù taêng cöôøng hoaït ñoäng cuûa moät soá chaát khaùc leân
heä thoáng ñoù. Ví duï A + B → phaûn öùng 0 + 3 = 5; isopropyl ancohol
(CH3CH2CH2OH) taêng cöôøng ñoäc tính gaây vieâm gan cuûa CCl4.
- Ít hôn: taùc ñoäng toång coäng nhöng hieäu öùng laïi thaáp hôn so vôùi taùc
ñoäng cuûa töøng chaát rieâng leû, ñöôïc goïi laø taùc ñoäng trieät tieâu nhau.
Taùc ñoäng trieät tieâu xuaát hieän khi coù maët moät hoùa chaát caûn trôû hoaït
ñoäng cuûa caùc chaát khaùc. Khi aûnh höôûng toång coäng cuûa hai chaát hay nhieàu
chaát naøy yeáu hôn keát quaû toång coäng cuûa töøng chaát A + B → phaûn öùng:
1 + 3 = 2 hay 1 + 3 = 0.
Taùc ñoäng trieät tieâu veà chöùc naêng hoaït ñoäng hay sinh lyù, hoùa hoïc,
ñaëc tính sinh lyù hay hoùa lyù, döôïc lyù.

424
 Söï trieät tieâu thuoäc veà chöùc naêng hay sinh lyù xaûy ra khi hai hay
nhieàu chaát taïo ra caùc taùc ñoäng traùi ngöôïc nhau treân cuøng moät heä thoáng,
gaây ra söï trung hoøa caùc taùc ñoäng (ví duï thuoác giaûm ñau duøng ñeå kieåm
soaùt söï co giaät) hay treân caùc heä thoáng khaùc nhau taïo ra caùc aûnh höôûng
sinh lyù, hoùa hoïc choáng laïi nhau (ví duï nhö chaát histamine laøm giaûm huyeát
aùp coøn chaát norepinephrine laøm taêng huyeát aùp), caùc chaát naøy thöôøng coù
maët ñoàng thôøi.
Söï ñoái khaùng veà ñaëc tính xaûy ra khi hai hay nhieàu chaát töông taùc
taïo ra chaát ít hoaït tính hôn, ví duï hôïp kim cuûa BAL hay Ca vôùi chaát
tetreacyline.
Söï ñoái khaùng veà phaân boá sinh hoïc hay söï ñoái khaùng veà caùc ñaëc tính
sinh hoùa xaûy ra khi moät chaát laøm thay ñoåi söï phaân boá cuûa chaát khaùc; do
ñoù, laøm giaûm noàng ñoä cuûa chuùng ôû nôi tieáp nhaän, laøm giaûm aûnh höôûng
cuûa noù hay ñoäc tính cuûa noù (ví duï nhö moät soá enzyme ñöôïc kích thích ñeå
laøm giaûm söï chuyeån hoùa sinh hoïc → ñoäc tính hay hieäu quaû cuûa moät chaát
giaûm). Caùc chaát naøy coù theå coù maët ñoàng thôøi hay tuaàn töï.
Söï ñoái khaùng xaûy ra khi hai hay nhieàu chaát caïnh tranh nhau cuøng
moät nôi tieáp nhaän, gaây ra söï giaûm hay maát ñi hoaøn toaøn tính coäng taùc
ñoäng. Ví duï nhö O2 vaø CO caïnh tranh nhau ñoái vôùi cuøng moät chaát chaáp
nhaän Hb; chaát ñoái khaùng thuoác (gaây meâ vaø morphine); caùc chaát naøy
thöôøng coù maët ñoàng thôøi.
9.13.7. Caùch xaùc ñònh caùc töông taùc tieàm aån giöõa caùc chaát
Caùc töông taùc tieàm aån giöõa hai ñoäc chaát coù theå ñöôïc xaùc ñònh theo
nhöõng caùch sau.
– Choïn löïa ñieåm töông ñöông cho caùc chaát ñöôïc ñaùnh giaù; ñieåm
töông ñöông naøy phaûi gioáng nhau cho töøng chaát.
– Xaùc ñònh moái quan heä giöõa lieàu löôïng vaø möùc ñoä phaûn öùng cho
töøng chaát rieâng bieät.
– Phaân tích döõ lieäu vaø veõ ñoà thò cuûa phaûn öùng (ñöôøng cong quan heä
giöõa lieàu löôïng vaø möùc ñoä phaûn öùng)
– Söû duïng cuøng ñieåm töông ñöông (ôû böôùc 1 vaø 2) ôû treân, ví duï
ED50 hay ñöôøng LD50 hay LC50, veõ ñöôøng ñoàng taùc ñoäng theo lyù thuyeát
cuûa söï phaûn öùng toång coäng.

425
 – Tieán haønh caùc thí nghieäm hôïp lyù söû duïng keát hôïp caùc lieàu löôïng
ñaõ ñöôïc xaùc ñònh töø ñöôøng ñoàng taùc ñoäng, hay söû duïng lieàu löôïng coá ñònh
(lieàu löôïng, noàng ñoä cuûa moät chaát laø haèng soá).
– Chaám ñieåm döõ lieäu vaø so saùnh ñöôøng cong thöïc nghieäm vôùi
ñöôøng cong coäng taùc ñoäng theo lyù thuyeát ñeå xaùc ñònh xem ñoù laø söï coäng
taùc ñoäng, söï coäng höôûng hay tröø taùc ñoäng.
Phöông phaùp quan saùt ñôn giaûn duøng xaùc ñònh caùc töông taùc tieàm aån
lieân quan ñeán vieäc xaùc ñònh ñöôøng cong giöõa lieàu löôïng vaø phaûn öùng, öôùc
ñoaùn LD50 cho töøng chaát. Sau ñoù, öôùc ñoaùn caùc khaû naêng gaây cheát ngöôøi.
Neáu khaû naêng gaây töû vong < 40% thì cho raèng coù söï tröø taùc ñoäng, ≥ 40%
laø söï coäng höôûng.
9.13.8. Töông taùc giöõa caùc chaát ñoäc trong moâi tröôøng
Caùc chaát trong moâi tröôøng bao goàm nhöõng chaát coù trong nöôùc,
khoâng khí, thöùc aên.
– Trong khoâng khí, ñoù laø caùc chaát khí nhö: CO, SOx, NOx, O3,
NH3; caùc hôi dung moâi nhö CCl4, CHCl3, 1,1,1 – trichloroethane,
tetrachloroethylene; hôïp chaát thôm nhö benzene, toluene; thuoác tröø saâu;
phosphor höõu cô, hidrocarbon coù chöùa chlor, maûnh caây coái; kim loaïi (Cd,
Pb, Hg, Al) vaø caùc daïng haït nhö buïi, khoùi.
– Caùc chaát tìm thaáy trong nöôùc, ñaát laø nhöõng chaát coù trong töï nhieân
(muøn, kim loaïi, khoaùng) hay nhöõng chaát theâm vaøo trong quaù trình xöû lyù
hay phaân phoái (nhö quaù trình duøng chaát hoùa hoïc xöû lyù nöôùc), caùc chaát
thaûi coâng - noâng nghieäp.
– Caùc chaát coù trong thöùc aên laø caùc chaát coù trong töï nhieân hay caùc
chaát sinh ra tröïc tieáp, giaùn tieáp trong quaù trình sinh tröôûng, xöû lyù tích tröõ.
Söï töông taùc giöõa caùc chaát trong moâi tröôøng ñöôïc toùm taét trong
baûng 9.6. Caùc phaân tích quan troïng ñaõ cho raèng, keát quaû cuûa caùc töông
taùc naøy khoâng theå döï ñoaùn ñöôïc töø caáu truùc cuûa chaát hay tính döôïc lyù ñoäc
toá cuûa chuùng. Söï hieåu bieát veà cô cheá naøy raát höõu ích. Caùc ñieàu kieän tieáp
xuùc nhö lieàu löôïng, thôøi gian tieáp xuùc aûnh höôûng raát lôùn ñeán keát quaû cuûa
caùc töông taùc naøy.
9.13.9. Khaû naêng thích nghi, chòu ñöïng
Khaû naêng naøy ñöôïc ñònh nghóa nhö sau: khi tieáp xuùc vôùi chaát ñoäc
theo caùc lieàu löôïng döôùi möùc gaây ñoäc thì söï phaûn öùng cuûa cô theå ñoái vôùi

426
chaát ñoäc ñoù giaûm. Cô sôû cho khaû naêng chòu ñöïng laø coù caùc enzyme lieân
quan ñeán quaù trình chuyeån hoùa sinh hoïc cuûa moät chaát. Ví duï nhö styria aên
arsenic, aên moät löôïng nhoû chaát arsenic moät hay hai laàn moãi tuaàn thì söùc
khoûe chuùng taêng leân (arsenic dieät caùc sinh vaät kyù sinh ñöôøng ruoät) trong
nhieàu naêm vaø ñöôïc bieát laø loaïi sinh vaät naøy coù khaû naêng chòu ñöïng leân
ñeán 400 mg arsenic, (moät löôïng gaây cheát ngöôøi). Tuoåi thoï cuûa nhöõng con
aên arsenic naøy ñöôïc keùo daøi. Khaû naêng chòu ñöïng, thích öùng naøy cuõng
ñöôïc bieát ñeán vôùi caùc chaát nhö nicotine, caffeine, röôïu.
9.13.10. Tính nhaïy caûm, ñaëc tính sinh hoùa, tính duy nhaát cuûa töøng caù
theå
Cuøng moät hôïp chaát nhö nhau, caùc sinh vaät khaùc nhau tieáp xuùc vôùi
noù seõ coù caùc möùc ñoä phaûn öùng khaùc nhau; ñoù laø do caùc sinh vaät khaùc
nhau trong heä gen. Nhöõng söï khaùc bieät ñoù seõ daãn ñeán caùc phaân boá sinh
hoïc khaùc nhau. Nhöng söï khaùc bieät veà gen khoâng bình thöôøng nhaïy caûm
hôn. Ví duï, ngöôøi bò beänh baïch taïng thì nhaïy caûm hôn so vôùi ngöôøi bình
thöôøng khi bò taùc ñoäng bôûi tia cöïc tím. Caùc caù theå thieáu enzyme AHH
(chaát aryl hydrocarbon hydroxylase) seõ ñöôïc baûo veä khoûi beänh ung thö do
caùc hôïp chaát thôm nhieàu voøng nhö benzpyrin khoâng theå phaân huûy PAH
thaønh chaát gaây ung thö. Ñieàu naøy coù theå giaûi thích vì sao moät vaøi ngöôøi
nghieän thuoác laù hay saâu aên laù thuoác laù khoâng phaùt beänh ung thö.
9.13.11. Caùc nhaân toá moâi tröôøng aûnh höôûng ñeán söï phaûn öùng laïi moät
chaát ñoäc
Bao goàm nhieät ñoä, ñoä aåm, aùp suaát, caùc thaønh phaàn xung quanh cuûa
khí quyeån vaøo thôøi ñieåm tieáp xuùc, aùnh saùng, caùc daïng böùc xaï, tieáng oàn,
caùc ñieàu kieän veà nôi ôû, caùc nhaân toá xaõ hoäi, muøa trong naêm. Caùc nhaân toá
naøy aûnh höôûng ñeán caùc cô cheá nhö söï giaûm phaân boá veà caùc ñaëc tính sinh
lyù, bao goàm söï thay ñoåi veà hormone vaø caùc töông taùc lyù, hoùa coù theå.
Nhö vaäy, ta coù theå hieåu raèng, phaûn öùng sinh hoïc ñoái vôùi moät chaát coù
theå bò taùc ñoäng bôûi nhieàu nhaân toá.
Caùc nhaân toá aûnh höôûng naøy bao goàm baûn chaát cuûa moät chaát, caùc
tính chaát lyù hoùa hoïc cuûa noù, tình traïng tieáp xuùc bao goàm lieàu löôïng, noàng
ñoä, con ñöôøng tieáp xuùc, thôøi gian tieáp xuùc, chuûng loaïi, giôùi tính cuûa ñoäng
vaät, tình traïng söùc khoûe cheá ñoä dinh döôõng, söï coù maët cuûa beänh taät, hay

427
caùc chaát khaùc trong sinh vaät hay trong moâi tröôøng, söï thích nghi chòu
ñöïng hay söï maãn caûm cuûa töøng caù theå.
Caàn löu yù söï töông taùc giöõa caùc chaát vaø giöõa caùc taùc nhaân hoùa hoïc hay
lyù hoïc luoân xaûy ra. Nhöõng töông taùc naøy khoâng coù moät söï tieân ñoaùn ñaùng tin
caäy naøo, cho ñeán khi caùc soá lieäu ñöôïc chöùng minh laø ñuùng.
Cô cheá caùc nhaân toá aûnh höôûng ñeán söï phaûn öùng laïi moät ñoäc chaát
lieân quan ñeán söï thay ñoåi trong phaân boá sinh hoïc cuûa ñoäc chaát ñoù hay caùc
thay ñoåi veà sinh lyù hoïc cô theå soáng.
Baûng 9.6: Söï töông taùc giöõa caùc chaát trong moâi tröôøng
Caùc chaát töông taùc Chuûng loaïi Chöùng beänh Keát quaû
SO2/ NO2 Con ngöôøi Beänh chöùc naêng phoåi Khoâng töông taùc
Chuoät wistar Vieâm pheá quaûn Khoâng töông taùc
Epithelium
SO2 / O3 Con ngöôøi Beänh phoåi Khoâng töông taùc
Con ngöôøi Beänh phoåi Khoâng töông taùc
Heo Guinea Maát nöôùc Khoâng töông taùc
O3/ NO2 Con ngöôøi Beänh phoåi Coäng höôûng
Chuoät Caùc aûnh höôûng
Sinh hoùa Coäng taùc ñoäng
O3/ CO Con ngöôøi Beänh phoåi Coäng taùc ñoäng
Function, COHb

O3/ H2SO4 Thoû Beänh phoåi Coäng taùc ñoäng

O3/ PAN Con ngöôøi Beänh phoåi Coäng taùc ñoäng

CO/DCM Chuoät Ñoäc vaø HbCO Coäng taùc ñoäng

(dichlomethane)

Khoùi thuoác/ buïi moû Con ngöôøi Ho, sputum Coäng taùc ñoäng

Buïi to Con ngöôøi Vieâm pheá quaûn Coäng taùc ñoäng

SiO2 Con ngöôøi Vieâm pheá quaûn Khoâng töông taùc

Buïi boâng Con ngöôøi Vieâm pheá quaûn Khoâng töông taùc

HCHO/ HCl Chuoät S-D Khoái u ôû muõi Tröø taùc ñoäng

Kim loaïi
Cd/Pb Chuoät Toxicity Tröø taùc ñoäng

428
 Teratology Tröø taùc ñoäng

Cd/ Hg Chuoät Teratogenicity Khoâng taùc ñoäng

Cd/ Pb Con ngöôøi AÛnh höôûng ñeán thaän Tröø taùc ñoäng
Chuoät AÛnh höôûng ñeán thaän Khoâng taùc ñoäng
Chuoät Huyeát aùp Coäng höôûng
Teo tinh hoaøn Coäng höôûng
Chuoät Teo tuyeán tieàn lieät
Teratogenicity Tröø taùc ñoäng
Chuoät Ñoäc caáp tính Tröø taùc ñoäng

Cd/ CCl4 Chuoät Ñoäc cho gan Tröø taùc ñoäng

Cd/ etanol Chuoät Sinh saûn, phaùt trieån Coäng höôûng

giaûm
Khoâng taùc ñoäng
Ñoäc
Chuoät Coäng höôûng
Mutagenicity

Cd/ MNU Vi khuaån

Salmonelle Ñoäc Coäng höôûng

Pb/ Cu Chuoät Möùc maùu Coäng höôûng

Pb/ Mn Con ngöôøi Ñoäc cho tim Coäng höôûng
Chuoät Ñoäc Coäng höôûng

Pb/ Benzen Thoû Ñoäc Coäng höôûng

Pb/ etanol Con ngöôøi Möùc Hg

Hg/ etanol Chuoät Möùc Hg Tröø taùc duïng

Con ngöôøi Möùc Hg Tröø taùc duïng
Chuoät Ung thö Tröø taùc duïng
Chuoät Ung thö Coäng höôûng
Co/ Etanol Con ngöôøi Nhieãm ñoäc maùu Coäng höôûng

Etanol/ Aflatoxin Chuoät Nhieãm ñoäc maùu Coäng höôûng

/ benzenne Chuoät Nhieãm ñoäc maùu Coäng höôûng

/ CS2 Ngöôøi Nhieãm ñoäc maùu Coäng höôûng

Chuoät Nhieãm ñoäc thaàn kinh Coäng höôûng

/ CO Chuoät Ñoäc acute Coäng höôûng

/ CCl4 Con ngöôøi Nhieãm ñoäc maùu Coäng höôûng

Chuoät Nhieãm ñoäc maùu Coäng höôûng

429
/ CHCl3 Con ngöôøi Nhieãm ñoäc maùu Coäng höôûng
Chuoät Nhieãm ñoäc maùu Coäng höôûng
Chuoät Nhieãm ñoäc thaàn kinh Coäng höôûng

/ DMSO Ngöôøi Caùc hoaït ñoäng Coäng höôûng

Chuoät Ñoäc acute Coäng höôûng

/ DNT Ngöôøi Ñoäc Coäng höôûng

/ etylene Ngöôøi Ñoäc Tröø taùc ñoäng

glycol
Chuoät Ñoäc Tröø taùc ñoäng

/ H 2S Ngöôøi Ñoäc CNS Coäng höôûng

Chuoät Ñoäc CNS Coäng höôûng

/ NO2 Chuoät Tim maïch Coäng höôûng

/ nitroamine Chuoät Ung thö Coäng höôûng

/ toluene Ngöôøi Ñoäc Tröø taùc ñoäng

Chuoät Coäng höôûng

/1,1,1-trichloroethane Thoû Ñoäc, phaûn öùng Coäng höôûng

/ trichloroethylane Ngöôøi Möùc maùu Tröø taùc ñoäng

Chuoät Ñoäc Coäng höôûng
Thoû AÛnh höôûng tim Coäng höôûng

/ vinyl chloride Ngöôøi Ung thö Coäng höôûng

Chuoät Möùc maùu

/ xylene Ngöôøi

Thuoác tröø saâu

Phosphor höõu cô
Ops/ Ops Chuoät, choù Ñoäc Coäng höôûng

Ops/ Carbamates Chuoät Ñoäc Coäng höôûng

/ pyrethroids Chuoät Ñoäc Coäng höôûng

/ aldrine Chuoät Ñoäc Tröø taùc ñoäng

Lindane

Chlordane

Clordane/ Urethane Chuoät Ung thö Tröø taùc ñoäng

9.13.12. Phaûn öùng khaùng (lôøn) thuoác cuûa saâu beänh

430
 a) Nguyeân nhaân hình thaønh tính khaùng thuoác
Trong soá caùc sinh vaät gaây haïi caây troàng vaø noâng saûn, tính khaùng
thuoác cuûa coân truøng ñöôïc nghieân cöùu nhieàu. Trong quaù trình tieán hoùa cuûa
loaøi, chuûng quaàn saâu haïi ñöôïc hình thaønh döôùi aûnh höôûng cuûa ñieàu kieän
soáng vaø moái töông taùc cuûa caùc nhaân toá bieán dò, di truyeàn vaø söùc eùp choïn loïc
töï nhieân. Caùc caù theå trong chuûng quaàn coù kieåu gen vaø kieåu hình ñaëc tröng,
song moãi caù theå cuõng coù nhöõng bieán dò trong kieåu gen vaø coù nhöõng ñaëc tính
rieâng. Döôùi taùc ñoäng cuûa söùc eùp choïn loïc töï nhieân (nhö söùc eùp thuoác tröø
saâu) chuùng coù theå phaân hoùa thaønh nhöõng doøng (chuûng hoaëc noøi) thích öùng
coù lôïi cho loaøi tröôùc nhöõng ñieàu kieän soáng thay ñoåi (nhö hình thaønh tính
choáng laïi söùc eùp duøng thuoác tröø saâu). Ñeå giaûi thích nguyeân nhaân tính choáng
thuoác cuûa saâu haïi, ngöôøi ta döïa vaøo thuyeát choïn loïc töï nhieân (bieán dò kieåu
gen) vaø thuyeát thích nghi moâi tröôøng (bieán dò kieåu hình).
b) Cô cheá khaùng (lôøn) thuoác cuûa saâu beänh
Qua nghieân cöùu, ngöôøi ta thaáy coù nhöõng phaûn öùng sau ñaây cuûa
chuûng khaùng thuoác:
- Phaûn xaï laån traùnh: saâu laån traùnh tieáp xuùc vôùi lôùp thuoác baùm dính
treân caây, khoâng aên thöùc aên coù dính thuoác hoaëc laùnh xa dieän tích coù xöû lyù
thuoác.
- Haïn cheá haáp thuï chaát ñoäc vaøo cô theå: xuaát phaùt töø baûn naêng töï veä,
saâu haïn cheá aên, hoaït ñoäng vaø ngaên caûn thuoác xaâm nhaäp qua voû cô theå vaø
noäi quan.
- Phaûn öùng choáng chòu sinh lyù vaø tích luõy: gaây taùc ñoäng sinh lyù laøm
cho thuoác tích luõy ôû moâ môõ vaø caùc vò trí ít gaây haïi cho cô theå, laøm giaûm
khaû naêng vaän chuyeån chaát ñoäc cuûa caùc cô quan quan troïng trong cô theå,
giaûm ñoä maãn caûm cuûa noäi quan ñoái vôùi taùc ñoäng cuûa thuoác (nhö laøm
giaûm aùp löïc lieân keát men colineùtterase vôùi thuoác tröø saâu cacbamat vaø laân
höõu cô).
- Cô cheá giaûi ñoäc: söï taêng toác phaân huûy vaø giaûi ñoäc thuoác trong cô
theå saâu döôùi taùc ñoäng cuûa caùc loaïi men laø cô cheá choáng thuoác raát quan
troïng. Heä men vi theå (microsmal enzyme system) trong teá baøo ñoùng vai
troø quyeát ñònh ñeán chuyeån hoùa vaø phaân giaûi thuoác trong cô theå saâu gaây
haïi: khi cô theå saâu tieáp xuùc vôùi thuoác, men vi theå ñöôïc kích hoaït taêng gaáp
10 - 200 laàn.

431
Caâu hoûi
1. Tích luõy sinh hoïc laø gì? Quaù trình tích luõy sinh hoïc phuï thuoäc vaøo
caùc yeáu toá naøo?
2. Baïn haõy neâu cô cheá xaâm nhaäp vaø tích luõy cuûa caùc ñoäc chaát vaøo teá
baøo?
3. Phaûn öùng töï veä cuûa teá baøo ñoái vôùi caùc loaïi ñoäc chaát dieån ra nhö
theá naøo?
4. Mieãn dòch laø gì? Mieãn dòch ñöôïc phaân ra thaønh bao nhieâu loaïi?
5. Haõy neâu nhöõng cô cheá cuûa quaù tình mieãn dòch nhaân taïo?
6. Haõy neâu nhöõng cô cheá cuûa quaù tình mieãn dòch töï nhieân?
7. Haõy neâu caùc con ñöôøng xaâm nhaäp cuûa ñoäc chaát, ñoäc toá vaøo cô theå
con ngöôøi?
8. Haõy neâu caùc daïng taùc ñoäng cuûa ñoäc chaát leân cô theå con ngöôøi vaø
sinh vaät?
9. Baïn haõy neâu söï bieán hoùa cuûa caùc ñoäc chaát, ñoäc toá trong cô theå con
ngöôøi?
10. Caùc nhaân toá aûnh höôûng ñeán söï phaûn öùng laïi cuûa sinh vaät ñoái vôùi
ñoäc chaát, ñoäc toá?

Taøi lieäu tham khaûo

1. ODUM E.P (PHAÏM ÑÌNH QUYEÀN, HOAØNG KIM HUEÄ, LEÂ VUÕ
KHOÂI, MAI ÑÌNH YEÂN dòch), Cô sôû sinh thaùi hoïc (taäp 1) Nhaø
xuaát baûn Ñaïi hoïc vaø trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi, 1978.
2. ODUM E.P (PHAÏM ÑÌNH QUYEÀN, HOAØNG KIM HUEÄ, LEÂ VUÕ
KHOÂI, MAI ÑÌNH YEÂN dòch), Cô sôû sinh thaùi hoïc (taäp 2) Nhaø
xuaát baûn Ñaïi hoïc vaø trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi, 1978.

432
 CHÖÔNG 10

MOÄT SOÁ QUAÙ TRÌNH GAÂY ÑOÄC ÑIEÅN HÌNH

TRONG MOÂI TRÖÔØNG SINH THAÙI
(SOME TYPICAL POISONAL PROCCESS
OF ENVIRONMENT)
10.1. GIÔÙI THIEÄU
Ñoäc chaát ñöôïc ñöa vaøo trong sinh quyeån qua caùc quaù trình töï nhieân
vaø nhaân taïo. Ñoäc chaát ñöôïc taïo ra töø caùc quaù trình trong moâi tröôøng, ñieån
hình nhö sa laéng acid, oâ nhieãm daàu vaø saûn phaåm cuûa daàu, saûn xuaát coâng
nghieäp vaø phoùng thích chaát thaûi coâng nghieäp, saûn xuaát noâng nghieäp, cheá
bieán vaø baûo quaûn thöïc phaåm, sinh hoaït trong nhaø cuûa con ngöôøi.
10.2. ÑOÄC CHAÁT DO SA LAÉNG ACID (Xem theâm saùch: Sinh thaùi moâi
tröôøng öùng duïng, Leâ Huy Baù, NXB KH & KT, 2000)
10.2.1 Nguoàn goác, thaønh phaàn, tính chaát sa laéng acid
Sa laéng acid (acid deposition) laø söï ngöng tuï keát hôïp caùc acid vaø
caùc chaát coù tính acid coù nguoàn goác do con ngöôøi. Söï rôi (sa laéng) cuûa caùc
chaát acid treân maët ñaát coù caû hai daïng khoâ vaø öôùt, nhö möa, tuyeát, muø, buïi
khoâ vaø khí. Maëc duø khoaûng 30% hoaëc hôn cuûa söï sa laéng laø ôû daïng khoâ
nhöng hieän nay coù raát ít thoâng tin veà loaïi naøy. Ngöôïc laïi, coù raát nhieàu
thoâng tin lieân quan ñeán daïng öôùt, coøn goïi laø möa acid hay ngöng tuï acid.
Möa acid laø möa coù tính acid hôn bình thöôøng. Möa acid coù pH ≤
5,65 vaø coù theå xuoáng ñeán 4 ôû nhöõng vuøng coâng nghieäp taäp trung (nhö
vuøng Ñoâng Baéc Myõ).
Sa laéng acid laø moät vaán ñeà phöùc taïp, ñöôïc taïo thaønh do chaát oâ
nhieãm khoâng khí. Vuøng aûnh höôûng vaø söï taøn phaù cuûa sa laéng acid taùc haïi
leân caû thôøi tieát, ñaát ñai, nöôùc, voøng ñôøi ñoäng, thöïc vaät treân traùi ñaát, coâng
trình xaây döïng.
Sa laéng khoâ – buïi khoâ vaø khí cuûa caùc chaát coù tính acid; sa laéng
öôùt – möa acid, tuyeát, muø vaø hôi nöôùc trong maây – ñöôïc taïo thaønh khi
moät khoái lôùn SO2 vaø NOx ñöôïc phaùt thaûi töø vieäc ñoát caùc chaát nhieân lieäu
ñòa khai (than ñaù, daàu…), vaän haønh caùc loaïi ñoäng cô.

433
 Sa laéng acid xaûy ra ôû ñaâu?
Caùc phaûn öùng hoùa hoïc chuyeån chaát oâ nhieãm khoâng khí thaønh sa
laéng acid coù theå xaûy ra trong vaøi giôø ñeán vaøi ngaøy. Nhieàu naêm tröôùc ñaây,
khi caùc oáng khoùi chæ coù ñoä cao vöøa phaûi, chaát oâ nhieãm töø oáng khoùi
thöôøng naèm gaàn maët ñaát ôû vuøng keá caän. Ñieàu naøy gaây ra nhöõng ñieàu kieän
soáng khoâng laønh maïnh cho thöïc vaät vaø ñoäng vaät soáng gaàn caùc oáng khoùi.
Ñeå giaûm söï oâ nhieãm naøy, nhieàu chính phuû ñaõ thoâng qua luaät cho pheùp
xaây döïng nhöõng oáng khoùi raát cao. Vaøo thôøi baáy giôø, ngöôøi ta nghó raèng
chaát oâ nhieãm ñaõ ñöôïc ñöa leân cao trong khí quyeån thì khoâng coøn laø vaán
ñeà phaûi giaûi quyeát nöõa. Ngaøy nay, caùc nhaø khoa hoïc ñaõ bieát ñieàu ñoù
khoâng ñuùng. Ñöa chaát oâ nhieãm vaøo trong khí quyeån caøng cao thì thôøi gian
chuùng ôû trong khí quyeån caøng laâu. Chaát oâ nhieãm caøng ôû laâu trong khí
quyeån caøng coù nhieàu cô hoäi cho chuùng hình thaønh sa laéng acid. Ngoaøi ra,
gioù coù theå ñem nhöõng chaát oâ nhieãm naøy xa haøng traêm daëm tröôùc khi keát
hôïp vôùi hôi nöôùc ñeå taïo thaønh sa laéng öôùt acid. Vì lyù do naøy, sa laéng öôùt
seõ coù theå xaûy ra ôû nhöõng vuøng raát xa nguoàn oâ nhieãm. Trong khi ñoù, sa
laéng khoâ xaûy ra ôû vuøng gaàn thaønh phoá vaø khu coâng nghieäp, laø nguoàn thaûi
chaát oâ nhieãm. Do ñoù, chuùng ta coù theå hieåu taïi sao nhöõng khu röøng vaø
soâng hoà ôû caùc mieàn queâ xa xoâi laïi bò ñe doïa bôûi sa laéng acid.
10.2.2. Taùc ñoäng cuûa sa laéng acid treân caùc loaïi taøi nguyeân
a) Taùc ñoäng cuûa sa laéng acid treân caùc heä sinh thaùi
Sa laéng acid coù theå coù taùc ñoäng nghieâm troïng ñeán caùc heä sinh thaùi
nöôùc vaø ñaát. Theo thôøi gian, khi noàng ñoä acid vöôït quaù khaû naêng chòu taûi
thì ñaát vaø nöôùc maët daàn daàn bò acid hoùa, phaù huûy quaù trình sinh hoùa cuûa
caùc cô theå soáng trong ñaát vaø nöôùc. Caùc loaøi nhaïy caûm seõ suy giaûm nhanh
khi acid phaù huûy chu trình sinh saûn cuûa chuùng.
Taùc ñoäng cuûa sa laéng acid treân moät heä sinh thaùi ñaëc thuø tuøy thuoäc
phaàn lôùn vaøo ñoä nhaïy acid, khaû naêng haáp thuï dinh döôõng acid, noàng ñoä
vaø thaønh phaàn cuûa caùc saûn phaåm töø caùc phaûn öùng vôùi acid, vaø haøm löôïng
cuûa acid boå sung vaøo heä cuûa töøng heä sinh thaùi. Chaúng haïn, nhöõng nhaân toá
chính aûnh höôûng leân söï taùc ñoäng cuûa sa laéng acid treân caùc hoà vaø caùc doøng
chaûy laø: (1) haøm löôïng acid; (2) thôøi gian vaø ñöôøng ñi töø ñieåm thaûi ñeán
caùc soâng hoà; (3) tính ñeäm cuûa ñaát khi sa laéng acid chaûy qua; (4) baûn chaát
vaø haøm löôïng cuûa caùc saûn phaåm do phaûn öùng vôùi acid taïo thaønh trong caùc
khe ñaát vaø töø chaát traàm tích; (5) khaû naêng ñeäm cuûa caùc hoà hay doøng chaûy.

434
 Trong nhieàu heä sinh thaùi, taùc ñoäng cuûa sa laéng acid treân heä sinh thaùi
treân caïn vaø döôùi nöôùc truøng leân nhau. Ñoù laø do ñaát laø yeáu toá trung gian.
Chuùng cung caáp moâi tröôøng soáng cho thöïc vaät treân caïn vaø cuõng kieåm soaùt
chaát löôïng nöôùc töø caùc doøng chaûy, trong ñaát, laø nguoàn nöôùc chuû yeáu cho
heä sinh thaùi döôùi nöôùc. Moät soá phaûn öùng tieâu thuï acid xaûy ra trong ñaát
laøm giaûm tính acid cuûa ñaát vaø nöôùc trong khe ñaát.
Trong ñaát, carbonate (töï nhieân hay do boùn phaân) seõ phaûn öùng vôùi
acid ngöng tuï, laøm taêng pH cuûa nöôùc trong ñaát, trong khi vaãn duy trì pH
cuûa ñaát. Cuõng vaäy, ñaát coù khaû naêng trao ñoåi cation coù theå trung hoøa caùc
hoùa chaát cuûa sa laéng acid. Trong ñaát trung tính, haàu heát caùc cation trao
ñoåi laø calcium vaø magnesium. Khi acid ñöôïc theâm vaøo, H+ trong dung
dòch trao ñoåi vôùi chaát haáp phuï Ca vaø Mg. Maëc duø vieäc naøy giaûm ñöôïc
tính acid cuûa nöôùc töï do trong ñaát, tính acid cuûa ñaát laïi taêng leân. Hôn nöõa,
khi carbonate trung hoøa vaø Ca, Mg laø nhöõng chaát khoaùng raát coù lôïi cho
caây troàng bò trao ñoåi heát, caùc chaát khoaùng coøn laïi cuûa ñaát seõ phaûn öùng vôùi
acid. Ñaát ôû pH thaáp thì taùc duïng ngöôïc laïi, ôû pH < 5,2 hay nhoû hôn,
khoaùng nhoâm coù theå ñöôïc hoøa tan töø söï phaân raõ cuûa khoaùng seùt vaø lôùp voû
cuûa caùc haït ñaát, taïo ra Al3+ di ñoäng gaây ñoäc cho caây vaø con. Ngoaøi ra, caùc
KLN khaùc cuõng coù theå bò hoøa tan. Chuùng seõ trôû thaønh nguoàn gaây ñoäc dai
daúng trong ñaát ñoái vôùi thöïc vaät vaø thuûy sinh vaät.
Sa laéng acid rôi xuoáng hoà vaø doøng chaûy cuõng seõ coù caùc phaûn öùng
hoùa hoïc töông töï nhö trong heä ñaát. Tuy nhieân, thay vì caùc khoaùng cuûa ñaát,
caùc hôïp chaát bicarbonate seõ ñoùng vai troø ñeäm trong dung dòch. Cuõng nhö
vôùi ñaát, nöôùc coù pH vaø khaû naêng ñeäm thaáp. Ví duï, ôû pH 4,5, caùc hôïp chaát
bicarbonate giaûm ñi nhieàu, caùc acid boå sung sau laøm giaûm pH vaø hoaït
hoùa caùc kim loaïi töø caùc theå raén vaø taàng ñaùy cuûa soâng hoà. Noùi chung, hoà
vaø caùc doøng chaûy nhaïy vôùi söï hoøa tan acid cuõng nhö ñaát nhaïy vôùi söï rôi
tröïc tieáp cuûa sa laéng acid. Ñaát ngheøo kieät vôùi pH thaáp, ít cation trao ñoåi
vaø tính thaám cao khoâng chæ giaûm khaû naêng trung hoøa caùc doøng acid maø
coøn laøm ngheøo bicarbonate caàn thieát cho khaû naêng ñeäm cuûa heä nöôùc.
Trong khi nhöõng nghieân cöùu veà caùc taùc ñoäng cuûa sa laéng acid ñoái
vôùi caùc heä sinh thaùi treân caïn coøn töông ñoái môùi meû, söï acid hoùa ñaát ñai laø
moät tieán trình xaûy ra töï nhieân ôû vuøng khí haäu aåm vaø laø moät ñeà taøi ñaõ
ñöôïc nghieân cöùu töø laâu. Nhöõng phaùt hieän ñaõ ñöa ñeán caùc khuyeán caùo veà
caùc hieäu öùng cuûa sa laéng acid. Khi ñaát bò acid hoùa, caùc cation trao ñoåi cô

435
baûn (Ca, Mg) trong ñaát bò thay theá baèng ion H+ hay caùc kim loaïi hoøa tan.
Caùc cation cô baûn baây giôø ôû trong dung dòch ñaát vaø coù theå bò loïc ñi. Khi
tieán trình naøy dieãn ra thì ñaát giaûm ñoä phì vaø trôû neân coù tính acid hôn. Haäu
quaû cuûa vieäc giaûm pH ñaát laø giaûm caùc quaàn theå VSV ñaát, daãn ñeán laøm
chaäm quaù trình taïo döôõng chaát cho thöïc vaät.
Tæ leä vaø taàm quan troïng cuûa söï acid hoùa heä nöôùc tuøy thuoäc vaøo caùc
nhaân toá ñaõ neâu ôû treân. Caùc döï ñoaùn thay ñoåi veà thaønh phaàn hoùa hoïc cuûa
nöôùc nhö pH nöôùc maët giaûm, giaûm ñoä kieàm, giaûm khaû naêng ñeäm, gia
taêng noàng ñoä Al, Mg, Fe so vôùi caùc thaønh phaàn khaùc. Nhöõng thay ñoåi treân
seõ laøm giaûm ña daïng sinh hoïc cuûa caùc loaøi thuûy sinh vaø giaûm naêng suaát
cuûa heä.
Taùc ñoäng cuûa sa laéng acid treân caùc heä sinh thaùi treân caïn vaø döôùi
nöôùc laø khoâng ñoàng nhaát. Trong khi gia taêng löôïng sa laéng acid coù theå
aûnh höôûng ñeán moät soá heä sinh thaùi vaø laøm giaûm tính oån ñònh vaø naêng suaát
cuûa heä, moät soá khaùc laïi khoâng bò aûnh höôûng. Caáp ñoä vaø baûn chaát cuûa taùc
ñoäng döïa treân löôïng sa laéng acid, tính nhaïy cuûa caùc caù theå vaø khaû naêng
ñeäm cuûa töøng heä sinh thaùi.
b) Taùc ñoäng cuûa sa laéng acid ñoái vôùi röøng
Qua nhieàu naêm, caùc nhaø khoa hoïc, laâm hoïc vaø nhieàu ngaønh khaùc ñaõ
theo doõi moät soá khu röøng phaùt trieån raát chaäm maø khoâng bieát lyù do taïi sao.
Caây coái trong caùc khu röøng naøy khoâng phaùt trieån nhö bình thöôøng. Laù trôû neân
coù maøu naâu vaø ruïng ñi trong khi leõ ra chuùng phaûi xanh töôi vaø khoûe maïnh.
Caùc nhaø nghieân cöùu cho raèng, coù theå sa laéng acid laø nguyeân nhaân gaây
ra söï phaùt trieån chaäm ôû caùc khu röøng naøy. Nhöng sa laéng acid khoâng phaûi laø
nguyeân nhaân duy nhaát. Chaát oâ nhieãm khoâng khí, coân truøng, dòch beänh vaø haïn
haùn cuõng laø nhöõng nguyeân nhaân gaây haïi cho caây coái. Coù nhöõng vuøng coù sa
laéng acid vaø bò huûy hoaïi naëng neà, trong khi ñoù moät soá vuøng khaùc cuõng nhaän
moät löôïng sa laéng acid töông töï nhöng laïi khoâng bò taøn phaù gì caû. Tuy nhieân,
sau nhieàu naêm thu thaäp thoâng tin veà hoùa hoïc vaø sinh hoïc cuûa caùc khu röøng,
caùc nhaø nghieân cöùu baét ñaàu hieåu ra cô cheá hoaït ñoäng cuûa sa laéng acid treân
ñaát röøng vaø thöïc vaät coù nhöõng ñieåm ñaëc bieät.
Sa laéng acid treân ñaát röøng
Moät côn möa raøo ñaàu muøa möa trong röøng seõ röûa saïch caùc laù caây vaø
nöôùc möa chaûy doïc thaân caây xuoáng ñaát röøng beân döôùi. Moät phaàn nöôùc

436
thaám vaøo trong ñaát, phaàn khaùc chaûy thaønh doøng treân maët ñaát vaø ñi vaøo
caùc doøng suoái, soâng vaø hoà. Nhôø khaû naêng ñeäm cuûa ñaát, moät soá acid ñöôïc
trung hoøa, laøm chaäm ñi quaù trình acid hoùa ñaát.
Sa laéng acid taùc haïi caây röøng
Sa laéng acid khoâng laøm cho caây coái cheát ngay laäp töùc. Thay vaøo ñoù,
noù laøm cho chuùng bò yeáu daàn ñi baèng caùc laù caây bò vaøng, heùo roài cheát;
giaûm döôõng chaát cung caáp cho chuùng hay laøm cho chuùng bò nhieãm ñoäc
bôûi caùc hôïp chaát gaây ñoäc ñöôïc giaûi phoùng moät caùch chaäm chaïp töø ñaát.
Caùc nhaø khoa hoïc tin raèng, sa laéng acid hoøa tan caùc chaát dinh döôõng
vaø chaát khoaùng roài röûa troâi chuùng tröôùc khi thöïc vaät coù theå söû duïng chuùng
ñeå phaùt trieån. Ñoàng thôøi, sa laéng acid giaûi phoùng caùc chaát ñoäc raát nguy
hieåm nhö nhoâm di ñoäng trong ñaát vaøo dung dòch ñaát. Nhöõng chaát naøy raát
coù haïi cho thöïc vaät, ngay caû khi vôùi moät löôïng nhoû. Nhöõng chaát ñoäc ñoù
cuõng bò röûa troâi vaøo caùc nguoàn nöôùc. Neáu laø nöôùc möa saïch thì löôïng ñoäc
chaát ñöôïc giaûi phoùng seõ ít hôn nhieàu.
Ngay caû khi ñaát coù khaû naêng ñeäm toát vaãn coù nhöõng huûy hoaïi do sa
laéng acid. Caùc khu röøng ôû vuøng nuùi cao nhaän sa laéng acid töø nhöõng ñaùm
maây vaø muø acid xung quanh chuùng. Nhöõng ñaùm maây vaø muø naøy coù tính
acid hôn möa. Khi laù caây luoân taém trong loaïi muø acid naøy, lôùp teá baøo baûo
veä vaø nhu moâ coù theå bò boùc ñi. Vieäc maát lôùp naøy laøm cho laù caây bò hö
hoûng vaø xuaát hieän caùc ñoám maøu naâu. Do maát daàn dieäp luïc toá, laù caây
giaûm khaû naêng quang toång hôïp cung caáp chaát dinh döôõng cho caây. Khi
caây coái bò yeáu daàn do thieáu döôõng chaát, chuùng deã daøng bò taán coâng bôûi
dòch beänh hay coân truøng vaø cuoái cuøng chuùng bò cheát. Nhöõng caây bò yeáu ñi
cuõng coù theå bò thöông toån deã daøng khi thôøi tieát laïnh. ÔÛ Baéc Myõ, caùc nhaø
nghieân cöùu ñaõ phaùt hieän ra möa acid coù theå laøm cheát loaøi caây vaân sam ñoû
laù kim vaø thieät haïi veà laù coøn taêng leân do söï coù maët cuûa ozone. ÔÛ caùc
ñöôøng phaân löu cao, nôi maø vaân sam ñoû soáng coù theå coù sa laéng acid noàng
ñoä cao (pH nhoû hôn 2,2), maây vaø muø acid – ozone bao phuû ñeán 3000 giôø
moãi naêm.
c) Taùc ñoäng cuûa sa laéng acid ñoái vôùi nöôùc
Ñieàu naøy deã daøng thaáy roõ trong caùc thuûy vöïc nhö soâng suoái, ao hoà,
ñaàm laày. Sa laéng acid coù theå rôi tröïc tieáp treân caùc thuûy vöïc hay ñaõ chaûy
qua röøng, ruoäng, nhaø cöûa, ñöôøng saù.

437
 Haàu heát soâng suoái vaø hoà coù pH töø 6 ñeán 8. Tuy nhieân, moät soá hoà
cuõng coù tính acid töï nhieân ngay caû khi khoâng coù taùc ñoäng do sa laéng acid.
Soâng vaø hoà trôû neân acid hoùa (giaûm pH) khi maø nöôùc cuûa chuùng vaø caùc
vuøng ñaát xung quanh khoâng theå trung hoøa ñöôïc sa laéng acid. Nhieàu vuøng
ôû nöôùc ta, vôùi khaû naêng ñeäm cuûa ñaát thaáp, moät soá hoà coù pH thaáp hôn 5.
Moät trong nhöõng hoà ñoù laø hoà ôû vuøng ñaát pheøn ñoàng baèng soâng Cöûu Long.
Caùc hoà naøy coù pH laø 4,2. Hoà vaø soâng ôû mieàn Ñoâng Nam Boä khoâng coù
tính acid nhieàu. Do söï khaùc nhau veà söï phaân taùn vaø caùc kieåu gioù, caáp ñoä
acid hoùa ôû mieàn Ñoâng thöôøng thaáp hôn.
Caùc loaøi ñoäng vaät thuûy sinh khaùc nhau coù ngöôõng ñoái vôùi haøm
löôïng acid khaùc nhau:
Caù hoài: pH 5; caù pecca: pH 5,5; caù roâ: pH 4,5; eách: pH 4;
kyø nhoâng: pH 5; soø: pH 6; toâm: pH 5,5; oác: pH 6; phuø du: pH 5,5.
Noùi chung, caùc caù theå coøn non nhaïy hôn con tröôûng thaønh trong
cuøng moät quaàn theå. EÁch coù ngöôõng acid töông ñoái cao nhöng neáu pH moâi
tröôøng giaûm vöôït ngöôõng nhöõng loaøi laø thöùc aên cuûa chuùng, chaúng haïn nhö
phuø du, eách coù theå bò aûnh höôûng giaùn tieáp do moät phaàn nguoàn thöùc aên ñaõ
bò tieâu dieät. Khi soâng vaø hoà trôû neân acid hoùa, soá löôïng vaø soá loaøi caù, thuûy
sinh thöïc vaät soáng trong caùc thuûy vöïc ñoù bò giaûm ñi. Moät soá loaøi ñoäng vaät
vaø thöïc vaät coù theå soáng ñöôïc trong nöôùc bò acid hoùa. Moät soá khaùc nhaïy
vôùi acid vaø seõ bò tieâu dieät khi pH giaûm. Coù nhöõng hoà acid khoâng coøn con
caù naøo. ÔÛ pH 5, haàu heát tröùng eách khoâng theå nôû. Nhöõng chaát ñoäc nhö
nhoâm röûa troâi töø ñaát coù theå laøm caù ngoä ñoäc vaø cheát.
Vaø moät khi coù moät quaàn theå trong heä sinh thaùi bò aûnh höôûng thì toaøn
boä heä sinh thaùi cuõng seõ bò aûnh höôûng do moái quan heä qua laïi vaø thoáng
nhaát trong heä sinh thaùi.
d) Taùc ñoäng cuûa sa laéng acid ñoái vôùi con ngöôøi
Sa laéng öôùt acid khoâng gaây haïi tröïc tieáp ñoái vôùi con ngöôøi. Sa laéng
khoâ, nhöõng chaát oâ nhieãm khoâng khí chính laø nguyeân nhaân gaây haïi cho
con ngöôøi, nhö gaây ra nhöõng beänh veà ñöôøng hoâ haáp vaø laøm giaûm taàm
nhìn (do vieäc hình thaønh SO2 trong khí quyeån). Sau ñaây laø moät soá ví duï
veà aûnh höôûng cuûa caùc chaát oâ nhieãm khoâng khí naøy.
Taïi Thaùi Lan, ngaøy 1-2 thaùng 10 naêm 1992, vuøng thung luõng Mae
Moh ñaõ xaûy ra söï coá moät nhaø maùy ñieän keát hôïp vôùi ñieàu kieän thôøi tieát baát

438
lôïi (toác ñoä gioù khoaûng 0,5 m/s) ñaõ laøm cho 34 ngöôøi daân cuûa laøng Sobpad
phaûi ñi caáp cöùu ôû beänh vieän vaø 1118 ngöôøi khaùc phaûi sô cöùu. Ñoù laø chöa
tính ñeán caùc aûnh höôûng baát lôïi tôùi caây troàng vaø noâng nghieäp cuûa caû vuøng.
Nhöõng keát quaû ño ñaïc cho thaáy noàng ñoä SO2 ngoaøi khoâng gian ñaït tôùi
2122 μg/m3 tính trung bình cho 24 giôø (keát quaû ño vaøo luùc 10 giôø saùng
ngaøy 20 thaùng 10 naêm 1992), cao gaáp 7 laàn so vôùi tieâu chuaån cho pheùp
trong khoâng gian troáng (300 μg/m3 ). Cuõng taïi vuøng naøy, moät söï coá khaùc
xaûy ra vaøo ngaøy 17-18 thaùng 8 naêm 1998, noàng ñoä SO2 ño ñaïc taïi 16 traïm
giaùm saùt ghi nhaän ñöôïc giaù trò trung bình ngaøy ñaït tôùi 2133-2283 μg/m3.
Coù 800 ngöôøi phaûi ñi beänh vieän, 1211 gia ñình bò aûnh höôûng (Pojanie
Khummongkol, 1999). Möa acid taùc ñoäng leân da treû em gaây ngöùa, raùt.
Ngöôøi ta aên uoáng nöôùc möa acid (taäp quaùn daân queâ Nam Boä) seõ gaây caùc
beänh tieâu chaûy, ñau buïng. ÔÛ Caø Mau, vaø ngoaïi thaønh TPHCM daân chuùng
ñaõ bò möa acid (pH ≤ 4,5).

10.3. ÑOÄC CHAÁT DO OÂ NHIEÃM DAÀU VAØ CAÙC SAÛN PHAÅM TÖØ DAÀU
10.3.1 Taùc ñoäng cuûa oâ nhieãm daàu daøi haïn
Moâi tröôøng gaàn caùc giaøn khoan daàu hay caùc hoà chöùa daàu coù theå laø
vaán ñeà chính veà oâ nhieãm daàu daøi haïn töø caùc veát daàu vaø töø caùc quaù trình
tích luõy oâ nhieãm. OÂ nhieãm daàu daøi haïn coù theå xaûy ra ôû moâi tröôøng ven
bieån cuõng nhö ôû moâi tröôøng thaønh phoá. ÔÛ ñoù hydrocarbon thöôøng saûn
sinh ra muøi hay laøm maát veä sinh ôû caùc coáng raõnh. Trong moät soá tröôøng
hôïp coù theå gaây nghieâm troïng laâu daøi ñeán heä sinh thaùi.
Dick (1977) nghieân cöùu nhöõng thay ñoåi cuûa loaøi spartina anglica chi
phoái ñeán vuøng ngaäp maën ôû xung quanh giaøn khoan lôùn ôû Southampton
Water (Anh). OÂng quan saùt thaáy quaù trình xaáu ñi taïi vuøng ngaäp maën keå töø
khi giaøn khoan baét ñaàu hoaït ñoäng vaøo naêm 1951. Sau naêm 1970, heä sinh
thaùi baét ñaàu phuû laïi, laø keát quaû cuûa söï giaûm oâ nhieãm daàu vaø söï gia taêng
löôïng hoùa chaát trong quaù trình loïc. Tuy nhieân, söï maát maùt cuûa loaøi coû
salicornia spp vaø sueda maritina xaâm chieám. Sau ñoù laø caùc loaøi hoøa thaûo
hai laù maàm aster tripolium vaø halimione portulacoides vaø ultimately thuoäc
hoï spartina anglica xaâm nhaäp.
Baker (1976) moâ taû caùc bieán ñoäng veà loaøi spartina anglica ngaäp
maën döïa vaøo oâ nhieãm hydrocarbon daøi haïn ôû xung quanh giaøn khoan ôû

439
Milford Haven, mieàn nam xöù Wales. Tuy nhieân, söï huûy hoaïi ñöôïc giôùi
haïn trong moät vuøng heïp hôn. Baø cuõng moâ taû taùc ñoäng ngaén haïn cuûa löôïng
daàu loang nhoû ñoái vôùi sinh vaät soáng ôû vuøng ngaäp trieàu vaø quan saùt thaáy
coù söï taêng leân ñeán dö thöøa ôû taûo xanh enteromorpha ôû trong dieän tích nhoû
khi bò aûnh höôûng cuûa ñaù ven bôø. Nhìn chung, Baker keát luaän raèng, coâng
nghieäp daàu löûa ôû Milford Haven khoâng gaây ra söï huûy hoaïi nghieâm troïng
ñoái vôùi vuøng ngaäp maën hay sinh vaät bieån.
Söï aûnh höôûng gaây ra bôûi caùc hydrocarbon vaø caùc chaát oâ nhieãm khaùc
xuaát hieän trong nhöõng tình traïng khaùc nhau; ôû ñoù, coù söï taùc ñoäng cuûa
coâng nghieäp vaø caùc nguoàn khaùc nhau ñoå vaøo nguoàn nöôùc. Moät soá tröôøng
hôïp coù theå gaây ra tai bieán nghieâm troïng khoâng chæ veà beänh phoåi cuûa caùc
ñoäng vaät coù vuù maø coøn xaûy ra vôùi caû caù vaø soø, qua söï quan saùt daøi haïn
trong moâi tröôøng soáng (E.R.Brown, 1977).
Maëc duø caùc chi tieát veà caên beänh naøy chöa ñöôïc bieát, song ngöôøi ta
cho raèng caùc chöùng beänh treân coù theå toàn taïi treân cô sôû vaät chuû soáng trong
moâi tröôøng bò suy thoaùi do oâ nhieãm daàu.
Chaúng haïn, Sonsteagard (1977) phaùt hieän ra söï nguy hieåm cuûa khoái
u ôû tuyeán sinh duïc (vôùi 100% ôû caù ñöïc). Khi lai gioáng caù vaøng (carpisius
auratus) vaø caù cheùp (cypriius carpio) ñöôïc thí nghieäm treân soâng Rouge,
moät con soâng bò oâ nhieãm daàu naëng tröôùc nhöõng naêm 1950 ôû Michigan,
caùc khaûo saùt ôû Vieän baûo taøng gioáng ñöôïc thu thaäp ôû cuøng moät ñòa phöông
vaøo naêm 1952, xaùc ñònh, caù ñaõ coù khoái u ôû thôøi ñieåm ñoù. Ñieàu ñoù chöùng
minh raèng, coù söï lieân heä cuûa beänh ñoäng vaät vôùi söï oâ nhieãm daàu daøi haïn.
Yevich (1977) nghieân cöùu cô theå sinh vaät ôû nôi coù söï oâ nhieãm cuûa
hydrocarbon ôû 16 ñieåm, vuøng loang daàu, mieàn Ñoâng nöôùc Myõ. OÂng phaùt
hieän ra khoái u aùc tính ôû 18 loaøi, bao goàm caû trai thaân meàm nhöng chæ vôùi
2 trong 16 bieán coá traøn daàu. R.Sõ Bown (1977) cuõng ñieàu tra ra haäu quaû
cuûa caùc khoái u aùc tính treân loaøi trai thaân meàm ôû bôø New England, phaùt
hieän ra möùc töû vong cao do chöùng ung thö vôùi nguy cô lan roäng ra ôû vuøng
nghieân cöùu cuûa hoï. Tuy nhieân, chöùng ung thö khoâng coù lieân quan ôû möùc
tin caäy vôùi söï oâ nhieãm (moät trong soá ñieåm oâ nhieãm coù taàn soá ung thö cao
trong khi moät soá ñieåm oâ nhieãm khaùc khoâng coù ung thö vaø moät soá ñieåm
khoâng coù oâ nhieãm laïi coù ñoäng vaät ung thö). Roõ raøng, vai troø cuûa moâi
tröôøng bao haøm caû söï oâ nhieãm trong moái quan heä vôùi caên nguyeân ung thö

440
vaø nhöõng chöùng beänh khaùc cuûa caù vaø ñoäng vaät khoâng xöông soáng laø raát
phöùc taïp (Mix, 1986; Gesamp, 1991).
Moät löôïng lôùn daàu ñaõ ñi vaøo moâi tröôøng ven bôø cuûa caùc ñaïi döông
do söï roø ræ ngaãu nhieân vaø caû söï traøn daàu thöôøng xuyeân vaø laâu naêm. Maëc
duø con ngöôøi bieát raèng daàu raát ñoäc ñoái vôùi nhieàu sinh vaät, kieán thöùc hieän
nay chöa cho pheùp coù moät söï ñaùnh giaù chính xaùc caùc thaûm hoïa sinh thaùi
do oâ nhieãm daàu. Hieän nay, haàu heát caùc toå chöùc chính phuû qui ñònh caùc
nguoàn oâ nhieãm daàu thöôøng xuyeân döïa vaøo phöông phaùp tieáp caän ñôn
giaûn vaø nhanh ñeå ñaùnh giaù thieät haïi: xaùc ñònh möùc ñoä gaây cheát baèng xeùt
nghieäm sinh hoïc ngaén haïn. Phöông phaùp naøy coù theå ñaùnh giaù thaáp caùc
thieät haïi sinh thaùi, maø coù theå chuùng laïi raát lôùn.
Söï quan taâm cuûa coâng chuùng veà caùc vuï roø ræ daàu thöôøng taäp trung
vaøo möùc ñoä töû vong cuûa caùc loaøi chim bieån vaø söï tích tuï daàu trong caùc
loaøi giaùp xaùc; nhöõng vaán ñeà naøy thöïc söï raát nghieâm troïng (Teal vaø
Howarth, 1984; Hoïc vieän Khoa hoïc quoác gia, Myõ, 1985). Tuy nhieân, khaû
naêng tieàm aån cuûa caùc thieät haïi sinh thaùi coøn lôùn hôn raát nhieàu laàn vaø caùc
vaán ñeà cô cheá ñoäc cuûa daàu chöa xaùc ñònh roõ nhöng ngöôøi ta bieát roõ, noù
taïo ra aûnh höôûng lôùn lao.
Moät baùo caùo gaàn ñaây cuûa Hoïc vieän Khoa hoïc quoác gia Myõ (1985),
ñaõ ñaùnh giaù löôïng daàu ñi vaøo moâi tröôøng bieån naèm giöõa 1,7 vaø 8,8 trieäu
taán trung bình moãi naêm vaø haàu heát xaûy ra ôû vuøng bieån ven bôø. Moät löôïng
nhoû oâ nhieãm vaø ñoäc haïi coù nguoàn goác töï nhieân; phaàn lôùn do con ngöôøi,
trong ñoù khoaûng moät nöûa ñöôïc cho laø do caùc phöông tieän chuyeân chôû,
phaàn coøn laïi do nhieàu nguoàn, trong ñoù coù nöôùc thaûi ñoâ thò vaø coâng
nghieäp. Khai thaùc daàu ngoaøi khôi ñöôïc cho laø ñoùng goùp 1 - 2% cho löôïng
daàu oâ nhieãm do con ngöôøi trong nhöõng naêm gaàn ñaây (Hoïc vieän Khoa hoïc
quoác gia Myõ, 1985). Tuy nhieân, haàu heát caùc baát ñoàng hieän nay taäp trung
vaøo qui ñònh möùc ñoä oâ nhieãm daàu xung quanh söï phaùt trieån coâng nghieäp
daàu moû ngoaøi khôi. Moät phaàn, ñieàu naøy coù theå vì caùc moû daàu ngoaøi khôi
thöôøng ñöôïc hình thaønh töø nhöõng vuøng töông ñoái coå trong laõnh haûi cuûa
caùc quoác gia ñaõ phaùt trieån; trong khi ñoù, nhöõng nguoàn daàu töø nöôùc thaûi
coâng nghieäp vaø ñoâ thò thöôøng xaûy ra taïi caùc vuøng ñaõ coâng nghieäp hoùa taïi
caùc nöôùc theá giôùi thöù ba. Ví duï, vieäc doø tìm gieáng daàu ngoaøi khôi vònh
Campheche (Mexico) naêm 1979 ñaõ laøm roø ræ khoaûng 0,5 – 1,4 trieäu taán
daàu (Teal vaø Howarth, 1984). Ñaây laø moät löôïng daàu ñaùng keå so vôùi toång

441
löôïng daàu thaûi vaøo moâi tröôøng bieån trong naêm ñoù. Hôn nöõa, löôïng daàu
thaûi thöôøng xuyeân do caùc hoaït ñoäng khai thaùc daàu ngoaøi khôi ñöôïc cho laø
taêng leân nhanh choùng theo thôøi gian, do söï khai thaùc caùc moû môùi tìm ra
vaø caû caùc moû cuõ (Johnston, 1980; Read, 1980).
Khaû naêng ñeå ñaùnh giaù thieät haïi töø traøn daàu vaø roø ræ daàu laø raát caàn
thieát ñoái vôùi caùc nhaø quaûn lyù moâi tröôøng nhaèm thieát laäp caùc qui ñònh vaø
höôùng daãn cuõng nhö caùc thuû tuïc. Moät vaøi thaønh töïu ñaõ ñaït ñöôïc trong
vieäc ñaùnh giaù caùc taùc haïi cuûa oâ nhieãm daàu. Tuy nhieân, thaønh töïu noåi baät
ñöôïc söû duïng trong caùc toå chöùc quaûn lyù moâi tröôøng, ít nhaát laø ôû Myõ (Boä
Noäi vuï, 1985), laø xaùc ñònh caùc noàng ñoä daàu gaây ngoä ñoäc caáp tính, LD50.
10.3.2. Ngoä ñoäc daàu caáp tính, LD50
Ñeå xaùc ñònh LD50, caùc sinh vaät thöû nghieäm seõ bò nhieãm caùc noàng ñoä
khaùc nhau cuûa daàu trong dung dòch trong phoøng thí nghieäm vôùi thôøi gian laø
96 giôø; noàng ñoäc naøo gaây cheát 50% caùc sinh vaät thöû nghieäm seõ laø giaù trò cuûa
LD50. Caùc giaù trò thöôøng ñöôïc baùo caùo cuûa daàu hoøa tan laø töø 1-3 mg/l (Boä
Noäi vuï Myõ, 1985). Khi söû duïng nhöõng döõ lieäu treân ñeå ñaùnh giaù caùc taùc haïi
cuûa vieäc khai thaùc daàu ngoaøi khôi, toå chöùc quaûn lyù khoaùng saûn cuûa Boä Noäi
vuï Myõ ñaõ aùp duïng “nhaân toá an toaøn” 10 laàn. Ñoù laø, hoï cho raèng noàng ñoä daàu
nhoû hôn 10 laàn so vôùi giaù trò LD50, hoaëc vaøo khoaûng 0,1-0,3 mg/l, seõ khoâng
gaây caùc taùc haïi sinh thaùi (Boä Noäi vuï Myõ, 1985). Roõ raøng laø khoâng coù moät
caên cöù khoa hoïc naøo cho thuû tuïc naøy vaø neáu theo quan ñieåm ñoù thì caùc taùc
haïi tieàm taøng cuûa oâ nhieãm daàu thöôøng bò ñaùnh giaù thaáp.
Caùc vaán ñeà naûy sinh khi söû duïng LD50 theo höôùng naøy thöôøng
nhieàu; moät soá laø nhöõng vaán ñeà chung coù theå aùp duïng cho baát kyø loaïi oâ
nhieãm naøo. Caùc vaán ñeà khaùc thì höôùng veà vieäc söû duïng LD50 ñeå ñaùnh giaù
toån haïi do oâ nhieãm daàu. Moät vaán ñeà chung ñoái vôùi vieäc söû duïng LD50 ñeå
ñaùnh giaù thieät haïi moâi tröôøng laø noù boû qua caùc taùc nhaân khoâng gaây cheát
vaø caùc moái töông taùc sinh thaùi, laø nhöõng yeáu toá coù theå laøm noåi baät caùc taùc
haïi cuûa oâ nhieãm trong caùc heä sinh thaùi. Caùc taùc haïi khoâng gaây cheát cuûa oâ
nhieãm daàu treân caùc sinh vaät bieån bao goàm söï thay ñoåi trong hoaït ñoäng
(Linden, 1977), trong tæ leä taêng tröôûng (Gilfillan vaø Vandermeulen,
1978), vaø trong möùc ñoä sinh saûn (Steele, 1977). Nhöõng taùc haïi döôùi lieàn
gaây cheát naøy cuûa daàu vaø hydrocarbon coù theå xaûy ra ôû caùc noàng ñoä nhoû
hôn gaáp 1.000 laàn giaù trò cuûa LD50 ñaõ ñöôïc xaùc ñònh, töùc laø noàng ñoä
cöïc thaáp, chæ khoaûng vaøi microgram trong moät lít hoaëc coøn nhoû hôn theá

442
nöõa. Chaúng haïn, söï sinh saûn höõu tính cuûa loaøi taûo lôùn ñöôïc phaùt hieän laø
hoaøn toaøn bò öùc cheá khi coù 0,2 μg/l cuûa loaïi daàu soá 2 (Steele, 1977). Caùc
noàng ñoä töø 1 ñeán vaøi μg/l cuûa loaïi daàu löûa hoøa tan ñöôïc trong nöôùc ñöôïc
xaùc ñònh laø ñaõ phaù vôõ söï dinh döôõng bình thöôøng cuûa caùc loaøi cua vaø oác
(Johnson, 1977).
Nhöõng taùc haïi döôùi möùc gaây cheát naøy coù theå gaây ra cho coäng ñoàng
daân cö vaø caùc heä sinh thaùi trong töï nhieân. Sau vuï traøn daàu töø chieác saø lan
Florida taïi vuøng taây Falmouth, Massachusetts, Drebs vaø Burns (1977,
1978) phaùt hieän söï thay ñoåi trong hoaït ñoäng haøng ngaøy cuûa loaøi cua ñaàm
laày nöôùc maën khoâng bò gieát cheát bôûi löôïng daàu roø ræ. Chuùng ñaøo nhöõng
caùi hang caïn khaùc thöôøng vaø di chuyeån chaäm chaïp hôn khi bò ñe doïa. Do
chuùng di chuyeån chaäm, chuùng deã bò saên ñuoåi bôûi caùc loaøi saên moài khaùc;
vì hang cuûa chuùng caïn hôn bình thöôøng, chuùng deã bò cheát coùng trong muøa
ñoâng. Trong moät nghieân cöùu khaùc theo doõi vuï traøn daàu töø chieác taøu chôû
daàu Tsesis ôû vuøng bieån Baltic, Linden (1980) ñaõ phaùt hieän ra loaøi trai
macoma balthica ñöôïc thu nhaët töø vuøng bieån bò traøn daàu, moät tuaàn sau ñoù
ñaõ ñaøo vaø chui vaøo lôùp caùt saïch trong phoøng thí nghieäm chaäm hôn moät
caùch ñaùng keå so vôùi trai ôû vuøng bieån khaùc khoâng coù oâ nhieãm daàu. Ñaøo vaø
chui vaøo lôùp caùt noâng coù theå daãn tôùi vieäc loaøi trai deã bò taán coâng bôûi keû
thuø. Pearson vaø coäng söï (1981) moâ taû khi loaøi trai coå nhoû ñaøo caùt caøng
chaäm vì nhieãm daàu, chuùng caøng bò taán coâng nhieàu hôn bôûi loaøi cua
dungeness. Caùc taùc haïi döôùi möùc gaây cheát ñaõ ñöôïc nghieân cöùu toát nhaát
trong heä sinh thaùi trong ñoù coù caùc sinh vaät soáng nhaèm tìm hieåu nhöõng taùc
haïi ñaùng keå leân theá giôùi thöïc vaø nhaèm traùnh nhöõng khuynh höôùng ñi theo
nhöõng loái moøn kinh nghieäm cuûa phoøng thí nghieäm.
Moät vaán ñeà khaùc cuûa vieäc söû duïng döõ lieäu cuûa LD50 ñeå ngoaïi suy
tröôøng hôïp thöïc tieãn cuõng aùp duïng döõ lieäu döôùi möùc gaây cheát trong
phoøng thí nghieäm: caùc loaøi khaùc nhau coù ngöôõng chòu ñoäc khaùc nhau vaø
haàu heát caùc nghieân cöùu veà ñoäc chaát söû duïng caùc loaøi coù ngöôõng chòu oâ
nhieãm trung bình. Caùc loaøi chòu oâ nhieãm cuõng coù khuynh höôùng khaùng laïi
caùc daïng khaùc cuûa stress vaø ñöôïc goïi laø “loaøi cô hoäi” do chuùng saün saøng
ñònh cö taïi caùc moâi tröôøng maø stress ñaõ giôùi haïn haàu heát caùc loaøi khaùc.
Caùc nghieân cöùu veà LD50 vaø caùc nghieân cöùu ñoäc chaát khaùc thöôøng söû duïng
caùc loaøi cô hoäi vì chuùng deã daøng toàn taïi döôùi moâi tröôøng phoøng thí
nghieäm coù nhieàu ñieàu kieän baát lôïi. Nhöõng loaøi nhaïy caûm hôn seõ cheát,
ngay caû khi coù nhöõng xöû lyù kieåm tra thoâng thöôøng cuûa phoøng thí nghieäm

443
khoâng nhaèm vaøo chaát oâ nhieãm. Döïa vaøo phaûn öùng cuûa caùc loaøi coù khaû
naêng phuïc hoài cao, nhöõng nghieân cöùu trong phoøng thí nghieäm roõ raøng ñaõ
ñaùnh giaù thaáp khaû naêng tieàm taøng cuûa taùc haïi do oâ nhieãm ñoái vôùi nhöõng
loaøi coù tính nhaïy cao. Moät vaán ñeà khaùc lieân quan tôùi ñoä nhaïy khaùc nhau
cuûa caùc loaøi ñoái vôùi chaát oâ nhieãm ñoäc haïi laø caùc sinh vaät thöôøng nhaïy
caûm ôû moät thôøi ñieåm trong voøng ñôøi cuûa chuùng hôn laø nhöõng thôøi ñieåm
khaùc. Noùi chung, aáu truøng thì nhaïy caûm hôn laø sinh vaät tröôûng thaønh
(Kuhnhlod vaø coäng söï, 1979); trong khi ñoù, caùc nghieân cöùu LD50 thöôøng
söû duïng caù theå tröôûng thaønh.
Moät soá vaán ñeà cuï theå laø vieäc söû duïng LD50 ñeå ñaùnh giaù nhöõng nguy
hieåm do oâ nhieãm daàu gaây ra bôûi tính deã bay hôi vaø hoaït hoùa cuûa caùc
hydrocarbon daàu vaø cuõng aùp duïng cho caùc nghieân cöùu trong phoøng thí
nghieäm veà caùc taùc haïi döôùi möùc gaây cheát. ÔÛ haàu heát caùc nghieân cöùu
trong phoøng thí nghieäm, noàng ñoä daàu hoøa tan ñöôïc tính toaùn töø löôïng daàu
ñöôïc theâm vaøo. Do ñoù, noàng ñoä daàu thöïc teá thaáp hôn öôùc tính, thöôøng laø
raát nhieàu. Vì phaàn lôùn daàu theâm vaøo moâi tröôøng coù theå bò maát ñi do bay
hôi, phaân huûy sinh hoïc vaø haáp thuï vaøo thaønh thuøng chöùa (Neff vaø coäng
söï, 1976). Nghieân cöùu ngoaïi suy deã nhaát laø duy trì noàng ñoä daàu hoøa tan ôû
moät möùc xaùc ñònh baèng caùch theâm daàu vaøo lieân tuïc vaø ño noàng ñoä daàu
thöïc teá, nhöng nhöõng nghieân cöùu nhö vaäy thöôøng töông ñoái hieám (Hoïc
vieän Khoa hoïc quoác gia Myõ, 1985).
Ngay caû nhöõng thí nghieäm nhö treân cuõng coù theå ñaùnh giaù thaáp ñoä
ñoäc tieàm taøng cuûa daàu trong ñieàu kieän töï nhieân, do söï phaân huûy cuûa daàu
trong ñieàu kieän töï nhieân coù theå laøm gia taêng ñoäc tính. Söï quang oxy hoùa
ñaëc bieät coù theå laøm gia taêng ñoäc tính cuûa caùc thaønh phaàn daàu, vôùi caùc tia
cöïc tím treân maët bieån caøng ñaåy nhanh quaù trình oxy hoùa moät soá thaønh
phaàn vaø taïo ra moät soá hôïp chaát nhö peroxide vaø phenol laø nhöõng hôïp
chaát ñoäc hôn caùc chaát ban ñaàu (Larson vaø coäng söï, 1977; Lacaze vaø
Villedon de Naide, 1976). Caùc nghieân cöùu ñoäc chaát trong phoøng thí
nghieäm thöôøng ñöôïc xaây döïng döôùi nhöõng ñieàu kieän coù chieáu xaï tia cöïc
tím töông ñoái thaáp nhaèm giaûm thieåu quaù trình quang oxy hoùa naøy. Larson
vaø coäng söï (1977) ñaõ cho thaáy, söï chieáu xaï tia cöïc tím laøm cho möùc ñoä
ñoäc trong töï nhieân gaáp 4 laàn ñoä ñoäc cuûa moät hôïp chaát daàu. AÙnh saùng
cuõng ñöôïc xaùc ñònh laø laøm gia taêng tính ñoäc cuûa daàu thoâ ñoái vôùi loaøi taûo
phaeodactylum sp. (Lacaze vaø Villedong de Naide 1976). Phaân huûy vi

444
sinh hoïc cuõng gaây ra söï hình thaønh caùc hydrocarbon ñoäc hôn caùc hôïp chaát
ban ñaàu (Hinga vaø coäng söï, 1980; Varanasi vaø Gmur, 1981) vaø söï phaân
huûy nhö vaäy seõ ñöôïc giaûm thieåu trong phoøng thí nghieäm thöû nghieäm doøng
lieân tuïc.
10.3.3. Caùc nghieân cöùu ñoäc haïi leân heä sinh thaùi
Ñaõ coù raát nhieàu noã löïc trong vieäc phaùt hieän ra nhöõng taùc haïi sinh
thaùi cuûa caùc tai naïn traøn daàu, moät soá kieán thöùc vaø döõ lieäu coù giaù trò ñaõ thu
ñöôïc (Teal vaø Howarth, 1984; Vieän Khoa hoïc quoác gia Myõ, 1985). Tuy
nhieân, maëc cho nhöõng noã löïc ñoù, ngöôøi ta vaãn phaûi keát luaän raèng, haàu heát
caùc vuï traøn daàu, ñaëc bieät laø traøn daàu ngoaøi khôi, ñaõ ñöôïc nghieân cöùu raát ít
oûi, moät phaàn vì raát khoù maø xaây döïng moät nghieân cöùu ñaùp öùng ñuùng luùc.
Thoâng thöôøng, ngöôøi ta khoù maø xaùc ñònh ñöôïc nhöõng vuøng naøo ñöôïc
kieåm tra thích hôïp vì coù raát ít kieán thöùc veà chöùc naêng sinh thaùi cuûa vuøng
bò traøn daàu. Vaán ñeà naøy lieân quan ñeán möùc ñoä cao cuûa tính bieán ñoåi töï
nhieân. Nhöõng nghieân cöùu toát nhaát veà sinh thaùi cuûa caùc vuï traøn daàu (chaúng
haïn caùc vuï Florida, Tsesis, Amoco Cadiz) ñaõ xaûy ra trong nhöõng vuøng
ñang coù caùc chöông trình nghieân cöùu (Teal vaø Howarth, 1984).
Moät soá vaán ñeà mang tính keá thöøa trong nghieân cöùu caùc ñoäc haïi cuûa
oâ nhieãm daàu töø caùc vuï tai naïn traøn daàu lyù thuyeát coù theå ñaït hieäu quaû
trong vieäc nghieân cöùu söï oâ nhieãm thöôøng xuyeân ôû caùc giaøn khoan daàu
ngoaøi khôi. Khai thaùc daàu ngoaøi khôi ôû vuøng vònh Mexico (nôi maø vieäc
khai thaùc maïnh nhaát dieãn ra vaøo ñaàu nhöõng naêm 50) vaø ôû vuøng bieån Baéc
(baét ñaàu khai thaùc vaøo naêm 1969) ñaõ coù nhieàu nghieân cöùu nhaát. Haàu heát
caùc nghieân cöùu ôû vuøng bieån Baéc veà oâ nhieãm daàu thöôøng xuyeân chuù troïng
caùc taùc haïi ñeán ñôøi soáng döôùi ñaùy vaø ñaõ thu ñöôïc nhieàu taøi lieäu quí giaù
(Day vaø coäng söï, 1978). Ngöôïc laïi, coù ít nghieân cöùu veà taùc haïi leân phieâu
sinh thöïc vaät vaø caù töø caùc vuï oâ nhieãm daàu thöôøng xuyeân trong vuøng bieån
Baéc bôûi vì haàu heát caùc nhaø khoa hoïc Anh cho raèng caùc taùc haïi ñoù laø
khoâng chaéc chaén (Hoaøng gia Anh, 1981). Cuõng vaäy, chæ coù moät vaøi
nghieân cöùu ño ñaïc noàng ñoä daàu trong buøn vaø trong nguoàn nöôùc taïi vuøng
nhieãm daàu ôû bieån Baéc. Vieäc naøy laøm cho ñaùnh giaù caùc ñoäc haïi oâ nhieãm
daàn gaëp nhieàu khoù khaên.
ÔÛ vònh Mexico, hai döï aùn lôùn ñaõ tieán haønh ñieàu tra nghieân cöùu
nhöõng ñoäc haïi cuûa oâ nhieãm daàu thöôøng xuyeân: nghieân cöùu sinh thaùi ngoaøi
khôi (OEI) do toå hôïp nghieân cöùu caùc ñaïi hoïc vuøng vònh (GURC) töø naêm
445
1972-1974 (GURC, 1974); döï aùn Buccaneer Field töø 1976 ñeán 1980
(Middleditch, 1982). Nhöõng nghieân cöùu naøy keát luaän raèng, oâ nhieãm daàu
thöôøng xuyeân khoâng gaây taùc haïi hay taùc haïi raát haïn cheá tôùi vuøng laân caän,
moät keát luaän ñaõ ñöôïc phoå bieán roäng raõi tôùi coâng chuùng vaø nhöõng ngöôøi
hoaïch ñònh chính saùch. Tuy nhieân, caû hai nghieân cöùu treân ñeàu bò chæ trích
laø khoâng hoaøn thieän, vì döõ lieäu cuûa hoï khoâng ñaày ñuû ñeå ñi ñeán keát luaän
treân (Sanders, 1981; Sanders vaø Jones, 1981; Carney, 1985). Noàng ñoä cuûa
hydrocarbon daàu khoâng ñöôïc ño ñaïc trong caû ba döï aùn treân vaø do ñoù söï ngoä
ñoäc cuûa sinh vaät ñoái vôùi chaát oâ nhieãm laø khoâng theå xaùc ñònh. Coù leõ raèng,
trong thöïc teá, nhöõng vuøng söû duïng laøm ñoái chöùng naøy cuõng bò oâ nhieãm daàu
nhö caùc khu vöïc laân caän vuøng bò oâ nhieãm daàu thöôøng xuyeân, do vieäc khai
thaùc daàu ñaõ tieán haønh töø raát laâu tröôùc khi caùc döï aùn ñöôïc tieán haønh
(Carney, 1985). Sanders (1981) keát luaän raèng, caùc quaàn xaõ ñaùy ôû caû vuøng
bò nhieãm vaø vuøng kieåm soaùt (ñoái chöùng) ñeàu ñieån hình cho moät moâi tröôøng
bò oâ nhieãm naëng. Khoâng coù nghieân cöùu naøo neâu treân neâu roõ caùch xaùc ñònh
nhöõng thay ñoåi keå caû cuûa daàu trong phaàn “nhöõng thay ñoåi moâi tröôøng ñaùng
keå gaàn cöûa soâng Mississippi” (Carney, 1985). Baát cöù keát luaän naøo veà tình
traïng sinh thaùi cuûa vuøng saûn xuaát daàu vaø khí trong vuøng vònh Mexico ñeàu
phaûi ñöôïc xaây döïng toát hôn, keát hôïp vôùi caùc ño ñaïc veà hydrocarbon daàu.
Söï choïn löïa nhöõng vuøng ñoái chöùng thích hôïp raát khoù khaên vaø vieäc thieáu
caùc thoâng tin tröôùc khi khai thaùc daàu coù leõ seõ coøn giôùi haïn nhöõng hieåu bieát
cuûa chuùng ta laâu daøi. Nhöõng döõ lieäu coù saün töø vuøng Vònh cho bieát raát ít veà
caùc taùc ñoäng tieàm taøng cuûa oâ nhieãm vaø nhieãm ñoäc daàu.
Coù leõ thoâng tin toát nhaát veà caùc taùc haïi sinh thaùi cuûa daàu thu ñöôïc töø
caùc thí nghieäm ñöôïc kieåm soaùt trong “mesocosm”. Mesocosm laø nhöõng
heä sinh thaùi thöû nghieäm coù phaïm vi lôùn hôn 10 m3 (Griche vaø Reeve,
1982). Chuùng ñöôïc thieát keá gioáng nhö caùc quaàn xaõ töï nhieân (caøng gioáng
caøng toát), nhöng chuùng cho pheùp söï di chuyeån thí nghieäm vôùi caùc moâ
hình vaø döôùi moät ñieàu kieän kieåm soaùt hieám khi xaûy ra trong töï nhieân.
Thöû nghieäm mesocosm ñöôïc bieát ñeán nhieàu nhaát veà oâ nhieãm daàu laø döï
aùn thöû nghieäm söï oâ nhieãm heä sinh thaùi ñöôïc kieåm soaùt (CEPEX) ôû
Saanich Inlet, British Columbia, vaø döï aùn thí nghieäm nghieân cöùu heä sinh
thaùi bieån (MERL) doïc vònh Narragansett, Rhode Island. Moâ hình CEPEX
laø nhöõng caùi tuùi lôùn ñöôïc thieát keá ñeå nghieân cöùu caùc heä sinh thaùi phieâu
sinh thöïc vaät, trong khi ñoù MERL laïi laø nhöõng thuøng lôùn chöùa nöôùc bieån
vaø buøn ñaùy nhaèm nghieân cöùu söï keát hôïp giöõa heä sinh thaùi cuûa sinh vaät

446
ñaùy vaø phieâu sinh thöïc vaät. Nhöõng thí nghieäm moâ hình thaønh coâng khaùc
veà oâ nhieãm daàu laø caùc tuùi phieâu sinh thöïc vaät ôû Loch Ewe, Scotland
(Davies vaø coäng söï, 1980) vaø moâ hình ñaùy cöùng cho sinh vaät ñaùy ôû Oslo,
Na Uy (Gray, 1987). Nhöõng nghieân cöùu moâ hình ñaõ ñöôïc chöùng minh laø
höõu ích vaø haàu heát thoâng tin trong phaàn naøy ñeàu döïa treân caùc nghieân cöùu
moâ hình. Khi so saùnh caùc ñoäc haïi cuûa tai naïn traøn daàu vaø oâ nhieãm daàu
thöôøng xuyeân, caùc thí nghieäm moâ hình ñaõ cho ta thaáy nhöõng keát quaû tin
caäy veà taùc ñoäng leân caùc heä sinh thaùi töï nhieân (Gray, 1987).
10.3.4. Caùc ñoäc haïi cuûa oâ nhieãm daàu leân caùc quaàn xaõ sinh
vaät ñaùy
Hieän nay, oâ nhieãm daàu ñaõ ñöôïc coâng nhaän roäng raõi laø coù caùc taùc
ñoäng ñoäc haïi ñeán caùc quaàn xaõ sinh vaät ñaùy (Hoïc vieän Khoa hoïc quoác gia
Myõ, 1985). Traàm tích cuûa daàu döôøng nhö coù moät tieán trình chung xaûy ra
do tai naïn traøn daàu vaø söï chaûy daàu thöôøng xuyeân, ôû gaàn bôø hay xa bôø
(Teal vaø Howarth, 1984). Trong khi lyù thuyeát thì coù veû ngöôïc laïi raèng,
daàu seõ khoâng naèm trong lôùp traàm tích do daàu nheï hôn nöôùc vaø do ñoù noåi
leân thaønh veát daàu loang. Thöïc teá laø, coù raát nhieàu cô cheá traàm tích daàu.
Moät cô cheá cho söï traàm tích daàu ngoaøi khôi laø haáp thuï vaøo caùc lôùp seùt vaø
caùc haït traàm tích khaùc lô löûng trong nöôùc. Moät caùch khaùc laø daàu bò tieâu
thuï bôûi caùc phieâu sinh thöïc vaät, sau ñoù laø söï traàm tích cuûa chuùng. Moät cô
cheá khaùc nöõa cuûa söï traàm tích daàu laø chuùng baùm laãn vaøo nhau trong caùc
vieân chaát thaûi cuûa phieâu sinh ñoäng vaät (Conover, 1971). Phieâu sinh thöïc
vaät ñöôïc phaùt hieän ra laø chuùng aên tröïc tieáp caùc haït daàu lô löûng trong nöôùc
sau söï coá traøn daàu (Johansson, 1980). Sau ñoù, phieâu sinh cheát laéng xuoáng
ñaùy laøm moài cho ñoäng vaät ñaùy.

Söï thaûi daàu thöôøng xuyeân cuõng gaây ra haäu quaû laø laøm gia taêng möùc
ñoä cuûa hydrocarbon trong buøn, ñaõ ñöôïc trình baøy raát roõ raøng trong nghieân
cöùu moâ hình MERL (Farrington vaø coäng söï, 1982). Söï phaân taùn cuûa daàu
soá 2 trong nöôùc ñöôïc theâm trong 22 tuaàn vaøo doøng nöôùc bieån chaûy lieân
tuïc qua thuøng ñöïng nöôùc bieån, buøn, caùc sinh vaät ñaùy vaø ñöôïc thieát keá
gioáng nhö moät heä sinh thaùi bieån ven bôø. Söï phaân taùn daàu trong nöôùc bao
goàm 190 microgram daàu treân lít nöôùc. Sau 20 tuaàn lôùp treân daøy 2 cm cuûa
buøn chöùa hôn 100 microgram daàu treân 1 gram buøn. Söï nhieãm daàu cuûa caùc
ñoäng vaät ñaùy gia taêng cöïc ñaïi (Farrington vaø coäng söï, 1982). Caùc tính

447
toaùn khoái löôïng cho thaáy hôn moät nöûa soá daàu tan trong nöôùc ñaõ ñi vaøo
trong buøn (Gearing vaø coäng söï, 1980). Ngöôøi ta ñaõ coâng nhaän raèng, daàu ôû
moät noàng ñoä vöøa ñuû seõ gaây ñoäc cho caùc quaàn xaõ sinh vaät ñaùy (Teal vaø
Howarth, 1984). Söï huûy dieät haøng loaït ñoäng vaät ñaùy xaûy ra khi soá löôïng
lôùn daàu ñi vaøo trong buøn sau söï coá traøn daàu (Teal vaø Howarth, 1984).
Daàu trong buøn ñaùy, ngay caû ôû noàng ñoä töông ñoái thaáp (vaøi gam treân m2
hay 100 microgram treân gram - Elmgren vaø Frithen, 1982), coù theå laøm
thay ñoåi caáu truùc quaàn xaõ sinh vaät ñaùy khi daàu xaâm nhaäp sau moät vuï roø ræ
(Sanders vaø coäng söï, 1980) hoaëc töø moät söï oâ nhieãm thöôøng xuyeân, lieân
quan ñeán vieäc khai thaùc daàu ngoaøi khôi. Caùc loaøi nhaïy caûm cheát hoaëc di
cö vaø ñöôïc thay baèng caùc loaøi cô hoäi chòu ñöôïc daàu. Toång soá loaøi trong
quaàn xaõ giaûm ñi vaø noùi chung sinh khoái giaûm. Moät ngoaïi leä cuûa tính
chung naøy laø nhöõng khaùm phaù cuûa Elmgren vaø coäng söï (1980) sau vuï
traøn daàu cuûa taøu Tsesis: Loaøi trai macoma balthica ñaõ ñoùng goùp raát quan
troïng trong sinh khoái ñaùy tröôùc khi traøn daàu. Do loaøi trai naøy coù veû nhö laø
moät loaøi chòu oâ nhieãm töông ñoái, soá löôïng cuûa chuùng khoâng bò taùc ñoäng
bôûi daàu vaø sinh khoái quaàn xaõ giaûm ñi khoâng ñaùng keå, maëc duø tính ña
daïng loaøi giaûm ñi. Nhöng, nhìn chung, Gilfillan vaø Vandermeulen (1978)
ñaõ cho thaáy daàu coù theå laøm giaûm naêng suaát cuûa caùc loaøi sinh vaät ñaùy coù
giaù trò kinh teá nhö mya arenaria, moät loaøi trai voû meàm.

Caùc ñoäc haïi cuûa thöû nghieäm nhieãm daàu thöôøng xuyeân treân sinh vaät
ñaùy trong MERL töông töï nhö nhöõng gì xaûy ra trong caùc vuï traøn daàu khaùc
nhau trong töï nhieân (Elmgren vaø Frithsen, 1982). Trong thöû nghieäm
MERL, ñoä phong phuù vaø sinh khoái cuûa caû ñoäng vaät lôùn vaø vöøa ñeàu giaûm
khi noàng ñoä daàu ôû khoaûng 100 micro gram treân 1 gram buøn ôû 2cm lôùp
treân (Grassle vaø coäng söï, 1981). Ñoäng vaät lôùp chaân cheøo vaø giaùp xaùc ñöôïc
phaùt hieän laø ñaëc bieät nhaïy caûm vôùi daàu. Caùc thöû nghieäm moâ hình cho
pheùp coù moät söï taùch baïch giöõa nguyeân nhaân vaø haäu quaû maø thöôøng raát
khoù xaûy ra sau khi traøn daàu vaø giuùp ñaùnh giaù noàng ñoä daàu trong buøn caàn
thieát ñeå gaây ra nhöõng haäu quaû nghieâm troïng ñoái vôùi ñoäng vaät ñaùy.
Söï roø ræ daàu töï nhieân taïo moät cô hoäi khaùc cho söï kieåm tra caùc taùc
haïi cuûa löôïng daàu oâ nhieãm thöôøng xuyeân treân heä sinh thaùi ñaùy. Caùc quaàn
xaõ sinh vaät ñaùy trong khu vöïc bò roø ræ daàu maïnh vaø vöøa ñöôïc so saùnh vôùi
caùc sinh vaät ñaùy trong caùc khu vöïc gaàn ñoù maø khoâng coù daàu roø ræ, ôû keânh
Santa Barbara, California. Noàng ñoä hydrocarbon hoøa tan trong caùc doøng

448
nöôùc trong buøn ôû khu vöïc roø ræ maïnh laø 1,3 mg/l; trong khu vöïc roø ræ trung
bình dao ñoäng töø 45 ñeán 110 μg/l (Stuermer vaø coäng söï, 1982); trong khu
vöïc khoâng coù roø ræ, noàng ñoä töø 0,2 - 0,5 μg/l. Khu vöïc coù roø ræ trung bình
coù caáu truùc quaàn xaõ töông töï nhö ôû vuøng khoâng bò roø ræ (Stuermer vaø coäng
söï 1982). Nhöõng loaøi sinh vaät gioáng nhau hieän dieän ôû caû hai vuøng. Tuy
nhieân, loaøi bò aên thòt ôû ñaùy phong phuù hôn vaø loaøi chaân cheøo ít hôn ôû
vuøng bò roø ræ. Maät ñoä sinh vaät cao hôn ôû vuøng bò roø ræ trung bình, coù leõ vì
söï laøm giaøu höõu cô do quaù trình hoùa toång hôïp cuûa vi khuaån sulfide trong
vuøng bò roø ræ (Spies vaø coäng söï, 1980). Trong caùc vuøng bò roø ræ maïnh, caáu
truùc quaàn xaõ laø moät heä thoáng bò stress raát cao. Ñieån hình, giun troøn vaø
giun nhieàu tô, laø nhöõng loaøi cô hoäi noåi tieáng (Grssle vaø Grassle, 1974), laø
nhöõng sinh vaät soáng trong nöôùc coù maët ôû moïi ñoä phong phuù (Spies vaø
Davis, 1979).
Nguyeân nhaân thöû nghieäm moâ hình MERL cho keát quaû veà quaàn xaõ
sinh vaät ñaùy sai khaùc so vôùi moät vuøng bò roø ræ trung bình ôû Santa Barbara,
laø nôi coù cuøng möùc ñoä daàu, thì chöa ñöôïc bieát (Hoïc vieän Khoa hoïc quoác
gia Myõ, 1985). Söï khaùc bieät coù theå laø do keát quaû cuûa söï ñoái khaùng thích
nghi vôùi daàu trong caùc heä bò roø ræ. Tuy nhieân, ñieàu naøy chöa ñöôïc chöùng
minh, vaø hieän coù ít nhaát moät vaøi chöùng côù choáng laïi giaû thuyeát naøy (Hoïc
vieän Khoa hoïc quoác gia Myõ, 1985). Neáu coù söï ñoái khaùng thích nghi vôùi
daàu cuûa caùc quaàn xaõ ñaõ bò nhieãm daàu haøng ngaøn naêm qua, seõ coù raát ít
tính chính xaùc trong vieäc döï ñoaùn caùc phaûn hoài cuûa caùc sinh vaät khoâng
thích nghi trong caùc moâi tröôøng coå xöa. Cuõng vaäy, quaàn xaõ ôû vuøng bò roø ræ
maïnh cho thaáy, roõ raøng coù nhieàu giôùi haïn cho söï thích nghi naøy. Moät söï
giaûi thích khaùc veà söï khaùc bieät giöõa thöû nghieäm MERL vaø caùc quaàn xaõ
nôi bò roø ræ laø, daàu roø ræ coù theå coù tính ñoäc thaáp vì coù theå chuùng ñi qua caùc
lôùp ñaù vaø buøn, nhöng giaûi thích naøy khoâng coù nhieàu baèng chöùng (Hoïc
vieän Khoa hoïc quoác gia Myõ, 1985).
Moät soá taùc haïi cuûa daàu leân heä sinh thaùi ñaùy coù theå khoâng döï ñoaùn
ñöôïc töø nhöõng kieán thöùc veà taùc haïi leân quaàn theå loaøi. Chaúng haïn, quaàn
theå truøng loã vaø truøng loâng tô ôû ñaùy gia taêng moät caùch ñaùng keå trong thöû
nghieäm MERL, hieån nhieân vì coù söï giaûm khuaáy troän sinh hoïc vaø caùc loaøi
saên moài do quaàn theå nhoû hôn cuûa caùc loaøi ñoäng vaät lôùn (Grassle vaø coäng
söï, 1981). Moät taùc haïi khaùc khoâng döï ñoaùn tröôùc ñöôïc ôû möùc ñoä heä sinh
thaùi xaûy ra sau vuï traøn daàu Tsesis. Khaû naêng nôû cuûa tröùng caù trích, loaøi
phaùt trieån treân beà maët buøn, ñeû vaøo muøa xuaân sau söï coá traøn daàu, chæ baèng

449
moät nöûa trong lôùp buøn bò nhieãm daàu so vôùi vuøng ñoái chöùng (Nelbring vaø
coäng söï, 1980). Roõ raøng, ñaây khoâng phaûi laø taùc haïi tröïc tieáp cuûa daàu leân
tröùng caù trích, nhöng coù leõ laø haäu quaû cuûa vieäc gia taêng nhieãm naám treân
tröùng. Thoâng thöôøng, giaùp xaùc chaân cheøo tieâu dieät naám, giöõ cho tæ leä
tröùng bò nhieãm naám thaáp. Ngöôøi ta cho raèng daàu traøn ñaõ gieát caùc loaøi
giaùp xaùc chaân cheøo vaø gaây ra söï nhieãm naám khoâng kieåm soaùt, laøm cho tæ
leä tröùng nôû thaáp (Nelbring vaø coäng söï, 1980).
Haàu heát caùc ñoäc haïi cuûa traøn daàu leân heä sinh thaùi ñaùy ñöôïc ghi
nhaän roõ raøng thöôøng lieân quan ñeán caùc vuï traøn daàu gaàn bôø. Traøn daàu xa
bôø raát khoù kieåm tra vaø coù raát ít nghieân cöùu veà chuùng cuõng nhö nhöõng taùc
haïi cuûa chuùng. Tuy nhieân, moät soá nhoû caùc chöùng côù cho thaáy noàng ñoä daàu
trong buøn ngoaøi khôi, sau caùc vuï traøn daàu ñôn leû thì thaáp neân chæ gaây haïi
raát ít. Do ñoù, sau vuï traøn daàu Argo Merchant, ngöôøi ta tìm thaáy raát ít daàu
trong caùc lôùp buøn ñaùy hay trong caùc ñoäng vaät ñaùy cuûa vuøng Georges
Bank vaø Nantucket Shoal, ngoaïi tröø khu vöïc ngay caïnh xaùc taøu
(MacLeod vaø coäng söï, 1978). Töông töï, coù raát ít chöùng côù trong söï tích
luõy daàu trong buøn töø vuï traøn daàu Bravo ôû bieån Baéc vaøi tuaàn sau ñoù
(Audunson, 1977), ngay caû caùc nghieân cöùu veà caùc baãy-traàm tích moät
thaùng sau ñoù cho thaáy roõ raøng coù söï traàm tích cuûa daàu (Mackie vaø coäng
söï, 1978).
Ngöôïc laïi, vôùi söï thieáu baèng chöùng cho vieäc thaâm nhaäp nhieàu cuûa
daàu vaøo trong traàm tích ngoaøi khôi sau caùc vuï roø ræ, söï thaûi daàu thöôøng
xuyeân laïi coù nhöõng chöùng cöù thuyeát phuïc veà buøn nhieãm daàu. Ward vaø
coäng söï (1980) ñaõ tìm ra nhöõng daáu hieäu oâ nhieãm taàng traàm tích bôûi caùc
hydrocarbon thôm trong voøng 30km töø ñieåm thaûi daàu taïi moät soá vuøng ôû
bieån Baéc. Audunson (1977) cuõng baùo caùo veà noàng ñoä daàu thaáp (noàng ñoä
cöïc ñaïi khoaûng 5 micro gram treân 1 gram traàm tích) trong traàm tích gaàn
vuøng Ekofisk taïi bieån Baéc. OÂng keát luaän raèng, söï nhieãm hydrocarbon coù
theå do moät vaøi söï traøn daàu ngaãu nhieân. Möùc ñoä nhieãm thaáp naøy coù theå coù
nhöõng taùc haïi sinh hoïc ñaõ ñöôïc chæ ra trong nhöõng keát quaû nghieân cöùu
cuûa Addy vaø coäng söï (1978). Nhöõng taùc giaû naøy ñaõ tìm ra söï giaûm trong
caû soá löôïng caù theå sinh vaät cuõng nhö soá löôïng loaøi trong traàm tích trong
voøng 5km töø moät kho chöùa daàu taïi Ekofisk sau 4 giôø hoaït ñoäng. Maëc duø
coù moät soá yeáu toá lieân quan vôùi khu vöïc chöùa, chaúng haïn nöôùc thaûi sinh
hoaït hay söï xaùo troän vaät lyù taàng traàm tích, coù theå gaây ra ñieàu naøy, yeáu toá

450
hôïp lyù nhaát laø söï tích luõy hydrocarbon trong caùc taàng traàm tích laø haäu quaû
cuûa vieäc thaûi thöôøng xuyeân töø khu vöïc chöùa moät löôïng nöôùc thaûi moãi khi
daàu môùi ñöôïc bôm vaøo trong caùc thuøng chöùa. Daàu chaûy vaøo lôùp nöôùc naøy
gaây oâ nhieãm naëng. Söï thaûi daàu vaøo nöôùc ñöôïc ñaùnh giaù laø ñaõ taïo hôn moät
nöûa löôïng daàu thaûi thöôøng xuyeân vaøo vuøng bieån Baéc trong naêm 1980
(Read, 1980).
Tính beàn vöõng cuûa caùc toån haïi vuøng ñaùy do oâ nhieãm daàu coù theå keùo
daøi raát laâu nhöng coøn tuøy thuoäc vaøo yeáu toá moâi tröôøng vaät lyù. Daàu thöôøng
bò haáp thuï vaøo caùc haït mòn, traàm tích giaøu höõu cô. Do ñoù, traàm tích thoâ
ñöôïc tìm thaáy trong caùc moâi tröôøng giaøu naêng löôïng coù theå töï laøm saïch
daàu trong voøng 1 hay 2 naêm sau khi traøn daàu, khi caùc haït mòn, caùc haït
nhieãm daàu ñaõ bò loâi cuoán ñi nôi khaùc. Tieán trình naøy ñaõ ñöôïc ghi laïi roõ
raøng sau vuï traøn daàu Amoco Cadiz taïi Phaùp (Beslier vaø coäng söï, 1980).
Dó nhieân, daàu naøy khoâng bieán maát maø chæ döøng laïi ôû caùc haït mòn hay
nhöõng moâi tröôøng ngheøo naêng löôïng hôn. Taïi ñaây, daàu seõ toàn löu beàn
vöõng do caùc ñieàu kieän thieáu oxy ñieån hình ñöôïc tìm thaáy trong caùc lôùp
traàm tích, thích hôïp cho vieäc baûo toàn caùc saûn phaåm töø daàu; ñaëc bieät laø caùc
phaân töû voøng thôm ñoäc. Caùc saûn phaåm töø daàu ñaõ ñöôïc quan saùt thaáy toàn
löu beàn vöõng trong buøn yeám khí ít nhaát 12 naêm sau söï coá traøn daàu vaø ñaây
laø giôùi haïn cuûa khaû naêng quan saùt hieän nay (Teal vaø Howarth, 1984). Moät
soá taùc haïi cuûa daàu toàn löu keùo daøi suoát thôøi gian daàu toàn taïi (Teal vaø
Howarth, 1984). Thöïc teá, caùc taùc haïi coù theå duy trì laâu hôn caû söï toàn taïi
cuûa daàu bôûi khaû naêng töï phuïc hoài keùm vaø do söï oâ nhieãm coù theå laøm cho
caáu truùc quaàn xaõ chuyeån sang daïng thay theáø beàn vöõng (Thomas, 1978).
10.3.5. Ñoäc haïi cuûa oâ nhieãm daàu leân caùc quaàn xaõ phieâu sinh vaät
Hieän nay chöa coù söï nhaát trí roõ raøng naøo veà vieäc oâ nhieãm daàu gaây
ra nhöõng ñe doïa nghieâm troïng cho caùc quaàn xaõ phieâu sinh vaät. Caùc heä
sinh thaùi phieâu sinh vaät coù ñaëc ñieåm laø coù nhöõng thay ñoåi töï nhieân raát
lôùn, caû veà khoâng gian vaø thôøi gian, gaây nhieàu khoù khaên cho vieäc xaùc ñònh
taùc haïi cuûa oâ nhieãm daàu, ngay caû trong ñieàu kieän thöû nghieäm ôû
mesocosm coù kieåm soaùt, ñaëc bieät neáu caùc taùc ñoäng ôû möùc vi teá.
Coù moät vaøi chöùng cöù cho thaáy, haøm löôïng oâ nhieãm daàu thaáp coù theå
gaây ra moät söï thay ñoåi veà caáu truùc loaøi trong quaàn xaõ phieâu sinh thöïc vaät.
Moät thöû nghieäm cuûa Lee vaø coäng söï (1977) cho thaáy, trong ñieàu kieän thöû
nghieäm vi moâ CEPEX vôùi daàu ñöôïc cho vaøo moâi tröôøng ôû noàng ñoä 40
451
μg/l vaø giaûm ñeán 0 sau 2 tuaàn, loaøi khueâ taûo lôùn ceratualina bergonii bò
thay theá baèng loaøi taûo nhoû coù tieâm mao ngaén chrysochromulina kappa.
Trong moät thöû nghieäm mesocosm khaùc (Parsons vaø coäng söï, 1976), loaøi
chrysochromulina kappa ñaõ phaùt trieån buøng noå khi theâm daàu vaøo moâi
tröôøng vôùi haøm löôïng 20 μg/l. Caùc keát quaû naøy phuø hôïp vôùi caùc thöû nghieäm
nuoâi caáy tinh khieát cho thaáy daàu gaây ra söï öùc cheá sinh tröôûng ñoái vôùi
ceratualina (Lee vaø coäng söï, 1977) vaø söï kích thích sinh tröôûng ñoái vôùi
chrysochromulina (Parsons vaø coäng söï, 1976). Moät soá thöû nghieäm mesocosm
CEPEX khaùc cuõng cho thaáy coù söï thay ñoåi loaøi taûo teá baøo lôùn (20 – 50 μm)
chaetoceros (khueâ taûo) baèng loaøi taûo teá baøo nhoû (nhoû hôn 5 μm) chaetoceros
(Lee vaø coäng söï, 1978). Trong hai thöû nghieäm khaùc, caùc loaøi ñaàu tieân laø
chaetoceros thì khoâng coù söï thay ñoåi ñaùng keå veà thaønh phaàn loaøi trong quaàn
xaõ, döôøng nhö do ñaây laø caùc loaøi coù khaû naêng choáng chòu khaù (Lee vaø coäng
söï, 1978).
Coù raát ít coâng trình nghieân cöùu veà taùc ñoäng cuûa daàu treân ñoä phong
phuù vaø thaønh phaàn loaøi cuûa phieâu sinh thöïc vaät ôû caùc giaøn khoan daàu ñaïi
döông. Töông töï nhö vaäy, thaønh phaàn loaøi cuûa phieâu sinh thöïc vaät trong
caùc vuï traøn daàu cuõng coù raát ít taøi lieäu. Döõ lieäu toát nhaát coù leõ töø vuï traøn
daàu Tsesis, thaønh phaàn loaøi phieâu sinh thöïc vaät sau ñoù khoâng thay ñoåi,
nhöng nhö trong thöû nghieäm MERL, loaøi taûo tieâm mao ngaén, loaøi khaùng
toát ñoái vôùi daàu, ñaõ laø loaøi öu theá taïi ñoù vaøo thôøi ñieåm traøn daàu
(Johansson, 1980).
Quaàn xaõ phieâu sinh ñoäng vaät cuõng coù theå bò thay ñoåi bôûi oâ nhieãm
daàu (Hoïc vieän Khoa hoïc quoác gia Myõ, 1985). Moät laàn nöõa, caùc baèng
chöùng cho vaán ñeà naøy laïi ñöôïc cung caáp töø caùc thöû nghieäm mesocosm
(Davies vaø coäng söï, 1980). Söï thay ñoåi coù theå dieãn ra vôùi moät noàng ñoä
daàu raát thaáp, khoaûng 5 – 15 μg/l (Davies vaø coäng söï, 1980). Tuy nhieân,
khoâng coù döõ lieäu chaéc chaén chæ ra raèng, vaán ñeà naøy xaûy ra trong moâi
tröôøng thöïc teá laø do bò nhieãm daàu.
Nhieàu loaøi caù coù tröùng vaø caù con cuõng bò taùc ñoäng. Raát nhieàu
nghieân cöùu ñaõ cho bieát, tröùng vaø caù con cuûa vaøi loaøi caù cöïc kyø nhaïy caûm
vôùi taùc ñoäng ñoäc cuûa daàu hoøa tan (Hoïc vieän Khoa hoïc quoác gia Myõ,
1985). Noàng ñoä daàu thaáp coù theå gaây ra caùc taùc ñoäng döôùi möùc gaây cheát
cho tröùng vaø caù con. Daàu laøm chaäm tieán trình nôû cuûa tröùng vaø quaù trình
phaùt trieån cuûa caù con ôû noàng ñoä thaáp hôn noàng ñoä gaây cheát tröïc tieáp

452
(Kuhnhold vaø coäng söï, 1978). Do tröùng vaø caù con raát deã bò taán coâng bôûi
caùc loaøi saên moài (Oiestad, 1982), moät toác ñoä phaùt trieån chaäm hôn seõ laøm
gia taêng tæ leä töû vong do bò saên moài. Hôn nöõa, caùc loaøi saên moài aên tröùng
vaø caù con coù theå laø moät taùc nhaân quan troïng kieåm soaùt vieäc taùi phuïc hoài
(Oiestad, 1982). Thöïc teá, Cushing (1976) ñaõ giaû thieát raèng, tæ leä phaùt trieån
cuûa aáu truøng, baèng caùch thay ñoåi thôøi gian tieáp xuùc vôùi loaøi saên moài, coù
theå laø yeáu toá quan troïng nhaát kieåm soaùt vieäc taùi phuïc hoài. Do ñoù, noàng ñoä
döôùi möùc gaây cheát cuûa daàu coù theå laøm giaûm söï taùi phuïc hoài do gaây ra söï
chaäm phaùt trieån.
10.3.6. Ñoäc tính sinh hoïc cuûa caùc hydrocarbon trong nöôùc
Ñoäc tính cuûa daàu hoûa vaø hydrocarbon ñöôïc bieát ñeán vaø ñöôïc nghieân
cöùu saâu ngoaøi thöïc ñòa laãn trong phoøng thí nghieäm döïa treân caùc chæ tieâu
phaân tích sinh hoïc. Coù nhieàu taøi lieäu ñeà caäp ñeán caùc chaát ñoäc ñaëc bieät ñoái
vôùi nhieàu loaøi sinh vaät khaùc nhau (Currier vaø Peoles, 1954; Gesamp,
1993) Nhieàu nghieân cöùu toång hôïp gaàn ñaây ñaõ coá gaéng döïa vaøo caùc quan
saùt thöïc nghieäm ñeå ruùt ra moái quan heä giöõa ñaëc tính lyù hoùa cuûa caùc
hydrocarbon vaø ñoäc tính cuûa chuùng. Ngöôøi ta coøn döïa vaøo khaû naêng tieàm
taøng ñeå döï ñoaùn caùc moái quan heä cuûa ña soá caùc loaïi hydrocarbon vaø caùc
hôïp chaát cuûa chuùng maø khoâng tröïc tieáp döïa vaøo caùc phaân tích sinh hoïc
(Birge, 1983; Miller, 1984). Töø caùc nghieân cöùu naøy, moät quan saùt quan
troïng cho thaáy ñoäc tính cuûa hydrocarbon thoâng thöôøng coù lieân quan ñeán
caáu truùc hoùa hoïc vaø khaû naêng dò öùng trong nöôùc (Hermens, 1985 ). Noùi
caùch khaùc, moái lieân quan naøy cho thaáy caùc hydrocarbon ñoù coù khaû naêng
tan trong nöôùc. Thoáng keâ caùc moái quan heä naøy nhaèm ñöa ra caùc giôùi haïn
cuûa caùc hydrocarbon phuø hôïp vôùi sinh vaät.
Sinh lyù cuûa sinh vaät khi bò dò öùng nöôùc nhieãm daàu laø toác ñoä vaän
chuyeån cuûa caùc hydrocarbon vaøo cô theå sinh vaät phuï thuoäc vaøo khaû naêng
hoøa tan trong môõ cuûa caùc teá baøo cellulose. Vì theá, khaû naêng hoøa tan cuûa
môõ laø yeáu toá chính kieåm soaùt toác ñoä vaø möùc ñoä tích tuïï sinh hoïc cuûa caùc
hydrocarbon töø moâi tröôøng nöôùc (xem theâm Chöông 3: Ñoäc hoïc moâi
tröôøng nöôùc). Hôn nöõa, trong nhöõng tröôøng hôïp nghieâm troïng, khaû naêng
hoøa tan cuûa lipid coù aûnh höôûng ñeán möùc ñoä phaù vôõ maøng teá baøo, noù laø
nguyeân nhaân gaây neân söï maát huyeát töông cuûa teá baøo.
Töø nhöõng quan saùt naøy, chæ soá ñoäc tính döïa vaøo thaønh phaàn cuûa caùc
hydrocarbon thoâng thöôøng giöõa pha loûng vaø n-octanol ñöôïc ñeà xuaát bôûi
453
Abernethy, 1986. Chæ soá naøy ñöôïc söû duïng ñeå moâ hình hoùa ñoäc tính vaø söï
tích tuï trong chuoãi thöïc phaåm cuûa hôïp chaát höõu cô chöùa chlor.

10.4. ÑOÄC CHAÁT TÖØ HOAÏT ÑOÄNG COÂNG NGHIEÄP

Söï phaùt trieån cuûa neàn coâng nghieäp theá giôùi ñem ñeán cho con ngöôøi
nhieàu tieän nghi nhöng ñoàng thôøi noù cuõng ñem ñeán cho con ngöôøi nhieàu
ruûi ro, nguy hieåm hôn. Caùc saûn phaåm cuûa coâng nghieäp hieän ñaïi taïo ra
nhieàu chaát thaûi ñoäc haïi cho moâi tröôøng vaø con ngöôøi trong quaù trình saûn
xuaát vaø söû duïng chuùng. Ngoaøi ra, hoùa chaát roø ræ trong quaù trình söû duïng
cuõng gaây ñoäc haïi nguy hieåm cho söùc khoûe con ngöôøi vaø moâi tröôøng.
Chaát thaûi töø caùc quaù trình saûn xuaát coâng nghieäp laø caùc hoãn hôïp,
bao goàm nhieàu thaønh phaàn khaùc nhau, trong ñoù chöùa nhöõng thaønh phaàn
ñoäc haïi. Nhöõng chaát thaûi naøy neáu bò ñöa vaøo moâi tröôøng vaø khoâng ñöôïc
quaûn lyù ñuùng möùc thì seõ trôû thaønh nguoàn gaây ñoäc cho moâi tröôøng. Vieäc
taïo ra chaát thaûi laø qui luaät taát yeáu; vaø coâng ngheä caøng thoâ sô laïc haäu thì
löôïng chaát thaûi caøng lôùn. Soá löôïng chaát thaûi tæ leä vôùi qui moâ saûn xuaát
cuûa nhaø maùy. Thaønh phaàn chaát thaûi voâ cuøng ña daïng, moãi moät ngaønh
saûn xuaát, moãi moät nhaø maùy coù moät loaïi chaát thaûi ñaëc tröng rieâng bieät,
coâng ngheä khaùc nhau thì chaát thaûi cuõng khaùc nhau. Sau khi phaân loaïi,
taùi cheá, chaát thaûi seõ ñöôïc xöû lyù khaùc nhau tuøy theo nguoàn goác phaùt sinh.
Chaát thaûi ñöôïc xaùc ñònh laø ñoäc haïi seõ ñöôïc taùch rieâng vaø coù bieän phaùp
xöû lyù thích hôïp.
Ñònh nghóa: Chaát thaûi ñoäc haïi: laø chaát thaûi, hay hoãn hôïp nhieàu chaát
thaûi, tuøy theo soá löôïng – noàng ñoä – tính chaát vaät lyù, hoùa hoïc – khaû naêng
gaây oâ nhieãm cuûa noù coù theå: (1) gaây ra, hay ñoùng goùp moät caùch ñaùng keå
vaøo, söï gia taêng tæ leä töû vong hay söï gia taêng nhieãm beänh nguy hieåm hay,
(2) gaây haïi tieàm taøng cho söùc khoûe con ngöôøi hay cho moâi tröôøng nôi noù
ñöôïc xöû lyù, toàn tröõ, vaän chuyeån vaø huûy boû khoâng ñuùng qui caùch.
Chaát thaûi ñoäc haïi coù moät trong boán ñaëc ñieåm chính nhö sau: 1- tính
deã chaùy, 2- tính aên moøn, 3- tính deã noå vaø 4- tính ñoäc.
Moät chaát thaûi ñoäc haïi khi tieáp xuùc vôùi cô theå soáng coù theå gieát, laøm
thöông toån hay suy yeáu caù theå ñoù. Caùc hôïp chaát ñoäc coù tính nguy haïi hay
khoâng tuøy thuoäc vaøo söï quaûn lyù vaø söï tieáp xuùc cuûa chaát thaûi.
Chaát thaûi gaây ngoä ñoäc caáp tính coù theå laøm thöông toån con ngöôøi hay
ñoäng vaät coù vuù khi bò hít, aên phaûi hoaëc tieáp xuùc vôùi da. Tính toaùn ñoä ñoäc
454
LD50 ñaõ ñöôïc tieâu chuaån hoùa döïa treân cô sôû vieäc tieáp xuùc vôùi ñoäc chaát
qua da, qua ñöôøng tieâu hoùa hay ñöôøng hoâ haáp vaø ñaõ ñöôïc chaáp nhaän roäng
raõi bôûi coäng ñoàng khoa hoïc laø ñaùng tin caäy.
Tính toaùn ñoä ñoäc maõn tính haàu nhö chöa ñöôïc tieâu chuaån hoùa nhö laø
tính toaùn ngoä ñoäc caáp tính. Vieäc khoâng theå duy trì laâu daøi con ngöôøi hay
ñoäng vaät coù vuù trong ñieàu kieän thöû nghieäm coù kieåm soaùt laøm cho söï tính
toaùn ñoä ñoäc maõn tính roõ raøng laø khoâng theå thöïc hieän ñöôïc. Caùc nhaø khoa
hoïc ñang ñoái maët vôùi vaán ñeà lieân keát caùc döõ lieäu ñoä ñoäc caáp tính vôùi caùc
tröôøng hôïp maõn tính. Thöû nghieäm trong phoøng thí nghieäm treân ñoäng vaät
coù voøng ñôøi ngaén thöôøng ñöôïc söû duïng ñeå thu thaäp thoâng tin veà ñoä ñoäc
maõn tính. Döïa treân caùc caù theå thí nghieäm, caùc thoâng tin naøy seõ ñöôïc
nghieân cöùu veà moái töông quan coù theå coù giöõa con ngöôøi vaø caùc ñoäng vaät
coù vuù khaùc.
Nhieãm phoùng xaï coù theå gaây ra caùc taùc haïi caáp tính hay maõn tính
cho söùc khoûe – chaúng haïn nhö ung thö, quaùi thai hay ñoät bieán gen. Maët
khaùc, con ngöôøi laïi thu ñöôïc lôïi ích ñaùng keå töø vieäc söû duïng chaát phoùng
xaï trong caùc lónh vöïc y khoa vaø sinh hoïc cuõng nhö coâng ngheä ñieän naêng.
Neáu caùc chaát phoùng xaï ñöôïc quaûn lyù ñuùng ñaén thì caùc nguy cô nhieãm
phoùng xaï seõ giaûm ñi raát nhieàu.
Baûng 10.1. Lieàu gaây cheát toái thieåu cuûa moät soá hôïp chaát cöïc ñoäc
Hôïp chaát Sinh vaät thöû Lieàu gaây cheát toái thieåu
(mol/kg troïng löôïng cô theå)
–17
Botulinum toxin A Chuoät 3,3.10
–15
Tetanus toxin Chuoät 1,0.0
–12
Diphtheria toxin Chuoät 4,2.10
–9
2,3,7,8-TCDD Lôïn lang 3,1.10
–7
Butotoxin Meøo 5,2.10
–7
Curare Chuoät 7,2.10
–6
Strychnine Chuoät 1,5.10
–6
Muscarin Meøo 5,2.10
–5
Diisopropylfluoro phosphate Chuoät 1,6.10
–4
Sodium cyanide Chuoät 2,0.10

(Nguoàn: US EPA, 1968)

455
 Chaát thaûi coù chöùa caùc hôïp chaát gaây beänh coù theå gaây nguy hieåm cho
con ngöôøi vaø moâi tröôøng, khoâng chæ nhöõng ngöôøi quaûn lyù raùc thaûi maø coøn
caû coäng ñoàng noùi chung. Ngöôøi ta ñaõ nhaän ra raèng, caùc sinh vaät gaây beänh
coù ôû khaép nôi trong moâi tröôøng soáng cuûa chuùng ta, hieän dieän ôû moïi daïng.
Y teá laø lónh vöïc taïo ra caùc chaát thaûi ñoäc haïi loaïi naøy nhieàu nhaát. Chaát thaûi
y teá ñoäc haïi cuõng phaûi ñöôïc huûy boû sao cho khoâng gaây haïi cho con ngöôøi
vaø moâi tröôøng.
Chaát ñoäc coù theå laø chaát kích thích gaây ra söï noåi maån ñoû hay vieâm
da. Söï quaûn lyù thích hôïp chaát thaûi ñoäc haïi laø caàn thieát ñeå coù theå giaûm
thieåu söï tieáp xuùc cuûa con ngöôøi vaø caùc thuû tuïc y teá phaûi ñöôïc tuaân thuû
trong tröôøng hôïp xaûy ra söï tieáp xuùc.
Tích luõy sinh hoïc chaát thaûi coù möùc ñoä ñoäc thaáp coù theå, trong ngoä ñoäc
maõn tính, vöôït ngöôõng chòu ñoäc vaø gaây nguy hieåm cho con ngöôøi. Moät soá
hôïp chaát ñoäc coù theå taäp trung trong moät caù theå vaø ñi vaøo trong chuoãi thöïc
phaåm. Kim loaïi naëng, nhö thuûy ngaân vaø chì, vaø moät soá hydrocarbon, chaúng
haïn PCB vaø CCl4, ñöôïc bieát laø nhöõng chaát tích luõy trong cô theå ngöôøi. Do
ñoù, vieäc quaûn lyù thích hôïp caùc chaát thaûi naøy laø caàn thieát ñeå traùnh söï xaâm
nhaäp cuûa chuùng vaøo moâi tröôøng.
Moät soá chaát thaûi ñoäc haïi coù theå gaây ra söï bieán ñoåi gen ôû ngöôøi
vaø ñoäng vaät coù vuù, gaây ra nhöõng taùc haïi laâu daøi cho söùc khoûe con
ngöôøi vaø moâi tröôøng. Khaû naêng cuûa caùc chaát thaûi ñoäc haïi trong vieäc
bieán ñoåi gen, trong ngoä ñoäc caáp tính hay maõn tính, ñeàu chöa ñöôïc ñònh
löôïng. Trong haàu heát caùc tröôøng hôïp nhieãm ñoäc, coù theå noùi raèng, coù
moät vaøi giaù trò ngöôõng gaây ra caùc phaûn öùng coù haïi. Vieäc thieáu thoâng
tin veà nhieãm ñoäc caùc sinh vaät trong phoøng thí nghieäm vaø söï khoù khaên
trong vieäc thu thaäp thoâng tin tin caäy veà söï nhieãm ñoäc treân con ngöôøi
laøm cho lónh vöïc quaûn lyù chaát thaûi ñoäc haïi gaây ra nhieàu tranh caõi giöõa
caùc nhaø khoa hoïc.

10.5. ÑOÄC CHAÁT TÖØ HOAÏT ÑOÄNG NOÂNG NGHIEÄP

Saûn xuaát noâng nghieäp ôû baát cöù nôi naøo treân theá giôùi ñeàu khoâng theå
thieáu thuoác BVTV, neáu muoán ñaït naêng suaát cao. Tuy nhieân, thuoác BVTV
cuõng chính laø chaát ñoäc gaây haïi cho söùc khoûe con ngöôøi vaø moâi tröôøng neáu
khoâng ñöôïc quaûn lyù vaø söû duïng ñuùng qui trình.

456
 10.5.1. Khaùi nieäm veà thuoác baûo veä thöïc vaät (xem “Sinh thaùi moâi
tröôøng öùng duïng”, Leâ Huy Baù, Nxb KHKT, 2000)
Thuoác BVTV, coøn goïi laø thuoác tröø dòch haïi, coù haøng ngaøn loaïi khaùc
nhau, tuøy theo coâng duïng cuûa chuùng maø chia thaønh töøng nhoùm khaùc nhau.
Hieän nay, ñang coù khoaûng 300 loaïi thuoác tröø saâu, 290 loaïi thuoác dieät coû,
165 thuoác dieät naám vaø raát nhieàu loaïi thuoác tröø saâu haïi khaùc coù nguoàn goác
hoùa hoïc vôùi toång soá hôn 3000 coâng thöùc (Hayes, 1991).
Söû duïng thuoác BVTV ñaõ ñem laïi moät soá lôïi ích cuï theå cho con
ngöôøi: gia taêng saûn löôïng noâng saûn, ngaên chaën caùc hö haïi xaûy ra trong
khi thu hoaïch vaø toàn tröõ vaø baûo veä ñöôïc haøng trieäu sinh maïng con ngöôøi
khoûi caùc dòch beänh gaây ra bôûi caùc loaïi saâu haïi, chuoät boï.
10.5.2. Phaân loaïi thuoác BVTV
a) Phaân loaïi thuoác BVTV theo chöùc naêng sinh thaùi
• Thuoác dieät naám
Thuoác dieät naám ñöôïc söû duïng ñeå baûo veä hoa maøu vaø gia suùc khoûi
caùc loaïi naám gaây beänh, goàm caùc loaïi: a) caùc chaát voâ cô, nhö caùc hôïp chaát
chöùa löu huyønh, ñoàng; b) caùc hôïp chaát organometallic cuûa thuûy ngaân vaø
thieác; c) caùc chlorophenol nhö tri-, tetra-, penta- chlorophenol; vaø d) caùc
chaát höõu cô toång hôïp nhö dithio-carbamate vaø captan.
• Thuoác dieät coû
Duøng ñeå tieâu dieät caùc loaïi coû daïi, giaûm söï caïnh tranh sinh toàn cho
caùc loaïi hoa maøu. Thuoác dieät coû bao goàm caùc loaïi: a) caùc amide nhö ala-
chlor vaø metola-chlor; b) caùc triazine nhö atrazine, hexazinone vaø
simazine; c) caùc thiocarbamate nhö butylate; d) caùc dinitro-aniline nhö
trifuralin; e) caùc acid chloroaliphat nhö dalapon vaø trichloroacetat; g) caùc
hôïp chaát höõu cô coù chöùa phoát pho nhö glyphosphate; vaø h) caùc hôïp chaát
voâ cô nhö caùc loaïi muoái arsenate, cyanat vaø chlorat.
• Thuoác dieät coân truøng
Duøng ñeå tieâu dieät caùc loaïi saâu haïi vaø caùc vector mang caùc beänh
nguy hieåm cho con ngöôøi nhö soát reùt, soát vaøng da, saùn, soát phaùt ban vaø
caùc beänh dòch. Moät soá thuoác dieät coân truøng beàn vöõng nhö: a) caùc hôïp chaát
voâ cô cuûa arsenic vaø fluoride; b) caùc chaát hoùa hoïc chuyeån hoùa thöïc vaät
“töï nhieân” vaø caùc chaát toång hôïp töông töï nhö nicotine, pyrethroid,

457
rotenoid; c) caùc hydrocarbon coù chöùa chlorinat thuoäc nhoùm DDT (goàm
DDT, DDD, methoxychlor); d) lindane, moät ñoàng phaân cuûa benzen
hexachloride; e) caùc hôïp chaát höõu cô ña voøng chöùa chlorinat nhö
chlordane, heptachlor, mirex, aldrin vaø dieldrin; f) caùc terpen chlorinate
nhö toxaphen; g) caùc ester organophoát phous nhö parathion, diazinon,
fenitrothion, malathion vaø phosphamidon; h) caùc carbamat nhö carbaryl
vaø aminocarb; vaø i) caùc thuoác tröø saâu vi sinh nhö bacillus thuringiensis
(B.t.) vaø virus polyhedrosis haït nhaân.
b) Phaân loaïi theo chöùc naêng hoùa hoïc
• Thuoác BVTV voâ cô
Nhoùm naøy goàm caùc hôïp chaát ñoäc, thöôøng öu theá nhaát laø cuûa
arsenic, ñoàng, thuûy ngaân. Caùc chaát naøy khoâng phaân huûy trong ñieàu kieän
thöôøng vaø khi ñöôïc söû duïng laøm thuoác tröø saâu chuùng seõ laø caùc chaát ñoäc
raát beàn vöõng. Tuy nhieân, vieäc phaân giaûi ñoäc tính trong moâi tröôøng cuûa
chuùng coù theå xaûy ra do söï thay ñoåi caáu truùc phaân töû gaây ra bôûi caùc phaûn
öùng hoùa hoïc voâ cô vaø höõu cô. Hôn nöõa, tính beàn vöõng cuûa caùc chaát voâ cô
trong ñaát bò aûnh höôûng bôûi quaù trình phaân taùn do caùc thay ñoåi caáu truùc vaät
lyù nhö loïc, xoùi moøn do gioù vaø nöôùc. Caùc thuoác tröø saâu voâ cô noåi baät goàm
caùc loaïi sau:
– Hoãn hôïp bordeaux: laø moät thuoác tröø beänh vôùi moät vaøi thaønh phaàn
goác ñoàng hoaït ñoäng, bao goàm tetracupric sulfate vaø pentacupric sulfate.
Hoãn hôïp bordeaux ñöôïc söû duïng nhö moät chaát dieät naám cho traùi caây vaø
rau maøu. Noù hoaït ñoäng döïa treân ñaëc tính öùc cheá caùc enzym khaùc nhau
cuûa naám.
– Caùc hôïp chaát chöùa thaïch tín: bao goàm trioxide arsenic, sodium
arsenit vaø calcium arsenate laø nhöõng loaïi thuoác dieät coû. Thuoác BVTV thuoäc
nhoùm naøy coù paris xanh, arsenate chì vaø arsenate calcium.
• Thuoác BVTV höõu cô
Moät soá thuoác BVTV höõu cô ñöôïc moät soá loaøi thöïc vaät nhaát ñònh tieát
ra, nhöng phaàn lôùn ñöôïc toång hôïp bôûi caùc nhaø hoùa hoïc. Caùc thuoác BVTV
noåi baät goàm caùc loaïi sau:
– Caùc thuoác BVTV höõu cô töï nhieân
Ñaây laø caùc chaát hoùa hoïc ñöôïc trích ly töø nhieàu loaøi thöïc vaät. Moät
loaïi thuoác BVTV quan troïng laø alkaloid nicotine vaø caùc hôïp chaát chöùa

458
nicotinoid, ñöôïc trích ra töø caây thuoác laù (nicotiana tobacum) vaø thöôøng söû
duïng döôùi daïng muoái nicotine sulfate. Moät loaïi khaùc nöõa laø pyrethrum,
moät phöùc hôïp cuûa saùu loaïi chaát hoùa hoïc (pyrethrin I vaø II, cinerin I vaø II,
jasmolin I vaø II) trích ly töø loaïi coân truøng daïng hoa cuùc vaø caùc hoa
pyrethrum, chrysanthemum cineraiaefolium vaø C. coccinium. Moät phöùc
hôïp hoùa hoïc khaùc ñöôïc söû duïng nhö thuoác tröø saâu, gaëm nhaám laø caùc
rotenoid, ñaëc bieät laø rotenone, ñöôïc trích ly töø loaøi caây nhieät ñôùi derris
dlliptica, D.malaccensis, lonchocarpus utilis vaø L. urucu.
– Caùc hôïp chaát toång hôïp höõu cô – kim loaïi
Ñaõ ñöôïc söû duïng roäng raõi, haàu heát laø caùc chaát dieät naám. Quan troïng nhaát
trong loaïi naøy laø hôïp chaát höõu cô cuûa chì. Chaúng haïn phenylmercuric acetate,
methylmercury, methoxyethylmercuric chloride.
– Caùc hôïp chaát phenol
Ñaây laø caùc chaát dieät naám, duøng ñeå baûo veä caùc caây goã. Öu theá laø caùc
trichlorophenol, tetrachlorophenol vaø pentachlorophenol.
– Caùc chlorinate hydrocarbon
Ñaây laø moät nhoùm raát phong phuù caùc thuoác tröø saâu toång hôïp. Öu theá
laø caùc nhoùm phuï sau:
+ DDT vaø caùc chaát cuøng hoï, bao goàm DDD vaø methoxychlor. DDE
ngoaøi taùc duïng tröø saâu, coøn laø moät saûn phaåm phaân caét beàn vöõng tích tuï
trong caùc caù theå bò phun DDT vaø DDD. Toàn dö cuûa DDT vaø caùc chaát
cuøng loaïi coù chu kyø baùn phaân huûy khoaûng 10 naêm trong moâi tröôøng ñaát.
Khaû naêng phaân taùn trong ñaát, nöôùc, khoâng khí cuûa caùc hôïp chaát nguy
hieåm naøy ñaõ gaây ra moät söï oâ nhieãm toaøn caàu. Coù theå tìm thaáy chuùng
trong caùc löôùi thöùc aên do tính beàn vöõng cuûa chuùng vaø söï tích tuï sinh hoïc.
– Lindane, caùc ñoàng phaân γ cuûa 1, 2, 3, 4, 5, 6 – hexachlorocyclohexane, laø
chaát hoaït ñoäng caáu thaønh benzene hexachloride.
– Chaát thôm ña voøng: öu theá söû duïng laø caùc ñoàng phaân α-cis vaø β-
trans cuûa chlordan, heptachlor, aldrin, dieldrin.
– Chlorophenoxy acid, coù daïng gioáng auxin, laø chaát ñieàu hoøa
sinh tröôûng vaø laø thuoác dieät coû choïn loïc cho caùc thöïc vaät haït kín laù
roäng. Chaát sinh ra noù laø 2,4-D. Moät hôïp chaát coù hoaït tính cao hôn 2,4-
D laø 2,4,5-T

459
 – Caùc thuoác tröø saâu phoát pho höõu cô
Duøng ñeå tröø caùc loaïi saâu haïi, giun troøn. Loaïi naøy coù tính ñoäc ñoái vôùi
caùc loaøi chaân ñoát nhöng keùm beàn vöõng trong moâi tröôøng. Moät soá thuoác tröø
saâu coù haïi cho caùc loaøi caù, ñoäng vaät coù vuù, chim nhö parathion, methyl
parathion, fenitrothion malathion, phosphamidon.
– Caùc thuoác tröø saâu goác carbamate
Ñoäc ñoái vôùi caùc loaøi chaân ñoát, beàn vöõng töông ñoái trong moâi tröôøng.
Caùc chaát ñieån hình laø aminocarb, carbaryl, carbofuran.
– Thuoác dieät coû triazine
Duøng trong ñoäc canh nguõ coác, laøm chai, xaáu ñaát. Ñieån hình nhö
simazine, atrazine, hexazinone.
– Caùc pyrethroid toång hôïp
Laø thuoác tröø saâu vaø giun kyù sinh trong noâng nghieäp. Raát ñoäc cho caù
vaø caùc thöïc vaät treân caïn vaø döôùi nöôùc, tính ñoäc thay ñoåi ñoái vôùi caùc ñoäng
vaät coù vuù, ít ñoäc ñoái vôùi chim. Ñieån hình laø cypermethrin, deltamethrin,
permethrin, caùc pyrethrin, tetramethrin vaø pyrethrum toång hôïp.
10.5.3. Ñoäc tính dö löôïng cuûa thuoác BVTV
a) Khaùi nieäm veà dö löôïng thuoác BVTV
Theo tieåu ban danh phaùp dinh döôõng cuûa Lieân hôïp quoác thì dö
löôïng thuoác BVTV laø “nhöõng chaát ñaëc thuø toàn löu trong löông thöïc vaø
thöïc phaåm, trong saûn phaåm noâng nghieäp vaø trong thöùc aên, vaät nuoâi maø do
söû duïng thuoác gaây neân”. Nhöõng chaát ñaëc thuø naøy bao goàm “daïng hôïp
chaát ban ñaàu, caùc daãn xuaát ñaëc hieäu, saûn phaåm phaân giaûi, chuyeån hoùa
trung gian, caùc saûn phaåm phaûn öùng vaø caùc chaát phuï gia coù yù nghóa veà maët
ñoäc lyù”. Ñaây laø nhöõng hôïp chaát ñoäc. Dö löôïng ñöôïc tính baèng μg hôïp
chaát ñoäc trong 1kg noâng saûn hoaëc baèng mg/ kg noâng saûn. Töøng loaïi thuoác
ñoái vôùi töøng loaïi noâng saûn ñeàu ñöôïc qui ñònh möùc dö löôïng toái ña
(maximum residue limit: MRL) töùc laø löôïng hôïp chaát ñoäc cao nhaát ñöôïc
pheùp toàn löu trong noâng saûn maø khoâng gaây aûnh höôûng ñeán cô theå ngöôøi
vaø vaät nuoâi khi söû duïng noâng saûn ñoù laøm thöùc aên.
Möùc dö löôïng toái ña cuûa moãi loaïi thuoác trong töøng saûn phaåm caây
troàng vaø vaät nuoâi thöôøng ñöôïc qui ñònh khaùc nhau ôû moãi nöôùc, caên cöù vaøo

460
ñaëc ñieåm sinh lyù, sinh thaùi vaø nhaát laø caên cöù vaøo ñaëc ñieåm dinh döôõng
cuûa ngöôøi daân nöôùc ñoù.
b) Ñoäng thaùi dö löôïng thuoác BVTV
Thuoác BVTV ñöôïc caây haáp thuï, chuyeån vaän vaø tích luõy chuû yeáu ôû
caùc boä phaän sinh tröôûng vaø döï tröõ chaát dinh döôõng. Trong caây, haøng loaït
caùc phaûn öùng, chuyeån hoùa vaø phaân giaûi thuoác xaûy ra döôùi taùc ñoäng cuûa aùnh
saùng, nhieät ñoä, khoâng khí vaø nhaát laø hoaït ñoäng cuûa caùc enzym trong caây.
Nhöõng saûn phaåm phaân giaûi chöùa phosphate, nitrate (thuoác laân höõu
cô vaø caùc hôïp chaát chöùa nitô) coù theå ñöôïc caây söû duïng laøm thöùc aên. Caùc
saûn phaåm phaân huûy khaùc caây baøi tieát ra ngoaøi ôû theå khí qua khí khoång laù
hoaëc ôû daïng hoøa tan trong nöôùc qua nhó gioït (guttation).
Toác ñoä chuyeån hoùa vaø phaân giaûi thuoác trong caây tuøy thuoäc vaøo ñoä
beàn vöõng cuûa hoaït chaát trong cô theå soáng, möùc hoaït ñoäng cuûa enzym cuûa
caây, tuoåi cuûa caây ñieàu kieän thôøi tieát beân ngoaøi,.
b.1. Thuoác BVTV coù nguoàn goác halogen
– Nhöõng daãn xuaát cuûa halogen vaø nhöõng chaát töông töï
Nhöõng daãn xuaát cuûa halogen laø nhöõng chaát toång hôïp beàn vöõng
trong nhieàu tuaàn ñeán nhieàu naêm sau khi ñöôïc phun vaø raûi. Chuùng hoøa tan
trong caùc acid beùo nhöng laïi khoâng hoøa tan trong nöôùc; moät soá bò phaân
huûy ôû nhieät ñoä cao vaø coù theå laø trong moâi tröôøng... hay trong nhöõng hôïp
chaát töông öùng.
Nhöõng coâng thöùc thuoác tröø saâu thöông maïi coù theå laø: thuoác tröø saâu
daïng tinh khieát kyõ thuaät, daïng hoãn hôïp khoâ cuûa nhieàu thuoác tröø saâu hay
daïng dung dòch cuûa moät hay nhieàu thuoác tröø saâu trong nhöõng dung moâi
höõu cô khaùc maø ñaëc bieät laø kerosense, toluene hay nhöõng daãn xuaát khaùc
cuûa daàu hoûa. Nhöõng dung moâi naøy baûn thaân chuùng cuõng raát ñoäc haïi.
DDT döôøng nhö laø moät trong nhöõng chaát ñoäc haïi nhaát trong tröôøng hôïp
naøy, ít nhaát laø ñoái vôùi ñoäng vaät thí nghieäm. Vôùi ngöôøi, lieàu duøng 20 g DDT
10%, hoãn hôïp khoâ vôùi boät ñaõ daãn tôùi trieäu chöùng nghieâm troïng keùo daøi
khoaûng 5 tuaàn leã daãn ñeán vieäc phuïc hoài raát khoù khaên. Tính ñoäc haïi cuûa
nhöõng dung dòch naøy thöôøng lôùn hôn tính ñoäc haïi cuûa caùc dung moâi rieâng leû.
Ñònh möùc cho pheùp cuûa caùc chaát daãn xuaát töø chlorobenzene trong
haàu heát thöïc phaåm laø 0,05 - 7 ppm, tröø methoxylchlor (14 ppm).

461
 Cô cheá cuûa söï nhieãm ñoäc bôûi caùc taùc nhaân halobenzene chöa ñöôïc
bieát roõ. Taùc duïng ñoäc haïi khoâng ñoøi hoûi söï thay ñoåi chuyeån hoùa caáu truùc
hoùa hoïc cuûa chuùng.
DDT taùc duïng chuû yeáu treân tieåu naõo vaø vuøng voû naõo vaän ñoäng cuûa
heä thaàn kinh trung öông, khieán ñoäng vaät vaø ngöôøi deã bò kích ñoäng, ruøng
mình, yeáu cô vaø co giaät raát ñaëc tröng.
Chaát DDT vaø perthane ñaëc bieät laøm suy yeáu chöùc naêng cuûa voû
thöôïng thaän cuûa ngöôøi. Coøn chaát ovotran gaây ra kích thích da hoaëc dò öùng
ñoái vôùi da ngöôøi nhaïy caûm.
Phaàn lôùn caùc taùc haïi cuûa DDT gaây neân hoaïi thö ôû gan, xuaát hieän
maøng nöôùc chung quanh nhöõng teá baøo thaàn kinh lôùn cuûa heä thaàn kinh
trung öông, tích môõ ôû cô tim vaø laøm suy thoaùi caùc oáng daãn thaän. Bieåu
hieän ñaëc tröng nhaát cuûa caùc suùc vaät thí nghieäm vôùi caùc chaát daãn xuaát
khaùc cuûa halobenzene laø toån thöông gan.
* Trieäu chöùng
Nhöõng bieåu hieän chính cuûa ngoä ñoäc bôûi caùc taùc nhaân naøy laø: noân
möûa, ruøng mình vaø co giaät.
+ Ngoä ñoäc caáp tính (chæ xaûy ra trong tröôøng hôïp uoáng thuoác)
1. Uoáng töø 5 g hay nhieàu hôn chaát DDT khoâ: noân möûa nghieâm troïng
baét ñaàu trong 30 phuùt hoaëc 01 giôø, söï suy yeáu vaø teâ tay chaân baét ñaàu taêng
daàn. Lo laéng vaø caûm xuùc maïnh, tieâu chaûy coù theå xuaát hieän.
2. Uoáng töø hôn 20 mg DDT khoâ: Mi maét baét ñaàu giaät maïnh trong voøng
töø 8 - 12 giôø. Sau ñoù, rung cô, ñaàu tieân xaûy ra ôû ñaàu roài lan tieáp ra ngoaïi vi vôùi
nhöõng côn co giaät nghieâm troïng gioáng nhö trong tröôøng hôïp ngoä ñoäc
strychnine. Maïch bình thöôøng, hoâ haáp luùc ñaàu taêng nhanh sau ñoù chaäm daàn.
3. Hieäu quaû cuûa dung moâi. Caùc dung moâi höõu cô coù maët trong nhieàu
thuoác tröø saâu thöông maïi laøm giaûm taùc duïng co giaät cuûa DDT vaø laøm
taêng söï traàm caûm cuûa heä thaàn kinh trung öông. Baét ñaàu hôi thôû chaäm vaø
yeáu trong voøng 1 giôø sau khi uoáng hoaëc haáp thu moät dung dòch DDT
xuyeân qua da cho thaáy coù lieân quan tôùi dung moâi hôn laø ñoái vôùi DDT.
+ Ngoä ñoäc maõn tính
Caùc coâng nhaân coù möùc tích luõy hôn 648 ppm DDT trong moâ môõ vaãn
hoaøn toaøn khoeû maïnh; trong khi phaàn lôùn nhöõng ngöôøi khaùc coù bieåu hieän

462
beänh taät khi trong moâ môõ tích luõy thuoác tröø saâu goác halogen döôùi möùc 15
ppm. Caùc thuoác tröø saâu naøy luoân ñöôïc chöùa daøi haïn trong môõ cuûa caùc cô
theå, nhöng khoâng ñuû soá löôïng ñeå gaây ra trieäu chöùng bò beänh hay cheát.
Vieäc DDT gaây haïi cho gan coù theå suy ñoaùn töø caùc con vaät thí nghieäm,
nhöng ñeán nay chöa coù soá lieäu ñaày ñuû.
• Chaát benzene hexachloride (töùc gamma isomer = lindane)
Thöôøng beàn vöõng trong voøng 3-6 tuaàn leã sau phun raûi. Noù hoøa tan
trong môõ chöù khoâng tan trong nöôùc.
Döôùi daïng boät coù theå huùt dính, nhuõ töông buïi hoaëc dung dòch trong
dung moâi höõu cô ñeàu coù theå duøng nhö thuoác tröø saâu. Chaát baøo cheá kyõ
thuaät vaø chaát ñoàng phaân gamma (lindane) ñeàu ñöôïc duøng trong bôm phun
söông vaø söï ngoä ñoäc nghieâm troïng seõ xaûy ra khi tieáp xuùc hôi ñoäc aáy.
Neáu uoáng phaûi töø 20 - 30 g chaát naøy seõ coù nhöõng trieäu chöùng
nghieâm troïng, nhöng caùi cheát chaéc khoâng xaûy ra, ngoaïi tröø soá löôïng ñoù
ñöôïc hoøa tan trong dung moâi höõu cô. Trong tröôøng hôïp lindane vôùi lieàu
3,5 g cho troïng löôïng 70 kg ñöôïc xem laø nguy hieåm. Treân moät beù gaùi 2
tuoåi röôõi, uoáng töø 50 - 100 mg cho moãi kg troïng löôïng seõ gaây ra co giaät,
vaø hoài phuïc sau 24 giôø. Ñònh möùc chaáp nhaän ñöôïc cuûa benzene
hexachloride hay lindane trong thöïc phaåm laø 10 ppm hay ít hôn. Noàng ñoä
giôùi haïn lindane laø 0,5 mg trong 1 kg môõ.
Caùc tröôøng hôïp ngoä ñoäc nghieâm troïng ñöôïc neâu khaù hieám hoi vaø
nguyeân nhaân thöôøng laø uoáng phaûi do tai naïn hoaëc töï töû.
Hai chaát naøy kích thích heä thaàn kinh trung öông gaây ra chöùng raát deã
caùu kænh, chöùng maát lieân keát trong caùc cöû ñoäng cuûa thaân theå vaø chöùng co
giaät. Chöùng phoåi öù nöôùc vaø suy suïp maïch maùu cuõng coù theå coù nguoàn goác
thaàn kinh. Taùc ñoäng cuûa lindane treân caùc suùc vaät thí nghieäm baét ñaàu
trong voøng 30 phuùt vaø keùo daøi treân 24 giôø; vôùi saûn phaåm kyõ thuaät, hieäu
quaû baét ñaàu treã hôn 1- 6 giôø vaø sau ñoù keùo daøi treân 4 ngaøy.
Chaát ñoäc naøy ñöôïc löu giöõ trong môõ vaø thaûi daàn qua baøi tieát nöôùc
tieåu, phaân hay söõa. Trong caùc chaát ñoàng phaân cuûa benzene hexachloride
thì lindane ñöôïc baøi tieát nhanh nhaát.
Ñaëc ñieåm noåi baät cuûa ngoä ñoäc ôû suùc vaät laø hoaïi thö gan. Nhöõng
thay ñoåi khaùc ñöôïc thaáy trong thöïc nghieäm vôùi caùc suùc vaät ngoä ñoäc laø söï

463
thoaùi hoùa bieåu bì caùc oáng daãn thaän vaø söï thay ñoåi teá baøo trong naõo, voû
thöôïng thaän vaø tuûy xöông. Benzene hexachloride laø moät chaát gaây ung thö
treân suùc vaät.
+ Bieåu hieän laâm saøng
Nhöõng bieåu hieän chính cuûa ngoä ñoäc: noân möûa, run vaø co giaät.
* Ngoä ñoäc caáp tính (do uoáng hay nhieãm ñoäc nhieàu qua da vôùi moät
dung dòch ñaäm ñaëc trong dung moâi höõu cô)
Trieäu chöùng baét ñaàu töø 1 - 6 giôø. Noân möûa vaø tieâu chaûy xuaát hieän
tröôùc roài sau ñoù laø co giaät. Hôi thôû ngaén, da hay nieâm maïc coù maøu xanh
(do thieáu oxy hoaëc hemoglobin baát thöôøng trong maùu), suy yeáu tuaàn hoaøn
maùu coù theå baét ñaàu raát nhanh.
Coù theå nhieãm ñoäc qua da hoaëc do nuoát phaûi, daãn ñeán choùng maët, nhöùc
ñaàu, buoàn noân, run raåy, yeáu cô. Ngoaøi caùc trieäu chöùng treân, hôi benzene
hexachloride hoaëc lindane coøn gaây ra ngöùa ngaùy khoù chòu ôû maét, muõi vaø
hoïng. Nhöõng trieäu chöùng aáy bieán maát nhanh sau khi thaùo thuït.
* Ngoä ñoäc maõn tính
Söï nhieãm ñoäc do caùc chaát ñoàng phaân cuûa benzene hexachloride ñaõ
khoâng ñöôïc neâu leân moät caùch coù heä thoáng
Beänh vieâm da do benzene hexachloride xuaát hieän nhöng tình traïng
ñöôïc caûi thieän nhanh sau khi xöû lyù.
• Toxaphene (nhöõng camphene ñöôïc chlo hoùa)
Toxaphene goàm coù nhöõng terphen ñöôïc clo hoùa, vôùi chaát camphen
clo hoùa chieám phaàn lôùn. Noù beàn vöõng trong thôøi gian töø moät ñeán saùu
thaùng sau phun raûi, tan trong môõ, khoâng tan trong nöôùc. Toxaphene coù
theå duøng laøm thuoác tröø saâu döôùi daïng boät coù theå laøm aåm öôùt, buïi, nhuõ
töông coâ ñoïng, dung dòch ñaäm ñaëc trong daàu.
Lieàu töû vong cuûa toxaphene cho moät ngöôøi lôùn ñöôïc öôùc löôïng laø
treân döôùi 2g. Nhieàu thaønh vieân trong moät gia ñình ñaõ bò ngoä ñoäc khoâng
cheát sau khi aên rau xanh bò nhieãm ñoäc toxaphene ñeán möùc 3g trong moãi
kg rau xanh. Lieàu toái ña khoâng gaây cheát khoaûng 1g. Nhieàu tröôøng hôïp töû
vong treân treû em thöôøng do uoáng phaûi moät soá löôïng lôùn hôn nhöng chöa
xaùc ñònh ñöôïc. Lieàu duøng thöû ñöôïc trong thöùc aên laø 7 ppm. Ít nhaát ba

464
tröôøng hôïp töû vong do uoáng toxaphene ñaõ ñöôïc baùo caùo. Giôùi haïn tích luõy
toxaphene laø 0,5 mg trong moâ môõ.
Toxaphene daãn ñeán co giaät bôûi chuùng gaây ra hieän töôïng kích phaùt
lan truyeàn naõo boä vaø coät xöông soáng. Nhöõng ñieàu naøy raát gioáng nhau veà
tính caùch taùc ñoäng.
Nhöõng bieåu hieän trong ngoä ñoäc caáp tính laø xuaát huyeát vaø sung
huyeát trong naõo, phoåi, tuyû soáng, tim vaø ruoät. Söï phuø thuõng vaø toån thöông
cuïc boä do thoaùi hoùa trong naõo vaø tuûy soáng cuõng coù bieåu hieän. Trong thöïc
teá thí nghieäm, ngoä ñoäc maõn tính, nhöõng thay ñoåi do thoaùi hoùa ñöôïc tìm
thaáy trong caùc moâ meàm cuûa gan vaø oáng nieäu cuûa ñoäng vaät.
* Ngoä ñoäc caáp tính (do haáp thuï qua ruoät hoaëc da)
Co giaät xaûy ra maø khoâng coù trieäu chöùng naøo baùo tröôùc, nhöng noù
cuõng coù theå xaûy ra sau khi buoàn noân hoaëc noân möûa. Trong ngoä ñoäc gaây
cheát, söï co giaät xaûy ra töøng côn cho ñeán khi ngöøng thôû, thöôøng trong
khoaûng 4 – 24 giôø sau khi ngoä ñoäc. Trong ngoä ñoäc khoâng gaây cheát, chaám
döùt co giaät sau moät giai ñoaïn meät moûi vaø yeáu ôùt.
* Ngoä ñoäc maõn tính (do aên uoáng, hít thôû vaø haáp thu qua da)
Nhöõng tröôøng hôïp ngoä ñoäc maõn tính chöa ñöôïc ñeà caäp trong caùc taøi
lieäu. Caùc thí nghieäm treân ñoäng vaät cho thaáy raèng toxaphene ít gaây ngoä
ñoäc maõn tính nhö DDT nhöng noù cuõng gaây ra nhöõng thay ñoåi trong gan vaø
thaän nhö DDT.
• Caùc thuoác dieät coân truøng coù goác polycyclic chlor hoùa…
Ñaây laø nhöõng hoùa chaát tan ñöôïc trong chaát beùo nhöng khoâng tan
trong nöôùc.
Chuùng ôû daïng ñôn hoaëc hoãn hôïp boät hay dung dòch ñöôïc duøng ñeå
kieåm soaùt ruoài, muoãi vaø coân truøng ngoaøi ñoàng ruoäng.
Ñoäc tính cuûa chuùng ñoái vôùi chuoät lôùn hôn so vôùi caùc daãn xuaát
chlorobenzene. Ví duï, thí nghieäm ôû chuoät coáng, ta coù LD50 cuûa aldvin laø 5
mg/kg, cuûa dieldvin laø 40 mg/kg, heptachlor laø 90 mg/kg, chlordecone laø 65
mg/kg, chlordane laø 200 mg/kg, endosunfat laø 30 mg/kg. ÔÛ ngöôøi tröôûng
thaønh, caùc trieäu chöùng nghieâm troïng xaûy ra sau khi bò nhieãm 15-50 mg/kg
hoaëc 1-3 g chlordane. Caùc daãn xuaát indane khaùc coù theå ñoäc hôn.

465
 Möùc chòu ñöïng cho pheùp cuûa caùc hoùa chaát goác indane naøy dao ñoäng
töø 0-0,1 ppm. Giôùi haïn nhieãm cho chlordane, heptachlor laø 0,5 mg/m3,
dieldrin vaø aldrin 0,2 mg/m3, endosunfat laø 0,1 mg/m3.
Nhöõng thay ñoåi beänh lyù bao goàm: sung huyeát, phuø thuõng, xuaát
huyeát phoåi, thaän vaø naõo. Thaän bò toån thöông caùc teá baøo hình oáng. Trong
gan, baèng caùch cho ñoäng vaät thí nghieäm aên caùc daãn xuaát indane ôû noàng
ñoä 10000 ppm seõ taïo ra söï baùm caùc tieåu theå öa kieàm vaøo rìa teá baøo. ÔÛ
lieàu cao hôn, nhöõng thay ñoåi theo höôùng suy thoaùi seõ xaûy ra trong gan vaø
oáng thaän.
Caùc trieäu chöùng chuû yeáu cuûa ngoä ñoäc caùc daãn xuaát indane laø run vaø
co giaät.
* Ngoä ñoäc caáp tính (do aên, hít hoaëc nhieãm qua da)
Sau khi nhieãm töø 30 phuùt ñeán 6 giôø xuaát hieän caùc trieäu chöùng nhö
taêng khaû naêng kích thích, run raåy, khoâng töï chuû vaø co giaät; tieáp theo laø suy
thoaùi heä thaàn kinh trung öông vaø ngöøng thôû. ÔÛ ngöôøi, aên phaûi 25 mg/kg seõ
bò toån thöông thaän thoâng qua chöùng baïch nieäu (proteinuria), chöùng huyeát
nieäu (hematuria) hoaëc amiria cuõng ñöôïc ghi nhaän. Hai naêm sau khi nhieãm
endosulfate, beänh nhaân bò huûy hoaïi nhaän thöùc vaø caûm xuùc, giaûm trí nhôù
nghieâm troïng, giaûm söï phoái hôïp thò giaùc vaø maát khaû naêng hoaït ñoäng.
* Ngoä ñoäc maõn tính (do aên, hít hoaëc nhieãm qua da)
Ngoä ñoäc chlordecone keùo daøi coù theå gaây ra caùc trieäu chöùng veà thaàn
kinh. Caû chlordecone vaø mivera ñeàu coù khaû naêng gaây ung thö cho ñoäng
vaät thí nghieäm. Söï ñoäng kinh thænh thoaûng xaûy ra ôû nhöõng coâng nhaân haáp
thuï phaûi endosulfan daïng boät. Caùc hình aûnh ñieän naõo cho thaáy söï ñoäng
kinh coù tieán trieån nhöng seõ trôû laïi bình thöôøng khi ngöøng tieáp xuùc vôùi
chaát ñoäc. Coù trieäu chöùng coù theå keùo daøi hôn moät tuaàn sau khi ngöøng tieáp
xuùc hoaëc sau ngoä ñoäc caáp tính.
• Ñaëc tính thuoác tröø saâu nhoùm chlor höõu cô
Thuoác phaân giaûi trong caây chaäm, nhaát laø nhöõng hôïp chaát coù aùp
suaát hôi thaáp. Saûn phaåm chuyeån hoùa cuûa noù ít ñoäc hôn hôïp chaát ban ñaàu
(tröø moät soá thuoác thuoäc nhoùm cyclodine nhö dieldrin, DDT). Phaàn lôùn caùc
hôïp chaát tröø saâu chlor höõu cô raát beàn vöõng trong cô theå ñoäng vaät, thöïc
vaät, tích luõy laâu trong moâ môõ, lipid, lipoprotein, söõa.

466
 • Thuoác tröø saâu nhoùm laân höõu cô vaø carbamate
Trong cô theå ñoäng thöïc vaät, caùc hôïp chaát laân höõu cô vaø
carbamate ít hoaëc khoâng tích luõy laâu trong lipid, lipoprotein, moâ môõ.
Tuy nhieân, thuoác hoøa tan trong daãn xuaát ether cuûa acid höõu cô voøng
thôm vaø toàn löu raát laâu.
Trong cô theå ñoäng thöïc vaät, söï chuyeån hoùa cuûa cacbamat chaäm
hôn, caùc hôïp chaát trung gian trong quaù trình chuyeån hoùa coù ñoäc tính
thaáp hôn daïng ban ñaàu.
Söï chuyeån hoùa cuûa caùc hôïp chaát laân höõu cô dieãn ra nhanh vaø
phöùc taïp, xuaát hieän nhieàu hôïp chaát trung gian ñoäc ñoái vôùi coân truøng
vaø ñoäng vaät maùu noùng hôn raát nhieàu laàn daïng thuoác ban ñaàu.
• Thuoác tröø saâu thuoäc nhoùm pyrethroid vaø moät soá hôïp chaát khaùc
Caùc hôïp chaát pyrethroid, benzoylphenyl ureâ, daãn xuaát thiadiazin,
hôïp chaát oxihidrocarbon, döôùi taùc ñoäng cuûa enzym caây vaø aùnh saùng
maët trôøi, chuyeån hoùa vaø phaân giaûi nhanh, ít toàn löu trong noâng saûn,
caùc hôïp chaát chuyeån hoùa trung gian ít ñoäc hôn daïng hôïp chaát ban ñaàu
hay khoâng ñoäc.
10.5.4. Thôøi gian caùch ly
Thôøi gian caùch ly (pre harvest interval - PHI) laø khoaûng thôøi gian
tính töø ngaøy caây troàng hoaëc saûn phaåm caây troàng ñöôïc xöû lyù thuoác laàn
cuoái cuøng cho ñeán ngaøy ñöôïc thu hoaïch noâng saûn laøm thöùc aên cho
ngöôøi vaø vaät nuoâi maø khoâng gaây toån haïi ñeán söùc khoûe.
Thôøi gian caùch ly ñöôïc qui ñònh raát khaùc nhau ñoái vôùi töøng loaïi
thuoác treân moãi loaïi caây troàng vaø noâng saûn. Duøng thuoác cho caây troàng
vaø noâng saûn chöa heát thôøi gian caùch ly ñaõ thu haùi noâng saûn, ngöôøi
duøng noâng saûn coù nguy cô bò ngoä ñoäc vaø coù theå bò nguy hieåm ñeán tính
maïng do aên phaûi caùc hôïp chaát ñoäc trung gian, nhaát laø khi caây troàng vaø
noâng saûn coù xöû lyù thuoác laân höõu cô. Reã caây coù khaû naêng haáp thu thuoác
töø ñaát, nöôùc, vaän chuyeån vaø tích luõy laïi trong laù, quaû, Ngöôïc laïi, phun
thuoác leân caùc boä phaän cuûa caây treân maët ñaát, boä phaän döôùi maët ñaát cuûa
caây cuõng tích luõy thuoác. Do ñoù, cuõng caàn giöõ ñuùng thôøi gian caùch ly
khi thu hoaïch ngay caû caùc boä phaän caây khoâng tieáp xuùc vôùi thuoác.

467
 10.5.5. Ñoä ñoäc cuûa moät soá loaïi thuoác

Baûng 10.2. Möùc ñoä ñoäc moät soá loaïi thuoác BVTV
Teân thuoác Ñoä LD50 qua LD50 MRL PHI Nhoùm thuoác
ñoäc mieäng qua da (mg/kg) (ngaøy)
(mg/kg) (mg/kg)
Monitor Ib 15 – 18 150 0,1 20 Laân höõu cô
Sumi-α II 325 5000 - - Pyrethroid
Cidi II 440 2100 0,2 15 Laân höõu cô
Cyper II 251 1600 - - Pyrethroid

10.5.6. Ñoäc tính sinh thaùi cuûa thuoác BVTV

Vieäc söû duïng caùc loaïi thuoác BVTV coù theå gaây ra moät soá taùc haïi
trong heä sinh thaùi nhö tieâu dieät moät soá loaøi coù ích. Taùc haïi tröïc tieáp coù
theå xaûy ra cho caùc loaøi coù vuù nhö choù, meøo vaø treû em. Taùc haïi giaùn tieáp
coù theå xaûy ra cho caùc loaøi aên thòt hay caùc loaøi aên xaùc cheát khi chuùng aên
caùc loaøi vaät bò cheát do thuoác tröø saâu. Moät ñieån hình cuûa daïng naøy laø söï
suy giaûm quaù möùc cuûa loaøi chim lôïn (tyto alba) taïi vuøng Baéc Myõ.
Haàu heát caùc tröôøng hôïp söû duïng thuoác BVTV ñeàu raát phöùc taïp vaø
khoù kieåm soaùt. Khi thuoác tröø saâu ñöôïc phun treân dieän roäng, moät caùnh
ñoàng hay moät khu röøng, caùc loaøi coù ích cuõng bò aûnh höôûng bôûi caùc chaát
hoùa hoïc; vaø do moät soá löôïng thuoác bò phun cheäch ra khoûi vuøng döï tính
neân caøng coù nhieàu loaøi coù ích bò aûnh höôûng.
Caùc moái nguy hieåm cuûa thuoác BVTV ñoái vôùi caùc sinh vaät coù ích
hay caùc loaøi thieân ñòch coøn bò aûnh höôûng bôûi caùc yeáu toá sau: a) tính nhaïy
caûm sinh hoïc cuûa caùc sinh vaät ñoái vôùi töøng loaïi thuoác thay ñoåi khaùc nhau,
trong loaøi vaø trong quaàn xaõ; b) caùc taùc ñoäng thöïc söï ñeán moâi tröôøng cuûa
moãi loaïi thuoác coù theå bò aûnh höôûng bôûi moät soá thoâng soá chaúng haïn tæ leä
phun, duïng cuï phun, thôøi tieát, vò trí phun.
Moät nghieân cöùu veà söï nhieãm ñoäc hoùa hoïc cho moâi tröôøng ñaõ ñöôïc
tieán haønh naêm 1982 (Frank et al.) taïi 11 vuøng noâng nghieäp ñaàu nguoàn ôû
Ontario. Coù ít nhaát 81 loaïi thuoác tröø saâu khaùc nhau ñaõ ñöôïc söû duïng trong
noâng nghieäp doïc theo haønh lang an toaøn (cuûa caùc con soâng) vaø nhieàu loaïi
thuoác ñöôïc söû duïng gaàn nhaø. Trung bình, 39% beà maët ñaát nhaän 8,3
kg/ha/naêm. Vieäc söû duïng cöôøng ñoä cao thuoác tröø saâu ôû vuøng naøy ñaõ gaây

468
ra oâ nhieãm beà maët nguoàn nöôùc taïi vuøng nghieân cöùu. Thuoác dieät coû
atrazine coù maët trong 93% maãu nöôùc (vôùi möùc söû duïng 2,2 g/ha/naêm).
Maëc duø DDT ñaõ bò caám söû duïng töø naêm 1972 nhöng vaãn tìm thaáy noù
trong 41% maãu nöôùc. Coøn ôû keânh raïch ÑBSCL con soá naøy laø 32% (Leâ
Huy Baù, 2000).
Moät ví duï khaùc: quaàn theå gaø goâ (perdix perdix) ñaõ suy giaûm nghieâm
troïng ôû nöôùc Anh trong nhöõng thaäp nieân gaàn ñaây. Vaøo naêm 1952, maät ñoä
trung bình cuûa loaøi naøy laø khoaûng 25 caëp/km2 , nhöng vaøo giöõa nhöõng naêm
80, giaûm chæ coøn 5 caëp/km2 (giaûm 80%, theo Sotherton vaø Rands, 1986).
Hieän töôïng naøy laø do vieäc söû duïng thuoác dieät coû roäng raõi trong vuøng noâng
nghieäp troàng nguõ coác ôû Anh. Vieäc söû duïng thuoác dieät coû ñaõ kieåm soaùt ñöôïc
caùc loaøi coû daïi vaø caùc loaøi chaân ñoát nhoû. Coân truøng vaø caùc loaïi chaân ñoát laø
thöùc aên cuûa caùc con gaø goâ con cho ñeán khi chuùng ñöôïc 2-3 tuaàn tuoåi, sau
ñoù chuùng chuyeån sang cheá ñoä aên haït lôùn (Green, 1984).
a) Tính ñoäc cuûa thuoác ñoái vôùi ngöôøi, ñoäng vaät maùu noùng
Haàu heát caùc loaïi thuoác BVTV ñeàu ñoäc ñoái vôùi ngöôøi vaø ñoäng vaät
maùu noùng. Tuy nhieân, möùc ñoä gaây ñoäc cuûa moãi loaïi hoaït chaát khaùc nhau.
Thuoác BVTV ñöôïc chia laøm hai loaïi: chaát ñoäc noàng ñoä (concentrative
poison) vaø chaát ñoäc tích luõy (cumulative poison). Möùc ñoä gaây ñoäc cuûa
nhoùm chaát ñoäc noàng ñoä phuï thuoäc vaøo löôïng thuoác xaâm nhaäp vaøo cô theå.
ÔÛ döôùi lieàu gaây cheát (subletal dosis) cô theå khoâng bò töû vong vaø daàn daàn
thuoác ñöôïc phaân giaûi, baøi tieát ra ngoaøi cô theå. Thuoäc nhoùm ñoäc naøy laø
caùc hôïp chaát pyrethroid, nhieàu hôïp chaát laân höõu cô, carbamate, thuoác
nguoàn goác sinh vaät,... Caùc loaïi thuoác thuoäc nhoùm ñoäc tích luõy nhö nhieàu
hôïp chaát chlor höõu cô, caùc hôïp chaát chöùa arsenic, chì, thuûy ngaân, … coù
khaû naêng tích luõy laâu trong cô theå gaây neân bieán ñoåi sinh lyù coù haïi cho cô
theå soáng.
b) Bieän phaùp phoøng choáng
Nhöõng ngöôøi bò nhieãm chaát ñoäc trong noâng nghieäp ñöôïc chia laøm
hai nhoùm: nhoùm thöù nhaát laø nhöõng ngöôøi laøm vieäc vôùi chaát ñoäc trong suoát
quaù trình saûn xuaát thuoác, chuaån bò ñöa vaøo söû duïng, löu tröõ hoaëc tröïc tieáp
söû duïng; nhoùm thöù hai laø nhöõng ngöôøi voâ tình bò nhieãm ñoäc do tieáp xuùc
vôùi nhöõng hoùa chaát treân, coù theå do löu tröõ khoâng ñuùng caùch, ôû trong vuøng
ñang xòt thuoác hoaëc aên phaûi thöïc phaåm bò dính thuoác chöa ñöôïc röûa saïch.

469
Ñeå ngaên ngöøa ngoä ñoäc, chuùng ta phaûi chuù yù thöïc hieän caùc bieän phaùp
phoøng choáng sau:
• Löu tröõ chaát ñoäc
1. Chaát ñoäc phaûi ñöôïc chöùa trong caùc kieän haøng coù ñaùnh daáu roõ
raøng vaø caøi ñoùng caån thaän, toát nhaát laø coù khoùa.
2. Caùc hoãn hôïp troän laãn giöõa thuoác vaø boät hoaëc nguõ coác khoâng
ñöôïc ñeå gaàn thöïc phaåm. Nguy hieåm nhaát laø caùc hoãn hôïp coù vò ngoït. Caùc
nhaõn caûnh baùo cuûa caùc hoãn hôïp treân phaûi deã thaáy, deã hieåu ngay caû ñoái
vôùi nhöõng ngöôøi muø chöõ.
3. Phaûi ñem ñoát ngay caùc bao bì ñaõ söû duïng heát thuoác ñeå khöû caùc
chaát ñoäc coøn soùt laïi. Khi ñoát phaûi nhôù môû naép caùc thuøng ñöïng. Cuõng coù
theå xöû lyù bao bì theo phöông phaùp vi sinh + thuûy phaân do nhoùm taùc giaû
Traàn Maïnh Trí (2007) ñeà xuaát).
4. Nghieâm caám chöùa thuoác trong caùc ñoà duøng ñeå ñöïng thöïc phaåm
nhö chöùa trong chai nöôùc giaûi khaùt, vì noù cöïc kyø nguy hieåm.
• Caùc duïng cuï vaø quaàn aùo baûo veä
1. Söû duïng maët naï phoøng ñoäc vaø phaûi coù heä thoáng thoaùt hôi khi troän
hay baøo cheá thuoác khoâ.
2. Phaûi maëc quaàn aùo baûo hoä lao ñoäng, ñeo kính baûo veä vaø ñeo gaêng
tay daøi khoâng thaám daàu nhôùt baèng chaát neoprene moãi khi laøm vieäc laâu
vôùi caùc hoùa chaát daàu hoaëc caùc chaát aên moøn höõu cô khaùc. Phaûi thay quaàn
aùo baûo hoä vaø phaûi taém röûa saïch seõ tröôùc khi aên.
3. Phaûi ñeo khaåu trang, maëc quaàn aùo baûo hoä, ñeo kính baûo veä maét
vaø ñeo gaêng tay moãi khi chuaån bò hay söû duïng caùc loaïi thuoác xòt, thuoác
hôi hoaëc caùc loaïi bình xòt thuoác khi thaáy coù nguy cô hít phaûi hôi ñoäc hay
bò thuoác dính vaøo ngöôøi. Caùc duïng cuï baûo veä laøm baèng cao su phaûi ñöôïc
söû duïng ñeå xöû lyù caùc chaát hydrocarbon chlor hoùa; caùc duïng cuï laøm baèng
neoprene hoaëc baèng caùc chaát lieäu khoâng thaám daàu nhôùt khaùc phaûi ñöôïc
söû duïng ñeå xöû lyù caùc chaát ñoäc coù tính aên moøn höõu cô. Caùc chaát coù nguoàn
töø indane hoaëc chaát gaây öùc cheá cholinesterase ñeàu ñaëc bieät nguy hieåm.
Vieäc troän laãn caùc hoãn hôïp thuoác dieät saâu boï chæ ñöôïc söû duïng trong caùc
heä thoáng hoaøn toaøn rieâng bieät.

470
 • Caùc bieän phaùp baûo veä khaùc
1. Khi xòt thuoác phaûi luoân ñöùng ñaàu gioù. Khi trôøi laëng gioù, neân
ngöng xòt thuoác ñeå traùnh tieáp xuùc vôùi buïi khí.
2. Traùnh ôû gaàn nhöõng khu vöïc ñang xòt thuoác dieät saâu boï treân 8
tieáng moãi ngaøy. Caùc bình xòt thuoác phaûi ñöôïc ñieàu chænh sao cho noàng ñoä
thaûi ra khoâng quaù 1 gram lindane trong 425 cm3 moãi 24h vôùi tyû leä khoâng
ñoåi (khoaûng 25%). Khoâng thuoác dieät coân truøng naøo an toaøn khi söû duïng
vôùi bình xòt. Caùc loaïi bình xòt thuoác treân khoâng bao giôø ñöôïc söû duïng ôû
nhöõng nôi daân cö, nhöõng nôi chöùa thöïc phaåm, nhöõng nôi ñang naáu nöôùng hay
nhöõng nôi ñang phuïc vuï aên uoáng.
3. Khoâng neân söû duïng thuoác dieät saâu boï coù clorin hoùa hay phosphate
ester ôû nhöõng choã maø thuoác coøn soùt laïi coù theå dính vaøo ngöôøi.
4. Khoâng ñöôïc xòt thuoác tröø saâu boï vaøo caùc loaïi caây thöïc phaåm hoaëc
caùc loaïi caây laøm thöùc aên cho gia suùc, tröø khi caùch söû duïng chæ roõ raèng seõ
khoâng ñeå laïi moät löôïng thuoác quaù giôùi haïn cho pheùp.
5. Ñeå baûo veä ngöôøi tieâu duøng, moät soá nhöõng giôùi haïn ñaõ ñöôïc thieát
laäp bôûi Phoøng quaûn lyù thöïc phaåm vaø döôïc phaåm (thuoäc Boä Y teá) vaø caùc
loaïi thöïc phaåm maø noàng ñoä thuoác treân möùc giôùi haïn cho pheùp khoâng
ñöôïc baùn ra ngoaøi thò tröôøng. Nhöõng möùc giôùi haïn treân ñöôïc duy trì moät
maët döïa vaøo caùc cuoäc kieåm tra treân nhöõng caùnh ñoàng vaø vieäc kieåm soaùt
söû duïng thuoác dieät saâu boï; maët khaùc laø do phaân tích caùc maãu thöïc phaåm
ñöôïc löïa choïn cuûa nhöõng loaïi ñang baøy baùn treân thò tröôøng.

10.6. ÑOÄC CHAÁT TRONG NHAØ

10.6.1. Tieän nghi sinh hoaït
Ngaøy nay, con ngöôøi coù khuynh höôùng ôû trong nhaø ñeå traùnh tieáp
xuùc vôùi khoâng khí oâ nhieãm cuûa thaønh phoá. Thöïc ra, chuùng ta vaãn khoâng
thoaùt khoûi baàu khoâng khí oâ nhieãm vaø ñoâi khi noàng ñoä chaát oâ nhieãm trong
nhaø coøn cao hôn ôû ngoaøi ñöôøng phoá. Theo Richard Corsi vaø Cynthia
Hoard-Reedb, Ñaïi hoïc Texas (Myõ) chính tieán trình laøm saïch ñaõ laøm cho
tình traïng oâ nhieãm trong nhaø caøng taêng leân. Vieäc söû duïng boàn taém, phoøng
taém, maùy giaët ñaõ ñöa moät soá khí ñoäc coù haøm löôïng thaáp trong nöôùc sinh
hoaït ñi vaøo khoâng khí. Do beà maët khueách taùn roäng, aùp löïc cuûa nöôùc vaø
caùc ñoäng cô, caùc hoùa chaát ñoäc ñaõ khueách taùn vaøo khoâng khí.

471
 Söû duïng caùc tieän nghi khaùc trong nhaø cuõng laøm taêng löôïng khí ñoäc.
Loø ga, heä thoáng thoâng gioù khoâng hôïp lyù, maùy tính, maùy in laser,… cuõng
goùp phaàn ñöa chaát ñoäc vaøo moâi tröôøng soáng cuûa con ngöôøi. Noàng ñoä
carbon dioxide, ozone, … trong nhaø cuûa chuùng ta coù theå ñaït möùc ôû khu
vöïc bò oâ nhieãm nhaát trong ñoâ thò.
10.6.2. Thöïc phaåm nhieãm ñoäc
Thöïc phaåm nhieãm ñoäc khoâng chæ xuaát phaùt töø khaâu phaân phoái vaø
cheá bieán treân thò tröôøng maø coù theå do vieäc baûo quaûn thöùc aên trong tuû laïnh
gia ñình. Ñau nhöùc, soát, buoàn noân, nhöùc ñaàu, meät moûi… nhöõng trieäu
chöùng gioáng nhö cuùm nhöng coù theå laø cuûa vieäc nhieãm khuaån listeria
monacytogenes, moät loaïi vi khuaån coù ôû khaép nôi, trong ñaát, phaân suùc
vaät, buïi, caây coû, rau, söõa, thòt nguoäi, thòt töôi soáng, …
Moät soá vi khuaån khaùc nhö salmonella sp., campylobacter sp.,
staphylococcus sp., E. coli coù theå gaây ra nhöõng tröôøng hôïp ngoä ñoäc
thöïc phaåm nghieâm troïng coù theå daãn ñeán töû vong, maø gaàn ñaây caùc beáp
aên taäp theå cuûa caùc coâng ty, nhaø treû, tröôøng hoïc ñaõ vaø ñang xaûy ra
ngaøy caøng nhieàu.
Vieäc söû duïng tuû laïnh khoâng hôïp lyù nhö: khoâng xaû ñoâng ñeàu ñaën, ñoä
laïnh khoâng thích hôïp, khoâng lau röûa vaø khöû truøng caùc ngaên tuû baèng nöôùc
javel pha loaõng, thöïc phaåm khoâng ñöôïc röûa saïch hay naáu chín tröôùc khi
cho vaøo tuû, thöïc phaåm soáng vaø chín ñeå laãn loän, khi laáy hay caát thöùc aên
tay khoâng ñöôïc röûa saïch, … laøm cho vi khuaån coù ñieàu kieän xaâm nhaäp vaø
sinh soâi trong thöïc phaåm.
10.6.3. Vaät nuoâi trong nhaø
Caùc con vaät nuoâi trong nhaø thöôøng laø nhöõng vector mang maàm
beänh hay kyù sinh truøng. Qua caùc veát caén, choù vaø meøo thöôøng truyeàn cho
ngöôøi caùc vi truøng gaây ra nhöõng caên beänh cheát ngöôøi. Ngöôøi ta öôùc löôïng
treân theá giôùi khoaûng 50.000 ngöôøi cheát vì beänh daïi haøng naêm. Ngoaøi ra,
nhieãm truøng pasterurella laø moät beänh khaùc lieân quan ñeán veát caén cuûa choù
vaø meøo. Beänh naøy do pasterurella multocida gaây neân, bieåu loä baèng söï
ñau buoát maø naïn nhaân chæ baét ñaàu caûm thaáy vaøi giôø sau khi bò caén. Tieáp
theo laø vieâm, phuø neà, ñoâi khi söng haïch. Neáu khoâng ñöôïc ñieàu trò baèng
khaùng sinh thích hôïp (penicilin hay amoxcilin), söï nhieãm truøng naøy coù
theå daãn ñeán nhöõng bieán chöùng naëng nhö phaù huûy gaân hay xöông.

472
 Nhöõng veát caøo cuûa meøo cuõng coù theå gaây ra nhieãm truøng do nhieãm
khuaån bartonella henselae, laø moät chöùng vieâm caùc haïch baïch huyeát cuïc
boä, nheï, baùn caáp. ÔÛ nhöõng ngöôøi maø heä mieãn dòch ñaõ suy yeáu, noù gaây
neân beänh u maïch tröïc khuaån laø moät beänh coù theå daãn ñeán töû vong, trong
ñoù caùc u phaùt trieån nhôø vaøo huyeát caàu.
Thuù vaät nuoâi trong nhaø cuõng mang trong mình caùc loaïi khuaån nhö
campylobacter sp., samonella sp.
Ngoaøi vi khuaån, thuù vaät nuoâi coøn truyeàn cho con ngöôøi caùc loaïi
virus. Hantavirus gaây nhöõng trieäu chöùng töông töï beänh cuùm keát hôïp vôùi
nhöõng roái loaïn thaän, thaäm chí suy thaän hoaëc coù theå gaây ra hoäi chöùng suy
hoâ haáp caáp tính.
Meøo laø kyù chuû vónh vieãn cuûa toxoplasma gondii, taùc nhaân gaây beänh
toxoplasma. Phaàn lôùn nhöõng ngöôøi bò nhieãm khoâng coù trieäu chöùng laâm
saøng naøo nhöng ôû phuï nöõ, neáu maéc beänh ôû thôøi kyø mang thai thì deã bò saåy
thai, löu thai hay sinh con bò dò taät baåm sinh nhö thieåu naêng taâm thaàn. Choù
con vaø meøo con deã bò nhieãm giun toxocara canis hay toxocara cati do
nuoát phaûi tröùng hoaëc do meï chuùng truyeàn aáu truøng qua nhau thai hay qua
söõa. Ngöôøi bò nhieãm toxocara qua tay baån, thöùc aên dính phaûi phaân choù,
meøo bò kyù sinh. Tuy nhieân, ngöôøi chæ laø moät kyù chuû tình côø neân aáu truøng
sau khi chui ra khoûi tröùng taïi ruoät non, noù vaøo thaønh ruoät theo maùu ñeán
gan, phoåi, naõo, maét, tim... soáng ñöôïc nhieàu thaùng, thaäm chí nhieàu naêm.
Beänh nhaân meät moûi, theå traïng keùm vôùi soát baát thöôøng, noåi maån ñoû, ngöùa,
khoù thôû daïng suyeãn, gan to cöùng, khoâng ñau, coù theå giaûm thò löïc, ñau maét
hay leù maét keùo daøi nhieàu tuaàn.
10.6.4. Hoäi chöùng phoøng maùy laïnh
Caùc nhaân vieân vaên phoøng thöôøng hay than phieàn veà caùc trieäu chöùng
gioáng nhau nhö nhöùc ñaàu, moûi meät, soå muõi. Hoï cho raèng do coâng vieäc
quaù nhieàu ñaõ daãn ñeán tình traïng ñoù. Thaät ra, hoï ñaõ bò taán coâng bôûi caùc
virus, caùc naám phaùt trieån trong moät heä thoáng aåm vaø kín laø phoøng maùy
laïnh, moät ñieàu kieän heát söùc lyù töôûng ñoái vôùi chuùng. Ñeå traùnh khoûi vaán ñeà
naøy, ngöôøi ta chæ caàn laøm veä sinh maùy laïnh thöôøng xuyeân, coù heä thoáng
thoâng gioù toát vaø höôùng ñaët heä thoáng huùt gioù cho maùy laïnh xa nguoàn oâ
nhieãm. Ngoaøi ra, thaûm trong phoøng laøm vieäc cuõng phaûi ñöôïc laøm veä sinh
thöôøng xuyeân ñeå traùnh trôû thaønh nguoàn laây nhieãm.

473
 10.6.5. Nhöõng loaïi ñoäc haïi coù theå coù trong nhaø
a) Trong nhaø
Thuoác dieät coân truøng
- Taát caû caùc loaïi thuoác dieät kieán, giaùn vaø moït.
- Caùc loaïi boï cheùt cuûa suùc vaät.
Chaát deã chaùy vaø choáng chaùy
- Daàu hoûa vaø xaêng
- Chaát deã chaùy - methanol, petroleum hydrocarbon, denatured
alcohol
- Chaát deã baét löûa - metaldehyde, methenamine
- Chaát choáng chaùy - carbon dioxide.
Chaát taåy röûa
- Caùc hydrocarbon chlor hoùa
- Chaát chöng caát deã hoøa tan
- Boät giaët (sodium hydroxide)
- Chaát amoniac
- Thuoác taåy - sodium hypochlorite, acid oxalic
- Nöôùc röûa coáng - nöôùc kieàm, sodium acid sulfate
- Nöôùc röûa thaûm – caùc hydrocarbon chlor hoùa
- Nöôùc röûa giaáy daùn töôøng - daàu hoûa
- Nöôùc taåy veát möïc – aniline.
- Khoùi thuoác laù – thuoác laøo
- Khoùi beáp.
Thuoác uoáng:
- Salicylate - aspirin, methyl salicylate
- Acetaminophen
- Thuoác giaûm ñau - barbiturate, bromide, benzodiazepine, ethanol

474
 - Thuoác choáng suy nhöôïc - imipramine, amitriptyline, doxepin
- Thuoác choáng ñoäng kinh - barbiturate, hydantoin
- Thuoác choáng "laïnh" vaø choáng say soùng – antihistamine
- Thuoác vieân cathartic - strychnine, atropine, drastic cathartics
- Thuoác ho - codeine, methadone vaø caùc loaïi thuoác gaây nghieän khaùc
- Thuoác nhoû muõi - ephedrine, privine, neo-Synephrine, ...
- Thuoác giaûm caân - amphetamine, thyroid, digitalis
- Thuoác trôï tim - digitalis, quinidine, ...
- Chaát khöû truøng - acid boric, mecuric chloride, iodine, phenol
- Hematinic - ferrous sulfate
- Thuoác xoa boùp - methyl salicylate, röôïu xoa boùp
- Laïm duïng thuoác - amphetamine, PCP, methadone, LSD, ...
Myõ phaåm
- Toùc - muoái baïc, aniline, potassium bromate, selenium sulfide
- Sôû thích - toluene (ximaêng), methanol (giaáy xtaêngxin), hoùa chaát
ngaønh aûnh
- Laïm duïng nöôùc hoa quaù nhieàu seõ gaây ñoäc cho caû phoøng vaø cho
chính ngöôøi söû duïng vì trong ñoù chöùa caùc hoùa chaát ña voøng.
b) Trong phoøng chöùa ñoà
- Sôn - chaát pha loaõng, chì, arsenic, hydrocarbon chlor hoùa
- Chaát taåy sôn – hydrocarbon chlor hoùa, caùc acid, dung dòch kieàm
- Sôn maøi - ethyl acetate, amyl acetate, methanol.
- Shellac – methanol.
- Chaát taåy traéng goã - acid oxalic.
- Thuoác dieät saâu boï - moït len (naphthalene, paradichlorophenol).
c) Trong vöôøn hoaëc nhaø kho
Thuoác tröø saâu (caùc chaát höõu cô hoøa tan söû duïng trong caùc loaïi thuoác
naøy cuõng coù theå coù ñoäc tính)

475
 Chlordane vaø lindane; toxaphene; arcenic vaø chì; malathion, diazinon;
fumigant; nicotine
Thuoác dieät chuoät
Sodium fluoroacetate, phoát phous, thalium, barium; strychnine;
methyl bromide; cyanide
Caùc loaïi caây coû
Caây mao ñòa hoaøng – digitalis; caây anh ñaøo – cyanide; caây taùo gai
– atropine; naám; caây truùc ñaøo; caây thöôøng xuaân ñoäc.
10.6.6. Phoøng choáng nhieãm ñoäc
a) Giaùo duïc yù thöùc
1. Caùc baäc cha meï phaûi ñöôïc hoïc taäp ñeå yù thöùc ñöôïc söï nguy hieåm
cuûa thuoác vaø caùc hoùa chaát ôû trong gia ñình. Moïi ngöôøi lôùn phaûi laøm quen
vôùi khaùi nieäm veà söï nguy hieåm - ñoái nghòch vôùi lôïi ích - cuûa vieäc söû duïng
hoùa chaát taïi nhaø, taïi nôi laøm vieäc, hoaëc moâi tröôøng xung quanh. Nhaõn
hieäu chaát ñoäc phaûi ñöôïc daùn treân nhaõn cuûa taát caû caùc loaïi thuoác nguy
hieåm, bao goàm caû aspirin, muoái Iodine, vaø thuoác giaûm ñau. Vieäc söû duïng
keát hôïp caùc loaïi thuoác khaùc nhau coù hoaëc khoâng coù chaát coàn ñeàu coù theå
laøm taêng söï nguy hieåm. Caùc baäc cha meï phaûi ñöôïc trao baûng danh saùch
lieät keâ caùc loaïi thuoác vaø hoùa chaát nguy hieåm ñöôïc söû duïng trong gia ñình
khi con caùi cuûa hoï trôû neân hieáu ñoäng. Hoï phaûi ñöôïc giaûi thích nhöõng gì
lieân quan ñeán söï nguy hieåm cuûa caùc chaát lieäu khaùc nhau vaø caùch thöùc
thöïc hieän caùc phöông phaùp sô cöùu caáp cöùu ñoái vôùi tröôøng hôïp khaån caáp.
2. Caùc baäc cha meï phaûi töøng böôùc daïy cho treû trong ñoä tuoåi maãu
giaùo veà söï nguy hieåm cuûa vieäc sôø moù, cho vaøo mieäng hoaëc chôi vôùi caùc
loaïi thuoác, thuoác dieät saâu boï, caùc loaïi hoùa chaát trong nhaø hoaëc caùc loaïi caây
coû. Hoï khoâng bao giôø ñöôïc ñoái chieáu caùc loaïi thuoác coù vò ngoït nhö laø moät
loaïi keïo hoaëc ñem vieäc uoáng thuoác ra laøm troø chôi cho treû. Caûnh giaùc caùc
ñoà chôi coù sôn pha chì, caùc loaïi suùng vaø keå caû vuù cao su cho treû buù.
b) Löu tröõ vaø söû duïng
1. Taát caû caùc kieän haøng chöùa thuoác phaûi ñöôïc caøi ñoùng an toaøn.
Caùc loaïi thuoác uoáng, thuoác dieät saâu boï, thuoác dieät chuoät phaûi ñöôïc chöùa
trong caùc tuû coù khoùa. Neáu tuû khoâng coù khoùa, thì coù theå söû duïng moät vali
coù khoùa.

476
 2. Boät giaët, xi ñaùnh giaøy, daàu löûa vaø caùc hoùa chaát khaùc söû duïng trong
gia ñình khoâng bao giôø ñeå treân moät keä thaáp hoaëc ñeå treân saøn. Cuõng gioáng
nhö treân, toát nhaát laø caùc thuøng chöùa ñeàu phaûi coù khoùa. Ñöøng bao giôø boû caùc
chaát treân ôû ngoaøi, gaàn nhaø beáp hay nhaø taém.
3. Khoâng bao giôø ñöïng caùc dung dòch nguy hieåm trong ly uoáng
nöôùc hoaëc trong caùc chai nöôùc giaûi khaùt, chæ neân ñöïng trong caùc loaïi ñoà
ñöïng nguyeân thuûy cuûa chuùng.
4. Caùc duïng cuï deã chaùy noå phaûi ñöôïc ñaët ôû nhöõng nôi coù ñaày ñuû heä
thoáng thoâng hôi.
5. Phaûi phoøng traùnh vieäc coù theå hít phaûi buïi nöôùc hoaëc hôi khi ñang
sôn hoaëc ñang xòt thuoác dieät saâu boï.
6. Phaûi huûy boû caùc chaát lieäu ñoäc haïi khoâng coøn caàn thieát chaúng haïn
nhö acid boric vaø thuoác khoâng coøn söû duïng ñöôïc; khi boû ñi phaûi xaû xuoáng
heä thoáng coáng.
7. Phaûi caån thaän kieåm tra nhaõn cuûa töøng loaïi thuoác tröôùc khi söû
duïng. Khoâng neân ñeå caùc loaïi thuoác vieân vaø thuoác nhoäng khaùc nhau ôû
trong cuøng moät chai ñöïng vaø traùnh mang chuùng trong boùp hoaëc bao thö
ñeå tieän söû duïng.
c) Höôùng daãn söû duïng vaø cung caáp caùc thieát bò an toaøn
Caùc höôùng daãn ñôn giaûn veà caùch söû duïng caùc thieát bò an toaøn lao
ñoäng vaø caùc phöông phaùp sô, caáp cöùu caùc tröôøng hôïp khaån caáp phaûi ñöôïc
daùn ôû nhöõng vuøng coù söû duïng caùc loaïi hoùa chaát nguy hieåm. Nhieàu vieän
nghieân cöùu ñaõ thieát laäp caùc khoa ñaëc bieät theo doõi quaù trình söû duïng caùc
chaát ñoäc haïi vaø ñöa ra caùc chæ daãn veà caùch söû duïng caùc thieát bò cuõng nhö
duy trì vieäc thöïc hieän caùc ñieàu kieän laøm vieäc an toaøn.
1. Caùc coâng nhaân phaûi ñöôïc huaán luyeän ñeå hieåu roõ ñöôïc caùc moái
nguy hieåm lieân quan vaø phoøng traùnh vieäc bò nhieãm ñoäc thoâng qua vieäc söû
duïng caùc thieát bò an toaøn. Phaûi ra leänh cho hoï rôøi khoûi phoøng laøm vieäc
moãi khi coù xaûy ra söï roø ræ cuûa caùc chaát ñoäc haïi. Neáu coù theå, phaûi taét
nguoàn caùc thieát bò ñieän neáu coù lieân quan ñeán caùc chaát lieäu deã boác hôi gaây
chaùy, noå. Vieäc khaéc phuïc oâ nhieãm vì roø ræ caùc chaát lieäu phaûi ñöôïc thöïc
hieän bôûi caùc chuyeân vieân coù trang bò ñaày ñuû duïng cuï an toaøn.
2. Kính baûo hoä, gaêng tay, taïp deà vaø quaàn aùo baûo veä phaûi ñöôïc söû
duïng baát cöù khi naøo thaáy caàn thieát.

477
 3. Thuoác röûa maét vaø voøi sen nöôùc phaûi ñöôïc trang bò ñeå coù theå
nhanh choùng taåy röûa caùc chaát aên moøn da.
4. Quaàn aùo baûo veä phaûi ñöôïc giaët saïch seõ thöôøng xuyeân.
5. Ñoái vôùi hoaït ñoäng ôû nhöõng nôi maø vieäc kieåm soaùt laây lan oâ
nhieãm khoâng theå thöïc hieän ñöôïc thì phaûi trang bò maët naï döôõng khí, maët
naï choáng hôi ñoäc vaø caùc bình döôõng khí caù nhaân.
6. Maët naï döôõng khí vaø maët naï choáng hôi ñoäc phaûi luoân saün saøng ñeå söû
duïng moãi khi gaëp tình huoáng khaån caáp ôû nhöõng nôi ñang söû duïng caùc chaát lieäu
nguy hieåm. Neáu caàn thieát phaûi söû duïng heä thoáng thoaùt hieåm taïi choã baèng
ñöôøng haøng khoâng ñeå nhanh choùng di taûn ngöôøi bò naïn ra khoûi khu vöïc nguy
hieåm ñang bò laây lan oâ nhieãm.
7. Caùc coâng nhaân xöû lyù caùc chaát lieäu coù ñoäc toá phaûi röûa tay saïch seõ
tröôùc khi aên uoáng vaø huùt thuoác. Sau khi keát thuùc coâng vieäc cuõng neân thay
quaàn aùo lao ñoäng.
8. Caùc coâng nhaân phaûi ñöôïc höôùng daãn baùo caùo thöôøng xuyeân caùc
bieåu hieän ñaàu tieân bò beänh hoaëc bò thöông.
d) Chöông trình chaêm soùc y teá phuø hôïp
1. Caùc coâng nhaân laøm vieäc ôû caùc ngaønh, ngheà ñoäc haïi phaûi ñi kieåm
tra moãi naêm töø moät ñeán hai laàn ñeå phaùt hieän caùc thieáu soùt trong caùc
phöông phaùp kieåm soaùt chaát ñoäc. Caùc cuoäc kieåm tra phaûi ñöôïc thöïc hieän
thöôøng xuyeân hôn trong suoát caùc giai ñoaïn coù nguy cô bò nhieãm ñoäc cao.
Neáu coù theå ñöôïc, vieäc kieåm tra neân bao goàm caû vieäc thöû maùu vaø nöôùc
tieåu. Vieäc phaân tích maùu vaø nöôùc tieåu ñang ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi caùc
nhaân vieân trong caùc ngaønh, ngheà ñaëc bieät nguy hieåm. Coâng nhaân ôû caùc
moâi tröôøng nhieàu buïi baëm phaûi ñöôïc chuïp X-quang phoåi haøng naêm.
2. Caùc cô sôû coù lieân quan ñeán hoùa chaát ñoäc phaûi ñöôïc thanh tra
haøng tuaàn hoaëc haøng thaùng ñeå phaùt hieän nhöõng phöông phaùp kieåm soaùt
chaát ñoäc coù sai soùt hoaëc khoâng ñuû tieâu chuaån. Cô quan thanh tra coù theå
yeâu caàu giaùm ñònh maãu khoâng khí thöôøng xuyeân hoaëc ôû töøng thôøi ñieåm.
3. Neân söû duïng caùc phöông kieåm tra thay theá veà cô theå nhaèm phaùt
hieän ñöôïc caùc beänh kinh nieân veà ñöôøng hoâ haáp, thaän, gan hoaëc caùc
beänh khaùc veà heä tuaàn hoaøn. Caùc caù nhaân coù baát kyø chöùng beänh naøo ôû
treân ñeàu khoâng ñöôïc tieáp xuùc vôùi chaát khí ñoäc. Vieäc phaân tích nöôùc tieåu
cuûa nhaân vieân tröôùc khi tuyeån duïng ñeå phaùt hieän vieäc laïm duïng thuoác
cuõng raát höõu duïng.

478
Caâu hoûi
1. Baïn haõy neâu nguoàn goác, thaønh phaàn, tính chaát sa laéng acid?
2. Haõy neâu nhöõng taùc ñoäng cuûa sa laéng acid treân caùc heä sinh thaùi?
3. Haõy neâu nhöõng taùc ñoäng cuûa sa laéng acid ñoái vôùi röøng?
4. Baïn haõy neâu moät soá aûnh höôûng cuûa oâ nhieãm daàu ñoái vôùi caùc heä
sinh thaùi moâi tröôøng?
5. Baïn haõy neâu nhöõng taùc haïi cuûa oâ nhieãm daàu leân caùc quaàn xaõ sinh
vaät ñaùy?
6. Baïn haõy neâu nhöõng taùc haïi cuûa oâ nhieãm daàu leân caùc quaàn xaõ
phieâu sinh vaät?
7. Thuoác baûo veä thöïc vaät laø gì? Baïn haõy phaân loaïi thuoác baûo veä thöïc
vaät theo chöùc naêng sinh thaùi vaø theo chöùc naêng hoùa hoïc?
8. Baïn haõy neâu nhöõng aûnh höôûng cuûa thuoác baûo veä thöïc vaät leân moâi
tröôøng sinh thaùi?
9. Baïn haõy neâu nhöõng nguoàn gaây ra ñoäc chaát ôû moâi tröôøng trong
nhaø?
10. Baïn haõy ñeà xuaát caùc bieän phaùp phoøng choáng nhieãm ñoäc cho moâi
tröôøng trong nhaø?

Taøi lieäu tham khaûo

1. TRAÀN VAÊN MOÂ, Kyõ thuaät moâi tröôøng, Nhaø xuaát baûn Xaây Döïng,
1993.
2. NGUYEÃN VAÊN TUYEÂN, Sinh thaùi vaø moâi tröôøng, Nhaø xuaát baûn
Giaùo Duïc, Haø Noäi, 1997.

479
 CHÖÔNG 11

ÑOÄC CHAÁT MOÂI TRÖÔØNG VAØ BEÄNH UNG THÖ

(ENVIRONMENTAL TOXICOLOGY AND CANCER)

11.1. GIÔÙI THIEÄU

Khaùc vôùi caùc nhaø ung thö hoïc cuõng nhö caùc nhaø hoùa hoïc, caùc nhaø
ñoäc hoïc moâi tröôøng khoâng ñi saâu vaøo cô cheá beänh ung thö, khoâng ñi saâu
vaøo baûn chaát hoùa hoïc cuûa chaát ñoäc, maø chæ nghieân cöùu ung thö döôùi goùc
ñoä ñoäc hoïc sinh thaùi. Hoï nghieân cöùu taùc ñoäng cuûa caùc yeáu toá moâi tröôøng
beân trong, moâi tröôøng beân ngoaøi leân nguoàn goác sinh beänh, lan truyeàn
beänh vaø taùc haïi leân caù theå sinh vaät, ngöôøi vaø caû leân heä sinh thaùi.
Ngaøy nay, khi khoa hoïc vaø kyõ thuaät phaùt trieån tôùi taàm cao môùi, ñôøi
soáng vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa con ngöôøi ngaøy caøng ñöôïc caûi thieän thì taøi
nguyeân thieân nhieân bò phaù hoaïi nhieàu hôn, moâi tröôøng bò oâ nhieãm naëng
neà hôn, con ngöôøi laïi caøng coù nguy cô maéc nhieàu caên beänh hieåm ngheøo
hôn, trong soá ñoù coù caên beänh ung thö.
Moãi naêm treân theá giôùi coù khoaûng 5 trieäu ngöôøi cheát vì ung thö, nghóa laø
cöù 6 giaây coù moät ngöôøi cheát vì beänh naøy vôùi xu höôùng moãi ngaøy moät taêng.
Qua nghieân cöùu, caùc nhaø khoa hoïc ñaõ ñi ñeán keát luaän raèng coù ñeán
80 – 90% beänh ung thö lieân quan ñeán moâi tröôøng xung quanh, trong ñoù
nhaân toá hoùa hoïc chieám ñeán 90%.
Thaät vaäy, nhöõng naêm gaàn ñaây, ngöôøi ta söû duïng caùc hoùa chaát trong
cuoäc soáng haøng ngaøy taêng leân ñoät ngoät. Nhieàu saûn phaåm maø chuùng ta söû
duïng coù chöùa nhöõng chaát coù ñoäc tính gaây nguy haïi ñeán söùc khoûe.
Con soá nhöõng ñoäc chaát hoùa hoïc (keå caû töï nhieân laãn toång hôïp) vaø
caùc ñoäc toá sinh hoïc ñöôïc xaùc ñònh laø coù nhöõng ñaëc tính gaây ung thö cuõng
taêng leân. Chöông naøy trình baøy moät caùch khaùi quaùt söï lieân quan giöõa caên
beänh ung thö vaø ñoä ñoäc cuûa moâi tröôøng.

11.2. ÑÒNH NGHÓA VAØ PHAÂN LOAÏI BEÄNH UNG THÖ

11.2.1. Ñònh nghóa veà beänh ung thö
Ung thö (cancer) laø moät beänh lyù aùc tính cuûa teá baøo vaø toå chöùc khi bò
kích thích bôûi caùc ñoäc toá, ñoäc chaát. Khi ñoù, chuùng phaùt trieån voâ haïn ñoä,

479
khoâng tuaân theo yeâu caàu cuûa cô theå; vaø neáu loaïi boû ñöôïc nguyeân nhaân gaây
beänh thì beänh vaãn tieáp tuïc phaùt trieån cho ñeán cheát.
Bieåu töôïng cuûa ung thö laø con cua: xuaát phaùt töø oncoscancer laø con
cua, bieåu töôïng cuûa moät khoái u coù nhieàu chaân xaâm laán saâu vaøo caùc toå
chöùc xung quanh.
11.2.2. Phaân loaïi ung thö
Ung thö khoâng phaûi moät beänh maø laø moät loaït caùc beänh khaùc nhau.
Coù hôn 200 beänh ung thö khaùc nhau veà nguyeân nhaân, taêng tröôûng, chaån
ñoaùn, ñieàu trò vaø tieân löôïng. Coù ung thö moïc töø caùc baép thòt vaø xöông (goïi
laø sarcome), coù loaïi coù goác töø da hoaëc lôùp loùt maët caùc cô quan (goïi laø
carci nome), loaïi xuaát phaùt töø maùu (ung thö maùu hay coøn goïi laø beänh
baïch caàu), coù loaïi phaùt trieån nhanh vaø phaùt trieån chaäm.
Caùc loaïi ung thö thöôøng gaëp nhö:
- Ung thö da
- Ung thö coå töû cung
- Ung thö daï daøy
- Ung thö gan
- Ung thö tuyeán tieàn lieät
- Ung thö maùu
- Ung thö buoàng tröùng...
11.2.3. Moät soá thuaät ngöõ lieân quan
• Khoái u: Ñoù laø moät choã noåi leân trong cô theå maø khoâng coù muïc ñích
thieát thöïc naøo. Khoái u coù theå do vieâm nhieãm, xuaát huyeát phuø neà hay moät
boïc nöôùc.
Tröø ung thö maùu, haàu heát ung thö xuaát hieän döôùi hình thöùc khoái u.
• U laønh: ít coù khaû naêng gaây nguy hieåm ñeán tính maïng. Ñoù chæ laø söï
taêng tröôûng khoâng bình thöôøng vaø gaàn nhö luoân luoân ñöôïc boïc baèng moät
lôùp voû, khoâng lan traøn ñeán caùc nôi khaùc cuûa cô theå. Tuy nhieân, trong moät
ñieàu kieän naøo ñoù, u laønh cuõng coù theå bieán thaønh u aùc.
• U aùc: töùc laø ung thö, gaây cheát ngöôøi.
• Di caên: Di caê n coù nghóa laø di chuyeån ñeán vaø ñoùng caê n cöù ôû
nôi môùi.

480
 Ñeán moät thôøi ñieåm naøo ñoù, nhoùm teá baøo ung thö seõ taùch ra khoûi
böôùu nguyeân phaùt theo ñöôøng baïch huyeát ñeán naûy nôû taïi caùc haïch (di caên
haïch).
Ngoaøi ra, nhoùm teá baøo ung thö coøn theo ñöôøng maùu lan traøn ñeán
nhöõng nôi coù khi raát xa vò trí ban ñaàu (di caên xa).
Caùc di caên coøn goïi laø böôùu thöù phaùt.
Di caên laø theå traïng nguy hieåm nhaát cuûa ung thö.
11.3. NGUYEÂN NHAÂN VAØ QUAÙ TRÌNH HÌNH THAØNH UNG THÖ
11.3.1. Nguyeân nhaân gaây beänh
1. Caùc nguyeân nhaân beân trong
- Yeáu toá di truyeàn
- Yeáu toá noäi tieát toá
2. Caùc nguyeân nhaân moâi tröôøng (yeáu toá beân ngoaøi)
a) Caùc taùc nhaân vaät lyù (ñoäc chaát do phoùng xaï): caùc tia vaø böùc xaï
ñöôïc phaùt ra töø caùc chaát phoùng xaï töï nhieân hoaëc töø nguoàn phoùng xaï nhaân
taïo. Coù nhieàu cô quan xuaát hieän ung thö sau khi bò chieáu xaï nhöng loaïi
nguyeân nhaân naøy chæ chieám 2 – 3% trong soá caùc tröôøng hôïp ung thö, chuû
yeáu laø ung thö tuyeán giaùp, ung thö phoåi vaø ung thö baïch caàu, ung thö da.
b) Caùc taùc nhaân hoùa hoïc gaây ung thö (carcinogen - ñoäc chaát hoùa
hoïc), laø nguyeân nhaân chieám 80% trong soá caùc tröôøng hôïp ung thö, coù
trong thuoác laù, röôïu, thuoác phieän, thöùc aên, noäi tieát, thuoác chöõa beänh, ngheà
nghieäp, chieán tranh, thuoác tröø saâu …
c) Caùc taùc nhaân sinh hoïc (ñoäc chaát sinh hoïc) goàm caùc virus gaây ung
thö (oncogenic virus) chöùa caùc gen gaây ung thö, kí sinh truøng, vi truøng.
11.3.2. Quaù trình hình thaønh ung thö
Cuõng nhö taát caû caùc caên beänh khaùc, ung thö phaùt sinh cuõng phuï
thuoäc vaøo taùc ñoäng moâi tröôøng, nhieãm ñoäc thöïc phaåm vaø tình traïng mieãn
dòch cuûa cô theå.
Qua nghieân cöùu di truyeàn hoïc vaø sinh hoïc phaân töû, ngöôøi ta tìm
ñöôïc nhöõng gen goïi laø tieàn oncogen (töùc laø protooncogen). Nhöõng gen
naøy coù nhieäm vuï ñieàu hoaø söï phaùt trieån cuûa moät teá baøo laønh. Do söï taùc ñoäng
naøo ñoù cuûa nhöõng yeáu toá ngoaïi lai hay noäi taïi, caùc gen naøy seõ bieán thaønh

481
oncogen aùc. Luùc ñoù teá baøo khoâng ñöôïc ñieàu hoaø bình thöôøng nöõa, trôû
neân voâ toå chöùc, sinh soâi voâ haïn ñoä. Söï bieán ñoåi xaûy ra laøm cho nhieãm saéc
theå bò thay ñoåi baèng nhieàu caùch nhö chuyeån vò, maát ñoaïn hay khueách ñaïi
vaø töø ñoù phaùt sinh ung thö.
Caùc nguyeân nhaân
Thay ñoåi boä Caùc nguyeân nhaân beân trong:
Moâi tröôøng beân ngoaøi:
gen cuûa teá baøo - Yeáu toá di truyeàn
- Taùc nhaân vaät lyù
- Yeáu toá noäi tieát
- Taùc nhaân hoùa hoïc
- Taùc nhaân sinh hoïc

Hoaït hoùa caùc gen gaây ung thö ÖÙc cheá caùc aùp cheá ung thö
(oncogenes) (anti – oncogenes)

Bieåu hieän saûn phaåm gen thay ñoåi vaø maát

saûn phaåm gen ñieàu hoøa

Ung thö aùc tính

Hình 11.1. Sô ñoà quaù trình hình thaønh ung thö

Neáu coù töø hai ñeán baûy bieán dò thì ñoù laø môû ñaàu söï tieán trieån moät
ung thö aùc tính. Teá baøo ung thö aùc tính taêng baøi tieát yeáu toá sinh maïch
(angiogenesis), kích thích phaùt trieån maïch cho ung thö. Teá baøo ung thö
coøn saûn xuaát ra caùc enzyme metalloprotease vaø collagenase ñeå xaâm laán
vaøo caùc toå chöùc chung quanh ñöôïc deã daøng.
Beänh ung thö thöôøng xuaát phaùt töø hai loaïi toå chöùc chính treân cô theå:
- Töø caùc teá baøo bieåu moâ cuûa caùc taïng vaø caùc cô quan (ung thö
bieåu moâ). Loaïi naøy thöôøng di caên theo ñöôøng huyeát töông tôùi caùc haïch
khu vöïc.
- Töø caùc teá baøo cuûa toå chöùc lieân keát cuûa cô theå (caùc sarcoma). Loaïi
naøy thöôøng di caên theo ñöôøng maùu tôùi caùc taïng ôû xa.

482
 11.3.3. Moät soá trieäu chöùng cuûa beänh ung thö
Tuøy theo loaïi ung thö beänh nhaân maéc phaûi maø coù theå bieåu loä raát
nhieàu trieäu chöùng. Taïp chí Oncolink cuûa Trung taâm Ung thö - Tröôøng Ñaïi
hoïc Pennsylvania (Myõ) ñaõ lieät keâ moät danh saùch chung veà baûy trieäu
chöùng thöôøng gaëp caûnh baùo daáu hieäu cuûa ung thö:
- Chaûy maùu hoaëc tieát nhieàu dòch nhôøn baát thöôøng (ung thö buoàng
tröùng hoaëc coå töû cung)
- Xuaát hieän caùc u, böôùu keùo daøi maø khoâng maát (ung thö vuù)
- Choã lôû loeùt khoâng lieàn laïi sau 2 tuaàn (ung thö mieäng …)
- Thay ñoåi tính chaát cuûa ruoät vaø baøng quang, coù söï baát thöôøng
trong baøi tieát (ung thö tröïc traøng, ruoät keát)
- Khan gioïng vaø ho dai daúng (ung thö phoåi)
- Chöùng khoù tieâu vaø khoù nuoát (ung thö thöïc quaûn hoaëc ñaàu
vaø coå)
- Coù söï thay ñoåi veà muïn coùc vaø noát ruoài (ung thö da).
Trong phaïm vi Ñoäc hoïc Moâi tröôøng, chuùng ta seõ chæ nghieân cöùu moái
lieân heä giöõa ung thö vôùi caùc ñoäc chaát trong moâi tröôøng, töùc laø caùc
nguyeân nhaân beân ngoaøi gaây ung thö:
- Ñoäc chaát hoùa hoïc
- Ñoäc chaát sinh hoïc
- Ñoäc chaát phoùng xaï

11.4. ÑOÄC CHAÁT GAÂY UNG THÖ

Thuaät ngöõ carcinogen bao goàm nhoùm caùc hoùa chaát gaây beänh ung
thö ôû ngöôøi vaø ñoäng vaät.
Carcinogen taùc ñoäng leân DNA, caûn trôû chuùng truyeàn caùc chæ daãn
caàn thieát cho vieäc toång hôïp caùc chaát ñieàu khieån quaù trình sinh tröôûng cuûa
teá baøo.
Ngöôøi ta bieát ñöôïc nhieàu hoùa chaát coâng nghieäp gaây ung thö vì caùc
coâng nhaân coù ñuïng chaïm ñeán caùc chaát naøy thöôøng maéc phaûi moät beänh
ung thö ñaëc bieät naøo ñoù.

483
 Ví duï:
- Coâng nhaân laøm trong ngaønh daàu thôm thöôøng tieáp xuùc vôùi chaát
benzene thì deã bò ung thö baøng quang.
- Amiaêng ñöôïc duøng trong kyõ ngheä caùch nhieät, caùc coâng nhaân coù
theå bò ung thö maøng phoåi, ung thö phoåi.
11.4.1. Caùc nguyeân taéc cô baûn ñaùnh giaù nguy cô gaây ung thö
+ Döõ kieän ôû ngöôøi caàn ñöôïc chuù troïng hôn so vôùi caùc döõ kieän ôû
ñoäng vaät.
+ Yeáu toá veà ñoà thò duøng ñeå ngoaïi suy, töø thí nghieäm ôû ñoäng vaät leân
con ngöôøi khi cuøng chòu aûnh höôûng bôûi phaïm vi taùc ñoäng cuûa moät lieàu
töông ñöông (tính theo troïng löôïng cô theå).
+ Con ngöôøi nhaïy caûm nhaát trong toaøn boä chuûng loaøi.
+ Söû duïng moâ hình toaùn hoïc ngoaïi suy soá lieäu ôû lieàu cao ñeán lieàu
thaáp gaây ung thö cho toaøn boä daân soá.
Moâ hình toaùn hoïc cuõng döï ñoaùn ñöôïc möùc ñoä gia taêng nguy cô gaây
beänh ñoái vôùi moät soá hôïp chaát ñang ñöôïc nghieân cöùu.
11.4.2. Caùc caùch tieáp caän xaùc ñònh ung thö
Coù ba caùch tieáp caän ñeå ñaùnh giaù, ñoù laø:
+ Tieáp caän dòch teã hoïc
+ Tieáp caän ñoäc chaát hoïc
+ Tieáp caän theo cô cheá.
a) Tieáp caän dòch teã hoïc
Dòch teã hoïc ñöôïc xem laø khoa hoïc moâ taû veà taàn soá phaân boá caên
beänh vaø phaân tích caùc nhaân toá aûnh höôûng ñeán söï phaân boá ñoù. Trong
ñaùnh giaù ruûi ro moâi tröôøng cuûa caùc chaát gaây ung thö, chuùng ta ñaëc bieät
quan taâm ñeán vieäc döï ñoaùn nguy cô phaùt trieån ung thö gaây neân bôûi töøng
möùc ñoä cuûa caùc chaát oâ nhieãm moâi tröôøng khaùc nhau.
Söû duïng caùc döõ lieäu dòch teã hoïc lieân quan ñeán ñoäc chaát ôû ñoäng vaät
coù thuaän lôïi quan troïng.
Dòch teã hoïc cung caáp tröïc tieáp nhöõng thoâng tin qua theo doõi ôû
ngöôøi; do ñoù, traùnh ñöôïc nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán keát quaû ngoaïi suy
cuûa caùc cuoäc thí nghieäm ôû ñoäng vaät leân con ngöôøi.

484
 Ngoaøi ra, noù cuõng coù theå ñöôïc söû duïng ñeå thieát laäp moät moái lieân
heä cuûa lieàu phaûn öùng naøo ñoù ôû con ngöôøi maø khoâng caàn phaûi bieát hoaëc
suy ñoaùn ra cô caáu cuûa quaù trình.
Nghieân cöùu dòch teã hoïc cuûa nhöõng bieåu hieän beänh ung thö coù khaû
naêng quan saùt theo doõi hôn laø laøm thí nghieäm.
Phöông phaùp naøy coù moät soá nhöôïc ñieåm.
- Ngöôøi ñieàu tra khoâng ñieàu khieån ñöôïc nhöõng ñieàu kieän maø cuoäc
nghieân cöùu ñang ñöôïc tieán haønh.
- Moãi caù nhaân seõ khoâng ñöôïc xeáp ngaãu nhieân ôû nhoùm ngöôøi
nhieãm hoaëc khoâng nhieãm taùc nhaân nghieân cöùu (nghi ngôø laø taùc nhaân
gaây ung thö).
- Töø khi xuaát hieän teá baøo ung thö ôû ngöôøi ñeán khi beänh baét ñaàu
bieåu hieän ra laø moät khoaûng thôøi gian daøi, khoâng roõ raøng (10 ñeán 40 naêm
hoaëc hôn nöõa).
- Haàu heát caùc phaùt hieän dòch teã hoïc cuûa beänh ung thö ñeàu ôû quaù
khöù. Ñoái vôùi nhöõng nghieân cöùu ôû quaù khöù thaät khoù hoaëc thaäm chí khoâng
theå ñaùnh giaù ñöôïc möùc ñoä bieåu hieän.
- Con ngöôøi, nhìn chung, coù phaûn öùng laïi vôùi moät soá taùc nhaân khaùc
nhau. Nhöõng taùc ñoäng vaø thoùi quen trong cuoäc soáng cuõng laø nhaân toá
tieàm taøng thích hôïp cho söï phaùt trieån ung thö. Ví duï: huùt thuoác, uoáng
röôïu...
- Phaàn lôùn caùc daáu hieäu bieåu hieän tieàm taøng ôû ngöôøi coù theå khoâng
ñuû ñeå öôùc löôïng thoáng keâ nhaän daïng ra caùc chaát gaây ung thö.
b) Caùch tieáp caän ñoäc chaát hoïc
Caùch tieáp caän ñaùnh giaù ruûi ro naøy laø tieán trình nghieân cöùu caùc chaát
gaây ung thö treân ñoäng vaät vaø ngoaïi suy keát quaû sang con ngöôøi. Nghieân
cöùu ñoäng vaät trong phoøng thí nghieäm, caùc ñieàu kieän ñöôïc khoáng cheá
moät caùch kyõ caøng vaø chính xaùc, döïa vaøo moái quan heä giöõa lieàu löôïng
vaø phaïm vi taùc ñoäng cuûa caùc khoái u, coù theå quyeát ñònh chính xaùc caáp ñoä
lieàu löôïng nghieân cöùu.
Nhìn chung, nghieân cöùu aûnh höôûng cuûa caùc chaát gaây ung thö ôû caùc
ñoäng vaät ñöôïc tieán haønh treân moät quaõng ñôøi, thöïc teá cuûa chuûng loaïi thí

485
nghieäm (hai naêm ñoái vôùi loaøi gaëm nhaám) cho pheùp ñaùnh giaù ruûi ro ôû
ngöôøi. Tuy nhieân, caùch tieáp caän naøy cuõng coù hai nhöôïc ñieåm chính:
+ Thöù nhaát laø noù thöôøng khoâng thöïc teá khi tieán haønh nhöõng cuoäc
thí nghieäm vôùi moät nhoùm lôùn ñoäng vaät.
+ Thöù hai laø möùc ñoä lieàu löôïng moâ taû vaø phaùt hieän ra phaïm vi taùc
ñoäng cuûa khoái u thaáp.
Theo tính toaùn thoáng keâ, 460 ñoäng vaät ñöôïc xeáp vaøo moät nhoùm
chòu moät möùc ñoä lieàu löôïng ñeå tìm ra tyû leä phaïm vi taùc ñoäng cuûa khoái u
laø 1% (1/100 nguy cô gaây beänh) vôùi ñoä tin caäy laø 95%. Ñieån hình
nghieân cöùu hoùa chaát gaây ung thö, ngöôøi ta söû duïng 50 ñeán 100 con vaät
thí nghieäm treân moät nhoùm. Ñeå nhaän ñöôïc soá lieäu thoáng keâ coù yù nghóa,
caùc con vaät phaûi ñöôïc cho tieáp xuùc ôû noàng ñoä cao. Noàng ñoä ñoù ñoâi khi
vöôït quaù xa möùc maø con ngöôøi coù theå baét gaëp trong moâi tröôøng cuõng
nhö nôi laøm vieäc. Do ñoù, lieàu phaûn öùng ñöôïc theo doõi ôû noàng ñoä cao vaø
ñöôïc ngoaïi suy sang lieàu tieáp xuùc thaáp seõ ngoaøi taàm phaïm vi döõ kieän coù
theå duøng ñöôïc. Coù moät soá moâ hình toaùn hoïc coù theå söû duïng ñeå ngoaïi
suy lieàu cao sang lieàu thaáp töø caùc döõ kieän ôû ñoäng vaät.
Trong haàu heát tröôøng hôïp, toå chöùc baûo veä moâi tröôøng cuûa Myõ
(EPA) söû duïng moâ hình nhieàu giai ñoaïn tuyeán tính cho muïc ñích naøy.
Moâ hình naøy döïa treân neàn taûng nhöõng thuyeát hoùa chaát gaây ung thö
khaùc nhau. Nhìn chung, EPA duøng noù ñeå ngoaïi suy, maëc duø cô sôû khoa
hoïc cuûa noù coù giôùi haïn.
- Nhöôïc ñieåm chính thöù hai cuûa caùch tieáp caän naøy laø ôû choã, caàn
phaûi ngoaïi suy keát quaû töø loaøi naøy sang loaøi khaùc, ôû ñaây laø ngoaïi suy
sang con ngöôøi, ñöôïc thöïc hieän baèng caùch söû duïng moät moâ hình ngoaïi
suy ñoäng vaät. Moâ hình giaû söû loaøi gaëm nhaám vaø con ngöôøi coù nguy cô
maéc beänh baèng nhau ôû cuøng moät lieàu thöû nghieäm mang keát quaû.
c) Tieáp caän theo taùc duïng cuûa cô cheá
Chìa khoùa ñeå môû vaán ñeà naøy laø suy ñoaùn taùc duïng cuûa cô cheá.
Trong ñaùnh giaù ruûi ro, ñieàu naøy ñöôïc öa chuoäng hôn, vì noù khoâng chæ
döïa treân döõ kieän veà khoái u maø coøn döïa treân caùc döõ kieän veà ñoäc ñoäng
hoïc vaø caû nhöõng hieåu bieát veà aûnh höôûng cuûa cô cheá. Noù ñöôïc xaùc ñònh
neáu nhö taùc duïng gaây ra bôûi chính chaát ñoù ñeán DNA hoaëc gaây roái loaïn
trao ñoåi chaát cuûa teá baøo maø khoâng gaây haïi tröïc tieáp ñeán DNA.

486
 Ñoäc ñoäng hoïc moâ taû quaù trình chuyeån dòch cuûa moät chaát ñoäc trong
sinh vaät, goàm caùc quaù trình haáp thu, phaân boá vaø trao ñoåi chaát. Söï taäp
trung cuûa caùc chaát phuï thuoäc vaøo tyû leä sinh ra cuõng nhö ñaøo thaûi. Caùc quaù
trình ñoù coù theå lieân quan ñeán hoaït ñoäng cuûa enzyme vaø, nhìn chung, tuaân
theo qui luaät teá baøo ñoäng hoïc.
Caùc quaù trình ñoäc ñoäng hoïc cô baûn ñöôïc bieåu dieãn theo sô ñoà sau:

Xaâm nhaäp vaøo maùu vaø baïch huyeát

Xaâm phaïm

Phaân boá vaø tích luõy

Baøi tieát Trao ñoåi chaát

Ñaøo thaûi

Hình 11.2: Söï haáp thuï, phaân boá, tích luõy, trao ñoåi chaát vaø ñaøo thaûi
cuûa moät chaát ñoäc, aûnh höôûng bôûi chính tính ñoäc cuûa chaát ñoù vaø ñaëc tính noäi sinh
cuûa sinh vaät.

Khoaûng thôøi gian taäp trung cuûa moät chaát ñöôïc ñöa vaøo trong cô theå
sinh vaät ñöôïc moâ taû baèng ñoäc ñoäng hoïc.
14.4.3. Chuyeån hoùa chung cuûa caùc carcinogen
- Caùc carcinogen coù theå hoaït ñoäng tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp:
y Hoaït ñoäng tröïc tieáp: phaûn öùng vôùi nhoùm nucleophilic cuûa acid nucleic.
y Hoaït ñoäng giaùn tieáp: ñöôïc chuyeån hoùa tôùi carcinogen cuoái cuøng.
Chaúng haïn nhö bezo (a) pyren, aflatoxin B1, caùc nitrosamin nhôø söï oxy
hoùa ñöôïc xuùc taùc bôûi enzyme cytochrom P450 ñeå chuyeån hoùa ñeán
carcinogen cuoái cuøng.

487
 - Khoâng phaûi taát caû caùc bieán dò ñeàu do carcinogen gaây ra.
- Carcinogen coù theå hoaït ñoäng moät mình (nhö dimethylnitrosamin)
hoaëc ñoøi hoûi phaûi coù taùc nhaân phuï trôï ñeå laøm taêng tính carcinogen (nhö
benzo (a) pyren neáu coù maët chaát phuï trôï phorbol myristoyl acetat (khoâng
coù tính carcinogen) thì laäp töùc laøm cho ung thö phaùt trieån ngay. Nhö vaäy,
benzo (a) pyren laø chaát môû ñaàu coøn phorbol myristoyl acetat laø chaát khôûi
ñoäng sinh u.

11.5. MOÄT SOÁ ÑOÄC CHAÁT HOÙA HOÏC GAÂY UNG THÖ
11.5.1. Thuoác laù gaây ung thö
Thuoác laù chöùa treân 4000 thaønh phaàn khaùc nhau, trong ñoù coù 50 chaát
ñöôïc bieát laø nhöõng chaát gaây ung thö. Huùt thuoác laù thöôøng gaây ra ung thö
phoåi, moâi, muõi, hoïng, thöïc quaûn, thanh quaûn, daï daøy, tuïy, baøng quang,
gan, thaän, haäu moân …
a- Cô cheá phaân töû cuûa caùc chaát ñoäc trong thuoác laù gaây ung thö
Moät soá nghieân cöùu cuûa Myõ ñaõ ñöôïc coâng boá trong nöûa ñaàu naêm
1997 treân taïp chí Carcinogenesis do tröôøng ñaïi hoïc Oxford xuaát baûn ñeàu
taäp trung noùi veà chuyeån hoùa caùc carcinogen noùi treân vôùi söï hoaït hoùa cuûa
caùc enzyme cytochrom P450 ôû microsome teá baøo. Treân cô sôû ñoù, caùc chaát
carcinogen ñoäc trong thuoác laù ñöôïc chuyeån hoùa thaønh caùc chaát öa nöôùc,
öa ñieän ñeå deã ñaøo thaûi ra ngoaøi nhöng maët khaùc cuõng deã keát hôïp vôùi
DNA nhaân teá baøo thaønh nhöõng chaát keát hôïp DNA môùi gaây bieán dò vaø taïo
ung thö.
b) Moät soá chaát chính trong thuoác laù gaây ung thö
b.1. Caùc nitrosamin ñaëc hieäu thuoác laù
Hieän nay, ngöôøi ta ñaõ taùch ra ñöôïc baûy chaát nitrosamin ñaëc hieäu thuoác laù
töø caùc chaát nicotine: NNK, NNA, NNN, NAB, NAT, NNAL, NNAC.

488
 Caùùc nitrosamin ñaëc hieäu thuoác laù

Nicotine Nornicotin

N N N
NO
N O

N
O Me N
N Me O

NO

NNK NNA NNN

Anabasin Anatabin

NO H

N N

N N

NO

NAB NAT

NO
OH NO

N Me N Me
N Me
OH
NO COOH

NNAL i s o - NNAL i s o - NNAC

NNAL iso-NNAL iso-NNAC

489
 Trong soá caùc nitrosamin ñoù coù:
NNK = 4 - (methylnitrosamino) – 1 – (3 – pyridyl) – 1 – butanol
NNAL = 4 – (methyl nitrosamino) – 1 – (3 – pyridyl) – 1 – butanol
NNN = N’ – nitrosonornicotine
laø nhöõng chaát gaây ung thö maïnh nhaát ôû ñoäng vaät thí nghieäm vaø chuùng
ñoùng vai troø coù yù nghóa trong ung thö phoåi, thöïc quaûn, tuïy, mieäng khi huùt
thuoác laù.
Thaät ra, söï hình thaønh nitrosamin xaûy ra ôû nhöõng ñoäng vaät thí
nghieäm khi xöû lyù nitrit vaø caùc amin baäc 2. Ngöôøi coù nitrit qua thöùc aên, bôûi
söï khöû nitrat vaø töø oxid nitric ñöôïc saûn xuaát noäi baøo. Caùc nghieân cöùu ñaõ
chöùng minh coù söï hình thaønh nitrosamin ôû ngöôøi. Nitrosoprolin vaø caùc
acid nitrosoamino chöùc sulfur coù theå ñöôïc ñònh löôïng ôû nöôùc tieåu ngöôøi.
Haøm löôïng chuùng taêng leân khi aên nhieàu nitrat vaø prolin vaø bò giaûm bôùt
bôûi nhöõng chaát öùc cheá söï nitro hoùa nhö acid ascorbic. Söï hình thaønh
nitrosoprolin thì ñöôïc lieân keát vôùi söï taêng nguy cô ung thö keát hôïp khi huùt
thuoác laù.
b.2. Caùc hydrocarbon ña voøng thôm (PAH)
PAH ñöôïc taïo ra do thuoác laù ñoát chaùy khoâng hoaøn toaøn hay trong
khoùi buïi coâng nghieäp.
Moät trong caùc PAH laø benzo (x) pyren (B[α]P). Khi trong khoâng khí
coù nhaân ñaäm ñaëc nhö oxyd saét (Fe2O3), oxyd nhoâm (Al2O3) thì laøm taêng
tính beàn cuûa PAH ñoù. Ngöôøi ta thaáy raèng, Fe2O3 lieân keát vôùi B[α]P seõ
laøm taêng ung thö phoåi hôn laø chæ mình B[α]P hoaëc laø B[α]P – Al2O3. Sôû
dó nhö vaäy laø vì khi B[α]P lieân keát vôùi Fe2O3 thì deã xaâm nhaäp vaøo teá baøo
ñeå chòu taùc ñoäng cuûa enzyme cytochrom P450, bieán thaønh nhöõng chaát
chuyeån hoùa chöùa nhoùm öa nöôùc OH – aùi löïc ñieän töû vaø do ñoù, deã keát hôïp
vôùi DNA nhaân ñeå gaây ra bieán dò vaø ung thö teá baøo so vôùi caùc chaát B[α]P
– Al2O3 hay B[α]P.
b.3. Caùc amin dò voøng (hetero cyclic amines)
Caùc amin dò voøng tìm thaáy trong nhöïa thuoác laù vaø thaäm chí caû trong
bia röôïu vaø trong naáu nöôùng caùc saûn phaåm thòt, ñoù laø:
- 2 amino – 1 methyl – 6 phenylimidazo [4,5 – b] pyridin (PhIP)

490
 - 2 amino – 3- methylimidazol [4,5 – f] quinolin (IQ)
Caùc chaát naøy ñeàu laø nhöõng chaát gaây bieán dò maïnh vaø sinh ra ung
thö ôû nhieàu cô quan khaùc nhau nhö gan, phoåi …
b.4. Caùc amin thôm (aromatic amines)
Gaàn 30 amin thôm bao goàm: 2 – naphthylamin vaø 4 – aminobiphenyl
ñaõ ñöôïc phaùt hieän vôùi haøm löôïng nanogram trong doøng nhöïa cuûa thuoác
laù. Amin thôm cuõng ñöôïc tìm thaáy trong daàu than ñaù, daàu ñaù phieán vaø caùc
phaân boùn hoùa hoïc.
Ngöôøi ta thaáy chuùng coù khaû naêng gaây ung thö , ñaëc bieät laø ung thö
phoåi, tuïy, baøng quang … (Xem theâm Ñoäc hoïc moâi tröôøng – Phaàn chuyeân
ñeà. Leâ Huy Baù, NXB KH & KT, 2008).
11.5.2. Röôïu gaây ung thö
Uoáng röôïu nhieàu hay laïm duïng alcohol coù theå laø nguyeân nhaân gaây
ra tæ leä ung thö cao chæ thua huùt thuoác laù. Uoáng röôïu lieân quan tôùi ung thö
mieäng, hoïng thanh quaûn, thöïc quaûn vaø gan.
Theo taïp chí Oncolink cuûa Trung taâm Ung thö Ñaïi hoïc Pennsylvania
(Myõ) soá 271 ngaøy 22/2/2002: Tieán só Francesco Donato, moät giaùo sö cuûa
ngaønh Dòch teã hoïc vaø Söùc khoûe coäng ñoàng taïi tröôøng ÑH Brescia (YÙ) vaø
coäng söï ñaõ nghieân cöùu treân 464 ñaøn oâng vaø phuï nöõ YÙ ñöôïc chuaån ñoaùn
maéc ung thö gan vaø 824 ngöôøi khoâng coù caùc beänh veà gan. Taát caû ñöôïc
yeâu caàu laøm töôøng trình lòch söû uoáng röôïu trong cuoäc soáng cuûa hoï. Keát
quaû nghieân cöùu ñaõ ñöôïc coâng boá ngaøy 15/02/2002 treân tuaàn baùo Dòch teã
hoïc Myõ (American Journal of Epidenmiology). Nghieân cöùu cho thaáy: neáu
uoáng hôn 60 g alcohol/ngaøy, töông ñöông vôùi khoaûng 5 ly röôïu, thì nguy
cô phaùt trieån ung thö gan seõ taêng cao; coøn neáu uoáng trong khoaûng 40 – 60
g alcohol/ ngaøy, töông ñöông khoaûng 3 – 4 ly röôïu, nguy cô phaùt trieån
ung thö ôû möùc bình thöôøng. Ngoaøi ra nguy cô bò ung thö gan caøng cao khi
ngöôøi uoáng röôïu maéc beänh vieâm gan B vaø C.
a) Caùc chaát ñoäc gaây ung thö trong röôïu
Cô cheá cuûa röôïu gaây ung thö ôû ngöôøi coøn chöa ñöôïc xaùc ñònh chính
xaùc. Tuy nhieân, vai troø sinh ung thö ôû röôïu coù theå laø do chaát chuyeån hoùa
oxy hoùa cuûa noù laø acetaldehyd (Aa):
- Aa ñöôïc hình thaønh nhö laø saûn phaåm ñaàu trong söï oxy hoùa cuûa
ethanol nhôø ezyme alcohol dehydrogenase (ADH) trong gan, sau ñoù ñöôïc

491
chuyeån hoùa tieáp tuïc thaønh acetal nhôø ezyme aldehyd dehydrogenase
(ALDH). Nhö vaäy, noàng ñoä alcohol vaø acetaldehyd trong maùu vaø caùc moâ
phuï thuoäc vaøo toác ñoä oxy hoùa cuûa chuùng:
y Ngöôøi coù ALDH hoaït ñoäng maïnh: noàng ñoä alcohol vaø acetaldehyd
nhoû, nguy cô ung thö thaáp.
y Ngöôøi coù ALDH hoaït ñoäng yeáu hay khoâng hoaït ñoäng: noàng ñoä
alcohol vaø acetaldehyd lôùn, nguy cô ung thö seõ raát cao.
- Aa laø moät carcinogen trong caùc moâ ñoäng vaät vaø laø chaát gaây bieán
dò vi khuaån vaø caùc teá baøo ñoäng vaät coù vuù.
- Sau thôøi gian nghieän röôïu maõn tính, Aa coù noàng ñoä cao trong
maùu laøm taêng nguy cô ung thö gan vaø caùc toå chöùc khaùc.
b) Cô cheá phaân töû cuûa chaát ñoäc trong röôïu gaây ung thö
Acetaldehyd laø chaát coù aùi löïc ñieän töû cao, noù phaûn öùng vôùi nhoùm
nucleophilic nhö: nhöõng nhoùm amino vaø sulfhydryl cuûa caùc protein ñeå
thaønh nhöõng chaát keát hôïp môùi. Hôn nöõa, Aa coù khaû naêng lieân keát, ñoàng
hoùa trò vôùi DNA daãn ñeán söï hình thaønh caùc chaát keát hôïp DNA môùi, gaây
bieán coá môû ñaàu cuûa quaù trình nhieàu giai ñoaïn cuûa söï sinh ung thö baèng
hoùa hoïc. Chaát keát hôïp DNA môùi ñöôïc hình thaønh sau söï khöû trong ñieàu
kieän sinh lyù thaønh N2 – ethyl – 3’ deoxyguanosine.
11.5.3. Thuoác phieän gaây ung thö
Thuoác phieän ñöôïc coi laø taùc nhaân gaây ung thö thöïc quaûn vaø ung thö
baøng quang vôùi tæ leä raát cao.
a) Caùc chaát ñoäc trong thuoác phieän gaây ung thö
Trong thuoác phieän coù chöùa morphine – moät alkaloid chuû yeáu cuûa
opium coù theå laøm thay ñoåi ñoäng döôïc hoïc vaø söï phaân phaùt caùc chaát
nitrosamin, trong ñoù coù N – nitrosamine, moät carcinogen duy nhaát coù ñuû
tieàm naêng gaây ung thö thöïc quaûn ôû ñoäng vaät.
b) Cô cheá phaân töû cuûa opium gaây ung thö thöïc quaûn
Thí nghieäm treân chuoät coáng:
- Bình thöôøng coù moät söï thanh loïc maïnh caùc chaát nitrosamine nhö
N – nitrosodimethylamine ôû maïch cöûa qua gan: haàu nhö ñöôïc taùch khoûi
toaøn boä ôû maïch cöûa vaø khoâng ñi vaøo tuaàn hoaøn maùu sau gan ñeå ñeán phoåi
vaø thaän. Khi nitrosamine ñöôïc chuyeån hoùa, moät taùc nhaân alkyl hoùa ñöôïc

492
saûn xuaát ñeå phaûn öùng vôùi DNA. Chæ soá nhaïy caûm cuûa söï thanh loïc ñaàu
tieân laø tæ leä cuûa söï alkyl hoùa giöõa thaän vaø gan. Trong ñieàu kieän nhö theá, tæ
leä alkyl hoùa giöõa DNA thaän vaø gan laø 0,01:1 vaø 0,15:1. Söï alkyl hoùa ôû
gan lôùn hôn thaän vì ôû gan coù enzyme cytochrome P450 2E1 laøm taêng söï
thanh loïc N – nitrosomethylamine.
- Khi söû duïng thuoác phieän, moät lieàu lôùn morphine (3g opium/ngaøy) ñaõ
laøm taêng tæ leä alkyl hoùa DNA ôû thaän so vôùi gan 0,1:1 vaø 0,5:1, nghóa laø öùc
cheá hoaøn toaøn söï thanh loïc ñaàu tieân cuûa N – nitrosomethylamine hay N –
nitrosodiethylamine laø nhöõng chaát gaây ung thö. Lieàu thaáp morphine (giöõa
2-5 mg morphine sulfate /kg) laøm taêng söï alkyl hoùa cuûa DNA thöïc quaûn
do N – nitrsodiethylamine leân 2 laàn. Nhö vaäy, chính morphine laøm taêng
söï alkyl hoùa DNA thöïc quaûn laø nguyeân nhaân gaây ung thö thöïc quaûn.
11.5.4. Caùc thöïc phaåm gaây ung thö
a) Thòt coù theå gaây ung thö
Theo thoáng keâ cuûa 23 quoác gia veà caùc möùc tieâu thuï thòt trung bình
thì thaáy coù moät söï lieân quan raát roõ vôùi ung thö ruoät giaø. Moät soá nghieân
cöùu ñaõ chæ ra caùc caù theå tieâu thuï moät löôïng cao thòt ñoû hay thòt cheá bieán
chöù khoâng phaûi laø thòt traéng hay caù thì coù nguy cô lôùn hôn veà söï phaùt
trieån ung thö ruoät (ung thö ñaïi traøng).
a.1. Chaát gaây ung thö trong thòt ñoû
AÊn nhieàu thòt ñoû coù nghóa laø aên nhieàu protein coù chöùa nhieàu caùc
amine, vaøo trong ruoät seõ sinh ra nhieàu thaønh phaàn nitrosamine laø nhöõng
chaát deã sinh ung thö ñaïi traøng.
a.2. Cô cheá gaây ung thö ñaïi traøng cuûa thòt ñoû
Söï dòch chuyeån G Æ A ôû codon 12 hay 13 xaûy ra trong ung thö ñaïi
traøng laø ñaëc tröng cuûa hieäu quaû cuûa caùc taùc nhaân alkyl hoùa nhö caùc thaønh
phaàn N – nitroso (NOC) sinh ra bôûi söï nitroso hoùa caùc nitrosamine noùi treân.
Caùc taùc giaû Bingham vaø coäng söï (1945) ôû Anh ñaõ nghieân cöùu hieäu
quaû tieâu thuï thòt ñoû treân noàng ñoä NOC ôû phaân cuûa 8 ngöôøi nam – maø hoï
ñaõ aên löôïng thòt boø, heo thaáp hoaëc cao (60 hoaëc 600 g/ngaøy). Keát quaû:
thòt ñoû haáp thuï ñaõ laøm taêng löôïng NOC leân 3 laàn, nghóa laø töø 40 ± 7 taêng
leân 113 ± 25 μg / ngaøy gaàn gioáng nhö ngöôøi nghieän thuoác laù. Neáu aên 600
g/ngaøy thòt traéng vaø caù thì khoâng thaáy coù hieäu quaû roõ cuûa NOC trong

493
phaân cuõng nhö khoâng thaáy nitrite, nitrate vaø saét trong phaân. Ñieàu ñoù giaûi
thích sinh beänh cuûa ung thö ñaïi traøng do aên nhieàu thòt ñoû. (Baøi giaûng veà
Ung thö hoïc – Nguyeãn Baù Ñöùc)
b) Môõ ñoäng vaät coù theå gaây ung thö
Môõ coù chöùa nhieàu lipid vaø löôïng chuoãi daøi caùc acid beùo chöa no.
AÊn nhieàu môõ seõ gaây haøm löôïng cao chuoãi daøi caùc acid beùo chöa no ôû
lipid maøng vaø haäu quaû laø coù noàng ñoä cao cô chaát trong phaûn öùng peroxide
hoùa lipid. Malonaldehyd (MA) laø aldehyd sinh ra töø söï peroxyd hoùa. MA
laø carcinogen cuûa chuoät, chaát sinh bieán dò cuûa nhieàu vi khuaån vaø noù saün
saøng phaûn öùng vôùi DNA ñeå sinh ra chaát keát hôïp DNA môùi. Nhö vaäy, MA
laø taùc nhaân laøm ñoäc gen vaø coù theå tham gia vaøo söï phaùt trieån ung thö ôû
ngöôøi, nhaát laø ung thö vuù vaø ung thö ñaïi traøng.
11.5.5. Thöïc phaåm bò naám moác gaây ung thö
a) Ñoäc toá gaây ung thö cuûa naám moác
Quaù trình baûo quaûn caùc loaïi nguõ coác nhö: ñaäu phoäng, baép, moät soá haït
coù daàu, luùa mì, gaïo, khoai mì … khoâng ñaûm baûo thöôøng daãn tôùi tình
traïng sinh naám moác nhö aspergillus flavus … Nhöõng naám moác aáy seõ sinh
ra moät loaïi ñoäc toá vi naám coù teân laø aflatoxin B1. Loaïi ñoäc toá naøy tích
luõy trong cô theå ngöôøi vaø gia suùc, laø nguoàn nguy cô cao gaây ung thö gan
nguyeân phaùt.
Theo baøi “Aflatoxin B1 – ñoäc toá vi naám ñang taán coâng chuùng ta”,
ñeå ñaùnh giaù möùc ñoä xuaát hieän cuûa aflatoxin B1 trong thöïc teá, Vieän Veä
sinh Y teá Coâng coäng taïi TP HCM (2002) ñaõ tieán haønh xem xeùt maãu
thöïc phaåm treân thò tröôøng hoaëc do caùc coâng ty vaø cô sôû cheá bieán mang
tôùi ñaêng kyù kieåm nghieäm. Keát quaû cho thaáy trong 115 maãu (goàm saûn
phaåm cheá bieán töø ñaäu phoäng da caù, keïo ñaäu phoäng …; nöôùc töông laøm töø
ñaäu naønh; ñoà hoäp chay laøm töø caùc loaïi ñaäu vaø boät mì; caø pheâ; thöùc aên
gia suùc) thì aflatoxin B1 coù trong 30 % maãu caø pheâ; 66,7% maãu ñoà hoäp
chay; 42,9% maãu nöôùc töông; 68,2% maãu ñaäu phoäng vaø saûn phaåm töø
ñaäu phoäng. Ñaëc bieät, aflatoxin B1 chieám tæ leä cao trong 94,6% maãu thöùc
aên gia suùc. Neáu caên cöù theo tieâu chuaån cho pheùp thì chæ rieâng caùc maãu
nöôùc töông coù haøm löôïng aflatoxin B1 thaáp ôû möùc 1,87 – 5,90 ppb (tieâu
chuaån cho pheùp laø 10 ppb), coøn trong caùc maãu khaùc ñeàu coù haøm löôïng
raát cao, caù bieät coù nhöõng maãu chöùa 140 – 300 ppb.

494
 b) Cô cheá gaây ung thö cuûa ñoäc toá vi naám
Cô cheá hình thaønh ung thö gan hieän nay chöa ñöôïc nghieân cöùu
töôøng taän nhöng noù coù lieân quan ñeán bieán dò gen ôû condon 294.
Ngöôøi ta cho raèng, aflatoxin B1 ñöôïc chuyeån hoùa thaønh daïng
carcinogen bôûi caùc enzyme cytochrome P450. Ngöôøi ta cuõng phaùt hieän
thaáy coù söï hình thaønh albumin aflatoxin B1 lieân quan ñeán tính carcinogen
cuûa aflatoxin B1.
Nhöõng nghieân cöùu veà dòch teã hoïc ñaõ chæ ra söï nhieãm vieâm gan sieâu
vi B maõn tính (HBV) coäng vôùi söï taùc ñoäng cuûa aflatoxin B1 seõ laø taêng
nguy cô ung thö gan nguyeân phaùt.
Cuõng theo baøi baùo treân: keát quaû töø moät nghieân cöùu veà “Caùc yeáu toá
gaây ung thö nguyeân phaùt” cuûa nhoùm taùc giaû Buøi Thò Thanh Haø (Beänh
vieän Höõu Nghò), Phan Thò Kim (Boä Y Teá), Phaïm Thò Thu Hoà (Tröôøng ÑH
Y khoa Haø Noäi) ñaõ cho thaáy coù aflatoxin B1 trong toå chöùc gan cuûa 83,3%
soá beänh nhaân ung thö gan nguyeân phaùt ñang ñieàu trò taïi beänh vieän Höõu
Nghò; 17% mang cuøng luùc hai yeáu toá aflatoxin B1 + vieâm gan virus; 13%
mang cuøng luùc ba yeáu toá aflatoxin B1 + röôïu + thuoác laù. Tæ leä aflatoxin
B1 trong toå chöùc gan cuûa 83,3% beänh nhaân cho thaáy ung thö gan nguyeân
phaùt ôû Vieät Nam coù lieân quan chaët cheõ vôùi vieäc nhieãm Aflatoxin B1 qua
ñöôøng aên uoáng.
11.5.6. Hormone gaây ung thö
b) Estrogen
Treân 20 naêm qua ngöôøi ta ñaõ tìm kieám vai troø cuûa moät soá yeáu toá
gaây ung thö vuù vaø caùc yeáu toá khaùc baûo veä, choáng laïi ung thö naøy. Song,
yeáu toá chuû ñaïo trong ung thö vuù laø estrogen, vaø coù leõ laø progesterone.
Estrogen laøm aûnh höôûng ñeán toác ñoä phaân chia teá baøo gaây ra ung thö bôûi
söï taêng sinh saûn teá baøo bieåu moâ vuù voâ haïn ñoä.
- Estrogen noäi sinh: nhieàu nghieân cöùu treân ñoäng vaät ñaõ chöùng
minh raèng, estrogen coù theå gaây vaø phaùt ñoäng caùc khoái u tuyeán vuù ôû loaøi
gaëm nhaám. Keát quaû cuûa nhieàu nghieân cöùu ñaõ uûng hoä lyù thuyeát cho raèng
estrogen noäi sinh ñoùng vai troø chuû ñaïo trong sinh ra ung thö vuù.
- Estrogen ngoaïi lai:
y Nhöõng thuoác uoáng choáng thuï thai (COC) laøm taêng nguy cô ung
thö vuù ôû nhöõng phuï nöõ treû tuoåi. Coøn ôû nhöõng phuï nöõ tieàn maõn kinh coù theå
495
laøm taêng nguy cô ung thö vuù neáu COC cung caáp moät löôïng estrogen vaø
progesteron lôùn hôn töï nhieân vaøo luùc naøy.
y Nhöõng ñieàu trò thay theá hormon (HRT) hay ñieàu trò thay theá
estrogen (ERT) chaúng haïn nhö progesteron vôùi estrogen thì caøng thaáy coù
tính sinh ung thö hôn laø moät mình estrogen.
b) Tamoxifen
- Nguoàn goác: Tamoxifen laø taùc nhaân ñöôïc aùp duïng trong ñieàu trò
ung thö vuù coù döôïc hoïc phöùc taïp vì noù bao goàm caû baûn chaát estrogen vaø
choáng estrogen.
- Taùc ñoäng: tamoxifen ñaõ ñöôïc chæ ra laø ñaõ laøm taêng tæ leä ung thö
gan chuoät trong 1 naêm thöû nghieäm. Nhöõng nghieân cöùu ôû gan chuoät cho
raèng tamoxifen hoaït ñoäng nhö moät chaát phaùt ñoäng ung thö gan (promotor).
Ñoù chính laø baûn chaát estrogen cuûa tamoxifen vì estrogen cuõng ñöôïc coi laø
chaát khôûi xöôùng ung thö gan ôû chuoät vaø ngöôøi.
- Cô cheá: baèng thöïc nghieäm ño ñaïc ngöôøi ta thaáy raèng tamoxifen
ñöôïc bieán ñoåi thaønh alpha hydroxytamoxifen nhôø hoaït ñoäng cuûa enzyme
P450 CYP3A ôû heä thoáng microsome gan – sau ñoù lieân keát vôùi protein hay
DNA gaây ñoäc daãn ñeán ung thö gan.
10.5.7. Moät soá chaát ñoäc gaây ung thö sinh ra töø oâ nhieãm moâi tröôøng
a) Polycyclic aromatic hydrocarbon (PAH) vaø benzo (a) pyren (BaP)
- Nguoàn: Thaûi ra khoâng khí haøng naêm vôùi löôïng lôùn töø caùc nguoàn
ñoát ñoäng cô töï ñoäng (xe coä), loø ñoát coâng nghieäp vôùi caùc nhieân lieäu than,
cuûi, xaêng, daàu (nhaát laø daàu diesel)…
- Taùc ñoäng: Khi hít phaûi caùc chaát naøy thì PAH, BaP phaûn öùng keát
hôïp vôùi DNA gaây ra caùc bieán dò laøm taêng nguy cô ung thö phoåi, ung thö
vuøng buïng vaø ung thö thanh quaûn.
b) Ethylene vaø ethylene oxide
Ethylene laø khí thöôøng gaëp, ñöôïc hình thaønh trong suoát quaù trình
ñoát chaùy keå caû vieäc ñoát thuoác laù vaø hoaït ñoäng ñoát beân trong cuûa ñoäng cô.
Noù cuõng laø moät chaát kích thích laøm chín traùi caây vaø noù cuõng ñöôïc sinh ra
moät löôïng nhoû baét nguoàn töø saûn phaåm trao ñoåi chaát cuûa con ngöôøi hay
ñoát nhang trong caùc ngaøy leã.

496
 Ngoaøi ra, ethylene coøn laø moät saûn phaåm trung gian quan troïng trong
saûn xuaát chaát deûo.
- Ethylene oxide ñöôïc duøng nhö moät chaát khöû truøng trong y hoïc. Noù
cuõng laø moät saûn phaåm trung gian trong coâng ngheä hoùa toång hôïp. Trong cô
theå ngöôøi vaø ñoäng vaät, ethylene ñöôïc chuyeån hoùa thaønh ethylene oxide.
Chaát naøy laøm roái loaïn caáu truùc cuûa caùc ñaïi phaân töû protein vaø DNA töø ñoù
taïo neân chaát ung thö cô baûn. Söï toàn taïi cuûa hai heä thoáng enzyme seõ giaûi
ñoäc ethylene oxide. Chính nhôø vaäy maø ethylene oxide töø sinh vaät seõ ñöôïc
chuyeån ra ngoaøi moät caùch coù hieäu quaû (hình 11.3).
Söï trao ñoåi chaát cuûa ethylene vaø ethylene oxide

CH2=CH2
ethylene

Cylochrome – p –450 dependent

monoxyenase

Epoxide
HOCH2-CH2OH hydrolase
O Glutathions
Ethylene glycose
GS-H2C- CH2OH
CH CH transferas
2 2 s-(2- hydroxycthyl)
gluethlor

Nöôùc tieåu
Quaù trình thuûy phaân
cuûa caùc teá baøo lôùn

Hình 11.3: Ñoái vôùi ñoäng vaät coù vuù, moät heä thoáng enzyme seõ chuyeån ethylene thaønh
chaát gaây ung thö, ethylene oxide vaø cuõng coù hai heä thoáng enzyme khaùc coù khaû naêng
giaûi ñoäc, ñaøo thaûi qua nöôùc tieåu.

Snellings vaø ñoàng nghieäp (1984) ñaõ tieán haønh nghieân cöùu quaù trình
gaây ung thö cuûa ethylene oxide trong suoát thôøi gian soáng cuûa chuoät.
Nhöõng con vaät naøy seõ ñöôïc tieâm ethylene oxide vaøo nhöõng hoác khoang
vôùi caùc lieàu khaùc nhau trong 6 giôø/ngaøy, 5 ngaøy/tuaàn, 3 lieàu ethylene
oxide:10 ppm, 33 ppm vaø 100 ppm ñöôïc söû duïng.

497
 Vieäc nghieân cöùu naøy seõ thieát laäp moät moái quan heä giöõa lieàu löôïng
ethylene oxide vaø nguy cô phaùt trieån ung thö xaûy ra cho moät con chuoät
(hình 11.4).
Nhöõng oâ vuoâng ôû hình 11.4 mieâu taû khaû naêng phaùt trieån caùc khoái u
töông öùng vôùi caùc noàng ñoä ethylene oxide trong con chuoät ñöïc keát quaû
töông öùng vôùi chuoät caùi ñöôïc bieåu dieãn baèng nhöõng chaám troøn.
Ñöôøng cong treân hình chæ ra söï ngoaïi suy tính toaùn cho lieàu thaáp ôû
ñoäng vaät thí nghieäm.
: chuoät ñöïc
· :chuoät caùi

Taàn suaát ung thö

0,8
··
·
0,6
·
0,4
0,2

0,0
20 40 60 80 100
Löôïng ethylene oxyde
Hình 11.4: Quan heä giöõa lieàu löôïng ethylen oxyde vaø taàng suaát
ung thö ôû chuoät

0 2 4 6 8 10 12 14 16
Töông öùng vôùi lieàu EO gaây ñoäc maõn tính (24 giôø/ngaøy, 7 ngaøy/tuaàn 2 naêm) [ppm].

0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2

EO tích luõy trong cô theå sinh vaät ôû lieàu gaây ñoäc maõn tính [μmol/l].

498
Baûng 11.1: Nhoùm döõ lieäu bieåu dieãn keát quaû nghieân cöùu aûnh höôûng cuûa
ethylene oxide theo voøng ñôøi cuûa chuoät.
Chuoät caùi
Lieàu (ppm) Phaïm vi taùc ñoäng ñeán 01 Phaïm vi taùc ñoäng ñeán khoái u
LC (%) naõo (%)
Kieåm soaùt 11,8 0,5
10 ppm 19,7 1,1
33 ppm 33,3 3,0
100 ppm 38,3 4,0

Chuoät ñöïc
Lieàu Phaïm vi taùc ñoäng ñeán Phaïm vi taùc ñoäng ñeán khoái
maøng buïng (%) u naõo (%)
Kieåm soaùt 2,1 0,5
10 ppm 3,4 1,0
33 ppm 8,5 5,1
100 ppm 22,9 7,1

Baûng 11.2: Nguy cô ung thö töø ethylene vaø ethylene oxide ôû ngöôøi (ung thö
tính cho 10.000 ngöôøi)
Baét nguoàn töø nhieãm ethylene sau ñoù daãn ñeán nhieãm ñoäc 1,2
ethylene oxide
Nhieãm 50 ppm ethylene hoaëc 1 ppm ethylene oxide 100
Ñaùnh giaù nguy cô maéc ung thö trong thôøi gian soáng töø caùc noàng ñoä
ethylene vaø/hoaëc ethylene oxide tieáp xuùc phaûi. Söï tieáp xuùc khoâng theå
naøo traùnh khoûi laø ethylene ñöôïc hình thaønh ngay töø beân trong, döï ñoaùn
khaû naêng naøy cho treân 10.000 ngöôøi.
Cuõng theo nghieân cöùu naøy, vieäc tieáp xuùc vôùi ethylene oxide taïi nôi
laøm vieäc ôû möùc ñöôïc xem laø an toaøn (1 ppm) döï ñoaùn coù theâm 100 caên
beänh ung thö trong 10.000 ngöôøi bò nhieãm.

499
Baûng 11.3: Nghieân cöùu dòch teã hoïc cuûa ethylene oxide ôû nhöõng coâng nhaân
bò nhieãm
Soá ngöôøi tham gia 69
Möùc bò nhieãm 20 ± 10 ppm
Khoaûng thôøi gian tieáp xuùc 4 – 10 naêm
Giai ñoaïn theo doõi 1968 – 1982
Döõ lieäu tröôùc phaïm vi taùc ñoäng cuûa ung thö 0,8%
Theo doõi phaïm vi taùc ñoäng cuûa beänh ung thö maùu 2,9%

Caùc nghieân cöùu moâ taû ôû treân, ñöôïc tieán haønh vôùi moät chaát phaûn öùng
vôùi DNA, laø moät ví duï cho vieäc ñaùnh giaù ruûi ro ung thö ôû ñoäng vaät thí
nghieäm coù theå ñöôïc ngoaïi suy sang con ngöôøi vôùi tính thuyeát phuïc ñaùng
keå. Cung caáp caùc thoâng tin ñoäc ñoäng hoïc, quan heä lieàu phaûn öùng vaø cô
cheá hoaït ñoäng cuûa moät chaát. Caùc phöông phaùp naøy coøn ñöôïc caûi tieán nhôø
vieäc söû duïng caùc moâ hình toaùn hoïc thích hôïp.
c) Polychlorobiphenyl (PCB)
- Tính chaát: coøn goïi laø askerel, laø chaát caùch ñieän, caùch nhieät toát,
ñoàng thôøi cuõng laø chaát loûng raát beàn, khoâng aên moøn vaø khoâng baét löûa.
- Nguoàn: noù ñöôïc duøng trong maùy bieán theá ñieän ñeå ñaûm baûo caùch
ñieän vaø laøm nguoäi maùy. Gaàn ñaây noù ñöôïc duøng roäng raõi hôn döôùi daïng
caùc saûn phaåm nhö: daàu nhôøn, coàn daùn, xi ñaùnh giaøy, nhöõng chaát huùt buïi,
möïc daáu, thuoác tröø saâu.
- Taùc ñoäng: PCB thaûi ra neáu troän vôùi chlorobenzene döôùi taùc duïng
cuûa nhieät ñoä seõ bò phaân huûy vaø sinh ra nhieàu chaát dioxin cöïc kyø ñoäc haïi
daãn ñeán ung thö aùc tính.
d) Chaát khoaùng amian
- Tính chaát: Amian laø moät chaát khoaùng thieân nhieân coù moät soá ñaëc
tính toát: nheï, caùch nhieät toát, caùch aâm toát, haàu nhö khoâng daãn ñieän, coù caáu taïo
daïng thôù vaø phieán neân deã cheá taïo thaønh boät, sôïi, taám.
- Nguoàn: Moû amian coù nhieàu nhaát taïi Canada vaø Braxin. Noù ñöôïc
söû duïng, roäng raõi trong coâng nghieäp vaät lieäu xaây döïng cheá taám lôïp fibro
xi maêng, trong thieát bò nhieät, vaät lieäu, aùo quaàn baûo hoä lao ñoäng, vaät lieäu

500
ma saùt, baûo oân caùc ñöôøng oáng daãn hôi nöôùc noùng, caùc gioaêng maùy, caùc
taám caùch nhieät trong nhaø cöûa, xaây laép caùc loø luyeän kim, naáu thuûy tinh,
nung goám söù …
- Amian ñöôïc keát caáu thaønh saùu loaïi sôïi vaø phaân thaønh hai nhoùm chính:
y Nhoùm serpentin: chæ coù moät loaïi laø chrysotile (3 MgO. SiO2.
H2O) coøn goïi laø amian traéng laø nhoùm sôïi ngoaèn ngoeøo.
y Nhoùm amphibole: goàm naêm loaïi sôïi, trong ñoù coù: actinolit (2CaO.
4MgO. Fe2O3. 8SiO2. H2O) hay amian naâu, anthophyllite (7MgO.
8SiO2.H2O), crodidolic (Na2.FeO2.H2O) hay amian xanh …
- Trong voøng 20 naêm qua, ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän ra amian ngaám
ngaàm gaây ra caùc beänh ngheà nghieäp nhö ung thö pheá quaûn, ung thö phoåi,
ung thö bieåu moâ vaø ngöôøi ta cuõng ñaõ qui ñònh: 1 lít khoâng khí khoâng ñöôïc
quaù moät sôïi amian. Hieän nay ôû Vieät Nam coù 26 cô sôû vôùi 30 daây chuyeàn
ñang hoaït ñoäng saûn xuaát taám lôïp fibro xi maêng. Theo soá lieäu ñieàu tra cuûa
Trung taâm Y teá - Boä Xaây döïng (naêm 1995) thì noàng ñoä buïi amian
chrysotile taïi moät soá cô sôû saûn xuaát taám lôïp fibro xi maêng vaø maù phanh oâ
toâ dao ñoäng töø 5 – 10 sôïi /cm3 ñeán 80 – 100 sôïi /cm3 khoâng khí vöôït quaù
cao so vôùi tieâu chuaån. (Trònh Thò Thanh, ÑHQG Haø Noäi, 2000)
- Cô cheá: sôïi khoaùng amian gaây ñoäc gen, sinh ra bieán dò. Thoâng
qua ñöôøng hoâ haáp, caùc sôïi amian thaâm nhaäp vaøo phoåi khi tieáp xuùc vôùi
caùc teá baøo macrophage ôû tuùi hôi trong phoåi seõ sinh ra nhöõng maãu oxygen
phaûn öùng khaùc nhau (ROS) nhö hydrogen peroxide (H2O2) , hydroxyl
(OH). Hôn nöõa ROS ñöôïc sinh ra khoâng chæ bôûi chính nhöõng sôïi naøy maø
coøn do nhöõng ion kim loaïi treân beà maët xung quanh sôïi nhö ion saét.
Nhöõng nghieân cöùu hieän nay nhaán maïnh taàm quan troïng cuûa saét trong söï
hình thaønh goác hydroxyl ñöôïc caûm öùng bôûi caùc sôïi amian. Chính caùc ROS
naøy laøm ñoäc teá baøo, gaây bieán dò gen.
e) Formaldehyd
- Tính chaát: laø moät chaát deã chaùy, khoâng maøu vaø deã daøng bay hôi ôû
nhieät ñoä moâi tröôøng xung quanh.
- Nguoàn
y Coù maët trong moâi tröôøng töï nhieân do khoùi xe oâ toâ, caùc haàm loø
ñoát cuûi, huùt thuoác laù…

501
 y Trong saûn xuaát: sinh ra töø saûn xuaát keo daùn formaldehyde phenol,
formaldehyde melamine, acetalformaldehyde, ureaformaldehyde …
y Formaldehyde cuõng ñöôïc öùng duïng trong y hoïc nhö laø chaát
dieät vi khuaån baûo quaûn.
- IARC ñaõ xaùc ñònh formaldehyde laø moät carcinogen ñoäng vaät laøm
taêng tæ leä ung thö xoang muõi. Theo EPA (Hoäi baûo veä moâi tröôøng Myõ),
formaldehyde laø chaát coù khaû naêng gaây ung thö. Treân ngöôøi coù theå gaây
ung thö naõo, maùu, ñaïi traøng. Nhöõng nghieân cöùu dòch teã hoïc, cho thaáy
trong caùc coâng nhaân tieáp xuùc vôùi formaldehyde cuõng coù bieåu hieän caùc
ung thö ñöôøng hoâ haáp ñaëc bieät laø muõi, hoïng, phoåi.
- Cô cheá: formaldehyde laø moät chaát ñoäc gen, gaây bieán dò gen, maát
gen, trao ñoåi theå nhieãm saéc vaø bieán daïng teá baøo. Formaldehyde coù theå
gaây ra chaát keát hôïp DNA môùi nhö laø hydroxymethyl DNA vaø lieân keát
cheùo vôùi caùc ñaïi phaân töû sinh hoïc khaùc. Döôùi taùc duïng cuûa noù, caùc
protein caáu truùc – luùc bình thöôøng khoâng lieân keát vôùi DNA nhöng baây giôø
lieân keát cheùo ñoàng hoùa trò vôùi DNA taïo thaønh lieân keát cheùo protein –
DNA (DNA protein crosslink - DPC). Vì caùc DPC naøy khoâng thuaän
nghòch neân chuùng caûn trôû söï nhaân leân DNA daãn ñeán maát nguyeân lieäu di
truyeàn – maø ñieàu naøy öùc cheá hoaït ñoäng cuûa gen aùp cheá ung thö P53.
f) Crom
- Nguoàn: coâng ngheä maï, saûn xuaát xi maêng …
- Tính chaát: crom coù theå toàn taïi ôû hoùa trò +3 vaø +6; boät, buïi crom chaùy
ñöôïc vaø khi chaùy sinh khí ñoäc; coù theå noå trong khoâng khí.
- Cô cheá: thöïc phaåm laø nguoàn chính ñöa crom vaøo cô theå ngöôøi.
y Crom (III) haáp thuï qua daï daøy vaø ruoät nhieàu hôn.
y Crom (VI) coøn coù theå thaám qua maøng teá baøo do ñoù deã gaây
vieâm loeùt da, vieâm gan, vieâm thaän, thuûng vaùch ngaên giöõa hai
laù mía, ung thö phoåi, ung thö hoïng …
- IARC ñaõ xeáp crom (VI) vaøo nhoùm 1, crom (III) vaøo nhoùm 3.
g) Arsenic
- Nguoàn: Trong töï nhieân, arsenic coù trong nhieàu loaïi khoaùng chaát. Trong
nöôùc, arsenic toàn taïi ôû daïng asenic hoaëc arsenate (AsO3)3 hoaëc (AsO4)3 -.

502
 - Caùc hôïp chaát arsenic methyl coù trong moâi tröôøng do chuyeån hoùa
sinh hoïc. Trong coâng nghieäp, arsenic coù trong ngaønh luyeän kim, xöû lyù
quaëng, saûn xuaát thuoác BVTV, thuoäc da. Arsenic thöôøng coù maët trong
thuoác tröø saâu, dieät naám, dieät coû daïi …
- Cô cheá: arsenic gaây ung thö bieåu moâ da, pheá quaûn, phoåi, caùc
xoang … do arsenic vaø caùc hôïp chaát cuûa arsenic coù taùc duïng leân nhoùm
sulfhydryl (- SH) phaù vôõ quaù trình phosphorin hoùa.
- IARC xeáp arsenic voâ cô vaøo nhoùm 1 – laø chaát gaây ung thö cho
ngöôøi. Giaù trò giôùi haïn taïm thôøi cuûa arsenic trong nöôùc ôû moät soá quoác gia
laø 0,01 mg/m3.
Theo keát quaû nghieân cöùu, arsenic laø moät taùc nhaân gaây ra ung thö
phoåi, ung thö da.
Arsenic theå hieän tính ñoäc baèng caùch taán coâng leân caùc nhoùm –SH
cuûa caùc enzyme, laøm caûn trôû hoaït ñoäng cuûa enzyme.

SH O S
[Enzyme] As – O- [ Enzyme] As – O-- + 2OH-
+
SH O S

Caùc enzyme saûn sinh naêng löôïng cuûa teá baøo trong chu trình cuûa
acid nitric bò aûnh höôûng raát lôùn. Vì caùc enzyme bò öùc cheá do vieäc taïo
phöùc vôùi As, daãn ñeán thuoäc tính saûn sinh ra caùc phaàn töû cuûa ATP bò ngaên
caûn. As ôû noàng ñoä cao laøm ñoâng tuï caùc protein laø do söï taán coâng lieân keát
cuûa nhoùm sunfur baûo toaøn caùc caáu truùc baäc 2, 3. Nhö vaäy, Asen coù ba taùc
ñoäng hoùa sinh laø: laøm ñoâng tuï protein, taïo phöùc vôùi coenzym vaø phaù huûy
quaù trình phosphor hoaù. Cuõng chính nhöõng quaù trình treân daãn ñeán roái
loaïn teá baøo, gaây ra ung thö, ñaëc bieät laø ung thö phoåi vaø da.
h) Nitric oxide (NO)
NO gaây ra nhieàu cô cheá beänh lyù trong ñoù coù ung thö.
Cô cheá
- Döôùi ñieàu kieän hieáu khí, NO coù theå phaûn öùng vôùi oxygen ñeå hình
thaønh nhöõng chaát trung gian nitrogen oxide (RNOS) coù khaû naêng oxy hoùa
vaø nitro hoùa caùc phaân töû sinh hoïc.

503
 NO + O2 Æ NOx (NO2, N2O3…)
- RNOS, NO coù theå öùc cheá moät soá protein söûa chöõa DNA.
- Chaát trung gian N2O3 coù theå nitro hoùa goác lysine cuûa enzyme
ligase öùc cheá hoaït ñoäng choáng laïi taùc nhaân nhieãm khuaån vaø virus cuûa
enzyme naøy.
Vì nhöõng lyù do ñoù, NO laøm taêng khaû naêng gaây ung thö.
i) Dioxin (2,3,7,8 – tetrachlorodibenzo – p – dioxin - TCDD)
- Tính chaát: TCDD laø moät chaát raén khaù beàn, ít tan trong nöôùc, ít bò
phaân huûy khi coù taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng nhö nhieät ñoä, ñoä aåm, keå caû hoùa
chaát. Ít bò phaân huûy bôûi tia cöïc tím; beàn vöõng sinh hoïc. Do ñoù, TCDD toàn
taïi raát laâu daøi trong moâi tröôøng.
- Nguoàn: dioxin coù caû trong töï nhieân laãn trong coâng nghieäp, nhö
ñöôïc hình thaønh töø vieäc ñoát (ôû nhieät ñoä thaáp) raùc thaûi y teá vaø raùc sinh
hoaït, coâng nghieäp giaáy. Dioxin coøn coù trong thaønh phaàn cuûa thuoác tröø
saâu, thuoác dieät coû, chaát ñoäc maøu da cam (orange agent), ñaõ ñöôïc Myõ söû
duïng trong chieán tranh Vieät Nam.
- Theo baøi baùo “EPA to classify dioxin as a carcinogen” treân taïp
chí Oncolink Cancer News cuûa Trung taâm ung thö Ñaïi hoïc Pennsylvania
Myõ soá ngaøy 18/5/2001, Cô quan Baûo veä Moâi tröôøng Myõ (EPA) ñaõ xeáp
dioxin vaøo danh saùch carcinogen cuûa ngöôøi sau moät thôøi gian chæ coi noù
laø chaát coù khaû naêng gaây ung thö bao goàm ung thö maùu daïng u lympho aùc
tính, ung thö phoåi. Hôn 100 hôïp chaát gioáng dioxin khaùc ñöôïc lieät vaøo loaïi
taùc nhaân coù khaû naêng gaây ung thö ôû ngöôøi.
- Cô cheá: dioxin ñöôïc thaûi ra seõ xaâm nhaäp vaøo chuoãi thöùc aên, vaø
sau ñoù tích luõy trong môõ cuûa caù vaø caùc ñoäng vaät coù vuù bao goàm caû con
ngöôøi. Dioxin taùc ñoäng xaáu vaøo cô cheá DNA di truyeàn gen, gaây quaùi thai
vaø ung thö. Cuõng theo baøi baùo treân, nhöõng ngöôøi aên moät löôïng lôùn thöùc
aên nhieàu chaát beùo, nhö thòt vaø caùc saûn phaåm bô söõa thì seõ nhieãm dioxin
vôùi haøm löôïng töông ñoái cao vaø tæ leä phaùt trieån ung thö laø 1 trong 100
ngöôøi. Theo cuoäc ñieàu tra ruûi ro cuûa EPA, thì trong 1400 tröôøng hôïp cheát
vì ung thö ôû Myõ coù khoaûng 100 tröôøng hôïp coù theå qui cho dioxin.
k) Benzene
- Nguoàn: saûn xuaát hoùa chaát, hoùa döôïc, xaêng daàu, duøng laøm dung
moâi, saûn xuaát sôn

504
 - Tính chaát: benzene laø chaát loûng deã chaùy, khi gaëp löûa sinh khí ñoäc.
- Benzene laøm taêng nguy cô ung thö baïch huyeát.
l) Söï chlor hoùa nöôùc uoáng
- Töø tröôùc ñeán nay taïi nhieàu nöôùc treân theá giôùi, ngöôøi ta vaãn duøng
clo ñeå khöû truøng nöôùc sinh hoaït.
- Do trong nöôùc coù toàn taïi moïât soá chaát höõu cô neân söï khöû truøng
baèng chlor taïo ñieàu kieän cho chlo taùc duïng vôùi caùc chaát naøy taïo ra caùc
chaát nguy hieåm gaây ung thö trong ñoù coù chloroacetonitrite tích tuï ôû ñöôøng
tieâu hoùa vaø giaùp traïng gaây ung thö.
- Vì vaäy, ngöôøi ta ñang coù yù ñònh duøng ozone thay chlor ñeå saùt
khuaån nöôùc.
m) Ñoà duøng hoùa chaát söû duïng trong nhaø
m.1) Polyvinyl chloride (PVC)
Moät chaát lieäu phoå bieán nhaát trong caùc gia ñình – nhöng laø moät hoùa
chaát naèm trong nhoùm 11 000 hoùa chaát chlorine höõu cô toång hôïp ñang laøm
caùc nhaø chuyeân moân lo ngaïi, bôûi vì söï saûn xuaát ra saûn phaåm nhöïa naøy
thöôøng keøm theo chaát dioxin vaø taïo chaát PCB laø nhöõng chaát gaây ung thö
vaø ñoät bieán di truyeàn. Ñoàng thôøi, PVC hay vinyl chloride ñeàu laø caùc taùc
nhaân gaây ung thö phoåi vaø gan.
m.2) Sôïi thuûy tinh
Ñöôïc duøng ñeå cheá taïo 30 000 saûn phaåm khaùc nhau, ñang ñöôïc duøng
trong khoaûng 90% gia ñình ngöôøi Myõ. Sôïi thuûy tinh coù nguy cô gaây ra
ung thö tieàm taøng cho chuoät trong phoøng thí nghieäm.
m.3) Cao su
- Caùc loáp xe baèng cao su, khi coï xaùt chaïy treân ñöôøng nhöïa hoaëc xi
maêng laøm vôõ caùc maûnh li ti trôû thaønh buïi cao su. Khoaûng 60% caùc maûnh
buïi naøy coù ñöôøng kính nhoû hôn 10 micron ñuû ñeå baùm vaøo phoåi coù theå laø
nhöõng taùc nhaân ñeå taïo khoái u phoåi.
- Nuùm vuù cao su cho treû em: bò nhieãm nitrosamine, ñöôïc sinh ra
trong quaù trình löu hoùa cao su laø moät chaát gaây ung thö maïnh cho ngöôøi.
Nitrosamine gaây bieán dò caùc base cuûa DNA trong gen laøm roái loaïn thoâng
tin di truyeàn, deã daãn ñeán ung thö. Ngoaøi ra cao su coøn ñöôïc söû duïng trong
caùc gioaêng cuûa noài naáu aên, bình ñöïng keïo…

505
 n- Trong phoøng laøm vieäc
Caùc maùy moùc vi tính, in aán, sôn, möïc … coù theå coù nhöõng dung moâi
benzene, chaát plastic, cao su vôùi noàng ñoä cao ñeàu laø nhöõng chaát gaây ung
thö. Nhöõng taám caùch nhieät, keo daùn, khoùi thuoác, giaáy goùi thöùc aên,… coù
chöùa formaldehyde cuõng laø moät carcinogen nguy hieåm deã bay hôi ra
khoâng khí xung quanh.
o) Thuoác tröø saâu
Hieän nay ôû Myõ haøng naêm coù khoaûng 45.000 ngöôøi bò nhieãm ñoäc
thuoác tröø saâu vaø coù 6.000 tröôøng hôïp ung thö do thuoác tröø saâu sinh ra.
o.1) Moät soá thuoác tröø saâu thuoäc nhoùm halogen höõu cô coù khaû naêng
gaây ung thö (ñaõ bò caám hoaëc haïn cheá söû duïng)
- DDT: theo IARC thì noù thuoäc nhoùm 2B vì noù gaây ung thö gan
treân chuoät baïch vaø chuoät coáng traéng. ÔÛ ngöôøi, DDT ñöôïc haáp thuï qua
ñöôøng tieâu hoùa vaø hoâ haáp vaø ñöôïc tích tuï ôû caùc moâ môõ vaø söõa. DDT
khoâng gaây ñoäc gen nhöng noù laø chaát hoaït hoùa (promotor) môû ñaàu cho quaù
trình ung thö gan: kích thích sinh ung thö theo kieåu taêng sinh saûn phaân
chia voâ haïn ñoä. Do ñoù DDT coù theå laø taùc nhaân gaây ung thö gan vaø ung
thö vuù ôû ngöôøi.
- Chlorobenzilate, dicofal, bromoprolylat, chloroprolylat, fenarimal
vaø nuarimal, taát caû ñeàu coù caáu truùc lieân quan ñeán DDT. Taát caû nhöõng
chaát naøy ñeàu khoâng coù taùc duïng hoaït ñoäng bieán dò. Caùc chaát naøy ñeàu chæ
ra söï caûm öùng ung thö gan ôû chuoät sau khi xöû lyù laâu daøi. Tröø fenarimal
vaø nuarimal, caùc chaát coøn laïi ñeàu ñoùng vai troø chaát hoaït hoùa ung thö
tieàm naêng.
o.2) Cô cheá sinh ung thö cuûa caùc thuoác tröø saâu thuoäc halogen höõu cô
Caùc thuoác tröø saâu thuoäc nhoùm halogen höõu cô nhö DDT vaø caùc daãn
xuaát coù caáu truùc töông töï laø nhöõng carcinogen khoâng ñoäc cho gen maø
kích thích sinh ung thö theo kieåu taêng sinh saûn phaân chia voâ haïn ñoä vaø
cuoái cuøng sai laïc nhieàu daãn ñeán sinh ung thö.
p) Asbestos
Asbestos laø moät hôïp chaát taïo bôûi silicon, oxi, hidrogen vaø moät soá
ion kim loaïi khaùc.
Nhöõng sôïi asbestos caùch ñieän raát toát, deã uoán vaø khoù chaùy.

506
 Coù ba loaïi asbestos thoâng duïng nhaát laø chrysolite, amosite vaø
crodotite. Sôïi asbestos raát maûnh, nhoû hôn moät nöûa ñöôøng kính cuûa moät
sôïi toùc taùch ñoâi.
Asbestos thöôøng ñöôïc söû duïng trong coâng nghieäp saûn xuaát ximaêng,
oáng daãn...
Khi sôïi asbestos keát hôïp ñöôïc vôùi moät soá vaät chaát thích hôïp seõ taïo
ra saûn phaåm laø ACM.
Ñieàu haïn cheá cuûa vieäc söû duïng ACM laø haøm löôïng buïi taïo ra trong
saûn xuaát seõ giaûi phoùng asbestos vaøo khoâng khí. Do asbestos thaønh phaàn
raát beàn, nhoû neân noù deã vaän chuyeån trong khoâng khí vaø cuõng deã ñöôïc hít
vaøo. Khi hít vaøo, asbestos coù theå gaây ra nhieàu vaán ñeà nghieâm troïng veà
söùc khoeû. Ñieàu naøy ñaõ ñöôïc xaùc nhaän töø vieäc nghieân cöùu nhöõng coâng
nhaân laøm vieäc tieáp xuùc vôùi asbestos. Asbestos taäp trung ôû caùc coâng nhaân
naøy cao hôn bình thöôøng.
Theo Toå chöùc baûo veä moâi tröôøng (EPA) thì khoâng coù möùc ñoä an
toaøn cho tieáp xuùc asbestos.
Trieäu chöùng thöôøng gaëp cuûa söï nhieãm asbestos: thôû gaáp, lo, ñau
ngöïc, khi thôû coù tieáng keâu raêng raéc ôû phoåi, giaûm caân.
Tuy nhieân, nhöõng trieäu chöùng naøy chæ bieåu hieän sau 15 naêm tieáp xuùc.
Asbestos laø moät trong nhöõng taùc nhaân gaây ra ung thö phoåi, ung thö
maøng buïng, ung thö ñöôøng ruoät... trong ñoù, ung thö phoåi laø loaïi thöôøng
gaëp nhaát, xaûy ra ñoái vôùi nhöõng ngöôøi tieáp xuùc laâu daøi vôùi asbestos.
Ung thö phoåi phaùt trieån ôû caùc moâ bao quanh. Xaâm phaïm vaø laøm taéc
ngheõn ñöôøng hoâ haáp.
Thôøi gian töø khi nhieãm asbestos ñeán khi phaùt sinh ung thö thöôøng töø
20 ñeán 30 naêm hoaëc laâu hôn nöõa.
Ñieàu caàn ñöôïc löu yù laø, neáu coù moät taùc ñoäng phöùc taïp giöõa huùt
thuoác vaø nhieãm asbestos thì khaû naêng maéc ung thö caøng cao.

11.6. ÑOÄC TOÁ SINH HOÏC

11.6.1. Virus sinh ung thö (Oncogenic virus)
a) Cô cheá sinh ung thö
Virus gaây ung thö mang ñeán nhöõng yeáu toá di truyeàn, ñöôïc goïi laø
oncogene – phuø hôïp vôùi teá baøo. Oncogene chính laø gen daãn ñeán sinh môùi

507
ung thö (neoplasma). Saûn phaåm oncogene lieân keát vôùi saûn phaåm cuûa gen
aùp cheá ung thö – do ñoù öùc cheá gen aùp cheá ung thö (anti – oncogen), laøm
maát ñieàu hoøa aâm tính cuûa sinh saûn teá baøo daãn ñeán phaùt trieån ung thö.
Oncogenic virus khoâng laøm nhaân baûn virus maø chæ gaây bieán hình aùc tính.
b) Phaân loaïi
Virus sinh ung thö ñöôïc chia laøm hai loaïi: virus DNA vaø virus RNA.
b.1) Virus RNA: thöôøng laø loaïi retrovirus: human T cell lym
photropic Virus (HTLV – 1), human immunodeficience virus (HIV – 1
vaø HIV – 2) …
b.2) Virus DNA
- Virus Epstein – Barr (EBV)
- Virus vieâm gan B (Hepatide B virus - HBV)
- Virus papiloma ngöôøi
c) Taùc haïi sinh ung thö cuûa moät soá virus
Baûng 11.4. Moät soá loaïi virus gaây ung thö cho ngöôøi
LOAÏI VIRUS LOAÏI UNG THÖ
Loaïi virus DNA
Virus vieâm gan B Ung thö gan
Virus papiloma ngöôøi Ung thö cô
Ung thö da teá baøo söøng
Virus Epstein – Barr Ung thö voøm hoïng
U lympho aùc tính
Loaïi retrovirus (RNA)
Human T cell lymphotropic Ung thö maùu traéng doøng T
virus (HTLV – 1) tröôûng thaønh
Human immunodeficience Sarcom Kaposi
virus U lympho aùc tính
(HIV –1 vaø HIV –2)

508
 11.6.2. Kyù sinh truøng vaø vi truøng coù lieân quan ñeán ung thö
a) Kyù sinh truøng
Chæ coù moät loaïi kyù sinh truøng ñöôïc coi laø nguyeân nhaân gaây ung thö,
ñoù laø saùn schistosoma. Loaïi saùn naøy thöôøng coù maët vôùi ung thö baøng
quang vaø moät soá ít ung thö nieäu quaûn ôû nhöõng ngöôøi AÛ Raäp vuøng Trung
Ñoâng. Cô cheá sinh ung thö cuûa loaïi saùn naøy chöa ñöôïc giaûi thích roõ.
b) Vi truøng
Loaïi vi khuaån ñang ñöôïc ñeà caäp ñeán vai troø gaây vieâm daï daøy maõn
tính vaø ung thö daï daøy laø vi khuaån helicobacter pylori.
11.6.3. Estrogen (kích toá nöõ)
Neáu coù quaù nhieàu caùc chaát kích thích toá naøy trong cô theå thì nguy cô
bò ung thö vuù ôû phuï nöõ taêng cao.
Ngoaøi ra, estrogens coøn taùc ñoäng ñeán caùc boä phaän nhö: maøng daï
con, aâm ñaïo gaây neân caùc khoái u aùc tính ôû nhöõng nôi naøy.

11.7. ÑOÄC CHAÁT PHOÙNG XAÏ

11.7.1. Tia phoùng xaï gaây ung thö (böùc xaï ion hoùa)
a) Cô cheá gaây ung thö cuûa tia phoùng xaï
Coù ba loaïi tia phoùng xaï aûnh höôûng leân con ngöôøi: alpha, beta,
gamma, ngoaøi ra coøn coù tia X. Caùc tia phoùng xaï gaây ung thö theo cô cheá
taïo goác töï do - caùc goác töï do naøy oxy hoùa caùc thaønh phaàn teá baøo (ion hoùa
vaät chaát) taïo thaønh moät chuoãi lieân tieáp caùc phaûn öùng ñeå ñi ñeán phaù huûy
teá baøo vaø taïo caùc chaát ñoäc vôùi gen.
b) Phoùng xaï nhaân taïo
- Nguoàn: moû uranium, chaát thaûi beänh vieän, noå bom nguyeân töû, roø
ræ hay noå loø phaûn öùng haït nhaân taïi caùc cô sôû nghieân cöùu hoaëc caùc nhaø
maùy ñieän nguyeân töû
- Tia phoùng xaï chuû yeáu gaây ra ung thö tuyeán giaùp, ung thö phoåi,
ung thö baïch caàu …
- Theo taøi lieäu “Baøi giaûng veà ung thö hoïc” cuûa Nguyeãn Baù Ñöùc:
y Töø theá kæ 16, ngöôøi ta thaáy nhieàu coâng nhaân moû ôû Joachimstal
(Tieäp Khaéc) vaø ôû Schneeberg (Ñöùc) maéc moät loaïi beänh phoåi vaø cheát. Veà

509
sau, ngöôøi ta thaáy ñoù chính laø ung thö phoåi do chaát phoùng xaï trong quaêïng
ñen coù chöùa uranium. Ñieàu naøy coøn ñöôïc ghi nhaän qua tæ leä maéc ung thö
phoåi khaù cao ôû caùc coâng nhaân khai moû giöõa theá kæ 20.
y Ung thö baïch caàu caáp coù tæ leä khaù cao ôû nhöõng ngöôøi soáng soùt
sau vuï thaû bom nguyeân töû cuûa Myõ ôû hai thaønh phoá Nagasaki vaø Hirosima
(Nhaät Baûn) naêm 1945. Cho ñeán baây giôø, ôû caùc theá heä con chaùu, con soá
ung thö vaãn taêng leân haøng vaïn, ñaëc bieät: ung thö baïch caàu, ung thö vuù,
ung thö haïch nöôùc boït, ung thö thöïc quaûn …
y Sau vuï noå ôû nhaø maùy ñieän nguyeân töû Chernobyl naêm 1986,
ngöôøi ta ñaõ ghi nhaän coù khoaûng 200 thieáu nieân bò ung thö tuyeán giaùp; sau
10 naêm tæ leä naøy ñaõ taêng leân gaáp 5 laàn.
c) Phoùng xaï töï nhieân
- Nguoàn: coù nguoàn goác töø vuõ truï vaø caùc ñoàng vò phoùng xaï trong
khoâng khí, ñaát, nöôùc.
- Böùc xaï vuõ truï chuû yeáu laø caùc tia alpha, caùc haït proton ñöôïc taïo
ra töø vaønh ñai phoùng xaï quanh traùi ñaát, maët trôøi vaø thieân haø. Do ñoù, caøng
leân cao, böùc xaï ñoù caøng maïnh neân khaû naêng bò aûnh höôûng bôûi phoùng xaï
töï nhieân laø raát thaáp.
d) Tia cöïc tím gaây ung thö (böùc xaï cöïc tím)
- Böùc xaï cöïc tím chia laøm ba daûi: UVA, UVB, UVC:
y UVA (320 – 400 nm): gaây taùc haïi treân DNA, deã bieán dò teá baøo.
y UVB (290 – 320 nm): kích thích caùc teá baøo taïo ra saéc toá
melanine laøm raùm naéng, ñoû da. Noù taùc ñoäng tröïc tieáp leân
DNA laøm teá baøo laõo hoùa sôùm vaø teá baøo bò bieán ñoåi
y UVC (200 – 290nm): laø tia nguy hieåm nhaát nhöng ñaõ ñöôïc
taàng ozone loïc ñi.
- Noùi chung, tia cöïc tím taùc ñoäng tröïc tieáp treân DNA teá baøo bieåu bì
da, cuï theå laø taïo caàu noái cheùo vôùi phaân töû pyrimidine gaây öùc cheá toång
hôïp DNA. Do ñoù caùc base ñoåi bieán dò, daãn ñeán gen bieán dò deã sinh ung
thö da.
- Phaàn lôùn caùc tia cöïc tím ñöôïc chaën laïi bôûi taàng ozone, ngaên
khoâng cho ñi vaøo taàng khí quyeån. Nhöng hieän nay, taàng ozone ñang daàn

510
bò phaù huûy bôûi caùc hoùa chaát thaûi ra töø hoaït ñoäng coâng nghieäp neân nguy cô
ung thö da ngaøy caøng taêng cao.

11.8. CAÙC BEÄNH NGHEÀ NGHIEÄP COÙ THEÅ GAÂY UNG THÖ
Tæ leä cheát do ung thö taêng do nhieàu nguyeân nhaân nhöng trong ñoù coù
tình traïng coâng nghieäp hoùa daãn ñeán ung thö do caùc beänh ngheà nghieäp
ngaøy caøng taêng. Theo caùc nhaø nghieân cöùu veà ung thö thì taùc nhaân gaây
ung thö ngheà nghieäp (UTNN) chuû yeáu laø caùc hoùa chaát ñoäc, moät soá ít laø
virus vaø böùc xaï ion hoùa.
Theo taøi lieäu “Phoøng beänh ung thö” cuûa TS Ñaùi Duy Ban: töø naêm
1978 – Vieän quoác gia veà an toaøn ngheà nghieäp vaø söùc khoûe cuûa Myõ coù
coâng boá raèng 30% beänh nhaân ung thö coù lieân quan ñeán moâi tröôøng laøm
vieäc, trong ñoù coù 4 – 8% tröôøng hôïp ung thö laø do moâi tröôøng coâng
nghieäp. ÔÛ Phaùp, moãi naêm coù theâm môùi töø 7000 – 14000 tröôøng hôïp maéc
ung thö do ngheà nghieäp.
Qua baùo caùo thaùng 6–2000 veà khaûo saùt sô boä veà UTNN ôû Vieät
Nam thì trong toång soá 1728 tröôøng hôïp ung thö ñöôïc cöùu chöõa coù 108 laø
ñoái töôïng lao ñoäng, chieám 6,3 %, trong ñoù ung thö phoåi coù 101 tröôøng
hôïp, chieám tæ leä 9,3 %. Keá tieáp laø ung thö baøng quang, ñoù laø moät beänh
thöôøng gaëp ôû coâng nhaân tieáp xuùc vôùi caùc chaát sinh ung thö trong coâng
ngheä saûn xuaát aniline nhö benzidine, 2 – naphthylamine vaø 4 –
aminodiphenyl. Caùc “ñoäc chaát ung thö” naøy thöôøng gaëp ôû coâng nhaân
ngaønh cao su, saûn xuaát daây ñieän coù voû boïc cao su, coâng nhaân khí ñoát.
Veà ung thö maùu, beänh thöôøng maéc do hít phaûi hôi benzene. ÔÛ Vieät
Nam, moät nghieân cöùu sô boä vaøo naêm 2000 cuûa Vieän Y hoïc lao ñoäng vaø
Veä sinh moâi tröôøng cho thaáy trong naêm tröôøng hôïp ung thö maùu vaø
haïch, coù hai tröôøng hôïp laø beänh Hodgkin vaø ba tröôøng hôïp laø beänh
Lympho aùc tính (ung thö haïch) ôû coâng nhaân xaây döïng, nhöõng ngöôøi
tieáp xuùc vôùi sôn töôøng coù dung moâi hoøa tan laø benzene. Ngoaøi ra, ung
thö thanh quaûn coøn coù theå coù ôû coâng nhaân tieáp xuùc vôùi hôi acid voâ cô
maïnh vaø ung thö caùc xoang vaãn coøn gaëp ôû coâng nhaân tieáp xuùc vôùi
formaldehyde. Naêm 1997, trong moät nghieân cöùu khaûo saùt sô boä treân
1587 beänh nhaân ung thö da taïi beänh vieän ung thö, coù 76,7% ung thö da
gaëp ôû lao ñoäng noâng nghieäp (Taïp chí KHLÑ – 2000).

511
 11.8.1. Nhöõng ngheà nghieäp coù nguy cô gaây ung thö
Toå chöùc lao ñoäng quoác teá ñaõ coâng boá nhöõng ngheà nghieäp coù nguy
cô gaây ung thö trong cuoán töï ñieån baùch khoa veà söùc khoûe nhö sau:
a) Noâng nghieäp, haûi saûn, troàng nho vaø khai thaùc, söû duïng thuoác tröø
saâu coù arsenic (thaïch tín) hoaëc khai thaùc arsenic
- Ung thö: phoåi, da, trung bieåu moâ cuûa maøng phoåi, maøng buïng.
- Taùc nhaân: arsenic, amian.
b) Saûn xuaát amian, khai thaùc uranium, saûn xuaát nguyeân lieäu boïc
(oáng, toân, deät, maët naï, xi maêng)
- Ung thö: phoåi, da, trung bieåu moâ cuûa maøng phoåi, maøng buïng.
- Taùc nhaân: radon, amian, böùc xaï ion hoùa.
c) Khai thaùc daàu khí, coâng nhaân eùp saùp
- Ung thö bìu
- Taùc nhaân: hydrocarbon ña voøng (PAH).
d) Luyeän kim: coâng nhaân ñuùc ñoàng, saûn xuaát cromat, ferocrom, maï
crom, saûn xuaát theùp, tinh cheá nickel
- Ung thö: phoåi, xoang muõi.
- Taùc nhaân: arsenic, crom, nickel, arsenic benzo (a) pyren
e) Coâng nghieäp haøng haûi: xe coä vaø vaän chuyeån
Ung thö : phoåi, trung bieåu moâ maøng phoåi vaø maøng buïng.
f) Coâng nghieäp hoùa chaát: saûn xuaát söû duïng bis – chloromethyl ether
(BCME), saûn xuaát vinyl chloride, alcol iso propilic, saéc toá crom, phaåm
nhuoäm, auramin
- Ung thö: phoåi, gan, xoang caïnh muõi, baøng quang.
- Taùc nhaân: BCME, monom cuûa vinyl chloride, crom. benzidine, 2
– naphthylamine, 4 – aminodipheryl, auramin vaø caùc amine
thôm khaùc.
g) Coâng nghieäp thuoác tröø saâu, dieâït coû: coâng nhaân saûn xuaát vaø ñoùng
goùi thuoác tröø saâu coù arsenic
- Ung thö :phoåi

512
 - Taùc nhaân: arsenic
h) Coâng nghieäp khí: coâng nhaân saûn xuaát than coác vaø khí
- Ung thö: phoåi, baøng quang, bìu
- Taùc nhaân: benzo (a) pyrene, beta naphthylamine, caùc saûn phaåm
carbon hoùa cuûa than.
i) Coâng nghieäp cao su: coâng nhaân giöõ kho, saûn xuaát cao su,
löu hoùa, saûn xuaát saêm loáp, daây caùp, muû cao su …
- Ung thö: baøng quang, heä baïch huyeát taïo huyeát
- Taùc nhaân: alpha vaø beta naphthylamine, benzene, amin thôm.
j) Xaây döïng: coâng nhaân boïc, lôïp söû duïng amian
- Ung thö: phoåi, trung bieåu moâ cuûa maøng phoåi, maøng buïng
- Taùc nhaân: amian.
k) Coâng ngheä da: saûn xuaát da vaø söûa chöõa giaøy deùp
- Ung thö: xöông, baïch caàu
- Taùc nhaân: buïi da, benzene.
l) Coâng ngheä goã vaø giaáy
- Ung thö: xöông
- Taùc nhaân: buïi goã.
m) Caùc coâng nghieäp khaùc: coâng nhaân raûi ñöôøng nhöïa, lôïp nhaø...
- Ung thö: phoåi
- Taùc nhaân: benzo (a) pyrene, buïi.
11.8.2. Caùc nguyeân taéc cô baûn ñeå phoøng traùnh ung thö moâi
tröôøng ngheà nghieäp
a) Giaûi phaùp an toaøn kyõ thuaät
- Vieäc aùp duïng coâng ngheä saïch trong qui trình saûn xuaát coù söû duïng caùc
yeáu toá hoùa lyù sinh hoïc coù nguy cô ung thö caàn thöïc hieän caùch ly nghieâm ngaët.
- Ñoái vôùi qui trình coâng ngheä coøn khieám khuyeát thì baét buoäc ngöôøi
söû duïng lao ñoäng vaø ngöôøi lao ñoäng (NLÑ) phaûi tuaân thuû caùc qui ñònh an
toaøn vaø aùp duïng kyõ thuaät can thieäp nhaèm giaûm thieåu nguy cô.

513
 Ví duï: Vò trí laøm vieäc cuûa NLÑ vaø khoaûng caùch an toaøn trong coâng
ngheä phaûi ñöôïc kieåm ñònh cho töøng loaïi maùy, loaïi saûn phaåm nhaèm giaûm
thieåu taùc ñoäng.
ÔÛ caùc beänh vieän, caùc khoa truyeàn nhieãm, khoa xeùt nghieäm, khoa
ngoaïi … thì nguyeân taéc voâ khuaån phaûi ñöôïc aùp duïng nghieâm ngaët theo
ñuùng qui trình ñeå phoøng laây nhieãm beänh.
ÔÛ caùc cô sôû saûn xuaát hay phoøng thí nghieäm, khoaûng caùch an toaøn
cho NLÑ khi tieáp xuùc vôùi böùc xaï ion hoùa taïi caùc phoøng ñieän quang hay
khu vöïc coù chöùa caùc hoùa chaát ñoàng vò phoùng xaï cuõng phaûi tuaân thuû
nghieâm ngaët.
Caùc hoùa chaát gaây ung thö theo ñöôøng hoâ haáp nhö benzene, toluene,
naphthylamine … phaûi ñeå ñuùng nôi qui ñònh, coù heä thoáng huùt vaø xöû lyù ñoäc
chaát cuïc boä
b) Giaûi phaùp y teá: phaûi coù moät cheá ñoä kieåm tra ñaùnh giaù söï an toaøn
moâi tröôøng lao ñoäng vaø khaùm ñònh kì nhaèm phaùt hieän sôùm nhöõng nguy cô
coù theå gaây ung thö ngheà nghieäp ôû NLÑ.
c) AÙp duïng bieän phaùp caù nhaân: ñeå ñaûm baûo an toaøn lao ñoäng laø
nhieäm vuï thöôøng xuyeân maø baát kì moät nhaø quaûn lyù doanh nghieäp hay
NLÑ naøo cuõng phaûi tuyeät ñoái chaáp haønh.

11.9. CAÙC BEÄNH UNG THÖ CHÍNH VAØ MOÄT SOÁ TAÙC NHAÂN LIEÂN QUAN
11.9.1 Ung thö ñaïi traøng, tröïc traøng (cancer of colon, rectum):
laø beänh hay gaëp ôû caùc nöôùc phaùt trieån vaø laø loaïi ung thö chieám tæ leä cao
nhaát (14%), möùc ñoä gaây töû vong ñöùng thöù 2 sau ung thö phoåi. ÔÛ nöôùc ta,
ung thö ñaïi tröïc traøng ñöùng vò trí thöù 5. Nguyeân nhaân coù lieân quan ñeán veä
sinh moâi tröôøng:
- Ngoä ñoäc amian töø thöùc aên nöôùc uoáng (nhaát laø nöôùc möa, traän
möa ñaàu muøa) töø maùi nhaø lôïp toân phibroximaêng.
- AÊn nhieàu thòt vaø môõ ñoäng vaät, ít rau vaø chaát xô
- Roái loaïn vi khuaån ñöôøng ruoät do duøng nöôùc nhieãm Ecoli.
11.9.2. Ung thö pheá quaûn vaø phoåi (cancer of brunchus or of
lung): laø ung thö xuaát phaùt töø nieâm maïc pheá quaûn vaø pheá nang. Ung thö
pheá quaûn - phoåi laø nguyeân nhaân gaây töû vong haøng ñaàu ôû nam giôùi, laø loaïi

514
ung thö ñöùng vò trí thöù 3 trong soá caùc loaïi ung thö (11%) nhöng tæ leä gaây
töû vong laø cao nhaát trong caùc loaïi ung thö. ÔÛ Vieät Nam, ung thö phoåi -
pheá quaûn laø loaïi ung thö xeáp thöù 1 ôû nam giôùi vaø thöù 4 ôû nöõ giôùi.
- Thuoác laù: laø nguyeân nhaân quan troïng nhaát, chieám 90%.
- Caùc taùc nhaân khaùc, chieám 10% bao goàm: amian, phoùng xaï, ether
chloromethyl, hydrocarbon ña voøng, nikel, radon, arsenic, chromium, boà
hoùng, haéc ín, vinyl chloride.
11.9.3. Ung thö daï daøy (cancer of stomach): chieám tæ leä 5%
trong caùc loaïi ung thö, ñöùng vò trí thöù 4. ÔÛ nöôùc ta, ung thö daï daøy ñöùng ôû
vò trí thöù 2 ôû nam giôùi, sau ung thö phoåi, ñöùng ôû vò trí thöù 2 ôû nöõ giôùi, sau
ung thö vuù; do:
- Cheá ñoä aên nhieàu muoái, nhöõng thöùc aên khoâ, thöùc aên hun khoùi,
chöùa nhieàu nitrosamine …
- Vi khuaån helicobacter pylori.
11.9.4. Ung thö gan (cancer of liver): laø ung thö xuaát phaùt töø caùc
teá baøo bieåu moâ cuûa nhu moâ gan bao goàm ung thö bieåu moâ teá baøo gan
(chieám ña soá) vaø ung thö bieåu moâ teá baøo oáng maät trong gan. Ung thö gan
chieám vò trí thöù 8 trong caùc loaïi ung thö. ÔÛ Vieät Nam, ung thö gan ñöùng
haøng thöù 3 ôû nam giôùi vaø thöù 6 ôû nöõ giôùi; do:
- Uoáng nhieàu röôïu
- Ñoäc toá vi naám aflatoxin B1
- Crom, vinyl chloride, anabolic steroids
- Hormone estrogen vaø tamoxifen
- Virus vieâm gan B (HBV).
11.9.5. Ung thö voøm hoïng (cancer of throat): laø ung thö ñöùng
haøng ñaàu trong caùc ung thö khu vöïc ñaàu coå. ÔÛ Vieät Nam, ung thö voøm
hoïng xeáp thöù 4 ôû nam giôùi vaø thöù 5 ôû nöõ giôùi; do:
- Virus Epstein – Barr (EBV)
- AÊn uoáng caùc thöùc aên qua khaâu leân men nhö röôïu, bia, caø, döa
muoái, caù muoái, nöôùc maém, xì daàu coù chöùa chaát nitrosamina.
- Thuoác laù.

515
 11.9.6. Ung thö vuøng khoang mieäng (cancer of mouth): chieám
40% ung thö vuøng ñaàu coå, xuaát phaùt töø lôùp bieåu moâ gai cuûa nieâm maïc
moâi, lôïi, haøm, haøm eách, amiñan, ñaùy löôõi; do:
- Röôïu, thuoác laù, aên traàu
- Virus papilloma.
11.9.7. Ung thö thanh quaûn (cancer of larynx): chieám 20% ung
thö vuøng ñaàu coå vaø 1% so vôùi taát caû caùc loaïi ung thö. Ung thö thanh quaûn
thöôøng xuaát phaùt töø nieâm maïc cuûa daây thanh, naép thanh nhieät, neáp pheãu
– thanh nhieät; do:
- Röôïu vaø thuoác laù
- Amian, chromium.
11.9.8. Ung thö thöïc quaûn (cancer of esophagus): chieám 1%
trong caùc loaïi ung thö, hieám gaëp ôû nöôùc ta. Ung thö thöïc quaûn laø khoái u
aùc tính xuaát phaùt töø oáng thöïc quaûn haàu heát laø teá baøo bieåu moâ daïng thöông
bì, tröø ñoaïn 1/3 döôùi thöïc quaûn hay gaëp ung thö bieåu moâ tuyeán; do:
- Röôïu maïnh, thuoác laù, boät giaët
- Thoùi quen aên uoáng noùng
- Chaát nitrosamine.
11.9.9. Ung thö vuù (cancer of breast): laø loaïi ung thö ñöùng haøng
ñaàu trong caùc ung thö ôû phuï nöõ, chieám vò trí thöù 2 (12%) trong caùc loaïi
ung thö.
- Maát thaêng baèng estrogen – progesteron, duøng quaù nhieàu thuoác
traùnh thai (coù estrogen)
- Cheá ñoä aên nhieàu chaát beùo, thieáu vitamin A, ít chaát xô
- Huùt thuoác, uoáng röôïu, tieáp xuùc vôùi DDT
- Coù theå do virus MTV.
11.9.10. Ung thö coå töû cung (cancer of uterus): laø ung thö
thöôøng gaëp ôû phuï nöõ (sau ung thö vuù) chieám 12% caùc beänh aùc tính ôû phuï
nöõ, coù ñaëc tröng laø phaùt trieån chaäm vaø khu truù taïi choã; ôû nhöõng giai ñoaïn
muoän raát khoù ñieàu trò; do:
- Laäp gia ñình sôùm, sinh ñeû nhieàu …

516
 - Nhieãm virus u nhuù gai loaïi HPV 16 –18.
11.9.11. Ung thö giaùp traïng (cancer of thyroid gland): chieám tæ leä
1% trong caùc loaïi ung thö: lieân quan ñeán caùc tia phoùng xaï.
11.9.12. Ung thö da (cancer of skin), chuû yeáu goàm hai loaïi: ung
thö bieåu moâ teá baøo ñaùy vaø ung thö bieåu moâ teá baøo gai hay teá baøo vaåy gai.
- AÛnh höôûng cuûa böùc xaï cöïc tím do phôi naéng quaù daøi hoaëc caùc böùc
xaï ion.
- Tieáp xuùc laâu vôùi nhöïa ñöôøng, paraffin, nhöïa, than ñaù, daàu nhôøn,
quinacrine hydrochloride, arsenic, thuoác tröø saâu dieät coû, PAH…
11.9.13. Ung thö heä thoáng taïo huyeát
a-) U lympho aùc tính (lymphomas): laø moät trong 10 beänh ung thö phoå
bieán nhaát treân theá giôùi. ÔÛ Vieät Nam, xeáp thöù 5 ôû nam giôùi vaø xeáp thöù 8 ôû
nöõ giôùi. Ñaây laø nhoùm beänh ung thö phaùt sinh töø caùc teá baøo lympho trong
caùc toå chöùc cuûa cô theå. Beänh ñöôïc chia laøm hai nhoùm chính:
- U lympho aùc tính khoâng Hodgkin (non - Hodgkin’s lymphomas): laø
loaïi phoå bieán nhaát: virus Epstein - Barr, HTLV –1, HIV.
- Beänh Hodgkin (Hodgkin‘s lymphomas)
b) Beänh baïch caàu caáp (leukaemia): laø moät beänh aùc tính cuûa toå chöùc
taïo maùu, gaây roái loaïn quaù trình sinh saûn vaø phaùt trieån cuûa doøng baïch caàu,
laán aùt doøng hoàng caàu vaø tieåu caàu. Ñaây laø beänh ung thö phoå bieán ôû treû em
döôùi 15 tuoåi. Do:
- Virus HTLV
- Tia phoùng xaï.
- Hoùa chaát: benzene, styrene, butadiene, cyclophosphamide,
melphalan, busulfan, caùc hoùa chaát cao su toång hôïp khaùc …
11.9.14. Moät soá chaát khaùc thöôøng gaëp trong cuoäc soáng
Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, coù ñeán 89% ca beänh ung thö laø do nhaân toá
moâi tröôøng gaây ra, trong ñoù nhaân toá hoùa hoïc chieám ñeán 90%.
Ví duï, coâng nhaân laøm vieäc trong caùc nhaø maùy nhuoäm thöôøng xuyeân
tieáp xuùc vôùi chaát amine trong thuoác nhuoäm neân deã bò ung thö baøng
quang.

517
 Ngoaøi ra, chaát β-naphthylamine, moät loaïi amine thôm duøng trong
coâng nghieäp phaåm aniline duøng laøm nöôùc hoa cuõng ñöôïc coi laø chaát gaây
ung thö baøng quang.
Caùc chaát thôm toång hôïp, trong ñoù chuû yeáu laø chlorine, benzidine
toång hôïp töø nhöïa than ñaù. Khi thaâm nhaäp vaøo cô theå raát deã gaây ra bieán dò,
roái loaïn teá baøo daãn ñeán ung thö.
Trong caùc moùn chieân, nöôùng, ñuùt loø maø caùc nhaø khoa hoïc Thuïy Ñieån
chöùng minh chöùa chaát acrylamide ñöôïc xaùc ñònh laø chaát gaây ung thö.
Toå chöùc Y teá Theá giôùi ñaõ baøn baïc veà vaán ñeà naøy. Acrylamide coù
khaû naêng phaù hoûng heä thaàn kinh aûnh höôûng ñeán söï sinh saûn. Ngoaøi ra,
acrylamide gaây bieán ñoåi gen daãn ñeán ung thö vuù, töû cung, böôùu tuyeán
thöôïng thaän, nieäu...
Vieäc söû duïng caùc phuï gia thöïc phaåm cuõng laø con ñöôøng daãn ñeán
caên beänh naøy; nguyeân nhaân do chuùng coù moät soá chaát ñoäc.
Khi saûn xuaát daêm boâng, laïp xöôûng, phuï gia thòt öôùp, thòt hun khoùi
ngöôøi ta phaûi troän theâm muoái nitrate ñeå thöïc phaåm coù maøu ñoû töôi troâng
ngon maét vaø haïn cheá vi khuaån phaùt trieån. Nhöng muoái nitrate raát coù haïi cho
cô theå con ngöôøi; noù laø taùc nhaân gaây ung thö daï daøy.
Ngoaøi ra, muoái nitrate coøn ñöôïc söû duïng trong phaân boùn cho caây
troàng, do vaäy haøm löôïng nitrate trong noâng phaåm raát cao.
Söû duïng giaáy daùn töôøng baèng hoùa chaát, thaûm traûi saøn baèng sôïi hoaù
hoïc, caùc duïng cuï ñoà goã, ñoà nhöïa môùi trong phoøng ñeàu toaû ra caùc hoaù
chaát: benzene, toluene... raát nguy hieåm.
Baûng 11.5: Toùm taét moät soá chaát gaây ung thö cho con ngöôøi
Hôïp chaát Möùc ñoä Trieäu chöùng beänh
nguy hieåm
Aflatoxin, caùc chaát Ung thö gan - Suùt caân, keùm aên, meät, moûi
coàn, anabolic, vinyl - Vaøng da, soát, daõn tónh maïch
chloride buïng, maøng buïng
- Ñoâi khi coù haïch thöông haøn.
β - naphtylamine, Ung thö baøng - Daáu hieäu thöôøng gaëp laø ñi
khoùi thuoác laù quang tieåu ra maùu lieân tuïc coù theå laø

518
4- nitrophenyl oà aït khoâng ñau.
4,4-metylenebis - Ñi tieåu kieåu ñaùi daét keøm
Benzidine theo ñau.

α - naphtylamin - Cuïc maùu coù theå laøm taéc

nieäu ñaïo, gaây bí ñaùi
Arsenic, Asbestos, Ung thö phoåi - Ho dai daúng coù hoaëc khoâng
bis(chloromethyl) coù huyeát
ether, nickel, boà hoùng - Khaøn tieáng
vaø haéc ín, crom.
- Khoù thôû
Amian, khoùi thuoác laù,
uranium, vinyl - Söng coå, maët, caùnh tay
chloride - Ñau ngöïc lieân tuïc.
+ Daáu hieäu di caên ngoaøi
ngöïc: 20- 35% beänh nhaân coù
daáu hieäu di caên ngoaøi ngöïc
+ Daáu hieäu toaøn thaân: suït
caân, meät moûi, ñau xöông, di
caên xöông
Benzene, melphalan, Ung thö maùu - Chaûy maùu do tieåu caàu thaáp,
busulfan, styrene (beänh baïch caàu) vôõ vaùch maïch maùu
butadiene, - Thieáu maùu
cyclophosphamide, caùc
chaát cao su toång hôïp - Nhieãm truøng do thieáu baïch
khaùc caàu laønh, soát, naùch to vöøa

Nitrosamine Ung thö daï daøy - Roái loaïn tieâu hoaù

Caùc muoái nitrate, nitric - Khoù chòu ôû vuøng thöôïng vò
Dichloroethylene - AÊn maát ngon, suùt caân;
beänh caøng phaùt trieån thì thaáy:
+ Khoái u ôû vuøng thöôïng vò
+ Noân do toân vò
+ Noân ra maùu

519
Arsenic, daàu saét, hôi
loø than, polycylic
Hydrocarbon
Boà hoùng vaø haéc ín
Polycylic,
hydrocacbon, boà hoùng
vaø haéc ín
Röôïu, caùc chaát coàn,
boät giaët, khoùi thuoác laù
Cadmium
Caùc chaát coàn, asbestos,
chromium, khoùi thuoác
laù, ga muø taïc
Vaät nöôùng baèng loø than Ung thö thaän
Phenacetin
Chì
520
Ung thö da Thöôøng thaáy ôû maët nhaát laø
quanh muõi, mí, maù
Khoái u noåi leân ôû da. Khoái u caøng
to thì bôø caøng xaâm laán ra xung
quanh vaø bò beùt ôû giöõa
Ung thö tinh - Moät khoái raén, khoâng ñau ôû
hoaøn tinh hoaøn
- Thieáu tinh hoaøn moät beân vaø
coù moät khoái u phuùc maïc
- Vuù söng to nhö vuù phuï nöõ
- Coù theå thaáy haïch ôû oå buïng
Ung thö thöïc Daáu hieäu thaät sôùm khoâng
quaûn nhaän thaáy ñöôïc.
- Daáu hieäu thöôøng gaëp laø khoù
nuoát
- ÔÏ noân, co thaét gaây ñau sau
khi aên
Ung thö tuyeán - Khoù tieåu tieän, ñi khoâng heát, coù
tieàn lieät khi coù laãn maùu vaø ñi nhieàu laàn
- Sôø tröïc traøng thaáy moät cuïc
raén ôû tuyeán tieàn lieät
- Thieáu maùu maõn tính, suït caân
- Di caên xöông
Ung thö thanh - Gioïng noùi bò thay ñoåi, tieáng
quaûn noùi khaûn hoaëc reø reø, thaäm chí
taét tieáng.
- Nuoát thöùc aên vöôùng, ñau.
- Ñi tieåu tieän coù maùu
- Sôø thaáy moät khoái raén ôû moät
beân buïng
 - Soát lieân tuïc, daõn tónh maïch
- Ñoâi khi coù daáu hieäu thieáu maùu
Röôïu, caùc chaát coàn, Ung thö Moïc ôû baát cöù choã naøo trong
thuoác laù mieäng mieäng, moâi, löôõi, vuøng döôùi
löôõi.
- Veát loeùt, khoâng ñau coù maøu
traéng hoaëc hoàng.
- Naëng hôn: nhai ñau, nuoát
vöôùng, noùi khoù, ñau raêng, coù
khi nhöùc loã tai

11.10. MOÄT SOÁ BIEÄN PHAÙP PHOØNG TRAÙNH UNG THÖ DO CAÙC
ÑOÄC CHAÁT
1. Cheá ñoä aên uoáng: haïn cheá aên thòt ñoû vaø môõ thay vaøo ñoù laø thöùc aên
coù nhieàu chaát xô vaø vitamin.
2. Haïn cheá uoáng röôïu, bia, khoâng huùt thuoác laù vaø thuoác phieän.
3. Caám söû duïng caùc loaïi thuoác BVTV coù khaû naêng gaây ung thö
trong noâng nghieäp vaø thöïc hieän kieåm tra nghieâm ngaët tình traïng
söû duïng.
4. Caùc cô sôû saûn xuaát phaûi tuaân thuû caùc qui ñònh cuûa luaät baûo veä
moâi tröôøng, vieäc xaû thaûi phaûi tuaân theo caùc tieâu chuaån, do ñoù
phaûi coù caùc coâng ngheä ñeå xöû lyù chaát thaûi, trong ñoù coù chaát thaûi
ñoäc haïi.
5. Ngöôøi söû duïng lao ñoäng vaø ngöôøi lao ñoäng phaûi thöïc hieän nghieâm
ngaët vaø ñuùng qui ñònh caùc nguyeân taéc an toaøn ngheà nghieäp.
6. Löu tröõ vaø söû duïng caùc hoùa chaát an toaøn.
7. Thöïc hieän phoøng beänh ung thö baèng caùch tieâm vaccine phoøng
caùc virus coù khaû naêng gaây ung thö: vieâm gan sieâu vi B…
8. Caù nhaân neân thöïc hieän khaùm beänh ñònh kì ñeå sôùm phaùt hieän ra daáu
hieäu ung thö ñeå coù bieän phaùp chöõa trò hieäu quaû töø giai ñoaïn ñaàu.

521
 Nhö vaäy, ung thö laø caên beänh coù theå phaùt sinh ôû moïi löùa tuoåi. Theo
thoáng keâ treân theá giôùi, nhaát laø ôû caùc nöôùc phaùt trieån, töû vong do caên beänh
naøy chieám tyû leä cao nhaát.
ÔÛ Vieät Nam, cho ñeán nay chöa coù moät thoáng keâ naøo chính xaùc vì
chæ coù theå döïa vaøo thoáng keâ cuûa caùc beänh vieän.
Hieän nay, phaàn lôùn vieäc ñieàu trò ung thö ñeàu döïa treân kinh nghieäm
chöù khoâng döïa treân nhöõng hieåu bieát veà sinh hoïc cuûa beänh.
Nhöõng thaønh töïu gaàn ñaây veà söï töông taùc cuûa caùc chaát ung thö cuûa
moâi tröôøng vôùi DNA ñaõ giuùp cho chuùng ta hieåu saâu theâm veà tính chaát cuûa
caên beänh, töø ñoù coù höôùng ñieàu trò hôïp lyù cuõng nhö caùc caùch phoøng ngöøa.

522
 CHÖÔNG 11

ÑOÄC CHAÁT MOÂI TRÖÔØNG VAØ BEÄNH UNG THÖ

(ENVIRONMENTAL TOXICOLOGY AND CANCER)

11.1. GIÔÙI THIEÄU

Khaùc vôùi caùc nhaø ung thö hoïc cuõng nhö caùc nhaø hoùa hoïc, caùc nhaø
ñoäc hoïc moâi tröôøng khoâng ñi saâu vaøo cô cheá beänh ung thö, khoâng ñi saâu
vaøo baûn chaát hoùa hoïc cuûa chaát ñoäc, maø chæ nghieân cöùu ung thö döôùi goùc
ñoä ñoäc hoïc sinh thaùi. Hoï nghieân cöùu taùc ñoäng cuûa caùc yeáu toá moâi tröôøng
beân trong, moâi tröôøng beân ngoaøi leân nguoàn goác sinh beänh, lan truyeàn
beänh vaø taùc haïi leân caù theå sinh vaät, ngöôøi vaø caû leân heä sinh thaùi.
Ngaøy nay, khi khoa hoïc vaø kyõ thuaät phaùt trieån tôùi taàm cao môùi, ñôøi
soáng vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa con ngöôøi ngaøy caøng ñöôïc caûi thieän thì taøi
nguyeân thieân nhieân bò phaù hoaïi nhieàu hôn, moâi tröôøng bò oâ nhieãm naëng
neà hôn, con ngöôøi laïi caøng coù nguy cô maéc nhieàu caên beänh hieåm ngheøo
hôn, trong soá ñoù coù caên beänh ung thö.
Moãi naêm treân theá giôùi coù khoaûng 5 trieäu ngöôøi cheát vì ung thö, nghóa laø
cöù 6 giaây coù moät ngöôøi cheát vì beänh naøy vôùi xu höôùng moãi ngaøy moät taêng.
Qua nghieân cöùu, caùc nhaø khoa hoïc ñaõ ñi ñeán keát luaän raèng coù ñeán
80 – 90% beänh ung thö lieân quan ñeán moâi tröôøng xung quanh, trong ñoù
nhaân toá hoùa hoïc chieám ñeán 90%.
Thaät vaäy, nhöõng naêm gaàn ñaây, ngöôøi ta söû duïng caùc hoùa chaát trong
cuoäc soáng haøng ngaøy taêng leân ñoät ngoät. Nhieàu saûn phaåm maø chuùng ta söû
duïng coù chöùa nhöõng chaát coù ñoäc tính gaây nguy haïi ñeán söùc khoûe.
Con soá nhöõng ñoäc chaát hoùa hoïc (keå caû töï nhieân laãn toång hôïp) vaø
caùc ñoäc toá sinh hoïc ñöôïc xaùc ñònh laø coù nhöõng ñaëc tính gaây ung thö cuõng
taêng leân. Chöông naøy trình baøy moät caùch khaùi quaùt söï lieân quan giöõa caên
beänh ung thö vaø ñoä ñoäc cuûa moâi tröôøng.
11.2. ÑÒNH NGHÓA VAØ PHAÂN LOAÏI BEÄNH UNG THÖ
11.2.1. Ñònh nghóa veà beänh ung thö
Ung thö (cancer) laø moät beänh lyù aùc tính cuûa teá baøo vaø toå chöùc khi bò
kích thích bôûi caùc ñoäc toá, ñoäc chaát. Khi ñoù, chuùng phaùt trieån voâ haïn ñoä,

479
khoâng tuaân theo yeâu caàu cuûa cô theå; vaø neáu loaïi boû ñöôïc nguyeân nhaân gaây
beänh thì beänh vaãn tieáp tuïc phaùt trieån cho ñeán cheát.
Bieåu töôïng cuûa ung thö laø con cua: xuaát phaùt töø oncoscancer laø con
cua, bieåu töôïng cuûa moät khoái u coù nhieàu chaân xaâm laán saâu vaøo caùc toå
chöùc xung quanh.
11.2.2. Phaân loaïi ung thö
Ung thö khoâng phaûi moät beänh maø laø moät loaït caùc beänh khaùc nhau.
Coù hôn 200 beänh ung thö khaùc nhau veà nguyeân nhaân, taêng tröôûng, chaån
ñoaùn, ñieàu trò vaø tieân löôïng. Coù ung thö moïc töø caùc baép thòt vaø xöông (goïi
laø sarcome), coù loaïi coù goác töø da hoaëc lôùp loùt maët caùc cô quan (goïi laø
carci nome), loaïi xuaát phaùt töø maùu (ung thö maùu hay coøn goïi laø beänh
baïch caàu), coù loaïi phaùt trieån nhanh vaø phaùt trieån chaäm.
Caùc loaïi ung thö thöôøng gaëp nhö:
- Ung thö da
- Ung thö coå töû cung
- Ung thö daï daøy
- Ung thö gan
- Ung thö tuyeán tieàn lieät
- Ung thö maùu
- Ung thö buoàng tröùng...
11.2.3. Moät soá thuaät ngöõ lieân quan
• Khoái u: Ñoù laø moät choã noåi leân trong cô theå maø khoâng coù muïc ñích
thieát thöïc naøo. Khoái u coù theå do vieâm nhieãm, xuaát huyeát phuø neà hay moät
boïc nöôùc.
Tröø ung thö maùu, haàu heát ung thö xuaát hieän döôùi hình thöùc khoái u.
• U laønh: ít coù khaû naêng gaây nguy hieåm ñeán tính maïng. Ñoù chæ laø söï
taêng tröôûng khoâng bình thöôøng vaø gaàn nhö luoân luoân ñöôïc boïc baèng moät
lôùp voû, khoâng lan traøn ñeán caùc nôi khaùc cuûa cô theå. Tuy nhieân, trong moät
ñieàu kieän naøo ñoù, u laønh cuõng coù theå bieán thaønh u aùc.
• U aùc: töùc laø ung thö, gaây cheát ngöôøi.
• Di caên: Di caê n coù nghóa laø di chuyeån ñeán vaø ñoùng caê n cöù ôû
nôi môùi.

480
 Ñeán moät thôøi ñieåm naøo ñoù, nhoùm teá baøo ung thö seõ taùch ra khoûi
böôùu nguyeân phaùt theo ñöôøng baïch huyeát ñeán naûy nôû taïi caùc haïch (di caên
haïch).
Ngoaøi ra, nhoùm teá baøo ung thö coøn theo ñöôøng maùu lan traøn ñeán
nhöõng nôi coù khi raát xa vò trí ban ñaàu (di caên xa).
Caùc di caên coøn goïi laø böôùu thöù phaùt.
Di caên laø theå traïng nguy hieåm nhaát cuûa ung thö.
11.3. NGUYEÂN NHAÂN VAØ QUAÙ TRÌNH HÌNH THAØNH UNG THÖ
11.3.1. Nguyeân nhaân gaây beänh
1. Caùc nguyeân nhaân beân trong
- Yeáu toá di truyeàn
- Yeáu toá noäi tieát toá
2. Caùc nguyeân nhaân moâi tröôøng (yeáu toá beân ngoaøi)
a) Caùc taùc nhaân vaät lyù (ñoäc chaát do phoùng xaï): caùc tia vaø böùc xaï
ñöôïc phaùt ra töø caùc chaát phoùng xaï töï nhieân hoaëc töø nguoàn phoùng xaï nhaân
taïo. Coù nhieàu cô quan xuaát hieän ung thö sau khi bò chieáu xaï nhöng loaïi
nguyeân nhaân naøy chæ chieám 2 – 3% trong soá caùc tröôøng hôïp ung thö, chuû
yeáu laø ung thö tuyeán giaùp, ung thö phoåi vaø ung thö baïch caàu, ung thö da.
b) Caùc taùc nhaân hoùa hoïc gaây ung thö (carcinogen - ñoäc chaát hoùa
hoïc), laø nguyeân nhaân chieám 80% trong soá caùc tröôøng hôïp ung thö, coù
trong thuoác laù, röôïu, thuoác phieän, thöùc aên, noäi tieát, thuoác chöõa beänh, ngheà
nghieäp, chieán tranh, thuoác tröø saâu …
c) Caùc taùc nhaân sinh hoïc (ñoäc chaát sinh hoïc) goàm caùc virus gaây ung
thö (oncogenic virus) chöùa caùc gen gaây ung thö, kí sinh truøng, vi truøng.
11.3.2. Quaù trình hình thaønh ung thö
Cuõng nhö taát caû caùc caên beänh khaùc, ung thö phaùt sinh cuõng phuï
thuoäc vaøo taùc ñoäng moâi tröôøng, nhieãm ñoäc thöïc phaåm vaø tình traïng mieãn
dòch cuûa cô theå.
Qua nghieân cöùu di truyeàn hoïc vaø sinh hoïc phaân töû, ngöôøi ta tìm
ñöôïc nhöõng gen goïi laø tieàn oncogen (töùc laø protooncogen). Nhöõng gen
naøy coù nhieäm vuï ñieàu hoaø söï phaùt trieån cuûa moät teá baøo laønh. Do söï taùc ñoäng
naøo ñoù cuûa nhöõng yeáu toá ngoaïi lai hay noäi taïi, caùc gen naøy seõ bieán thaønh

481
oncogen aùc. Luùc ñoù teá baøo khoâng ñöôïc ñieàu hoaø bình thöôøng nöõa, trôû
neân voâ toå chöùc, sinh soâi voâ haïn ñoä. Söï bieán ñoåi xaûy ra laøm cho nhieãm saéc
theå bò thay ñoåi baèng nhieàu caùch nhö chuyeån vò, maát ñoaïn hay khueách ñaïi
vaø töø ñoù phaùt sinh ung thö.
Caùc nguyeân nhaân
Moâi tröôøng beân Thay ñoåi boä Caùc nguyeân nhaân beân
ngoaøi: gen cuûa teá baøo trong:
- Taùc nhaân vaät lyù - Yeáu toá di truyeàn
- Taùc nhaân hoùa hoïc - Yeáu toá noäi tieát
- Taùc nhaân sinh hoïc

Hoaït hoùa caùc gen gaây ung thö ÖÙc cheá caùc aùp cheá ung thö
(oncogenes) (anti – oncogenes)

Bieåu hieän saûn phaåm gen thay ñoåi vaø

maát saûn phaåm gen ñieàu hoøa

Ung thö aùc tính

Hình 11.1. Sô ñoà quaù trình hình thaønh ung thö

Neáu coù töø hai ñeán baûy bieán dò thì ñoù laø môû ñaàu söï tieán trieån moät
ung thö aùc tính. Teá baøo ung thö aùc tính taêng baøi tieát yeáu toá sinh maïch
(angiogenesis), kích thích phaùt trieån maïch cho ung thö. Teá baøo ung thö
coøn saûn xuaát ra caùc enzyme metalloprotease vaø collagenase ñeå xaâm laán
vaøo caùc toå chöùc chung quanh ñöôïc deã daøng.
Beänh ung thö thöôøng xuaát phaùt töø hai loaïi toå chöùc chính treân cô theå:
- Töø caùc teá baøo bieåu moâ cuûa caùc taïng vaø caùc cô quan (ung thö
bieåu moâ). Loaïi naøy thöôøng di caên theo ñöôøng huyeát töông tôùi caùc haïch
khu vöïc.
- Töø caùc teá baøo cuûa toå chöùc lieân keát cuûa cô theå (caùc sarcoma). Loaïi
naøy thöôøng di caên theo ñöôøng maùu tôùi caùc taïng ôû xa.

482
 11.3.3. Moät soá trieäu chöùng cuûa beänh ung thö
Tuøy theo loaïi ung thö beänh nhaân maéc phaûi maø coù theå bieåu loä raát
nhieàu trieäu chöùng. Taïp chí Oncolink cuûa Trung taâm Ung thö - Tröôøng Ñaïi
hoïc Pennsylvania (Myõ) ñaõ lieät keâ moät danh saùch chung veà baûy trieäu
chöùng thöôøng gaëp caûnh baùo daáu hieäu cuûa ung thö:
- Chaûy maùu hoaëc tieát nhieàu dòch nhôøn baát thöôøng (ung thö buoàng
tröùng hoaëc coå töû cung)
- Xuaát hieän caùc u, böôùu keùo daøi maø khoâng maát (ung thö vuù)
- Choã lôû loeùt khoâng lieàn laïi sau 2 tuaàn (ung thö mieäng …)
- Thay ñoåi tính chaát cuûa ruoät vaø baøng quang, coù söï baát thöôøng
trong baøi tieát (ung thö tröïc traøng, ruoät keát)
- Khan gioïng vaø ho dai daúng (ung thö phoåi)
- Chöùng khoù tieâu vaø khoù nuoát (ung thö thöïc quaûn hoaëc ñaàu
vaø coå)
- Coù söï thay ñoåi veà muïn coùc vaø noát ruoài (ung thö da).
Trong phaïm vi Ñoäc hoïc Moâi tröôøng, chuùng ta seõ chæ nghieân cöùu moái
lieân heä giöõa ung thö vôùi caùc ñoäc chaát trong moâi tröôøng, töùc laø caùc
nguyeân nhaân beân ngoaøi gaây ung thö:
- Ñoäc chaát hoùa hoïc
- Ñoäc chaát sinh hoïc
- Ñoäc chaát phoùng xaï
11.4. ÑOÄC CHAÁT GAÂY UNG THÖ
Thuaät ngöõ carcinogen bao goàm nhoùm caùc hoùa chaát gaây beänh ung
thö ôû ngöôøi vaø ñoäng vaät.
Carcinogen taùc ñoäng leân DNA, caûn trôû chuùng truyeàn caùc chæ daãn
caàn thieát cho vieäc toång hôïp caùc chaát ñieàu khieån quaù trình sinh tröôûng cuûa
teá baøo.
Ngöôøi ta bieát ñöôïc nhieàu hoùa chaát coâng nghieäp gaây ung thö vì caùc
coâng nhaân coù ñuïng chaïm ñeán caùc chaát naøy thöôøng maéc phaûi moät beänh
ung thö ñaëc bieät naøo ñoù.
Ví duï:

483
 - Coâng nhaân laøm trong ngaønh daàu thôm thöôøng tieáp xuùc vôùi chaát
benzene thì deã bò ung thö baøng quang.
- Amiaêng ñöôïc duøng trong kyõ ngheä caùch nhieät, caùc coâng nhaân coù
theå bò ung thö maøng phoåi, ung thö phoåi.
11.4.1. Caùc nguyeân taéc cô baûn ñaùnh giaù nguy cô gaây ung thö
+ Döõ kieän ôû ngöôøi caàn ñöôïc chuù troïng hôn so vôùi caùc döõ kieän ôû
ñoäng vaät.
+ Yeáu toá veà ñoà thò duøng ñeå ngoaïi suy, töø thí nghieäm ôû ñoäng vaät leân
con ngöôøi khi cuøng chòu aûnh höôûng bôûi phaïm vi taùc ñoäng cuûa moät lieàu
töông ñöông (tính theo troïng löôïng cô theå).
+ Con ngöôøi nhaïy caûm nhaát trong toaøn boä chuûng loaøi.
+ Söû duïng moâ hình toaùn hoïc ngoaïi suy soá lieäu ôû lieàu cao ñeán lieàu
thaáp gaây ung thö cho toaøn boä daân soá.
Moâ hình toaùn hoïc cuõng döï ñoaùn ñöôïc möùc ñoä gia taêng nguy cô gaây
beänh ñoái vôùi moät soá hôïp chaát ñang ñöôïc nghieân cöùu.
11.4.2. Caùc caùch tieáp caän xaùc ñònh ung thö
Coù ba caùch tieáp caän ñeå ñaùnh giaù, ñoù laø:
+ Tieáp caän dòch teã hoïc
+ Tieáp caän ñoäc chaát hoïc
+ Tieáp caän theo cô cheá.
a) Tieáp caän dòch teã hoïc
Dòch teã hoïc ñöôïc xem laø khoa hoïc moâ taû veà taàn soá phaân boá caên
beänh vaø phaân tích caùc nhaân toá aûnh höôûng ñeán söï phaân boá ñoù. Trong
ñaùnh giaù ruûi ro moâi tröôøng cuûa caùc chaát gaây ung thö, chuùng ta ñaëc bieät
quan taâm ñeán vieäc döï ñoaùn nguy cô phaùt trieån ung thö gaây neân bôûi töøng
möùc ñoä cuûa caùc chaát oâ nhieãm moâi tröôøng khaùc nhau.
Söû duïng caùc döõ lieäu dòch teã hoïc lieân quan ñeán ñoäc chaát ôû ñoäng vaät
coù thuaän lôïi quan troïng.
Dòch teã hoïc cung caáp tröïc tieáp nhöõng thoâng tin qua theo doõi ôû
ngöôøi; do ñoù, traùnh ñöôïc nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán keát quaû ngoaïi suy
cuûa caùc cuoäc thí nghieäm ôû ñoäng vaät leân con ngöôøi.

484
 Ngoaøi ra, noù cuõng coù theå ñöôïc söû duïng ñeå thieát laäp moät moái lieân
heä cuûa lieàu phaûn öùng naøo ñoù ôû con ngöôøi maø khoâng caàn phaûi bieát hoaëc
suy ñoaùn ra cô caáu cuûa quaù trình.
Nghieân cöùu dòch teã hoïc cuûa nhöõng bieåu hieän beänh ung thö coù khaû
naêng quan saùt theo doõi hôn laø laøm thí nghieäm.
Phöông phaùp naøy coù moät soá nhöôïc ñieåm.
- Ngöôøi ñieàu tra khoâng ñieàu khieån ñöôïc nhöõng ñieàu kieän maø cuoäc
nghieân cöùu ñang ñöôïc tieán haønh.
- Moãi caù nhaân seõ khoâng ñöôïc xeáp ngaãu nhieân ôû nhoùm ngöôøi
nhieãm hoaëc khoâng nhieãm taùc nhaân nghieân cöùu (nghi ngôø laø taùc nhaân
gaây ung thö).
- Töø khi xuaát hieän teá baøo ung thö ôû ngöôøi ñeán khi beänh baét ñaàu
bieåu hieän ra laø moät khoaûng thôøi gian daøi, khoâng roõ raøng (10 ñeán 40 naêm
hoaëc hôn nöõa).
- Haàu heát caùc phaùt hieän dòch teã hoïc cuûa beänh ung thö ñeàu ôû quaù
khöù. Ñoái vôùi nhöõng nghieân cöùu ôû quaù khöù thaät khoù hoaëc thaäm chí khoâng
theå ñaùnh giaù ñöôïc möùc ñoä bieåu hieän.
- Con ngöôøi, nhìn chung, coù phaûn öùng laïi vôùi moät soá taùc nhaân khaùc
nhau. Nhöõng taùc ñoäng vaø thoùi quen trong cuoäc soáng cuõng laø nhaân toá
tieàm taøng thích hôïp cho söï phaùt trieån ung thö. Ví duï: huùt thuoác, uoáng
röôïu...
- Phaàn lôùn caùc daáu hieäu bieåu hieän tieàm taøng ôû ngöôøi coù theå khoâng
ñuû ñeå öôùc löôïng thoáng keâ nhaän daïng ra caùc chaát gaây ung thö.
b) Caùch tieáp caän ñoäc chaát hoïc
Caùch tieáp caän ñaùnh giaù ruûi ro naøy laø tieán trình nghieân cöùu caùc chaát
gaây ung thö treân ñoäng vaät vaø ngoaïi suy keát quaû sang con ngöôøi. Nghieân
cöùu ñoäng vaät trong phoøng thí nghieäm, caùc ñieàu kieän ñöôïc khoáng cheá
moät caùch kyõ caøng vaø chính xaùc, döïa vaøo moái quan heä giöõa lieàu löôïng
vaø phaïm vi taùc ñoäng cuûa caùc khoái u, coù theå quyeát ñònh chính xaùc caáp ñoä
lieàu löôïng nghieân cöùu.
Nhìn chung, nghieân cöùu aûnh höôûng cuûa caùc chaát gaây ung thö ôû caùc
ñoäng vaät ñöôïc tieán haønh treân moät quaõng ñôøi, thöïc teá cuûa chuûng loaïi thí

485
nghieäm (hai naêm ñoái vôùi loaøi gaëm nhaám) cho pheùp ñaùnh giaù ruûi ro ôû
ngöôøi. Tuy nhieân, caùch tieáp caän naøy cuõng coù hai nhöôïc ñieåm chính:
+ Thöù nhaát laø noù thöôøng khoâng thöïc teá khi tieán haønh nhöõng cuoäc
thí nghieäm vôùi moät nhoùm lôùn ñoäng vaät.
+ Thöù hai laø möùc ñoä lieàu löôïng moâ taû vaø phaùt hieän ra phaïm vi taùc
ñoäng cuûa khoái u thaáp.
Theo tính toaùn thoáng keâ, 460 ñoäng vaät ñöôïc xeáp vaøo moät nhoùm
chòu moät möùc ñoä lieàu löôïng ñeå tìm ra tyû leä phaïm vi taùc ñoäng cuûa khoái u
laø 1% (1/100 nguy cô gaây beänh) vôùi ñoä tin caäy laø 95%. Ñieån hình
nghieân cöùu hoùa chaát gaây ung thö, ngöôøi ta söû duïng 50 ñeán 100 con vaät
thí nghieäm treân moät nhoùm. Ñeå nhaän ñöôïc soá lieäu thoáng keâ coù yù nghóa,
caùc con vaät phaûi ñöôïc cho tieáp xuùc ôû noàng ñoä cao. Noàng ñoä ñoù ñoâi khi
vöôït quaù xa möùc maø con ngöôøi coù theå baét gaëp trong moâi tröôøng cuõng
nhö nôi laøm vieäc. Do ñoù, lieàu phaûn öùng ñöôïc theo doõi ôû noàng ñoä cao vaø
ñöôïc ngoaïi suy sang lieàu tieáp xuùc thaáp seõ ngoaøi taàm phaïm vi döõ kieän coù
theå duøng ñöôïc. Coù moät soá moâ hình toaùn hoïc coù theå söû duïng ñeå ngoaïi
suy lieàu cao sang lieàu thaáp töø caùc döõ kieän ôû ñoäng vaät.
Trong haàu heát tröôøng hôïp, toå chöùc baûo veä moâi tröôøng cuûa Myõ
(EPA) söû duïng moâ hình nhieàu giai ñoaïn tuyeán tính cho muïc ñích naøy.
Moâ hình naøy döïa treân neàn taûng nhöõng thuyeát hoùa chaát gaây ung thö
khaùc nhau. Nhìn chung, EPA duøng noù ñeå ngoaïi suy, maëc duø cô sôû khoa
hoïc cuûa noù coù giôùi haïn.
- Nhöôïc ñieåm chính thöù hai cuûa caùch tieáp caän naøy laø ôû choã, caàn
phaûi ngoaïi suy keát quaû töø loaøi naøy sang loaøi khaùc, ôû ñaây laø ngoaïi suy
sang con ngöôøi, ñöôïc thöïc hieän baèng caùch söû duïng moät moâ hình ngoaïi
suy ñoäng vaät. Moâ hình giaû söû loaøi gaëm nhaám vaø con ngöôøi coù nguy cô
maéc beänh baèng nhau ôû cuøng moät lieàu thöû nghieäm mang keát quaû.
c) Tieáp caän theo taùc duïng cuûa cô cheá
Chìa khoùa ñeå môû vaán ñeà naøy laø suy ñoaùn taùc duïng cuûa cô cheá.
Trong ñaùnh giaù ruûi ro, ñieàu naøy ñöôïc öa chuoäng hôn, vì noù khoâng chæ
döïa treân döõ kieän veà khoái u maø coøn döïa treân caùc döõ kieän veà ñoäc ñoäng
hoïc vaø caû nhöõng hieåu bieát veà aûnh höôûng cuûa cô cheá. Noù ñöôïc xaùc ñònh
neáu nhö taùc duïng gaây ra bôûi chính chaát ñoù ñeán DNA hoaëc gaây roái loaïn
trao ñoåi chaát cuûa teá baøo maø khoâng gaây haïi tröïc tieáp ñeán DNA.

486
 Ñoäc ñoäng hoïc moâ taû quaù trình chuyeån dòch cuûa moät chaát ñoäc trong
sinh vaät, goàm caùc quaù trình haáp thu, phaân boá vaø trao ñoåi chaát. Söï taäp
trung cuûa caùc chaát phuï thuoäc vaøo tyû leä sinh ra cuõng nhö ñaøo thaûi. Caùc quaù
trình ñoù coù theå lieân quan ñeán hoaït ñoäng cuûa enzyme vaø, nhìn chung, tuaân
theo qui luaät teá baøo ñoäng hoïc.
Caùc quaù trình ñoäc ñoäng hoïc cô baûn ñöôïc bieåu dieãn theo sô ñoà sau:
Xaâm nhaäp vaøo maùu vaø baïch

Xaâm phaïm

Phaân boá vaø tích luõy

Baøi Trao ñoåi chaát

Ñaøo

Hình 11.2: Söï haáp thuï, phaân boá, tích luõy, trao ñoåi chaát vaø ñaøo thaûi
cuûa moät chaát ñoäc, aûnh höôûng bôûi chính tính ñoäc cuûa chaát ñoù vaø ñaëc tính noäi sinh
cuûa sinh vaät.

Khoaûng thôøi gian taäp trung cuûa moät chaát ñöôïc ñöa vaøo trong cô theå
sinh vaät ñöôïc moâ taû baèng ñoäc ñoäng hoïc.
14.4.3. Chuyeån hoùa chung cuûa caùc carcinogen
- Caùc carcinogen coù theå hoaït ñoäng tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp:
y Hoaït ñoäng tröïc tieáp: phaûn öùng vôùi nhoùm nucleophilic cuûa acid nucleic.
y Hoaït ñoäng giaùn tieáp: ñöôïc chuyeån hoùa tôùi carcinogen cuoái cuøng.
Chaúng haïn nhö bezo (a) pyren, aflatoxin B1, caùc nitrosamin nhôø söï oxy
hoùa ñöôïc xuùc taùc bôûi enzyme cytochrom P450 ñeå chuyeån hoùa ñeán
carcinogen cuoái cuøng.

487
 - Khoâng phaûi taát caû caùc bieán dò ñeàu do carcinogen gaây ra.
- Carcinogen coù theå hoaït ñoäng moät mình (nhö dimethylnitrosamin)
hoaëc ñoøi hoûi phaûi coù taùc nhaân phuï trôï ñeå laøm taêng tính carcinogen (nhö
benzo (a) pyren neáu coù maët chaát phuï trôï phorbol myristoyl acetat (khoâng
coù tính carcinogen) thì laäp töùc laøm cho ung thö phaùt trieån ngay. Nhö vaäy,
benzo (a) pyren laø chaát môû ñaàu coøn phorbol myristoyl acetat laø chaát khôûi
ñoäng sinh u.

11.5. MOÄT SOÁ ÑOÄC CHAÁT HOÙA HOÏC GAÂY UNG THÖ
11.5.1. Thuoác laù gaây ung thö
Thuoác laù chöùa treân 4000 thaønh phaàn khaùc nhau, trong ñoù coù 50 chaát
ñöôïc bieát laø nhöõng chaát gaây ung thö. Huùt thuoác laù thöôøng gaây ra ung thö
phoåi, moâi, muõi, hoïng, thöïc quaûn, thanh quaûn, daï daøy, tuïy, baøng quang,
gan, thaän, haäu moân …
a- Cô cheá phaân töû cuûa caùc chaát ñoäc trong thuoác laù gaây ung thö
Moät soá nghieân cöùu cuûa Myõ ñaõ ñöôïc coâng boá trong nöûa ñaàu naêm
1997 treân taïp chí Carcinogenesis do tröôøng ñaïi hoïc Oxford xuaát baûn ñeàu
taäp trung noùi veà chuyeån hoùa caùc carcinogen noùi treân vôùi söï hoaït hoùa cuûa
caùc enzyme cytochrom P450 ôû microsome teá baøo. Treân cô sôû ñoù, caùc chaát
carcinogen ñoäc trong thuoác laù ñöôïc chuyeån hoùa thaønh caùc chaát öa nöôùc,
öa ñieän ñeå deã ñaøo thaûi ra ngoaøi nhöng maët khaùc cuõng deã keát hôïp vôùi
DNA nhaân teá baøo thaønh nhöõng chaát keát hôïp DNA môùi gaây bieán dò vaø taïo
ung thö.
b) Moät soá chaát chính trong thuoác laù gaây ung thö
b.1. Caùc nitrosamin ñaëc hieäu thuoác laù
Hieän nay, ngöôøi ta ñaõ taùch ra ñöôïc baûy chaát nitrosamin ñaëc hieäu thuoác laù
töø caùc chaát nicotine: NNK, NNA, NNN, NAB, NAT, NNAL, NNAC.

488
 Caùùc nitrosamin ñaëc hieäu thuoác laù

Nicotine Nornicotin

N N N
NO
N O

N
O Me N
N Me O

NO

NNK NNA NNN

Anabasin Anatabin

NO H

N N

N N

NO

NAB NAT

NO
OH NO

N Me N Me
N Me
OH
NO COOH

NNAL i s o - NNAL i s o - NNAC

NNAL iso-NNAL iso-NNAC

489
 Trong soá caùc nitrosamin ñoù coù:
NNK = 4 - (methylnitrosamino) – 1 – (3 – pyridyl) – 1 – butanol
NNAL = 4 – (methyl nitrosamino) – 1 – (3 – pyridyl) – 1 – butanol
NNN = N’ – nitrosonornicotine
laø nhöõng chaát gaây ung thö maïnh nhaát ôû ñoäng vaät thí nghieäm vaø chuùng
ñoùng vai troø coù yù nghóa trong ung thö phoåi, thöïc quaûn, tuïy, mieäng khi huùt
thuoác laù.
Thaät ra, söï hình thaønh nitrosamin xaûy ra ôû nhöõng ñoäng vaät thí
nghieäm khi xöû lyù nitrit vaø caùc amin baäc 2. Ngöôøi coù nitrit qua thöùc aên, bôûi
söï khöû nitrat vaø töø oxid nitric ñöôïc saûn xuaát noäi baøo. Caùc nghieân cöùu ñaõ
chöùng minh coù söï hình thaønh nitrosamin ôû ngöôøi. Nitrosoprolin vaø caùc
acid nitrosoamino chöùc sulfur coù theå ñöôïc ñònh löôïng ôû nöôùc tieåu ngöôøi.
Haøm löôïng chuùng taêng leân khi aên nhieàu nitrat vaø prolin vaø bò giaûm bôùt
bôûi nhöõng chaát öùc cheá söï nitro hoùa nhö acid ascorbic. Söï hình thaønh
nitrosoprolin thì ñöôïc lieân keát vôùi söï taêng nguy cô ung thö keát hôïp khi huùt
thuoác laù.
b.2. Caùc hydrocarbon ña voøng thôm (PAH)
PAH ñöôïc taïo ra do thuoác laù ñoát chaùy khoâng hoaøn toaøn hay trong
khoùi buïi coâng nghieäp.
Moät trong caùc PAH laø benzo (x) pyren (B[α]P). Khi trong khoâng khí
coù nhaân ñaäm ñaëc nhö oxyd saét (Fe2O3), oxyd nhoâm (Al2O3) thì laøm taêng
tính beàn cuûa PAH ñoù. Ngöôøi ta thaáy raèng, Fe2O3 lieân keát vôùi B[α]P seõ
laøm taêng ung thö phoåi hôn laø chæ mình B[α]P hoaëc laø B[α]P – Al2O3. Sôû
dó nhö vaäy laø vì khi B[α]P lieân keát vôùi Fe2O3 thì deã xaâm nhaäp vaøo teá baøo
ñeå chòu taùc ñoäng cuûa enzyme cytochrom P450, bieán thaønh nhöõng chaát
chuyeån hoùa chöùa nhoùm öa nöôùc OH – aùi löïc ñieän töû vaø do ñoù, deã keát hôïp
vôùi DNA nhaân ñeå gaây ra bieán dò vaø ung thö teá baøo so vôùi caùc chaát B[α]P
– Al2O3 hay B[α]P.
b.3. Caùc amin dò voøng (hetero cyclic amines)
Caùc amin dò voøng tìm thaáy trong nhöïa thuoác laù vaø thaäm chí caû trong
bia röôïu vaø trong naáu nöôùng caùc saûn phaåm thòt, ñoù laø:
- 2 amino – 1 methyl – 6 phenylimidazo [4,5 – b] pyridin (PhIP)

490
 - 2 amino – 3- methylimidazol [4,5 – f] quinolin (IQ)
Caùc chaát naøy ñeàu laø nhöõng chaát gaây bieán dò maïnh vaø sinh ra ung
thö ôû nhieàu cô quan khaùc nhau nhö gan, phoåi …
b.4. Caùc amin thôm (aromatic amines)
Gaàn 30 amin thôm bao goàm: 2 – naphthylamin vaø 4 – aminobiphenyl
ñaõ ñöôïc phaùt hieän vôùi haøm löôïng nanogram trong doøng nhöïa cuûa thuoác
laù. Amin thôm cuõng ñöôïc tìm thaáy trong daàu than ñaù, daàu ñaù phieán vaø caùc
phaân boùn hoùa hoïc.
Ngöôøi ta thaáy chuùng coù khaû naêng gaây ung thö , ñaëc bieät laø ung thö
phoåi, tuïy, baøng quang … (Xem theâm Ñoäc hoïc moâi tröôøng – Phaàn chuyeân
ñeà. Leâ Huy Baù, NXB KH & KT, 2008).
11.5.2. Röôïu gaây ung thö
Uoáng röôïu nhieàu hay laïm duïng alcohol coù theå laø nguyeân nhaân gaây
ra tæ leä ung thö cao chæ thua huùt thuoác laù. Uoáng röôïu lieân quan tôùi ung thö
mieäng, hoïng thanh quaûn, thöïc quaûn vaø gan.
Theo taïp chí Oncolink cuûa Trung taâm Ung thö Ñaïi hoïc Pennsylvania
(Myõ) soá 271 ngaøy 22/2/2002: Tieán só Francesco Donato, moät giaùo sö cuûa
ngaønh Dòch teã hoïc vaø Söùc khoûe coäng ñoàng taïi tröôøng ÑH Brescia (YÙ) vaø
coäng söï ñaõ nghieân cöùu treân 464 ñaøn oâng vaø phuï nöõ YÙ ñöôïc chuaån ñoaùn
maéc ung thö gan vaø 824 ngöôøi khoâng coù caùc beänh veà gan. Taát caû ñöôïc
yeâu caàu laøm töôøng trình lòch söû uoáng röôïu trong cuoäc soáng cuûa hoï. Keát
quaû nghieân cöùu ñaõ ñöôïc coâng boá ngaøy 15/02/2002 treân tuaàn baùo Dòch teã
hoïc Myõ (American Journal of Epidenmiology). Nghieân cöùu cho thaáy: neáu
uoáng hôn 60 g alcohol/ngaøy, töông ñöông vôùi khoaûng 5 ly röôïu, thì nguy
cô phaùt trieån ung thö gan seõ taêng cao; coøn neáu uoáng trong khoaûng 40 – 60
g alcohol/ ngaøy, töông ñöông khoaûng 3 – 4 ly röôïu, nguy cô phaùt trieån
ung thö ôû möùc bình thöôøng. Ngoaøi ra nguy cô bò ung thö gan caøng cao khi
ngöôøi uoáng röôïu maéc beänh vieâm gan B vaø C.
a) Caùc chaát ñoäc gaây ung thö trong röôïu
Cô cheá cuûa röôïu gaây ung thö ôû ngöôøi coøn chöa ñöôïc xaùc ñònh chính
xaùc. Tuy nhieân, vai troø sinh ung thö ôû röôïu coù theå laø do chaát chuyeån hoùa
oxy hoùa cuûa noù laø acetaldehyd (Aa):
- Aa ñöôïc hình thaønh nhö laø saûn phaåm ñaàu trong söï oxy hoùa cuûa
ethanol nhôø ezyme alcohol dehydrogenase (ADH) trong gan, sau ñoù ñöôïc

491
chuyeån hoùa tieáp tuïc thaønh acetal nhôø ezyme aldehyd dehydrogenase
(ALDH). Nhö vaäy, noàng ñoä alcohol vaø acetaldehyd trong maùu vaø caùc moâ
phuï thuoäc vaøo toác ñoä oxy hoùa cuûa chuùng:
y Ngöôøi coù ALDH hoaït ñoäng maïnh: noàng ñoä alcohol vaø acetaldehyd
nhoû, nguy cô ung thö thaáp.
y Ngöôøi coù ALDH hoaït ñoäng yeáu hay khoâng hoaït ñoäng: noàng ñoä
alcohol vaø acetaldehyd lôùn, nguy cô ung thö seõ raát cao.
- Aa laø moät carcinogen trong caùc moâ ñoäng vaät vaø laø chaát gaây bieán
dò vi khuaån vaø caùc teá baøo ñoäng vaät coù vuù.
- Sau thôøi gian nghieän röôïu maõn tính, Aa coù noàng ñoä cao trong
maùu laøm taêng nguy cô ung thö gan vaø caùc toå chöùc khaùc.
b) Cô cheá phaân töû cuûa chaát ñoäc trong röôïu gaây ung thö
Acetaldehyd laø chaát coù aùi löïc ñieän töû cao, noù phaûn öùng vôùi nhoùm
nucleophilic nhö: nhöõng nhoùm amino vaø sulfhydryl cuûa caùc protein ñeå
thaønh nhöõng chaát keát hôïp môùi. Hôn nöõa, Aa coù khaû naêng lieân keát, ñoàng
hoùa trò vôùi DNA daãn ñeán söï hình thaønh caùc chaát keát hôïp DNA môùi, gaây
bieán coá môû ñaàu cuûa quaù trình nhieàu giai ñoaïn cuûa söï sinh ung thö baèng
hoùa hoïc. Chaát keát hôïp DNA môùi ñöôïc hình thaønh sau söï khöû trong ñieàu
kieän sinh lyù thaønh N2 – ethyl – 3’ deoxyguanosine.
11.5.3. Thuoác phieän gaây ung thö
Thuoác phieän ñöôïc coi laø taùc nhaân gaây ung thö thöïc quaûn vaø ung thö
baøng quang vôùi tæ leä raát cao.
a) Caùc chaát ñoäc trong thuoác phieän gaây ung thö
Trong thuoác phieän coù chöùa morphine – moät alkaloid chuû yeáu cuûa
opium coù theå laøm thay ñoåi ñoäng döôïc hoïc vaø söï phaân phaùt caùc chaát
nitrosamin, trong ñoù coù N – nitrosamine, moät carcinogen duy nhaát coù ñuû
tieàm naêng gaây ung thö thöïc quaûn ôû ñoäng vaät.
b) Cô cheá phaân töû cuûa opium gaây ung thö thöïc quaûn
Thí nghieäm treân chuoät coáng:
- Bình thöôøng coù moät söï thanh loïc maïnh caùc chaát nitrosamine nhö
N – nitrosodimethylamine ôû maïch cöûa qua gan: haàu nhö ñöôïc taùch khoûi
toaøn boä ôû maïch cöûa vaø khoâng ñi vaøo tuaàn hoaøn maùu sau gan ñeå ñeán phoåi
vaø thaän. Khi nitrosamine ñöôïc chuyeån hoùa, moät taùc nhaân alkyl hoùa ñöôïc

492
saûn xuaát ñeå phaûn öùng vôùi DNA. Chæ soá nhaïy caûm cuûa söï thanh loïc ñaàu
tieân laø tæ leä cuûa söï alkyl hoùa giöõa thaän vaø gan. Trong ñieàu kieän nhö theá, tæ
leä alkyl hoùa giöõa DNA thaän vaø gan laø 0,01:1 vaø 0,15:1. Söï alkyl hoùa ôû
gan lôùn hôn thaän vì ôû gan coù enzyme cytochrome P450 2E1 laøm taêng söï
thanh loïc N – nitrosomethylamine.
- Khi söû duïng thuoác phieän, moät lieàu lôùn morphine (3g opium/ngaøy) ñaõ
laøm taêng tæ leä alkyl hoùa DNA ôû thaän so vôùi gan 0,1:1 vaø 0,5:1, nghóa laø öùc
cheá hoaøn toaøn söï thanh loïc ñaàu tieân cuûa N – nitrosomethylamine hay N –
nitrosodiethylamine laø nhöõng chaát gaây ung thö. Lieàu thaáp morphine (giöõa
2-5 mg morphine sulfate /kg) laøm taêng söï alkyl hoùa cuûa DNA thöïc quaûn
do N – nitrsodiethylamine leân 2 laàn. Nhö vaäy, chính morphine laøm taêng
söï alkyl hoùa DNA thöïc quaûn laø nguyeân nhaân gaây ung thö thöïc quaûn.
11.5.4. Caùc thöïc phaåm gaây ung thö
a) Thòt coù theå gaây ung thö
Theo thoáng keâ cuûa 23 quoác gia veà caùc möùc tieâu thuï thòt trung bình
thì thaáy coù moät söï lieân quan raát roõ vôùi ung thö ruoät giaø. Moät soá nghieân
cöùu ñaõ chæ ra caùc caù theå tieâu thuï moät löôïng cao thòt ñoû hay thòt cheá bieán
chöù khoâng phaûi laø thòt traéng hay caù thì coù nguy cô lôùn hôn veà söï phaùt
trieån ung thö ruoät (ung thö ñaïi traøng).
a.1. Chaát gaây ung thö trong thòt ñoû
AÊn nhieàu thòt ñoû coù nghóa laø aên nhieàu protein coù chöùa nhieàu caùc
amine, vaøo trong ruoät seõ sinh ra nhieàu thaønh phaàn nitrosamine laø nhöõng
chaát deã sinh ung thö ñaïi traøng.
a.2. Cô cheá gaây ung thö ñaïi traøng cuûa thòt ñoû
Söï dòch chuyeån G Æ A ôû codon 12 hay 13 xaûy ra trong ung thö ñaïi
traøng laø ñaëc tröng cuûa hieäu quaû cuûa caùc taùc nhaân alkyl hoùa nhö caùc thaønh
phaàn N – nitroso (NOC) sinh ra bôûi söï nitroso hoùa caùc nitrosamine noùi treân.
Caùc taùc giaû Bingham vaø coäng söï (1945) ôû Anh ñaõ nghieân cöùu hieäu
quaû tieâu thuï thòt ñoû treân noàng ñoä NOC ôû phaân cuûa 8 ngöôøi nam – maø hoï
ñaõ aên löôïng thòt boø, heo thaáp hoaëc cao (60 hoaëc 600 g/ngaøy). Keát quaû:
thòt ñoû haáp thuï ñaõ laøm taêng löôïng NOC leân 3 laàn, nghóa laø töø 40 ± 7 taêng
leân 113 ± 25 μg / ngaøy gaàn gioáng nhö ngöôøi nghieän thuoác laù. Neáu aên 600
g/ngaøy thòt traéng vaø caù thì khoâng thaáy coù hieäu quaû roõ cuûa NOC trong

493
phaân cuõng nhö khoâng thaáy nitrite, nitrate vaø saét trong phaân. Ñieàu ñoù giaûi
thích sinh beänh cuûa ung thö ñaïi traøng do aên nhieàu thòt ñoû. (Baøi giaûng veà
Ung thö hoïc – Nguyeãn Baù Ñöùc)
b) Môõ ñoäng vaät coù theå gaây ung thö
Môõ coù chöùa nhieàu lipid vaø löôïng chuoãi daøi caùc acid beùo chöa no.
AÊn nhieàu môõ seõ gaây haøm löôïng cao chuoãi daøi caùc acid beùo chöa no ôû
lipid maøng vaø haäu quaû laø coù noàng ñoä cao cô chaát trong phaûn öùng peroxide
hoùa lipid. Malonaldehyd (MA) laø aldehyd sinh ra töø söï peroxyd hoùa. MA
laø carcinogen cuûa chuoät, chaát sinh bieán dò cuûa nhieàu vi khuaån vaø noù saün
saøng phaûn öùng vôùi DNA ñeå sinh ra chaát keát hôïp DNA môùi. Nhö vaäy, MA
laø taùc nhaân laøm ñoäc gen vaø coù theå tham gia vaøo söï phaùt trieån ung thö ôû
ngöôøi, nhaát laø ung thö vuù vaø ung thö ñaïi traøng.
11.5.5. Thöïc phaåm bò naám moác gaây ung thö
a) Ñoäc toá gaây ung thö cuûa naám moác
Quaù trình baûo quaûn caùc loaïi nguõ coác nhö: ñaäu phoäng, baép, moät soá haït
coù daàu, luùa mì, gaïo, khoai mì … khoâng ñaûm baûo thöôøng daãn tôùi tình
traïng sinh naám moác nhö aspergillus flavus … Nhöõng naám moác aáy seõ sinh
ra moät loaïi ñoäc toá vi naám coù teân laø aflatoxin B1. Loaïi ñoäc toá naøy tích
luõy trong cô theå ngöôøi vaø gia suùc, laø nguoàn nguy cô cao gaây ung thö gan
nguyeân phaùt.
Theo baøi “Aflatoxin B1 – ñoäc toá vi naám ñang taán coâng chuùng ta”,
ñeå ñaùnh giaù möùc ñoä xuaát hieän cuûa aflatoxin B1 trong thöïc teá, Vieän Veä
sinh Y teá Coâng coäng taïi TP HCM (2002) ñaõ tieán haønh xem xeùt maãu
thöïc phaåm treân thò tröôøng hoaëc do caùc coâng ty vaø cô sôû cheá bieán mang
tôùi ñaêng kyù kieåm nghieäm. Keát quaû cho thaáy trong 115 maãu (goàm saûn
phaåm cheá bieán töø ñaäu phoäng da caù, keïo ñaäu phoäng …; nöôùc töông laøm töø
ñaäu naønh; ñoà hoäp chay laøm töø caùc loaïi ñaäu vaø boät mì; caø pheâ; thöùc aên
gia suùc) thì aflatoxin B1 coù trong 30 % maãu caø pheâ; 66,7% maãu ñoà hoäp
chay; 42,9% maãu nöôùc töông; 68,2% maãu ñaäu phoäng vaø saûn phaåm töø
ñaäu phoäng. Ñaëc bieät, aflatoxin B1 chieám tæ leä cao trong 94,6% maãu thöùc
aên gia suùc. Neáu caên cöù theo tieâu chuaån cho pheùp thì chæ rieâng caùc maãu
nöôùc töông coù haøm löôïng aflatoxin B1 thaáp ôû möùc 1,87 – 5,90 ppb (tieâu
chuaån cho pheùp laø 10 ppb), coøn trong caùc maãu khaùc ñeàu coù haøm löôïng
raát cao, caù bieät coù nhöõng maãu chöùa 140 – 300 ppb.

494
 b) Cô cheá gaây ung thö cuûa ñoäc toá vi naám
Cô cheá hình thaønh ung thö gan hieän nay chöa ñöôïc nghieân cöùu
töôøng taän nhöng noù coù lieân quan ñeán bieán dò gen ôû condon 294.
Ngöôøi ta cho raèng, aflatoxin B1 ñöôïc chuyeån hoùa thaønh daïng
carcinogen bôûi caùc enzyme cytochrome P450. Ngöôøi ta cuõng phaùt hieän
thaáy coù söï hình thaønh albumin aflatoxin B1 lieân quan ñeán tính carcinogen
cuûa aflatoxin B1.
Nhöõng nghieân cöùu veà dòch teã hoïc ñaõ chæ ra söï nhieãm vieâm gan sieâu
vi B maõn tính (HBV) coäng vôùi söï taùc ñoäng cuûa aflatoxin B1 seõ laø taêng
nguy cô ung thö gan nguyeân phaùt.
Cuõng theo baøi baùo treân: keát quaû töø moät nghieân cöùu veà “Caùc yeáu toá
gaây ung thö nguyeân phaùt” cuûa nhoùm taùc giaû Buøi Thò Thanh Haø (Beänh
vieän Höõu Nghò), Phan Thò Kim (Boä Y Teá), Phaïm Thò Thu Hoà (Tröôøng ÑH
Y khoa Haø Noäi) ñaõ cho thaáy coù aflatoxin B1 trong toå chöùc gan cuûa 83,3%
soá beänh nhaân ung thö gan nguyeân phaùt ñang ñieàu trò taïi beänh vieän Höõu
Nghò; 17% mang cuøng luùc hai yeáu toá aflatoxin B1 + vieâm gan virus; 13%
mang cuøng luùc ba yeáu toá aflatoxin B1 + röôïu + thuoác laù. Tæ leä aflatoxin
B1 trong toå chöùc gan cuûa 83,3% beänh nhaân cho thaáy ung thö gan nguyeân
phaùt ôû Vieät Nam coù lieân quan chaët cheõ vôùi vieäc nhieãm Aflatoxin B1 qua
ñöôøng aên uoáng.
11.5.6. Hormone gaây ung thö
b) Estrogen
Treân 20 naêm qua ngöôøi ta ñaõ tìm kieám vai troø cuûa moät soá yeáu toá
gaây ung thö vuù vaø caùc yeáu toá khaùc baûo veä, choáng laïi ung thö naøy. Song,
yeáu toá chuû ñaïo trong ung thö vuù laø estrogen, vaø coù leõ laø progesterone.
Estrogen laøm aûnh höôûng ñeán toác ñoä phaân chia teá baøo gaây ra ung thö bôûi
söï taêng sinh saûn teá baøo bieåu moâ vuù voâ haïn ñoä.
- Estrogen noäi sinh: nhieàu nghieân cöùu treân ñoäng vaät ñaõ chöùng
minh raèng, estrogen coù theå gaây vaø phaùt ñoäng caùc khoái u tuyeán vuù ôû loaøi
gaëm nhaám. Keát quaû cuûa nhieàu nghieân cöùu ñaõ uûng hoä lyù thuyeát cho raèng
estrogen noäi sinh ñoùng vai troø chuû ñaïo trong sinh ra ung thö vuù.
- Estrogen ngoaïi lai:
y Nhöõng thuoác uoáng choáng thuï thai (COC) laøm taêng nguy cô ung
thö vuù ôû nhöõng phuï nöõ treû tuoåi. Coøn ôû nhöõng phuï nöõ tieàn maõn kinh coù theå

495
laøm taêng nguy cô ung thö vuù neáu COC cung caáp moät löôïng estrogen vaø
progesteron lôùn hôn töï nhieân vaøo luùc naøy.
y Nhöõng ñieàu trò thay theá hormon (HRT) hay ñieàu trò thay theá
estrogen (ERT) chaúng haïn nhö progesteron vôùi estrogen thì caøng thaáy coù
tính sinh ung thö hôn laø moät mình estrogen.
b) Tamoxifen
- Nguoàn goác: Tamoxifen laø taùc nhaân ñöôïc aùp duïng trong ñieàu trò
ung thö vuù coù döôïc hoïc phöùc taïp vì noù bao goàm caû baûn chaát estrogen vaø
choáng estrogen.
- Taùc ñoäng: tamoxifen ñaõ ñöôïc chæ ra laø ñaõ laøm taêng tæ leä ung thö
gan chuoät trong 1 naêm thöû nghieäm. Nhöõng nghieân cöùu ôû gan chuoät cho
raèng tamoxifen hoaït ñoäng nhö moät chaát phaùt ñoäng ung thö gan (promotor).
Ñoù chính laø baûn chaát estrogen cuûa tamoxifen vì estrogen cuõng ñöôïc coi laø
chaát khôûi xöôùng ung thö gan ôû chuoät vaø ngöôøi.
- Cô cheá: baèng thöïc nghieäm ño ñaïc ngöôøi ta thaáy raèng tamoxifen
ñöôïc bieán ñoåi thaønh alpha hydroxytamoxifen nhôø hoaït ñoäng cuûa enzyme
P450 CYP3A ôû heä thoáng microsome gan – sau ñoù lieân keát vôùi protein hay
DNA gaây ñoäc daãn ñeán ung thö gan.
10.5.7. Moät soá chaát ñoäc gaây ung thö sinh ra töø oâ nhieãm moâi tröôøng
a) Polycyclic aromatic hydrocarbon (PAH) vaø benzo (a) pyren (BaP)
- Nguoàn: Thaûi ra khoâng khí haøng naêm vôùi löôïng lôùn töø caùc nguoàn
ñoát ñoäng cô töï ñoäng (xe coä), loø ñoát coâng nghieäp vôùi caùc nhieân lieäu than,
cuûi, xaêng, daàu (nhaát laø daàu diesel)…
- Taùc ñoäng: Khi hít phaûi caùc chaát naøy thì PAH, BaP phaûn öùng keát
hôïp vôùi DNA gaây ra caùc bieán dò laøm taêng nguy cô ung thö phoåi, ung thö
vuøng buïng vaø ung thö thanh quaûn.
b) Ethylene vaø ethylene oxide
Ethylene laø khí thöôøng gaëp, ñöôïc hình thaønh trong suoát quaù trình
ñoát chaùy keå caû vieäc ñoát thuoác laù vaø hoaït ñoäng ñoát beân trong cuûa ñoäng cô.
Noù cuõng laø moät chaát kích thích laøm chín traùi caây vaø noù cuõng ñöôïc sinh ra
moät löôïng nhoû baét nguoàn töø saûn phaåm trao ñoåi chaát cuûa con ngöôøi hay
ñoát nhang trong caùc ngaøy leã.

496
 Ngoaøi ra, ethylene coøn laø moät saûn phaåm trung gian quan troïng trong
saûn xuaát chaát deûo.
- Ethylene oxide ñöôïc duøng nhö moät chaát khöû truøng trong y hoïc. Noù
cuõng laø moät saûn phaåm trung gian trong coâng ngheä hoùa toång hôïp. Trong cô
theå ngöôøi vaø ñoäng vaät, ethylene ñöôïc chuyeån hoùa thaønh ethylene oxide.
Chaát naøy laøm roái loaïn caáu truùc cuûa caùc ñaïi phaân töû protein vaø DNA töø ñoù
taïo neân chaát ung thö cô baûn. Söï toàn taïi cuûa hai heä thoáng enzyme seõ giaûi
ñoäc ethylene oxide. Chính nhôø vaäy maø ethylene oxide töø sinh vaät seõ ñöôïc
chuyeån ra ngoaøi moät caùch coù hieäu quaû (hình 11.3).
Söï trao ñoåi chaát cuûa ethylene vaø ethylene oxide

CH2=CH2
ethylene

Cylochrome – p –450 dependent

monoxyenase

Epoxide
HOCH2-CH2OH hydrolase
Ethylene glycose
O Glutathions
GS-H2C- CH2OH
CH CH transferas
2 2 s-(2- hydroxycthyl)
gluethlor

Nöôùc tieåu
Quaù trình thuûy
phaân cuûa caùc teá
baøo lôùn
Hình 11.3: Ñoái vôùi ñoäng vaät coù vuù, moät heä thoáng enzyme seõ chuyeån ethylene thaønh
chaát gaây ung thö, ethylene oxide vaø cuõng coù hai heä thoáng enzyme khaùc coù khaû naêng
giaûi ñoäc, ñaøo thaûi qua nöôùc tieåu.

Snellings vaø ñoàng nghieäp (1984) ñaõ tieán haønh nghieân cöùu quaù trình
gaây ung thö cuûa ethylene oxide trong suoát thôøi gian soáng cuûa chuoät.
Nhöõng con vaät naøy seõ ñöôïc tieâm ethylene oxide vaøo nhöõng hoác khoang
vôùi caùc lieàu khaùc nhau trong 6 giôø/ngaøy, 5 ngaøy/tuaàn, 3 lieàu ethylene
oxide:10 ppm, 33 ppm vaø 100 ppm ñöôïc söû duïng.

497
 Vieäc nghieân cöùu naøy seõ thieát laäp moät moái quan heä giöõa lieàu löôïng
ethylene oxide vaø nguy cô phaùt trieån ung thö xaûy ra cho moät con chuoät
(hình 11.4).
Nhöõng oâ vuoâng ôû hình 11.4 mieâu taû khaû naêng phaùt trieån caùc khoái u
töông öùng vôùi caùc noàng ñoä ethylene oxide trong con chuoät ñöïc keát quaû
töông öùng vôùi chuoät caùi ñöôïc bieåu dieãn baèng nhöõng chaám troøn.
Ñöôøng cong treân hình chæ ra söï ngoaïi suy tính toaùn cho lieàu thaáp ôû
ñoäng vaät thí nghieäm.
: chuoät ñöïc
· :chuoät caùi

Taàn suaát ung thö

0,8 ···
·
0,6
·
0,4
0,2

0,0
20 40 60 80 100
Löôïng ethylene oxyde
Hình 11.4: Quan heä giöõa lieàu löôïng ethylen oxyde vaø taàng suaát
ung thö ôû chuoät

0 2 4 6 8 10 12 14 16
Töông öùng vôùi lieàu EO gaây ñoäc maõn tính (24 giôø/ngaøy, 7 ngaøy/tuaàn 2 naêm) [ppm].

0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2

EO tích luõy trong cô theå sinh vaät ôû lieàu gaây ñoäc maõn tính [μmol/l].

498
Baûng 11.1: Nhoùm döõ lieäu bieåu dieãn keát quaû nghieân cöùu aûnh höôûng cuûa
ethylene oxide theo voøng ñôøi cuûa chuoät.
Chuoät caùi
Lieàu (ppm) Phaïm vi taùc ñoäng ñeán 01 Phaïm vi taùc ñoäng ñeán khoái u
LC (%) naõo (%)
Kieåm soaùt 11,8 0,5
10 ppm 19,7 1,1
33 ppm 33,3 3,0
100 ppm 38,3 4,0

Chuoät ñöïc
Lieàu Phaïm vi taùc ñoäng ñeán Phaïm vi taùc ñoäng ñeán khoái
maøng buïng (%) u naõo (%)
Kieåm soaùt 2,1 0,5
10 ppm 3,4 1,0
33 ppm 8,5 5,1
100 ppm 22,9 7,1

Baûng 11.2: Nguy cô ung thö töø ethylene vaø ethylene oxide ôû ngöôøi (ung thö
tính cho 10.000 ngöôøi)
Baét nguoàn töø nhieãm ethylene sau ñoù daãn ñeán nhieãm ñoäc 1,2
ethylene oxide
Nhieãm 50 ppm ethylene hoaëc 1 ppm ethylene oxide 100
Ñaùnh giaù nguy cô maéc ung thö trong thôøi gian soáng töø caùc noàng ñoä
ethylene vaø/hoaëc ethylene oxide tieáp xuùc phaûi. Söï tieáp xuùc khoâng theå
naøo traùnh khoûi laø ethylene ñöôïc hình thaønh ngay töø beân trong, döï ñoaùn
khaû naêng naøy cho treân 10.000 ngöôøi.
Cuõng theo nghieân cöùu naøy, vieäc tieáp xuùc vôùi ethylene oxide taïi nôi
laøm vieäc ôû möùc ñöôïc xem laø an toaøn (1 ppm) döï ñoaùn coù theâm 100 caên
beänh ung thö trong 10.000 ngöôøi bò nhieãm.

499
Baûng 11.3: Nghieân cöùu dòch teã hoïc cuûa ethylene oxide ôû nhöõng coâng nhaân
bò nhieãm
Soá ngöôøi tham gia 69
Möùc bò nhieãm 20 ± 10 ppm
Khoaûng thôøi gian tieáp xuùc 4 – 10 naêm
Giai ñoaïn theo doõi 1968 – 1982
Döõ lieäu tröôùc phaïm vi taùc ñoäng cuûa ung thö 0,8%
Theo doõi phaïm vi taùc ñoäng cuûa beänh ung thö maùu 2,9%

Caùc nghieân cöùu moâ taû ôû treân, ñöôïc tieán haønh vôùi moät chaát phaûn öùng
vôùi DNA, laø moät ví duï cho vieäc ñaùnh giaù ruûi ro ung thö ôû ñoäng vaät thí
nghieäm coù theå ñöôïc ngoaïi suy sang con ngöôøi vôùi tính thuyeát phuïc ñaùng
keå. Cung caáp caùc thoâng tin ñoäc ñoäng hoïc, quan heä lieàu phaûn öùng vaø cô
cheá hoaït ñoäng cuûa moät chaát. Caùc phöông phaùp naøy coøn ñöôïc caûi tieán nhôø
vieäc söû duïng caùc moâ hình toaùn hoïc thích hôïp.
c) Polychlorobiphenyl (PCB)
- Tính chaát: coøn goïi laø askerel, laø chaát caùch ñieän, caùch nhieät toát,
ñoàng thôøi cuõng laø chaát loûng raát beàn, khoâng aên moøn vaø khoâng baét löûa.
- Nguoàn: noù ñöôïc duøng trong maùy bieán theá ñieän ñeå ñaûm baûo caùch
ñieän vaø laøm nguoäi maùy. Gaàn ñaây noù ñöôïc duøng roäng raõi hôn döôùi daïng
caùc saûn phaåm nhö: daàu nhôøn, coàn daùn, xi ñaùnh giaøy, nhöõng chaát huùt buïi,
möïc daáu, thuoác tröø saâu.
- Taùc ñoäng: PCB thaûi ra neáu troän vôùi chlorobenzene döôùi taùc duïng
cuûa nhieät ñoä seõ bò phaân huûy vaø sinh ra nhieàu chaát dioxin cöïc kyø ñoäc haïi
daãn ñeán ung thö aùc tính.
d) Chaát khoaùng amian
- Tính chaát: Amian laø moät chaát khoaùng thieân nhieân coù moät soá ñaëc
tính toát: nheï, caùch nhieät toát, caùch aâm toát, haàu nhö khoâng daãn ñieän, coù caáu taïo
daïng thôù vaø phieán neân deã cheá taïo thaønh boät, sôïi, taám.
- Nguoàn: Moû amian coù nhieàu nhaát taïi Canada vaø Braxin. Noù ñöôïc
söû duïng, roäng raõi trong coâng nghieäp vaät lieäu xaây döïng cheá taám lôïp fibro
xi maêng, trong thieát bò nhieät, vaät lieäu, aùo quaàn baûo hoä lao ñoäng, vaät lieäu

500
ma saùt, baûo oân caùc ñöôøng oáng daãn hôi nöôùc noùng, caùc gioaêng maùy, caùc
taám caùch nhieät trong nhaø cöûa, xaây laép caùc loø luyeän kim, naáu thuûy tinh,
nung goám söù …
- Amian ñöôïc keát caáu thaønh saùu loaïi sôïi vaø phaân thaønh hai nhoùm chính:
y Nhoùm serpentin: chæ coù moät loaïi laø chrysotile (3 MgO. SiO2.
H2O) coøn goïi laø amian traéng laø nhoùm sôïi ngoaèn ngoeøo.
y Nhoùm amphibole: goàm naêm loaïi sôïi, trong ñoù coù: actinolit (2CaO.
4MgO. Fe2O3. 8SiO2. H2O) hay amian naâu, anthophyllite (7MgO.
8SiO2.H2O), crodidolic (Na2.FeO2.H2O) hay amian xanh …
- Trong voøng 20 naêm qua, ngöôøi ta ñaõ phaùt hieän ra amian ngaám
ngaàm gaây ra caùc beänh ngheà nghieäp nhö ung thö pheá quaûn, ung thö phoåi,
ung thö bieåu moâ vaø ngöôøi ta cuõng ñaõ qui ñònh: 1 lít khoâng khí khoâng ñöôïc
quaù moät sôïi amian. Hieän nay ôû Vieät Nam coù 26 cô sôû vôùi 30 daây chuyeàn
ñang hoaït ñoäng saûn xuaát taám lôïp fibro xi maêng. Theo soá lieäu ñieàu tra cuûa
Trung taâm Y teá - Boä Xaây döïng (naêm 1995) thì noàng ñoä buïi amian
chrysotile taïi moät soá cô sôû saûn xuaát taám lôïp fibro xi maêng vaø maù phanh oâ
toâ dao ñoäng töø 5 – 10 sôïi /cm3 ñeán 80 – 100 sôïi /cm3 khoâng khí vöôït quaù
cao so vôùi tieâu chuaån. (Trònh Thò Thanh, ÑHQG Haø Noäi, 2000)
- Cô cheá: sôïi khoaùng amian gaây ñoäc gen, sinh ra bieán dò. Thoâng
qua ñöôøng hoâ haáp, caùc sôïi amian thaâm nhaäp vaøo phoåi khi tieáp xuùc vôùi
caùc teá baøo macrophage ôû tuùi hôi trong phoåi seõ sinh ra nhöõng maãu oxygen
phaûn öùng khaùc nhau (ROS) nhö hydrogen peroxide (H2O2) , hydroxyl
(OH). Hôn nöõa ROS ñöôïc sinh ra khoâng chæ bôûi chính nhöõng sôïi naøy maø
coøn do nhöõng ion kim loaïi treân beà maët xung quanh sôïi nhö ion saét.
Nhöõng nghieân cöùu hieän nay nhaán maïnh taàm quan troïng cuûa saét trong söï
hình thaønh goác hydroxyl ñöôïc caûm öùng bôûi caùc sôïi amian. Chính caùc ROS
naøy laøm ñoäc teá baøo, gaây bieán dò gen.
e) Formaldehyd
- Tính chaát: laø moät chaát deã chaùy, khoâng maøu vaø deã daøng bay hôi ôû
nhieät ñoä moâi tröôøng xung quanh.
- Nguoàn
y Coù maët trong moâi tröôøng töï nhieân do khoùi xe oâ toâ, caùc haàm loø
ñoát cuûi, huùt thuoác laù…

501
 y Trong saûn xuaát: sinh ra töø saûn xuaát keo daùn formaldehyde phenol,
formaldehyde melamine, acetalformaldehyde, ureaformaldehyde …
y Formaldehyde cuõng ñöôïc öùng duïng trong y hoïc nhö laø chaát
dieät vi khuaån baûo quaûn.
- IARC ñaõ xaùc ñònh formaldehyde laø moät carcinogen ñoäng vaät laøm
taêng tæ leä ung thö xoang muõi. Theo EPA (Hoäi baûo veä moâi tröôøng Myõ),
formaldehyde laø chaát coù khaû naêng gaây ung thö. Treân ngöôøi coù theå gaây
ung thö naõo, maùu, ñaïi traøng. Nhöõng nghieân cöùu dòch teã hoïc, cho thaáy
trong caùc coâng nhaân tieáp xuùc vôùi formaldehyde cuõng coù bieåu hieän caùc
ung thö ñöôøng hoâ haáp ñaëc bieät laø muõi, hoïng, phoåi.
- Cô cheá: formaldehyde laø moät chaát ñoäc gen, gaây bieán dò gen, maát
gen, trao ñoåi theå nhieãm saéc vaø bieán daïng teá baøo. Formaldehyde coù theå
gaây ra chaát keát hôïp DNA môùi nhö laø hydroxymethyl DNA vaø lieân keát
cheùo vôùi caùc ñaïi phaân töû sinh hoïc khaùc. Döôùi taùc duïng cuûa noù, caùc
protein caáu truùc – luùc bình thöôøng khoâng lieân keát vôùi DNA nhöng baây giôø
lieân keát cheùo ñoàng hoùa trò vôùi DNA taïo thaønh lieân keát cheùo protein –
DNA (DNA protein crosslink - DPC). Vì caùc DPC naøy khoâng thuaän
nghòch neân chuùng caûn trôû söï nhaân leân DNA daãn ñeán maát nguyeân lieäu di
truyeàn – maø ñieàu naøy öùc cheá hoaït ñoäng cuûa gen aùp cheá ung thö P53.
f) Crom
- Nguoàn: coâng ngheä maï, saûn xuaát xi maêng …
- Tính chaát: crom coù theå toàn taïi ôû hoùa trò +3 vaø +6; boät, buïi crom chaùy
ñöôïc vaø khi chaùy sinh khí ñoäc; coù theå noå trong khoâng khí.
- Cô cheá: thöïc phaåm laø nguoàn chính ñöa crom vaøo cô theå ngöôøi.
y Crom (III) haáp thuï qua daï daøy vaø ruoät nhieàu hôn.
y Crom (VI) coøn coù theå thaám qua maøng teá baøo do ñoù deã gaây
vieâm loeùt da, vieâm gan, vieâm thaän, thuûng vaùch ngaên giöõa hai
laù mía, ung thö phoåi, ung thö hoïng …
- IARC ñaõ xeáp crom (VI) vaøo nhoùm 1, crom (III) vaøo nhoùm 3.
g) Arsenic
- Nguoàn: Trong töï nhieân, arsenic coù trong nhieàu loaïi khoaùng chaát. Trong
nöôùc, arsenic toàn taïi ôû daïng asenic hoaëc arsenate (AsO3)3 hoaëc (AsO4)3 -.

502
 - Caùc hôïp chaát arsenic methyl coù trong moâi tröôøng do chuyeån hoùa
sinh hoïc. Trong coâng nghieäp, arsenic coù trong ngaønh luyeän kim, xöû lyù
quaëng, saûn xuaát thuoác BVTV, thuoäc da. Arsenic thöôøng coù maët trong
thuoác tröø saâu, dieät naám, dieät coû daïi …
- Cô cheá: arsenic gaây ung thö bieåu moâ da, pheá quaûn, phoåi, caùc
xoang … do arsenic vaø caùc hôïp chaát cuûa arsenic coù taùc duïng leân nhoùm
sulfhydryl (- SH) phaù vôõ quaù trình phosphorin hoùa.
- IARC xeáp arsenic voâ cô vaøo nhoùm 1 – laø chaát gaây ung thö cho
ngöôøi. Giaù trò giôùi haïn taïm thôøi cuûa arsenic trong nöôùc ôû moät soá quoác gia
laø 0,01 mg/m3.
Theo keát quaû nghieân cöùu, arsenic laø moät taùc nhaân gaây ra ung thö
phoåi, ung thö da.
Arsenic theå hieän tính ñoäc baèng caùch taán coâng leân caùc nhoùm –SH
cuûa caùc enzyme, laøm caûn trôû hoaït ñoäng cuûa enzyme.

SH O S
[Enzyme] As – O- [ Enzyme] As – O-- + 2OH-
+
SH O S

Caùc enzyme saûn sinh naêng löôïng cuûa teá baøo trong chu trình cuûa
acid nitric bò aûnh höôûng raát lôùn. Vì caùc enzyme bò öùc cheá do vieäc taïo
phöùc vôùi As, daãn ñeán thuoäc tính saûn sinh ra caùc phaàn töû cuûa ATP bò ngaên
caûn. As ôû noàng ñoä cao laøm ñoâng tuï caùc protein laø do söï taán coâng lieân keát
cuûa nhoùm sunfur baûo toaøn caùc caáu truùc baäc 2, 3. Nhö vaäy, Asen coù ba taùc
ñoäng hoùa sinh laø: laøm ñoâng tuï protein, taïo phöùc vôùi coenzym vaø phaù huûy
quaù trình phosphor hoaù. Cuõng chính nhöõng quaù trình treân daãn ñeán roái
loaïn teá baøo, gaây ra ung thö, ñaëc bieät laø ung thö phoåi vaø da.
h) Nitric oxide (NO)
NO gaây ra nhieàu cô cheá beänh lyù trong ñoù coù ung thö.
Cô cheá
- Döôùi ñieàu kieän hieáu khí, NO coù theå phaûn öùng vôùi oxygen ñeå hình
thaønh nhöõng chaát trung gian nitrogen oxide (RNOS) coù khaû naêng oxy hoùa
vaø nitro hoùa caùc phaân töû sinh hoïc.

503
 NO + O2 Æ NOx (NO2, N2O3…)
- RNOS, NO coù theå öùc cheá moät soá protein söûa chöõa DNA.
- Chaát trung gian N2O3 coù theå nitro hoùa goác lysine cuûa enzyme
ligase öùc cheá hoaït ñoäng choáng laïi taùc nhaân nhieãm khuaån vaø virus cuûa
enzyme naøy.
Vì nhöõng lyù do ñoù, NO laøm taêng khaû naêng gaây ung thö.
i) Dioxin (2,3,7,8 – tetrachlorodibenzo – p – dioxin - TCDD)
- Tính chaát: TCDD laø moät chaát raén khaù beàn, ít tan trong nöôùc, ít bò
phaân huûy khi coù taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng nhö nhieät ñoä, ñoä aåm, keå caû hoùa
chaát. Ít bò phaân huûy bôûi tia cöïc tím; beàn vöõng sinh hoïc. Do ñoù, TCDD toàn
taïi raát laâu daøi trong moâi tröôøng.
- Nguoàn: dioxin coù caû trong töï nhieân laãn trong coâng nghieäp, nhö
ñöôïc hình thaønh töø vieäc ñoát (ôû nhieät ñoä thaáp) raùc thaûi y teá vaø raùc sinh
hoaït, coâng nghieäp giaáy. Dioxin coøn coù trong thaønh phaàn cuûa thuoác tröø
saâu, thuoác dieät coû, chaát ñoäc maøu da cam (orange agent), ñaõ ñöôïc Myõ söû
duïng trong chieán tranh Vieät Nam.
- Theo baøi baùo “EPA to classify dioxin as a carcinogen” treân taïp
chí Oncolink Cancer News cuûa Trung taâm ung thö Ñaïi hoïc Pennsylvania
Myõ soá ngaøy 18/5/2001, Cô quan Baûo veä Moâi tröôøng Myõ (EPA) ñaõ xeáp
dioxin vaøo danh saùch carcinogen cuûa ngöôøi sau moät thôøi gian chæ coi noù
laø chaát coù khaû naêng gaây ung thö bao goàm ung thö maùu daïng u lympho aùc
tính, ung thö phoåi. Hôn 100 hôïp chaát gioáng dioxin khaùc ñöôïc lieät vaøo loaïi
taùc nhaân coù khaû naêng gaây ung thö ôû ngöôøi.
- Cô cheá: dioxin ñöôïc thaûi ra seõ xaâm nhaäp vaøo chuoãi thöùc aên, vaø
sau ñoù tích luõy trong môõ cuûa caù vaø caùc ñoäng vaät coù vuù bao goàm caû con
ngöôøi. Dioxin taùc ñoäng xaáu vaøo cô cheá DNA di truyeàn gen, gaây quaùi thai
vaø ung thö. Cuõng theo baøi baùo treân, nhöõng ngöôøi aên moät löôïng lôùn thöùc
aên nhieàu chaát beùo, nhö thòt vaø caùc saûn phaåm bô söõa thì seõ nhieãm dioxin
vôùi haøm löôïng töông ñoái cao vaø tæ leä phaùt trieån ung thö laø 1 trong 100
ngöôøi. Theo cuoäc ñieàu tra ruûi ro cuûa EPA, thì trong 1400 tröôøng hôïp cheát
vì ung thö ôû Myõ coù khoaûng 100 tröôøng hôïp coù theå qui cho dioxin.
k) Benzene
- Nguoàn: saûn xuaát hoùa chaát, hoùa döôïc, xaêng daàu, duøng laøm dung
moâi, saûn xuaát sôn

504
 - Tính chaát: benzene laø chaát loûng deã chaùy, khi gaëp löûa sinh khí ñoäc.
- Benzene laøm taêng nguy cô ung thö baïch huyeát.
l) Söï chlor hoùa nöôùc uoáng
- Töø tröôùc ñeán nay taïi nhieàu nöôùc treân theá giôùi, ngöôøi ta vaãn duøng
clo ñeå khöû truøng nöôùc sinh hoaït.
- Do trong nöôùc coù toàn taïi moïât soá chaát höõu cô neân söï khöû truøng
baèng chlor taïo ñieàu kieän cho chlo taùc duïng vôùi caùc chaát naøy taïo ra caùc
chaát nguy hieåm gaây ung thö trong ñoù coù chloroacetonitrite tích tuï ôû ñöôøng
tieâu hoùa vaø giaùp traïng gaây ung thö.
- Vì vaäy, ngöôøi ta ñang coù yù ñònh duøng ozone thay chlor ñeå saùt
khuaån nöôùc.
m) Ñoà duøng hoùa chaát söû duïng trong nhaø
m.1) Polyvinyl chloride (PVC)
Moät chaát lieäu phoå bieán nhaát trong caùc gia ñình – nhöng laø moät hoùa
chaát naèm trong nhoùm 11 000 hoùa chaát chlorine höõu cô toång hôïp ñang laøm
caùc nhaø chuyeân moân lo ngaïi, bôûi vì söï saûn xuaát ra saûn phaåm nhöïa naøy
thöôøng keøm theo chaát dioxin vaø taïo chaát PCB laø nhöõng chaát gaây ung thö
vaø ñoät bieán di truyeàn. Ñoàng thôøi, PVC hay vinyl chloride ñeàu laø caùc taùc
nhaân gaây ung thö phoåi vaø gan.
m.2) Sôïi thuûy tinh
Ñöôïc duøng ñeå cheá taïo 30 000 saûn phaåm khaùc nhau, ñang ñöôïc duøng
trong khoaûng 90% gia ñình ngöôøi Myõ. Sôïi thuûy tinh coù nguy cô gaây ra
ung thö tieàm taøng cho chuoät trong phoøng thí nghieäm.
m.3) Cao su
- Caùc loáp xe baèng cao su, khi coï xaùt chaïy treân ñöôøng nhöïa hoaëc xi
maêng laøm vôõ caùc maûnh li ti trôû thaønh buïi cao su. Khoaûng 60% caùc maûnh
buïi naøy coù ñöôøng kính nhoû hôn 10 micron ñuû ñeå baùm vaøo phoåi coù theå laø
nhöõng taùc nhaân ñeå taïo khoái u phoåi.
- Nuùm vuù cao su cho treû em: bò nhieãm nitrosamine, ñöôïc sinh ra
trong quaù trình löu hoùa cao su laø moät chaát gaây ung thö maïnh cho ngöôøi.
Nitrosamine gaây bieán dò caùc base cuûa DNA trong gen laøm roái loaïn thoâng
tin di truyeàn, deã daãn ñeán ung thö. Ngoaøi ra cao su coøn ñöôïc söû duïng trong
caùc gioaêng cuûa noài naáu aên, bình ñöïng keïo…

505
 n- Trong phoøng laøm vieäc
Caùc maùy moùc vi tính, in aán, sôn, möïc … coù theå coù nhöõng dung moâi
benzene, chaát plastic, cao su vôùi noàng ñoä cao ñeàu laø nhöõng chaát gaây ung
thö. Nhöõng taám caùch nhieät, keo daùn, khoùi thuoác, giaáy goùi thöùc aên,… coù
chöùa formaldehyde cuõng laø moät carcinogen nguy hieåm deã bay hôi ra
khoâng khí xung quanh.
o) Thuoác tröø saâu
Hieän nay ôû Myõ haøng naêm coù khoaûng 45.000 ngöôøi bò nhieãm ñoäc
thuoác tröø saâu vaø coù 6.000 tröôøng hôïp ung thö do thuoác tröø saâu sinh ra.
o.1) Moät soá thuoác tröø saâu thuoäc nhoùm halogen höõu cô coù khaû naêng
gaây ung thö (ñaõ bò caám hoaëc haïn cheá söû duïng)
- DDT: theo IARC thì noù thuoäc nhoùm 2B vì noù gaây ung thö gan
treân chuoät baïch vaø chuoät coáng traéng. ÔÛ ngöôøi, DDT ñöôïc haáp thuï qua
ñöôøng tieâu hoùa vaø hoâ haáp vaø ñöôïc tích tuï ôû caùc moâ môõ vaø söõa. DDT
khoâng gaây ñoäc gen nhöng noù laø chaát hoaït hoùa (promotor) môû ñaàu cho quaù
trình ung thö gan: kích thích sinh ung thö theo kieåu taêng sinh saûn phaân
chia voâ haïn ñoä. Do ñoù DDT coù theå laø taùc nhaân gaây ung thö gan vaø ung
thö vuù ôû ngöôøi.
- Chlorobenzilate, dicofal, bromoprolylat, chloroprolylat, fenarimal
vaø nuarimal, taát caû ñeàu coù caáu truùc lieân quan ñeán DDT. Taát caû nhöõng
chaát naøy ñeàu khoâng coù taùc duïng hoaït ñoäng bieán dò. Caùc chaát naøy ñeàu chæ
ra söï caûm öùng ung thö gan ôû chuoät sau khi xöû lyù laâu daøi. Tröø fenarimal
vaø nuarimal, caùc chaát coøn laïi ñeàu ñoùng vai troø chaát hoaït hoùa ung thö
tieàm naêng.
o.2) Cô cheá sinh ung thö cuûa caùc thuoác tröø saâu thuoäc halogen höõu cô
Caùc thuoác tröø saâu thuoäc nhoùm halogen höõu cô nhö DDT vaø caùc daãn
xuaát coù caáu truùc töông töï laø nhöõng carcinogen khoâng ñoäc cho gen maø
kích thích sinh ung thö theo kieåu taêng sinh saûn phaân chia voâ haïn ñoä vaø
cuoái cuøng sai laïc nhieàu daãn ñeán sinh ung thö.
p) Asbestos
Asbestos laø moät hôïp chaát taïo bôûi silicon, oxi, hidrogen vaø moät soá
ion kim loaïi khaùc.
Nhöõng sôïi asbestos caùch ñieän raát toát, deã uoán vaø khoù chaùy.

506
 Coù ba loaïi asbestos thoâng duïng nhaát laø chrysolite, amosite vaø
crodotite. Sôïi asbestos raát maûnh, nhoû hôn moät nöûa ñöôøng kính cuûa moät
sôïi toùc taùch ñoâi.
Asbestos thöôøng ñöôïc söû duïng trong coâng nghieäp saûn xuaát ximaêng,
oáng daãn...
Khi sôïi asbestos keát hôïp ñöôïc vôùi moät soá vaät chaát thích hôïp seõ taïo
ra saûn phaåm laø ACM.
Ñieàu haïn cheá cuûa vieäc söû duïng ACM laø haøm löôïng buïi taïo ra trong
saûn xuaát seõ giaûi phoùng asbestos vaøo khoâng khí. Do asbestos thaønh phaàn
raát beàn, nhoû neân noù deã vaän chuyeån trong khoâng khí vaø cuõng deã ñöôïc hít
vaøo. Khi hít vaøo, asbestos coù theå gaây ra nhieàu vaán ñeà nghieâm troïng veà
söùc khoeû. Ñieàu naøy ñaõ ñöôïc xaùc nhaän töø vieäc nghieân cöùu nhöõng coâng
nhaân laøm vieäc tieáp xuùc vôùi asbestos. Asbestos taäp trung ôû caùc coâng nhaân
naøy cao hôn bình thöôøng.
Theo Toå chöùc baûo veä moâi tröôøng (EPA) thì khoâng coù möùc ñoä an
toaøn cho tieáp xuùc asbestos.
Trieäu chöùng thöôøng gaëp cuûa söï nhieãm asbestos: thôû gaáp, lo, ñau
ngöïc, khi thôû coù tieáng keâu raêng raéc ôû phoåi, giaûm caân.
Tuy nhieân, nhöõng trieäu chöùng naøy chæ bieåu hieän sau 15 naêm tieáp xuùc.
Asbestos laø moät trong nhöõng taùc nhaân gaây ra ung thö phoåi, ung thö
maøng buïng, ung thö ñöôøng ruoät... trong ñoù, ung thö phoåi laø loaïi thöôøng
gaëp nhaát, xaûy ra ñoái vôùi nhöõng ngöôøi tieáp xuùc laâu daøi vôùi asbestos.
Ung thö phoåi phaùt trieån ôû caùc moâ bao quanh. Xaâm phaïm vaø laøm taéc
ngheõn ñöôøng hoâ haáp.
Thôøi gian töø khi nhieãm asbestos ñeán khi phaùt sinh ung thö thöôøng töø
20 ñeán 30 naêm hoaëc laâu hôn nöõa.
Ñieàu caàn ñöôïc löu yù laø, neáu coù moät taùc ñoäng phöùc taïp giöõa huùt
thuoác vaø nhieãm asbestos thì khaû naêng maéc ung thö caøng cao.

11.6. ÑOÄC TOÁ SINH HOÏC

11.6.1. Virus sinh ung thö (Oncogenic virus)
a) Cô cheá sinh ung thö
Virus gaây ung thö mang ñeán nhöõng yeáu toá di truyeàn, ñöôïc goïi laø
oncogene – phuø hôïp vôùi teá baøo. Oncogene chính laø gen daãn ñeán sinh môùi

507
ung thö (neoplasma). Saûn phaåm oncogene lieân keát vôùi saûn phaåm cuûa gen
aùp cheá ung thö – do ñoù öùc cheá gen aùp cheá ung thö (anti – oncogen), laøm
maát ñieàu hoøa aâm tính cuûa sinh saûn teá baøo daãn ñeán phaùt trieån ung thö.
Oncogenic virus khoâng laøm nhaân baûn virus maø chæ gaây bieán hình aùc tính.
b) Phaân loaïi
Virus sinh ung thö ñöôïc chia laøm hai loaïi: virus DNA vaø virus RNA.
b.1) Virus RNA: thöôøng laø loaïi retrovirus: human T cell lym
photropic Virus (HTLV – 1), human immunodeficience virus (HIV – 1
vaø HIV – 2) …
b.2) Virus DNA
- Virus Epstein – Barr (EBV)
- Virus vieâm gan B (Hepatide B virus - HBV)
- Virus papiloma ngöôøi
c) Taùc haïi sinh ung thö cuûa moät soá virus
Baûng 11.4. Moät soá loaïi virus gaây ung thö cho ngöôøi
LOAÏI VIRUS LOAÏI UNG THÖ
Loaïi virus DNA
Virus vieâm gan B Ung thö gan
Virus papiloma ngöôøi Ung thö cô
Ung thö da teá baøo söøng
Virus Epstein – Barr Ung thö voøm hoïng
U lympho aùc tính
Loaïi retrovirus (RNA)
Human T cell lymphotropic Ung thö maùu traéng doøng T
virus (HTLV – 1) tröôûng thaønh
Human immunodeficience Sarcom Kaposi
virus U lympho aùc tính
(HIV –1 vaø HIV –2)

508
 11.6.2. Kyù sinh truøng vaø vi truøng coù lieân quan ñeán ung thö
a) Kyù sinh truøng
Chæ coù moät loaïi kyù sinh truøng ñöôïc coi laø nguyeân nhaân gaây ung thö,
ñoù laø saùn schistosoma. Loaïi saùn naøy thöôøng coù maët vôùi ung thö baøng
quang vaø moät soá ít ung thö nieäu quaûn ôû nhöõng ngöôøi AÛ Raäp vuøng Trung
Ñoâng. Cô cheá sinh ung thö cuûa loaïi saùn naøy chöa ñöôïc giaûi thích roõ.
b) Vi truøng
Loaïi vi khuaån ñang ñöôïc ñeà caäp ñeán vai troø gaây vieâm daï daøy maõn
tính vaø ung thö daï daøy laø vi khuaån helicobacter pylori.
11.6.3. Estrogen (kích toá nöõ)
Neáu coù quaù nhieàu caùc chaát kích thích toá naøy trong cô theå thì nguy cô
bò ung thö vuù ôû phuï nöõ taêng cao.
Ngoaøi ra, estrogens coøn taùc ñoäng ñeán caùc boä phaän nhö: maøng daï
con, aâm ñaïo gaây neân caùc khoái u aùc tính ôû nhöõng nôi naøy.
11.7. ÑOÄC CHAÁT PHOÙNG XAÏ
11.7.1. Tia phoùng xaï gaây ung thö (böùc xaï ion hoùa)
a) Cô cheá gaây ung thö cuûa tia phoùng xaï
Coù ba loaïi tia phoùng xaï aûnh höôûng leân con ngöôøi: alpha, beta,
gamma, ngoaøi ra coøn coù tia X. Caùc tia phoùng xaï gaây ung thö theo cô cheá
taïo goác töï do - caùc goác töï do naøy oxy hoùa caùc thaønh phaàn teá baøo (ion hoùa
vaät chaát) taïo thaønh moät chuoãi lieân tieáp caùc phaûn öùng ñeå ñi ñeán phaù huûy
teá baøo vaø taïo caùc chaát ñoäc vôùi gen.
b) Phoùng xaï nhaân taïo
- Nguoàn: moû uranium, chaát thaûi beänh vieän, noå bom nguyeân töû, roø
ræ hay noå loø phaûn öùng haït nhaân taïi caùc cô sôû nghieân cöùu hoaëc caùc nhaø
maùy ñieän nguyeân töû
- Tia phoùng xaï chuû yeáu gaây ra ung thö tuyeán giaùp, ung thö phoåi,
ung thö baïch caàu …
- Theo taøi lieäu “Baøi giaûng veà ung thö hoïc” cuûa Nguyeãn Baù Ñöùc:
y Töø theá kæ 16, ngöôøi ta thaáy nhieàu coâng nhaân moû ôû Joachimstal
(Tieäp Khaéc) vaø ôû Schneeberg (Ñöùc) maéc moät loaïi beänh phoåi vaø cheát. Veà
sau, ngöôøi ta thaáy ñoù chính laø ung thö phoåi do chaát phoùng xaï trong quaêïng

509
ñen coù chöùa uranium. Ñieàu naøy coøn ñöôïc ghi nhaän qua tæ leä maéc ung thö
phoåi khaù cao ôû caùc coâng nhaân khai moû giöõa theá kæ 20.
y Ung thö baïch caàu caáp coù tæ leä khaù cao ôû nhöõng ngöôøi soáng soùt
sau vuï thaû bom nguyeân töû cuûa Myõ ôû hai thaønh phoá Nagasaki vaø Hirosima
(Nhaät Baûn) naêm 1945. Cho ñeán baây giôø, ôû caùc theá heä con chaùu, con soá
ung thö vaãn taêng leân haøng vaïn, ñaëc bieät: ung thö baïch caàu, ung thö vuù,
ung thö haïch nöôùc boït, ung thö thöïc quaûn …
y Sau vuï noå ôû nhaø maùy ñieän nguyeân töû Chernobyl naêm 1986,
ngöôøi ta ñaõ ghi nhaän coù khoaûng 200 thieáu nieân bò ung thö tuyeán giaùp; sau
10 naêm tæ leä naøy ñaõ taêng leân gaáp 5 laàn.
c) Phoùng xaï töï nhieân
- Nguoàn: coù nguoàn goác töø vuõ truï vaø caùc ñoàng vò phoùng xaï trong
khoâng khí, ñaát, nöôùc.
- Böùc xaï vuõ truï chuû yeáu laø caùc tia alpha, caùc haït proton ñöôïc taïo
ra töø vaønh ñai phoùng xaï quanh traùi ñaát, maët trôøi vaø thieân haø. Do ñoù, caøng
leân cao, böùc xaï ñoù caøng maïnh neân khaû naêng bò aûnh höôûng bôûi phoùng xaï
töï nhieân laø raát thaáp.
d) Tia cöïc tím gaây ung thö (böùc xaï cöïc tím)
- Böùc xaï cöïc tím chia laøm ba daûi: UVA, UVB, UVC:
y UVA (320 – 400 nm): gaây taùc haïi treân DNA, deã bieán dò teá baøo.
y UVB (290 – 320 nm): kích thích caùc teá baøo taïo ra saéc toá
melanine laøm raùm naéng, ñoû da. Noù taùc ñoäng tröïc tieáp leân
DNA laøm teá baøo laõo hoùa sôùm vaø teá baøo bò bieán ñoåi
y UVC (200 – 290nm): laø tia nguy hieåm nhaát nhöng ñaõ ñöôïc
taàng ozone loïc ñi.
- Noùi chung, tia cöïc tím taùc ñoäng tröïc tieáp treân DNA teá baøo bieåu bì
da, cuï theå laø taïo caàu noái cheùo vôùi phaân töû pyrimidine gaây öùc cheá toång
hôïp DNA. Do ñoù caùc base ñoåi bieán dò, daãn ñeán gen bieán dò deã sinh ung
thö da.
- Phaàn lôùn caùc tia cöïc tím ñöôïc chaën laïi bôûi taàng ozone, ngaên
khoâng cho ñi vaøo taàng khí quyeån. Nhöng hieän nay, taàng ozone ñang daàn

510
bò phaù huûy bôûi caùc hoùa chaát thaûi ra töø hoaït ñoäng coâng nghieäp neân nguy cô
ung thö da ngaøy caøng taêng cao.
11.8. CAÙC BEÄNH NGHEÀ NGHIEÄP COÙ THEÅ GAÂY UNG THÖ
Tæ leä cheát do ung thö taêng do nhieàu nguyeân nhaân nhöng trong ñoù coù
tình traïng coâng nghieäp hoùa daãn ñeán ung thö do caùc beänh ngheà nghieäp
ngaøy caøng taêng. Theo caùc nhaø nghieân cöùu veà ung thö thì taùc nhaân gaây
ung thö ngheà nghieäp (UTNN) chuû yeáu laø caùc hoùa chaát ñoäc, moät soá ít laø
virus vaø böùc xaï ion hoùa.
Theo taøi lieäu “Phoøng beänh ung thö” cuûa TS Ñaùi Duy Ban: töø naêm
1978 – Vieän quoác gia veà an toaøn ngheà nghieäp vaø söùc khoûe cuûa Myõ coù
coâng boá raèng 30% beänh nhaân ung thö coù lieân quan ñeán moâi tröôøng laøm
vieäc, trong ñoù coù 4 – 8% tröôøng hôïp ung thö laø do moâi tröôøng coâng
nghieäp. ÔÛ Phaùp, moãi naêm coù theâm môùi töø 7000 – 14000 tröôøng hôïp maéc
ung thö do ngheà nghieäp.
Qua baùo caùo thaùng 6–2000 veà khaûo saùt sô boä veà UTNN ôû Vieät
Nam thì trong toång soá 1728 tröôøng hôïp ung thö ñöôïc cöùu chöõa coù 108 laø
ñoái töôïng lao ñoäng, chieám 6,3 %, trong ñoù ung thö phoåi coù 101 tröôøng
hôïp, chieám tæ leä 9,3 %. Keá tieáp laø ung thö baøng quang, ñoù laø moät beänh
thöôøng gaëp ôû coâng nhaân tieáp xuùc vôùi caùc chaát sinh ung thö trong coâng
ngheä saûn xuaát aniline nhö benzidine, 2 – naphthylamine vaø 4 –
aminodiphenyl. Caùc “ñoäc chaát ung thö” naøy thöôøng gaëp ôû coâng nhaân
ngaønh cao su, saûn xuaát daây ñieän coù voû boïc cao su, coâng nhaân khí ñoát.
Veà ung thö maùu, beänh thöôøng maéc do hít phaûi hôi benzene. ÔÛ Vieät
Nam, moät nghieân cöùu sô boä vaøo naêm 2000 cuûa Vieän Y hoïc lao ñoäng vaø
Veä sinh moâi tröôøng cho thaáy trong naêm tröôøng hôïp ung thö maùu vaø
haïch, coù hai tröôøng hôïp laø beänh Hodgkin vaø ba tröôøng hôïp laø beänh
Lympho aùc tính (ung thö haïch) ôû coâng nhaân xaây döïng, nhöõng ngöôøi
tieáp xuùc vôùi sôn töôøng coù dung moâi hoøa tan laø benzene. Ngoaøi ra, ung
thö thanh quaûn coøn coù theå coù ôû coâng nhaân tieáp xuùc vôùi hôi acid voâ cô
maïnh vaø ung thö caùc xoang vaãn coøn gaëp ôû coâng nhaân tieáp xuùc vôùi
formaldehyde. Naêm 1997, trong moät nghieân cöùu khaûo saùt sô boä treân
1587 beänh nhaân ung thö da taïi beänh vieän ung thö, coù 76,7% ung thö da
gaëp ôû lao ñoäng noâng nghieäp (Taïp chí KHLÑ – 2000).

511
 11.8.1. Nhöõng ngheà nghieäp coù nguy cô gaây ung thö
Toå chöùc lao ñoäng quoác teá ñaõ coâng boá nhöõng ngheà nghieäp coù nguy
cô gaây ung thö trong cuoán töï ñieån baùch khoa veà söùc khoûe nhö sau:
a) Noâng nghieäp, haûi saûn, troàng nho vaø khai thaùc, söû duïng thuoác tröø
saâu coù arsenic (thaïch tín) hoaëc khai thaùc arsenic
- Ung thö: phoåi, da, trung bieåu moâ cuûa maøng phoåi, maøng buïng.
- Taùc nhaân: arsenic, amian.
b) Saûn xuaát amian, khai thaùc uranium, saûn xuaát nguyeân lieäu boïc
(oáng, toân, deät, maët naï, xi maêng)
- Ung thö: phoåi, da, trung bieåu moâ cuûa maøng phoåi, maøng buïng.
- Taùc nhaân: radon, amian, böùc xaï ion hoùa.
c) Khai thaùc daàu khí, coâng nhaân eùp saùp
- Ung thö bìu
- Taùc nhaân: hydrocarbon ña voøng (PAH).
d) Luyeän kim: coâng nhaân ñuùc ñoàng, saûn xuaát cromat, ferocrom, maï
crom, saûn xuaát theùp, tinh cheá nickel
- Ung thö: phoåi, xoang muõi.
- Taùc nhaân: arsenic, crom, nickel, arsenic benzo (a) pyren
e) Coâng nghieäp haøng haûi: xe coä vaø vaän chuyeån
Ung thö : phoåi, trung bieåu moâ maøng phoåi vaø maøng buïng.
f) Coâng nghieäp hoùa chaát: saûn xuaát söû duïng bis – chloromethyl ether
(BCME), saûn xuaát vinyl chloride, alcol iso propilic, saéc toá crom, phaåm
nhuoäm, auramin
- Ung thö: phoåi, gan, xoang caïnh muõi, baøng quang.
- Taùc nhaân: BCME, monom cuûa vinyl chloride, crom. benzidine, 2
– naphthylamine, 4 – aminodipheryl, auramin vaø caùc amine
thôm khaùc.
g) Coâng nghieäp thuoác tröø saâu, dieâït coû: coâng nhaân saûn xuaát vaø ñoùng
goùi thuoác tröø saâu coù arsenic
- Ung thö :phoåi

512
 - Taùc nhaân: arsenic
h) Coâng nghieäp khí: coâng nhaân saûn xuaát than coác vaø khí
- Ung thö: phoåi, baøng quang, bìu
- Taùc nhaân: benzo (a) pyrene, beta naphthylamine, caùc saûn phaåm
carbon hoùa cuûa than.
i) Coâng nghieäp cao su: coâng nhaân giöõ kho, saûn xuaát cao su,
löu hoùa, saûn xuaát saêm loáp, daây caùp, muû cao su …
- Ung thö: baøng quang, heä baïch huyeát taïo huyeát
- Taùc nhaân: alpha vaø beta naphthylamine, benzene, amin thôm.
j) Xaây döïng: coâng nhaân boïc, lôïp söû duïng amian
- Ung thö: phoåi, trung bieåu moâ cuûa maøng phoåi, maøng buïng
- Taùc nhaân: amian.
k) Coâng ngheä da: saûn xuaát da vaø söûa chöõa giaøy deùp
- Ung thö: xöông, baïch caàu
- Taùc nhaân: buïi da, benzene.
l) Coâng ngheä goã vaø giaáy
- Ung thö: xöông
- Taùc nhaân: buïi goã.
m) Caùc coâng nghieäp khaùc: coâng nhaân raûi ñöôøng nhöïa, lôïp nhaø...
- Ung thö: phoåi
- Taùc nhaân: benzo (a) pyrene, buïi.
11.8.2. Caùc nguyeân taéc cô baûn ñeå phoøng traùnh ung thö moâi tröôøng
ngheà nghieäp
a) Giaûi phaùp an toaøn kyõ thuaät
- Vieäc aùp duïng coâng ngheä saïch trong qui trình saûn xuaát coù söû duïng caùc
yeáu toá hoùa lyù sinh hoïc coù nguy cô ung thö caàn thöïc hieän caùch ly nghieâm ngaët.
- Ñoái vôùi qui trình coâng ngheä coøn khieám khuyeát thì baét buoäc ngöôøi
söû duïng lao ñoäng vaø ngöôøi lao ñoäng (NLÑ) phaûi tuaân thuû caùc qui ñònh an
toaøn vaø aùp duïng kyõ thuaät can thieäp nhaèm giaûm thieåu nguy cô.

513
 Ví duï: Vò trí laøm vieäc cuûa NLÑ vaø khoaûng caùch an toaøn trong coâng
ngheä phaûi ñöôïc kieåm ñònh cho töøng loaïi maùy, loaïi saûn phaåm nhaèm giaûm
thieåu taùc ñoäng.
ÔÛ caùc beänh vieän, caùc khoa truyeàn nhieãm, khoa xeùt nghieäm, khoa
ngoaïi … thì nguyeân taéc voâ khuaån phaûi ñöôïc aùp duïng nghieâm ngaët theo
ñuùng qui trình ñeå phoøng laây nhieãm beänh.
ÔÛ caùc cô sôû saûn xuaát hay phoøng thí nghieäm, khoaûng caùch an toaøn
cho NLÑ khi tieáp xuùc vôùi böùc xaï ion hoùa taïi caùc phoøng ñieän quang hay
khu vöïc coù chöùa caùc hoùa chaát ñoàng vò phoùng xaï cuõng phaûi tuaân thuû
nghieâm ngaët.
Caùc hoùa chaát gaây ung thö theo ñöôøng hoâ haáp nhö benzene, toluene,
naphthylamine … phaûi ñeå ñuùng nôi qui ñònh, coù heä thoáng huùt vaø xöû lyù ñoäc
chaát cuïc boä
b) Giaûi phaùp y teá: phaûi coù moät cheá ñoä kieåm tra ñaùnh giaù söï an toaøn
moâi tröôøng lao ñoäng vaø khaùm ñònh kì nhaèm phaùt hieän sôùm nhöõng nguy cô
coù theå gaây ung thö ngheà nghieäp ôû NLÑ.
c) AÙp duïng bieän phaùp caù nhaân: ñeå ñaûm baûo an toaøn lao ñoäng laø
nhieäm vuï thöôøng xuyeân maø baát kì moät nhaø quaûn lyù doanh nghieäp hay
NLÑ naøo cuõng phaûi tuyeät ñoái chaáp haønh.
11.9. CAÙC BEÄNH UNG THÖ CHÍNH VAØ MOÄT SOÁ TAÙC NHAÂN LIEÂN
QUAN
11.9.1 Ung thö ñaïi traøng, tröïc traøng (cancer of colon, rectum): laø
beänh hay gaëp ôû caùc nöôùc phaùt trieån vaø laø loaïi ung thö chieám tæ leä cao
nhaát (14%), möùc ñoä gaây töû vong ñöùng thöù 2 sau ung thö phoåi. ÔÛ nöôùc ta,
ung thö ñaïi tröïc traøng ñöùng vò trí thöù 5. Nguyeân nhaân coù lieân quan ñeán veä
sinh moâi tröôøng:
- Ngoä ñoäc amian töø thöùc aên nöôùc uoáng (nhaát laø nöôùc möa, traän
möa ñaàu muøa) töø maùi nhaø lôïp toân phibroximaêng.
- AÊn nhieàu thòt vaø môõ ñoäng vaät, ít rau vaø chaát xô
- Roái loaïn vi khuaån ñöôøng ruoät do duøng nöôùc nhieãm Ecoli.
11.9.2. Ung thö pheá quaûn vaø phoåi (cancer of brunchus or of lung): laø
ung thö xuaát phaùt töø nieâm maïc pheá quaûn vaø pheá nang. Ung thö pheá quaûn

514
- phoåi laø nguyeân nhaân gaây töû vong haøng ñaàu ôû nam giôùi, laø loaïi ung thö
ñöùng vò trí thöù 3 trong soá caùc loaïi ung thö (11%) nhöng tæ leä gaây töû vong
laø cao nhaát trong caùc loaïi ung thö. ÔÛ Vieät Nam, ung thö phoåi - pheá quaûn
laø loaïi ung thö xeáp thöù 1 ôû nam giôùi vaø thöù 4 ôû nöõ giôùi.
- Thuoác laù: laø nguyeân nhaân quan troïng nhaát, chieám 90%.
- Caùc taùc nhaân khaùc, chieám 10% bao goàm: amian, phoùng xaï, ether
chloromethyl, hydrocarbon ña voøng, nikel, radon, arsenic, chromium, boà
hoùng, haéc ín, vinyl chloride.
11.9.3. Ung thö daï daøy (cancer of stomach): chieám tæ leä 5% trong caùc
loaïi ung thö, ñöùng vò trí thöù 4. ÔÛ nöôùc ta, ung thö daï daøy ñöùng ôû vò trí thöù
2 ôû nam giôùi, sau ung thö phoåi, ñöùng ôû vò trí thöù 2 ôû nöõ giôùi, sau ung thö
vuù; do:
- Cheá ñoä aên nhieàu muoái, nhöõng thöùc aên khoâ, thöùc aên hun khoùi,
chöùa nhieàu nitrosamine …
- Vi khuaån helicobacter pylori.
11.9.4. Ung thö gan (cancer of liver): laø ung thö xuaát phaùt töø caùc teá
baøo bieåu moâ cuûa nhu moâ gan bao goàm ung thö bieåu moâ teá baøo gan
(chieám ña soá) vaø ung thö bieåu moâ teá baøo oáng maät trong gan. Ung thö gan
chieám vò trí thöù 8 trong caùc loaïi ung thö. ÔÛ Vieät Nam, ung thö gan ñöùng
haøng thöù 3 ôû nam giôùi vaø thöù 6 ôû nöõ giôùi; do:
- Uoáng nhieàu röôïu
- Ñoäc toá vi naám aflatoxin B1
- Crom, vinyl chloride, anabolic steroids
- Hormone estrogen vaø tamoxifen
- Virus vieâm gan B (HBV).
11.9.5. Ung thö voøm hoïng (cancer of throat): laø ung thö ñöùng haøng
ñaàu trong caùc ung thö khu vöïc ñaàu coå. ÔÛ Vieät Nam, ung thö voøm hoïng
xeáp thöù 4 ôû nam giôùi vaø thöù 5 ôû nöõ giôùi; do:
- Virus Epstein – Barr (EBV)
- AÊn uoáng caùc thöùc aên qua khaâu leân men nhö röôïu, bia, caø, döa
muoái, caù muoái, nöôùc maém, xì daàu coù chöùa chaát nitrosamina.

515
 - Thuoác laù.
11.9.6. Ung thö vuøng khoang mieäng (cancer of mouth): chieám 40%
ung thö vuøng ñaàu coå, xuaát phaùt töø lôùp bieåu moâ gai cuûa nieâm maïc moâi, lôïi,
haøm, haøm eách, amiñan, ñaùy löôõi; do:
- Röôïu, thuoác laù, aên traàu
- Virus papilloma.
11.9.7. Ung thö thanh quaûn (cancer of larynx): chieám 20% ung thö
vuøng ñaàu coå vaø 1% so vôùi taát caû caùc loaïi ung thö. Ung thö thanh quaûn
thöôøng xuaát phaùt töø nieâm maïc cuûa daây thanh, naép thanh nhieät, neáp pheãu
– thanh nhieät; do:
- Röôïu vaø thuoác laù
- Amian, chromium.
11.9.8. Ung thö thöïc quaûn (cancer of esophagus): chieám 1% trong caùc
loaïi ung thö, hieám gaëp ôû nöôùc ta. Ung thö thöïc quaûn laø khoái u aùc tính xuaát
phaùt töø oáng thöïc quaûn haàu heát laø teá baøo bieåu moâ daïng thöông bì, tröø ñoaïn
1/3 döôùi thöïc quaûn hay gaëp ung thö bieåu moâ tuyeán; do:
- Röôïu maïnh, thuoác laù, boät giaët
- Thoùi quen aên uoáng noùng
- Chaát nitrosamine.
11.9.9. Ung thö vuù (cancer of breast): laø loaïi ung thö ñöùng haøng ñaàu
trong caùc ung thö ôû phuï nöõ, chieám vò trí thöù 2 (12%) trong caùc loaïi ung
thö.
- Maát thaêng baèng estrogen – progesteron, duøng quaù nhieàu thuoác
traùnh thai (coù estrogen)
- Cheá ñoä aên nhieàu chaát beùo, thieáu vitamin A, ít chaát xô
- Huùt thuoác, uoáng röôïu, tieáp xuùc vôùi DDT
- Coù theå do virus MTV.
11.9.10. Ung thö coå töû cung (cancer of uterus): laø ung thö thöôøng gaëp
ôû phuï nöõ (sau ung thö vuù) chieám 12% caùc beänh aùc tính ôû phuï nöõ, coù ñaëc
tröng laø phaùt trieån chaäm vaø khu truù taïi choã; ôû nhöõng giai ñoaïn muoän raát
khoù ñieàu trò; do:

516
 - Laäp gia ñình sôùm, sinh ñeû nhieàu …
- Nhieãm virus u nhuù gai loaïi HPV 16 –18.
11.9.11. Ung thö giaùp traïng (cancer of thyroid gland): chieám tæ leä 1%
trong caùc loaïi ung thö: lieân quan ñeán caùc tia phoùng xaï.
11.9.12. Ung thö da (cancer of skin), chuû yeáu goàm hai loaïi: ung thö
bieåu moâ teá baøo ñaùy vaø ung thö bieåu moâ teá baøo gai hay teá baøo vaåy gai.
- AÛnh höôûng cuûa böùc xaï cöïc tím do phôi naéng quaù daøi hoaëc caùc böùc
xaï ion.
- Tieáp xuùc laâu vôùi nhöïa ñöôøng, paraffin, nhöïa, than ñaù, daàu nhôøn,
quinacrine hydrochloride, arsenic, thuoác tröø saâu dieät coû, PAH…
11.9.13. Ung thö heä thoáng taïo huyeát
a-) U lympho aùc tính (lymphomas): laø moät trong 10 beänh ung thö phoå
bieán nhaát treân theá giôùi. ÔÛ Vieät Nam, xeáp thöù 5 ôû nam giôùi vaø xeáp thöù 8 ôû
nöõ giôùi. Ñaây laø nhoùm beänh ung thö phaùt sinh töø caùc teá baøo lympho trong
caùc toå chöùc cuûa cô theå. Beänh ñöôïc chia laøm hai nhoùm chính:
- U lympho aùc tính khoâng Hodgkin (non - Hodgkin’s lymphomas): laø
loaïi phoå bieán nhaát: virus Epstein - Barr, HTLV –1, HIV.
- Beänh Hodgkin (Hodgkin‘s lymphomas)
b) Beänh baïch caàu caáp (leukaemia): laø moät beänh aùc tính cuûa toå chöùc
taïo maùu, gaây roái loaïn quaù trình sinh saûn vaø phaùt trieån cuûa doøng baïch caàu,
laán aùt doøng hoàng caàu vaø tieåu caàu. Ñaây laø beänh ung thö phoå bieán ôû treû em
döôùi 15 tuoåi. Do:
- Virus HTLV
- Tia phoùng xaï.
- Hoùa chaát: benzene, styrene, butadiene, cyclophosphamide,
melphalan, busulfan, caùc hoùa chaát cao su toång hôïp khaùc …
11.9.14. Moät soá chaát khaùc thöôøng gaëp trong cuoäc soáng
Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, coù ñeán 89% ca beänh ung thö laø do nhaân toá
moâi tröôøng gaây ra, trong ñoù nhaân toá hoùa hoïc chieám ñeán 90%.

517
 Ví duï, coâng nhaân laøm vieäc trong caùc nhaø maùy nhuoäm thöôøng xuyeân
tieáp xuùc vôùi chaát amine trong thuoác nhuoäm neân deã bò ung thö baøng
quang.
Ngoaøi ra, chaát β-naphthylamine, moät loaïi amine thôm duøng trong
coâng nghieäp phaåm aniline duøng laøm nöôùc hoa cuõng ñöôïc coi laø chaát gaây
ung thö baøng quang.
Caùc chaát thôm toång hôïp, trong ñoù chuû yeáu laø chlorine, benzidine
toång hôïp töø nhöïa than ñaù. Khi thaâm nhaäp vaøo cô theå raát deã gaây ra bieán dò,
roái loaïn teá baøo daãn ñeán ung thö.
Trong caùc moùn chieân, nöôùng, ñuùt loø maø caùc nhaø khoa hoïc Thuïy Ñieån
chöùng minh chöùa chaát acrylamide ñöôïc xaùc ñònh laø chaát gaây ung thö.
Toå chöùc Y teá Theá giôùi ñaõ baøn baïc veà vaán ñeà naøy. Acrylamide coù
khaû naêng phaù hoûng heä thaàn kinh aûnh höôûng ñeán söï sinh saûn. Ngoaøi ra,
acrylamide gaây bieán ñoåi gen daãn ñeán ung thö vuù, töû cung, böôùu tuyeán
thöôïng thaän, nieäu...
Vieäc söû duïng caùc phuï gia thöïc phaåm cuõng laø con ñöôøng daãn ñeán
caên beänh naøy; nguyeân nhaân do chuùng coù moät soá chaát ñoäc.
Khi saûn xuaát daêm boâng, laïp xöôûng, phuï gia thòt öôùp, thòt hun khoùi
ngöôøi ta phaûi troän theâm muoái nitrate ñeå thöïc phaåm coù maøu ñoû töôi troâng
ngon maét vaø haïn cheá vi khuaån phaùt trieån. Nhöng muoái nitrate raát coù haïi cho
cô theå con ngöôøi; noù laø taùc nhaân gaây ung thö daï daøy.
Ngoaøi ra, muoái nitrate coøn ñöôïc söû duïng trong phaân boùn cho caây
troàng, do vaäy haøm löôïng nitrate trong noâng phaåm raát cao.
Söû duïng giaáy daùn töôøng baèng hoùa chaát, thaûm traûi saøn baèng sôïi hoaù
hoïc, caùc duïng cuï ñoà goã, ñoà nhöïa môùi trong phoøng ñeàu toaû ra caùc hoaù
chaát: benzene, toluene... raát nguy hieåm.
Baûng 11.5: Toùm taét moät soá chaát gaây ung thö cho con ngöôøi
Hôïp chaát Möùc ñoä Trieäu chöùng beänh
nguy hieåm
Aflatoxin, caùc chaát Ung thö gan - Suùt caân, keùm aên, meät, moûi
coàn, anabolic, vinyl - Vaøng da, soát, daõn tónh maïch
chloride buïng, maøng buïng

518
 - Ñoâi khi coù haïch thöông haøn.
β - naphtylamine, Ung thö baøng - Daáu hieäu thöôøng gaëp laø ñi
khoùi thuoác laù quang tieåu ra maùu lieân tuïc coù theå laø
4- nitrophenyl oà aït khoâng ñau.

4,4-metylenebis - Ñi tieåu kieåu ñaùi daét keøm

theo ñau.
Benzidine
- Cuïc maùu coù theå laøm taéc
α - naphtylamin nieäu ñaïo, gaây bí ñaùi
Arsenic, Asbestos, Ung thö phoåi - Ho dai daúng coù hoaëc khoâng
bis(chloromethyl) coù huyeát
ether, nickel, boà hoùng - Khaøn tieáng
vaø haéc ín, crom.
- Khoù thôû
Amian, khoùi thuoác laù,
uranium, vinyl - Söng coå, maët, caùnh tay
chloride - Ñau ngöïc lieân tuïc.
+ Daáu hieäu di caên ngoaøi
ngöïc: 20- 35% beänh nhaân coù
daáu hieäu di caên ngoaøi ngöïc
+ Daáu hieäu toaøn thaân: suït
caân, meät moûi, ñau xöông, di
caên xöông
Benzene, melphalan, Ung thö maùu - Chaûy maùu do tieåu caàu thaáp,
busulfan, styrene (beänh baïch caàu) vôõ vaùch maïch maùu
butadiene, - Thieáu maùu
cyclophosphamide, caùc
chaát cao su toång hôïp - Nhieãm truøng do thieáu baïch
khaùc caàu laønh, soát, naùch to vöøa

Nitrosamine Ung thö daï daøy - Roái loaïn tieâu hoaù

Caùc muoái nitrate, nitric - Khoù chòu ôû vuøng thöôïng vò
Dichloroethylene - AÊn maát ngon, suùt caân;
beänh caøng phaùt trieån thì thaáy:
+ Khoái u ôû vuøng thöôïng vò

519

Arsenic, daàu saét, hôi
loø than, polycylic
Hydrocarbon
Boà hoùng vaø haéc ín
Polycylic,
hydrocacbon, boà hoùng
vaø haéc ín
Röôïu, caùc chaát coàn,
boät giaët, khoùi thuoác laù
Cadmium
Caùc chaát coàn, asbestos,
chromium, khoùi thuoác
laù, ga muø taïc
Vaät nöôùng baèng loø than Ung thö thaän
520
+ Noân do toân vò
+ Noân ra maùu
Ung thö da Thöôøng thaáy ôû maët nhaát laø
quanh muõi, mí, maù
Khoái u noåi leân ôû da. Khoái u caøng
to thì bôø caøng xaâm laán ra xung
quanh vaø bò beùt ôû giöõa
Ung thö tinh - Moät khoái raén, khoâng ñau ôû
hoaøn tinh hoaøn
- Thieáu tinh hoaøn moät beân vaø
coù moät khoái u phuùc maïc
- Vuù söng to nhö vuù phuï nöõ
- Coù theå thaáy haïch ôû oå buïng
Ung thö thöïc Daáu hieäu thaät sôùm khoâng
quaûn nhaän thaáy ñöôïc.
- Daáu hieäu thöôøng gaëp laø khoù
nuoát
- ÔÏ noân, co thaét gaây ñau sau
khi aên
Ung thö tuyeán - Khoù tieåu tieän, ñi khoâng heát, coù
tieàn lieät khi coù laãn maùu vaø ñi nhieàu laàn
- Sôø tröïc traøng thaáy moät cuïc
raén ôû tuyeán tieàn lieät
- Thieáu maùu maõn tính, suït caân
- Di caên xöông
Ung thö thanh - Gioïng noùi bò thay ñoåi, tieáng
quaûn noùi khaûn hoaëc reø reø, thaäm chí
taét tieáng.
- Nuoát thöùc aên vöôùng, ñau.
- Ñi tieåu tieän coù maùu
Phenacetin - Sôø thaáy moät khoái raén ôû moät
Chì beân buïng
- Soát lieân tuïc, daõn tónh maïch
- Ñoâi khi coù daáu hieäu thieáu maùu
Röôïu, caùc chaát coàn, Ung thö Moïc ôû baát cöù choã naøo trong
thuoác laù mieäng mieäng, moâi, löôõi, vuøng döôùi
löôõi.
- Veát loeùt, khoâng ñau coù maøu
traéng hoaëc hoàng.
- Naëng hôn: nhai ñau, nuoát
vöôùng, noùi khoù, ñau raêng, coù
khi nhöùc loã tai

11.10. MOÄT SOÁ BIEÄN PHAÙP PHOØNG TRAÙNH UNG THÖ DO CAÙC
ÑOÄC CHAÁT
1. Cheá ñoä aên uoáng: haïn cheá aên thòt ñoû vaø môõ thay vaøo ñoù laø thöùc aên
coù nhieàu chaát xô vaø vitamin.
2. Haïn cheá uoáng röôïu, bia, khoâng huùt thuoác laù vaø thuoác phieän.
3. Caám söû duïng caùc loaïi thuoác BVTV coù khaû naêng gaây ung thö
trong noâng nghieäp vaø thöïc hieän kieåm tra nghieâm ngaët tình traïng
söû duïng.
4. Caùc cô sôû saûn xuaát phaûi tuaân thuû caùc qui ñònh cuûa luaät baûo veä
moâi tröôøng, vieäc xaû thaûi phaûi tuaân theo caùc tieâu chuaån, do ñoù
phaûi coù caùc coâng ngheä ñeå xöû lyù chaát thaûi, trong ñoù coù chaát thaûi
ñoäc haïi.
5. Ngöôøi söû duïng lao ñoäng vaø ngöôøi lao ñoäng phaûi thöïc hieän nghieâm
ngaët vaø ñuùng qui ñònh caùc nguyeân taéc an toaøn ngheà nghieäp.
6. Löu tröõ vaø söû duïng caùc hoùa chaát an toaøn.
7. Thöïc hieän phoøng beänh ung thö baèng caùch tieâm vaccine phoøng
caùc virus coù khaû naêng gaây ung thö: vieâm gan sieâu vi B…

521
 8. Caù nhaân neân thöïc hieän khaùm beänh ñònh kì ñeå sôùm phaùt hieän ra daáu
hieäu ung thö ñeå coù bieän phaùp chöõa trò hieäu quaû töø giai ñoaïn ñaàu.
Nhö vaäy, ung thö laø caên beänh coù theå phaùt sinh ôû moïi löùa tuoåi. Theo
thoáng keâ treân theá giôùi, nhaát laø ôû caùc nöôùc phaùt trieån, töû vong do caên beänh
naøy chieám tyû leä cao nhaát.
ÔÛ Vieät Nam, cho ñeán nay chöa coù moät thoáng keâ naøo chính xaùc vì
chæ coù theå döïa vaøo thoáng keâ cuûa caùc beänh vieän.
Hieän nay, phaàn lôùn vieäc ñieàu trò ung thö ñeàu döïa treân kinh nghieäm
chöù khoâng döïa treân nhöõng hieåu bieát veà sinh hoïc cuûa beänh.
Nhöõng thaønh töïu gaàn ñaây veà söï töông taùc cuûa caùc chaát ung thö cuûa
moâi tröôøng vôùi DNA ñaõ giuùp cho chuùng ta hieåu saâu theâm veà tính chaát cuûa
caên beänh, töø ñoù coù höôùng ñieàu trò hôïp lyù cuõng nhö caùc caùch phoøng ngöøa.

Caâu hoûi
1. Ung thö laø gì? Ung thö ñöôïc phaân loaïi nhö theá naøo?
2. Coù 2 nguyeân nhaân chính gaây beänh ung thö. Haõy neâu caùc nguyeân
nhaân ñoù?
3. Quaù trình hình thaønh beänh ung thö trong cô theå con ngöôøi dieãn ra
nhö theá naøo?
4. Phaùt bieåu moät soá trieäu chöùng khi maéc beänh ung thö maø baïn bieát?
5. Haõy phaùt bieåu moät soá nguoàn coù theå gaây ung thu cho con ngöôøi?
6. Haõy neâu moät soá chaát ñoäc gaây ung thö sinh ra töø oâ nhieãm moâi
tröôøng?
7. Haõy neâu moät soá ngheà nghieäp coù khaû naêng gaây ung thö cao cho
con ngöôøi?
8. Haõy neâu nhöõng nguyeân taéc cô baûn ñeå phoøng traùnh beänh ung thö
ngheà nghieäp?
9. Haõy neâu moät soá caùc beänh ung thö vaø caùc taùc nhaân lieân quan maø
baïn bieát?
10. Baïn haõy ñeà xuaát moät soá bieän phaùp phoøng traùnh beänh ung thö do
caùc ñoäc chaát gaây ra?
Taøi lieäu tham khaûo
1. LEÂ VAÊN KHOA, Moâi tröôøng vaø oâ nhieãm, Nhaø xuaát baûn Giaùo
Duïc, Haø Noäi,1994.

522
2. NGUYEÃN NGHÓA THÌN, PHAÏM THÒ THU NGA, Ña daïng sinh
hoïc vaø caùc vaán ñeà baûo toàn ña daïng sinh hoïc, Nhaø xuaát baûn Haø
Noäi, 1995.
3. LEÂ TRUNG, Beänh ngheà nghieäp, Nhaø xuaát baûn Y hoïc, Haø Noäi,
1994.
4. BOÄ NOÂNG NGHIEÄP (Nhieàu taùc giaû), Thoå nhöôõng hoïc ñaïi cöông,
Nhaø xuaát baûn Noâng nghieäp, Haø Noäi, 1996.

523
 CHÖÔNG 12

ÑOÄC TOÁ MOÂI TRÖÔØNG VI KHUAÅN BEÄNH THAN('')

(ECOTOXICOLOGY OF ANTHRAX)

12.1. ÑAËT VAÁN ÑEÀ

Caùc vaán ñeà söùc khoûe coäng ñoàng cuõng nhö chaát löôïng moâi tröôøng
soáng coù lieân quan ñeán vieäc söû duïng caùc taùc nhaân lyù hoùa sinh nhaèm vaøo
caùc muïc tieâu choáng laïi vaên minh nhaân loaïi. Vuõ khí sinh hoïc (biological
weapon hay bioweapon) laø moät ví duï.
Söï phaùt trieån vöôït baäc cuûa khoa hoïc coâng ngheä sinh hoïc laø tieàn ñeà
cho vieäc söû duïng haøng loaït caùc taùc nhaân sinh hoïc phuïc vuï cho quaân ñoäi
nhö moät thöù vuõ khí höõu hieäu tham gia vaøo caùc cuoäc chaïy ñua vuõ trang
ngaøy caøng nhaân roäng caû veà quy moâ laãn phaïm vi.
Moät khaùi nieäm gaàn ñaây thu huùt raát nhieàu söï quan taâm cuûa nhieàu
giôùi, duø ñaõ toàn taïi töø raát laâu. Ñoù laø vaán ñeà nhieãm khuaån beänh than hay
coøn goïi moät caùch phoå bieán laø beänh than – anthrax. Ñaây khoâng phaûi laø
moät beänh môùi nhöng noù toàn taïi trong töï nhieân nhieàu naêm qua moät caùch
giaûn ñôn vaø raát haïn cheá veà maët lan truyeàn giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi; tuy
nhieân, gaàn ñaây beänh than ñaõ laøm caû nöôùc Myõ run sôï. Vaäy beänh than laø
gì? Noù coù ñaëc tính lieân quan theá naøo vôùi moâi tröôøng vaø ñoäc hoïc moâi
tröôøng? Ñoù laø nhöõng caâu hoûi ñaët ra cho chöông naøy.
12.2. TOÅNG QUAN CAÙC VAÁN ÑEÀ LIEÂN QUAN ÑEÁN VI KHUAÅN
BEÄNH THAN
Töø tröôùc ñeán nay, coù nhöõng beänh dòch truyeàn qua moâi tröôøng hay töø
moâi tröôøng, do caùc loaøi VSV sinh ra nhö: thöông haøn, ñaäu muøa, ngoä ñoäc
thöïc phaåm, beänh than, vieâm phoåi … Trong phaïm vi chöông naøy, chuùng ta seõ
ñeà caäp ñeán beänh than, döôùi goùc ñoä ñoäc hoïc moâi tröôøng.
Ñònh nghóa: Beänh than laø hoäi chöùng nhieãm truøng caáp tính do moät loaøi
vi khuaån Bacillus anthracis gaây ra. Loaøi naøy toàn taïi trong moâi tröôøng töï nhieân
ôû ñieàu kieän bình thöôøng do coù khaû naêng hình thaønh baøo töû vaø gaây beänh ôû caùc
loaøi gia suùc, gia caàm vaø con ngöôøi.

('')
Vôùi söï coäng taùc cuûa Leâ Thò Anh Ñaøo.

523
 Trong nhieàu theá kyû qua, vi khuaån beänh than - hay theo caùch goïi thoâng
duïng “anthrax” - gaây beänh cho gia suùc hay ñoâi khi gaây beänh ôû ngöôøi trong
nhöõng ñieàu kieän thoâng thöôøng. Tuy nhieân, vieäc nghieân cöùu noù thöïc söï môùi
baét ñaàu caùch ñaây khoaûng 80 naêm.
Hieän nay treân theá giôùi coù khoaûng 17 quoác gia tham gia nghieân cöùu vaø
coù caùc chöông trình veà vuõ khí sinh hoïc, vôùi söï tham gia cuûa caùc nhaø khoa
hoïc, caùc chuyeân gia trong nhieàu lónh vöïc.
Taàm hoaït ñoäng cuûa caùc gioáng anthrax naøy hoaøn toaøn tuøy thuoäc vaøo
trình ñoä khoa hoïc coâng ngheä cuûa caùc chuyeân gia nghieân cöùu.
Nhieàu quoác gia coù caùc chöông trình nghieân cöùu söû duïng caùc loaïi vuõ khí
sinh hoïc; trong ñoù, Nga vaø Myõ laø nhöõng nöôùc coù thaønh töïu ñaùng keå nhaát. Hoï
söû duïng coâng ngheä saûn xuaát caùc baøo töû anthrax döôùi daïng boät khoâ, ñaây laø
yeáu toá then choát trong vieäc ñöa loaøi naøy phaân phoái roäng raõi trong moâi tröôøng
töï nhieân. Beân caïnh Nga, Myõ - hai cöôøng quoác veà nhöõng thaønh töïu quaân söï –
Iraéc cuõng coù moät soá keát quaû trong lónh vöïc nghieân cöùu naøy. Maëc duø coù nhöõng
hieåu bieát raát toát veà loaøi naøy nhöng do nhöõng haïn cheá veà maët khoa hoïc coâng
ngheä, chæ coù khaû naêng saûn xuaát caùc cheá phaåm naøy döôùi daïng dung dòch loûng.
Ñieàu naøy haïn cheá khaû naêng phaùt taùn caùc baøo töû anthrax trong moâi tröôøng töï
nhieân do caùc hieän töôïng sa laéng.
Baøo töû cuûa anthrax trong khoâng khí thöôøng khoâng coù maøu, khoâng
muøi vaø coù khaû naêng lan truyeàn raát xa trong khí quyeån hoaëc sa laéng xuoáng
maët ñaát.
Theo öôùc tính cuûa WHO (World Health Organization 1970) vôùi 50
kg anthrax coù theå laøm cho daân soá cuûa moät khu ñoâ thò töø 5 trieäu giaûm ñi
250.000 do töû vong.
Moät söï coá xaûy ra ñoái vôùi moät trung taâm nghieân cöùu thuoäc quaân ñoäi ôû
Sverdlovsk (Lieân Xoâ cuõ) naêm 1979, gaây ra 79 ca nhieãm truøng vaø 68 ngöôøi cheát
do moät löôïng baøo töû anthrax ñaùng keå phaùt thaûi ra khoâng khí.
Naêm 1945, ôû Iran coù moät trieäu con cöøu bò cheát do nhieãm phaûi vi khuaån
beänh than.
Khi ñem phaân tích caùc maãu ñaát thì luoân tìm ñöôïc caùc baøo töû vi khuaån
beänh than. Thoâng thöôøng thì caùc loaøi ñoäng vaät aên coû (herbivores) khi aên caùc
loaøi thöïc vaät ngay treân maët ñaát, seõ coù nguy cô aên caùc baøo töû vi khuaån than
tieàm aån trong moâi tröôøng naøy vaø bò nhieãm beänh. Sau ñoù, quaù trình lan truyeàn

524
nhieãm truøng xaûy ra ngay trong chuoãi thöùc aên cuûa heä sinh thaùi: caùc loaøi aên thòt
(carbivores) vaø ngöôøi aên caùc loaøi ñaõ bò nhieãm khuaån seõ bò nhieãm loaïi vi
khuaån naøy. Tuy nhieân, beänh than khoâng laây töø ngöôøi qua ngöôøi, töùc laø neáu
moät ngöôøi nhieãm phaûi beänh than thì ngöôøi naøy khoâng coù nguy cô lan truyeàn
sang ngöôøi khaùc.
Nhieãm vi khuaån beänh than thöôøng laø do moät soá yeáu toá, chaúng haïn:
trình ñoä vaên minh keùm, ñaëc bieät laø caùc nöôùc theá giôùi thöù ba, ñieàu kieän sinh
hoaït keùm, duøng nhöõng loaïi thòt gia suùc khoâng ñöôïc naáu chín kyõ maø baûn thaân
caùc loaøi naøy ñaõ nhieãm loaïi vi khuaån naøy.
Toùm laïi, trong ñieàu kieän thoâng thöôøng thì vieäc nhieãm vi khuaån beänh
than laø hy höõu, hoaëc neáu hít phaûi baøo töû thì cuõng khoâng ñuû löôïng ñeå phaùt
beänh. Tuy nhieân, do nhieàu muïc tieâu rieâng bieät ñaõ daãn ñeán vieäc söû duïng
anthrax nhö moät loaïi vuõ khí lôïi haïi coù khaû naêng gaây beänh haøng loaït khi phaùt
taùn trong moâi tröôøng. Noù gaây aûnh höôûng nghieâm troïng ñeán söùc khoûe con
ngöôøi, chaát löôïng moâi tröôøng soáng.
12.3. CÔ SÔÛ KHOA HOÏC VEÀ CAÁU TAÏO, CÔ CHEÁ HOAÏT ÑOÄNG
CUÛA VI KHUAÅN BEÄNH THAN
12.3.1. Caáu taïo
Bacillus athracis, xuaát phaùt töø tieáng Hy Laïp, coù nghóa laø than
(anthrakis) nhaèm chæ loaøi vi khuaån gaây neân nhöõng thöông toån treân beà maët
da coù maøu ñen gioáng nhö caùc veät than.
Vi khuaån beänh than, coù teân khoa hoïc laø Bacillus athracis, hay theo
caùch goïi thoâng thöôøng laø Anthrax, laø vi khuaån hieáu khí, gram döông (+),
sinh nha baøo, coù quaù trình hình thaønh baøo töû, khoâng di ñoäng ñöôïc, coù hình
daïng que. Teá baøo sinh döôõng coù roi. Kích thöôùc teá baøo: daøi 1-8 μm, roäng 1-
1,5 μm. Baøo töû coù kích thöôùc khoaûng 1μ.

525
 Hình 12.1: Caáu taïo teá baøo vi khuaån beänh
than (anthrax)
(Nguoàn: www.abcnews.go.com)

12.3.2. Vaøi neùt ñaëc tröng veà quaù trình sinh tröôûng vaø phaùt trieån
Daïng phoå bieán toàn taïi trong töï nhieân laø baøo töû, sau khi thaâm nhaäp
vaøo teá baøo vaät chuû thì xaûy ra hieän töôïng naûy maàm (germinate)
Quaù trình hình thaønh baøo töû chæ xaûy ra khi moâi tröôøng caïn kieät chaát
dinh döôõng, tuy nhieân trong ñieàu kieän thích hôïp baøo töû seõ phaùt trieån,
nhanh choùng taùi taïo teá baøo.
Baøo töû taêng tröôûng nhanh trong moâi tröôøng coù nhieät ñoä trung
bình khoaûng 37oC; trong moâi tröôøng nhö: maùu, moâ cuûa ngöôøi vaø ñoäng
vaät… giaøu caùc chaát amino acid, nucleotide, glucose seõ xaûy ra quaù trình
naûy maàm cuûa baøo töû. Baøo töû coù theå toàn taïi raát laâu trong moâi tröôøng töï
nhieân ôû ñieàu kieän bình thöôøng, khoaûng vaøi thaäp kyû.
Bình thöôøng, baøo töû coù kích thöôùc nhoû hôn teá baøo vaø coù theå ñöùng
rieâng leû hoaëc taäp hôïp thaønh chuoãi.

526
 Theo caùc nghieân cöùu thì anthrax laø loaøi nhaïy caûm vôùi aùnh naéng
vaø böùc xaï maët trôøi. Do vaäy, beân ngoaøi cô theå vaät chuû, vi khuaån beänh
than khoâng theå toàn taïi quaù 24 h. Ngöôïc laïi, baøo töû anthrax laïi coù theå
toàn taïi trong ñieàu kieän moâi tröôøng voâ cuøng khaéc nghieät, caïn kieät chaát
dinh döôõng. Baøo töû loaøi naøy coù theå toàn taïi nhieàu theá kyû trong ñaát. Do
ñoù, coù theå noùi, baøo töû laø hình thöùc toàn taïi phoå bieán vaø beàn vöõng cuûa vi
khuaån beänh than trong moâi tröôøng vaø neáu gaëp moâi tröôøng thuaän lôïi thì
caùc baøo töû naøy seõ naûy maàm vaø baét ñaàu quaù trình taêng tröôûng, sinh soâi
naûy nôû ôû möùc ñoä ñoät bieán, gaây ñoäc baèng beänh dòch.
Khi thaâm nhaäp vaøo cô theå ngöôøi thì, trong moâi tröôøng thích hôïp,
vôùi ñaày ñuû vaät chaát cung caáp cho hoaït ñoäng soáng cuûa vi khuaån, baøo töû
seõ nhanh choùng naûy maàm taùi taïo teá baøo vaø tieáp tuïc taêng tröôûng lieân
tuïc caû veà kích thöôùc laãn soá löôïng. Anthrax chaúng nhöõng söû duïng caùc
chaát dinh döôõng, naêng löôïng kieán taïo teá baøo maø coøn ñoàng thôøi tieát ra
caùc ñoäc chaát trôû laïi vaøo moâi tröôøng noäi baøo teá baøo chuû.

H12.2 H12.3

527
 H12.4 H12.5

H12.6

Hình 12. 2, 3, 4, 5, 6) Caùc daïng baøo töû cuûa beänh than

trong kính hieån vi phoùng ñaïi 100.000 laàn.

528
 H12.7 H12.8

H12.9 H12.10

Hình 12. 7, 8, 9, 10) Caùc daïng vi khuaån beänh than trong kính hieån vi (12. f),
hieån vi ñieän töû (12. g, h, i) trong caùc moâi tröôøng nuoâi caáy khaùc nhau

12.3.3. Cô cheá thaâm nhaäp vaø gaây beänh cuûa vi khuaån beänh than
Trong ñieàu kieän thoâng thöôøng thì vieäc nhieãm beänh ñoøi hoûi phaûi coù
söï tieáp xuùc tröïc tieáp giöõa ngöôøi vaø gia suùc, gia caàm ñaõ nhieãm vi khuaån
hoaëc söû duïng caùc loaïi thöïc phaåm coù nguoàn goác töø caùc loaøi ñaõ nhieãm.
12.3.3.1. Caùc hình thöùc nhieãm anthrax
Coù ba daïng nhieãm vi khuaån beänh than: cutaneous anthrax, Inhalation
anthrax (hay pulmonary anthrax) vaø gadtrointestial anthrax.
12.3.3.1.1. Nhieãm vi khuaån beänh than do tieáp xuùc tröïc tieáp:
cutaneous anthrax
a) Quaù trình lan truyeàn
Ñaây laø daïng hay gaëp nhaát trong ba loaïi nhieãm vi khuaån beänh
than; theo soá lieäu thoáng keâ thì moãi naêm coù khoaûng 2000 tröôøng hôïp;

529
rieâng ôû Zimbabwe, chæ töø 1979 - 1985 coù hôn 10.000 ngöôøi nhieãm vi
khuaån beänh than.
Xaûy ra trong caùc tröôøng hôïp tieáp xuùc tröïc tieáp giöõa ngöôøi vaø loaøi gia
suùc gia caàm ñaõ nhieãm vi khuaån beänh than, thöôøng laø ôû nhöõng veát xöôùc, traày
ôû nhöõng cô quan treân cô theå nhö: tay, chaân, coå, traùn… vaø haàu nhö khoâng coù
giai ñoaïn tieàm aån. Trong tröôøng hôïp naøy, neáu coù söï tieáp xuùc tröïc tieáp giöõa
nhöõng vuøng da ñaõ nhieãm vi khuaån than vaø caùc veát traày xöôùc thì seõ coù söï lan
truyeàn vi khuaån beänh than. Nghóa laø, vaãn coù nguy cô lan truyeàn töø ngöôøi
sang ngöôøi trong tröôøng hôïp naøy. Khi baøo töû anthrax ñaõ naûy maàm taïi caùc moâ
treân da thì chuùng tieát ra caùc ñoäc toá. Chæ trong voøng 1 - 2 ngaøy, caùc nhoït noåi to
thaønh caùc khoái u boïng nöôùc; roài sau ñoù, vôõ vaø tieát ra caùc dòch chöùa moät löôïng
raát lôùn vi khuaån ñoàng thôøi ñeå laïi treân da caùc veát ñen lôùn gioáng nhö veät than.
Sau khi tieát ra dòch nhôùt chöùa vi khuaån thì ngay taïi choã veát thöông nhanh
choùng hình thaønh lôùp vaûy, lôùp vaûy naøy seõ khoâ vaø bong ra sau ñoù hai tuaàn vaø
ñeå laïi moät veát seïo saâu.
b) Trieäu chöùng
Töông ñoái deã nhaän ra so vôùi caùc tröôøng hôïp nhieãm do hoâ haáp hoaëc
nhieãm thoâng qua heä tieâu hoùa; deã ñieàu trò; tyû leä töû vong thaáp hôn hai
tröôøng hôïp coøn laïi.
Caùc vò trí xaûy ra nhieãm truøng laø nhöõng boä phaän thoâng thöôøng: tay,
traùn, coå, ñaàu… vaø thöôøng coù tính cuïc boä ôû nhöõng vò trí ñaõ tieáp xuùc tröïc
tieáp vôùi baøo töû hoaëc teá baøo vi khuaån than. Ban ñaàu, coù caûm giaùc ngöùa
treân vuøng da; sau ñoù, xuaát hieän caùc loã gioáng nhö veát caén cuûa moät soá loaøi
coân truøng. Chæ trong voøng 2 ngaøy, caùc veát naøy phaùt trieån thaønh caùc muïn
nöôùc vaø vôõ ra taïo thaønh nhöõng veát loeùt thöôøng coù ñöôøng kính vaøo khoaûng
1 - 3 cm; tieáp tuïc sau ñoù 6 ngaøy, caùc veát loeùt naøy nhanh choùng chuyeån
thaønh caùc vaûy ñen töông töï nhö caùc veät than ñen; ñaây cuõng laø nguyeân
nhaân chính maø trong ñôøi soáng thoâng thöôøng moïi ngöôøi thöôøng goïi ñaây laø
beänh than.
c) Ñieàu trò
Trong tröôøng hôïp naøy khaùng sinh khoâng theå laøm giaûm hoaëc môø daàn
caùc veát seïo maø chæ coù taùc duïng giaûm tyû leä töû vong, ngaên chaën lan
truyeàn treân khaép cô theå. Theo thoáng keâ thì tyû leä töû vong khoaûng 20%
khi khoâng söû duïng caùc loaïi khaùng sinh ñeå ñieàu trò vaø thaáp hôn 1% neáu

530
ñöôïc ñieàu trò baèng khaùng sinh hôïp lyù. Daïng naøy chieám khoaûng 95% caùc
tröôøng hôïp bò nhieãm vi khuaån beänh than; tuy nhieân, noù laïi thöôøng khoâng
daãn ñeán töû vong.
Moät bieän phaùp phoå bieán laø söû duïng ciprofloxacin (cipro) hay
fluoroquinolones ñeå ñieàu trò höõu hieäu nhieãm vi khuaån than qua ñöôøng tieáp
xuùc tröïc tieáp treân da. Penicillin hay doxycycline ñoâi khi cuõng ñöôïc duøng.

a) b)

Hình 12. 11 a, b, c) Caùc

tröôøng hôïp nhieãm beänh
than, khi tieáp xuùc qua da,
nhieãm truøng ôû coå, ngoùn
tay. Ñaây laø caùc vuøng da
deã tieáp xuùc vôùi vi khuaån.

c)

531
 12.3.3.1.2. Nhieãm vi khuaån beänh than qua con ñöôøng hoâ haáp: xaâm nhaäp vi
khuaån anthrax

Baøo töû beänh than ôû daïng nguû, gaëp ñieàu kieän moâi tröôøng thích hôïp,
naûy maàm

Voâ soá teá baøo naèm laïi trong cuoáng hoïng vaø khí quaûn

Heä thoáng mieãn dòch phaù huûy ñöôïc moät soá teá baøo
vi khuaån

Caùc teá baøo coøn laïi trong 1-60 ngaøy ñaõ sinh soâi moät soá
löôïng lôùn vi khuaån

Ñoäc toá vöøa tieát ra töø vi khuaån ñi vaøo maùu, gaây xuaát
huyeát vaø laøm suy yeáu phoåi

Nhöõng baøo töû nhoû beù khoaûng 1-5μ thaâm nhaäp vaø phaù huûy pheá
nang phoåi
Sinh soâi trong
pheá nang phoåi

Hình 12.12. Con ñöôøng taán coâng cuûa vi khuaån beänh than vaøo phoåi

a) Quaù trình lan truyeàn

Thoâng thöôøng, raát hieám xaûy ra daïng nhieãm naøy trong ñieàu kieän töï
nhieân, chæ trong moät soá tröôøng hôïp ôû caùc nhoùm laøm vieäc trong caùc khu
vöïc coù nguy cô cao… Trong tröôøng hôïp nhieãm anthrax döôùi daïng laø loaïi
vuõ khí sinh hoïc thì hoaøn toaøn khoâng coù khaû naêng lan truyeàn töø ngöôøi sang
ngöôøi hay töø vaät nhieãm khuaån sang ngöôøi.
Tuy nhieân, khi ñöôïc ñöa vaøo moâi tröôøng moät caùch coá yù thì ñaây laø
con ñöôøng chính yeáu maø baøo töû anthrax thaâm nhaäp vaøo cô theå ngöôøi. Baøo
töû anthrax khi aáy ñöôïc saûn xuaát döôùi daïng boät traéng vaø phaùt taùn trong khí
quyeån, theo gioù phaùt taùn vaø thaâm nhaäp vaøo cô theå con ngöôøi gaây beänh. Vì
vaäy, ñaây laø con ñöôøng thaâm nhaäp chính cuûa vi khuaån H-anthrax thoâng
qua moâi tröôøng.

532
 Caùc oå trong khoang muõi
chöùa vi khuaån beänh than

Hình 12.13. Quaù trình thaâm nhaäp baøo töû anthrax theo ñöôøng hoâ haáp

Thoâng thöôøng, trong ñieàu kieän töï nhieân thì daïng nhieãm naøy raát
hieám xaûy ra; tuy nhieân, nguy cô maéc beänh xuaát hieän ôû moät soá nhoùm ñaëc
bieät nhö: caùc coâng nhaân laøm trong caùc xöôûng thuoäc da cöøu, da deâ, saûn
xuaát len, vaûi sôïi töø loâng thuù…
Trong quaù trình hoâ haáp, caùc baøo töû coù kích thöôùc töø 1-5 μm seõ theo
khoâng khí vaøo caùc cô quan beân trong. Khoâng gioáng nhö caùc daïng buïi, vôùi
kích thöôùc lôùn hôn 10μm seõ bò giöõ laïi ôû cô quan hoâ haáp ngoaøi cuøng hoaëc
caùc haït nhoû hôn seõ vaøo saâu trong ñöôøng hoâ haáp, taïi phoåi caùc haït buïi naøy
cuøng vôùi moät soá caùc loaøi VSV seõ bò tieâu hoùa bôûi caùc ñaïi thöïc baøo
(macrophages) hoaëc xaûy ra quaù trình sa laéng. Caùc ñaïi thöïc baøo seõ haáp thuï
vaø tieâu dieät heát caùc phaàn töû laï thaâm nhaäp vaøo phoåi. Nhöng caùc vi khuaån
beänh than thì laïi coù khaû naêng choáng laïi quaù trình naøy. Ñaïi thöïc baøo tieâu
dieät caùc phaàn töû laï thaâm nhaäp vaøo phoåi nhöng trong tröôøng hôïp naøy chính
caùc baøo töû anthrax laïi tieâu dieät caùc ñaïi thöïc baøo naøy. Caùc baøo töû soáng soùt
qua quaù trình naøy seõ ñi vaøo maùu vaø ñöôïc vaän chuyeån qua caùc haïch baïch
huyeát, caùc moâ taïi ñoù laø moâi tröôøng toát cho söï naûy maàm cuûa caùc baøo töû. Taïi
ñaây, coù caùc chaát dinh döôõng caàn thieát cho söï taêng tröôûng vaø sinh saûn cuûa
baøo töû. Caùc baøo töû nhanh choùng naûy maàm taùi taïo teá baøo vi khuaån tieáp tuïc

533
sinh saûn trong ñieàu kieän moâi tröôøng heát söùc thuaän lôïi. Theo thöïc nghieäm
thì quaù trình naûy maàm naøy xaûy ra trong voøng 60 ngaøy. Tuy nhieân treân thöïc
teá thì thôøi gian phaùt beänh thay ñoåi töø 2-43 ngaøy. Do vaäy, cô cheá cuûa quaù
trình vaän chuyeån baøo töû ñeán caùc teá baøo sinh döôõng trong cô theå vaãn laø moät
daáu hoûi ñoái vôùi caùc chuyeân gia.
Trong caùc thí nghieäm treân loaøi khæ thì thôøi gian naûy maàm cuûa baøo
töû töø 58-100 ngaøy vaø moät khi quaù trình naøy xaûy ra thì coi nhö ñaõ maéc
phaûi beänh. Caùc baûn taùi taïo vi khuaån töø caùc baøo töû naûy maàm tieát ra caùc
ñoäc toá (seõ noùi roõ ôû phaàn tieáp theo) daãn ñeán söï xuaát huyeát, phuø, hoaïi töû
cuûa cô theå chuû. Khi caùc chaát ñoäc do loaøi naøy tieát ra vöôït quaù ngöôõng chòu
ñöïng cuûa cô theå vaät chuû thì seõ daãn ñeán töû vong cho duø cô theå coù saûn xuaát
ra caùc loaïi khaùng sinh cuõng xem nhö voâ hieäu.
Theo nghieân cöùu thì vieäc ñònh danh hình thöùc nhieãm anthrax naøy laø
caàn thieát. Ñeå traùnh hieåu nhaàm, ngöôøi ta khoâng goïi tröôøng hôïp naøy laø “vieâm
hoâ haáp do anthrax” maø laø “nhieãm anthrax baèng ñöôøng hoâ haáp”. Bôûi vì,
trong nhöõng tröôøng hôïp ñaõ phaùt beänh thì khoâng nhaän thaáy beänh vieâm
cuoáng phoåi (laø loaïi beänh phoå bieán veà ñöôøng hoâ haáp) nhöng haàu heát ñeàu
xaûy ra trieäu chöùng xuaát huyeát vaø hoaïi töû vaø thaäm chí laø vieâm maøng naõo;
thöôøng thaáy laø suy hoâ haáp ñeán hoaïi töû vaø voâ hieäu hoùa hoaït ñoäng cuûa phoåi.
Theo soá lieäu thoáng keâ thì ngöôõng ñoäc ñoái vôùi cô theå ngöôøi laø LD50
laø 2.500-50.000 baøo töû anthrax.
Do laø vi khuaån gram döông (+) neân khaùc vôùi caùc vi khuaån gram aâm
(-), anthrax khoâng coù khaû naêng taùc ñoäng tröïc tieáp leân beà maët moâ, teá baøo
da… anthrax chæ coù khaû naêng tieát ra caùc ñoäc toá ñaëc tröng. Moät hay vaøi
baøo töû anthrax thì khoâng ñuû lieàu löôïng gaây ñoäc, khi soá baøo töû leân ñeán
10.000 baøo töû thì quaù trình nhieãm truøng baét ñaàu xaûy ra.
b) Trieäu chöùng
Thöôøng thaáy hai giai ñoaïn cuûa beänh:
+ Giai ñoaïn thöù nhaát: beänh nhaân coù moät loaït caùc trieäu chöùng: caûm
soát, ho, nhöùc ñaàu noân möûa, ruøng mình, nhöùc moûi toaøn thaân, ñau ngöïc, ñau
buïng. Giai ñoaïn naøy coù theå keùo daøi trong vaøi giôø hoaëc vaøi ngaøy nhöng
khoâng coù moät trieäu chöùng ñaëc bieät cuï theå naøo khaùc nhöõng trieäu chöùng
thoâng thöôøng keå treân.

534
 + Giai ñoaïn thöù hai: soát cao ñoät ngoät, toaùt moà hoâi vaø xaûy ra tình
traïng shock. Theo nhöõng khaùm nghieäm treân nhöõng beänh nhaân töû vong thì
nghi ngôø coù hieän töôïng daõn cô tim, thaønh trung thaát co daõn maïnh vaø beänh
nhaân rôi vaøo traïng thaùi meâ saûng, nhanh choùng trôû neân thaâm tím toaøn thaân,
huyeát aùp giaûm nhanh vaø coù theå daãn ñeán töû vong chæ trong voøng vaøi giôø.
c) Ñieàu trò
Tyû leä töû vong trong tröôøng hôïp naøy theo thoáng keâ khaù cao, trong
khoaûng töø 75% - 89%. Moät soá loaïi vaccine toû ra khoâng coù hieäu quaû trong
vieäc ñieàu trò. Theo moät soá thí nghieäm treân ñoäng vaät thì cô cheá ñieàu tieát
cuûa cô theå veà noàng ñoä glucose, ñoä acid - base trong caùc cô quan coù theå
höõu hieäu hôn moät soá loaïi khaùng sinh.
Caùc chaát khaùng sinh toû ra höõu hieäu trong tröôøng hôïp ñieàu trò daïng
naøy, neáu ñöôïc ñieàu trò ngay töø khi môùi baét ñaàu xuaát hieän caùc trieäu chöùng.
Moät loaïi khaùng sinh ñöôïc ñeà xuaát laø Cipro hay Fluoroquinolones.
Penicillin hay doxycyline cuõng ñöôïc duøng. Theo ñaùnh giaù cuûa coâng trình
nghieân cöùu cho thaáy, neáu khoâng ñieàu trò ngay töø khi môùi xuaát hieän caùc
trieäu chöùng thì tyû leä töû vong leân ñeán 90%.
12.3.3.1.3. Nhieãm vi khuaån beänh than qua ñöôøng ruoät: gastrointestinal
anthrax
a) Quaù trình lan truyeàn
Tröôøng hôïp nhieãm vi khuaån than do tieâu hoùa laø quaù trình söû duïng
caùc loaïi thöïc phaåm cheá bieán töø caùc loaøi gia suùc gia caàm ñaõ nhieãm anthrax
hoaëc caùc thöïc phaåm coù tích tuï baøo töû loaøi naøy. thöôøng phaùt hieän ñöôïc ôû
caùc nöôùc keùm phaùt trieån ôû chaâu Phi, chaâu AÙ vôùi ñieàu kieän sinh hoaït keùm
veä sinh, duøng caùc thöïc phaåm cheá bieán chöa ñaït yeâu caàu.
Ñaây cuõng laø daïng ít phoå bieán trong ba daïng nhieãm vi khuaån beänh than.
b) Trieäu chöùng
Thôøi gian ñaàu dieãn ra moät soá trieäu chöùng thoâng thöôøng töông töï nhö
caûm cuùm, nhöùc moûi cô. Quaù trình xaûy ra tieáp theo laø söï toån thöông
nghieâm troïng heä tieâu hoùa, ñaëc bieät laø ruoät; caùc trieäu chöùng phoå bieán: soát,
toaùt moà hoâi vaøo ban ñeâm, ôùn laïnh, maát vò giaùc, noân ra maùu, ngöôøi meät laû,
tieâu chaûy ra maùu, ñau buïng naëng…

535
 Caùc trieäu chöùng naøy thöôøng dieãn ra trong khoaûng 7 ngaøy keå töø khi
söû duïng caùc loaïi thöïc phaåm ñaõ bò vieâm nhieãm. Thôøi gian uû beänh
(incubation time) laø 7 ngaøy.
c) Ñieàu trò
Ciprofloxacin (cipro) hay fluoroquinolones coù theå ñöôïc duøng ñeå
ñieàu trò trong tröôøng hôïp naøy. Penicillin hay doxycycline cuõng töông ñoái
höõu hieäu. Daïng naøy khoù ñieàu trò nhaát trong ba daïng nhieãm anthrax, tyû leä
töû vong töông ñoái cao töø 25%-60%.
Ñieåm khaùc bieät lôùn giöõa beänh than vôùi caûm cuùm laø khi nhieãm beänh
than thì khoâng coù caùc trieäu chöùng chaûy muõi nöôùc, moät trieäu chöùng raát phoå
bieán khi maéc caùc chöùng cuùm hoaëc caûm laïnh. Moät trieäu chöùng cuõng raát
phoå bieán trong khi caûm laø taïo ñôøm trong coå hoïng maø khi nhieãm phaûi
beänh than thöôøng khoâng thaáy.
12.3.3.2. Caùc ñoäc toá noäi baøo cuûa anthrax
Maëc duø caùc loaïi khaùng sinh coù khaû naêng tieâu dieät vi khuaån, giaûm
nguy cô gaây haïi cho cô theå, nhöng anthrax laïi coù khaû naêng tieát ra ba loaïi
ñoäc toá vaãn tieáp tuïc gaây haïi cho teá baøo chuû ngay caû trong tröôøng hôïp coù
nhöõng khaùng sinh ñöôïc ñöa vaøo ñeå tieâu dieät vi khuaån. Vì vaäy, cô cheá gaây
ñoäc cuûa anthrax caàn ñöôïc nghieân cöùu kyõ ñeå coù theå voâ hieäu hoùa ñöôïc caùc
ñoäc toá naøy.
Ñoäc toá do vi khuaån than tieát ra ñi vaøo maùu cuûa cô theå ngöôøi, thöïc
hieän caùc quaù trình laøm nhieãu loaïn tín hieäu thoâng tin teá baøo. Caùc loaïi ñoäc
chaát chính do anthrax tieát vaøo maùu cuûa vaät chuû goàm ba loaïi protein: chaát
khaùng nguyeân (protective antigen PA); nhaân toá töû vong (lethal factor-LF)
vaø caùc nhaân toá gaây phuø (edema factor-EF).
Caùc chaát ñoäc trong vi khuaån than caáu taïo töø hôn 700 amino acid.
PA coù chöùc naêng laø caàu noái vaän chuyeån hai loaïi chaát ñoäc. Khi vaøo beân
trong teá baøo, LF phaù huûy heä mieãn dòch cuûa teá baøo laøm nhieãu loaïn thoâng
tin trong teá baøo vaø EF laø taùc nhaân tích tuï caùc saûn phaåm cuûa caùc phaûn öùng
noäi baøo khi coù maët caùc taùc nhaân naøy.
a) Chaát khaùng nguyeân (PA)
Ñaây laø caàu noái höõu hieäu cho söï thaâm nhaäp cuûa hai ñoäc toá coøn laïi
vaøo trong teá baøo vaät chuû.

536
 PA gaén cô chaát leân thaønh teá baøo, sau ñoù PA bò taùch ra vaø hoaït hoùa
bôûi moät loaïi enzyme xuùc taùc protein goïi laø protease ñeå hình thaønh PA63
vaø tieáp tuïc bò hoaït hoùa ñeå hình thaønh caáu truùc maïch voøng coù 7 caïnh. Treân
maïch PA luùc naøy gaén hai loaïi ñoäc chaát coøn laïi cuûa anthrax laø EF, LF.
Sau ñoù, PA ñöa caùc enzyme ñoäc naøy vaøo beân trong teá baøo, caùc hoaït ñoäng
beân trong teá baøo trôû neân xaùo troän do söï coù maët cuûa caùc thaønh phaàn naøy.
Quaù trình naøy ñöôïc minh hoïa trong hình 12.14 döôùi ñaây:
1. PA keát noái caùc chaát ñoäc (toxin) leân teá baøo chuû
2. Furin beû ñoâi vaø phoùng thích PA20
3. PA63 hình thaønh daïng ña giaùc 6 caïnh
4. EF laø moät loaïi enzyme gaây ñoäc gaén vaøo PA63
5. Ñöa PA63 coù chöùa EF vaøo beân trong thaønh teá baøo
6. Acid hoùa endosome ñeå coù theå ñöa EF vaøo noäi baøo
7. Caùc enzyme hoaït ñoäng beân trong noäi baøo gaây ra caùc phaûn öùng
sinh hoùa taïo ra caùc ñoäc chaát coù aûnh höôûng ñeán söï sinh tröôûng,
phaùt trieån teá baøo chuû.

Hình 12.14. Caùc böôùc trong quaù trình gaây ñoäc cuûa vi khuaån than
b) Nhaân toá töû vong (LF)
Ñaây laø moät loaïi enzyme coù teân laø metalloproteinase, coù taùc duïng khoùa
taát caû caùc tín hieäu cuûa heä thoáng mieãn dòch cuûa teá baøo (caùc tín hieäu naøy coù taùc

537
duïng choáng nhieãm truøng). Chuùng phaù huûy heä thoáng mieãn dòch cuûa teá baøo,
tieát ra caùc taùc nhaân gaây shock.
LF ñöôïc caáu taïo bôûi 16 amino acide, caùc lieân keát peptide taïo thaønh
chieàu daøi maïch treân ñoù coù gaén keát caùc cô chaát. Trong tröôøng hôïp naøy keõm
ñöôïc tìm ra laø chaát gaén ôû vuøng taâm hoaït ñoäng cuûa enzyme naøy.
LF chia laøm boán vuøng chính: Vuøng I laø vuøng duøng ñeå noái keát vôùi PA ;
vuøng II laø vuøng gaàn gioáng vôùi enzyme coù tính ñoäc. Treân hình 12.15 laø vuøng
VIP 2, vuøng naøy khoâng coù vai troø ñoùng goùp hoaït tính xuùc taùc cho LF . Vuøng
III chen giöõa vuøng II vaø vuøng IV laø moät baûn sao veà caáu truùc cuûa vuøng II.
Vuøng IV gioáng vuøng I nhöng laø trung taâm hoaït ñoäng, laø vuøng coù caáu truùc
töông töï nhö nhöõng protein cuûa hoï protein gaén keát Zn. Caùc vuøng II, III, IV
O
daøi khoaûng 40 A laø caùc lieân keát peptide cuûa 16 amino acid.

Kho
ái
lieân
keát

Boä
phaän
töông Xuùc taùc
ñoàng

Lieân keát xoaén

oác

Hình 12.15. Caáu truùc khoâng gian cuûa nhaân toá töû vong (LF)
(Nguoàn: www.cas.com)
Theo caáu taïo treân, LF coù caáu taïo laø protein nhöng coù chöùc naêng laø
baûn sao cuûa nhöõng enzyme noäi baøo gaây nhöõng xaùo troän beân trong teá baøo,
aûnh höôûng lôùn ñeán caáu taïo beân trong teá baøo chuû.

538
 Hình 12.16: Sô ñoà moâ taû taâm hoaït ñoäng cuûa enzyme LF

c. Nhaân toá gaây phuø (EF)

EF gaây ra söï tích tuï caùc dòch ôû vuøng phaùt trieån cuûa baøo töû anthrax
trong quaù trình taùi taïo teá baøo vaø sinh saûn.
EF ñoùng vai troø tieát ra caùc dòch loûng trong phoåi hoaëc moät soá cô quan
khaùc, noù coù khaû naêng gia taêng hoaït tính LF leân 10-100 laàn, vöôït möùc hieäu
löïc thoâng thöôøng vaø coù theå phaù huûy hoaøn toaøn caùc chöùc naêng hoaït ñoäng
cuûa heä mieãn dòch.
Theo nghieân cöùu cuûa giaùo sö Wei Jen Tang thuoäc Ñaïi hoïc Chicago,
thoâng thöôøng, hoaït ñoäng soáng cuûa teá baøo coù moät loaïi enzyme coù teân laø
adenylyl cyclase coù khaû naêng ñieàu hoøa caùc tín hieäu qua laïi giöõa caùc teá
baøo. Loaïi enzyme naøy thoâng qua chu trình AMP xuùc taùc caùc quaù trình
bieán ñoåi vaät chaát duy trì caùc hoaït ñoäng noäi baøo. Chu trình naøy raát phoå
bieán trong hoaït ñoäng soáng cuûa teá baøo: taïo ra vaät chaát, naêng löôïng trong
quaù trình sinh tröôûng phaùt trieån teá baøo hay ñoái vôùi cô theå laø haøm löôïng
ñöôøng trong maùu, nhòp tim, trí nhôù, khaû naêng tö duy… Khi chu trình AMP
taïi caùc cô quan hoaït ñoäng vôùi cöôøng ñoä vöôït möùc bình thöôøng seõ taïo ra söï
tích luõy vaät chaát quaù möùc caàn thieát, khi ñoù caùc moâ seõ lieân tuïc tieát ra caùc
chaát loûng do söï dö thöøa naêng löôïng, vaät chaát. Teá baøo khi aáy seõ ôû trong
traïng thaùi voâ cuøng tích cöïc vaø hoaøn toaøn maát ñi khaû naêng töï ñieàu chænh
caân baèng noàng ñoä vaät chaát noäi baøo. Khi ñoù, ôû caùc moâ teá baøo ñaõ bò ñoäc

539
chaát thaâm nhaäp seõ hình thaønh caùc ung nhoït chöùa ñaày dòch ôû caùc vuøng
nhieãm truøng.
Trong ñieàu kieän thoâng thöôøng, EF khoâng gaây haïi neáu khoâng coù söï
tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi teá baøo bò nhieãm truøng. Vì beân trong caùc teá baøo naøy,
caùc chuyeân gia ñaõ chöùng minh söï toàn taïi cuûa moät protein goïi laø
calmodulin, loaïi protein naøy seõ gaén vôùi EF vaø taïo ra moät tuùi chöùa loaïi
enzyme (adenylyl cyclase) coù hoaït tính thuùc ñaåy vieäc lieân tuïc taïo ra caùc
chu trình AMP trong teá baøo, seõ daãn ñeán tình traïng tích luõy naêng löôïng vaät
chaát quaù möùc nhö keå treân. Tuy nhieân, ñoàng thôøi vôùi vieäc khaùm phaù ra cô
cheá gaây ñoäc cuûa anthrax, caùc nhaø khoa hoïc ñaõ tìm ra caáu taïo khoâng gian
cuûa EF, hoï xaùc ñònh ñöôïc taâm hoaït ñoäng cuûa loaïi enzyme keå treân neân hoï
ñaõ ñeà xuaát caùc bieän phaùp voâ hieäu hoùa hoaït ñoäng cuûa EF baèng caùch gaén
keát moät phaân töû khaùc vaøo taâm hoaït ñoäng naøy.

Hình 12.17: Minh hoïa cho vieäc EF coù söï keát hôïp vôùi calmodulin trôû neân linh
ñoäng hôn trôû thaønh vuøng xuùc taùc coù gaén cô chaát xuùc taùc cho quaù trình taïo AMP,
trong khi ñoù neáu EF khoâng ñöôïc gaén calmodulin thì seõ khoâng theå gaén cô chaát.

Trong tröôøng hôïp coù caùc ñoäc chaát cuûa anthrax thaâm nhaäp vaøo beân
trong teá baøo thì caùc quaù trình sinh hoùa saûn sinh naêng löôïng, seõ coù nhieàu
xaùo troän ñoái vôùi hoaït ñoäng soáng teá baøo. Trong tröôøng hôïp naøy, chuû yeáu laø
söï doài daøo veà maët naêng löôïng do coù quaù nhieàu chaát xuùc taùc phaûn öùng neân
teá baøo trôû neân thöøa vaät chaát, quaù taûi vaø nhanh choùng maát caân baèng daãn
ñeán söï tích tuï vaät chaát taïi caùc vuøng nhieãm khuaån.

540
12.4. AÛNH HÖÔÛNG CUÛA VI KHUAÅN THAN LEÂN MOÂI TRÖÔØNG
12.4.1. Moái töông quan giöõa vi khuaån than vaø chaát löôïng moâi tröôøng
Khaùi nieäm beänh than ñaõ coù töø laâu, nhöng noù chæ thöïc söï trôû thaønh
moái quan taâm cuûa xaõ hoäi khi coù nhöõng keá hoaïch söû duïng loaïi vi khuaån
gaây beänh naøy nhö moät thöù vuõ khí quaân söï hay boïn khuûng boá thöôøng göûi
qua thö hay raõi trong phoøng kín ñoâng ngöôøi; ñieàu ñoù coù taàm aûnh höôûng
treân quy moâ lôùn.
Anthrax trôû neân nguy hieåm nhö moät thöù vuõ khí vì: noù deã daøng saûn
xuaát ôû caùc phoøng thí nghieäm quy moâ vöøa, deã baûo quaûn ôû ñieàu kieän thoâng
thöôøng vaø ñaëc bieät laø raát deã phaùt taùn trong moâi tröôøng, chaúng haïn nhö söû
duïng caùc loaïi maùy bay phun thuoác trong noâng nghieäp.
Coù moät moái töông quan voâ cuøng chaët cheõ giöõa vi khuaån beänh than
vaø chaát löôïng moâi tröôøng. Moät caùch thuaàn tuùy thì ñaây laø moät loaïi vi
khuaån coù khaû naêng gaây beänh cho ngöôøi, noù ñöôïc söû duïng nhö moät loaïi vuõ
khí thì ñoù laø moät thöù coâng cuï voâ cuøng nguy hieåm ñe doïa söùc khoûe coäng
ñoàng vaø chaát löôïng moâi tröôøng soáng… thoâng qua vieäc gaây oâ nhieãm khoâng
khí hoaëc giaùn tieáp laøm ngoä ñoäc löông thöïc thöïc phaåm… Ñaõ vaø ñang coù
nhieàu aâm möu ñen toái cuûa boïn khuûng boá quoác teá söû duïng noù nhö laø moät
thöù vuõ khí choáng laïi vaên minh nhaân loaïi.
Vieäc nhieãm vi khuaån beänh than do caùc ñieàu kieän moâi tröôøng thoâng
thöôøng laø moät soá tröôøng hôïp hy höõu vaø chieám tyû leä raát nhoû. Trong khi ñoù,
vieäc söû duïng anthrax nhö moät loaïi vuõ khí nhaèm nhöõng muïc ñích quaân söï,
chính trò, khuûng boá thì laïi gaây ra nhöõng haäu quaû raát nghieâm troïng; cuõng
nhö nhöõng söï coá xaûy ra do sô suaát trong caùc quaù trình nghieân cöùu thöû
nghieäm laø nhöõng tröôøng hôïp raát ñaùng tieác.
Trong tröôøng hôïp saûn xuaát baøo töû döôùi daïng boät khoâ: baøo töû ñöôïc
röûa trong caùc thieát bò ly taâm raát lôùn; sau ñoù, saáy khoâ trong moâi tröôøng
chaân khoâng.
Trong khí quyeån, thoâng thöôøng caùc yeáu toá khí töôïng thuûy vaên coù
lieân quan raát lôùn ñeán quaù trình phaùt taùn caùc chaát oâ nhieãm, chaúng haïn nhö:
ñoä aåm, vaän toác gioù, nhieät ñoä… Trong nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi thì baøo töû
vi khuaån than seõ phaùt taùn ñi raát xa, gaây oâ nhieãm treân dieän roäng

541
(atmospheric widespead). Vì vaäy, caùc yeáu toá naøy cuõng ñöôïc nghieân cöùu
trong caùc keá hoaïch quaân söï hay boïn khuûng boá toaøn caàu.
Caùc loaïi boät töø baøo töû anthrax coù maøu naâu, xaùm. Trong tröôøng hôïp
baøo töû anthrax ñöôïc saûn xuaát döôùi daïng chaát loûng thì caàn coù theâm moät soá
thieát bò phuï trôï cho vieäc phaùt taùn: maùy phun… Thaäm chí coù tröôøng hôïp söû
duïng caùc loaïi maùy bay noâng nghieäp, duøng phun caùc loaïi thuoác tröø saâu, ñeå
phaùt taùn baøo töû anthrax.
Baøo töû vi khuaån than khoâng theå nhaän bieát do khoâng coù maøu, muøi vò
ñaëc tröng, laïi raát nhoû, khoâng theå quan saùt baèng maét thöôøng neân raát thuaän
lôïi cho vieäc troän vaøo caùc loaïi boät vaø phaùt taùn trong khí quyeån.
Caùc VSV luoân ñoøi hoûi caùc ñieàu kieän veà maët moâi tröôøng cho quaù
trình sinh tröôûng vaø phaùt trieån, coù loaøi coù nhu caàu nhieàu veà oxygen (hieáu
khí), coù loaøi khoâng coù nhu caàu veà oxygen (yeám khí); coù loaøi chuyeân söû
duïng caùc hôïp chaát voâ cô laøm nguoàn dinh döôõng. Ngöôïc laïi, coù loaøi laïi söû
duïng caùc chaát höõu cô … nhöng ñaëc bieät phaûi keå ñeán caùc ñieàu kieän veà
nhieät ñoä, ñoä kieàm, ñoä pH vaø ñoä acide. Ñaây laø nhöõng yeáu toá heát söùc quan
troïng ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa VSV trong ñoù moät yeáu toá luoân ñoùng vai
troø chuû ñaïo laø nöôùc. Baát cöù loaøi naøo cuõng caàn ñeán nöôùc cho quaù trình sinh
tröôûng vaø sinh saûn, maø nöôùc thì luoân coù maët trong caùc heä thoáng laøm laïnh.
Chính vì leõ ñoù, khi vi khuaån than coù ñieàu kieän thaâm nhaäp vaøo beân trong
heä thoáng ñieàu hoøa nhieät ñoä thì seõ coù ñieàu kieän sinh tröôûng raát nhanh. Vì
vaäy, khi caùc baøo töû anthrax coù theå naûy maàm vaø tieáp tuïc sinh saûn ngay beân
trong heä thoáng naøy thì vieäc oâ nhieãm khoâng khí do chöùa caùc baøo töû vi
khuaån than chuyeån töø oâ nhieãm treân dieän roäng (macro air pollution) sang oâ
nhieãm trong phaïm vi nhoû, trong nhaø ôû (micro air pollution hay indoor
pollution).
12.4.2. Moät soá giaûi phaùp ñöôïc trieån khai thöïc hieän nhaèm giaûm thieåu
aûnh höôûng cuûa vi khuaån than vaø ñoäc chaát cuûa noù leân moâi
tröôøng, söùc khoûe con ngöôøi.
a) Döï ñoaùn khaû naêng nhieãm anthrax treân dieän roäng
Ñieàu quan troïng nhaát laø phaûi coù moät heä thoáng thoâng tin laøm vieäc
hieäu quaû, coù khaû naêng thu thaäp caùc taøi lieäu, phaân tích toång hôïp moät caùch
chính xaùc, nhanh choùng, luoân caäp nhaät.

542
 Coù heä thoáng quan traéc moâi tröôøng toát coù khaû naêng cho keát quaû
chính xaùc nhaát, nhanh nhaát veà chaát löôïng khoâng khí.
Heä thoáng caùc trieäu chöùng xaûy ra haøng loaït trong coäng ñoàng treân
dieän roäng, moät soá löôïng ngöôøi phaùt beänh vôùi tyû leä töû vong cao hôn 50%
vöôït ra ngoaøi taàm khoáng cheá cuûa con ngöôøi laø daáu hieäu coù nguy cô ñaõ
xaûy ra moät cuoäc khuûng boá/ chieán tranh sinh hoïc baèng vi khuaån beänh than
hoaëc baát kì loaøi VSV naøo khaùc.
b) Kieåm soaùt quaù trình lan truyeàn nhieãm truøng
Baøo töû anthrax khoâng maøu, khoâng muøi, khoâng vò laïi raát beù khoâng
theå quan saùt baèng maét thöôøng neân haàu nhö raát khoù kieåm soaùt baèng caùc
phöông phaùp thoâng thöôøng.
Caàn phaûi coù caùc bieän phaùp thu maãu khoâng khí vaø phaân tích thaät
chính xaùc khi coù daáu hieäu cuûa vieäc nhieãm anthrax. Coù nhöõng tröôøng hôïp
traûi qua tieáp xuùc vôùi anthrax nhöng khoâng phaùt beänh. Ñieàu naøy coù nghóa
laø, duø tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi baøo töû anthrax nhöng neáu vôùi löôïng thaáp hôn
ngöôõng chòu ñöïng cuûa con ngöôøi thì hoaøn toaøn coù khaû naêng ñeà khaùng
choáng nhieãm truøng anthrax. Do vaäy, trong töï nhieân caùc ca nhieãm vi
khuaån than ôû ngöôøi laø khaù ít nhöng vôùi nhöõng keá hoaïch quaân söï coù muïc
tieâu söû duïng anthrax nhö moät loaïi vuõ khí thì vieäc nhieãm anthrax treân dieän
roäng laø ñieàu hoaøn toaøn coù theå xaûy ra.
Veà maët moâi tröôøng thì vieäc laáy maãu vaø phaân tích maãu: nöôùc, ñaát,
khí… ñeå kieåm chöùng söï coù maët cuûa vi khuaån than trong maãu chæ coù tính
tham khaûo vì trong töï nhieân vaãn luoân toàn taïi loaøi naøy vaø söï coù maët naøy
haàu nhö khoâng coù khaû naêng gaây beänh cho ngöôøi.
Tuy nhieân, vieäc laáy maãu veà maët moâi tröôøng thaät söï coù yù nghóa trong
tröôøng hôïp anthrax ñöôïc söû duïng vôùi muïc ñích khuûng boá quaân söï. Vieäc
laáy maãu naøy giuùp xaùc ñònh nguoàn vaø vò trí taïo neân beänh; kieåm soaùt phaïm
vi lan truyeàn ñeå coù theå ñöa ra bieän phaùp xöû lyù hieäu quaû nhaát.
Khi bò nhieãm anthrax trong töï nhieân thì coù nhöõng bieän phaùp phoøng
traùnh mang tính chaát bò ñoäng vaø thöïc hieän muïc tieâu veä sinh laø chính. Coøn
trong tröôøng hôïp nhieãm anthrax do muïc ñích khuûng boá, quaân söï thì vieäc
töï ñieàu chænh caùc ñieàu kieän moâi tröôøng ñeå giaûm thieåu nguy cô toàn taïi,
sinh saûn vaø phaùt taùn cuûa baøo töû anthrax laø heát söùc caàn thieát.

543
 Khi ñöôïc chuyeân chôû vaø phaùt taùn baèng caùc loaïi maùy bay chuyeân
duïng nhö: maùy bay quaân söï, caùc loaïi maùy bay phun xòt thuoác BVTV thì
khaû naêng caùc baøo töû naøy seõ toàn taïi trong khí quyeån vaø theo gioù phaùt taùn
ñi raát xa trong khoâng trung gaây ra hieän töôïng oâ nhieãm trong moät khu vöïc
roäng lôùn. Treân lyù thuyeát thì caùc baøo töû naøy coù theå toàn taïi trong khí quyeån
trong voøng moät giôø roài seõ rôi xuoáng ñaát. Khi ñoù, nguy cô nhieãm anthrax
tröïc tieáp qua ñöôøng hoâ haáp ñaõ chuyeån sang nhieãm baøo töû anthrax ôû caùc
daïng nhieãm giaùn tieáp qua caùc loaøi vaät nuoâi. Cuõng vì vaäy, vieäc nhieãm
anthrax cuõng bieán ñoåi töø daïng vieâm nhieãm qua ñöôøng hoâ haáp thaønh daïng
nhieãm qua con ñöôøng tieâu hoùa.
Toùm laïi, ñeå phoøng beänh than thì vieäc kieåm soaùt chaát löôïng moâi
tröôøng laø ñieàu heát söùc caàn thieát. Ñoái vôùi coâng taùc moâi tröôøng thì vieäc
ñaàu tieân caàn quan taâm laø phaûi haïn cheá toái ña möùc lan truyeàn baèng
caùch thieát keá, laép ñaët caùc thieát bò khaûo saùt, ño ñaïc, nhaèm phaùt hieän
moät caùch chính xaùc, sôùm nhaát söï coù maët cuûa teá baøo cuõng nhö baøo töû
cuûa loaøi naøy. Tieáp theo, phaûi nhanh choùng caùch ly vaø tieán haønh ñieàu
trò cho nhöõng ngöôøi ñaõ nhieãm beänh vaø ñoàng thôøi chích phoøng beänh cho
nhöõng tröôøng hôïp tình nghi.

Hình 12.18: Hoaït ñoäng cuûa caùc nhaân vieân chuyeân traùch loaïi boû lan truyeàn
anthrax khoûi moâi tröôøng

544
 Vaán ñeà veà vi khuaån than khoâng phaûi laø moät vaán ñeà nan giaûi duø laø
trong tröôøng hôïp nhieãm beänh thoâng thöôøng trong ñieàu kieän töï nhieân hay
laø nhieãm beänh khi loaøi vi khuaån naøy ñöôïc söû duïng vôùi muïc ñích quaân söï.
Vôùi söï tieán boä vöôït baäc cuûa khoa hoïc coâng ngheä thì vieäc tìm ra loaïi
vaccine ngöøa beänh höõu hieäu cuõng nhö caùc loaïi khaùng sinh chöõa beänh
hieäu quaû laø ñieàu taát yeáu.
Tuy nhieân, tröôøng hôïp nhieãm beänh do ñieàu kieän moâi tröôøng keùm
chaát löôïng toû ra ñôn giaûn, deã giaûi quyeát hôn khi noù ñöôïc ñöa vaøo moâi
tröôøng moät caùch chuû yù. Khi ñoù, vaán ñeà khoâng ñôn thuaàn laø caûi thieän
chaát löôïng moâi tröôøng soáng, haïn cheá tieáp xuùc vôùi nguoàn beänh maø laø
nhöõng vaán ñeà mang maøu saéc chính trò, quaân söï. Chuùng ta khoâng nhöõng
phaûi coù nhöõng phöông thuoác ngaên chaën ñoäc chaát do loaøi vi khuaån naøy
sinh ra maø coøn phaûi coù nhöõng phöông thöùc ñoái phoù vôùi nhöõng caên beänh
veà ñaïo ñöùc xaõ hoäi.
Ñieàu quan troïng laø taát caû moïi ngöôøi coù hieåu bieát toát nhaát nhaèm
phoøng beänh cuõng nhö coù nhaän thöùc ñuùng ñaén veà caùc vaán ñeà kinh teá, chính
trò, quaân söï vaø moâi tröôøng. Neáu nhö coù theå ñaûm baûo moät quaù trình phaùt
trieån beàn vöõng, töùc duy trì traïng thaùi caân baèng giöõa kinh teá, xaõ hoäi vaø moâi
tröôøng cho toaøn xaõ hoäi, thì chaéc chaén khoâng coù lyù do gì ñeå loaøi vi khuaån
ñoäc haïi naøy hay baát kì taùc nhaân sinh-hoùa naøo khaùc coù theå gaây toån haïi ñeán
moâi tröôøng soáng cuûa coäng ñoàng.

Caâu hoûi
1. Beänh than laø gì? Nguyeân nhaân hình thaønh vaø soá yeáu toá aûnh höôûng
ñeán söï hình thaønh vaø laây lan cuûa beänh than laø gì?
2. Haõy neâu ñaëc ñieåm caáu taïo, sinh tröôûng phaùt trieån cuûa vi khuaån
gaây beänh than?
3. Haõy neâu caùc con ñöôøng gaây nhieãm vi khuaån beänh than thöôøng
gaëp?
4. Haõy neâu moät soá loaïi ñoäc toá chính trong cô cheà gaây ñoäc cuûa vi
khuaån beänh than/
5. Haõy neâu cô cheá gaây ñoäc cuûa vi khuaån beänh than ñoái vôùi con
ngöôøi?

545
 6. Nhöõng aûnh höôûng cuûa beänh than ñeán caùc loaøi sinh vaät soáng nhö
theá naøo?
7. Haõy neâu moái töông quan giöõa vi khuaån beänh than vaø chaát löôïng
moâi tröôøng nhö theá naøo?
8. Haõy neâu moät soá bieän phaùp nhaèm giaûm thieåu nhöõng aûnh höôûng cuûa
vi khuaån beänh than vaø ñoäc chaát cuûa noù ñeán moâi tröôøng vaø söùc
khoûe cuûa con ngöôøi?
9. Haõy neâu quaù trình lan truyeàn vaø gaây beänh cuûa vi khuaån beänh than
vaøo cô theå con ngöôøi baèng con ñöôøng tieáp xuùc tröïc tieáp?
10. Haõy neâu quaù trình lan truyeàn vaø gaây beänh cuûa vi khuaån beänh than
vaøo cô theå con ngöôøi baèng con ñöôøng hoâ haáp?

Taøi lieäu tham khaûo

1. FORD E.B. (NGUYEÃN QUANG THAÙI, NGUYEÃN NGOÏC HAÛI

dòch), Di truyeàn hoïc Sinh thaùi, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø Kyõ
thuaät, Haø Noäi, 1982.
2. NAMETNHICOV A.F., Hoùa hoïc trong coâng ngheä thöïc phaåm, Nhaø
xuaát baûn Khoa hoïc vaø Kyõ thuaät, Haø Noäi, 1997.

546
 THUAÄT NGÖÕ CHUYEÂN NGAØNH ÑOÄC HOÏC
(GLOSSARY)
Acetin hoùa (acetylation): Quaù trình chuyeån hoùa cuûa moät nhoùm acetyl töø
acetyl coenzyme A ñeán moät xenobiotic hoaëc chaát chuyeån hoaù
xenobiotic bôûi enzyme N-acetyltransferase. Söï ña daïng cuûa enzyme
naøy coù theå raát quan troïng trong bieåu hieän ñoäc tính ôû con ngöôøi.
Bieåu hieän ñoäc tính (Behavioral toxicity): Thuaät ngöõ naøy coù theå ñöôïc
hieåu nhö moät cô vaän ñoäng hay moät tuyeán cuûa cô theå soáng chòu traùch
nhieäm veà nhöõng thay ñoåi trong hay ngoaøi moâi tröôøng cuûa chính cô theå
ñoù. Nhöõng thay ñoåi ñoù coù theå ñôn giaûn hoaëc cöïc kyø phöùc taïp, baåm
sinh hay coù ñöôïc töø hoïc taäp, nhöng trong baát cöù tröôøng hôïp naøo cuõng
moâ taû moät trong nhöõng bieåu hieän cuoái cuøng cuûa chöùc naêng thaàn kinh.
Behavioral toxicity laø nhöõng taùc ñoäng coù haïi hoaëc nguy haïi tieàm taøng
treân nhöõng bieåu hieän gaây ra bôûi nhöõng hoùa chaát ngoaïi sinh.
Caùch hoaït ñoäng ñoäc chaát (Mode of toxic action): Thuaät ngöõ ñöôïc duøng
ñeå mieâu taû caùc quaù trình ñoäc chaát gaây taùc duïng. Cuï theå laø chæ ra caùc
bieåu hieän cuûa taùc ñoäng, vaø roäng raõi hôn ñoù laø noùi ñeán vieäc taùc ñoäng
toång hôïp caùc ñoäc chaát leân moâi tröôøng, nhö quaù trình chuyeån hoùa, phaân
huûy, …
Caûm öùng ban ñaàu (Induction): laø quaù trình caûm öùng gaây ra do vieäc taêng
soá löôïng emzim, keát quaû söï toång hôïp protein khi phôi nhieãm vôùi taùc
nhaân caûm öùng. Ñieàu naøy coù theå xaûy ra khi giaûm söï phaân giaûi hay taêng
toác ñoä toång hôïp. Vieäc taêng toác ñoä toång hôïp laø cô cheá trao ñoåi chaát
thoâng thöôøng trong caûm öùng vôùi xenobiotics.
Caáu truùc vaän ñoäng döôïc lyù (Pharmacokinetics): Söï nghieân cöùu veà moái
quan heä coù theå ño ñöôïc giöõa söï haáp thuï, söï phaân boá vaø söï giaûi phoùng
cuûa caùc chaát hoùa hoïc vôùi khaû naêng trao ñoåi chaát cuûa caùc chaát ñoù. Caáu
truùc vaän ñoäng döôïc lyù lieân quan ñeán söï daãn xuaát cuûa haèng soá toác ñoä
ñoái vôùi moãi quaù trình vaän ñoäng vaø söï tích hôïp cuûa chuùng vaøo caùc moâ
hình toaùn hoïc – caùc moâ hình toaùn hoïc naøy coù theå döï ñoaùn söï phaân boá
cuûa chaát hoùa hoïc trong suoát phaïm vi cô theå taïi baát kì thôøi ñieåm naøo
trong khoaûng thôøi gian sau quaù trình xem xeùt. Caáu truùc vaän ñoäng döôïc
lyù ñaõ ñöôïc thöïc hieän haàu heát trong caùc tröôøng hôïp thuoác ñieàu trò beänh.

546
Chaát hoaït hoùa ñoäc (Reactive intermediates) (reactive metabolites):
hôïp chaát hoùa hoïc ñöôïc sinh ra trong quaù trình ñoàng hoùa chaát laï, laø
nhöõng chaát hoaït ñoäng hoùa hoïc hôn chaát goác. Maëc duø chuùng nhaïy caûm
vôùi söï khöû ñoäc tính baèng caùc phaûn öùng keát hôïp, nhöõng chaát chuyeån
hoùa naøy coù nguy cô gaây ra caùc taùc ñoäng coù haïi hôn laø chaát goác. Ví duï
ñieån hình nhö quaù trình chuyeån hoùa benzopyren thaønh daïng daãn xuaát
dihydrodiol epoxide gaây ung thö laø keát quaû cuûa quaù trình chuyeån hoùa
bôûi cytochrome P450 vaø epoxide hydrolase. Nhöõng chaát trung gian
khaù hoaït ñoäng thöôøng gaây ra hieäu öùng ñoäc nhö caùc epoxide, quinon,
goác töï do, nhoùm oâxi hoaït ñoäng vaø löôïng nhoû caùc saûn phaåm keát hôïp
keùm beàn vöõng.
Chaát aùi löïc ñieän töû (Electrophilic): Chaát aùi löïc ñieän töû laø nhöõng chaát
hoùa hoïc maø ñöôïc thu huùt vaøo vaø phaûn öùng laïi vôùi nhöõng nôi giaøu ñieän
töû ôû nhöõng phaân töû khaùc nhau trong phaûn öùng ñöôïc bieát nhö laø phaûn
öùng aùi löïc ñieän töû. Nhieàu phaûn öùng hoaït hoùa ñaõ taïo ra caùc chaát aùi löïc
ñieän töû trung gian nhö epoxit, chuùng ñöôïc bieát thoâng qua moái lieân heä
vôùi ñoäc chaát baèng caùch lieân keát cuøng hoùa trò vôùi nhöõng caùc trung taâm
haït nhaân trong caùc teá baøo phaân töû lôùn nhö DNA hoaëc protein
Chaát ñoäc gan (Hepatotoxicity): laø nhöõng chaát ñoäc gaây ra nhöõng aûnh
höôûng nghieâm troïng cho gan. Gan coù theå deã bò aûnh höôûng ñoái vôùi
nhöõng chaát ñoäc naøy do caáu truùc cuûa noù lieân quan ñeán taát caû caùc phaàn
khaùc trong cô theå
Chaát ñoäc hoùa hoïc (chemical poison): Chaát ñoäc coù nguoàn goác laø hoùa chaát
vaø ñoäc tính do hoùa chaát gaây ra.
Chaát ñoäc, ngoä ñoäc (Poison): laø chaát gaây ra hieäu öùng coù haïi khi xaâm
nhaäp vaøo cô theå soáng, ñeàu coù theå duøng chung moät töø Poison. Theo
nghóa roäng, poison coù taùc duïng gaây töû vong vaø vieäc duøng chaát ñoäc
thöôøng gaén lieàn vôùi vieäc coá saùt hay töï saùt. Poison laø khaùi nieäm mang
tính chaát ñònh löôïng. Baát kyø chaát naøo coù haïi ôû lieàu löôïng naøo ñoù ñoàng
thôøi cuõng coù theå voâ haïi ôû löôïng thaáp. Khoaûng taùc ñoäng coù theå töø gaây
ñoäc maõn tính ñeán gaây cheát töùc thì. Luùc naøy ta goïi laø ngoä ñoäc.
Chaát gaây nghieän (Drugs of abuse): Maëc duø chaát gaây nghieän ñoâi luùc
ñöôïc söû duïng vôùi lieàu nhoû ñeå chöõa beänh, nhöng vôùi lieàu cao hôn noù
ñaõ khoâng coù chöùc naêng chöõa beänh maø coøn gaây ñoäc, gaây nghieän. Moät

547
 vaøi loaïi thuoác gaây nghieän coù leõ chæ aûnh höôûng ñeán chöùc naêng thaàn
kinh caáp cao nhö taâm traïng, phaûn öùng thôøi gian (reaction time), söï
phoái hôïp (coordination), nhöng do nhieàu loaïi sinh ra söï phuï thuoäc vaøo
theå chaát vaø coù nhöõng aûnh höôûng theå chaát nghieâm troïng, nhö thöôøng söû
duïng quaù lieàu coù theå gaây cheát. Thuoác gaây nghieän bao goàm thuoác
giaûm ñau heä thaàn kinh trung öông (CNS) nhö ethanol, methaqualone
(Quaalude) vaø secobarbital; nhöõng chaát kích thích heä thaàn kinh trung
öông nhö cocaine, methamphetamine (toác ñoä), caffeine vaø nicotine;
opioids nhö heroin vaø morphine; chaát ma tuyù gaây aûo giaùc
(hallucinogens) nhö lysergic acid diethylamide (LSD), phencyclidine
(PCP) vaø tetrahydrocannabinol (THC), caàn sa (marijuana), quan troïng
nhaát laø caàn sa.
Chaát gaây ung thö (Carcinogen): hoaù chaát hay quaù trình lieân quan ñeán
nhöõng hoaù chaát gaây ra nhöõng khoái u ung thö thöôøng khoâng quan saùt
ñöôïc, gaây ra khoái u sôùm hôn bình thöôøng vaø/hoaëc gaây ra nhieàu khoái u
hôn hôn bình thöôøng.
Chaát phuï gia thöïc phaåm (Food additives): Caùc chaát hoùa hoïc naøy ñöôïc
theâm vaøo thöïc phaåm ñeå baûo quaûn (choáng laïi vi khuaån, hoaëc hôïp chaát
naám, hoaëc chaát oxi hoùa) hoaëc ñeå laøm thay ñoåi caùc ñaëc tröng vaät lyù
cuûa thöïc phaåm, deã cheá bieán, hoaëc ñeå thay ñoåi muøi vò. Maëc duø haàu heát
chaát phuï gia thöïc phaåm ñöôïc xem laø an toaøn vaø khoâng coù chaát ñoäc
baùm vaøo, bôûi coâng taùc kieåm ñònh tính ñoäc ñöôïc tieán haønh moät caùch
töông ñoái ñôn giaûn, ñeå roài sau ñoù, moät soá saûn phaûm cheá bieán ñöôïc chæ
ra laø bò ñoäc. Caùc chaát phuï gia voâ cô quan troïng nhaát laø nitrat vaø nitrit.
Nhöõng loaïi chaát phuï gia ñöôïc bieát ñeán nhieàu ví duï nhö laø: antioxidant
butylatedhydroxyanisole (BHA), chaát khaùng naám nhö mythyk p-
benzoic acid, chaát chuyeån theå söõa prolene glycol, chaát laøm ngoït nhö
laø ñöôøng saccharin vaø aspartame, vaø thuoác nhuoäm nhö tartrazine vaø
sunset yellow.
Chaát sinh ung thö bieåu sinh (Carcinogen, epigenetic): chaát gaây ung thö
thoâng qua caùc cô cheá khaùc vôùi di truyeàn, chaúng haïn nhö
immunosuppression, söï thieáu caân baèng hormon hoaëc laø ñoäc toá teá baøo.
Chuùng coù theå hoaït ñoäng nhö cocarcinogen hay chaát hoaït hoùa. Chaát
sinh ung thö bieåu sinh khoâng ñöôïc hieåu nhö laø moät hieän töôïng gioáng
nhö chaát sinh ung thö ñoäc toá di truyeàn.

548
Chaát sinh ung thö chæ khi bò hoaït hoùa (Carcinogen, ultimate): Raát
nhieàu chaát thuoäc loaïi naøy, neáu khoâng muoán noùi laø haàu heát caùc chaát
gaây ung thö hoùa hoïc. Veà baûn chaát noù khoâng phaûi laø chaát gaây ung thö
nhöng khi bò hoaït hoùa noù seõ bieåu loä tieàm naêng gaây ung thö cuûa mình.
Thuaät ngöõ tieàn-ung thö moâ taû hôïp chaát phaûn öùng ban ñaàu, thuaät ngöõ
gaàn-ung thö moâ taû nhöõng saûn phaåm linh hoaït hôn cuûa noù, vaø thuaät ngöõ
haäu ung thö moâ taû saûn phaåm thöïc söï chòu traùch nhieäm cho caùc chaát
sinh ung thö bôûi söï töông taùc vôùi DNA.
Chaát sinh ung thö do ñoäc toá di truyeàn (Carcinogen, genotoxic): Caùc taùc
nhaân gaây ung thö maø söû duïng heát aûnh höôûng gaây ung thö cuûa chuùng baèng
moät loaït caùc söï kieän ñöôïc khôûi ñaàu baèng söï töông taùc vôùi DNA thay vì
tröïc tieáp hoaëc thoâng qua chaát chuyeån hoùa coù aùi löïc ñieän töû.
Chaát öùc cheá heä thoáng vaän chuyeån electron (Electron transport
system (ETS) inhibitors): laø ba phöùc hôïp enzyme hoâ haáp chuû yeáu
cuûa mitochondrial ETS coù theå bò ngaên caûn bôûi nhöõng chaát öùc cheá. Ví
duï, rotenone (thuoác tröø saâu) öùc cheá NADH phöùc hôïp khöû hydro
(dehydrogenase), khaùng theå A öùc cheá phöùc hôïp b-c, CN- vaø CO öùc
cheá phöùc hôïp cytocrome oxidase. Maëc duø chaát öùc cheá söï photpho hoùa
oxi hoùa ngaên chaên söï photpho hoùa trong khi cho pheùp electron chuyeån
hoùa tieáp tuïc, chaát öùc cheá ETS ngaên caûn caû hai söï chuyeån hoùa electron
vaø saûn xuaát ATP.
Chöùa ñoäc toá (toxiforous): moät chaát hoùa hoïc hay moät sinh vaät coù chöùa
yeáu toá ñoäc beân trong noù.
Chuyeån vaän ñoäc chaát (Toxic Transport): Quaù trình naøy dieãn ra theo
moät cô cheá raát ñaëc bieät ñeå caùc chaát ñoäc chuyeån vaän, bieán ñoåi, taùc
ñoäng leân caùc boä phaän beân trong vaø beân ngoaøi cô theå, laøm thay ñoåi caáu
truùc, ñaëc tính vaø gaây haïi sinh vaät. Thoâng thöôøng ñoäc chaát tích tuï trong
chaát albumin cuûa maùu hoaëc lipoprotein trong maùu.
Ñaùnh giaù lieàu löôïng phaûn öùng (Dose response assessment): laø moät
böôùc trong qui trình ñaùnh giaù ruûi ro ñeå moâ taû moái lieân heä giöõa lieàu
cuûa moät chaát ñoäc duøng cho moät quaàn theå ñoäng vaät thí nghieäm vaø möùc
ñoä aûnh höôûng cuûa nhöõng taùc ñoäng baát lôïi. Noù lieân quan ñeán nhöõng
phöông phaùp moâ hình hoaù ñeå ngoaïi suy töø nhöõng taùc ñoäng cuûa lieàu
löôïng cao ñöôïc quan saùt trong nhöõng ñoäng vaät thí nghieäm ñeå öôùc

549
 löôïng nhöõng aûnh höôûng ñöôïc döï ñoaùn töø söï phôi nhieãm nhöõng lieàu
thaáp ñaëc tröng coù theå gaëp ôû con ngöôøi.
Ñaùnh giaù phôi nhieãm (Exposure assessment): Moät hôïp phaàn cuûa ñaùng
giaù ruûi ro. Soá löôïng caùc theå coù khaû naêng bò phôi nhieãm bôûi moät chaát
hoùa hoïc trong moâi tröôøng hoaëc trong coâng vieäc thì ñöôïc ñaùnh giaù, vaø
cöôøng ñoä, taàn suaát vaø khoaûng thôøi gian cuûa quaù trình phôi nhieãm con
ngöôøi ñaõ ñöôïc öôùc löôïng.
Ñaùnh giaù ruûi ro (Risk assessment) (risk analysis): (Coøn goïi laø ñaùnh giaù
söï coá ñoäc hoïc) laø quaù trình phaân tích nhöõng taùc ñoäng ñeán söùc khoûe
con ngöôøi khi tieáp xuùc vôùi caùc chaát ñoäc; noù moâ taû nhöõng ruûi ro moät
caùch saâu saéc hôn veà chaát cuõng nhö veà löôïng. Quaù trình ñaùnh giaù ruûi ro
coù theå chia ra laøm boán phaàn: xaùc ñònh ruûi ro, ñaùnh giaù lieàu löôïng –
ñaùp öùng (ngoaïi suy lieàu cao ñeán lieàu thaáp), ñaùnh giaù vieäc tieáp xuùc, vaø
moâ taû phaân tích ruûi ro.
Ñaïo luaät veà Hoùa chaát baûo veä thöïc vaät, dieät chuoät lieân bang (Federal
Insecticide, Fungicide and Rodenticide Act (FIFRA): Luaät naøy laø
luaät cô baûn cuûa Myõ maø trong ñoù, caùc loaïi thuoác tröø saâu vaø caùc loaïi
hoùa chaát noâng nghieäp khaùc phaân boá giöõa caùc lieân bang ñöôïc ñaûm baûo
vaø ñieàu chænh döôùi ñaïo luaät naøy. Ban haønh laàn ñaàu tieân vaøo naêm
1947, FIFRA ñaët caùc hoùa chaát noâng nghieäp döôùi söï kieåm soaùt cuûa Boä
noâng nghieäp Myõ. Naêm 1970, traùch nhieäm naøy ñöôïc chuyeån cho moät
cô quan baûo veä moâi tröôøng môùi ra ñôøi (EPA). Roài sau ñoù, FIFRA ñöôïc
chænh söûa laïi moät caùch toång quaùt thaønh Luaät kieåm soaùt thuoác tröø saâu
gaây haïi moâi tröôøng lieân bang (FEPCA) vaøo naêm 1972 vaø tieáp tuïc söûa
ñoåi FIFRA vaøo naêm 1975, 1978 vaø 1980. Vôùi FIFRA, taát caû caùc saûn
phaåm tröø saâu ñöôïc söû duïng trong nöôùc Myõ phaûi ñöôïc ñaêng kyù vôùi
EPA, yeâu caàu ñaêng kyù vaøo maãu thoâng tin veà loaïi keát caáu, muïc ñích söû
duïng, vaø tính hieäu quaû cuûa vieäc saûn xuaát, cuøng vôùi döõ lieäu chöùng
minh raèng vaät lieäu ñöôïc söû duïng khoâng phaûi laø nguyeân nhaân aûnh
höôûng taùc haïi leân con ngöôøi vaø moâi tröôøng.
Ñoä ñoäc caáp tính (acute toxicity tests): Phaàn lôùn caùc tieâu chuaån phoå bieán
cuûa ñoäc tính caáp laø LC50 vaø LD50, chuùng moâ taû söï töû vong ôû möùc ñoä
50% con vaät thí nghieäm ñoái vôùi moät noàng ñoä nhaát ñònh, cuûa moät chaát
ñoäc nhaát ñònh trong moät thôøi gian nhaát ñònh (1h, 2h, 12h, 24h,…).

550
 Nhöõng tieâu chuaån khaùc cuûa ñoäc tính caáp thuoäc veà söï kích thích, nhaïy
caûm… Nhöõng tieâu chuaån chính thöôøng thaáy laø kích thích söï nhaïy caûm
cuûa maét.
Ñoäc baùn maõn tính (Subchronic toxicity): Ñoäc baùn maõn tính khoâng gioáng
nhö ñoäc caáp tính, nhöng cuõng khoâng phaûi hoaøn toaøn laø maõn tính. Ñoù
laø söï tích luõy chaát ñoäc trong moät khoaûng thôøi gian nhaát ñònh nhöng
quaù trình ñoù khoâng daøi ñeå caáu thaønh phaàn quan troïng töø thôøi gian baét
ñaàu ñeán khi keát thuùc cuûa caùc loaøi. Trong ñoäc baùn maõn tính caùc thí
nghieäm ñöôïc tieán haønh treân ñoäng vaät höõu nhuõ, 30 – 90 ngaøy cho moät
cuoäc thí nghieäm ñöôïc xem laø thích hôïp.
Ñoäc caáp tính (acute toxicity): nhöõng daáu hieäu, nhöõng phaûn öùng baát lôïi,
hoaëc söï töû vong cuûa sinh vaät tieáp theo sau khi bò moät taùc nhaân ñoäc
hoïc. Hoaëc laø moät traïng thaùi ñôn ñoäc hoaëc nhöõng traïng thaùi phöùc taïp
xaåy ra trong moät thôøi gian cöïc ngaén. Hieäu öùng caáp tính thöôøng xaûy ra
chæ vaøi phuùt, vaøi giôø hay vaøi ngaøy ñaàu tieân sau hieän traïng phôi nhieãm,
thöôøng ít hôn 2 tuaàn.
Ñoäc chaát hoïc (Toxicology): laø ngaønh khoa hoïc nghieân cöùu veà chaát ñoäc vaø
aûnh höôûng cuûa chuùng. Chaát ñoäc ñöôïc xem laø chaát coù haïi bôûi vì coù aûnh
höôûng khi söû duïng nhö gaây ra bieán coá ñoái vôùi söï soáng cuûa moät sinh vaät.
Coù nhieàu khoù khaên ñeå xaùc ñònh chính xaùc laø chaát ñoäc vaø ño löôøng aûnh
höôûng cuûa ñoäc ñoä. Phaïm vi aûnh höôûng thì roäng vaø coù söï thay ñoåi theo
loaøi, giôùi tính, söï phaùt trieån vaø coù khi khoâng ñöôïc thöøa nhaän. Duø sao ñi
nöõa, aûnh höôûng cuûa ñoäc chaát luoân tuøy thuoäc vaøo lieàu löôïng.
Ñoäc hoïc coâng nghieäp (Industrial toxicology): laø lónh vöïc ñaëc bieät cuûa
ñoäc hoïc moâi tröôøng gaén lieàn vôùi moâi tröôøng laøm vieäc, keå caû trong,
ngoaøi nhaø maùy; bao goàm ñaùnh giaù ruûi ro, xaùc ñònh möùc ñoä ñoäc haïi,
chaát thaûi nguy haïi vaø quaûn lyù noù; thaønh laäp giôùi haïn tieáp xuùc cho
pheùp vaø baûo hoä lao ñoäng.
Ñoäc hoïc moâi tröôøng hay Ñoäc hoïc sinh thaùi (Ecotoxicology, environmental
toxicology): moân khoa hoïc thuoäc lónh vöïc moâi tröôøng hoïc, chuyeân
nghieân cöùu aûnh höôûng bôûi caùc hoùa chaát ñöôïc thaûi ra moâi tröôøng do
nhöõng hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi hoïaëc do töï nhieân sinh ra.
Ñoäc hoïc noâng nghieäp (Agricultural toxicology): laø lónh vöïc nghieân cöùu
caùc chaát ñoäc trong noâng nghieäp: phaùt sinh trong saûn xuaát nhö thuoác

551
 tröø saâu, phaân hoùa hoïc, caùc chaát thaûi ñoäc haïi cuûa noâng nghieäp, treân
ñoàng ruoäng, trong noâng thoân, trong caùc trang traïi chaên nuoâi.
Ñoäc hoïc so saùnh (Comparative toxicology): Chuyeân ngaønh hoïc nghieân
cöùu veà söï ña daïng trong ñoäc hoïc, trong ñoù, ñeà caäp ñeán taùc ñoäng cuûa
hoùa chaát ngoaïi sinh ñoái vôùi nhöõng cô quan cuûa nhöõng nhoùm ñöôïc
phaân loaïi khaùc nhau hoaëc nhöõng chieàu höôùng di truyeàn khaùc nhau.
Ñoäc maõn tính (Chronic toxicity): Thuaät ngöõ naøy ñöôïc duøng ñeå moâ taû
nhöõng taùc duïng coù haïi ñaõ ñöôïc chöùng minh sau moät thôøi gian daøi haáp
thuï moät löôïng nhoû chaát ñoäc ñang ñöôïc noùi ñeán. Lieàu löôïng ñuû nhoû ñeå
khoâng moät taùc duïng caáp tính naøo ñöôïc chöùng minh, vaø thôøi gian
thöôøng xuyeân laø moät phaàn coù yù nghóa trong cuoäc ñôøi bình thöôøng cuûa
moät cô quan. Bieåu loä quan troïng nhaát cuûa ñoäc maõn tính laø ung thö,
nhöng nhöõng loaïi ñoäc maõn tính khaùc cuõng ñöôïc bieát ñeán (ví duï: taùc
duïng sinh saûn, taùc duïng haønh vi cö xöû).
Ñoäc phoåi (Pulmonary toxicity): aûnh höôûng cuûa hôïp chaát gaây ra hieäu öùng
ñoäc treân heä hoâ haáp, nhö phoåi.
Ñoäc thaàn kinh (Neurotoxicity): thuaät ngöõ noùi veà taát caû caùc taùc ñoäng do
chaát ñoäc leân heä thaàn kinh, bao goàm caû caùc taùc ñoäng do chaát ñoäc ñöôïc
ño bôûi caùc haønh vi coù tính chaát khaùc thöôøng. Do heä thaàn kinh coù caû
tính caáu truùc vaø chöùc naêng neân raát phöùc taïp; heä thaàn kinh coù nhöõng
giôùi haïn ñaùng keå veà chöùc naêng, ngaønh khoa hoïc nghieân cöùu veà caùc
taùc ñoäng cuûa chaát ñoäc leân heä thaàn kinh laø moät nhaùnh cuûa ngaønh ñoäc
hoïc, goàm nhieàu lónh vöïc nhö ñieän sinh lyù hoïc, chöùc naêng cuûa cô quan
nhaän caûm, beänh lyù, haønh vi, vaø caùc maët khaùc.
Ñoäc tính (toxicity): laø taùc duïng gaây nhieãm ñoäc cuûa caùc chaát hoùa hoïc, vaät
lyù hay sinh hoïc ñoái vôùi sinh vaät; coù caùc loaïi ñoäc tính: caáp tính, baùn
caáp vaø maõn tính.
Ñoäc tính choïn loïc (Selective toxicity): Trong ñoäc hoïc sinh thaùi, moät ñaëc
tính cuûa moái quan heä giöõa caùc chaát ñoäc hoaù hoïc vaø cô theå soáng theo
ñoù caùc hoaù chaát lieân quan coù theå ñoäc vôùi loaøi naøy nhöng khoâng ñoäc
ñoái vôùi loaøi khaùc. Caùc nghieân cöùu veà söï choïn loïc cuûa chaát ñoäc raát
quan troïng. Caùc chaát ñoäc hoùa hoïc ñoäc vôùi moät quaàn theå laø muïc tieâu
nhöng khoâng ñoäc ñoái vôùi loaøi khoâng laø muïc tieâu. Ñaây laø keát quaû moät
nghieân cöùu voâ cuøng giaù trò trong noâng nghieäp vaø y hoïc. Nhöõng cô cheá

552
 lieân quan khaùc nhau veà toác ñoä cuûa caùc quaù trình xaâm nhaäp khaùc nhau
thoâng qua caùc con ñöôøng chuyeån hoaù khoâng gioáng nhau ñeán söï khaùc
nhau taïi nôi tieáp nhaän cuûa caùc cô quan thuï caûm.
Ñoäc tính sinh toång hôïp (Lethal synthesis): laø quaù trình moät ñoäc chaát
gioáng veà caáu truùc cuûa chaát neàn keát hôïp vôùi nhöõng chaát sinh ra trong
quaù trình chuyeån hoùa, ñeå cuoái cuøng taïo thaønh chaát ñoäc hoaëc lieàu hieäu
duïng ñoäc. Ví duï nhö florua acetat coù goác acetat gioáng nhö goác acetat
cuûa quaù trình chuyeån hoùa trung gian cuûa söï chuyeån hoùa tricaboxilic
axit thaønh florociate, noù laøm haïn cheá di truyeàn, phaù huûy voøng tuaàn
hoaøn TCA vaø naêng löôïng chuyeån hoùa.
Ñoäc toá (Toxin): Ñoäc toá laø moät chaát ñoäc ñöôïc taïo ra bôûi sinh vaät soáng. Noù
khoâng ñoàng nghóa vôùi chaát ñoäc hoùa hoïc (Löu yù: Moät vaøi taùc giaû laïi coù
quan ñieåm khaùc vôùi chuùng toâi: Hoï cho raèng, ñoäc toá laø nhöõng nhaân toá
mang tính ñoäc).
Ñoäc toá Bt (bacto spennin): chaát ñoäc döôùi daïng tinh theå do vi khuaån
Bacillus thuringensis saûn sinh ra, coù taùc duïng dieät saâu boï.
Ñoäc toá coân truøng (insect toxin): ñoäc toá töø coân truøng sinh ra.
Ñoäc toá ñoäng vaät (zootoxin): do ñoäng vaät sinh ra, ñoäc toá döôùi löôõi
(toxiglosste), ñoäc toá töø döôùi chaân raêng (toxongnath).
Ñoäc toá mieãn dòch (immunotoxin): phöùc hôïp coäng hoùa trò do moät khaùng
theå vaø moät ñoäc toá gaây ra. Ñoäc toá mieãn dòch cho pheùp höôùng taùc duïng
cuûa ñoäc toá naøy vaøo moät teá baøo maø moät soá nhaân toá quyeát ñònh khaùng
nguyeân coù ôû beà maët maøng teá baøo, ñöôïc khaùng theå naøy nhaän ra.
Ñoäc toá naám (Mycotoxins): chaát ñoäc do naám taïo ra. Ñoäc toá naám nguy
hieåm nhaát laø Aflatoxin coù trong naám moác ôû haït laïc (ñaäu phoäng) moác.
Maëc duø beân ngoaøi haït vaãn töôi toát nhöng beân trong, ôû maàm haït ñaõ bò
moác naâu vaøng thì caùc ñoäc toá neâu treân ñaõ phaùt trieån. AÊn phaûi ñoäc toá
naám naøy deã bò ung thö.
Ñoäc toá thöïc vaät (phytotoxin, plant toxin): do thöïc vaät taïo ra.
Ñoäc töông hôïp vaø tieàm naêng (Synergism and potentiation toxicity): ÔÛ
ñaây muoán chæ raèng, söï phoái hôïp vaø hoaït hoùa cuûa caùc hoùa chaát cuøng
trong moät moâi truôøng bieåu hieän khaùc nhau tuøy töøng tröôøng hôïp söû

553
 duïng vaø tính chaát; nhöng trong tröôøng hôïp moät chaát ñoäc phöùc hôïp môùi
taïo ra seõ raát lôùn khi trong moâi tröôøng, coù hai phöùc hôïp ñoäc chaát ñoàng
thôøi cuøng xaûy ra moät luùc hoaëc coù tính lieân tuïc thì söï ñaùp öùng laïi ñoä
ñoäc lôùn hôn caùc phöùc chaát taùc ñoäng rieâng leû. Ñeå hieåu roõ thuaät ngöõ
naøy, veà söï töông hôïp vaø tieàm naêng hoaït hoùa, ngöôøi ta ñaõ ñöa ra giaû
thieát raèng, tính ñoäc coù theå ñoäc maïnh hôn söï mong ñôïi cuûa caùc hôïp
chaát rieâng reõ; cuï theå hôn, trong tröôøng hôïp coù hieän töôïng töông hôïp
hoaït hoùa ñoäc tieàm taøng, moät hôïp chaát coù hoaëc khoâng coù baûn chaát ñoäc
(khi toàn taïi ôû daïng ñôn chaát khoâng ñoäc), trôû neân ñoäc hôn trong tröôøng
hôïp hoaït hoùa khaû naêng ñoäc tieàm aån cuûa chuùng.
Ñôn nguyeân nghieân cöùu ñoäc tính. (Compartment of toxicity): thuaät
ngöõ duøng trong moân nghieân cöùu taùc duïng hoùa hoïc (ñoäc hoïc) ñoái vôùi
cô theå. Moät compartment laø moät ñôn nguyeân nghieân cöùu cö truù, vaän
chuyeån ñoäc chaát trong luïc phuû nguõ taïng ñoäng vaät, vôùi giaû ñònh raèng,
nôi maø hoùa chaát hoaït ñoäng moät caùch ñoàng ñeàu, thuaàn nhaát trong söï
chuyeån ñoåi vaø bieán ñoåi. Moät compartment ñôn veà maët toaùn hoïc coù theå
laø moät, hai hay nhieàu moâ sinh lyù hay thöïc theå. Moâ hình compartment
laø söï mieâu taû toaùn hoïc caùc thöïc theå sinh hoïc. Ngoaøi hoaëc giöõa nhöõng
compartment ñöôïc moâ taû baèng haèng soá tyû leä ñöôïc duøng trong moâ hình
sinh vaät khoâng bò aûnh höôûng.
Ñoàng daïng cuûa N- acetyltransferase. (acetylator phenotype): Trong quaù
trình acetin hoùa, xuaát hieän hai daïng ñoàng daïng cuûa N- acetyltransferase
trong con ngöôøi: daïng coù phaûn öùng nhanh vaø daïng coù phaûn öùng chaäm.
Chaát ñoäc bò enzyme N-acetyltransferase trong “daïng nhanh” laøm
giaûm roõ coøn “daïng chaäm” khoâng coù maáy taùc duïng. Chaát ñoäc trong cô
theå ñöôïc giaûi ñoäc bôûi quaù trình acetyl hoùa.
Ñoät bieán (Mutagenicity): Ñoät bieán laø söï thay ñoåi saûn phaåm di truyeàn.
Quaù trình gaây ñoät bieán laøm cho nhöõng thoâng tin di truyeàn chöùa trong
DNA cuûa teá baøo soáng bò bieán ñoåi. Chaát hoùa hoïc laø nguyeân nhaân gaây
ra söï thay ñoåi ñoù goïi laø mutagens vaø quaù trình ñoù goïi laø mutagenesis.
Dung moâi ñoäc (Solvents): Trong ñoäc hoïc, dung moâi ôû ñaây ñeà caäp laø dung
moâi duøng trong caùc ngaønh kyõ ngheä. Nhöõng chaát naøy phuï thuoäc vaøo
nhieàu loaïi hoùa chaát khaùc nhau vaø moät trong soá ñoù ñöôïc bieát ñeán laø
nguyeân nhaân gaây ñoäc haïi cho sinh vaät vaø con ngöôøi. Chuùng goàm

554
 hydrocarbon beùo (hexan), caùc hôïp chaát halogen hoùa (methylen
chloride), röôïu (methanol), glycol, caùc ester (proplylen vaø proplylen
glycol) vaø caùc hihrocarbon thôm (toluene).
Ñöôøng xaâm nhaäp chaát ñoäc (Portals of entry): nhöõng vò trí maø chaát laï
xaâm nhaäp vaøo cô theå. Chuùng bao goàm da, ruoät vaø heä hoâ haáp.
Gaây ñoäc giaùn tieáp (Immunotoxicity): laø nhöõng aûnh höôûng cuûa caùc chaát
ñoäc leân cô theå ngöôøi moät caùch giaùn tieáp thoâng qua heä mieãn dòch.
Gaây ñoäc heä mieãn dòch (Immunotoxicity): laø nhöõng aûnh höôûng cuûa chaát
ñoäc laøm thay ñoåi chöùc naêng cuûa heä mieãn dòch.
Gaây stress bôûi oxy hoaït hoùa (Oxidative stress): gaây haïi cho caùc teá baøo,
caùc thaønh phaàn cuûa teá baøo vaø caùc quaù trình bôûi caùc loaïi oxi coù hoaït
tính maïnh ñöôïc taïo ra trong teá baøo. Söï kích thích oxi hoùa coù theå lieân
quan ñeán söï töông taùc gaây haïi cho caùc thaønh phaàn di truyeàn nhö
AND, söï peroxi hoùa lipit vaø gaây haïi cho phoåi vaø tim. Do tính chaát taïm
thôøi cuûa haàu heát caùc loaïi oxi hoaït tính maïnh, maëc duø söï kích thích oxi
hoùa thöôøng ñöôïc xem laø moät cô cheá cuûa tính ñoäc, coù theå vaán ñeà naøy
ñang thieáu caùc chöùng minh caàn thieát
Gen gaây ung thö (Oncogenes): laø loaïi gen khi ñöôïc hoaït hoùa trong teá
baøo coù khaû naêng bieán ñoåi teá baøo töø bình thöôøng thaønh teá baøo ung thö.
Thænh thoaûng, gen gaây ung thö ñöôïc chuyeån vaøo teá baøo bình thöôøng
bôûi caùc viruùt gaây nhieãm ñoäc, ñaëc bieät laø caùc viruùt chöùa ARN vaø viruùt
retro. Tuy nhieân, trong moät soá tröôøng hôïp, gen gaây ung thö ñaõ coù saün
trong teá baøo cuûa ngöôøi bình thöôøng vaø khi ñoù, chæ caàn moät söï ñoät bieán
hoaëc moät söï kieän khaùc gaây hoaït hoùa seõ bieán ñoåi gen töø moät gen voâ
haïi vaø coù theå laø caàn thieát (ñöôïc goïi laø gen gaây ung thö daïng nguyeân
thuûy) thaønh moät gen saûn sinh teá baøo ung thö. Coù hôn 30 gen gaây ung
thö ôû ngöôøi ñaõ ñöôïc xaùc ñònh.
Gen khaùng ñoäc (Ah locus): Gen A, moät loaïi gen ñaëc chuûng, kieåm soaùt
caûm öùng cuûa caùc enzym baèng caùc hydrocarbon thôm, ví duï:
polycyclics, dibenzo-p–dioxins, dibenzofurans, biphnylbrom. Tính ñaëc
chuûng naøy ñöôïc bieát nhö laø moät taùc duïng hoaït tính cuûa enzyme
hydrocarbon hydroxylase ví duï nhö 3-methylcholanthrene
Gen kieåm soaùt ñoäc tính (Ah receptor-AHR): moät daïng protein ñöôïc maõ
hoaù bôûi gen kieåm soaùt ñoäc tính trong teá baøo. Sau khi gaén vaøo moät
nhoùm ñònh chöùc, ví duï nhö vôùi TCDD, noù seõ chuyeån vaøo trong nhaân.

555
Giaûi ñoäc (Antidote). Moät hôïp chaát ñöôïc cung caáp nhaèm muïc ñích hoùa
giaûi nhöõng taùc ñoäng coù haïi cuûa ñoäc chaát. Chuùng coù theå laø cô cheá
ñoäc ñaëc bieät, nhö trong tröôøng hôïp 2-pyridine aldoxime (2-PAM)
vaø ñoäc chaát phospho höõu cô, hoaëc khoâng roõ raøng hôn, trong tröôøng
hôïp cuûa xi-roâ, ñöôïc duøng ñeå gaây oùi vaø nhôø theá loaïi tröø ñoäc tính töø
daï daøy.
Giaûm ñoäc tính (toxoid): taùc haïi gaây ñoäc ñaõ vaø ñang giaûm hieäu öùng.
Giaûm ñoäc tính do ñoái nghòch (Antagonism). Trong ñoäc hoïc, thuaät ngöõ
naøy thöôøng ñöôïc hieåu nhö laø moät tình huoáng maø trong ñoù ñoäc toá cuûa
hai hay nhieàu hôïp chaát gaëp nhau trong cô theå sinh vaät seõ coù söï giaûm
nheï ñoäc tính so vôùi khi chuùng xuaát hieän rieâng reõ. Maëc duø bieåu hieän
naøy keùm hôn laø keát quaû töø söï kích thích enzym khöû ñoäc, noù vaãn
thöôøng ñöôïc xem xeùt rieâng reõ vì phuï thuoäc nhieàu vaøo thôøi gian vaø
caùch xöû lyù. Hieän töôïng naøy thöôøng khoù phaùt hieän vaø coù theå keùo theo
söï caïnh tranh giaønh cô quan nhaän caûm hoaëc laø söï lieân keát khoâng
enzym cuûa moät ñoäc chaát vôùi moät chaát khaùc nhaèm giaûm aûnh höôûng cuûa
ñoäc chaát. Söï phaûn khaùng sinh lyù hoïc, maø trong ñoù hai khaùng chaát hoaït
ñoäng treân cuøng moät heä sinh lyù nhöng saûn sinh ra nhöõng aûnh höôûng ñoái
nghòch, cuõng coù theå xaûy ra.
Giôùi haïn ñoäc vaän chuyeån baèng maùy bay (Threshold Limit Value)
(TLV). Laø giôùi haïn cho pheùp vaän chuyeån caùc chaát ñoäc haïi baèng maùy
bay. Ñaûm baûo cho taát caû ngöôøi coâng nhaân coù theå bieát vaø chaéc raèng
khoâng aûnh höôûng hoaït ñoäng haèng ngaøy. Nhöõng ngöôõng giôùi haïn toát
nhaát döïa treân caùc thoâng tin töø kinh nghieäm saûn xuaát, töø thöïc nghieäm
nghieân cöùu treân ngöôøi vaø ñoäng vaät khi noù laø hôïp chaát.
Haïn cheá ñoäc tính (toxic Inhibition): trong phaàn lôùn caùc tröôøng hôïp, noù
coù nghóa laø thu hoài laïi hay giöõ laïi ñoäc hoïc sinh hoaù, coù nghóa laø giaûm
toác ñoä phaûn öùng cuûa enzym vaø chaát öùc cheá – laø nhöõng thaønh phaàn gaây
ra söï giaûm hoaït ñoäng gaây ñoäc. Söï öùc cheá enzym quan troïng trong cô
cheá trao ñoåi chaát bình thöôøng laø cô cheá trao ñoåi cô baûn cuûa hoaït tính
chaát ñoäc cuûa xenobiotics, söï öùc cheá cuûa enzym trao ñoåi xenobiotics coù
moät taàm quan troïng thöôøng xuyeân trong tính ñoäc cuûa caùc chaát. Söï öùc
cheá ñöôïc söû duïng ñeå giaûm nhöõng taùc ñoäng lieân tuïc trong ñoäc hoïc,
gioáng nhö laøm giaûm söï phaùt trieån cuûa caùc beänh ung thö.

556
Heä soá phaân ly (Partition coefficient): ñaây laø tieâu chuaån ñaùnh giaù ñoä tan
töông ñoái cuûa chaát beùo. Heä soá naøy ñöôïc xaùc ñònh baèng caùch ño söï
phaân chia cuûa hôïp chaát, goàm moät pha beùo vaø moät pha nöôùc (ví duï
giöõa octanol vaø nöôùc). Heä soá phaân ly quan troïng trong caùc nghieân cöùu
tìm hieåu veà caùc ñoäc chaát vì caùc hôïp chaát coù heä soá cao (caùc hôïp chaát
öa chaát beùo) thöôøng ñöôïc cô theå sinh vaät hay caùc moâ thaåm thaáu saün
saøng tieáp nhaän hôn.
Heä thoáng vaän chuyeån electron (Electron transport system (ETS):
thuaät ngöõ naøy thöôøng ñöôïc giôùi haïn ôû heä thoáng mitochondrial (phaân
töû DNA beân ngoaøi nhaân teá baøo), maëc duø noù ñöôïc aùp duïng trong
nhöõng heä thoáng khaùc, bao goàm caû ty theå (microsomes) vaø luïc laïp
(chloroplasts). Mitochondrial ETS (coøn ñöôïc goïi laø chuoãi hoâ haáp hay
chuoãi hoâ haáp teá baøo) bao goàm moät loaït phaân töû chöùa protein vaø saét
(cytocromes) vaø nhöõng vaät mang electron khaùc ñöôïc saép xeáp trong
maøng mitochondrial. Nhöõng hôïp chaát naøy chuyeån electron töø NADH
hoaëc FADH2 phaùt ra trong quaù trình oxi hoùa trao ñoåi chaát ñeán oxi,
chaát nhaän electron cuoái cuøng thoâng qua moät chuoãi oxi hoùa-khöû. Naêng
löôïng maø nhöõng electron naøy maát ñi trong suoát quaù trình chuyeån hoùa
ñöôïc söû duïng ñeå bôm H+ töø theå meï (matrix) ñeán khoâng gian maøng
giöõa (intermembrane), taïo ra söï thay ñoåi proton ñieän hoùa (proton
gradient) thuùc ñaåy quaù trình photpho hoùa oxi hoùa (phosphorylation).
Naêng löôïng ñöôïc döï tröõ döôùi daïng ATP.
Hoøa tan chaát khoâng tan, khoâng phaân cöïc vaøo chaát phaân cöïc (Lipophilic):
Laø ñaëc tröng lyù hoïc cuûa hôïp chaát, coù khaû naêng hoøa tan vaøo caùc chaát
khoâng phaân cöïc (nhö: coloform, benzene), vaø khoâng tan vaøo chaát
phaân cöïc nhö nöôùc. Caùc chaát naøy coù xu höôùng ñi vaøo cô theå moät caùch
deã daøng vaø chæ bò baøi tieát khi naøo chuùng bò giaûm yeáu toá naøy bôûi quaù
trình chuyeån hoùa
Hoaït tính sinh hoïc (bioactivation): Trong ñoäc hoïc moâi tröôøng, thuaät ngöõ
naøy ñöôïc duøng ñeå moâ taû söï chuyeån hoaù, söï phaûn öùng laïi cuûa moät
xenobiotic trong quaù trình saûn xuaát ra nhieàu chaát khaùng laïi chaát ñoäc
xaâm nhaäp vaøo cô theå. Phoå bieán nhaát laø nhöõng phaûn öùng oxy hoaù, maø
saûn phaåm cuûa chuùng laø nhöõng chaát tích ñieän. Neáu khoâng ñöôïc khöû
ñoäc bôûi nhöõng phaûn öùng cuûa pha thöù hai, chuùng coù theå gaây haïi cho teá
baøo, ñaëc bieät vôùi protein vaø DNA.

557
Hoäi chöùng thai röôïu (Fetal alcohol syndrome) (FAS): FAS duøng ñeå chæ
kieåu sinh con khuyeát taät do meï nghieän röôïu. Ba bieåu hieän cuûa FAS laø:
tröôùc khi treû sinh hoaëc treû sinh lôùn leân chaäm; moät soá bieåu hieän ñaëc
tröng nhö söï nhoû ñaàu, maét môû nhoû. Moâi treân moûng; vaø caùc lieân quan
ñeán heä thoáng thaàn kinh trung öông nhö: trí oùc chaäm phaùt trieån vaø trì
hoaõn söï phaùt trieån.
Ion ñoäc (toxic ion): Nhöõng ion (cation, anion) laø nhöõng taùc nhaân gaây ñoäc
trong dung dòch, ví duï Al3+ trong nöôùc pheøn, trong dung dòch ñaát pheøn:
Na+ vaø Cl- trong ñaát maën, nöôùc maën; NO2, NO3- trong nöôùc ngaàm; H+
trong nöôùc chua, ñaát chua.
Isozymes: ñöôïc taïo bôûi enzym laøm chaát xuùc taùc trong nhöõng phaûn öùng
thoâng thöôøng do caùc gen khaùc nhau ñieàu khieån. Noù toàn taïi haàu khaép
trong cô theå, thaäm chí trong cuøng teá baøo. Moät trong nhöõng ñaëc tính
quan troïng cuûa noù laø phaân giaûi acid lactic.
Keû bò ñaàu ñoäc (poisoner): trieäu chöùng nhieãm ñoäc (toxicosis): daáu hieäu
laâm saøng hay beân ngoaøi baùo hieäu sinh vaät bò nhieãm ñoäc.
Khaùng ñoäc toá (toxicide): laø caùc chaát höõu cô hay voâ cô coù khaû naêng voâ
hieäu hoùa hay giaûm thieåu taùc duïng gaây haïi cuûa ñoäc chaát, thoâng qua
con ñöôøng trao ñoåi, keát tuûa hay tieát ra caùc chaát sinh hoïc bao vaây vaø
tieâu dieät ñoäc toá, ñoäc chaát xaâm nhaäp vaøo cô theå sinh vaät.
Khaùng ñoäc toá teá baøo (cytotoxic): Teá baøo mang ñoäc tính. Ví duï caùc teá
baøo Limpho I tieát ra caùc chaát khaùng sinh, caùc taùc nhaân choáng khuaån,
choáng u.
Khaùng theå B (Antibody). Moät protein lôùn ñaàu tieân xuaát hieän treân beà maët
cuûa nhöõng teá baøo B cuûa heä thoáng mieãn nhieãm, keøm theo moät loaït caùc
tröôøng hôïp daãn ñeán keát quaû laø moät doøng voâ tính cuûa nhöõng teá baøo
plasma tieát ra antibody vaøo chaát löu cuûa cô theå. Antibody keát hôïp vôùi
loaïi vaät chaát naøo ñoù (thoâng thöôøng laø protein) maø loaïi vaät chaát naøy kích
thích saûn phaåm cuûa chuùng nhöng cuõng coù theå phaûn öùng cheùo vôùi nhöõng
protein coù lieân quan. Phaûn öùng töï nhieân naøy keát hôïp nhöõng chaát laï
chaúng haïn nhö nhöõng vi khuaån hay saûn phaåm cuûa vi khuaån, bôûi vì neùt
rieâng bieät cuûa chuùng. Antibodies ñöôïc söû duïng roäng raõi trong nghieân
cöùu vaø trong chuaån ñoaùn vaø nhöõng phöông phaùp chöõa beänh

558
Kieåm tra chaát thaûi ñoäc haïi (Toxic substainces control Act) (TSCA):
Naêm 1976, nöôùc Myõ ban haønh quy ñònh Kieåm tra chaát thaûi ñoäc haïi
(TSCA), qui ñònh raèng, EPA coù quyeàn ñoøi hoûi coù söï kieåm tra vaø ñieàu
chænh chaát thaûi vaøo moâi tröôøng keå caû cuõ vaø môùi. Noù boå sung nhöõng khu
vöïc coù khoâng khí saïch, nöôùc saïch vaø kieåm tra ñoä an toaøn hoùa chaát, baûo
veä söùc khoûe. Trong ñoù, caùc nhaø coâng nghieäp phaûi trình nhöõng thoâng tin
ñeå EPA thaåm ñònh, phaùt hieän moái nguy haïi cuûa hoùa chaát, töø ñoù EPA
quyeát ñònh coù neân cho pheùp giôùi thieäu, buoân baùn. ACT cuõng qui ñònh
saûn phaåm naøo söû duïng, saûn phaåm naøo tuøy yù söû duïng.
Laéng tuï acid – möa axit (acid deposition): hieän töôïng laéng tuï caùc chaát oâ
nhieãm trong khoâng khí caû khi khoâ vaø öôùt roài rôi xuoáng ñaát. Nhöõng
chaát naøy coù pH thaáp laøm giaûm pH cuûa moâi tröôøng. Ñoù goïi chung laø
“Möa acid”, pH cuûa möa acid < 5,65 (vaøo khoaûng = 4 hoaëc thaáp hôn)
chuyeån vaøo thaønh phaàn khoâng khí aåm. Acid sulfuric töø sulfur vaø acid
nitric töø nitrogen acid laø nhöõng thaønh phaàn tham gia chính. Trong
nhöõng hoà coù ít chuyeån ñoäng cuûa nöôùc, pH baét ñaàu coù tính acid ñeå töø
ñoù trôû thaønh nguyeân nhaân gieát cheát caù vaø nhöõng caùi hoà naøy trôû neân
khoâng phuø hôïp cho caù. Laéng tuï acid cuõng coù taùc duïng giaûi phoùng kim
loaïi ñoäc trong ñaát ñaù, chaúng haïn aluminum, vaøo nöôùc.
LC50 (noàng ñoä gaây cheát 50%): laø noàng ñoä kieåm tra, khi quaàn theå sinh vaät
kieåm tra bò phôi nhieãm, vaø öôùc tính khoaûng 50% caù theá bò töû vong
trong ñieàu kieän kieåm tra ñoù. Ñöôïc söû duïng ñeå thay theá cho lieàu gaây
cheát 50% (LD50) cho vieäc kieåm tra ñoäc chaát thuûy sinh vaø ñoäc chaát
trong khoâng khí.
LD50 (lieàu gaây cheát 50%): laø soá löôïng hôïp chaát khi taùc duïng tröïc tieáp leân
quaàn theå, vaø öôùc tính gaây haïi khoaûng 50% soá löôïng caù theå cuûa quaàn
theå kieåm tra trong ñieàu kieän kieåm tra. LD50 laø moät chuaån ñeå so saùnh
giöõa ñoäc chaát caáp tính vaø chaát ñoäc ñoái vôùi caù theå, bôûi vì keát quaû phaân
tích LD50 coù söï bieán ñoåi roäng trong khi ñieàu kieän sinh hoïc vaø vaät lyù
laø moät ñònh nghóa heïp (giôùi tính, tuoåi, thôøi gian vaø con ñöôøng phôi
nhieãm, ñieàu kieän moâi tröôøng). Keát quaû naøy ñöôïc ñaùnh giaù baèng bieåu
ñoà theå hieän söï khaùng ñoäc cuûa vaøi caù theå.
Lieân keát duøng chung (Covalent binding): noù bao goàm lieân keát duøng
chung hoaëc laø moái lieân keát caëp electron duøng chung. Moãi lieân keát

559
 duøng chung bao goàm moät caëp electron duøng chung giöõa 2 nguyeân töû
vaø chieám giöõ 2 orbital oån ñònh, moãi nguyeân töû 1 orbital. Maëc duø ñieàu
naøy ñuùng vôùi lieân keát ion hoaëc hoùa trò ñieän töû, trong thöïc teá, lieân keát
hoùa hoïc coù theå caû hai tính chaát ion vaø hoùa trò. Trong ñoäc hoïc, thuaät
ngöõ covalent binding ít ñöôïc duøng ñeå chæ moái lieân keát cuûa caùc chaát
ñoäc hoaëc phaûn öùng chuyeån hoùa cuûa chuùng ñeán caùc phaân töû noäi sinh
(thöôøng laø caùc ñaïi phaân töû) ñeå saûn xuaát ra nhöõng adduct oån ñònh coù
khaû naêng ñeà khaùng vôùi procedure chieát taùch khaét khe. Moät lieân keát
duøng chung giöõa ligand vaø ñaïi phaân töû nhìn chung ñöôïc thöøa nhaän.
Nhieàu hình thöùc cuûa ñoäc maõn tính bao goàm lieân keát duøng chung cuûa
chaát ñoäc vôùi DNA hoaëc protein phaân töû trong teá baøo.
Lieàu löôïng ñoäc (Toxic Dosage): laø moät ñôn vò cuûa ñoäc chaát xuaát hieän
trong moâi tröôøng do caùc taùc nhaân hoaù hoïc, lyù hoïc hay sinh hoïc. Lieàu
löôïng coù theå bieåu thò qua ñôn vò khoái löôïng hoaëc theå tích treân ñôn vò
troïng löôïng cô theå (mg, g, ml/kg troïng löôïng cô theå).
Lieàu löôïng ñoäc chaát döôùi möùc nhaän bieát (Threshold dose): lieàu löôïng
ñoäc chaát döôùi möùc xuaát hieän nhöõng aûnh höôûng coù haïi. Möùc giôùi haïn
phuï thuoäc vaøo nguyeân lyù ñoäc chaát cô baûn cuûa baát kyø chaát hoùa hoïc naøo
coù trong lieàu löôïng söû duïng maø neáu vöôït quaù möùc seõ gaây ra nhöõng
aûnh höôûng raát lôùn coù lieân quan tröïc tieáp ñeán lieàu löôïng söû duïng. Caáp
ñoä cuûa möùc giôùi haïn ñaëc tröng cho giôùi haïn thaáp hôn cuûa lieàu löôïng
söû duïng. Maëc duø treân thöïc teá möùc giôùi haïn ñöôïc quy ñònh laø möùc aûnh
höôûng khoâng gaây ung thö nhöng khoâng quy ñònh möùc gaây ung thö.
Lieàu löôïng ñoäc söû duïng (Dose of toxicant): Toång löôïng ñoäc chaát ñaõ söû
duïng hay lan truyeàn trong moâi tröôøng hay maéc phaûi maø sinh vaät bò
phôi nhieãm.
Lieäu phaùp khöû ñoäc (Poisoning Therapy): Lieäu phaùp khöû ñoäc coù theå ñaëc
hieäu hoaëc khoâng ñaëc hieäu. Lieäu phaùp khoâng ñaëc hieäu laø söï ñieàu trò
nhieãm ñoäc khoâng quan heä vôùi phöông thöùc hoaït ñoäng cuûa chaát ñoäc.
Lieäu phaùp naøy duøng ñeå ñaåy maïnh vieäc ngaên chaën söï haáp thu chaát ñoäc
vaø baûo veä tính maïng cuûa sinh vaät bò nhieãm ñoäc. Lieäu phaùp ñaëc hieäu laø
lieäu phaùp coù quan heä tôùi phöông thöùc hoaït ñoäng cuûa chaát ñoäc. Trong
quaù trình naøy caùc daáu hieäu nhaän bieát söï nguy hieåm cuûa ñoäc chaát do
caùch ñieàu trò seõ daàn loä ra. Trong moät soá tröôøng hôïp, caàn nhieàu loaïi

560
 thuoác giaûi ñoäc treân moät hieän töôïng ngoä ñoäc, vôùi caùc caùch thöùc hoaït
ñoäng khaùc nhau nhöng coù hieäu quaû cho caùc chaát ñoäc töông töï.
Lieàu taùc ñoäng cao nhaát (Maximum tolerated dose) (MTD): Ñöôïc ñònh
nghóa cho muïc ñích kieåm tra cuûa cô quan baûo veä moâi tröôøng Myõ, ñaây
laø lieàu cao nhaát maø laøm hôn 10% troïng löôïng cuûa nhoùm kieåm tra bò
giaûm suùt, so saùnh vôùi caùc nhoùm coù khaû naêng ñieàu khieån, khoâng cheát,
vaø coù caùc trieäu chöùng laâm saøng ñoái vôùi ñoäc chaát, hoaëc nhöõng thöông
toån y hoïc, ñieàu ñoù coù theå tieân ñoaùn ñöôïc söï ngaén nguûi cuûa ñôøi soáng
sinh vaät töï nhieân. Noù laø moät khaùi nieäm quan troïng trong kieåm tra ñoäc
tính kinh nieân. Tuy nhieân, moái lieân heä giöõa caùc keát quaû cuûa quaù trình
saûn xuaát bôûi caùc lieàu maïnh laø moät ñeà taøi ñang tranh caõi.
Maøng löôùi noäi chaát (Endoplasmic reticulum): Maøng löôùi noäi chaát laø moät
nhaùnh keùo daøi ra vaø ñöôïc boá trí thaønh hai lôùp maøng anastomosing trong
teá baøo chaát cuûa eucaryotic teá baøo. Maøng löôùi noäi chaát naøy coù hai kieåu:
Maøng löôùi noäi chaát thoâ (RER) trong chöùa ñöïng caùc ribosomes gaén boù
vôùi nhau treân beà maët cytosolic vaø maøng löôùi noäi chaát nhaün (SER) laø caùc
ribosomes troáng roãng ñeå laøm coâng vieäc taùi taïo protein, vaø RER thì doài
daøo trong trong teá baøo ñaëc bieät cho vieäc toång hôïp protein. Nhieàu enzym
chuyeån hoùa xenobiotic laø thaønh phaàn troïn veïn cuûa caùc SER vaø RER,
nhö laø cytochrome P450 phuï thuoäc vaøo heä thoáng enzym ñôn oxi vaø hoùa
chaát chöùa ñöïng enzym ñôn oxi, maëc duø löôïng chöùa ñöïng ñaëc bieät naøy
thöôøng cao hôn trong SER. Khi caùc moâ hoaëc teá baøo bò phaù vôõ bôûi
homogenization, maøng löôùi noäi chaát ñöôïc gaén vaøo trong nhieàu tuùi boïng
kín nhoû hôn (ñöôøng kính 100 nm) goïi laø microsomes, maø noù coù theå bò
taùch bieät baèng caùc quaù trình ly taâm khaùc nhau.
Maøng teá baøo (Membranches): Maøng teá baøo cuûa taát caû teá baøo ñeàu gioáng
nhau veà caáu truùc. Chuùng xuaát hieän vôùi hai teá baøo lipit taùch rôøi nhau
vôùi protein ñöôïc gaén vaøo moät ma traän vaø cuõng saép xeáp ôû beân ngoaøi
beà maët phaân cöïc. Phaàn cô baûn cuûa caây ñöôïc theå hieän bôûi nhieàu bieán
dò. Maøng teá baøo coù lieân quan ñeán söï haáp thuï ñoäc chaát moät caùch thuï
ñoäng vaø chuyeån hoùa ñoäc chaát chuû ñoäng.
Microsomes: Laø nhöõng tuùi nhoû kín (ñöôøng kính khoaûng 100 nm), naèm
giöõa caùc maøng cuûa caùc theå töø noäi chaát cuûa moâ löôùi khi maø teá baøo bò
phaù huûy bôûi ñoàng ñaúng. Microsomes ñöôïc taùch ra töø nhöõng cô quan

561
 cuûa teá baøo khaùc bôûi maùy li taâm vi sai. Hocmon cuûa teá baøo chöùa ñöïng
caùc cromosome thoâ maø chuùng lieân keát vôùi ribosome vaø nhaän noäi chaát
thoâ cuûa caùc ribosome troáng vaø caùc noäi chaát mòn. Microsome laø yeáu toá
quan troïng cho vieäc tìm hieåu khaû naêng chòu ñöïng cuûa moâ löôùi, nhö söï
toång hôïp protein vaø söï chuyeån hoùa caùc chaát höõu cô.
Möùc ñoä aûnh höôûng khoâng gaây cheát (Uncertainty factor): Moät giaù trò
maø möùc ñoä aûnh höôûng khoâng gaây cheát ñöôïc hieåu raèng, ñoù laø moät
löôïng ñoäc haøng ngaøy coù theå chaáp nhaän ñöôïc cuûa moät hoùa chaát naèm
trong giôùi haïn coù theå ñieàu tieát. Heä soá an toaøn ñöôïc duøng ñeå giaûi thích
cho vieäc öôùc löôïng ñaùnh giaù nhöõng aûnh höôûng tieàm taøng cuûa caùc hoùa
chaát taùc ñoäng treân con ngöôøi töø keát quaû thí nghieäm vôùi caùc loaøi khaùc
nhau. Heä soá an toaøn cho pheùp coù caùc lieàu löôïng khaùc nhau veà ñoä
nhaïy caûm giöõa caùc thí nghieäm giöõa caùc loaøi khaùc nhau vaø giöõa nhöõng
ngöôøi khaùc nhau, nhö söï bieán ñoåi ñoä nhaïy caûm trong quaàn theå ngöôøi.
Ñoä lôùn cuûa heä soá an toaøn (100 -1000) thay ñoåi vôùi ñoä tin caäy trong cô
sôû döõ lieäu vaø caùc aûnh höôûng baát lôïi cuûa töï nhieân. Heä soá an toaøn nhoû
cho bieát ñoä tin caäy cao trong soá lieäu (bieát roõ möùc ñoä gaây ñoäc), cô sôû
döõ lieäu lôùn hoaëc döõ lieäu veà con ngöôøi coù theå thay ñoåi. Heä soá an toaøn
chöùng toû döõ lieäu khoâng ñaày ñuû vaø coù theå thay ñoåi hoaëc nhöõng aûnh
höôûng baát ngôø. Heä soá an toaøn duøng ñeå giôùi haïn nhöõng chaát ñoäc gaây
ung thö.
Möùc giôùi haïn ñoäc (Threshold limit value-TLV): Treân giôùi haïn cho pheùp
cuûa noàng ñoä chaát ñoäc trong khoâng khí bao quanh. Möùc giaù trò giôùi haïn
laø möùc ñoä cho pheùp ngöôøi lao ñoäng coù theå bò aûnh höôûng nhieàu laàn
nhöng khoâng coù haïi (bò nheï) trong nhieàu ngaøy lieân tieáp. Möùc giôùi haïn
naøy phuï thuoäc vaøo nhöõng kinh nghieäm trong coâng nghieäp, nhöõng keát
quaû nghieân cöùu veà con ngöôøi vaø ñoäng vaät vaø khi xaûy ra döïa treân söï
toång hôïp cuûa caû ba ñieàu kieän treân.
Möùc taùc ñoäng khoâng quan saùt ñöôïc (No observed effect level)
(NOEL): ñaây laø möùc ñoä lieàu löôïng cao nhaát cuûa moät hoùa chaát gaây ra
caùc taùc ñoäng khoâng quan saùt ñöôïc ñoái vôùi caùc ñoäng vaät thí nghieäm
trong moät thí nghieäm kieåm tra tính ñoäc ñaõ ñöôïc thöïc hieän. Möùc ñoä taùc
ñoäng khoâng quan saùt ñöôïc (NOEL) cuûa moät chaát ñoäc thay ñoåi theo
tuyeán vaø khoaûng thôøi gian phôi nhieãm. NOEL ñoái vôùi haàu heát caùc loaøi
nhaïy caûm tham gia thí nghieäm vaø haàu heát caùc chaát chæ thò nhaïy caûm

562
 ñoái vôùi tính ñoäc thöôøng ñöôïc duøng vôùi muïc ñích ñieàu hoøa, ñieàu chænh.
Caùc taùc ñoäng ñöôïc xem xeùt thöôøng laø caùc taùc ñoäng ngöôïc, ñöôïc goïi laø
möùc ñoä caùc taùc ñoäng ngöôïc khoâng quan saùt ñöôïc (NOAEL).
Ngoaïi ñoäc toá (exotoxin): ñoäc toá töø beân ngoaøi, do vi khuaån tieát ra, xaâm
nhaäp vaøo cô theå gaây haïi. Ñoái vôùi con ngöôøi, ngoaïi ñoäc toá gaây ra caùc
beänh nhö ngoä ñoäc, uoán vaùn, baïch haàu.
Ngöôõng ñoäc tôùi haïn - traàn (Threshold Limit Value-ceiling) (TLV-C):
Ñaây laø noàng ñoä tôùi haïn cuûa chaát ñoäc khoâng theå vöôït qua ngay caû moät
thôøi gian ngaén. Ñoái vôùi moät vaøi chaát, chæ moät loaïi coù theå thích hôïp
cho TLV–C. Moät soá chaát khaùc, 2 hoaëc 3 loaïi thì caàn coù söï caân nhaác.
Ngöôõng ñoäc tôùi haïn phôi nhieãm-ngaén (Threshold Limit Value–short–
term exposure limit) (TLV-STEL): Ñaây laø noàng ñoä cöïc ñaïi cuûa chaát
ñoäc taùc ñoäng leân nhöõng ngöôøi coâng nhaân 15 phuùt lieân tuïc, maø khoâng
bò ñau ñôùn töø: 1- kích thích, 2- keùo daøi hoaëc thay ñoåi chuoãi thoùi quen;
hoaëc 3- möùc ñoä ñuû ñeå taùc ñoäng thaàn kinh laøm taêng tai naïn, laøm giaûm
söï ñeà khaùng cuûa cô theå cuûa moät chaát naøo ñoù laøm giaûm naêng suaát laøm
vieäc, xaûy ra hôn 4 laàn trong ngaøy vaø thôøi gian giöõa 2 laàn phôi nhieãm
toái thieåu laø 60 phuùt. Ñieàu naøy noùi leân raèng, TLA-TWA laø khoâng theå
coi thöôøng.
Ngöôõng tôùi haïn trung bình thôøi gian, troïng löôïng (Threshold Limit
Value – time weight avergage) (TLV -TWA): Ñaây laø noàng ñoä cho
pheùp ngöôøi coâng nhaân bình thöôøng trong thôøi gian trung bình laøm vieäc
8 giôø trong 1 ngaøy hoaëc 40 giôø trong 1 tuaàn maø khoâng bò aûnh höôûng.
Hoï qui ñònh vieäc boài thöôøng ñoäc haïi töông ñöông hao huït söùc khoûe
trong thôøi gian 1 ngaøy laøm vieäc - moät vaøi tröôøng hôïp ngöôøi ta tính cho
1 tuaàn laøm vieäc, ñuùng hôn laø cho 1 ngaøy laøm vieäc.
Nguyeân toá ñoäc (toxic element): ví duï chì (Pb), thuûy ngaân (Hg), cadmium
(Cd), arsenic (As), ñoàng (Cu)…
Nhieãm ñoäc (toxicosis): hieän töôïng ñoäc chaát xaâm nhaäp ñaõ vaø ñang gaây
haïi leân cô theå sinh vaät vaø ngöôøi.
Nhoùm Alkylating (Alkylating agents): Thuaät ngöõ naøy muoán chæ nhoùm
nhöõng hoùa chaát coù theå gaén nhöõng nhoùm ñònh chöùc alkyl vaøo DNA,
moät phaûn öùng daãn ñeán keát quaû laø khoâng gheùp ñoâi ñöôïc trong teá baøo

563
 hay nhöõng maûnh vôõ chromosome. Cô cheá cuûa phaûn öùng goàm söï hình
thaønh cuûa moät ion phaûn öùng carbonium maø coù theå lieân keát vôùi nhöõng
teá baøo giaøu ñieän tích trong DNA. Vì theá nhöõng alkylating agent nhö
dimethulnitrosomine thöôøng gaây ung thö vaø/hoaëc gaây ñoät bieán.
Noïc ñoäc (venom): Noïc ñoäc laø ñoäc toá ñöôïc taïo ra töø moät loaøi ñoäng vaät.
Maø chaát ñoäc cuûa caùc loaøi khaùc nhau coù kieåu truyeàn ñoäc tôùi naïn nhaân
khaùc nhau. Ví duï, noïc ñoäc cuûa con ong truyeàn baèng chích, ñoát, noïc
ñoäc cuûa con raén laø truyeàn baèng raêng nanh.
Noäi ñoäc toá (endotoxin): ñoäc toá tieát ra töø beân trong cô theå sinh vaät.
OÂ nhieãm (pollution): laø quaù trình nhieãm baån ñaát, nöôùc, thöïc phaåm hay
khoâng khí bôûi doøng thaûi hay hoãn hôïp chaát lieäu ñoäc. A pollutant laø hôïp
chaát hoùa hoïc gaây nhieãm baån moâi tröôøng vaø ñoùng goùp vaøo söï oâ nhieãm.
Khi ôû möùc cao gaây cheát, noù trôû thaønh A Toxicant
OSHA (Occupational Safety and Health Administration): ÔÛ Myõ,
OSHA laø cô quan cuûa chính phuû veà söùc khoeû vaø an toaøn lao ñoäng.
Thoâng qua söï quaûn lí cuûa Luaät veà söùc khoûe vaø an toaøn ngheà nghieäp,
OSHA ñaët ra caùc tieâu chuaån ñoái vôùi coâng nhaân tieáp xuùc vôùi caùc hoaù
chaát rieâng bieät, ñoái vôùi caùc giaù trò noàng ñoä caùc chaát trong khoâng khí
vaø ñoái vôùi caùc qui trình ño ñaïc. OSHA cuõng thöïc hieän caùc nghieân cöùu
(thoâng qua Vieän quoác gia veà söùc khoeû vaø an toaøn ngheà nghieäp
(NIOSH)), thoâng tin, giaùo duïc, vaø huaán luyeän veà vaán ñeà söùc khoeû vaø
an toaøn lao ñoäng.
Oxy hoaït hoùa (active oxygen): duøng dieãn taû caùc daïng toàn taïi khaùc nhau
trong moät thôøi gian ngaén phaûn öùng trung gian trong quaù trình oxy
hoùa-khöû. Nhöõng hình thaùi cuûa oxy hoaït hoùa nhö superoxide anion vaø
goác hydroxyl ñöôïc xem hoaëc caûm thaáy ñöôïc keùo theo trong vaøi taùc
duïng ñoäc. Superoxide anion oxy ñaëc thuø naøy ñöôïc khöû bôûi moät chaát
chuyeân duïng.
Phaân tích sinh hoïc (Bioassay): Thuaät ngöõ naøy ñöôïc duøng trong hai caùch
rieâng bieät. Ñaàu tieân vaø thích hôïp nhaát laø söû duïng sinh vaät soáng ñeå ño
löôïng chaát ñoäc hieän dieän trong moät vaät maãu hay tính ñoäc cuûa moät vaät
maãu. Vieäc naøy ñöôïc thöïc hieän baèng caùch so saùnh taùc ñoäng cuûa chaát
ñoäc ñoái vôùi vaät maãu vôùi nhöõng chuoãi tieâu chuaån ñaõ bieát. Nghóa thöù

564
 hai vaø ít phuø hôïp hôn laø söû duïng ñoäng vaät ñeå kieåm tra söï taùc ñoäng cuûa
nhöõng hoaù chaát nhö nhöõng thí nghieäm ñoä ñoäc maõn tính.
Phaûn öùng moät pha (Phase-one reactions): Caùc phaûn öùng moät pha giôùi
thieäu moät nhoùm phaân cöïc deã cho phaûn öùng vaøo caùc sinh caûnh laï öa
chaát beùo. Trong haàu heát caùc tröôøng hôïp, nhoùm phaân cöïc deã phaûn öùng
trôû thaønh moät vò trí cho söï keát hôïp trong caùc phaûn öùng hai pha. Nhöõng
phaûn öùng naøy goàm coù: phaûn öùng keát hôïp oxi ñôn ôû daïng vi theå, phaûn
öùng oxi hoùa caùc theå haït sôïi vaø phaàn baøo tan, phaûn öùng oxi hoùa keát
hôïp trong phaûn öùng toång hôïp enzym prostaglanñin, phaûn öùng khöû,
phaûn öùng thuûy phaân, phaûn öùng thuûy phaân epoxit. Saûn phaåm taïo thaønh
cuûa caùc phaûn öùng moät pha coù theå laø caùc aùi ñieän töû maïnh; caùc aùi ñieän
töû naøy coù theå ñöôïc noái keát vaø ñöôïc giaûi ñoäc ôû caùc phaûn öùng hai pha
hoaëc coù theå taùc duïng vôùi nhoùm aùi nhaân treân caùc thaønh phaàn teá baøo,
qua ñoù gaây ra tính ñoäc.
Phaùt taùn ñoäc chaát (Dose response): Trong ñoäc hoïc, theå hieän moái lieân heä
lieàu löôïng moät loaïi ñoäc chaát phaùt taùn hay ñaõ söû duïng hay maéc phaûi vaø
phaûn öùng choáng laïi cuûa sinh vaät vôùi chính ñoäc chaát ñoù.
Pheùp thöû sinh hoïc (Bioassay): Thuaät ngöõ naøy ñöôïc söû duïng theo hai
caùch. Caùch thöù nhaát, vaø hôïp lyù nhaát, laø söû duïng cô theå soáng ñeå xaùc
ñònh haøm löôïng chaát ñoäc hieän dieän trong maãu cuõng nhö laø xaùc ñònh
ñoäc tính cuûa maãu, ñöôïc thöïc hieän baèng caùch so saùnh taùc duïng ñoäc cuûa
maãu vôùi moät loaït caùc chuaån noàng ñoä ñaõ bieát. Nghóa thöù hai, vaø ít söû
duïng, laø söû duïng ñoäng vaät ñeå kieåm tra taùc duïng ñoäc cuûa caùc chaát hoùa
hoïc ñöôïc goïi laø kieåm tra ñoä ñoäc caáp tính.
Phoátphorin hoùa cao naêng (Oxidative phosphorylation): söï baûo toàn cuûa
naêng löôïng hoùa hoïc ñöôïc ruùt trích töø söï oxi hoùa nhieân lieäu baèng söï
photphoryl hoùa cuûa añenosin-ñiphotphat C10H15N5O10P2 (ADP) bôûi
caùc photphaùt voâ cô ñeå taïo thaønh añenosin-triphotphat C10H16N5O12P3
(ATP) ñöôïc thöïc hieän bôûi nhieàu caùch. Ña soá ATP ñöôïc taïo thaønh do
söï hoâ haáp lieân keát chuoãi vôùi phaûn öùng photphoryl hoùa oxi hoùa ñöôïc
keát hôïp vôùi heä thoáng vaän chuyeån electron trong caùc maøng do caùc ty
theå taïo thaønh. Quaù trình oxi hoùa ñöôïc noái keát chaët cheõ vôùi quaù trình
photphoryl hoùa thoâng qua cô cheá thaåm thaáu hoùa hoïc, trong ñoù, H+
ñöôïc bôm qua maøng ty theå ôû beân trong. Caùc caëp khoâng ñöôïc noái keát

565
 cuûa quaù trình photphoryl – oxi hoùa duøng H+ ionopho ñeå laøm tieâu taùn
grañien H+; vì vaäy, khoâng keát noái quaù trình photphoryl hoùa töø quaù
trình oxi hoùa.
Quaù trình ñoäc hoùa (Intoxication): theo toång quan, thuaät ngöõ naøy ñöôïc
hieåu quaù trình gaây say bôûi röôïu etil hoaëc laø caùc chaát hoaù hoïc khaùc.
Trong y hoïc, noù coù nghóa laø chaát ñoäc, hoaëc bò nhieãm ñoäc. Trong ñoäc
hoïc moâi tröôøng, noù ñöôïc duøng nhö laø bieåu töôïng cuûa taêng cöôøng hoaït
tính ñoäc: saûn phaåm ñoäc tính cao hôn ñöôïc taïo thaønh sau quaù trình trao
ñoåi chaát töø nhöõng chaát ít ñoäc hôn.
Quaù trình phaân baøo hoãn loaïn (Cocarcinogenesis): laø quaù trình taêng leân
nhöõng teá baøo bình thöôøng thaønh nhöõng teá baøo baát bình thöôøng
(neoplastic). Quaù trình naøy ñöôïc chöùng minh bôûi söï taêng leân nhöõng
chaát sinh ung thö khi taùc nhaân ñöôïc cung caáp duø laø tröôùc hay cuøng vôùi
chaát sinh ung thö. Cocarcinogenesis neân ñöôïc phaân bieät vôùi söï xuùc
tieán (promotion) bôûi vì, trong tröôøng hôïp sau, chaát hoaït hoùa phaûi ñöôïc
cung caáp sau chaát sinh ung thö ban ñaàu.
Quaù trình ung thö (Carcinogenesis): Ñaây laø moät quaù trình phaân baøo
khoâng theo traät töï vaø khoù kieåm soaùt cuûa caùc teá baøo bình thöôøng thaønh
nhöõng teá baøo “khoâng bình thöôøng” vaø söï phaùt trieån xa hôn cuûa nhöõng
teá baøo maûng da naøy thaønh nhöõng khoái u. Quaù trình naøy laø keát quaû töø
moät aûnh höôûng ñoäc chaát naøo ñoù, nhöõng loaïi virus naøo ñoù, hoaëc do
phoùng xaï. Nhöõng chaát sinh ung thö hoùa hoïc ñaõ ñöôïc phaân loaïi thaønh
ñoäc toá di truyeàn (genotoxic) vaø chaát bieåu sinh (epigenetic) (töùc laø
khoâng phaûi laø genotoxic).
Quaùi thai (Teratogenesis): ÔÛ ñaây, quaùi thai noùi ñeán caùc khieám khuyeát
(sai soùt) cuûa quaù trình sinh saûn trong quaù trình sao cheùp maõ di truyeàn,
laøm bieán ñoåi trình töï maõ do ñoäc chaát; vì theá laøm cheát baøo thai hoaëc
treû sô sinh hoaëc laøm sai leäch vò trí gen, tinh thaàn, haønh vi. Nhöõng
khieám khuyeát cuûa caùc baøo thai ñaõ ñeà caäp ñöôïc bieát nhö laø nguoàn goác
gaây quaùi thai (chæ xeùt veà nguyeân nhaân ñoäc chaát).
Quan heä tính chaát ñoäc chaát vôùi khaû naêng gaây ñoäc (Quantitative
structure activity relationships QSAR): moái quan heä giöõa ñaëc tính
vaät lyù vaø hoùa hoïc cuûa hôïp chaát hoùa hoïc vaø khaû naêng gaây ra moät taùc
ñoäng naøo ñoù cuõng nhö khaû naêng tham gia vaøo phaûn öùng hoùa hoïc ñaëc

566
 tröng. Muïc tieâu cuûa vieäc nghieân cöùu ñoäc hoïc laø phaùt trieån moät chuoãi
caùc quaù trình maø döïa vaøo ñoù coù theå bieát ñöôïc ñoäc tính cuûa moät chaát töø
caáu truùc hoùa hoïc cuûa noù thoâng qua vieäc suy luaän töông öùng töø nhöõng
chaát ñoäc ñaõ bieát tröôùc caáu truùc vaø tính ñoäc.
RCRA (Resource Conservation and Recovery Act): Moät ñaïo luaät ôû
Myõ, ñöôïc ñieàu haønh bôûi EPA, RCRA laø ñaïo luaät quan troïng nhaát quaûn
lyù vieäc loaïi thaûi caùc chaát ñoäc haïi ôû Myõ; noù ñöa ra caùch nhaän daïng
chaát thaûi nguy haïi, quaù trình vaän chuyeån vaø quaù trình thaûi boû. Noù coøn
ñöa ra chuaån thieát keá vaø vò trí xaây döïng baõi choân laáp vaø nhöõng
phöông thöùc loaïi boû khaùc cuõng nhö caùc qui ñònh ñoái vôùi ngöôøi quaûn lyù
vaø vaän haønh caùc phöông thöùc xöû lyù naøy.
Ruûi ro ñoäc hoïc (Toxicological Risk): khaû naêng maø moät heä quaû xaáu xaûy
ra do vieäc tieáp xuùc vôùi moät chaát hoùa hoïc ñöôïc xem laø ruûi ro. Noù laø taàn
soá ñöôïc öôùc löôïng veà vieäc xaûy ra moät söï kieän trong quaàn theå vaø coù
theå moâ taû baèng thuaät ngöõ tuyeät ñoái (nhö 1 trong 1 trieäu) hay thuaät ngöõ
ruûi ro töông ñoái (tæ leä ruûi ro trong moái töông quan vôùi tæ leä ruûi ro trong
quaàn theå khoâng tieáp xuùc vôùi chaát hoùa hoïc)
Söï chòu ñoäc (Cross resistance, cross tolerance): Thuaät ngöõ naøy moâ taû
söï ñeà khaùng vaø chòu ñöïng ñoái vôùi moät chaát ñoäc ñaëc bieät (söï thích nghi
ñoái vôùi nhöõng chaát ñoäc) taïo ra do söï phôi nhieãm ñoái vôùi moät chaát ñoäc
nhaát ñònh. Phoå bieån laø söï khaùng thuoác cuûa coân truøng ñoái vôùi thuoác
dieät coân truøng coù choïn loïc, vôùi moät loaïi thuoác tröø saâu gaây ra moät
khoaûng chòu ñöïng ñoái vôùi moät loaïi thuoác hay nhöõng loaïi thuoác (hoùa
chaát) töông töï. Söï chòu ñöïng thuoác nhö vaäy thöôøng coù ñöôïc do thöøa keá
töø theá heä tröôùc cuûa nhöõng hoaù chaát töø beân ngoaøi khoâng ñaëc hieäu
thoâng qua heä enzyme chuyeån hoaù.
Söï giaûi ñoäc (Detoxication): phaûn öùng hay chuoãi chuyeån hoaù cuûa nhöõng
phaûn öùng laøm giaûm khaû naêng gaây ra nhöõng taùc ñoäng baát lôïi cuûa
nhöõng hoaù chaát beân ngoaøi. Nhöõng chuoãi nhö theá thöôøng lieân quan ñeán
ñoä tan cuûa ñoäc chaát trong nöôùc, thuùc ñaåy söï baøi tieát vaø/hoaëc phaûn öùng
vôùi moät chaát neàn noäi sinh (söï tieáp hôïp), do ñoù khoâng nhöõng taêng khaû
naêng tan trong nöôùc maø coøn giaûm khaû naêng töông taùc vôùi nhöõng ñaïi
phaân töû teá baøo (traùnh nhaàm laãn vôùi söï khöû chaát ñoäc detoxification)
Söï khöû chaát ñoäc hay Khaû naêng töï laøm saïch) (Detoxification): quaù trình
khöû ñoäc do ñieàu trò hay khaû naêng töï ñaøo thaûi ñoäc chaát cuûa cô theå hay

567
 cuûa moâi tröôøng; trong ñoù, nhöõng chaát ñoäc ñöôïc loaïi boû khoûi cô theå
beänh nhaân hay loaïi khoûi moâi tröôøng khi bò nhieãm ñoäc
Söï phaân boá ñoäc chaát (Toxic Distribution): Thuaät ngöõ naøy chæ söï di
chuyeån cuûa moät chaát ñoäc töø nguoàn vaøo moâi tröôøng hay töø moâi tröôøng
vaøo cô theå ñeán moâ teá baøo laãn söï taäp trung nhöõng noàng ñoä khaùc nhau
tieán ñeán nhöõng vò trí khaùc nhau. Vaán ñeà ñaàu tieân lieân quan ñeán söï
nghieân cöùu nhöõng cô cheá vaän chuyeån chuû yeáu moâi tröôøng cuõng nhö
trong maùu vaø caû hai ñeàu döïa vaøo nhöõng phaân tích toaùn hoïc cuûa
nghieân cöùu ñoäng löïc hoïc chaát ñoäc.
Söï phaùt taùn ñoäc chaát (Toxic Distribution): Söï phaân taùn ñoäc chaát töø nôi naøy
ñeán nôi khaùc trong moâi tröôøng beân trong vaø moâi tröôøng beân ngoaøi.
Söï toån thöông hoaëc cheát cuûa teá baøo (Cytotoxicity): Hieän töôïng ñöôïc
gaây ra bôûi nhöõng hoaù chaát töø beân ngoaøi xaâm nhaäp vaøo beân trong teá
baøo. Nhöõng hoaù chaát nhö theá coù theå laø nhöõng chaát moâi giôùi (mediator)
coù theå hoaø tan do heä thoáng mieãn dòch taïo ra hoaëc chuùng laø nhöõng chaát
ñoäc maø sinh vaät bò phôi nhieãm.
Thöû nghieäm ñoäc maõn tính (Chronic toxicity tests): laø nhöõng thöû
nghieäm ñöôïc kieåm soaùt thoâng qua phaàn lôùn quaõng ñôøi cuûa loaøi ñöôïc
thöû nghieäm, trong vaøi tröôøng hôïp, nhieàu hôn moät theá heä. Nhöõng thöû
nghieäm quan troïng nhaát laø nhöõng thöû nghieäm ung thö, vaø nhöõng loaøi
thöôøng ñöôïc duøng laøm thöû nghieäm nhaát laø chuoät, chuoät nhaét, khæ hoaëc
lôïn....
Thöû nghieäm trong phoøng thí nghieäm (In vitro tests): laø nhöõng thöû
nghieäm khoâng tieáp xuùc cô theå sinh vaät. Noù thöôøng ñöôïc nhöõng nhaø
ñoäc hoïc thöû nghieäm trong thôøi gian ngaén haïn (short term) veà bieán ñoåi
gien ñeå tìm ra nhöõng nguy cô gaây ung thö. Chuùng coù theå laø thí nghieäm
ñoäc caáp tính, maõn tính hoaëc baùn maõn tính, ung thö. Vaät thí nghieäm
thöôøng duøng laø loaøi gaëm nhaám.
Thuoác thöû kích thích maét (Eye irritation test) (Draize Test): Thuoác
thöû kích thích maét ño löôøng söï kích thích cuûa nhöõng hôïp chaát coù öùng
duïng lieân quan ñeán maét. Nhöõng thuoác thöû naøy laø bieán daïng cuûa thuoác
thöû Draize, vaø ñoäng vaät thí nghieäm ñöôïc söû duïng laø thoû traéng. Thöû
nghieäm bao goàm vieäc thöû tröïc tieáp vaøo maøng cuûa moät con maét hoaëc
moãi con thoû traéng, con maét kia duøng laøm ñoái chöùng. Thöû nghieäm naøy

568
 gaây nhieàu tranh caõi veà tính nhaân ñaïo. Coù ngöôøi cho raèng, caùch thöû
naøy laø toäi aùc cuûa con ngöôøi. Hôn nöõa, bôûi vì caû möùc ñoä taäp trung vaø
lieàu löôïng söû duïng cao seõ daãn ñeán bieán tính cao neân ñieàu ñoù aùm chæ
raèng nhöõng baøi thöû nghieäm naøy khoâng theå aùp duïng ñoái vôùi con ngöôøi.
Tuy nhieân, bôûi vì söï suy yeáu thò giaùc laø minh chöùng cuoái cuøng veà ñoäc
toá, neân nhöõng baøi thöû nghieäm veà tính ñoäc cuûa maét vaãn caàn thieát. Coá
gaéng giaûi quyeát vaán ñeà nan giaûi naøy theå hieän ôû hai daïng sau: tìm ra
vaät thay theá thí nghieäm trong oáng nghieäm vaø boå sung cho thöû nghieäm
Draize. Vì vaäy noù khoâng chæ mang theâm tính ngöôøi maø coøn döï ñoaùn
theâm cho con ngöôøi.
Tích luyõ - phoùng ñaïi sinh hoïc (Bioaccumulation, Biomagnification):
Hai khaùi nieäm naøy thöôøng ñi lieàn nhau. Tích luyõ sinh hoïc laø söï tích tuï
ñoäc chaát caû tröïc tieáp töø moâi tröôøng (thöôøng laø nöôùc) laãn töø söï tieâu thuï
thöùc aên chöùa chaát ñoäc. Phoùng ñaïi sinh hoïc thöôøng ñöôïc söû duïng nhö
tích luõy sinh hoïc, nhöng roõ raøng hôn trong vieäc moâ taû söï taêng noàng ñoä
ñoäc chaát qua chuoãi thöùc aên töø nhöõng sinh vaät cuûa moät baäc dinh döôõng
thaáp ñeán nhöõng sinh vaät cuûa nhöõng baäc dinh döôõng cao hôn.
Tích luõy sinh hoïc ñoäc chaát (Toxic Bioaccumlation): cuõng gioáng nhö ñaõ
noùi tích luõy chaát ñoäc nhaän tröïc tieáp töø moâi tröôøng hay töø quaù trình tieâu
thuï thöùc aên coù chöùa chaát ñoäc naøy. Khueách ñaïi sinh hoïc thöôøng ñöôïc
söû duïng ñeå bieåu dieãn phöông thöùc cuûa tích luõy sinh hoïc, nhöng ñuùng
hôn noù duøng ñeå moâ taû söï taêng cao noàng ñoä chaát hoùa hoïc khi noù ñi töø
caùc nhoùm sinh vaät saûn xuaát ñeán nhoùm sinh vaät tieâu thuï baäc cao hôn.
Tính ñoäc cuûa Thuoác chöõa beänh (toxic therapeutic): taát caû caùc thuoác
chöõa beänh ñeàu coù theå laø chaát ñoäc ôû moät lieàu löôïng naøo ñoù. Söï nguy
hieåm cuûa beänh nhaân phuï thuoäc vaøo baûn chaát cuûa söï phaûn öùng laïi chaát
ñoäc, lieàu caàn thieát ñeå xuaát hieän söï phaûn öùng laïi chaát ñoäc vaø moái lieân
heä giöõa lieàu chöõa beänh vaø lieàu ñoäc. Ñoä ñoäc cuûa thuoác bò nhieãm vaøo
baèng taát caû caùc nhaân toá aûnh höôûng ñeán ñoä ñoäc cuûa caùc nhaân toá sinh
hoïc beân ngoaøi (xenobiotic), bao goàm söï bieán dò gen, cheá ñoä aên uoáng,
ñoä tuoåi, söï coù maët cuûa nhöõng hoùa chaát beân ngoaøi khaùc. Ruûi ro cuûa ñoäc
chaát töø moät loaïi chaát ñoäc ñaëc bieät phaûi ñöôïc buø ñaép bôûi caùc maët lôïi
ñöôïc mong ñôïi cuûa noù; coâng duïng cuûa moät loaïi thuoác nguy hieåm naèm
trong giôùi haïn heïp giöõa lieàu chöõa beänh vaø lieàu ñoäc ñöôïc bieän minh
neáu ñoù laø caùch trò lieäu duy nhaát cho moät caên beänh cheát ngöôøi naøo ñoù.

569
 Ví duï, nhaân toá dieät teá baøo söû duïng cho beänh nhaân bò ung thö ñöôïc bieát
ñeán nhö chaát sinh ung thö (carcinogens).
Tính thích nghi cuûa sinh vaät vôùi ñoäc chaát (Adaptation to toxicants):
khaû naêng cuûa sinh vaät laøm giaûm taùc ñoäng cuûa nhöõng chaát hoaù hoïc gaây
nguy haïi. Thuaät ngöõ naøy coøn ñöôïc xem laø khaû naêng khaùng hay chòu
ñöïng chaát ñoäc. Trong vi sinh vaät thì khaû naêng naøy laø khaû naêng caûm
öùng vôùi chaát ñoäc ñeå phaûn öùng laïi, coøn ñoái vôùi toå chöùc sinh vaät cao hôn
thì ñoù laø vieäc löïa chon gene cho vieäc choáng laïi nhöõng tieáp xuùc taïi
möùc ñoä thaáp
Ung thö khôûi phaùt (Inciation): laø böôùc ban ñaàu cuûa quaù trình ung thö bao
goàm vieäc phaân chia teá baøo bình thöôøng cho ñeán teá baøo da. Ñaây laø söï thay
ñoåi nhanh khoâng theå ñaûo ngöôïc, bao goàm phaûn öùng cuûa hôïp chaát gaây ung
thö vôùi DNA. Söï thay ñoåi naøy laøm cho teá baøo da phaùt trieån.
Voøng tuaàn hoaøn-baøi tieát (Enterohepatic circulation): Thuaät ngöõ naøy
dieãn taû söï baøi tieát cuûa moät hôïp chaát vaøo trong maät vaø söï huùt laïi tieáp
theo cuûa noù töø ruoät non vaø vaän chuyeån trôû laïi gan, khi noù coù giaù trò
moät laàn nöõa cho söï baøi tieát cuûa maät. Cô cheá quan troïng nhaát laø söï keát
hôïp trong gan, theo sau söï baøi tieát trong maät. Trong ruoät non söï tieáp
hôïp saûn xuaát ñöôïc thuûy phaân, cuõng laø nonenzymatically hoaëc baèng
microflora, vaø caùc hôïp chaát ñöôïc huùt trôû laïi thaønh chaát neàn cho söï
tieáp hôïp vaø söï baøi tieát laïi vaøo trong maät.
Xuùc tieán ung thö (Promotion): vieäc taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho quaù
trình taêng tröôûng vaø phaùt trieån cuûa teá baøo môùi trong khoái u do vieäc
taêng cöôøng taùc nhaân gaây ung thö.

570
 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
NÖÔÙC NGOAØI
1. ALAERT G., Lectures on Waste Water Treatment, IHE Delft, 1987.
2. ALAIN, PERODON, Ñòa chaát daàu moû, NXB KH vaø KT, Haø Noäi, 1976.
3. ALECXANDER P., Economopoulos Assessment of Sourse of Air,
Water, and Land Polution; Parts I + II, WHO, Geneva, 1993.
4. ALLABY, MICHAEL, Ecology, The Hamlyn Publishing Group Ltd.,
New York, 1975.
5. ALLOWAY, B.J., Heavy metal in soil, Blackie Glassgow and London, 1990.
6. ANBERT G., Lectures on waste water treatment, WHO, NewYork, 1987.
7. ANDREAE M.O., Statement Presented to The Equate Commision,
Economic Verlag, Bonn, 1993.
8. ANDREW, Environmental Chemistry, Levis Publisher, London, 1994.
9. ANKAR S., ELMGREN R, The Benthic Macro and Meiofauna of the
Asko Lansert Area (Northern Baltic Proper) - Trosa (Sweden), Asko
Laboratory (Publication No. 11), 1978.
10. ARTHUR. C.A., Air pollution, Academic Press, New York, 1977.
11. ASTAPOTDON, GOPSP, Phöông phaùp nghieân cöùu tính chaát vaät lyù
nöôùc cuûa ñaát - ñaát caùt, Nhaø xuaát baûn Noâng thoân, 1962.
12. BALJEET P., KAPOOR S., Environmental Engineering, an Overview,
Khanna Publisher, New Delhi, 6-1989.
13. BARRINGTON, ERNEST, JAMES WILLIAM, Environmental
Biology, Wiley Inc., New York, 1980.
14. BEGANM, HARPOR J.L., TOWNSEND C.R., Ecology - Individual,
population and communities, Sinaner Associate, 1992.
15. BEGANM, HARPOR J.L., TOWNSEND C.R., Ecology - Individual,
population and Communities, Sinnaner Associate, 1992.
16. BERND, SCHMIDBAUER et al., Protesting the tropical Forests, a
high-priority international task, German Bundesttag (Ed), 1990.

571
17. BERTHOLT, LOYD K.B., RICHARD A.S., Oceanographic Cruise
Summary, Environmental Riverine Survey, Saigon to Can Gio, Viet
Nam, Washington D.C, August-September, 1967.
18. BILL F., Environmental Ecology, The Ecological Effect of Pollution -
Acedemic Press, Canada, 1985.
19. BONGONM, MORTIMER M., Population Ecology, Aunified Study of
Animal and Plants, 1986.
20. BOTKIN, DANIEL B., et al., Environmental Studies: The Earth as a
Living Planet, Merill Co., Columbus, Ohio, 1982.
21. BOTKIN, DANIEL B., et al. - Environmental studies, The Earth as a
Living Planet - W. B. Saunders Co., Columbus, Ohio, 1989.
22. BREWER, RICHARD, Principles of Ecology, W.B. Saunders Co.,
Philadelphia, 1989.
23. BROWN, LESTER R., et al., State of the World, 1985, Norton, New
York, 1985.
24. BRUNO, YARON, Soil-Pentroleum Hydrocarbons Surpace,
Interaction, 1983.
25. BUCHSBAUN, RALPH, BUCHSBAUN M., Basic Ecology, The
Boxwood Press, California, 1982.
26. BURNS D.A., CLARK D.K., Water Lever Current Forecasts For Nha
Be, Republic of Viet Nam, During 1970 (July-December) and 1971
(January -June).
27. BURNS D.A., LAZANOFF S.M., Advance Water Level Information for
Da Nang Harbor, Republic of Viet Nam, June Through December,
1968.
28. CAMP, SHARON, JOSEPH S., The International human Suffering Index.
Population Crisis Committee, Washington D.C., 1987.
29. CAROLA, ROBERT, Human Anotomy and Physiology (2nd ed.),
McGraw Hill Inc., New York, 1992.
30. CHAO, SHEN-YU, PING-TUNG SHAW, JOE WANG, Wind
Relaxation As a Possible Cause of the South China Sea Warm Current,

572
 Horn Point Environmental Laboratory, University of Maryland,
Cambridge, MD 21613-0775, USA journal of Oceanography Tokyo:
Vol. 51, No.1, 1995 (ISSN): 09I6-8370
31. CHARIER A. WENTZ, Hazardous waste Management, Mc.Graw Hill,
Inc. New York, 1995.
32. CHARLES H. SOUTHWICK, Ecology and The Quanlity of Our
Environmental, The Johns Hopkins University, Van Nostrand
Reinhold Company, 124 -126.
33. CHIRAS, DANIEL D., Environment Science: A framwork for Decision
making, Benjamin/Cummings Publishing Co., California, 1988.
34. COMMITTEE FOR GLOBAL BIOSPHERE PROGRAM, Global
Change and Our Common Future, National Academy Press,
Washington, D.C., 1986.
35. DANIEL D., CHIRAS, Environemntal Science action for Sustainable
future, Benjamin/Cummings Publishing Co., California, 1990.
36. DANIEL D., CHIRAS, Environmental Science, Third Edition,
Benjamin/Cummings Publishing Co., 1994: 69 -70, 210 - 212.
37. DUVIGNEAUD P., TANGHE M. (HOAØNG THÒ SAÛN, LEÂ TROÏNG
CUÙC dòch), Sinh quyeån vaø con ngöôøi, NXB Khoa hoïc vaø Kyõ thuaät, Haø
Noäi, 1978.
38. EROS BACCI, Ecotoxicology of Organic Contaminants, Lewis
Publishers, 1993
39. FORD E.B. (NGUYEÃN QUANG THAÙI, NGUYEÃN NGOÏC HAÛI dòch),
Di truyeàn hoïc Sinh thaùi, NXB Khoa hoïc vaø Kyõ thuaät, Haø noäi, 1982.
40. FREEDMENB, Environmental Ecology, Academic Press, New York,
1994.
41. GARY M.R., SAM R. PETROCELLI, Fundamental of Aquatic
Toxicology, Hemisphere Publishing Corp., 1985.
42. GEOGRES, OLIVIER L., Ecologie Humaine, Presses University de
France, 1975.

573
43. GER KLAASSEN, Acid Rain and Environmental Degradation,
Edwaed Elgar, Cheltenham, 1996
44. GIBSON T.T., The role of Asmosphere blocking high and low Latitude
climatic anomalies in the Southern Hemisphere, Proceding of IAMAB,
IAPSO, Earth – Ocean – Asmosphere Forces for Change, Melbourne, 1-
9/7/1997.
45. HEINRICHS E.A., Biology and Management of Rice Insects, Prentice
Hall, 1994: Pp.389.
46. HUTTON L.G., Field Testing of Water in Developing Countries, WRC, 1985.
47. IAN C.S., JOHN CHADWICK, Principles of Environmental
Toxicology, Taylor Francis Ltd., London, 1998.
48. GLYNN J.H., GARY W.H., Environmental Science and engineering,
Prentice Hall, Inc, 1989: 124-139
49. JAAKKO PAASIVITA, Chemical Ecotoxicology, Lewis Publish,
London, 1994.
50. JOERG ROEMBKE, JOHANN F. MOLTMANN, Applied
Ecotoxicology, Lewis Publishers, New York, 1995.
51. JOHN DOOLTE, Watershed Development in Asia Strategies and
Technologies, The Work Bank, Washington D.C., 1990.
52. JOYUTAK, GUPTA, From conflict to consensus in the climate
conversion, Change 39. Demcember – Amsterdam, 1995.
53. KELLEY W.P., Alkali - Soil their Formation, Properties and
Reclaimation, Reihold Publishing Corp., NewYork, 1951.
54. KENNETH WARK, CECIL F. WARNER, WAYNER, DAVIS T., Air
Pollution - Its orig and control, Addition Wesley Longman, Inc., 1998:
35-37.
55. KLAASSEN G., Acid rain and Environmental degradation, Edward
Elgar., 1996.
56. KOPOOR B.S., Environmental Engineering, an overview, Khanna
Publishers, New Delhi, 6-1994.
57. KUMAR H.D., Moder Concepts of Ecology, Vikins Publishing House,
PVT Ltd., New Delhi, 1987.

574
58. KUPAHELLA, CHARLES, MARGARET H., Environmental Science
(2nd ed.), Allyn and Bacon Publishing, 1989.
59. LACHER W. (LEÂ TROÏNG CUÙC dòch), Sinh thaùi hoïc Thöïc vaät, Nhaø
xuaát baûn Ñaïi hoïc vaø trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi, 1993.
60. MABBERLEY D.J., Tropical Rainforest Ecology (2nd ed.), Chapman
and Hall, New York, 1992.
61. McLAREN, JAMES E., Heath Biology, Heath and Company,
Washington D.C., 1985.
62. NAMETNHICOV A.F., Hoùa hoïc trong coâng ngheä thöïc phaåm, Nhaø
xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ thuaät, Haø Noäi, 1997.
63. NEIL A. CAMPBELL, LAWRENCE G. MITCHELL, JANE B.
REECE, Biology - Concepts, Connection, Benjamin/Cummings
Publishing Co., 1994.
64. NEPTLAP PUBLICATION, Training In Toxic Chemicals and Hazardous
Wastes for Asia, Pacific, No.9, 1995.
65. NIGEL J. BUNCE, Environmental chemistry, Wuerz Publishing Ltd.,
Canada, 1994.
66. NOBEL, BERNARD, Environmental Science, Prentice Hall, Englewood
Cliffs, 1990.
67. NOEL DE NEVERS, Air Polution Control Engineering, Mc Graw Hill,
Inc., 1995: 456-458.
68. ODUM E.P. (PHAÏM BÌNH QUYEÀN, HOAØNG KIM NHUEÄ, LEÂ VUÕ
KHOÂI, MAI ÑÌNH YEÂN dòch), Cô sôû sinh thaùi hoïc (taäp 1), Nhaø xuaát
baûn Ñaïi hoïc vaø trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi, 1978.
69. ODUM E.P. (PHAÏM BÌNH QUYEÀN, HOAØNG KIM NHUEÄ, LEÂ VUÕ
KHOÂI, MAI ÑÌNH YEÂN dòch), Cô sôû sinh thaùi hoïc (taäp 2), Nhaø xuaát
baûn Ñaïi hoïc vaø trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi, 1979.
70. OPARIN L., Cô sôû sinh lyù hoïc (taäp 2), Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ
thuaät, Haø Noäi, 1979.
71. DUVIGOVAN P., TANGHE D.M., Sinh quyeån vaø vò trí con ngöôøi,
Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ thuaät, Haø Noäi, 1987.

575
72. RAMASWAMY P.P., Oil pollution in soil, Submitted by C.
UMARANI, P.G (SSAC) TNAU, CBE-3.
73. PETER CALOW, Handbook of Ecotoxicology, Blackwell science,
1979.
74. PETER CALOW, Handbook of Ecotoxicology, BlakwellScience Inc.,
Cambridge, 1993.
75. PIMENTET R., et al., Our Common Future, Oxford Publication, England,
1987.
76. POSTETHWAIT, JOHN H., The Nature of Life, McGraw Hill Inc.,
New York, 1992.
77. PRINGLE, LAURENCE, Ecology Science of Survival, MacMillan Co.,
New York, 1986.
78. RAISWELL R., BRIMBLENCOMBLE P., et al., Environmental
chemistry, B. Award Arnol Ltd., London, 1980.
79. RAO C.S., Environmental Pollution Control Engineering, Wiley
Eastern Ltd., 1994.
80. RHEINHEIMER G. Vi sinh vaät hoïc moät soá nguoàn nöôùc, Nhaø xuaát baûn
Khoa hoïc vaø kyõ thuaät, Haø Noäi, 1985.
81. RICKI, Behavior and Ecology of Life, Win C. Brown, 1992.
82. ROBERT H. DREISBACH, WILLIAM O. ROBERTSON, Handbook
of poisoning, Apleton, Lange Norwal, Connecticut, 1996.
83. ROBERT H. DREISBACH, WILLIAM O. ROBERTSON - Handbook
of poisoning - Appleton , Lance, 1986.
84. RUCHIRAWAT M., SHANK R.C., Environmental Toxicology:
Capacity Buiding Modules, Vol. 1, UNDP, ADP, Bangkok, 1997.
85. RUCHIRAWAT M., SHANK R.C., Environmental Toxicology:
Capacity Buiding Modules, Vol. 2, UNDP, ADP, Bangkok, 1997.
86. RUCHIRAWAT M., SHANK R.C., Environmental Toxicology:
Capacity Buiding Modules, Vol. 3, UNDP, ADP, Bangkok, 1997.
87. RUCHIRAWAT M., SHANK R.C., Environmental Toxicology (Vol.2),
Chulabhorn research institute, Thailand, 1996.

576
88. RUGH, JIM, Self-Evaluation-Ideas for Participatory of Rural
community Development Projects, World neighbors, 1986.
89. PARKER S.P., CORBITT R.A., Environmental Serfaces, Engineering,
Mc Graw Hill, 1994.
90. SAMUEL C., SNEDAKER J.G., The Mangrove Ecosystem - Reseach
Methods, UNESCO, London, 1987.
91. SCOTT, ANDREW, The Creation of Life from Chemical to Animal,
Oxford England: Basil Blachwell, 1986.
92. SIMON A. LEVIN, MARK A. HARWELL, JOHN R. KELLY,
KENNETH D. KIMBALL, Ecotoxicology: Problems and Approaches,
Dpringer, Verlag., New York, 1989.
93. SMITH ROBERT LEO, Ecology and Field Biology, Harper and Row
Publishers, New York , 1974.
94. SPEAFICO M., Protection of Water Sources, Water Quality and a
Quality Ecosystems, Mekargservetanat, Bangkok, 1992.
95. STEINHART, PAUL, Sustainable Development, New World Agenda,
Canada: STAM-ICASE, 1990.
96. SUMBASIVINK, ITLA, Texbook of Animal Ecology, Schand, New Delhi,
1979.
97. SYBIL P. PARKER, ROBERT A. CORBITT, Environmental Sciences,
Engineering, Mc Graw Hill Inc., New York, 1994.
98. SYBIL P., ROBERT A., Environmental Sciences, Engineering, Mc
Graw Hill Inc., New York, 1984.
99. SYLBIL P. PARKER, ROBERT A. CORBITT, Environmental Science
and Engineering, NewYork, 1993.
100. TYLER G., MILLER J.R., Environmental Science, Wadsworth
Publishing Company, 1995.
101. U.S. ENVIRONMENTAL PROTECTION AGENCY, The Waste
System, Washington D.C., 1998.
102. WALLACE, ARTHUR, The Green Machine: Ecology and The
Blance of Nature, Basil Blackwell Co., Oxford, England, 1990.

577
103. WESTBROOK, PETER, The Impact of Life on Earth, Some General
Conserations, 1989.
104. WHO, Management of the Environment, Geneva, 1990.
105. WHO, IUCN, Setting Environmental Standards, WHO, Geneve, 1989.
106. WILKO VERWEIJ, BAUPSHOENMACKERS, Sunspots Wellcome
addition to Greenhouse theory, Change 38 Amstecdam, November-
December, 1997.
107. WOLFGANG LUTS, Population Development and Environment,
Understanding their interaction, NASA, Springer Verlag, 1997.

TRONG NÖÔÙC
108. TRAÀN TÖÛ AN, Baøi giaûng kieåm nghieäm ñoäc chaát hoïc, Nhaø xuaát baûn
Y hoïc, Haø Noäi, 1984.
109. LEÂ HUY BAÙ, Moâi tröôøng (taäp 1), Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ
thuaät, Haø Noäi, 1997.
110. LEÂ HUY BAÙ, Moâi tröôøng khí haäu thay ñoåi - moái hieåm hoïa cuûa toaøn
caàu. Nhaø xuaát baûn Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1996.
111. LEÂ HUY BAÙ, Nhöõng vaán ñeà veà ñaát pheøn Nam Boä, Nhaø xuaát baûn
Thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1982.
112. LEÂ HUY BAÙ, Quaûn trò moâi tröôøng, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ
thuaät, Haø Noäi, 1997.
113. LEÂ HUY BAÙ, NGUYEÃN ÑÖÙC AN, Quaûn trò moâi tröôøng noâng - laâm
- ngö nghieäp, Nhaø xuaát baûn Noâng nghieäp, Haø Noäi, 1996.
114. TRÖÔNG CAM BAÛO, Töø ñieån moâi tröôøng Anh - Vieät vaø Vieät – Anh,
Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ thuaät, Haø Noäi, 1995.
115. ÑOÃ HUY BÍCH, Thuoác tröø caây coû vaø ñoäng vaät – DSCK, Nhaø xuaát
baûn Y hoïc, Haø Noäi, 1995.
116. BOÄ KHOA HOÏC, COÂNG NGHEÄ VAØ MOÂI TRÖÔØNG, Keá hoaïch
haønh ñoäng ña daïng sinh hoïc cuûa Vieät Nam, Haø Noäi, 1995.
117. BOÄ KHOA HOÏC, COÂNG NGHEÄ VAØ MOÂI TRÖÔØNG, Moät soá tieâu
chuaån taïm thôøi veà moâi tröôøng, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ thuaät, Haø
Noäi, 1993.

578
118. BOÄ KHOA HOÏC, COÂNG NGHEÄ VAØ MOÂI TRÖÔØNG, Höôùng daãn
xaây döïng caùc khu baûo veä bieån, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ thuaät,
Haø Noäi, 1991.
119. NGUYEÃN VAÊN BOÄ, MUTER E., Boùn phaân caân ñoái - bieän phaùp
hieäu quaû ñeå taêng cöôøng naêng suaát caây troàng vaø caûi thieän ñoä phì
nhieâu cuûa ñaát, Nhaø xuaát baûn Noâng nghieäp - Taïp chí Khoa hoïc ñaát,
N07, 1996.
120. BOÄ NOÂNG NGHIEÄP (Nhieàu taùc giaû), Thoå nhöôõng hoïc ñaïi cöông,
Nhaø xuaát baûn Noâng nghieäp, Haø Noäi, 1996.
121. LEÂ VAÊN CAÊN, Giaùo trình noâng hoùa: Nhöõng kieán thöùc cô baûn cuûa
noâng hoùa thoå nhöôõng, Nhaø xuaát baûn Noâng nghieäp, Haø Noäi, 1978.
122. ÑAËNG KIM CHI, Hoùa hoïc moâi tröôøng, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ
thuaät, Haø Noäi, 1998.
123. BOÄ NOÂNG NGHIEÄP VAØ PHAÙT TRIEÅN NOÂNG THOÂN, Taïp chí
Khoa hoïc- coâng ngheä vaø kinh teá laâm nghieäp, töø thaùng 1-1998 ñeán
thaùng 7-1999.
124. PHAÏM TROÏNG CUNG, Sinh hoïc cô sôû, Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc vaø
trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi, 1990.
125. PHAÏM TROÏNG CUNG, LEÂ MAÏNH DUÕNG, Sinh hoïc ñoäng vaät,
Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc vaø trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø Noäi, 1991.
126. ÑÖÔØNG HOÀNG DAÄT, PHAÏM BÌNH QUYEÀN, NGUYEÃN THÒ
SAÂM, VUÕ BÍCH TRANG, Nhöõng nghieân cöùu veà baûo veä thöïc vaät,
taäp III, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ thuaät, Haø Noäi, 1979.
127. PHAÏM NGOÏC ÑAÊNG, OÂ nhieãm khoâng khí ñoâ thò vaø khu coâng
nghieäp, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ thuaät, Haø Noäi, 1992.
128. ÑAÏI HOÏC BAÙCH KHOA HAØ NOÄI, Daàu moû vaø saûn phaåm daàu moû,
daàu saùng, daàu thaãm, nhieân lieäu, môõ boâi trôn. Phöông phaùp xaùc ñònh
caùc chæ tieâu, Tieâu chuaån nhaø nöôùc, 1985.
129. TAÊNG VAÊN ÑOAØN, TRAÀN ÑÖÙC HAÏ, Giaùo trình Kyõ thuaät moâi
tröôøng, Nhaø xuaát baûn Giaùo duïc, Haø Noäi, 1995.
130. VUÕ ÑÌNH HAÛI, NGUYEÃN LONG, Nhöõng nhieãm caáp thöôøng gaëp,
Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ thuaät, Haø Noäi, 1978.
579
131. ÑÖÔØNG HOÀNG DAÄT, Khoa hoïc beänh caây, Nhaø xuaát baûn Noâng
nghieäp, Haø Noäi, 1979.
132. NGUYEÃN THAÙI HÖNG, OÂ nhieãm moâi tröôøng nöôùc vaø khoâng khí,
Nhaø xuaát baûn Noâng nghieäp, Haø Noäi, 1987.
133. NGUYEÃN QUANG HUØNG, Thuoác baûo veä thöïc vaät, Nhaø xuaát baûn
Noâng nghieäp, Haø Noäi, 1992.
134. LEÂ VAÊN KHOA, Moâi tröôøng vaø oâ nhieãm, Nhaø xuaát baûn Giaùo duïc,
Haø Noäi, 1994.
135. PHAÏM KHUEÂ, NGUYEÃN HÖÕU LOÄC, VUÕ ÑAØO HIEÄU, Soå tay thaày
thuoác thöïc haønh, Nhaø xuaát baûn Y hoïc, Haø Noäi, 1988.
136. TRAÀN VAÊN MOÂ, Kyõ thuaät moâi tröôøng, Nhaø xuaát baûn Xaây döïng,
1993.
137. NGUYEÃN MÖÔØI, Giaùo trình thöïc taäp Thoå nhöôõng, Nhaø xuaát baûn
Noâng nghieäp, Haø Noäi, 1979.
138. NGUYUYEÃN HOAØNG NGHÓA, Baûo toàn taøi nguyeân di truyeàn thöïc
vaät röøng, Nhaø xuaát baûn Noâng nghieäp, Haø Noäi, 1997.
139. LEÂ HUYØNH NGÖU, TRAÀN NHÖ ÑÖÙC, Thuoác trò beänh töø caây coû
hoang daïi, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ thuaät, Haø Noäi, 1995.
140. TRAÀN HIEÁU NHUEÄ, Quaù trình vi sinh trong coâng trình caáp thoaùt
nöôùc, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ thuaät, Haø Noäi, 1996.
141. ÑAØO NGOÏC PHONG, OÂ nhieãm moâi tröôøng, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc
vaø kyõ thuaät, Haø Noäi, 1979.
142. TRAÀN KIM QUY, Giaùo trình toång hôïp hoùa daàu, Ñaïi hoïc toång hôïp
TP Hoà Chí Minh, 1985.
143. TRAÀN KIM QUY, Tìm hieåu daàu khí, Nhaø xuaát baûn TPHCM, 1985.
144. PHAÏM BÌNH QUYEÀN, Ñôøi soáng coân truøng, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc
vaø kyõ thuaät, Haø Noäi, 1976.
145. ÑAËNG NGOÏC THANH, Thuûy sinh hoïc ñaïi cöông, Nhaø xuaát baûn
Ñaïi hoïc vaø trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø noäi, 1974.
146. ÑAËNG NGOÏC THANH (chuû bieân), Bieån Vieät Nam (taäp 4), Nhaø xuaát
baûn Khoa hoïc vaø kyõ thuaät, Haø Noäi, 1994.

580
147. ÑAËNG NGOÏC THANH, TRAÀN BAÙI THAÙI, Ñoäng vaät hoïc khoâng xöông
soáng (taäp 2), Nhaø xuaát baûn Ñaïi hoïc vaø Trung hoïc chuyeân nghieäp, Haø
Noäi, 1982.
148. NGUYEÃN NGHIÕA THÌN, PHAÏM THÒ THU NGA, Ña daïng sinh hoïc
vaø vaán ñeà baûo toàn ña daïng sinh hoïc, Nhaø xuaát baûn Haø Noäi, 1995.
149. TRAÀN KIEÂN, Sinh thaùi hoïc cô baûn, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ
thuaät, Haø Noäi, 1997.
150. TRAÀN MAÏNH TRÍ, Daàu khí vaø daàu khí Vieät Nam, Nhaø xuaát baûn
Khoa hoïc vaø kyõ thuaät, Haø Noäi, 1996.
151. LEÂ TRÌNH, Quan traéc vaø kieåm soaùt oâ nhieãm moâi tröôøng nöôùc, Nhaø
xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ thuaät, Haø Noäi, 1997.
152. LEÂ TRUNG, Beänh ngheà nghieäp, Nhaø xuaát baûn Y hoïc, Haø Noäi, 1994.
153. TRAÀN HÖÕU UYEÅN, TRAÀN ÑÖÙC HAÏ, Baûo veä nguoàn nöôùc choáng oâ
nhieãm vaø caïn kieät, Nhaø xuaát baûn Noâng nghieäp, Haø Noäi, 1995.
154. TRAÀN CAÅM VAÂN, BAÏCH PHÖÔNG LAN, Coâng ngheä vi sinh vaø baûo
veä moâi tröôøng, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ thuaät, Haø Noäi, 1995.
155. VIEÄN SINH THAÙI VAØ TAØI NGUYEÂN SINH VAÄT, Tuyeån taäp caùc
coâng trình nghieân cöùu sinh thaùi vaø taøi nguyeân sinh vaät, Nhaø xuaát baûn
Khoa hoïc vaø kyõ thuaät, Haø Noäi, 1995.
156. MAI ÑÌNH YEÂM, Cô sôû sinh thaùi, Nhaø xuaát baûn Khoa hoïc vaø kyõ
thuaät, Haø Noäi, 1995: 66-70.

581
 MUÏC LUÏC

Chöông 1: TOÅNG QUAN VEÀ ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG

(ECOTOXICOLOGY, AN OVERVIEW)
1.1 Giôùi thieäu ........................................................................................... 5
1.2 Moät soá khaùi nieäm cô baûn ................................................................... 7
1.3 Nhieãm baån – oâ nhieãm chaát ñoäc vaø ngoä ñoäc ..................................... 13
1.4 Caùc nguyeân lyù veà ñoäc hoïc moâi tröôøng ............................................. 16
1.5 Moät vaøi loaïi ñoäc chaát ñieån hình ....................................................... 17
1.6 Caùc yeáu toá laøm aûnh höôûng ñeán tính ñoäc cuûa ñoäc chaát, ñoäc toá .......... 19
1.7 Dieãn bieán vaø con ñöôøng ñi cuûa ñoäc chaát .......................................... 21
1.8 Phaân loaïi ñoäc chaát, ñoäc toá ................................................................ 28
1.9 Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa ñoäc hoïc moâi tröôøng ................................ 40

Chöông 2: ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG ÑAÁT, TRAÀM TÍCH

(SEDIMENTAL - SOIL ECOTOXICOLOGY)
2.1 Toång quan ......................................................................................... 42
2.2 Caùc daïng nhieãm ñoäc trong moâi tröôøng ñaát ...................................... 44
2.3 Caùc chaát ñoäc trong ñaát ngaäp nöôùc, yeám khí - taùc haïi cuûa chuùng,
bieän phaùp phoøng choáng..................................................................... 48
2.4 Caùc chaát ñoäc trong ñaát pheøn - dieãn bieán cuûa chuùng
trong ñieàu kieän sinh thaùi moâi tröôøng - caùc bieän phaùp khaéc phuïc...... 51
2.5 Caùc chaát ñoäc trong ñaát maën - dieãn bieán - caùc bieän phaùp baûo veä .... 67
2.6 Ñoäc chaát ngoaïi lai xaâm nhieãm .......................................................... 75
2.7 Caùc chaát ñoäc sinh ra töø quaù trình tích luõy phaân boùn
vaø thuoác baûo veä thöïc vaät .................................................................. 81
2.8 Ñoäc chaát töø möa acid ........................................................................ 82
2.9 Ñoäc chaát töø chaát thaûi coâng nghieäp .................................................... 82
2.10 Caùc chaát ñoäc kim loaïi naëng trong ñaát ............................................ 83

582
2.11 Caùc khí ñoäc trong ñaát thoaùt ra......................................................... 95
2.12 Caùc traàm tích buøn ñaùy gaây ñoäc ....................................................... 98

Chöông 3: ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG NÖÔÙC

(WATER ECOTOXICOLOGY)
3.1 Toång quan veà ñoäc hoïc moâi tröôøng nöôùc ....................................... 103
3.2 Quaù trình traàm tích, bay hôi, phaân taùn cuûa ñoäc chaát
trong moâi tröôøng nöôùc ..................................................................... 105
3.3 Caùc yeáu toá moâi tröôøng aûnh höôûng ñeán ñoäc tính.............................. 107
3.4 AÛnh höôûng cuûa ñoäc chaát trong moâi tröôøng nöôùc ............................. 112
3.5 Nguoàn ñoäc chaát trong caùc moâi tröôøng nöôùc .................................. 129

Chöông 4: ÑOÄC HOÏC MOÂI TRÖÔØNG KHOÂNG KHÍ

(AIR ECOTOXICOLOGY)
4.1 Phaân loaïi vaø nguoàn goác .................................................................. 141
4.2 Tính ñoäc .......................................................................................... 144
4.3 Ngoä ñoäc ........................................................................................... 145
4.4 Ngöôõng ñoäc ..................................................................................... 147
4.5 Moät soá ñoäc chaát trong moâi tröôøng khoâng khí.................................. 148
4.6 Khí ñoäc do hoaït ñoäng giao thoâng ................................................... 157
4.7 Moät soá beänh ngheà nghieäp do chaát thaûi coâng nghieäp
trong khoâng khí ............................................................................... 158
4.8 Caùc beänh do ñoäc chaát trong khoâng khí
ñoái vôùi ñoäng vaät vaø thöïc vaät ........................................................... 161

Chöông 5: ÑOÄC CHAÁT KIM LOAÏI NAËNG

(HEAVY METAL TOXICOLOGY)
5.1 Toång quan ....................................................................................... 164
5.2 Cadmium (Cd)................................................................................. 175
5.3 Selenium (Se) ................................................................................. 187
5.4 Ñoàng (Cu) ....................................................................................... 201
583
5.5 Arsenic (As).................................................................................. 215
5.6 Thuûy ngaân (Hg) ............................................................................ 229
5.7 Chì (Pb)......................................................................................... 235
5.8 Mangan vaø cobalt (Mn vaø Co)...................................................... 252
5.9 Keõm (Zn) ...................................................................................... 262
5.10 Nguyeân toá kim loaïi khaùc (Tl, Bo, Mo, Ni, Cr, Mg) ..................... 264

Chöông 6: ÑOÄC TOÁ SINH HOÏC (TOXIN)

6.1 Khaùi nieäm veà ñoäc toá sinh hoïc ....................................................... 281
6.2 Ñoäc toá ñoäng vaät ............................................................................ 282
6.3 Ñoäc toá thöïc vaät ............................................................................. 292
6.4 Ñoäc toá do naám moác tieát ra ............................................................ 311
6.5 Ñoäc toá vi sinh vaät .......................................................................... 314
6.6 ÖÙng duïng ñoäc toá ........................................................................... 326

Chöông 7: CHAÁT ÑOÄC HOÙA HOÏC

(CHEMICAL ECOTOXICOLOGY)
7.1 Khaùi nieäm ..................................................................................... 335
7.2 Khai quang dieät coû - chaát ñoäc ñieån hình....................................... 336
7.3 Ñoäc chaát dung moâi ........................................................................ 336
7.4 Ñoäc chaát daïng ion......................................................................... 342
7.5 Ñoäc chaát halogen hoùa vaø taùc haïi .................................................. 343
7.6 Ñoäc chaát daïng phaân töû.................................................................. 349
7.7 Ñoäc chaát do phoùng xaï ................................................................... 352
7.8 Ñoäc chaát trong thuoác laù................................................................. 355

Chöông 8: CHAÁT ÑOÄC TRONG CHIEÁN TRANH

(TOXIC OF WARFARE)
8.1 Toång quan. .................................................................................... 358
8.2 Ñoäc tính cuûa chaát ñoäc trong chieán tranh ....................................... 359

584
8.3 Phaân loaïi chaát ñoäc chieán tranh .................................................... 360
8.4 Chaát ñoäc kích thích ....................................................................... 361
8.5 Chaát ñoäc taâm thaàn......................................................................... 363
8.6 Chaát ñoäc thaàn kinh........................................................................ 364
8.7 Chaát ñoäc dieät caây coû ..................................................................... 366
8.8 Chaát ñoäc chieán tranh qua thöïc phaåm ............................................ 368
8.9 Vuõ khí vi truøng.............................................................................. 369
8.10 Vuõ khí hoùa hoïc ............................................................................. 370
8.11 Vuõ khí haït nhaân ........................................................................... 371

Chöông 9: TÍCH LUÕY, PHAÛN XAÏ CUÛA SINH VAÄT VÔÙI ÑOÄC CHAÁT,
ÑOÄC TOÁ (BIOACCUMULATION, BIOREFLEXTION
WITH TOXICITY)
9.1 Tích luõy sinh hoïc........................................................................... 373
9.2 Söï bieán ñoåi sinh hoïc (Biotransformation)..................................... 380
9.3 Cô cheá xaâm nhaäp, tích luõy, phaûn öùng töï veä cuûa teá baøo
vôùi ñoäc chaát .................................................................................. 382
9.4 Mieãn dòch cuûa thöïc vaät vôùi ñoäc chaát, ñoäc toá................................. 389
9.5 Caùc kieåu sinh thaùi thöïc vaät chòu ñöôïc ñoäc chaát kim loaïi naëng .... 395
9.6 Söï xaâm nhaäp cuûa ñoäc chaát, ñoäc toá vaøo cô theå sinh vaät................. 396
9.7 Taùc ñoäng tích luõy vaø bieán ñoåi cuûa ñoäc chaát trong cô theå ngöôøi.... 400
9.8 Söï bieán hoùa cuûa caùc ñoäc chaát, ñoäc toá trong cô theå ...................... 403
9.9 Söï thaûi loaïi chaát ñoäc khoûi cô theå .................................................. 404
9.10 Bieán ñoåi sinh hoùa cuûa moät soá ñoäc chaát trong cô theå..................... 406
9.11 Quaù trình tích luõy vaø phoùng ñaïi sinh hoïc cuûa ñoäc chaát
qua daây chuyeàn thöïc phaåm ........................................................... 407
9.12 Caùc sinh vaät phaûn öùng laïi ñoäc chaát kim loaïi naëng ....................... 413
9.13. Caùc nhaân toá aûnh höôûng ñeán söï phaûn öùng laïi cuûa sinh vaät
ñoái vôùi ñoäc chaát, ñoäc toá ................................................................ 415

585
Chöông 10: MOÄT SOÁ QUAÙ TRÌNH GAÂY ÑOÄC ÑIEÅN HÌNH
TRONG MOÂI TRÖÔØNG SINH THAÙI (SOME TYPICAL
POISONAL PROCCESS OF ENVIRONMENT)
10.1 Giôùi thieäu ...................................................................................... 433
10.2 Ñoäc chaát ño sa laéng acid............................................................... 433
10.3 Ñoäc chaát do oâ nhieãm daàu vaø caùc saûn phaåm töø daàu ....................... 439
10.4 Ñoäc chaát töø hoaït ñoäng coâng nghieäp ............................................. 454
10.5 Ñoäc chaát töø hoaït ñoäng noâng nghieäp.............................................. 456
10.6 Ñoäc chaát trong nhaø ........................................................................ 471

Chöông 11 ÑOÄC CHAÁT MOÂI TRÖÔØNG VAØ BEÄNH UNG THÖ

(ENVIRONMENTAL TOXICOLOGY AND CANCER)
11.1 Giôùi thieäu .................................................................................... 479
11.2 Ñònh nghóa vaø phaân loaïi beänh ung thö ....................................... 479
11.3 Nguyeân nhaân vaø quaù trình hình thaønh ung thö............................ 481
11.4 Ñoäc chaát gaây ung thö ................................................................. 483
11.5 Moät soá ñoäc chaát hoùa hoïc gaây ung thö ........................................ 488
11.6 Ñoäc toá sinh hoïc .......................................................................... 507
11.7 Ñoäc chaát phoùng xaï ...................................................................... 509
11.8 Caùc beänh ngheà nghieäp coù theå gaây ung thö ................................. 511
11.9 Caùc beänh ung thö chính vaø moät soá taùc nhaân lieân quan ............... 514
11.10 Moät soá bieän phaùp phoøng traùnh ung thö do caùc ñoäc chaát ............ 521

Chöông 12. ÑOÄC TOÁ MOÂI TRÖÔØNG VI KHUAÅN BEÄNH THAN

(ECOTOXICOLOGY OF ANTHRAX)
12.1. Ñaët vaán ñeà................................................................................... 523
12.2. Toång quan caùc vaán ñeà lieân quan ñeán vi khuaån beänh than. .......... 523
12.3. Cô sôû khoa hoïc veà caáu taïo, cô cheá hoaït ñoäng cuûa vi khuaån beänh than...525
12.4. AÛnh höôûng cuûa vi khuaån than leân moâi tröôøng.............................. 541
Thuaät ngöõ chuyeân ngaønh ñoäc hoïc ....................................................... 546
Taøi lieäu tham khaûo ............................................................................... 571

586