ROZDZIAŁ 11 ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW

Słowniczek pojęć kluczowych

o Problem to rozbieżność między aktualnym stanem rzeczy a

wyznaczonym bądź narzuconym celem (stanem pożądanym), której nie
można usunąć rutynowo.
o Rozwiązywanie problemów to aktywność ukierunkowana na
zredukowanie rozbieżności pomiędzy stanem aktualnym a pożądanym,
polegająca na realizacji zaplanowanej sekwencji operacji poznawczych.

PSYCHOLOGIA POZNAWCZA A HEURYSTYKA

Psychologia poznawcza bada procesy które zachodzą w mózgu człowieka PODCZAS
napotkania danego problemu oraz podczas prób jego rozwiązania natomiast heurystyka jest to
dziedzina nauki, która zaleca dane zastosowania dla rozwiązywania problemów- tak aby
zwiększyć efektywności ich zapobiegania

o Problem konwergencyjny- wymaga zbieżnego myślenia: niezależnie od

przyjętej strategii, procesy poznawcze „zbiegają się” w jednym punkcie,
stanowiącym rozwiązanie problemu(zadanie z równaniem)
o Problem dywergencyjny - dopuszczający wiele rozwiązań, z których
każde może spełniać wymagane kryteria poprawności. Tego typu problem
ma charakter rozbieżny, a procesy myślenia angażowane w jego
rozwiązywanie jak gdyby „rozbiegają się” w wielu kierunkach(zadanie z
terenem podmokłym)

o Złożoność problemu: najważniejszym kryterium wydaje się poziom komplikacji

modelu umysłowego, który adekwatnie opisuje strukturę problemu i proces jego
rozwiązywania
problemy raczej złożone, to takie których rozwiązanie wymaga uwzględnienia wielu
okoliczności, które nie zostały zawarte w opisie problemu, a decydują o ostatecznym kształcie
rozwiązania
 o Problem dobrze określony-zawierający wszelkie informacje niezbędne do jego
rozwiązania, czyli opis celu, kryteriów oceny jego osiągnięcia, danych początkowych oraz
dopuszczalnych reguł ich przekształcania
o Problem źle określony- problem, w którym nie sprecyzowano dopuszczalnych i nie-
dopuszczalnych zasad dokonywania przekształceń i kryteriów oceny rozwiązania

SEMANTYCZNA PRZESTRZEŃ PROBLEMU:

o Problemy bogate semantycznie: problemy, których struktura jest nam ogólnie

znana; dysponujemy też pewnym zasobem doświadczeń w ich rozwiązywaniu, mimo że
konkretny problem w swoim sformułowaniu może być dla nas nowy.
Sieć semantyczna pojęć związanych z problemem (liczba węzłów i połączeń między nimi) jest
rozbudowana
o Problemy ubogie semantycznie: nie mogą być odniesione do naszych uprzednich
doświadczeń, ponieważ ich struktura jest dla nas zupełnie nowa; nie dostrzegamy możliwości
transferu uprzedniego doświadczenia do tej sytuacji.

o Struktura głeboka problemu a Struktura powierzchniowa problemu

Ogólnie rzecz biorąc, podobieństwo struktury powierzchniowej dotyczy przede wszystkim
danych początkowych, mimo że reguły ich przekształcania mogą się różnić. Są to więc
problemy z pozoru podobne, jak zadanie budowy wieżowca i domku jednorodzinnego. Z kolei
podobieństwo struktury głębokiej dotyczy raczej reguł przekształcenia i relacji zachodzących
między elementami składowymi obu problemów.

o Problemy otwarte: charakteryzują się niewielką ilością danych początkowych,

niejasnym celem i słabo zdefiniowanymi kryteriami jego osiągnięcia. Możliwe są w ich
przypadku liczne i różnorodne rozwiązania.
o problemy zamknięte: zawierają pełną dawkę informacji, z danymi dotyczącymi
alternatywnych rozwiązań włącznie. Problemy zamknięte polegają więc na wyborze jednego z
alternatywnych rozwiązań

WYMAGANIA POZNAWCZE PROBLEMU

o problemy specyficzne- odnoszące się do danej dziedziny wiedzy, której posiadaczem
jest osoba rozwiązująca problem
o problemy ogólne Ich rozwiązanie wymaga zastosowania prostych zasad logiki czy
matematyki lub innych podstawowych/elementarnych dziedzin nauki którą posiada każdy
o porządkowanie problemów- polegają na organizacji obiektów według z góry okreś- i
lonych reguł. Obiekty mogą być organizowane na wiele różnych sposobów, ale j prawidłowe
jest zazwyczaj tylko jedno rozwiązanie
o struktura indukcyjna- relacje między elementami pro- ] blemu są niezmienne, a
zadanie polega na ich odkryciu i zastosowaniu.
o transfer przez analogie polega na przeniesieniu j przez analogię relacji odnalezionej w
obrębie pierwszej pary pojęć na drugą parę.
 o Odwzorowanie polega zatem na takim ujęciu relacji A : B, aby można ją było aplikować
do obszaru semantycznego związanego z C

TEORIE
OGÓLNY ZARYS
Teoria Newella i Simona, podobnie jak cały paradygmat, opierała się na założeniu, że umysł
człowieka jest systemem przetwarzania informacji. Aby go poznać, należy skoncentrować się na
procedurach (programach) tworzenia i przekształcania reprezentacji poznawczych
Chodzi o to, w jaki sposób nasz umysł, operując na wewnętrznych reprezentacjach otaczającego go
świata, przetwarza informację w celu osiągnięcia określonych celów - poczynając od zachowania
homeostazy organizmu, a kończąc na rozwiązywaniu wyrafinowanych problemów intelektualnych.

o STANY WIEDZY- definicja problemów według w/w uczonych- konfiguracja

wewnętrznych reprezentacji, odnoszących się do sytuacji problemowej. Pełna reprezentacja
problemu zawiera, jak powiedziano na wstępie, cztery charakterystyki. W koncepcji Newella i
Simona są to: reprezentacja stanu początkowego reprezentacja celu, dopuszczalne reguły
przekształcenia stanów wiedzy i restrykcje wobec operatorów, czyli szczególne przypadki
przekształceń, które są nielegalne.

o PRZESTRZEN PROBLEMÓW Przekształcenia stanów wiedzy dokonują się w tzw.

przestrzeni problemu, która oprócz reprezentacji problemu zawiera wszystkie „półprodukty”
przetwarzania informacji, np. stany wiedzy reprezentujące kolejne przekształcenia stanu
początkowego i towarzyszące im niekiedy cele pośrednie

o PRZESTRZEŃ STANÓW stanowią wszystkie potencjalne stany wiedzy, jakie - zgodnie z

regułami przekształceń - mogą pojawić się w przestrzeni problemu,

HEURYSTYKA
o METODA REDUKCJI RÓŻNICY Rozwiązywanie problemu można porównać do
wspinania się na szczyt wzgórza z zawiązanymi oczyma. Wejście na szczyt oznacza
osiągnięcie celu. O tym, w którym kierunku pójść, decyduje nachylenie terenu. Intuicja
podpowiada nam, że zawsze należy podążać w kierunku, który wiąże się z ruchem w górę.
Jeśli wszystkie dostępne drogi prowadzą w dół, oznacza to, że osiągnęliśmy szczyt
Problemy izomorficzne- Głęboka struktura tych problemów jest identyczna

o METODA PORUSZANIA SIĘ WSTECZ metoda rozwiązywania problemów polega na

odwróceniu kierunku rozwiązywania problemu. Chodzi o to, aby punktem wyjścia uczynić
sytuację docelową, a następnie poruszać się wstecz, aż do osiągnięcia stanu początkowego.
 Każde dokonywane przekształcenie wymaga selekcji operatora, który w największym stopniu
zmniejsza różnicę między stanem aktualnym a - w tym przypadku - stanem początkowym

o METODA ANALIZY ŚRODKÓW I CELÓW Rozwiązywanie problemów metodą

analizy środków i celów polega na podziale problemu zasadniczego na mniejsze części
(podproblemy). Każdy z nich ma swój odrębny cel, ostatecznie podporządkowany realizacji
celu zasadniczego.
Strategia powracającego celu

FAZY ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW

• identyfikacja problemu,
• definiowanie problemu i budowanie jego poznawczej reprezentacji,
• budowanie strategii rozwiązywania problemu,
• zdobywanie lub przywoływanie informacji na temat problemu,
• alokacja zasobów poznawczych, niezbędnych do rozwiązania problemu,
• monitorowanie postępu w zmierzaniu do celu,
• ocena poprawności rozwiązania.

ALBO
• identyfikację problemów i możliwości,
• definiowanie celów,
• eksplorację możliwych strategii działania,
• antycypację wyników i podjęcie działania,
• lustrację wyników i wyciąganie wniosków na przyszłość.

PRZESZKODY W ROZWIĄZYWANIU PROBLEMÓW

o SZTYWNOŚĆ MYŚLENIA o utrzymywanie się przeświadczenia, postawy lub sposobu
działania, mimo zmiany warunków i braku ich dalszej przydatności.
o NASTAWIENIE schematyczne podejście do problemu, zgodne z wcześniej wytworzonym
sposobem jego reprezentacji lub utrwaloną procedurą poszukiwania rozwiązania.
Indukcja nastawienia – prowadzi do wytworzenia sztywnej procedury rozwiązania
problemu
Mechanizacja myślenia - prowadzi do zminimalizowania wysiłku poznawczego,
niezbędnego w wykonywaniu zadania, czyniąc proces rozwiązywania problemów bardziej
schematycznym i automatycznym. Jest więc przejawem naturalnej tendencji systemu
poznawczego do oszczędzania jego ograniczonych zasobów, np. inwestowanej energii i czasu.
Kontrola poznawcza schemat poznawczy realizowany jest automatycznie
 Inercja mentalna Uporczywe stosowanie zautomatyzowanych schematów, mimo że nie są
one już adekwatne do sytuacji
o FIKSACJA FUNCJONALNA niezdolność do używania obiektów inaczej, niż w ich
typowej funkcji

CZYNNIKI WSPOMAGAJĄCE ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW

o Transfer pozytywny przenoszenie wiedzy albo umiejętności z jednego problemu na inny,
kiedy ich struktura głęboka jest podobna. Doświadczenie w rozwiązywaniu danego typu
problemów facylituje wówczas rozwiązanie nowych problemów.
o Tranfer przez analogie przenoszenia wiedzy albo umiejętności z jednego problemu na
inny o podobnej strukturze głębokiej. Odniesienie problemu do rozwiązanego wcześniej
innego problemu, z którego można przeszczepić podobne schematy skutecznego
postępowania znacząco ułatwia rozwiązywanie zadań probelmowych.
o Inkubacja spontaniczna (np. w efekcie zmęczenia) albo celowa przerwa w rozwiązywaniu
problemu, która pojawia się po doświadczeniu impasu w poszukiwaniu rozwiązania i
poprzedza jego odnalezienie przez wgląd. Inkubacja pozwala na uniknięcie niekorzystnych
skutków działania przeszkód w rozwiązywaniu problemów
o Wgląd pojawiająca się nagle zmiana percepcji problemu, prowadząca do zrozumienia jego
istoty. Jak wspomniano, przerwa inkubacyjna może prowadzić do rozwiązania problemu przez
wgląd
Selektywne kodowanie polega na wybiórczym odbiorze informacji z zewnątrz, nie tylko
nowej, ale również takiej, która była obecna w polu problemowym, ale ignorowana
Selektywne porównywanie polega na wybiórczym odnoszeniu nowych informacji do
uprzedniej wiedzy.
Selektywne łączenie polega na wybiórczym zestawianiu posiadanych elementów wiedzy w
nowe całości. Każdy z tych elementów może być znany, ale inne ich zestawienie może
spowodować restrukturyzację problemu lub jego rozwiązanie.

BARDZO ZŁOŻONE PROBLEMY

o BRAK PRZEJRZYSTOŚCI wynikający z ukrytego charakteru wielu istotnych danych. W
złożonych problemach zazwyczaj tylko część zmiennych decydujących o wyniku ma
charakter obserwowalny. Reszta jest ukryta, a informacje o ich istnieniu muszą być
wywnioskowane
o POLITELICZNOŚĆ Problemy takie cechują się wielością celów, które - w rozwiązaniu
idealnym - należałoby jednocześnie osiągnąć
o ZŁOŻONOŚĆ SYTUACJI Decyduje o tym nie tylko duża liczba zmiennych, definiujących
sytuację początkową i wpływających na wynik końcowy, ale również ich wzajemnie związki,
niewielka możliwość ich kontroli i duża dynamika zmian w strukturze problemu
o ZWIĄZKI MIEDZY ZMIENNYMI Problemy tego rodzaju charakteryzują się
skomplikowanymi powiązaniami istotnych dla wyniku zmiennych. Zmiana jednego parametru
wpływa na stan wielu innych.
o DYNAMICZNY CHARAKTER ZMIAN Złożona sytuacja problemowa podlega
samoistnym zmianom, najczęściej na gorsze, zmuszając osobę rozwiązującą problem do
podejmowania natychmiastowych działań pod presją czasu. Problem tego typu może więc
polegać na utrzymaniu obecnej, korzystnej sytuacji, albo na optymalizacji wyniku.
o ODROCZENIE EFEKTÓW W CZASIE Skutki podjętych działań widoczne są niekiedy z
dużym opóźnieniem. Z tego względu podejmowane działania wymagają uwzględnienia
krótko- i długoterminowej perspektywy.