Artur Noga

Instytut Elektroniki
Politechnika Ślaska
˛ w Gliwicach

REPETYTORIUM MATEMATYCZNE

Algebra wektorów
Reprezentacja wektorów

A = A x 1x + A y 1y + A z 1z
B = B x 1x + B y 1y + B z 1z

Długość wektora
q
|A| = A = A2x + A2y + A2z (1)

Wektor jednostkowy
A
1A = (2)
A
Mnożenie wektora przez skalar

αA = αAx 1x + αAy 1y + αAz 1z (3)

Dodawanie i odejmowanie wektorów

A ± B = (Ax ± Bx )1x + (Ay ± By )1y + (Az ± Bz )1z (4)

Iloczyn skalarny

A · B = AB cos ]AB (5)

A · B = (Ax 1x + Ay 1y + Az 1z ) · (Bx 1x + By 1y + Bz 1z )
= A x Bx + A y By + A z Bz (6)

własności iloczynu skalarnego

A·B = B·A
(αA) · (βB) = αβ(A · B)
A · (B + C) = A · B + A · C
(A + B) · (C + D) = A · C + A · D + B · C + B · D

warunek prostopadłości dwóch wektorów

A·B = 0

Iloczyn wektorowy

A × B = AB sin ]AB 1n (7)

gdzie 1n jest wektorem jednostkowym prostopadłym do wektorów A i B. Wektor A × B tworzy z

wektorami A i B układ prawoskr˛etny a jego moduł jest równy polu równoległoboku zbudowanego
na tych wektorach (patrz Rys. 1).

A × B = (Ax 1x + Ay 1y + Az 1z ) × (Bx 1x + By 1y + Bz 1z )
= (Ay Bz − Az By )1x + (Az Bx − Ax Bz )1y + (Ax By − Ay Bx )1z (8)

1
 A× B

B 1n B Bsin­AB
­ AB ­ AB

A A
Bcos­AB

Rys. 1: Ilustracja iloczynu skalarnego i wektorowego

1x 1y 1z
A × B = Ax Ay Az = (Ay Bz − Az By )1x + (Az Bx − Ax Bz )1y + (Ax By − Ay Bx )1z (9)
Bx By Bz

własności iloczynu wektorowego

A × B = −B × A
(αA) × (βB) = αβ(A × B)
A × (B + C) = A × B + A × C
(A + B) × (C + D) = A × C + A × D + B × C + B × D
A × (B × C) = B(A · C) − C(A · B)
(A × B) · (C × D) = (A · C)(B · D) − (A · D)(B · C)
(A × B) × (C × D) = (A × B · D)C − (A × B · C)D

warunek równoległości dwóch wektorów

A×B = 0

Iloczyn mieszany
A · (B × C) = B · (C × A) = C · (A × B)
wartość iloczynu mieszanego nie zmienia si˛e przy cyklicznej zmianie wektorów a jego wartość jest
skalarem równym obj˛etości V równoległościanu zbudowanego na tych wektorach (patrz Rys. 2)

V = |ABC sin α cos β|

Układy współrz˛ednych - wektory jednostkowe

C
b

Rys. 2: Równoległościan zbudowany za pomoca˛ trzech wektorów

2
 z
p³aszczyzna
sta³ego z
z1
1z
P(x1,y2 ,z3)
1x 1y

y1
p³aszczyzna
sta³ego x y
x1

p³aszczyzna
sta³ego y
x

Rys. 3: Reprezentacja punktu w kartezjańskim układzie współrz˛ednych

dSz=dxdy 1z

dSy=dxdz 1y

dz y
dSx=dydz 1x dx

dy dV=dxdydz
x

Rys. 4: Elementy obj˛etości i powierzchni w kartezjańskim układzie współrz˛ednych

Współrz˛edne kartezjańskie - x, y, z
1x , 1 y , 1 z
Współrz˛edne cylindryczne - r, φ, z
1ρ , 1 φ , 1 z
Współrz˛edne sferyczne - r, θ, φ
1r , 1 θ , 1 φ
Reprezentacja wektorów
Współrz˛edne kartezjańskie

A = A x 1x + A y 1y + A z 1z
A = A(x, y, z) = Ax (x, y, z)1x + Ay (x, y, z)1y + Az (x, y, z)1z

Współrz˛edne cylindryczne

A = A ρ 1ρ + A φ 1φ + A z 1z
A = A(ρ, φ, z) = Aρ (ρ, φ, z)1ρ + Aφ (ρ, φ, z)1φ + Az (ρ, φ, z)1z

Współrz˛edne sferyczne

A = A r 1r + A θ 1θ + A φ 1φ
A = A(r, θ, φ) = Ar (r, θ, φ)1r + Aθ (r, θ, φ)1θ + Aφ (r, θ, φ)1φ

Przeliczanie składowych wektora pomi˛edzy układami

3
 z p³aszczyzna
sta³ego z

z1 1z
1f
1r
p³aszczyzna
sta³ego f

y1
x1 r1 y
powierzchnia
walcowa sta³ego r f1
x

Rys. 5: Reprezentacja punktu w cylindrycznym układzie współrz˛ednych

z

dSz =rdrdf 1z
r

dr dSf =drdz 1f

dz
dSr =rdfdz 1r
rdf

z
y
dV=rdrdfdz
df
x f

Rys. 6: Elementy obj˛etości i powierzchni w cylindrycznym układzie współrz˛ednych

Zależności ogólne
Współczynniki metryki
v
u ∂x 2
u ! !2 !2
∂y ∂z
hk = t
+ + , k = 1, 2, 3 (10)
qk qk qk

gdzie

x = x(q1 , q2 , q3 ), y = y(q1 , q2 , q3 ), z = z(q1 , q2 , q3 )

to współrz˛edne prostokatne,
˛ natomiast

q1 , q2 , q3 − współrz˛edne wybranego układu krzywoliniowego.

Wyznaczane składowych wektora w dowolnym układzie współrz˛ednych na podstawie znajomości
składowych w układzie kartezjańskim
1 ∂x 1 ∂y 1 ∂z
     
F1  h11 ∂q 1 h1 ∂q1 h1 ∂q1  Fx
∂x 1 ∂y 1 ∂z 
F 2  =  ·  Fy  (11)
   
 h2 ∂q2 h2 ∂q2 h2 ∂q2 
F3 1 ∂x 1 ∂y 1 ∂z Fz
h ∂q 3 3 h3 ∂q3 h3 ∂q3

4
 z
powierzchnia
sto¿kowa sta³ego
k¹ta Q q1
p³aszczyzna
sta³ego k¹ta f

1r
1f
r1 1q

f1 y

powierzchnia
sferyczna o sta³ym
x promieniu r

Rys. 7: Reprezentacja punktu w sferycznym układzie współrz˛ednych

Z

Qdf rdQ
1f
rsin rd
d s f=

rdQ
Q
dsr=
r 2sin
QdQ
d f1 r
dr

rsi
nQ
dsQ=rsinQdrdf1f
r Y
dQ
f
dV=r2 sinQdrdQdf
df
X

Rys. 8: Elementy obj˛etości i powierzchni w sferycznym układzie współrz˛ednych

Wyznaczanie składowych skalarnych wektora A w karezańskim układzie współrz˛ednych na podsta-

wie znajomości składowych w innym układzie współrz˛ednych
1 ∂x 1 ∂x 1 ∂x
     
Fx  h11 ∂q 1 h2 ∂q2 h3 ∂q3  F1
∂y 1 ∂y 1 ∂y 
 Fy  =  · F 2  (12)
   
 h1 ∂q1 h2 ∂q2 h3 ∂q3 
Fz 1 ∂z 1 ∂z 1 ∂z F3
h ∂q 1 1 h2 ∂q2 h3 ∂q3

kartezjański–cylindryczny
q
x = ρ cos φ ρ= x2 + y 2
y
y = ρ sin φ φ = arctan (13)
x
z=z z=z

     
Fρ cos φ sin φ 0 Fx
Fφ  = − sin φ cos φ 0 · Fy  (14)
     

Fz 0 0 1 Fz

5
      
Fx cos φ − sin φ 0 Fρ
Fy  =  sin φ cos φ 0  · F φ  (15)
    

Fz 0 0 1 Fz
kartezjański–sferyczny
q
x = r sin θ cos φ r= x2 + y 2 + z 2
z
y = r sin θ sin φ θ = arccos √ 2 (16)
x + y2 + z2
y
z = r cos θ φ = arctan
x
     
Fr sin θ cos φ sin θ sin φ cos θ Fx
 Fθ  = cos θ cos φ cos θ sin φ − sin θ  · Fy  (17)
     

Fφ − sin φ cos φ 0 Fz
     
Fx sin θ cos φ cos θ cos φ − sin φ Fr
Fy  =  sin θ sin φ cos θ sin φ cos φ  ·  Fθ  (18)
     

Fz cos θ − sin θ 0 Fφ
cylindryczny–sferyczny
q
ρ = r sin θ r= ρ2 + z 2
z
φ=φ θ = arccos √ (19)
ρ2 + z 2
z = r cos θ φ=φ
     
Fρ sin θ cos θ 0 Fr
F φ  =  0 0 1 ·  Fθ  (20)
     

Fz cos θ − sin θ 0 Fφ
     
Fr sin θ 0 cos θ Fρ
 Fθ  = cos θ 0 − sin θ  · Fφ  (21)
     

Fφ 0 1 0 Fz
Nieskończenie małe elementy drogi, powierzchni i obj˛etości
Zależności ogólne
dl = h1 dq1 11 + h2 dq2 12 + h3 dq3 13 (22)
dl to wektor przemieszczenia o module równym długości elementarnej drogi całkowania i wskazujacy
˛
kierunek zmiany położenia.
ds = h2 h3 dq2 dq3 11 + h1 h3 dq1 dq3 12 + h1 h2 dq1 dq2 13 (23)
ds to wektor o długości równej liczbowo polu powierzchni elementarnego płata powierzchni i kierun-
ku wektora normalnego 1n skierowanego na zewnatrz ˛ tej powierzchni.
dV = h1 h1 h3 dq1 dq2 dq3 (24)
dV to skalar równy liczbowo elementarnej obj˛etości całkowania. W poszczególnych układach współ-
rz˛ednych nieskończenie małe elementy drogi, powierzchni i obj˛etości zapisuje si˛e nast˛epujaco:
˛
układ kartezjański
dl = dx1x + dy1y + dz1z
ds = dsx + dsy + dsz = dydz1x + dxdz1y + dxdy1z
dV = dxdydz

6
 ÑV(P2 )
1r

P2 ÑV(P1 )
P1

ÑV(P3 ) P3
|ÑV(P1 )| > |ÑV(P2 )|>|ÑV(P3 )|

powierzchnie
ekwipotencjalne

Rys. 9: Gradient funkcji pola skalarnego

układ cylindryczny

dl = dρ1ρ + ρdφ1φ + dz1z

ds = dsρ + dsφ + dsz = ρdφdz1ρ + dρdz1φ + ρdφdρ1z
dV = ρdρdφdz

układ sferyczny

dl = dr1r + rdθ1θ + r sin θdφ1φ

ds = dsr + dsθ + dsφ = r2 sin θdθdφ1r + r sin θdrdφ1θ + rdrdθ1φ
dV = r2 sin θdrdθdφ

Gradient, dywergencja, rotacja

Gradient
Gradient funkcji pola skalarnego V przypisuje każdemu punktowi pola wektor reprezentujacy
˛ ampli-
tud˛e i kierunek najszybszego wzrostu funkcji pola skalarnego V

dV
∇V = 1n ,
dn
gdzie 1n to wektor jednostkowy prostopadły do powierzchni ekwipotencjalnych. Oznacza to, że wek-
tor ∇V jest prostopadły do powierzchni stałego potencjału i równoległy do linii sił pola (patrz Rys. 9).
Pochodna˛ funkcji pola skalarnego wzdłuż dowolnego kierunku dr wyznaczamy jak nast˛epuje

dV
= ∇V · 1r natomiast dV = ∇V · dr (25)
dr
Uogólniona postać gradientu funkcji pola skalarnego

1 ∂V 1 ∂V 1 ∂V
∇V = 11 + 12 + 13 (26)
h1 ∂q1 h2 ∂q2 h3 ∂q3
Gradient funkcji pola skalarnego dla układu kartezjańskiego, cylindrycznego i sferycznego:

∂V ∂V ∂V
∇V = 1x + 1y + 1z (27)
∂x ∂y ∂z
∂V 1 ∂V ∂V
∇V = 1ρ + 1φ + 1z (28)
∂ρ ρ ∂φ ∂z
∂V 1 ∂V 1 ∂V
∇V = 1r + 1θ + 1φ (29)
∂r r ∂θ r sin θ ∂φ

7
 ds2
ds4 A
A

ds3
ds5 A A

ds1

ds6
A

˛ przez zamkni˛eta˛ powierzchni˛e S

Rys. 10: Strumień wektora A przepływajacy

Dywergencja
Dywergencja pola wektorowego A określa wydajność źródeł tego pola w jednostce obj˛etości. Uogól-
niona postać dywergencji
A · ds
H
∇ · A = lim S , (30)
MV →0 MV
gdzie S A · ds to strumień wektora A przez zamkni˛eta˛ powierzchni˛e S (Rys. 10). Ogólnie strumie ń
H

wektora możemy wyznaczyć dla dowolnej powierzchni (zamkni˛etej lub otwartej)

ZZ
Φ= A · ds

Dla powierzchni zamkni˛etej przedstawia on różnic˛e pomi˛edzy strumieniem który wpływa do danej
obj˛etości, a strumieniem, który z niej wypływa. Jeżeli w danej obj˛etości otoczonej powierzchnia˛
S nie wyst˛epuja˛ źródła wektora A to całkowity strumie ń przez ta powierzchni˛e jest równy 0. W
przypadku, gdy w obj˛etości otoczonej powierzchnia˛ S znajduja˛ si˛e źródła to całkowity strumie ń jest
różny od zera, a jegoH znak zależy od tego czy sa˛ to źródła dodatnie czy ujemne. Jeżeli w ciagłym
˛ polu
wektorowym całka S A · ds = 0 to pole takie nazywamy bezźródłowym a wektor A solenoidalnym.
W zapisie różniczkowym dywergencja przyjmuje nast˛epujac ˛ a˛ postać
" #
1 ∂ ∂ ∂
∇ · A= (h2 h3 A1 ) + (h1 h3 A2 ) + (h1 h2 A3 ) (31)
h1 h2 h3 ∂q1 ∂q2 ∂q3
Podstawiajac
˛ współczynniki metryki, dla poszczególnych układów współrz˛ednych otrzymujemy
∂Ax ∂Ay ∂Az
∇·A = + + (32)
∂x ∂y ∂z
1 ∂ 1 ∂Aφ ∂Az
∇·A = (ρAρ ) + + (33)
ρ ∂ρ ρ ∂φ ∂z
1 ∂ 1 ∂ 1 ∂Aφ
∇ · A = 2 (r2 Ar ) + (sin θAθ ) + (34)
r ∂r r sin θ ∂θ r sin θ ∂φ
Jeżeli wydajność źródeł pola wektorowego A w jednostce obj˛etości wyrażamy poprzez ∇ · A to
całkowita˛ wydajność w dowolnie określonej przestrzeni można wyrazić poprzez sum˛e elementarnych
wydajności, co sprowadza si˛e do obliczenia całki V ∇ · Adv.
R

Twierdzenie Gaussa-Ostrogradskiego
I Z
A · ds = ∇ · Adv (35)
S V

8
 1n powierzchnia otwarta Ds
ograniczona krzyw¹ C
C

dl

Rys. 11: Relacje pomi˛edzy wektorami dl i 1n wyst˛epujacymi

˛ w definicji rotacji i cyrkulacji

kierunek
obrotu
kierunek wektora Ñ´A wyznaczony
w»çÑ´A ç
zgodnie z regu³¹ prawej d³oni

Rys. 12: Ilustracja wyznaczania rotacji pola wektorowego

Twierdzenie to mówi, że strumień wektora przez powierzchni˛e zamkni˛eta˛ równa si˛e całce obj˛etościo-
wej z dywergencji tego wektora po obszarze ograniczonym ta˛ powierzchnia.˛

Rotacja
Rotacja pola wektorowego A jest wektorem, którego moduł równa si˛e liczbowo stosunkowi maksy-
malnej wartości cyrkulacji wektora A po krzywej zamkni˛etej C do pola powierzchni Ms ograniczonej
˛ do 0. Kierunek wektora ∇ × A jest zgodny z wekto-
przez ta˛ krzywa,˛ gdy pole powierzchni Ms daży
rem jednostkowym 1n prostopadłym do powierzchni Ms (Rys. 11). Powierzchnia Ms musi znajdować
si˛e w takim położeniu, aby cyrkulacja przyjmowała wartość maksymalna.˛

1 I  
∇ × A = lim 1n A · dl (36)
Ms→0 Ms C max

Fizyczne znaczenie rotacji najprościej wyjaśnić na przykładzie przepływu cieczy, gdzie wektor A
opisuje pr˛edkość przepływu. W strumień cieczy wprowadzamy koło łopatkowe (patrz Rys. 12). Pod
wpływem ruchu cieczy łopatki koła zaczynaja˛ si˛e obracać. Jeżeli w danym punkcie pola wiatraczek
ustawimy tak, aby pr˛edkość obrotu była maksymalna, to jego pr˛edkość katowa
˛ b˛edzie proporcjonalna
do modułu rotacji |∇ × A| a oś koła b˛edzie wskazywać kierunek wektora rotacji ∇ × A. Składowa˛
wektora rotacji w dowolnym kierunku 1u wyznaczamy za pomoca˛ zależności

A · dl
H
C
(∇ × A)u = (∇ × A) · 1u = lim . (37)
Msu →0 Msu

W (36) i (37) C A · dl jest całka˛ krzywoliniowa˛ wektora A po konturze zamkni˛etym C. Na ogół

H

wartość całki krzywoliniowej zależy od postaci krzywej i od jej punktów ko ńcowych. Oznacza to, że
gdy dwie różne krzywe łacz ˛ a˛ te same dwa punkty to całki krzywoliniowe wzdłuż obydwu krzywych
sa˛ różne. Jeżeli jednak A jest gradientem funkcji skalarnej A = ∇V , to wartość całki krzywoliniowej
zależy wyłacznie
˛ od punktów końcowych krzywej a nie od jej postaci. Na podstawie zależności (25)
możemy zapisać
I b I b I b
A · dl = ∇V · dl = dV = V (b) − V (a). (38)
a a a

W polu, dla którego zachodza˛ powyższe zależności, praca nie zależy od drogi, a pole takie nazywamy
polem zachowawczym. Jeżeli całka krzywoliniowa po konturze zamkni˛etym wektora A, który jest

9
gradientem pewnej funkcji skalarnej, jest równa 0, to również rotacja takiego wektora jest równa 0

∇ × (∇V ) = 0. (39)

Pole dla którego ∇ × A = 0 nazywamy polem bezwirowym. Przy omawianiu dywergencji powie-
dziano, że jeżeli ∇ · A = 0, to mamy do czynienia z polem bezźródłowym, a wektor A jest wektorem
solenoidalnym. Każdy wektor A, który przedstawia rotacj˛e innego wektora

A = ∇×B

ma dywergencj˛e równa˛ 0
∇ · (∇ × B) = 0. (40)
Równania (39) i (40) stanowia˛ dwie fundamentalne tożsamości analizy wektorowej.
Uogólniona˛ postać rotacji we współrz˛ednych kartezjańskich i krzywoliniowych zapisujemy na-
st˛epujaco
˛

h 1 11 h 2 12 h 3 13
1 ∂ ∂ ∂
∇×A= ∂q1 ∂q2 ∂q3 (41)
h1 h2 h3
h1 A1 h2 A2 h3 A3

Podstawiajac
˛ współczynniki metryki, dla poszczególnych układów współrz˛ednych otrzymujemy

1x 1y 1z
! ! !
∂ ∂ ∂ ∂Az ∂Ay ∂Ax ∂Az ∂Ay ∂Ax
∇ × A = ∂x ∂y ∂z = − 1x + − 1y + − 1z (42)
∂y ∂z ∂z ∂x ∂x ∂y
Ax Ay Az

1ρ ρ1φ 1z
!
1 ∂ ∂ ∂ 1 ∂Az ∂Aφ
∇×A= ∂z = − 1ρ (43)
ρ ∂ρ ∂φ ρ ∂φ ∂z
Aρ ρAφ Az
! !
∂Aρ ∂Az 1 ∂(ρAφ ) ∂Aρ
+ − 1φ + − 1z
∂z ∂ρ ρ ∂ρ ∂φ

1r r1θ r sin θ1φ

!
1 ∂ ∂ ∂ 1 ∂(sin θAφ ) ∂Aθ
∇×A= 2 ∂r ∂θ ∂φ = − 1r (44)
r sin θ r sin θ ∂θ ∂φ
Ar rAθ r sin θAφ
! !
1 1 ∂Ar ∂(rAφ ) 1 ∂(rAθ ) ∂Ar
+ − 1θ + − 1φ
r sin θ ∂φ ∂r r ∂r ∂θ

Twierdzenie Stokesa I Z
A · dl = (∇ × A) · ds (45)
C S
Całka krzywoliniowa danego wektora A po konturze zamkni˛etym C jest równa strumieniowi rotacji
tego wektora przez powierzchni˛e S, której brzegiem jest krzywa C.

10
Wybrane tożsamości analizy wektorowej

∇ × (∇V ) = 0
∇ · (∇ × A) = 0
∇(U V ) = U ∇V + V ∇U
∇ · (V A) = A · ∇V + V ∇ · A
∇ · (A × B) = B · (∇ × A) − A · (∇ × B)
∇ × (A × B) = A(∇ · B) − B(∇ · A) + (B · ∇)A − (A · ∇)B
∇(A · B) = A × (∇ × B) + B × (∇ × A) + (B · ∇)A + (A · ∇)B
∇ · ∇V = ∇2 V

11
 CZE˛ŚĆ ZADANIOWA
0.1. Dane sa˛ wektory: A = 1x + 21y − 31z , B = −41y + 1z , C = 51x − 21z . Wyznaczyć:
a) |A − A|,
b) A · B,
c) A × B,
˛ pomi˛edzy wektorami B i C,
d) kat
e) składowa˛ wektora C w kierunku wyznaczonym przez wektor A,
f) A · (B × C) i (A × B) · C,
g) A × (B × C) i (A × B) × C.
Rozwi azanie:
˛

a)

A − B = 1x + 21y − 31z − (−41y + 1z ) = 1x + 61y − 41z

q √ √
|A − B| = 12 + 62 + (−4)2 = 1 + 36 + 16 = 53

b) na podstawie zale˙znos´ci (6)

A · B = 1 · 0 + 2 · (−4) + (−3) · 1 = −11

c) na podstawie zale˙znos´ci (9)

A × B = (2 − 12)1x + (0 − 1)1y + (4 − 0)1z = −101x − 1y − 41z

˛ pomi˛edzy wektorami wyznaczamy z zale˙znos´ci (5)

d) kat
B·C B·C
cos φ = −→ φ = arccos
BC BC
gdzie

B · C = 0 · 5 + (−4) · 0 + 1 · (−2) = −2
q √ q √
B = (−4)2 + (1)2 = 17, C = 52 + (−2)2 = 29

ostatecznie
−2
φ = arccos √ √ ∼ = 95◦
17 29
e) składowa˛ wektora C w kierunku wyznaczonym przez wektor A obliczamy z zale˙znó
sci

CA = (C · A)1A

gdzie
11x + 21y − 31z 1 2 3
1A = p 2 2 2
= √ 1x + √ 1y − √ 1z
1 + 2 + (−3) 14 14 14

ostatecznie
1 2 3
CA = (5 · 1 + 2 · 0 + (−3) · (−2))( √ 1x + √ 1y − √ 1z )
14 14 14
11 22 33 11
= √ 1x + √ 1y − √ 1z = √ (1x + 21y − 31z )
14 14 14 14
f) na podstawie zale˙znos´ci (6) i (9) obliczamy

B × C = (8 − 0)1x + (5 − 0)1y + (0 + 20)1z = 81x + 51y + 201z

A · (B × C) = 1 · 8 + 2 · 5 + (−3) · 20 = −42
A × B = (2 − 12)1x + (0 − 1)1y + (−4 − 0)1z = −101x − 1y − 41z
(A × B) · C = −10 · 5 + (−1) · 0 + (−4) · (−2) = −42

12
 g) na podstawie wzoru (9) i wyników otrzymanych w poprzednim punkcie obliczamy

A × (B × C) = (40 + 15)1x + (−24 − 20)1y + (5 − 16)1z = 551x − 441y − 111z

(A × B) × C = (2 − 0)1x + (−20 − 20)1y + (0 + 5)1z = 21x − 401y + 51z
√ √
˛ i koniec wektora określaja˛ punkty P1 (−2, 3, −5) i P2 (2, 3 3, 1). Wyznaczyć składo-
0.2. Poczatek
we skalarne i moduł tego wektora oraz wektor jednostkowy równoległy do niego.
Rozwi azanie:
˛ Wektor rozpi˛ety pomi˛edzy dwoma punktami P1 (x1 , y1 , z1 ) i P2 (x2 , y2 , z2 ) wyznaczamy
nast˛epujaco
˛

A = (x2 − x1 )1x + (y2 − y1 )1y + (z2 − z1 )1z

√ √ √
= (2 + 2)1x + (3 3 − 3)1y + (1 + 5)1z = 41x + 2 31y + 61z

Moduł wektora obliczamy na podstawie zale˙znó

sci
q q √
|A| = A2x + A2y + A2z = 42 + (2 3)2 + 62 = 8

natomiast wektor jednostkowy

√
A 1 3 3
1A = = 1x + 1y + 1z
|A| 2 4 4

0.3. Dany jest wektor A = 31x + 41y + 51z . Dobrać do niego wektor B tak, aby był on równoległy
do A, a wartość iloczynu skalarnego A i B była równa −125.
Rozwi azanie:
˛ Warunkiem równoległos´ci dwóch wektorów jest zerowanie si˛e ich iloczynu wektorowego.
Z warunku A × B = 0 otrzymujemy

4Bz − 5By = 0
5
5Bx − 3Bz = 0 −→ B z = Bx
3
4
3By − 4Bx = 0 −→ B y = Bx
3
˛ iloczyn skalarny przez współrz˛edne wektorów przepisujemy warunek A · B = −125 w po-
Wyra˙zajac
staci
3Bx + 4By + 5Bz = −125
sniej wyznaczonych By i Bz otrzymujemy
Po podstawieniu wcze´
16 25
3Bx + Bx + Bx = −125 skad
˛ Bx = −7.5
3 3
Pozostałe dwie składowe wektora B
4 5
By = Bx = −10 i Bz = Bx = −12.5
3 3
Zatem ostatecznie
B = −(7.5 1x + 10 1y + 12.5 1z )

0.4. Dany jest wektor A = 21x + 21y + 1z . Znaleźć wektor B prostopadły do wektora A, tak aby
wektor C = A × B był równoległy do wektora D = −1x + 1y
Rozwi azanie:
˛

C = A × B = (2Bz − By )1x + (Bx − 2Bz )1y + (2By − 2Bx )1z

Z warunku C × D = 0 otrzymujemy

(Bx − 2Bz ) · 0 − (2By − 2Bx ) · 1 = 0

(2By − 2Bx ) · (−1) − (2Bz − By ) · 0 = 0
(2Bz − By ) · 1 − (Bx − 2Bz ) · (−1) = 0

13
 Rozwiazanie
˛ układu równa´n prowadzi do warunku Bx = By
Warunkiem prostopadło´
sci dwóch wektorów jest zerowanie si˛e ich iloczynu skalarnego

A·B = 0 −→ 2Bx + 2By + Bz = 0

˛ Bx = By , otrzymujemy
podstawiajac

4Bx + Bz = 0 −→ Bz = −4Bx

˛ ˙ze B
Zakładajac, z = −8 wtedy Bx = By = 2. Zatem ostatecznie

B = 21x + 21y − 81z

0.5. Znaleźć współrz˛edne wektora E = 1x − 21y + 21z we współrz˛ednych a) cylindrycznych, b)

sferycznych.
Rozwi azanie:
˛

˛ z zale˙znos´ci (13)
a) Korzystajac
q √ 1 −2
ρ= 12 + (−2)2 = 5, cos φ = √ , sin φ = √
5 5
Na podstawie transformacji (14)
√
Eρ = cos φ − 2 sin φ = 5, Eφ = − sin φ − 2 cos φ = 0, Ez = 2.
√
Zatem ostatecznie E = 51ρ + 21z .
˛ z zale˙znos´ci (16)
b) Korzystajac
√
q 2 5
r= 12 + (−2)2 + 22 = 3, cos θ = , sin θ = ,
3 3
q √ 1 −2
ρ= 12 + (−2)2 = 5, cos φ = √ , sin φ = √ .
5 5
Na podstawie transformacji (17)

Er = sin θ cos φ − 2 sin θ sin φ + 2 cos θ = 3

Eθ = cos θ cos φ − 2 cos θ sin φ − 2 sin θ = 0
Eφ = − sin φ − 2 cos φ = 0

Zatem ostatecznie E = 31r .

0.6. Znaleźć współrz˛edne wektora B = 1/ρ1ρ − 2/ρ2 1φ + 1z we współrz˛ednych a) kartezjańskich,

b) sferycznych.
Rozwi azanie:
˛

˛ z zale˙znos´ci (13)
a) Korzystajac
q
x y
ρ= x2 + y 2 , cos φ = p , sin φ = p
x2 + y2 x2 + y2
Wykorzystujac
˛ macierz transformacji (15) otrzymujemy
p
1 2 x x2 + y 2 + 2y
Bx = cos φ + 2 sin φ = p 2
ρ ρ (x + y 2 )3
p
1 2 y x2 + y 2 − 2x
By = sin φ − 2 cos φ = p 2
ρ ρ (x + y 2 )3
Ostatecznie p p
x x2 + y 2 + 2y y x2 + y 2 − 2x
B= p 2 1 x + p 1y + 1 z
(x + y 2 )3 (x2 + y 2 )3

14
 ˛ z zale˙znos´ci ρ = r sin θ i transformacji (21) otrzymujemy
b) Korzystajac

1 1 2
Br = + cos θ, Bθ = cot θ − sin θ, Bφ = − .
r r r2 sin2 θ

Zatem ostatecznie

1 1 2
   
B= + cos θ 1r + cot θ − sin θ 1θ − 2 2 1φ
r r r sin θ

0.7. Znaleźć współrz˛edne wektora H = 1/ sin θ1r + 1/ cos θ1θ + r1φ we współrz˛ednych a) karte-
zjańskich, b) cylindrycznych.
Rozwi azanie:
˛

˛ z zale˙znos´ci (16) mo˙zemy zapisac´

a) Korzystajac
q
x y
r= x2 + y 2 + z 2 , cos φ = p , sin φ = p 2
+y 2 x2 x + y2
p
x2 + y 2 z
sin θ = p , cos θ = p 2
x2 + y 2 + z 2 x + y2 + z2

Na podstawie macierzy transformacji (20) i powy˙zszych zale˙znó

sci otrzymujemy
p
2x y x2 + y 2 + z 2
Hx = 2 cos φ − r sin φ = p 2 − p
x + y2 x2 + y 2
p
2y x x2 + y 2 + z 2
Hy = 2 sin φ + r cos φ = p 2 + p
x + y2 x2 + y 2
p
z x2 + y 2
Hz = cot θ − tan θ = p 2 −
x + y2 z

Ostatecznie
p p
2x − y x2 + y 2 + z 2 2y + x x2 + y 2 + z 2 z 2 − x2 − y 2
H= p 1 x + p 1 y + p 1z
x2 + y 2 x2 + y 2 z x2 + y 2

b) Na podstawie zale˙znos´ci
q
z ρ
r= z 2 + ρ2 , cot θ = , tan θ =
ρ z

i transformacji (20) otrzymujemy

Bρ = 2
q
Bφ = r = z 2 + ρ2
z ρ
Bz = cot θ − tan θ = −
ρ z

Zatem ostatecznie
q
z 2 − ρ2
H = 21ρ + z 2 + ρ 2 1φ + 1z
zρ

0.8. Wyznaczyć współczynniki metryki dla układu: a) kartezjańskiego, b) cylindrycznego, c) sferycz-

nego.
Rozwi azanie:
˛ Współczynniki metryki h1 , h2 , h3 dla ka˙zdego z układów współrz˛ednych mo˙zna wyzna-
c z zale˙znos´ci (10)
czy´

15
 nskiego q1 = x, q2 = y, q3 = z. Po wyznaczeniu pochodnych czastkowych
a) Dla układu kartezja´ ˛

∂x ∂y ∂z
=1 =0 =0
∂x ∂x ∂x
∂x ∂y ∂z
=0 =1 =0
∂y ∂y ∂y
∂x ∂y ∂z
=0 =0 =1
∂z ∂z ∂z
i podstawieniu do (10) otrzymujemy

hx = 1 hy = 1 hz = 1

b) Dla układy cylindrycznego q1 = ρ, q2 = φ, q3 = z. Korzystajac

˛ z (13) wyznaczamy pochodne
czastkowe
˛

∂x ∂(ρ cos φ) ∂y ∂(ρ sin φ) ∂z

= = cos φ = = sin φ =0
∂ρ ∂ρ ∂ρ ∂ρ ∂ρ
∂x ∂(ρ cos φ) ∂y ∂(ρ sin φ) ∂z
= = −ρ sin φ = = ρ cos φ =0
∂φ ∂φ ∂φ ∂φ ∂φ
∂x ∂y ∂z
=0 =0 =1
∂z ∂z ∂z
Ostatecznie na podstawie (10) otrzymujemy
q
hρ = cos2 φ + sin2 φ = 1
q
hφ = (−ρ sin φ)2 + (ρ cos φ)2 = ρ
hz = 1

c) Dla układu sferycznego q1 = r, q2 = θ, q3 = φ. Korzystajac

˛ z zale˙znos´ci (16) wyznaczamy pochod-
ne czastkowe
˛

∂x ∂(r sin θ cos φ) ∂y ∂(r sin θ sin φ)

= = sin θ cos φ = = sin θ sin φ
∂r ∂r ∂r ∂r
∂x ∂(r sin θ cos φ) ∂y ∂(r sin θ sin φ)
= = r cos θ cos φ = = r cos θ sin φ
∂θ ∂θ ∂θ ∂θ
∂x ∂(r sin θ cos φ) ∂y ∂(r sin θ sin φ)
= = −r sin θ sin φ = = r sin θ cos φ
∂φ ∂φ ∂φ ∂φ
∂z ∂(r cos θ)
= = cos θ
∂r ∂r
∂z ∂(r cos θ)
= = −r sin θ
∂θ ∂θ
∂z ∂(r cos θ)
= =0
∂φ ∂θ

Podstawiajac
˛ do (10) otrzymujemy
q
hr = sin2 θ cos2 φ + sin2 θ sin2 φ + cos2 θ = 1
q
hθ = r2 cos2 θ cos2 φ + r2 cos2 θ sin2 φ + r2 sin2 θ = r
q
hφ = r2 sin2 θ sin2 φ + r2 sin2 θ cos2 φ = r sin θ
√
0.9. Dane sa˛ dwa wektory A = 21x + 21y + 1z , B = 31x − 31y + 21z . Obliczyć a) kat
˛ zawarty
pomi˛edzy wektorami, b) katy
˛ mi˛edzy wektorami a osiami układu.
Rozwi azanie:
˛

16
 a) Kat
˛ zawarty mi˛edzy dwoma wektorami obliczamy korzystajac
˛ z (5)
A·B
 
φ = arccos
AB
gdzie √ √
A= 4 + 4 + 1 = 3, B = 9+3+4=4
√
A·B 8−2 3 ∼
= = 0.378
AB 12
Ostatecznie otrzymujemy φ = 67◦ 470 .
˛ α, β, γ zawarte pomi˛edzy danymi wektorami a osiami x, y i z wyznaczamy z cosinusów
b) Katy
kierunkowych
Ax 2 Bx 3
cos αA = = → αA = 48◦ 110 , cos αB = = → αB = 41◦ 250
A 3 B 4√
Ay 2 By − 3
cos βA = = → βA = 48◦ 110 , cos βB = = → βB = 115◦ 400
A 3 B 4
Az 1 Bz 1
cos γA = = → γA = 70◦ 320 , cos γB = = → γB = 60◦ 000
A 3 B 2

0.10. Podać warunek, dla którego (A · B)2 = A2 B2 .

Rozwi azanie:
˛
(A · B)2 = A2 B 2 cos2 φ; A 2 B2 = A 2 B 2
sc´podana w tre´
Aby zachodziła równo´ sci zadania, musi by´
c spełniony warunek

cos φ = 1 lub cos φ = −1

Ostatecznie otrzymujemy
φ = 0, π

0.11. Udowodnić twierdzenia cosinusów i sinusów dla trójkata

˛ przedstawionego na Rys. 13.

a
C
B

g
b
A

Rys. 13: Trójkat

˛ zbudowany z trzech wektorów

Rozwi azanie:
˛ Aby udowodni´
c twierdzenie cosinusów
q
C= A2 + B 2 − 2AB cos γ

zapiszemy
C=A+B
zatem

C 2 = C · C = (A + B) · (A + B) = A · A + B · B + 2A · B
= A2 + B 2 + 2AB cos (π − γ) = A2 + B 2 − 2AB cos γ

Twierdzenie sinusów
˛ zbudowanego z wektorów A, B, C mo˙zemy zapisac´
Dla trójkata

A+B+C=0

17
 ˛ powy˙zsze równanie wektorowo przez B otrzymujemy
Mno˙zac

A×B = B×C
AB sin γ = BC sin α
A C
=
sin α sin γ
˛ równanie wyjs´ciowe wektorowo przez A otrzymujemy
Mno˙zac

B×A = A×C
BA sin γ = AC sin β
B C
=
sin β sin γ
Ostatecznie, łacz
˛ ac˛ wyniki czastkowe,
˛ otrzymujemy równanie sinusów
A B C
= =
sin α sin β sin γ

˛ o wierzchołkach A(5, −2, 1),B(8, 4, 7),C(2, 0, 3) wyznaczyć współrz˛edne punktu

0.12. Dla trójkata
P , leżacego
˛ na prostej AB tak, aby wektory CP i AB były prostopadłe. Obliczyć pole trójkata˛ i
wektor jednostkowy prostopadły do jego powierzchni (patrz Rys. 14).

Rozwi azanie:
˛ Zdefiniujmy wektor A łacz
˛ acy
˛ poczatek
˛ układu
współrz˛ednych z punktem A C
A = OA = 51x − 21y + 1z
K
analogicznie H

B = OB = 81x + 41y + 71z

A B
C = OC = 21x + 31z R1 P R2
P = OP = x1x + y1y + z1z
Rys. 14:
Dodatkowo oznaczmy

K = A − C = 31x − 21y − 21z

R = B − A = 31x + 61y + 61z
R1 = P − A, R2 = B − P

Wektor R1 obliczamy z zale˙znos´ci

R 1 = R 1 1R
R 1 1 2 2
1R = = (31x + 61y + 61z ) = 1x + 1y + 1z
R 9 3 3 3
1 2 2 5
R1 = |K · 1R | = 3 − 2 − 2 =
3 3 3 3
zatem
5 10 10
R 1 = 1x + 1y + 1z
9 9 9
Ostatecznie otrzymujemy
50 8 19
P = A + R1 = 1x − 1y + 1z
9 9 9
a współrz˛edne punktu P (50 8 19
9 , − 9 , 9 ).
˛ wyznaczamy z zale˙znos´ci
Pole trójkata
P4 = 0.5RH

18
 gdzie q
H = |H| = |P − C| = (32/9)2 + (−8/9)2 + (−8/9)2 ∼
= 3.77
ostatecznie P4 ∼
= 11.33.
Wektor jednostkowy, prostopadły do powierzchni trójkata
˛ wyznaczamy z iloczynu wektorowego
A×B
1n =
|A × B|

A × B = −181x − 271y + 361z

|A × B| ∼
= 48.47

ostatecznie 1n ∼
= −0.371x − 0.561y + 0.741z .

0.13. Dany wektor A = 21x + 1y − 41z rozłożyć na dwa wektory składowe, tak aby jeden był pro-
stopadły a drugi równoległy do wektora B = 1x + 1y + 1z .

Rozwi azanie:
˛ Składowa˛ wektora A równoległa˛ do wektora B wyznaczamy
z zale˙znos´ci (patrz Rys. 15)
A
Ak = (A · 1B )1B
B 1
1B = = √ (1x + 1y + 1z )
B 3 A ll B
1
A · 1B = − √ .
3 Rys. 15:
Ostatecznie
1
Ak = − (1x + 1y + 1z ),
3

natomiast

7 4 11
A ⊥ = A − A k = 1x + 1y − 1z .
3 3 3

0.14. Znaleźć składowa˛ skalarna˛ Ex pola wektorowego E = 25/r 2 1r , określonego we współrz˛ednych

sferycznych, w punkcie P (−3, 4, 5).
Rozwi azanie:
˛ Składowa˛ skalarna˛ Ex wyznaczamy z zale˙znos´ci (18)
25
Ex = sin θ cos φ.
r2
Na podstawie zale˙znos´ci (16) mo˙zemy zapisac´
p
q
x x2 + y 2
r= x2 + y2 + z2, cos φ = p 2 , sin θ = p .
x + y2 x2 + y 2 + z 2
Ostatecznie otrzymujemy
25x
Ex = 3 ,
(x2 + y2 + z2) 2

a po podstawieniu współrz˛ednych punktu P

−75 ∼
Ex (−3, 4, 5) = 3 = −0.21.
(9 + 16 + 25) 2

0.15. Wyprowadzić wzory a nast˛epnie obliczyć pole powierzchni i obj˛etość sfery o promieniu 3m.

19
 Rozwi azanie:
˛ Przy wyznaczeniu pola powierzchni i obj˛eto´
sci sfery najwygodniej zastosowa´
c sferyczny
układ współrz˛ednych. Pole powierzchni obliczamy nast˛epujaco
˛
Z π Z 2π Z π Z 2π Z π
s= 1r · dsr = r2 sin θdθdφ = 2πr 2 sin θdθ
θ=0 φ=0 θ=0 φ=0 θ=0
r=3
s = 4πr 2 (m2 ) −→ s = 36π (m2 ).

sc´wyznaczamy obliczajac
Obj˛eto´ ˛ całk˛e potrójna˛ w sferycznym układzie współrz˛ednych
Z 3 Z π Z 2π Z 3 Z π
v= r2 sin θdrdθdφ = 2π r2 sin θdrdθ
r=0 θ=0 φ=0 r=0 θ=0
Z 3
4 3
= 4π r dr = πr32
= 36π (m3 ).
r=0 3 0

0.16. Dane jest pole wektorowe E = y1x + x1y + z1z . Obliczyć całk˛e liniowa˛ E · dl od punktu
R

P1 (2, 1, −1) do punktu P2 (8, 2, −1) a) wzdłuż paraboli x = 2y 2 , b) wzdłuż prostej łacz
˛ acej
˛ oba
punkty.
Rozwi azanie:
˛ Iloczyn skalarny wektora E i elementu drogi dlw układzie kartezja´
nskim

E · dl = (y1x + x1y + z1z ) · (1x dx + 1y dy + 1z dz) = ydx + xdy + zdz

a zatem
Z Z x2 Z y2 Z z2
E · dl = ydx + xdy + zdz.
x1 y1 z1

a) w tym przypadku x = 2y 2 natomiast y =

p
x/2, zatem
8 x 2
Z r Z
E · dl = dx + 2 y 2 dy = 14.
2 2 1

b) w tym przypadku x = 6y − 4 natomiast y = (x + 4)/6 (równanie prostej przechodzacej

˛ przez
punkty P1 i P2 ), zatem
1
Z 8 Z 2
E · dl = (x + 4)dx + (6y − 4)dy = 14.
6 2 1

0.17. Wyznaczyć strumień wektora D = 3 sin θ1r przez powierzchni˛e sfery o promieniu 5, której
środkiem jest poczatek
˛ układu współrz˛ednych.
Rozwi azanie:
˛ n wektora D wyznaczamy z zale˙znos´ci
Strumie´
I Z 2π Z π
Ψ= D · ds = (3 sin θ1r ) · (r2 sin θdθdφ1r )
S 0 0
π
Z 2π Z π Z 2π 
θ 1

3
Z 2π
2 2 2
= 3r sin θdθdφ = 3r − sin 2θ dφ = πr2 dφ = 3π 2 r2 .
0 0 0 2 4 2 0
0

Ostatecznie, dla r = 5 otrzymujemy Ψ = 75π 2 .

0.18. Wyrażenie potencjał skalarny ma postać V = 2y − x2 y [V]. Jakie jest wyrażenie opisujace
˛
˛ że E = −∇V ? Znaleźć kierunek i wartość wektora E w
nat˛eżenie pola elektrycznego E wiedzac,
punktach A = (0, 10) i B = (10, 10).
Rozwi azanie:
˛ Nat˛e ˙zenie pola elektrycznego wyznaczamy na podstawie zale˙znó
sci
∂V ∂V ∂V
 
E = −∇V = − 1x + 1y + 1z
∂x ∂y ∂z
!
∂(x2 y − 2y) ∂(x2 y − 2y) ∂(x2 y − 2y)
=− 1x + 1y + 1z = −2xy1x + (2 − x2 )1y .
∂x ∂y ∂z
˛ współrz˛edne punktów A i B, otrzymujemy
Podstawiajac

E(0, 10) = 0, E(10, 10) = −2001x − 981y .

20
0.19. Obliczyć obj˛etość równoległościanu zbudowanego z trzech wektorów: A = 21x + 31y + 21z ,
B = −31x + 41y + 21z , C = 1x + 1y + 61z wychodzacych ˛ z jednego wierzchołka (patrz Rys. 2).
Rozwi azanie:
˛ Pole równoległos´cianu mo˙zna wyrazic´za pomoca˛ iloczynu mieszanego trzech wektorów
wychodzacych
˛ z jednego wierzchołka
V = |(A × B) · C| = |P · C| ,
gdzie P = A × B jest wektorem prostopadłym do podstawy, którego moduł równa si˛e polu podstawy
(P = AB sin α)
P = (21x + 31y + 21z ) × (−31x + 41y + 21z ) = −21x − 101y + 171z .
˛ pole podstawy przez wysokos´c´C cos β, otrzymujemy obj˛eto´
Mno˙zac sc´równoległo´
scianu
V = |(−21x − 101y + 171z ) · (C = 1x + 1y + 61z )| = | − 2 − 10 + 102| = 90.

0.20. Obliczyć iloczyny skalarne nast˛epujacych

˛ wektorów jednostkowych:
a) 1x · 1x e) 1ρ · 1r i) 1θ · 1x
b) 1y · 1z f) 1φ · 1x j) 1θ · 1z
c) 1x · 1ρ g) 1φ · 1θ k) 1r · 1θ
d) 1y · 1r h) 1z · 1ρ l) 1r · 1r

Rozwi azanie:
˛
a) 1x · 1x = 1 · 1 · cos 0 = 1
b) 1y · 1z = 1 · 1 · cos 90 = 0
√
x 2
c) 1x · 1ρ = 1x · (cos φ1x + sin φ1y ) = cos φ = p 2 =
x +y 2 2

d) 1y · 1r = 1y · (sin θ cos φ1x + sin θ sin φ1y + cos θ1z ) = sin θ sin φ
p √ √
x2 + y 2 y 2 1 3
=p 2 p =√ √ =
x +y +z 2 2 2
x +y 2 3 2 3
r
2
e) 1ρ · 1r = 1ρ · (sin θ1ρ + cos θ1z ) = sin θ =
3 √
y 2
f) 1φ · 1x = (− sin φ1x + cos φ1y ) · 1x = − sin φ = − p 2 =−
x +y 2 2
g) 1φ · 1θ = 1 · 1 · cos 90 = 0
h) 1z · 1ρ = 1 · 1 · cos 90 = 0
i) 1θ · 1x = (cos θ cos φ1x + cos θ sin φ1y − sin θ1z ) · 1x = cos θ cos φ
√
z x 1 1 5
=p 2 p =√ √ =
x +y +z 2 2 2
x +y 2 3 2 5
r
2
j) 1θ · 1z = (cos θ cos φ1x + cos θ sin φ1y − sin θ1z ) · 1z = − sin θ = −
3
k) 1r · 1θ = 1 · 1 · cos 90 = 0
l) 1r · 1r = 1 · 1 · cos 0 = 1

0.21. Obliczyć gradient dla nast˛epujacych

˛ funkcji pola skalarnego:
a) V = x2 y + y 2 z + z
b) V = ρ2 sin(4φ) − ρ cos φ
c) V = re−r sin θ cos φ

21
 Rozwi azanie:
˛
∂V ∂V ∂V
a) ∇V = 1x + 1y + 1z = 2xy1x + (x2 + 2yz)1y + (y 2 + 1)1z
∂x ∂y ∂z
∂V 1 ∂V ∂V
b) ∇V = 1ρ + 1φ + 1z = (2ρ sin(4φ) − cos φ)1ρ + (4ρ cos(4φ) + sin φ)1φ
∂ρ ρ ∂φ ∂z
∂V 1 ∂V 1 ∂V
c) ∇V = 1r + 1θ + 1φ = e−r sin θ cos φ(1 − r)1r
∂r r ∂θ r sin θ ∂φ
+ e−r cos θ cos φ1θ − e−r sin φ1φ

0.22. Obliczyć dywergencj˛e i rotacj˛e dla nast˛epujacych

˛ funkcji pola wektorowego:
a) E = 2x2 y1x + z 2 y1y + 4 sin (πz)1z
cos(2φ)
b) E = ρ sin φ1ρ − 1φ + e z 1z
ρ
2 r
c) E = r sin φ1r + re sin θ1θ + r cos θ cos φ1φ

Rozwi azanie:
˛
∂Ex ∂Ey ∂Ez ∂2x2 y ∂z 2 y ∂4 sin(πz)
a) ∇ · E = + + = + + = 4xy + z 2 + 4π cos(πz)
∂x ∂y ∂z ∂x ∂y ∂z

∂Ez ∂Ey ∂Ex ∂Ez ∂Ey ∂Ex

     
∇×E = − 1x + − 1y + − 1z
∂y ∂z ∂z ∂x ∂x ∂y
! ! !
∂4 sin(πz) ∂z 2 y ∂2x2 y ∂4 sin(πz) ∂z 2 y ∂2x2 y
= − 1x + − 1y + − 1z
∂y ∂z ∂z ∂x ∂x ∂y
= −2yz1x − 2x2 1z

1 ∂ρEρ 1 ∂Eφ ∂Ez 1 ∂ρ2 sin φ 1 ∂ cos(2φ)/ρ ∂ez

b) ∇ · E = + + = − +
ρ ∂ρ ρ ∂φ ∂z ρ ∂ρ ρ ∂φ ∂z
2
= 2 sin φ + 2 sin(2φ) + ez
ρ

1 ∂Ez ∂Eφ ∂Eρ ∂Ez 1 ∂ρEφ ∂Eρ

     
∇×E = − 1ρ + − 1φ + − 1z
ρ ∂φ ∂z ∂z ∂ρ ρ ∂ρ ∂φ
1 ∂ez ∂ cos(2φ)/ρ ∂ρ sin φ ∂ez
   
= + 1ρ + − 1φ
ρ ∂φ ∂z ∂z ∂ρ
1 ∂ cos(2φ) ∂ρ sin φ
 
+ − − 1z = − cos φ1z
ρ ∂ρ ∂φ

1 ∂r2 Er 1 ∂ sin θEθ 1 ∂Eφ

c) ∇ · E = 2
+ +
r ∂r r sin θ ∂θ r sin θ ∂φ
4
1 ∂r sin φ r
1 ∂re sin θ 2
1 ∂r cos θ cos φ
= 2 + +
r ∂r r sin θ ∂θ r sin θ ∂φ
r
= 4r sin φ + 2e cos θ − cot θ sin φ

1 ∂ sin θEφ ∂Eθ 1 1 ∂Er ∂rEφ

   
∇×E = − 1r + − 1θ
r sin θ ∂θ ∂φ r sin θ ∂φ ∂r
1 ∂rEθ ∂Er 1 ∂r sin θ cos θ cos φ ∂rer sin θ
   
+ − 1φ = − 1r
r ∂r ∂θ r sin θ ∂θ ∂φ
! !
1 1 ∂r2 sin φ ∂r2 cos θ cos φ 1 ∂r2 er sin θ ∂r2 sin φ
+ − 1θ + − 1φ
r sin θ ∂φ ∂r r ∂r ∂θ
= cos φ cos 2θ csc θ1r + cos φ (r csc θ − 2 cos θ) 1θ + er sin θ(2 + r)1φ

22
0.23. Wyznaczyć iloczyny wektorowe nast˛epujacych
˛ wektorów jednostkowych:

a) 1x × 1z d) 1θ × 1θ
b) 1y × 1ρ e) 1r × 1z
c) 1z × 1φ f) 1θ × 1ρ

Rozwi azanie:
˛

a) 1x × 1z = −1y

b) 1y × 1ρ = 1y × (cos φ1x + sin φ1y ) = − cos φ1z

c) 1z × 1φ = −1ρ
d) 1θ × 1θ = 0
e) 1r × 1z = 1r × (cos θ1r − sin θ1θ ) = − sin θ1φ
f) 1θ × 1ρ = 1θ × (sin θ1r + cos θ1θ ) = − sin θ1φ

0.24. Dla danych wektorów A = 1x + 21y + 1z , B = 31x − 41y − 21z , C = −1x + 51y − 31z
i D = −41x − 1y + 51z , sprawdzić nast˛epujace
˛ tożsamości wektorowe:

a) (A + B) · (C + D) = A · C + A · D + B · C + B · D
b) A × (B × C) = B(A · C) − C(A · B)
c) (A × B) · (C × D) = (A · C)(B · D) − (A · D)(B · C)
d) (A × B) × (C × D) = (A × B · D)C − (A × B · C)D

Rozwi azanie:
˛

a) (A + B) · (C + D) = (41x − 21y − 1z ) · (−51x + 41y + 21z ) = −20 − 8 − 2 = −30

A · C + A · D + B · C + B · D = −1 + 10 − 3 − 4 − 2 + 5 − 3 − 20 + 6 − 12 + 4 − 10 = −30

b) A × (B × C) = (1x + 21y + 1z ) × (221x + 111y + 111z ) = 111x + 111y − 331z

B(A · C) − C(A · B) = (31x − 41y − 21z )(−1 + 10 − 3) − (−1x + 51y − 31z )(3 − 8 − 2)
= 111x + 111y − 331z

c) (A × B) · (C × D) = (51y − 101z ) · (221x + 171y + 211z ) = 85 − 210 = −125

(A · C)(B · D) − (A · D)(B · C) = (−1 + 10 − 3)(−12 + 4 − 10) − (−4 − 2 + 5)(−3 − 20 + 6)
= −108 − 17 = −125

d) (A × B) × (C × D) = (51y − 101z ) × (221x + 171y + 211z ) = 2751x − 2201y − 1101z

(A × B · D)C − (A × B · C)D = ((51y − 101z ) · (−41x − 1y + 51z ))
(−1x + 51y − 31z ) − ((51y − 101z ) · (−1x + 51y − 31z ))(−41x − 1y + 51z )
= (551x − 2751y + 1651z ) − (−2201x − 551y + 2751z ) = 2751x − 2201y − 1101z

0.25. Dla podanych punktów we współrz˛ednych kartezja ńskich znaleźć współrz˛edne w układzie cy-
lindrycznym i sferycznym
√
a) P (1, 1, 2)
q
b) P (2, 2, 2 2/3)
√ √
c) P (3, 3, 6 + 4 3)

23
 Rozwi azanie:
˛ Współrz˛edne w układzie cylindrycznym i sferycznym mo˙zna wyznaczý
c na podstawie
zale˙znos´ci (13) i (16):
p √ 1 π
a) ρ = 12 + 1 2 = 2, =
φ = arctan
1 4 √
√ 2
q
ρ 2 π
2 2
r = 1 + 1 + 2 = 2, θ = arctan = arctan √ = .
z 2 4
√ √
Współrz˛edne punktu w układzie cylindrycznym i sferycznym wynosza˛ P (ρ, φ, z) = P ( 2, π4 , 2) i
P (r, θ, φ) = P (2, π4 , π4 ).
p √ 2 π
b) ρ = 22 + 22 = 2 2, φ = arctan = ,
2 4
s 2 r √
2 ρ 2 2 π
 q
r= 22 22
+ + 2 2/3 = 4 ,θ = arctan = arctan p = .
3 z 2 2/3 3
√ p
Współrz˛edne punktu p w układzie cylindrycznym i sferycznym wynosza˛ P (ρ, φ, z) = P (2 2, π/4, 2 2/3)
i P (r, θ, φ) = P (4 2/3, π/3, π/4).
√
q √ √ √ 3 π √
2 2
c) ρ = 3 + ( 3) = 12 = 2 3, φ = arctan = , z = 6 + 4 3,
3 6 √
q √ √ ρ 2 3 π
2 2 2 ∼
r = 3 + ( 3) + (6 + 4 3) = 13.38, θ = arctan = arctan √ = .
z 6+4 3 12
√
Współrz˛
√ e dne punktu w układzie cylindrycznym i sferycznym wynosz a
˛ P (ρ, φ, z) = P (2 3, π/6, 6 +
4 3) i P (r, θ, φ) = P (13.38, π/12, π/6).

0.26. Dla podanych punktów we współrz˛ednych cylindrycznych P (ρ, φ, z) znaleź ć ich współrz˛edne
we współrz˛ednych kartezjańskich P (x, y, z) i sferycznych P (r, θ, φ)
√
a) P (3 3, π/4, 9)
b) P (6, π, −8)
c) P (2, π/9, 2)

Rozwi azanie:
˛ Współrz˛edne w układzie kartezjan´skim i sferycznym mo˙zna wyznaczyc´ na podstawie
zale˙znos´ci (13) i (19):
√ √
r r
π 3 π 3
a) x = 3 3 cos = 3 , y = 3 3 sin = 3 ,
4 2 4 2 √
q √ √ ρ 3 3 π
r = (3 3)2 + 92 = 6 3, θ = arctan = arctan = .
z 9 6
p p
Współrz˛edne punktu √ w układzie kartezjan´skim i sferycznym wynosza˛ P (x, y, z) = P (3 3/2, 3 3/2, 9)
i P (r, θ, φ) = P (6 3, π/6, π/4).

b) x = 6 cos π = −6, y = 6 sin π = 0,

ρ 6 ∼
p  
r= 62 + 82 = 10, θ = arctan = arctan − = 0.795π.
z 8
Współrz˛edne punktu w układzie kartezjan´skim i sferycznym wynosza˛ P (x, y, z) = P (−6, 0, −8)
i P (r, θ, φ) = P (10, 0.795π, π).
π ∼ π ∼
c) x = 2 cos= 1.88, y = 2 sin = 0.68,
9 9
p √ ρ 2
r = 22 + 22 = 2 2, θ = arctan = arctan = π/4.
z 2
Współrz˛edne punktu √ w układzie kartezjan´skim i sferycznym wynosza˛ P (x, y, z) = P (1.88, 0.68, 2)
i P (r, θ, φ) = P (2 2, π/4, π/9).

24
0.27. Dla podanych punktów we współrz˛ednych sferycznych P (r, θ, φ) znaleźć ich współrz˛edne we
współrz˛ednych kartezjańskich P (x, y, z) i cylindrycznych P (ρ, φ, z)
√
a) P ( 2, π/4, π/2)
√
b) P (4 3, 2π/3, 5π/6)
c) P (8, π/12, 7π/4)

Rozwi azanie:
˛ Współrz˛edne w układzie kartezjan´skim i cylindrycznym mo˙zna wyznaczyc´na podstawie
zale˙znos´ci (16) i (19):
√ π π √ π π
a) x = 2 sin cos = 0, y= 2 sin cos = 1,
4 2 4 2
√ π √ π
z = 2 cos = 1, ρ = 2 sin = 1.
4 4
Współrz˛edne punktu w układzie kartezjan´skim i cylindrycznym wynosza˛ P (x, y, z) = P (0, 1, 1)
i P (ρ, φ, z) = P (1, π/2, 1).
√ 2π 5π √ √ 2π 5π
b) x = 4 3 sin cos = −3 3, y = 4 3 sin cos = 3,
3 6 3 6
√ 2π √ √ 2π
z = 4 3 cos = −2 3, ρ = 4 3 sin = 6.
3 3
√ √
Współrz˛edne punktu w układzie√ kartezjan´skim i cylindrycznym wynosza˛ P (x, y, z) = P (−3 3, 3, −2 3)
i P (ρ, φ, z) = P (6, 5π/6, −2 3).

π 7π ∼ π 7π ∼
c) x = 8 sin cos = 1.46, y = 8 sin cos = −1.46,
12 4 12 4
π ∼ π ∼
z = 8 cos = 7.73, ρ = 8 sin = 2.07.
12 12
Współrz˛edne punktu w układzie kartezjan´skim i cylindrycznym wynosza˛ P (x, y, z) = P (1.46, −1.46, 7.73)
i P (ρ, φ, z) = P (2.07, 7π/4, 7.73).

0.28. Dla wektora podanego w układzie kartezjańskim A = y1x − x1y + 2x1z wyznaczyć składowe
w układzie cylindrycznym w punktach P1 (ρ = 1, φ = π/2, z = 1) i P2 (ρ = 2, φ = π/6, z = 0).
Rozwi azanie:
˛ Na podstawie zale˙znos´ci (13) mo˙zemy zapisac´

Ax = y = ρ sin φ, Ay = −x = −ρ cos φ, Az = 2x = 2ρ cos φ.

Podstawiajac
˛ powy˙zsze zale˙znó
sci do (14)
     
Aρ cos φ sin φ 0 ρ sin φ
Aφ  = − sin φ cos φ 0 · −ρ cos φ
     
Az 0 0 1 2ρ cos φ

otrzymujemy

A = (ρ cos φ sin φ − ρ cos φ sin φ)1ρ − (ρ sin2 φ + ρ cos2 φ)1φ + 2ρ cos φ1z = −ρ1φ + 2ρ cos φ1z

˛ współrz˛edne punktów P1 i P2 ostatecznie otrzymujemy

Podstawiajac
π
A(P1 ) = −1φ + 2 cos 1z = −1φ
2
π √
A(P2 ) = −21φ + 4 cos 1z = −21φ + 2 31z
6

0.29. Dla wektora podanego w układzie kartezjańskim A = y1x − z1y wyznaczyć składowe w ukła-
dzie sferycznym w punktach P1 (1, π/2, π/2) i P2 (4, π/4, π/4).

25
 Rozwi azanie:
˛ Na podstawie zale˙znos´ci (16) mo˙zemy zapisac´

Ax = y = r sin θ sin φ, Ay = −z = −r cos θ, Az = 0.

Podstawiajac
˛ powy˙zsze zale˙znó
sci do (17)
     
Ar sin θ cos φ sin θ sin φ cos θ r sin θ sin φ
 Aθ  = cos θ cos φ cos θ sin φ − sin θ  ·  −r cos θ 
     
Aφ − sin φ cos φ 0 0

otrzymujemy

A = (r sin2 θ cos φ sin φ − r sin θ cos θ sin φ)1r + (r sin θ cos θ cos φ sin φ − r cos2 θ sin φ)1θ
− (r sin θ sin2 φ + r cos θ cos φ)1φ

Podstawiajac
˛ współrz˛edne punktów otrzymujemy
π π π π π π
 
2
A(P1 ) = sin cos sin − sin cos sin 1r
2 2 2 2 2 2
π π π π 2 π π π 2 π π π
   
+ sin cos cos sin − cos sin 1θ − sin sin + cos cos 1φ = −1φ
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2

π π π π π π
 
A(P2 ) = 4 sin2 cos sin − 4 sin cos sin 1r
4 4 4 4 4 4
π π π π π π π π π π
   
+ 4 sin cos cos sin − 4 cos2 sin 1θ − 4 sin sin2 + 4 cos cos 1φ
4 4 4 4 4 4 4 4 4 4
√ √ √
= (1 − 2)1r + (1 − 2)1θ − (2 + 2)1φ

0.30. Dla podanych funkcji pola skalarnego i wektorowego: V = x 2 − y 2 + 2z, U = 1 + z − y,

A = xy1x + 2yz1y − xz1z i B = (x + y)1x + z 2 1y + y 2 1z sprawdzić nast˛epujace
˛ tożsamości analizy
wektorowej:
a) ∇ × (∇V ) = 0
b) ∇ · (∇ × A) = 0
c) ∇(U V ) = U ∇V + V ∇U
d) ∇ · (V A) = A · ∇V + V ∇ · A
e) ∇ · (A × B) = B · (∇ × A) − A · (∇ × B)
Rozwi azanie:
˛
a) zgodnie z (27)

∂(x2 − y 2 + 2z) ∂(x2 − y 2 + 2z) ∂(x2 − y 2 + 2z)

∇V = 1x + 1y + 1z = 2x1x − 2y1y + 21z
∂x ∂y ∂z
Podstawiajac
˛ powy˙zszy wynik do równania (42) otrzymujemy
∂2 ∂2y ∂2x ∂2 ∂2y ∂2x
     
∇ × (∇V ) = + 1x + − 1y − + 1z = 0
∂y ∂z ∂z ∂x ∂x ∂y
b) na podstawie (42)
∂xz ∂2yz ∂xy ∂xz ∂2yz ∂xy
     
∇×A = − + 1x + + 1y + − 1z = −2y1x + z1y − x1z
∂y ∂z ∂z ∂x ∂x ∂y
zatem zgodnie z (32)
∂2y ∂z ∂x
∇ · (∇ × A) = − + − =0
∂x ∂y ∂z
c) poniewa˙z

U V = (1 + z − y)(x2 − y 2 + 2z) = x2 − y 2 + 2z + x2 z − y 2 z + 2z 2 − x2 y + y 3 − 2yz

26
zatem
∂U V ∂U V ∂U V
∇(U V ) = 1x + 1y + 1z
∂x ∂y ∂z
= 2x(1 − y + z)1x − (2y(1 + z) + x2 − 3y 2 + 2z)1y + (2 + x2 − y 2 + 4z − 2y)1z

˛ z wyniku otrzymanego w pierwszym podpunkcie, mo˙zemy zapisac´

Korzystajac

U ∇V = 2x(1 − y + z)1x − 2y(1 − y + z)1y + 2(1 − y + z)1z

Po obliczeniu gradientu funkcji U

∂(1 − y + z) ∂(1 − y + z) ∂(1 − y + z)
∇U = 1x + 1y + 1z = −1y + 1z
∂x ∂y ∂z
wyznaczamy
V ∇U = −(x2 − y 2 + 2z)1y + (x2 − y 2 + 2z)1z
Sumujac
˛ wyniki czastkowe,
˛ otrzymujemy

U ∇V + V ∇U = 2x(1 − y + z)1x − (2y(1 + z) + x2 − 3y 2 + 2z)1y + (2 + x2 − y 2 + 4z − 2y)1z

d)

V A = (x2 − y 2 + 2z)(xy1x + 2yz1y − xz1z ) = (x3 y − xy 3 + 2xyz)1x

+ (2x2 yz − 2y 3 z + 4yz 2 )1y − (x3 z − xy 2 z + 2xz 2 )1z

˛ z zale˙znos´ci (32)
korzystajac

∇ · (V A) = 3x2 y − y 3 + 2yz + 2x2 z − 6y 2 z + 4z 2 − x3 + xy 2 − 4xz

Na podstawie wcze´
sniej otrzymanych wyników

A · ∇V = 2x2 y − 4y 2 z − 2xz

Dywergencja funkcji pola wektorowego A

∇ · A = y + 2z − x

zatem

V ∇ · A = (x2 − y 2 + 2z)(y + 2z − x) = x2 y + 2x2 z − x3 − y 3 − 2y 2 z + xy 2 + 2yz + 4z 2 − 2xz

Sumujac
˛ wyniki czastkowe,
˛ otrzymujemy

A · ∇V + V ∇ · A = 3x2 y + 2x2 z − x3 − y 3 − 6y 2 z + xy 2 + 2yz + 4z 2 − 4xz

e) na podstawie (9) wyznaczamy

A × B = (2y 3 z + xz 3 )1x − (x2 z + xyz + xy 3 )1y + (xyz 2 − 2xyz − 2y 2 z)1z

zatem
∇ · (A × B) = z 3 − xz − 3xy 2 + 2xyz − 2xy − 2y 2
Na podstawie (9)
! ! !
∂y 2 ∂z 2 ∂(x + y) ∂y 2 ∂z 2 ∂(x + y)
∇×B = − 1x + − 1y + − 1z = 2(y − z)1x − 1z
∂y ∂z ∂z ∂x ∂x ∂y
sniej otrzymanych wyników mo˙zemy zapisac´
i wcze´

B · (∇ × A) = −2y(x + y) + z 3 − xy 2
A · (∇ × B) = 2xy(y − z) + xz

Łacz
˛ ac˛ wyniki czastkowe,
˛ otrzymujemy

B · (∇ × A) − A · (∇ × B) = z 3 − xz − 3xy 2 + 2xyz − 2xy − 2y 2

27
 Rys. 16: Oznaczenia ścian sześcianu z Zad. 0.32

0.31. Udowodnić nast˛epujace

˛ tożsamości:
a) ∇ × (∇V ) = 0
b) ∇ · (∇ × A) = 0
Rozwi azanie:
˛
a) na podstawie (41)
"
1 ∂A3 ∂A2

∇×A = h1 h3 − h 1 h2 11
h1 h2 h3 ∂q2 ∂q3
#
∂A1 ∂A3 ∂A2 ∂A1
   
+ h1 h2 − h 2 h3 12 + h 2 h 3 − h 1 h3 13
∂q3 ∂q1 ∂q1 ∂q2

po podstawieniu (26)
"
1 ∂V ∂V ∂V ∂V
 
∇ × (∇V ) = h1 − 11
h1 h2 h3 ∂q2 ∂q3 ∂q2 ∂q3
#
∂V ∂V ∂V ∂V ∂V ∂V ∂V ∂V
   
+ h2 − 12 + h 3 − 13 = 0
∂q1 ∂q3 ∂q1 ∂q3 ∂q1 ∂q2 ∂q1 ∂q2

b) po przekształceniu wyra˙zenia ∇ × A
1 ∂A3 1 ∂A2 1 ∂A1 1 ∂A3 1 ∂A2 1 ∂A1
     
∇×A = − 11 + − 12 + − 13
h2 ∂q2 h3 ∂q3 h3 ∂q3 h1 ∂q1 h1 ∂q1 h2 ∂q2
po podstawieniu powy˙zszej zale˙znó
sci do (31)
"
1 ∂ ∂ ∂ ∂
∇ · (∇ × A) = (h3 A3 ) − (h2 A2 )
h1 h2 h3 ∂q1 ∂q2 ∂q1 ∂q3
#
∂ ∂ ∂ ∂ ∂ ∂ ∂ ∂
+ (h1 A1 ) − (h3 A3 ) + (h2 A2 ) − (h1 A1 ) = 0
∂q2 ∂q3 ∂q2 ∂q1 ∂q3 ∂q1 ∂q3 ∂q2

0.32. Stwierdzić poprawność twierdzenia Gaussa dla pola wektorowego E = xy1x + yz1y + xz1z
przenikajacego
˛ przez sześcian przedstawiony na Rys. 16.
Rozwi azanie:
˛ Wyznaczanie strumienia pola dla wszystkich s´cian sze´
scianu:
- s´ciana przednia S1 , x = 2, ds = dydz1x
Z Z 2Z 2 Z 2
E · ds = 2ydydz = 4 ydy = 8
S1 0 0 0

- s´ciana tylnia S2 , x = 0, ds = −dydz1x

Z
E · ds = 0
S2

28
 - s´ciana dolna S3 , z = 0, ds = −dxdy1z
Z
E · ds = 0
S3

- s´ciana górna S4 , z = 2, ds = dxdy1z

Z Z 2Z 2 Z 2
E · ds = 2xdxdy = 4 xdx = 8
S4 0 0 0

- s´ciana lewa S5 , y = 0, ds = −dxdz1y

Z
E · ds = 0
S5

- s´ciana prawa S5 , y = 2, ds = dxdz1y

Z Z 2Z 2 Z 2
E · ds = 2zdxdz = 4 zdz = 8
S6 0 0 0

Sumujac
˛ wyniki czastkowe
˛ Z
E · ds = 24
S
Dywergencja funkcji pola wektorowego E (32)
∂xy ∂yz ∂xz
∇·E = + + =x+y+z
∂x ∂y ∂z
zatem Z Z 2Z 2Z 2
∇·E = (x + y + z)dxdydz = 24
V 0 0 0

0.33. Zweryfikować poprawność twierdzenia Gaussa dla pola wektorowego E = sin θ/r1r przenika-
jacego
˛ przez powierzchni˛e sferyczna˛ o promieniu 3 umieszczonej w poczatku
˛ układu współrz˛ednych.
Rozwi azanie:
˛ Dla powierzchni sferycznej ds = r2 sin θdθdφ1r , gdzie r = 3, zatem
Z Z 2π Z π Z 2π Z π 
1 − cos 2θ

2
E · ds = r sin θdθdφ = 3 dθdφ
S 0 0 0 0 2
3
Z 2π Z π Z 2π Z π 
= dθdφ − cos 2θdθdφ = 3π 2
2 0 0 0 0

Dywergencja funkcji pola wektorowego E w sferycznym układzie współrz˛ednych (34)

1 ∂(r2 Er ) 1 ∂(r sin θ) sin θ

∇·E = 2
= 2 = 2
r ∂r r ∂r r
˛ dla układu sferycznego dV = r2 sin θdrdθdφ mo˙zemy zapisac´
przyjmujac
Z Z 2π Z π Z 3 Z 2π Z π
∇ · EdV = sin2 θdrdθdφ = 3 sin2 θdθdφ
V 0 0 0 0 0

co sprowadza si˛e do wyznaczenia identycznej całki jak przy obliczaniu strumienia pola E, zatem
2
R
V ∇ · EdV = 3π .

0.34. Zweryfikować poprawność twierdzenia Gaussa dla pola wektorowego E = sin(φ/2)/ρ2 1ρ +z1z
przenikajacego
˛ brył˛e przedstawiona˛ na Rys. 17
Rozwi azanie:
˛ Wyznaczanie strumienia pola wektorowego E dla wszystkich powierzchni geometrii
przedstawionej na Rys. 17:
- zewn˛etrzna, boczna powierzchnia walca S1 , ρ = 2, ds = ρdφdz1ρ

2π 1 sin φ2 1 2π 1 φ 3 2π φ
Z Z Z Z Z Z
E · ds = 2
ρdφdz = sin dφdz = sin dφ = 6
S1 0 −2 ρ 2 0 −2 2 2 0 2

29
 Rys. 17: Geometria analizowana w Zad. 0.34

- wewn˛etrzna, boczna powierzchnia walca S2 , ρ = 1, ds = −ρdφdz1ρ

2π sin φ2 1 2π 1 φ
Z Z Z Z Z
E · ds = − 2
ρdφdz = − sin dφdz
S2 0 −2 ρ 0 −2 2
Z 2π
φ
= −3 sin dφ = −12
0 2

- dolna powierzchnia S3 , z = −2, ds = −ρdρdφ1z

Z Z 2π Z 2 Z 2π Z 2
E · ds = − zρdρdφ = 2 ρdρdφ = 6π
S3 0 1 0 1

- górna powierzchnia S4 , z = 1, ds = ρdρdφ1z

Z Z 2π Z 2 Z 2π Z 2
E · ds = zρdρdφ = ρdρdφ = 3π
S4 0 1 0 1
R
Sumujac
˛ wyniki czastkowe
˛ S E · ds = 9π − 6. Dywergencja pola wektorowego w cylindrycznym
układzie współrz˛ednych (33)

1 ∂ sin(φ/2)/ρ ∂z sin(φ/2)
∇·E = + =− +1
ρ ∂ρ ∂z ρ3

dla układu cylindrycznego dV = ρdρdφdz, zatem

Z Z 2π Z 1 Z 2
sin(φ/2)

∇·E = − + 1 ρdρdzdφ
V 0 −2 1 ρ3
Z 2π Z 1 Z 2 Z 2π Z 1 Z 2
sin(φ/2)
= ρdρdzdφ − dρdzdφ
0 −2 1 0 −2 1 ρ2
3 2π 1 1 2π 1
Z 2π
3 2π
Z Z Z Z Z
= dzdφ − sin(φ/2)dzdφ = 3 dφ − sin(φ/2)dφ = 9π − 6.
2 0 −2 2 0 −2 0 2 0

0.35. Zweryfikować poprawność twierdzenia Stokesa dla konturu kołowego L o promieniu r = 2

leżacego
˛ w płaszczyźnie xy (Rys. 18) znajdujacego
˛ si˛e w polu wektorowym A = z 2 1ρ + ρ1φ −
cos φ1z . Obliczenia wykonać dla trzech powierzchni (patrz Rys. 18)
a) powierzchni kołowej położonej w plaszczyźnie xy,
b) powierzchni półkolistej ograniczonej krzywa˛ L, √
c) powierzchni półkolistej ograniczonej krzywa˛ L i płaszczyzna˛ z = 2.

30
 Z
Sb
Sc2
z= 2

Sc1
Y
r=2

L
X
Sa

Rys. 18: Geometria analizowana w Zad. 0.35

Rozwi azanie:
˛ Zadany kontur kołowy L le˙zy w płaszczy´znie xz, zatem dl = ρdφ1
φ , natomiast A · dl =
2
ρ dφ. Dla ρ = 2 zapiszemy I Z 2π
A · dl = ρ2 dφ = 2πρ2 = 8π.
0
Rotacja wektora A (43)
! !
1 ∂(− cos φ) ∂ρ ∂z 2 ∂(− cos φ) 1 ∂ρ2 ∂z 2
 
∇×A = − 1ρ + − 1φ + − 1z
ρ ∂φ ∂z ∂z ∂ρ ρ ∂φ ∂φ
1
= sin φ1ρ + 2z1φ + 21z .
ρ
˛ w płaszczy´znie xy ds = ρdρdφ1
a) dla kołowej powierzchni le˙zacej z , zatem
Z Z 2π Z 2
(∇ × A) · ds = 2ρdρdφ = 8π.
S 0 0

b) dla powierzchni połkolistej całk˛e powierzchniowa˛ najwygodniej policzyc´ w sferycznym układzie

współrz˛ednych, gdzie ds = r2 sin θdθdφ1r . Na podstawie (21) ∇ × A zapisujemy w układzie sferycz-
nym
sin φ sin φ
   
∇×A = + 2 cos θ 1r + − 2 sin θ 1θ + 2r cos θ1φ
r r tan θ
zatem dla r = 2
Z Z 2π Z π/2  sin φ  Z 2π Z π/2
(∇ × A) · ds = + 2 cos θ r2 sin θdθdφ = 8 cos θ sin θdθdφ
S 0 0 r 0 0
Z 2π Z π/2 Z 2π Z 2π
+2 sin θ sin φdθdφ = 4 dφ + 2 sin φdφ = 8π.
0 0 0 0
√
c) dla powierzchni półkolistej ograniczonej dodatkowo płaszczyzna z = 2 nale˙zy obliczyc´strumie´ n
rotacji wektora A dla dwóch powierzchni Sc1 i Sc2 . Strumie´
n pola dla powierzchni bocznej Sc1 mo˙zna
wyznaczy´ ˛ θ zmieniajacego
c w układzie sferycznym dla kata ˛ si˛e w granicach od π/4 do π/2. Korzystajac
˛
z wyników czastkowych
˛ otrzymanych w punkcie drugim mo˙zemy zapisac´
Z Z 2π Z π/2  sin φ  Z 2π Z π/2
2
(∇ × A) · ds = + 2 cos θ r sin θdθdφ = 8 cos θ sin θdθdφ
Sc1 0 π/4 r 0 π/4
Z 2π Z π/2 Z 2π 2
Z 2π
+2 sin θ sin φdθdφ = 2 dφ + √ sin φdφ = 4π.
0 π/4 0 2 0

n√pola dla powierzchni Sc2 , podobnie jak w punkcie a, wyznaczamy w układzie cylindrycznym
Strumie´
dla ρ = 2
√
Z Z 2π Z 2
(∇ × A) · ds = 2ρdρdφ = 4π.
Sc2 0 0

Sumujac
˛ wyniki czastkowe
˛ dla Sc1 i Sc2 ponownie otrzymujemy wynik 8π.

31
 Z
S1
S3 S5
5

S2

S4
-1 L3 Y
-1
L4 2
2 L2
L1
X

Rys. 19: Geometria analizowana w Zad. 0.36

0.36. Zweryfikować poprawność twierdzenia Stokesa dla prostokatnego

˛ konturu L (Rys. 19 ) w polu
wektorowym A = (z 2 − xy)1x + (x + y)1y + z1z . Obliczenia wykonać dla: a) płaskiej powierzchni
˛ w płaszczyźnie xy, b) prostopadłościanu ograniczonego przez kontur L (patrz Rys. 19).
leżacej
Rozwi azanie:
˛ Obliczanie cyrkulacji pola A dla poszczególnych kraw˛edzi konturu L:
- kraw˛ed´z L1 , dl = dy1y , A · dl = x + y, x = 2
2
Z Z 2 1
 
A · dl = (2 + y)dy = 2y + y 2 = 7.5.
L1 −1 2
−1

- kraw˛ed´z L2 , dl = dx1x , A · dl = z 2 − xy, y = 2, z = 0

−1
Z Z −1
A · dl = (−2x)dx = (−x) = 3.
L2 2
2

- kraw˛ed´z L3 , dl = dy1y , A · dl = x + y, x = −1
−1
Z Z −1 1
 
A · dl = (−1 + y)dy = −y + y 2 = 1.5.
L3 2 2
2

- kraw˛ed´z L4 , dl = dx1x , A · dl = z 2 − xy, y = −1, z = 0

2
Z Z 2 
1 2

A · dl = xdx = x = 1.5.
L4 −1 2
−1
R
Sumujac
˛ wyniki czastkowe
˛ otrzymujemy L A · dl = 13.5.
Rotacja pola wektorowego A (42)
! !
∂z ∂(x + y) ∂(z 2 − xy) ∂z ∂(x + y) ∂(z 2 − xy)
 
∇×A = − 1x + − 1y + − 1z
∂y ∂z ∂z ∂x ∂x ∂y
= 2z1y + (x + 1)1z .

a) dla płaskiej powierzchni kwadratowej w płaszczy´znie xy ds = dxdy1

z , zatem

2
Z Z 2 Z 2 Z 2 
1

9
Z 2 9 2
∇ × A · ds = (1 + x)dxdy = x + x2 dy = dy = y = 13.5.
S −1 −1 −1 2 2 −1 2 −1
−1

b) strumie´ n rotacji wektora A dla poszczególnych s´cian prostopadło´

scianu ograniczonego konturem L:
- s´ciana S1 , ds = dxdy1z , wymagane jest obliczenie identycznej całki jak w poprzednim punkcie, zatem

32
 Rys. 20: Geometria analizowana w Zad. 0.37

R
S1 ∇ × Ads = 13.5,
- powierzchnia S2 , ds = dxdz1y , ∇ × A · ds = 2zdxdz
Z Z 5Z 2 Z 5 x=2
Z 5 5
∇ × A · ds = 2 zdxdz = 2 zx dz = 6 zdz = 3z = 75,
S2 0 −1 0 x=−1 0 0

- powierzchnia S3 , ds = −dxdz1y , ∇ × A · ds = −2zdxdz. Obliczanie strumienia dla S3 sprowadza

si˛e do wyznaczenia identycznej całki jak dla S2 , zatem
Z Z
∇ × A · ds = − ∇ × A · ds = −75,
S3 S2

- dla powierzchni S4 i S5 , ds wynosi, odpowiednio, dydz1x i −dydz1x , zatem ∇ × A · ds = 0. Oznacza

to, ˙ze
Z Z
∇ × A · ds = ∇ × A · ds = 0.
S4 S5
R
Sumujac
˛ wyniki czastkowe
˛ ponownie otrzymujemy S ∇ × A · ds = 13.5.

0.37. Zweryfikować twierdzenie Stokesa dla trójkatnego

˛ konturu L w polu wektorowym A =
(2x + y + z)1x dla: a) płaskiej powierzchni trójkatnej
˛ leżacej
˛ w płaszczyźnie xy, b) czworościanu
ograniczonego konturem L (patrz Rys. 20).
Rozwi azanie:
˛ Cyrkulacja pola wektorowego A:
- kraw˛ed´z L1 , dl = dx1x , y = 0, z = 0, A · dl = 2xdx
Z Z 3 3
A · dl = 2xdx = x2 = 9,
L1 0 0

- kraw˛ed´z L2 rozpi˛eta jest pomi˛edzy punktami P1 (3, 0, 0) i P2 (0, 3, 0) i le˙zy na prostej y = 3 − x.

Dla dl = dx1x + dy1y mo˙zemy zapisac´A · dl = (2x + y + z)dx. Podstawiajac ˛ y = 3−xiz = 0
otrzymujemy
0
Z Z 0 
1 2

A · dl = (x + 3)dx = x + 3x = −13.5,
L2 3 2
3
R
-dla kraw˛edzi L3 , dl = dy1yR i A · dl = 0, zatem L3 A · dl = 0.
Sumujac˛ wyniki czastkowe
˛ L A · dl = −4.5. Rotacja pola wektorowego A (42)

∂0 ∂0 ∂(2x + y + z) ∂0 ∂0 ∂(2x + y + z)
     
∇×A = − 1x + − 1y + − 1z = 1 y − 1 z .
∂y ∂z ∂z ∂x ∂x ∂y

a) dla powierzchni trójkatnej

˛ w płaszczy´znie xy ds = dxdy1
z , zatem (∇ × A) · ds = −dxdy. Najpierw
całkujemy wzgl˛edem zmiennej y, a nast˛epnie wzgl˛edem zmiennej x. Drugie całkowanie odbywa si˛e
w granicach stałych natomiast całkowanie pierwsze w granicach zmiennych. Wymaga to wyznaczenia

33
 Z
S4
5
S3

S1
S2

Y
2
2
X

Rys. 21: Geometria analizowana w Zad. 0.38

równania krzywej ograniczajacej ˛ obszar całkowania. W tym przypadku jest to prosta przechodzaca
˛ przez
punkty P1 (3, 0, 0) i P2 (0, 3, 0), dana równaniem y = 3 − x, zatem
3
Z Z 3 Z 3−x Z 3 
1 2

(∇ × A) · ds = − dxdy = (x − 3)dx = x − 3x = −4.5.
S 0 0 0 2
0

b) strumie´n rotacji wektora A dla poszczególnych powierzchni bocznych czworo´

scianu ograniczonego
krzywa˛ L R
- dla S1 ds = −dydz1x , zatem S1 (∇ × A) · ds = 0, zatem
Z
(∇ × A) · ds = 0,
S1

- dla S2 ds = −dydz1y , (∇ × A) · ds = −dxdz1z , zatem dla krzywej ograniczajacej

˛ obszar całkowania
z =3−x
3
Z Z 3 Z 3−x Z 3 
1 2

(∇ × A) · ds = − dxdz = (x − 3)dx = x − 3x = −4.5,
S2 0 0 0 2
0

- dla S3 ds = dydz1x + dydz1y + dxdy1z , (∇ × A) · ds = dxdz1y − dxdz1z

Z Z 3 Z 3−x Z 3 Z 3−x
(∇ × A) · ds = dxdz − dxdy = 4.5 − 4.5 = 0.
S2 0 0 0 0
R
Sumujac
˛ wyniki czastkowe
˛ otrzymujemy S (∇ × A) · ds = −4.5.
0.38. Zweryfikować twierdzenie Stokesa dla konturu L (patrz Rys. 21) umieszczonego w polu wek-
torowym A = (y + 1)1x − (x + 1)1y + 3z1z . Obliczenia wykonać dla powierzchni walca rozpi˛etego
na konturze L, ograniczonej płaszczyznami xz i yz.
Rozwi azanie:
˛ Ze wzgl˛edu na kształt konturu, czes´c´oblicze´
n wygodniej b˛edzie wykona´
c we współrz˛ed-
nych cylindrycznych. Nale˙zy zatem zapisac´pole wektorowe A we współrz˛ednych cylindrycznych. Na
podstawie (14) i (13) mo˙zemy zapisac´

A = (cos φ − sin φ)1ρ − (ρ + cos φ + sin φ)1φ + 3z1z .

Obliczenia cyrkulacji wektora A po konturze L

- prosta L1 , dl = dx1x , y = 0, A · dl = dx
Z Z 2
A · dl = dx = 2,
L1 0

34
 - kołowa cz˛es´c´konturu L2 , dl = ρdφ1φ , ρ = 2, A · dl = −2(2 + cos φ + sin φ)dφ
Z Z π/2
A · dl = −2 (2 + cos φ + sin φ)dφ
L2 0
π/2 π/2 π/2
 
= −2 φ − cos φ + sin φ = −2π − 4,
0 0 0

- prosta L3 , dl = dy1y ,x = 0, A · dl = −dy

Z Z 0
A · dl = − dy = 2,
L3 2
R
Sumujac
˛ wyniki czastkowe
˛ otrzymujemy L A · dl = −2π. Rotacja pola wektorowego A (42)

∂3z ∂(x + 1) ∂(y + 1) ∂3z

   
∇×A = + 1x + − 1y
∂y ∂z ∂z ∂x
∂(x + 1) ∂(y + 1)
 
− + 1z = −21z .
∂x ∂y
Strumie´n rotacji dla poszczególnych powierzchni:
- dla powierzchni bocznej S1 , ds = ρdφdz1ρ i (∇ × A) · ds = 0, zatem
Z
(∇ × A) · ds = 0,
S1

- dla powierzchni bocznych S2 i S3 le˙zacych

˛ w płaszczyznach xz i xz ds wynosi, odpowiednio, −dxdz1
y
i −dydz1x . Równie˙z w tym przypadku iloczyny skalarne wektora rotacji pola A i odpowiednich ele-
mentów powierzchni ds wynosza˛ 0, zatem
Z Z
(∇ × A) · ds = (∇ × A) · ds = 0,
S2 S3

- dla powierzchni górnej S4 , ds = ρdρdφ1z , (∇ × A) · ds = −2ρdρdφ

Z Z π/2 Z 2 Z π/2
(∇ × A) · ds = −2 ρdρdφ = −4 dφ = −2π.
S4 0 0 0
R
Zatem równie˙z w tym przypadku otrzymano S (∇ × A) · ds = −2π.

0.39. Dla podanej funkcji skalarnej U = x3 yz 2 i wektorowej A = x2 y 2 z 2 1x + xy 2 z 2 1y + x4 yz 2 1z

obliczyć:
a) ∆U ,
b) ∆A,
c) ∇(∇ · A).
Rozwi azanie:
˛
a) ∆ (∇∇ lub ∇2 ) jest operatorem Laplace’a zdefiniowanym nast˛epujaco:
˛

∂2U ∂2U ∂2U

∆U = + + ,
∂x2 ∂y 2 ∂z 2
zatem
∂ 2 (x3 yz 2 ) ∂ 2 (x3 yz 2 ) ∂ 2 (x3 yz 2 )
4U = + + = 6xyz 2 + 2x3 y.
∂x2 ∂y 2 ∂z 2
b) operator Laplace’a dla wektora zdefiniowany jest jak nast˛epuje
!
∂ 2 Ax ∂ 2 Ax ∂ 2 Ax
∆A = ∆Ax 1x + ∆Ay 1y + ∆Az 1z = + + 1x
∂x2 ∂y 2 ∂z 2
! !
∂ 2 Ay ∂ 2 Ay ∂ 2 Ay ∂ 2 Az ∂ 2 Az ∂ 2 Az
+ + + 1y + + + 1z ,
∂x2 ∂y 2 ∂z 2 ∂x2 ∂y 2 ∂z 2

35
 zatem
!
∂ 2 (x2 y 2 z 2 ) ∂ 2 (x2 y 2 z 2 ) ∂ 2 (x2 y 2 z 2 )
∆A = + + 1x
∂x2 ∂y 2 ∂z 2
!
∂ 2 (xy 2 z 2 ) ∂ 2 (xy 2 z 2 ) ∂ 2 (xy 2 z 2 )
+ + + 1y
∂x2 ∂y 2 ∂z 2
!
∂ 2 (x4 yz 2 ) ∂ 2 (x4 yz 2 ) ∂ 2 (x4 yz 2 )
+ + + 1z
∂x2 ∂y 2 ∂z 2
     
= 2y 2 z 2 + 2x2 z 2 + 2x2 y 2 1x + 2xz 2 + 2xy 2 1y + 12x2 yz 2 + 2x4 y 1z .

c) obliczanie gradientu dywergencji wektora A

∂(x2 y 2 z 2 ) ∂(xy 2 z 2 ) ∂(x4 yz 2 )
∇·A = + +
∂x ∂y ∂z
= 2xy z + 2xyz + 2x yz = 2xyz(x3 + yz + z),
2 2 2 4

natomiast
∂(2xyz(x3 + yz + z)) ∂(2xyz(x3 + yz + z)) ∂(2xyz(x3 + yz + z))
∇(∇ · A) = 1x + 1y + 1z
∂x ∂y ∂z
= 2yz(4x3 + yz + z)1x + 2xz(x3 + 2yz + z)1y + 2xy(x3 + 2yz + 2z)1z

0.40. Dla podanego wektora A = x2 y 2 1x + y 2 z 2 1y + x2 z 2 1z sprawdzić tożsamość wektorowa˛

∇ × (∇ × A) = ∇(∇ · A) − ∆A.
Rozwi azanie:
˛ Zgodnie z (42)
! !
∂(x2 z 2 ) ∂(y 2 z 2 ) ∂(x2 y 2 ) ∂(x2 z 2 )
∇×A = − 1x + − 1y
∂y ∂z ∂z ∂x
!
∂(y 2 z 2 ) ∂(x2 y 2 )
+ − 1z = −2y 2 z1x − 2xz 2 1y − 2x2 y1z
∂x ∂y
natomiast
! !
∂(−2x2 y) ∂(−2xz 2 ) ∂(−2y 2 z) ∂(−2x2 y)
∇ × (∇ × A) = − 1x + − 1y
∂y ∂z ∂z ∂x
!
∂(−2xz 2 ) ∂(−2y 2 z)
+ − 1z = 2x(2z − x)1x + 2y(2x − y)1y + 2z(2y − z)1z .
∂x ∂y
Gradient dywergencji wektora A
∂(x2 y 2 ) ∂(y 2 z 2 ) ∂(x2 z 2 )
∇·A = + + = 2xy 2 + 2yz 2 + 2x2 z,
∂x ∂y ∂z

∂(2xy 2 + 2yz 2 + 2x2 z) ∂(2xy 2 + 2yz 2 + 2x2 z)

∇(∇ · A) = 1x + 1y
∂x ∂y
∂(2xy 2 + 2yz 2 + 2x2 z)
+ 1z = (2y 2 + 4xz)1x + (2z 2 + 4xy)1y + (2x2 + 4yz)1z ,
∂z
natomiast
! !
∂ 2 (x2 y 2 ) ∂ 2 (x2 y 2 ) ∂ 2 (x2 y 2 ) ∂ 2 (y 2 z 2 ) ∂ 2 (y 2 z 2 ) ∂ 2 (y 2 z 2 )
∆A = + + 1x + + + 1y
∂x2 ∂y 2 ∂z 2 ∂x2 ∂y 2 ∂z 2
!
∂ 2 (x2 z 2 ) ∂ 2 (x2 z 2 ) ∂ 2 (x2 z 2 )
+ + + 1z = 2(x2 + y 2 )1x + 2(y 2 + z 2 )1y + 2(x2 + z 2 )1z .
∂x2 ∂y 2 ∂z 2
Sumujac
˛ wyniki czastkowe
˛ otrzymujemy
∇(∇ · A) − ∆A = (2y 2 + 4xz − 2x2 − 2y 2 )1x + (2z 2 + 4xy − 2y 2 − 2z 2 )1y
+ (2x2 + 4yz − 2x2 − 2z 2 )1z = 2x(2z − x)1x + 2y(2x − y)1y + 2z(2y − z)1z .

36
0.41. Dla wektora położenia R = r1r wykonać nast˛epujace
˛ działania w układzie kartezjańskim i sfe-
rycznym: a) ∇ · R; b) ∇r; c) ∇r 2 ; d) ∇1/r.
Rozwi azanie:
˛ Na podstawie zale˙znos´ci (17) i (16)
q
R = x1x + y1y + z1z , r= x2 + y 2 + z 2 .

a) układ sferyczny (34)

1 ∂ 3
∇·R = (r ) = 3,
r2 ∂r
układ kartezja´
nski (32)
∂x ∂y ∂z
∇·R = + + = 3.
∂x ∂y ∂z
b) układ sferyczny (29)
∂r
∇r = 1r = 1 r ,
∂r
układ kartezja´
nski (27)
p p p
∂ x2 + y 2 + z 2 ∂ x2 + y 2 + z 2 ∂ x2 + y 2 + z 2
∇r = 1x + 1y + 1z
∂x ∂y ∂z
x y z
=p 2 1 x + p 1 y + p 1z .
x + y2 + z2 x2 + y 2 + z 2 x2 + y 2 + z 2
c) układ sferyczny (29)
∂r2
∇r2 = 1r = 2r1r ,
∂r
układ kartezja´
nski (27)
∂(x2 + y 2 + z 2 ) ∂(x2 + y 2 + z 2 ) ∂(x2 + y 2 + z 2 )
∇r2 = 1x + 1y + 1z = 2x1x + 2y1y + 2z1z .
∂x ∂y ∂z
d) układ sferyczny (29)
1 ∂(r−1 ) 1
∇ = 1r = − 2 1r ,
r ∂r r
układ kartezja´
nski (27)
1 1 1
2 ∂(x2 + y 2 + z 2 )− 2 ∂(x2 + y 2 + z 2 )− 2 ∂(x2 + y 2 + z 2 )− 2
∇r = 1x + 1y + 1z
∂x ∂y ∂z
x y z
= −p 2 2 2 3
1x − p 2 2 2 3
1y − p 2 1z .
(x + y + z ) (x + y + z ) (x + y 2 + z 2 )3

0.42. Wyznaczyć całk˛e krzywoliniowa˛ gradientu funkcji skalarnej f = ρ(sin φ + cos φ) dla dwóch
konturów rozpi˛etych pomi˛edzy punktami P1 i P2 (Rys. 22). Zweryfikować zależność ab (∇f ) · dl =
R

f (b) − f (a).
Rozwi azanie:
˛ Na podstawie (13) mo˙zna zapisac´ f = x + y. Gradient funkcji skalarnej w układzie
kartezja´
nskim (27)
∂(x + y) ∂(x + y) ∂(x + y)
∇f = 1x + 1y + 1z = 1 x + 1 y ,
∂x ∂y ∂z
korzystajac
˛ z definicji gradientu w układzie cylindrycznym (28)
∂ρ(sin φ + cos φ) 1 ∂ρ(sin φ + cos φ) ∂ρ(sin φ + cos φ)
∇f = 1ρ + 1φ + 1z
∂ρ ρ ∂φ ∂z
= (sin φ + cos φ)1ρ + (cos φ − sin φ)1φ

37
 Rys. 22: Geometria analizowana w Zad. 0.42

Całk˛e krzywoliniowa˛ po konturze L1 obliczamy w dwóch etapach. Jako pierwsza˛ wyznaczamy całk˛e po
konturze kołowym we współrz˛ednych cylindrycznych, gdzie ρ = 2, dl = ρdφ1φ
Z P3 Z π/2  π/2 π/2

(∇f ) · dl = 2 (cos φ − sin φ)dφ = 2 sin φ + cos φ = 4.
P1 −π/2 −π/2 −π/2

Nast˛epnie wyznaczamy całk˛e wzdłu˙z prostej o równaniu y = −x + 2, przechodzacej

˛ przez punkty 2P
i P3 . W tym przypadku dl = dx1x + dy1y , zatem
Z P2 Z −2 Z 4
(∇f ) · dl = dx + dy = 0.
P3 0 2
R
Sumujac
˛ wyniki czastkowe
˛ otrzymujemy L1 (∇f ) · dl = 4. Całk˛e krzywoliniowa˛ po konturze L2 wy-
znaczamy całkujac
˛ kolejno wzdłu˙z trzech prostych
Z Z P4 Z P5 Z P2 Z 4 Z 4 Z −2
(∇f ) · dl = (∇f ) · dl + (∇f ) · dl + (∇f ) · dl = dx + dy + dx = 4.
L2 P1 P4 P5 0 −2 4

Rb
W celu zweryfikowania zale˙znos´ci a (∇f ) · dl = f (b) − f (a) wyznaczamy f (P1 ) i f (P2 ). Dla P1 (x =
0, y = −2), P2 (x = −2, y = 4)

f (P1 ) = −2, f (P2 ) = 2.

Ostatecznie otrzymujemy identyczny wynik jak w przypadku obliczania całek krzywoliniowych po kon-
turach L1 i L2 , f (P2 ) − f (P1 ) = 4.

0.43. Dla podanych funkcji

√ pola skalarnego wyznaczyć kierunek najszybszego wzrostu w punkcie
P (x = 1, y = 1, z = 2):
a) V = sin ( π2 x) ln y + e−xz ,
b) V = ρ sin φ − z 2 cos φ,
c) V = r sin θ + cos θ sin φ.
Rozwi azanie:
˛ Kierunek najszybszego wzrostu pola skalarnego wyznaczamy poprzez obliczanie gra-
dientu.
a) Gradient w układzie kartezja´
nskim (27)

∂V ∂V ∂V π π 1 π
   
cos( x) ln y − ze−xz 1x + sin( x) 1y − xe−xz 1z ,


∇V = 1x + 1y + 1z =
∂x ∂y ∂z 2 2 y 2
√
˛ współrz˛edne punktu P (x = 1, y = 1, z = 2), otrzymujemy
podstawiajac
√ √ √
∇V = − 2e− 2 1x + 1y − e− 2 1z .

38
 b) Gradient w układzie cylindrycznym (28)
!
∂V 1 ∂V ∂V z2
∇V = 1ρ + 1φ + 1z = sin φ1ρ + cos φ + sin φ 1φ − 2z cos φ1z ,
∂ρ ρ ∂φ ∂z ρ
√ √
˛ współrz˛edne punktu P (ρ = 2, φ = π/4, z = 2), otrzymujemy
podstawiajac
√ √
2 2+ 2
∇V = 1ρ + 1φ − 21z .
2 2
c) Gradient w układzie sferycznym (29)
∂V 1 ∂V 1 ∂V
∇V = 1r + 1θ + 1φ
∂r r ∂θ r sin θ ∂φ
1 1
   
= sin θ1r + cos θ − sin θ sin φ 1θ + cot θ cos φ 1φ ,
r r
˛ współrz˛edne punktu P (r = 2, θ = π/4, φ = π/4), otrzymujemy
podstawiajac
√ √ √
2 2 2−1 2
∇V = 1r + 1θ + 1φ .
2 4 4

0.44. Dla podanego pola skalarnego f = x2 y + y 2 + xz 2 wyznaczyć: a) kierunek i amplitud˛e najszyb-

szego wzrostu pola; b) amplitud˛e zmiany pola skalarnego f w kierunku wyznaczanym przez wektor
A = 1z . Obliczenia wykonać dla punktu P (1, 2, 3).
Rozwi azanie:
˛
a) kierunek najszybszego wzrostu pola skalarnego wskazuje gradient funkcji f (27)
∂f ∂f ∂f    
∇f = 1x + 1y + 1z = 2xy + z 2 1x + x2 + 2y 1y + 2xz1z .
∂x ∂y ∂z
Kierunek maksymalnych zmian, dla punktu P , okre´
sla wektor 131x + 51y + 61z . Amplituda tych zmian
wynosi

132 + 52 + 62 ∼
p
|∇f | = = 15.17.

Amplitud˛e zmian pola f w dowolnym kierunku wyznaczamy na podstawie zale˙znos´ci (25). Pochodna
funkcji pola skalarnego w kierunku wskazywanym przez wektor A
df     
= ∇f · 1A = 2xy + z 2 1x + x2 + 2y 1y + 2xz1z · 1z = 2xz.
dA
˛ współrz˛edne punktu P , otrzymujemy df /dA = 6.
Podstawiajac

0.45. Obliczyć rotacj˛e i gradient dla wersorów: 1ρ , 1r , 1θ i 1φ .

Rozwi azanie:
˛ Niektóre wersory układów krzywoliniowych zmieniaja˛ swój kierunek w przestrzeni. A
zatem, w przeciwie´
nstwie do wersorów układu kartezja´ nskiego gradient i dywergencja tych wersorów
moga˛ przyjmowa´c warto´
sci ró˙zne od zera. Na podstawie (33) i (43) mo˙zemy zapisá
c
1 ∂ρ 1
∇ · 1ρ = = , ∇ × 1ρ = 0,
ρ ∂ρ ρ
1 ∂ρ 1
∇ · 1φ = 0, ∇ × 1φ = 1z = 1z ,
ρ ∂ρ ρ
1 ∂r2 2
∇ · 1r = = , ∇ × 1r = 0,
r2 ∂r r
1 ∂ sin θ 1 1 ∂r 1
∇ · 1θ = = cot θ, ∇ × 1θ = 1φ = 1φ .
r sin θ ∂θ r r ∂r r
√
0.46. Dla podanych wektorów A = 2 2/ρ1ρ + 6 cos φ1φ − √ 2z1z i B√= ρ2 cos φ1ρ − sin φ1φ + 1z
obliczyć ich iloczyn skalarny i wektorowy w punkcie P (x = 2, y = 2, z = 4).

39
 Rozwi azanie:
˛ Iloczyn skalarny wektorów A i B
√
A · B = Aρ Bρ + Aφ Bφ + Az Bz = 2 2ρ cos φ − 6 cos φ sin φ − 2z.

Na podstawie (13) wyznaczamy współrz˛edne punktu P w układzie cylindrycznym

q √ √
√ 2 π
ρ = ( 2) + ( 2) = 2, φ = arctan √ = ,
2 2
2 4

zatem P (ρ = 2, φ = π/4, z = 4). Podstawiajac

˛ współrz˛edne punktu P , otrzymujemy
√ π π π
A · B = 4 2 cos − 6 cos sin − 8 = −7.
4 4 4
Iloczyn wektorowy

A × B = (Aφ Bz − Az Bφ )1ρ + (Az Bρ − Aρ Bz )1φ + (Aρ Bφ − Aφ Bρ )1z

√ √
= (6 cos φ − 2z sin φ)1ρ − (2ρ2 z cos φ + 2 2/ρ)1φ − (2 2 sin φ/ρ + 6ρ2 cos2 φ)1z ,

˛ współrz˛edne punktu P , otrzymujemy

podstawiajac
√ √
A × B = − 21ρ − 17 21φ − 131z .

0.47. Znaleźć równanie płaszczyzny stycznej i równanie normalnej do powierzchni V = xy 2 + x2 y −

xyz w punkcie P (1, 1, 2).
Rozwi azanie:
˛ Wektor r0 = OP = 1x + 1y + 21z wyznacza punkt styczno´ sci, zatem wektor ∇V (r0 )
jest prostopadły do powierzchni opisanej równaniem V w punkcie r0 , a zatem równie˙z do płaszczyzny
stycznej w tym punkcie. Gradient funkcji skalarnej V

∂V ∂V ∂V )
∇V = 1x + 1y + 1z = (y 2 + 2xy − yz)1x + (2xy + x2 − xz)1y − xy1z .
∂x ∂y ∂z

Podstawiajac
˛ współrz˛edne punktu styczno´
sci

∇V (r0 ) = 1x + 1y − 1z .

˛ na płaszczy´znie stycznej, to wektor (r −

Je˙zeli wektor miejsca r wyznacza dowolny punkt le˙zacy 0 )rjest
prostopadły do wektora ∇V (r0 ). Zatem równanie płaszczyzny stycznej

(r − r0 ) · ∇V (r0 ) = 0.

Podstawiajac ˛ r = x1x + y1y + z1z , otrzymujemy

˛ wektor wodzacy

((x − 1)1x + (y − 1)1z + (z − 2)1z ) · (1x + 1y − 1z ) = 0.

Zatem płaszczyzna styczna do powierzchni V w punkcie r0 opisana jest równaniem x+y-z=0.

Je˙zeli wektor miejsca r wyznacza punkt na normalnej do powierzchni w punkcie r0 , to wektor (r − r0 )
jest równoległy do wektora ∇V (r0 ). Zatem normalna˛ do powierzchni V w punkcie r0 mo˙zna opisac´
równaniem

(r − r0 ) × ∇V (r0 ) = 0.

Dla wektora r = x1x + y1y + z1z zapiszemy

((x − 1)1x + (y − 1)1z + (z − 2)1z ) × (1x + 1y − 1z ) = 0.

Zatem równanie normalnej do powierzchni w punkcie r 0

(3 − y − z)1x + (x + z − 3)1y + (x − y)1z = 0.

40
0.48. Dla równań Maxwella i zasady zachowania ładunku wyrażonych w nast˛epujacej
˛ postaci:

∂H
∇ × E = −µ , (1a)
∂t
∂E
∇×H = J + ε , (1b)
∂t
ρ
∇·E = , (1c)
ε
∇ · H = 0, (1d)
∂ρ
∇·J = − , (1e)
∂t
pokazać, że równania (1c) i (1d) można otrzymać na podstawie równań 1a, 1b i zasady zachowania
ładunku (Wskazówka. Oblicz dywergencj˛e obu stron równa ń (1a) i (1b)).
Rozwi azanie:
˛ Obliczajac
˛ dywergencj˛e obu stron równania (1a), otrzymujemy

∂∇ · H
∇ · (∇ × E) = −µ .
∂t
na podstawie to˙zsamos´ci ∇ · (∇ × E) = 0 mo˙zemy zapisac´

∂∇ · H
= 0.
∂t
Dywergencja wektora H nie zale˙zy od czasu, zatem przy rozwa˙zaniu ruchu falowego

∇ · H = 0.

Post˛epujac
˛ analogicznie z równaniem (1b), otrzymujemy

∂∇ · E
∇ · (∇ × H) = ∇ · J + ε
∂t
Na podstawie to˙zsamos´ci ∇ · (∇ × H) = 0 i zasady zachowania ładunku (1e) mo˙zna zapisá
c

∂∇ · E ∂ρ
ε = ,
∂t ∂t
a zatem
ρ
∇·E = .
ε

0.49. Na podstawie równań Maxwella przedstawionych w Zad. 0.48 pokazać, że w próżni, gdzie
J = 0 i ρ = 0, pola elektryczne E i magnetyczne H spełniaja˛ nast˛epujace
˛ równania falowe:

∂2E
∇2 E − µε = 0,
∂t2
∂2H
∇2 H − µε 2 = 0.
∂t
Wskazówka. Oblicz rotacj˛e obu stron równań (1a) i (1b) z Zad. 0.48.
Rozwi azanie:
˛ Obliczajac
˛ rotacj˛e obu stron równania (1a) z Zad. 0.48, otrzymujemy

∂H ∂(∇ × H)
 
∇ × (∇ × E) = ∇ × −µ = −µ .
∂t ∂t
Na podstawie to˙zsamos´ci wektorowej, mo˙zemy zapisac´

∇ × (∇ × E) = ∇(∇ · E) − ∇2 E.

41
 Poniewa˙z mamy do czynienia z polem elektrycznym w pró˙zni (ρ = 0) zatem ∇ · E = 0 (patrz równanie
(1c) z Zad. 0.48). Stad
˛
∂(∇ × H)
∇2 E − µ .
∂t
˛ zale˙znos´c´(1b) z Zad. 0.48 (∇ × H = ε∂E/∂t) zapiszemy
Wykorzystujac

∂2E
∇2 E − µε = 0.
∂t2
Post˛epujac
˛ analogicznie dla pola magnetycznego otrzymujemy
∂E ∂(∇ × E)
 
∇ × (∇ × H) = ∇ × ε =ε .
∂t ∂t
n ∇ · H = 0 i ∇ × E = −µ∂H/∂t ostatecznie zapi-
˛ z to˙zsamos´ci wektorowej oraz równa´
Korzystajac
szemy

∂2H
∇2 H − µε = 0.
∂t2

0.50. Na podstawie równania (1a) z Zad. 0.48 wykazać, że pole E można przedstawić w postaci:
∂A
E = −µ − ∇Φ,
∂t
gdzie A jest potencjałem wektorowym (H = 1/µ∇ × A) natomiast Φ jest potencjałem skalarnym
(E = −∇Φ).
Rozwi azanie:
˛ Dla spójno´
sci przepiszmy równanie (1a) z Zad 0.48
∂H
∇ × E = −µ .
∂t
Pole magnetyczne mo˙zemy zapisac´za pomoca˛ potencjału wektorowego A

H = ∇ × A.

Wektor H mo˙zna zapisac´ w ten sposób, poniewa˙z pozostaje spełnione równanie ∇ · H = 0 ((1d) z
Zad. 0.48). Łatwo to pokaza´
c na podstawie (40)

∇ · H = ∇ · (∇ × A) = 0.

˛ potencjał magnetyczny A do równania wyj´

Podstawiajac sciowego, otrzymujemy
∂∇ × A
∇ × E = −µ ,
∂t
a zatem
∂A
 
∇× E+µ = 0.
∂t
Na podstawie to˙zsamos´ci (39)

∇ × (∇Φ) = 0,

mo˙zemy zapisac´
∂A
E+µ = −∇Φ,
∂t
zatem
∂A
E = −µ − ∇Φ.
∂t

42
0.51. Sztywny przedmiot wiruje wokół osi S z pr˛edkościa˛ v(x, y, z). Wykazać, że:
a) ∇ · v = 0,
b) ∇ × v = 2ω.
c) wyznaczyć ω, jeżeli v = z1y − y1z .
Wykorzystać zależność v = ω × r + v0 , gdzie ω = a1x + b1y + c1z i v0 = r1x + s1y + t1z to,
˛ a˛ i translacyjna. Wektor r = x1x + y1y + z1z wyznacza położenie
odpowiednio, pr˛edkościa˛ katow
wirujacego
˛ przedmiotu.
Rozwi azanie:
˛ sci liniowej v
a) Obliczamy dywergencj˛e pr˛edko´

∇ · (ω × r + v0 ) = ∇ · (ω × r) + ∇ · v0 .

v0 jest wektorem stałym i jego współrz˛edne nie zale˙za˛ od poło˙zenia, tak wi˛ec ∇0· v= 0. Iloczyn
wektorowy pr˛edko´
sci katowej
˛ i wektora poło˙zenia obliczamy na podstawie (8)

ω × r = (bz − cy)1x + (cx − az)1y + (ay − bx)1z .

Stad,
˛ zgodnie z (32)

∂(bz − cy) ∂(cx − az) ∂(ay − bx)

∇ · (ω × r) = + + = 0.
∂x ∂y ∂z

Na podstawie wyników czastkowych

˛ mo˙zemy zapisac´∇ · v = 0.
b) Rotacja pr˛edko´
sci liniowej

∇ × (ω × r + v0 ) = ∇ × (ω × r) + ∇ × v0 .

rotacja wektora stałego ∇ × v0 = 0, natomiast rotacj˛e iloczynu wektorowego ω × r obliczamy na pod-

stawie (42)
! !
∂(ay − bx) ∂(cx − az) ∂(bz − cy) ∂(ay − bx)
∇ × (ω × r) = − 1x + − 1y
∂y ∂z ∂z ∂x
!
∂(cx − az) ∂(bz − cy)
+ − 1z = 2 (a1x + b1y + c1z ) = 2ω.
∂x ∂y

c) Przekształcajac
˛ zale˙znó
s´
c z punktu b, otrzymujemy

1
ω = ∇ × v,
2
zatem
" ! #
1 ∂(−y) ∂z ∂y ∂z
ω= − 1x + 1y + 1z = −1x .
2 ∂y ∂z ∂x ∂x

0.52. Korzystajac
˛ z twierdzenia Gaussa i twierdzenia Stokesa przekształcić równania Maxwella z
Zad. 0.48 do postaci całkowej:
I Z
∂H
E · dl = −µ · ds,
C S ∂t
I Z Z
∂E
H · dl = J · ds + ε · ds,
C S S ∂t
I
1Z
E · ds = ρdv,
IS ε V
H · ds = 0.
S

43
 600

500

V(z)
400
A D F
300
E
C
200

100
B

0.1 0.3 0.5 0.7 0.9 1.1

z

Rys. 23: Rysunek do Zad. 0.53

Rozwi azanie:
˛ Dwa pierwsze równania (1a) i (1b) całkujemy obustronnie po powierzchni S
∂H
Z Z
(∇ × E) · ds = −µ · ds,
S S ∂t
∂E
Z Z Z
(∇ × H) · ds = J · ds + ε · ds.
S S S ∂t
Korzystajac
˛ z twierdzenia Stokesa (45), otrzymujemy
∂H
I Z
E · dl = −µ · ds
C S ∂t
∂E
I Z Z
H · dl = J · ds + ε · ds.
C S S ∂t
Równania (1c) i (1d) całkujemy po obj˛eto´ sci V
ρ
Z Z
(∇ · E)dv = dv,
V ε
ZV
(∇ · H)dv = 0.
V
Na podstawie twierdzenia Gaussa (35), otrzymujemy
1
I Z
E · ds = ρdv,
IS
ε V

H · ds = 0.
S

0.53. Na Rys. 23 przedstawiono przebieg skalarnego potencjału elektrycznego V (z) wzdłuż osi z.
Zakładajac,
˛ że potencjał zależy wyłacznie
˛ od z wyznaczyć nat˛eżenie pola elektrycznego E(= −∇V )
w punktach A, B, . . . , F (patrz Rys. 23).
Rozwi azanie:
˛ Na podstawie definicji gradientu wyznaczamy E
∂V ∆V
E = −∇V = − 1z ≈ − 1z .
∂z ∆z
˛ z Rys. 23 zmiany ∆V i ∆z w najbli˙zszym sasiedztwie
Odczytujac ˛ punktów, otrzymujemy przybli˙zone
warto´
sci nat˛e ˙zenia pola elektrycznego
200 − 400
EA ≈ − 1z = 40001z ,
0.15 − 0.1
EB ≈ 0,
250 − 150
EC ≈ − 1z = −20001z ,
0.3 − 0.25
ED ≈ 0,
350 − 250
EE ≈ − 1z = −10001z ,
0.65 − 0.55
200 − 400
EF ≈ − 1z = 10001z .
0.9 − 0.7

44