Nguon Goc Nhom Dan Lai Va Tay Pong

You might also like

Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 42

Ne'p song tren thuyen cua ngufdi Bo Lo

PHAM THANH TINH*

upc so'ng c i a ngUdi Bd Lo xUa kia budn (tang ma, dau o'm), cac thuyen anh
C dien ra tren con thuyen cl khi di
cau ca ngoai khdi cflng nhU khi hp vao
em mdi noi duoi nhau theo ong tpc trUdng
de hpi tu Iai ben ben.
nghi trong bd. Dd la khong gian xa hpi cia NgUdi Bd Lo theo che dp gia trudng phu
mpt gia dinh hat nhan quen thupc cia hp. quyen, nhUng khong qua chat che nhieu
Cupc song hang ngay dien ra tfl ddi nay khe nhu tren bd. NgUdi cha la ngUdi cd uy
qua ddi khac, an sau vao tam thic, hdn quyen nhat, mpi viec tfl di bien danh cau,
nfla vao trong vo t h i c c i a moi thanh vien den cong viec hang ngay deu do ngudi dan
trong cpng ddng. ong quyet dinh. NgUdi vp ngoai viec cau ca
cdn phai n l u an va nhat la di chp Ien bd.
1. Cuoc song tren thuyen (quan he gia Ba ta phai lo cai an cho d nha. Len bd ra
dinh tren thuyen) chp ba di nhanh, ban nhanh, mua vpi may
Ca gia dinh ngUdi Bd Lo sdng chung thfl d n nhu gao, rau va khong quen
mua mpt chiec banh da chia cho d nha va
tren mpt con thuyen, cd khi 2 - 3 cap vd
cho dng chdng mpt cut rUdu Vi phai di
chdng (bo' me, anh em). Do do viec quan
bien dly sdng gid nen trong gia dinh rat
trpng la phai sap xep sao cho gpn nhe, ddn
thUdng yeu nhau, doan ket chia ngpt se
gian ma trat tU. Thuyen thUdng du dUa
bfli mac dfl vdi mpt sd^bieu Men cd ve tho.
tren mat nUdc do dd mpi hanh dpng cia
It te nhi.
moi ngudi phai chu y den d thuyen, ngdi
ben nay phai xem ben kia cd can bang 2. Nhufng kieng ky tren thuyen
khong; di lai tren thuyen phai nhe nhang.
Tat nhien d dudi thuyen ngudi ta ngdi la TrUdc khi di bien vp chdng khdng dUdc
chinh; khi di ngUdi ta di nhdn chan. Tre an nam vdi nhau, phli kieng de tranh
con hay nghich thUdng bi la, Khong gian dupc tai hpa. Neu gia dinh cd ngUdi vfla
chat hep, con ngUdi song vdi nhau cflng tU m i t phai tam ngUng di bien, nhat la phu
nhien hdn. Quan he xa hpi cia ngUdi Bd nfl say thai, de non hoac con chet yeu n h i t
Lo gdi gpn trong quan he gia dinh mot vp dinh khdng dUdc di bien. Khi b i t diu ra
mpt chdng va con cai. Thuyen nao lam an bien mpi ngu'di phai hd to: May! May!
theo thuyen niy. Anh em rupt thit thudng Dudi thuyen khdng dUpc buyt sao,
ngay di bien cflng cd gpi nhau, dac biet khi khdng budc qua phao ludi, cdt budm, tay
cd chuyen vui (cUdi xin, gid tet), chuyen lai; khdng dUpc vang tuc, khdng dUdc ndi

* Ths. Pham T h a n h Tinh, Vien Nghien ciiu Dong Nam A


64 Nghiin cdu Ddng Nam A 8/2010

den bee, hd, chd, meo, ma quy; khdng dUdc vi nhu chanh, tdi, nudc m i m , h a t tieu,
n h i c den ten nhflng ngUdi da chet ma chi dudng. Nghe hp ndi an gdi khde ngUdi.
gpi "ong dflt tay, ba r u Id"; khong dupc NgUdi ta cdn Iam gdi nuo't (sfla), sfla chan
quang rd hoac up rd xudng sap thuyen; gidn hdn. N l u cdm t r e n bien la c l nghe
khong dupc di tieu tien d cpt eheo lai; t h u a t . Thuyen Mon chao dao, l a m sao gifl
khdng an cdm chao khe. Bfla cdm d i u tien nUdc de cdm soi chin tdi, t r a n h "cdm khe,
tren thuyen chi cd thflc an tren dat lien cdm sdng" ma dan di bien r i t kieng. P h l i
(thit ga, thit Ipn, r a u sdng ), tuyet nhien dieu chinh h a m l i a d tU the nghieng vdi
khdng cd d va kieng khong de thflc an mat Men (khoang 45°).
thfla. Bien la kho vang t r a n g khong phai
Khi ra bien cd t h e m mot bfla an phu
du trfl. Va ngUdi ta tin r i n g cd nhu vay
vao n i a dem. Bdi le trudc khi r a khdi vao
mdi danh b i t dupc nhieu ca. Den bfla an
l i e 4 - 5 gid chieu ngUdi ta da phai an cdm
t h i c an dd trao r a mam, ai thich con d
chieu. Trong bfla an kieng lat con ca (sd
nao thi hoc len ma an.
lat thuyen).
3. A n u o n g t r e n b i e n
Neu cau dupc con den (ran bien) ngUdi
Di bien b i t bupc bfla an cM cd mot mdn ta cat dudi lay tiet hflng vao b a t rUpu, xe
rat ddn gian nhUng d i loai ca. Mfla nao c l lung lay cai m a t dd dd vao rUdu. KM ud'ng
nay, ludc tUdi bang nUdc bien va chi an ngUdi Bd Ld d m bat rUdu ngang t i m m i t ,
mpt l i a . Muc dng ludc c i t tflng khoanh l l m r i m k h i n t h i n bien, khe rdt mdt ty
nhu khoanh gio, cd khi an trfl bfla. Cflng xud'ng bien sau dd mdi Iam can mdt hdi rdi
cd Iflc khong d a n h dUdc con ca nao phai an I l y tay chfli mep. Di bien hp khong bao gid
cdm vdi mud'i. Bat dUdc con ca thdng n a m ud'ng say. ,. .,., •!
sat dat dUa len nudng rdi gia nhd trpn vdi
Di bien ngUdi ta dflng che kho (che
hot canh. It tieu lam mud'i an vdi cdm. d
xanh dam nat, phdi kho). Nau mot ndi
tren bien ngudi ta quan t a m den an no hdn
nudc t h a t soi bd che khd vao, mpt l i e che
an ngon, che bien thflc a n phu hpp vdi tap
sdi boc hdi thdm Iflng, hp rdt ra dpi (bat)
quan nhu an nguyen chat, tMch an cay va
s i , che dac q u a n h , gid cao tay rdt cho che
man. An c i a bien la chinh. Ra khdi danh
s i i bpt, rdi uong mot hdi. NgUdi Bd Lo h i t
cl, hp chpn loai ca ngon de n a u t h i c an:
thuo'c la loa ken r a t nang. P h u nfl an t r l u
"Ca dd thi h a p h a n h tUdi
bam mdi.
Ca n g i a t h e m n a m , ca rudi them ngd
Dd dflng tren thuyen r a t ddn gian: ndi
Ca thieu ma n a u m a n g chua dat, b a t dan m l u da lUdn, dung bat gd
Mpt chut canh thfla cflng chd bd di" (hoac 6'ng bd sfla bd) dong gao, m a m gd,
xflc cdm bang vd vem, mdi muc lam b i n g
NgUdi Bd Lo thich an nUdc m i m (nUdc
gao dfla.
m i m Hp Dp).
4. S i n h de t r e n t h u y e n
Mam cd nhieu loai: m i m rUdi, m a m
ruoc, m a m chua, m i c khflc, m a m ca, m a m Ngay xUa sinh de la chuyen thudng
kieu. Ngudi Bd Lo thich a n gdi ca. Hp lUa n h a t la khi ngudi ta de ddng con. Khi chUa
ca trich tUdi lam gdi. Dflng dao ldc t h a n ca cd t r a m xa, ngUdi n h a tU dd de (sau nay
ra lay thit, thai mieng trdn vdi cac thfl gia thue ba dd d tren bd xud'ng). Khi chuan bi
Phgm Thanh Tinh - Ne'p sd'ng trin thuyin cua ngUdi Bd Ld 65

sinh, san p h u n i m trong khoang chinh, td c h i c Id cflng Ba Mu Iflc tre sinh dUdc 4
ngudi cha d t tfl t a m ludi lam ta Idt cho ngay hoac 9 ngay (de lay cfl), Iflc c h i n
Cdn. Khi sinh ngUdi cha dflng cat nfla de thang, c h i n nam. Vat c i n g gdm 12 t h i
d t ro'n va dung khdi vd budi hd vao rd'n tUdng i n g vdi 12 Ba Mu.
dfla be cho chdng kho. Ngudi me gdi chiec Tat c l mpi flng x i vdi d i a tre, vdi Ba
nhau vao t a m mo khd hay m a n h v i i budm Mu deu chi n h l m mpt muc dich la de de
rach rdi vflt xud'ng bien. NgUdi me nhay nuoi, chdng ldn.
xuo'ng bien t i m cho d me Ian con. Tfl giay
phflt dd, d i a be cd mo'i lien he t a m Iinh vdi 5. Cvibi x i n t r e n t h u y e n
bien d . Cac cu gia ngudi Bd Lo gpi la
Ngay xUa ngUdi Bd Lo lay n h a u ddn
"nghiep bien". Ngudi s a n phu thich de
gian - G i n nhU la npi hdn, hp lay n h a u
dudi thuyen vi m a t me, sach se, Iam gi
ngUdi c i n g hp each n h a u 4 - 5 ddi. Nhd
cflng tien, khong hi hdi dat. NgUdi dan ba
ngudi Iam mo'i, bd' me con trai den dam hdi
de kieng an nhat, kieng an chua, kien a n
va sau dd dUa dau (chi cd 2 le). Khi con g i i
canh ma phai an man, an kho. P h a i an ve n h a chdng, bo' me cho ndn, q u i n l o va
nUdc m a m co kho hoac kho nUdc m i m vdi tien. Hai ben n h a trai, n h a gai an mpt bfla
c l (cl due, ca chai, ca mai la nhflng loai cdm chung tren mpt so' thuyen c i a hai hp
ca dupc ngUdi Bd Lo dflng cho ngUdi de). dau canh nhau. NgUdi Bd Lo gpi dd la "cUdi
Ngay xUa, khi cdn ngheo, ngUdi san p h u xin theo kieu cho khong", nghia la khdng
d i u hom de, sang mai da phai ra d m theo luc le t h a n h hdn, khong ep duyen con
eheo, cd khi dupc nghi vai ngay. Khi chan cai. Khi chflng nd yeu n h a u cha me cho
t h i n g ngUdi san p h u m a n g h a n g Ien ban khong. Le nghi chi ven ven cd 2 le: le hdi
cho ngudi t r a gia d i u tien, gpi la ban va Ie cUdi. Trong le hdi, hai gia dinh trai
"phong long" (d Dflc Thp gpi la khdng gai ngdi lai vdi nhau, mieng t r l u bat nudc,
long). Sau nay ngUdi dan ba de mdi dupc chuyen trd trao ddi rdi thUa vdi "ong ba gia
n i m t h a n dfl ndng bflc den dau. Tfl day, tien" bang nen hUdng, chen rUdu. Sau dd
dfla tre, sau khi lam le chan thang, mdi cha me d i t ddi Ifla di lay mat de t r i n h dien
dupc ra khdi budng, di dau phai lam d i u vdi hp hang 2 ben. Le cUdi dupc td c h i c
bang nUdc t r a u hay nhp ndi boi Ien t r a n de tren thuyen. Nhieu thuyen a n h em dau
t r a n h ma quy am. Ngudi ta khong bao gid sat nhau. Hai hp an ud'ng tai n h a trai. To
khen be xinh, be ngoan ma chi ndi nhflng c h i c le cUdi tM "cha dUa me ddn". Bo' co
dieu ngUpc Iai "xau n h u con cfln". Con trai dau dUa con gai ve n h a chdng, cdn me c h i
dupc gpi la t h a n g cu, t h i n g cac, con gai gpi re thi ra t a n d i u miii thuyen ddn con dau.
la con do, con bep Bo' me dUdc gpi la a n h Khi dau sang thuyen nha trai, ngUdi ta da
Cu, a n h Dai, a Bep, a Dd NgUdi ta phai chuan bi san mdt ndi ddng dUng nUdc sach
cham Io Iam Ie cflng Ba Mu de ba phfl hp trong dd cd m i y ddng tien va mdt d i chay
cho be. Ba Mu theo q u a n niem c i a ngUdi de tren mam day ndi nUdc (cd the la mdt
dan la mpt loai nfl t h i n . Tudng truyen cd tin hieu phdn thUc!). Cd dau mflc nudc r i a
12 vi t h i n n a n ra h i n h hai t h a i nhi va che chan rdi budc vao thuyen. Trong thuyen
chd day dd cho be sau khi lot ldng me. De nha trai da trai 2 cMec cMeu, mpt sap mot
d u xin Ba Mu p h u hd cho dfla be ngUdi ta n g i a do mdt ba cd tudi, ddng con, vp chdng
66 Nghiin ciCu Ddng Nam A 8/2010

song toan d i m nhiem. Vao gid Dau (to'i) vd ma" c i a ngudi Mudng sau l l ke (dflng dao
chdng ra trUdc mfli thuyen Iam le td hdng. chat dflt tay ao c i a ngUdi chet). Nghi l i
Den ngay thfl ba Iam le "Iai mat" (mpt dau "dap ma" d i i n r a n h u sau: NgUdi chet
tich c i a cU t r i ben vd) d n h a bo' me vp. nam canh ao quan. Bd'Mo den canh ngUdi
chet, tay t r a i d m cay dao l i mfli nhpn I p
6. T a n g m a t r e n t h u y e n vao vai minh, tay phai d m "cdn neng"
(cay sa n h a n cd uy lUc dudi ta ma), ngam
Khi cd ngUdi qua ddi, t a n g c h i mdi a n h
len ldi c l u n g i n , cuo'i cflng quet cdn neng
em den trong do q u a n trpng n h a t la ngUdi
3 l l n len day ao q u a n vdi cau ket Man:
tpc trUdng. Ngudi n h a sam mpt cdi t r l u ,
"hdn ngUdi song di ra, hdn ma di vao" ( d t
chai rUdu de t r i n h b i o vdi ly trUdng. Thi
dflt tinh d m dinh Hu gifla ngudi song va
hai dupc dat n i m dpc thuyen, d i u quay
ngudi chet, k h a n g dinh va c i n g co' sU
ra bien. NgUdi t a bupc chan tay ngudi qua
k h a c biet gifla ngUdi sd'ng va ngudi
cd', d i n g giay dd h a y vai dd che m a t va d t
chet)(^\ NgUdi di bien sd n h a t la "chet
c i ngUdi canh gifl. Ngay xUa ngudi Bd Ld
nUdc" nen hp cd nhieu kieng ky. Chet bien
qua ngheo, khong m u a dUdc ao quan,
thudng m a t xae, do dd ngUdi ta lam tang
ngUdi n h a phai bd b i n g chieu. Khi k h a m
ma theo tuc "chieu hdn t i tang". Ngudi ta
liem ngUdi t a bd may ddng tien va mdt It
dflng cay dau lam xUdng, dflng dat set
gao vao m i e n g ngudi chet. Theo tin
n a n t h a n h da thit, dflng gao dfla lam hop
ngUdng dan gian c i a ngUdi Viet thi ngUdi
sp tupng trUng cho h i n h hai ngUdi qua
chet phai xud'ng do di qua sdng de sang
cd' va lam dam t a n g n h u t h a t . Cd the ndi
the gidi ben kia. NgUdi n h a phai cho vao
ngUdi dan bien flng x i vdi ngUdi chet r i t
mieng c h i t It gao, 2 ddng tien, chut it
chu d i o . Khi cd x i c chet giat vao bd ngudi
vang de ngudi chet t r a cdng cho ngUdi
ta vdt len va Iam ma t i te.
eheo dd. Tuc nay gpi la "phan ham" (ngam
cdm). Con sdng Nai H I (trong Thap dien
hpp t h a n h Am ti) la t h i t h a c h cud'i cung 7. Thd c u n g t r e n t h u y e n (ddc tin tdm linh)
de ngUdi chet neu vUpt qua se dUdc t l i
Do cupc sd'ng trai dai tren bien d
sinh. Tin ngUdng dan gian cho r i n g , ndi
nhUng lai cU trfl t r e n mdt chiec thuyen,
con dd dUa ngudi chet phai cd "ben me",
cho nen trong t a m thflc c i a hp thi r i t
phai an "chao Ifl" de quen het tien kiep.
phong phfl phflc tap, nhUng nghi t h i c thi
That ra con song chi cd mat d day n h u
lai r a t ddn giart. Co hai loai ma dUdc thd
r a n h gidi p h a n each hai the gidi. Ngudi ta
cung phd bien: thd cflng td tien (vi theo
gpi hdn ngUdi chet: n a n g Ien bd xud'ng ba
quan niem c i a ngUdi Bd Ld thi con di dau,
l l n , mieng lam n h a m : "thd Iai hoan" va
td tien theo dd) va thd "be tren" - mdt k h i i
tien h a n h l l "lay n i y " - NgUdi h a n h Id
niem, mdt hinh tUpng chi t h i n bien. Ma la
mpt tay d m dao, tay kia d m q u i n ao
mpt khai niem chi linh hdn c i a con ngudi
ngudi n h a c i a ngUdi qua cd', mieng hd:
sau khi da trflt hdi thd cud'i cung. GS Tfl
"ba hdn b i y via" (neu la dan dng), hay "ba
Chi da dinh nghia "ma" la tinh linh c i a
hdn chin via" (neu la p h u nfl), n h l m muc
ngUdi chet de khu biet vdi hdn c i a ngudi
dich d t dflt t i n h d m c i a ngUdi chet va
sd'ng'^^. Vdi ngUdi Bd Ld, ma tren bien r a t
ngUdi sd'ng. Chung ta gap Iai nghi l i "dap
nhieu "trong node la ngai, ngoai ndd'c la
Phgm Thanh Tinh - Nep sd'ng tren thuyin cda ngUdi Bd Lo 67

ma". Nhflng ngudi t h a n khi chet deu trd tin ngUdng, d day - ngoai bien khdi chi cd
t h a n h ma, va hp r a t sp ma b i t . NgUdi Bd mpt "be tren" ma thoi. Neu khi b i t d i u tfl
Ld cho r i n g d t r e n bd cd r a t nhieu ma va c i a lach de ra bien ngudi ta phai c i n g
cd nhieu loai ma (flng vdi cac each bi chet) t h i n lach, t h a n q u a n vdi nhflng cai ten cu
tM tren bien cflng l l m nhUng lai it loai the, thi khi r a bien gap cdn 16'c xoay, ngudi
ma vi khdng gian bien trdi menh mdng. It Bd Lo t h i p hUdng c l u khan, keu la "he
d n h quan da dang nhU tren bd. Loai ma tren" den cflu giflp. Hp r i c hoa, gao va
ma hp sd n h a t la ma chet tren bien (gpi la mud'i cho cac sinh Iinh chet d bien nham
ma nUdc). Dd la loai ma c i a cai chet "bat keu gpi k h a n d p sU ho trp c i a d c "be
die ky t i " nhUng r a t phd bien va r a t tren". Khi ma thuyen da lat, cai chet da
nhieu trong xa hpi c i a ngudi di bien (khac den ngudi ta keu gao nhflng ngUdi t h a n
vdi tren dat lien). mpt c i c h t h i m thiet nhU keu me, keu trdi.
O ngoai bien, theo ngUdi Bo Lo cd cac Ngoai hai loai ma la " t h i n Iinh" hp
loai ma: menh, ngudi Bd Lo cdn q u a n niem tren
- Ma n h a trd t h a n h td tien dupc thd bien cd ma cut d i u , ma trdi. Ma cut d i u
c i n g . Theo triet Iy c i a hp thi con chau di dupc the hien dUdi h i n h thflc nhflng cdn
dau bd' me theo dd. Hp thd td tien trong gid Idc xoay, cud'n nUdc bien cao may met,
thuyen tren chiec b a n thd r i t ddn gian chi di chuyen d Ien bd. Cdn ma trdi la loai ma
cd mpt "tru nhang". Hp khong Iam gio c i a hien ra dudi h i n h thflc mot ngpn den (Ian
t i n g ngudi ma h a n g n a m hp chpn ngay tinh) chap chdn di chuyen tren bien. Loai
chung de lam gio, bdi le nhflng ngay bao ma nay r a t tinh nghich hay treu ngUdi.
ldn, tang tdc ldn (nhieu ngudi hi chet), cd Neu di bien ma gap ma trdi thi dflng bao
gia dinh chet c l nha, cd lang chet h i u het gid cho thuyen di theo nd vi se bi nd Ifla
nhflng ngudi di bien. lac hudng
- T h i n Iinh t r e n bien: NgUdi Bd Lo Iam Cd the ndi, cupc song t r e n con thuyen
nghe cau ngoai bien khdi nhieu hiem hpa cua ngUdi Bd Lo dfl ddn giin, moc mac,
bat thudng do bao sdng gay nen. Khi ma
nhUng v i n chfla dUng d l y d i nhflng yeu
cupc sd'ng d l y may r i i , khi con ngudi chUa
to' c i a nep song van hda c i a mpt cpng
d i tri tue va phUdng tien de Iam c h i cupc
ddng cU dan bien, k h u biet vdi nep scng
song, hp phai vien dan den t h a n linh - lUc
van hda c i a cU dan song t r e n bd, ndi ma
lupng sieu nhien de hp d u xin dupc bao
hp song "ghe" sau moi chuyen di bien./.
hp - d ngoai bien, khi gap nan, ngudi ta
thap hUdng hudng Ien trdi, hudng xuo'ng
bien (trdi nUdc mot m l u ) ngudi ta c l u
k h a n mot "dang thieng lieng". Ngudi Bd
Lo cung n h u cU dan bien gpi la "be tren". C H U THICH
Cd the hieu mpt each dan gia "be tren" la
bieu tupng tdng hdp nhflng lUc Iupng sieu 1. Xem Tran Tfl. NgUcii Mudng b Hoa Binh. Hoi
nhien d ngoai bien. Khac vdi cac lUc lupng Khoa hoe lieh si, Ha Noi, 1996, tr. 248 - 253,
sieu nhien trong dat lien da dUpc dinh vi
2. Xem Tran Tfl. NgUdi MUdng ci Hoa Binh. Hoi
trong cac t h i n dien cua cac tdn giao, cac
Khoa hoe lieh si, Ha Noi, 1996, tr. 232 - 254.
.^
Ngudi Bo Id cau ca tren bien khdi

PHAM THANH TINH*

1. Ngfl trfldng va cay rao trang bi che khuat... hoac trong dem tdi
khdng trang khdng sao, ngfldi Bd Ld van
Mae dfl ngfldi ta ndi "dien tfl, ngfl
tim dfldc dflng ngfl trfldng, dflng eai rad ed
cdng", nhflng ngfldi van chai d gin bd
dpt (ngpn) tre ndi len eua hp gifla bien
cung phan chia chiem linh mat nflde de
khdi. Hp da due ket dfldc mdt sd' kinh
cam dang, cam sae. Cdn d ngdai bien khdi,
nghiem trong viec nhan ra ngfl trfldng
ngfldi ta van quy fldc vdi nhau mdi van
eua minh gifla bien khdi - ngfl dan gpi la
lam nghe cau ea cd met khu vflc rieng
b i t rao.
dfldc gpi la ngfl trfldng. Ngfl trfldng ed gidi
A • - - ^ • i)
ban va cung ed ten tudi cfla nd, dfldng
O gifla ngfl trfldng ngfldi ta trong
nhien nd mang tinh dia phfldng bdi le ngfl
nhflng cay rao. Rao dfldc tad thanh bdi
trfldng chi dfldc t h i vflng bien tfldng flng
mdt cay tre nga dfle va gia, diu gdc dfldc
vdi dia phfldng tren bd thee nguyen tie
budc vad mdt sdi day giang (ngam nflde
xac dinh lanh h i i bing each keo dai bien
bien rat ben) dai hay ngan tfly dp sau eua
gidi tfldng flng tren dat lien. O Cam
nflde, day d i u kia budc vad mdt ting d i to
Nhfldng ngdai lan khdi gdm cd rad lee, rae
(thdng thfldng ngfldi ta dan spt bing tre,
trfla, rao Quen, rao 19, 21, 23, 25, 27... De
giang) sao cho khi bd da xud'ng diy bien
dinh vi eac ngfl trfldng ngfldi ta lay nhflng
ngpn tre van ndi len tren mat nflde. Ngfldi
diem cae trdng da't lien de lam quy fldc.
ta chat nhflng bd la mudng, dflng day
NgUdi Bd Ld ed cae ngU trUdng d ngdai
giang cdt vad quanh cay tre, mdi bd each
khdi nen ngfldi ta la'y cac chdp nfli de gpi
nhau met sii tay, tao nen mdt vflng ed
ten va phan gidi ban. Thi du d Cfla
bdng ram cho dan ea den ta tuc. Dan d day
Nhfldng ed cac hdn nfli nhfl Rfl (nfli)
gpi la "chat cay sd'ng, trdng cay chet". Va
Nhfldng, Rfl Ciu, hdn Nen Ngfla, Sao
cii "khach san" ay cang sum sue tbi ea
Veo, nfli Nen Nha, hdn Rfl Dat, hdn
Gum... O Cfla Sdt ed Rfl Bdng, Ru Sdt, Rfl cang den trfl rat ddng. Ket ca'u cua mot
Hdng, hdn Mit, hdn Ngfl... Do dd dan day cha tfla nhfl mdt day leu khdng id ed
chai d day cd thanh ngfl "nhim rfl t h i khi dai tdi 20 sii tay trd len. Tim dfldc dat
rao", "di ra trdng sao, di vd (vao) trdng bd rao cho ca den d la ci mdt nghe thuat.
ru". Ngay khi trdi diy sfldng mfl hoac bien Nhflng ngfldi cd kinh nghiem thfldng ehpn
lang khdng cd sdng, gid, mat trdi mat chd da't phfl sa, ed nhieu phfl du lam mdi
cho ca, lai phai cd nhflng ran da de ca vao

• Ths. Pham Thanh Tinh, Vien Nghien ciiu Dong Nam A


60 Nghien cdu Ddng Nam A 6/2010

de. Rao p h i i nam theo hfldng nflde chay ve "rao nha", den ndi ngfldi cac thuyen
de khi c i di theo dan ngoai khdi ap vad khac chi dflng nhin dng Tam Thanh cau
tflng ddt thed mfla chflng phii thee cdn ca ma them! Rao mdi dfl cd phu du td't den
nflde de di vae rad. Vi vay mdi cd cau ngan dau cflng it c i bdi chflng da quen vdi cay
ngfl: "Chim chet vi nha, ea chet vi nflde". rao than thude. Vi vay d day mdi sinh ra
O ngfl trfldng khi t h i rao ngfldi dan chai chuyen "cfldp rao" ngoai khdi: Ldi dung
phii tie'n hanh nghi le nhfl khi ve nha ngfldi chu rao vi sap ed bao hoac bao chfla
mdi. Hp cung td tien, than bien va nhflng lang b i n nen chfla ra, cd nhflng thuyen da
vung hdn chet bien de thdng bad, c i u xin "lieu chet" bfldn ra bien trflde mot dem
cac ngai phfl hd dp tri cho gia chu. Vat viy rad dng T i m de tranh thu kiem met it
hien te cung la gao, mudl, hoa rac xud'ng ca. Ngfldi Bd Ld gpi la d i n h "xip" eua
bien. Nhflng bien that hi an, chi cd nhflng ngfldi khic.
ngfldi ed duyen may vdi bien, mdi cd dfldc O cic rao, ngoai viec cau ngfldi ta cdn
cay rao ma ngfldi ta gpi la "cay rad vang". dflng lfldi rut de danh bat ca. Ca'u tae
Rad vang mdi vu ca chd thu nhap tri gii vang lfldi rut bao gdm: day, gia, heo, canh
bang mdt cay vang. Dd thfldng la vflng da't tien, mat lfldi day mdng tfly theo ca. Ky
bdi eudn len dfldi day bien cd nhieu phfl thuat chinh cua nghe lfldi rut phu thuoc
du cho ci den an, sinh de va nam lai d cii rat nhieu vao trinh dp eua ngfldi thd trdng
"cfla tfl" eua ludng nflde. viec tham dd lan nflde, t h i rae, dat nee,
budng lfldi.
Theo ldi ke cfla nha thd Nguyen Ngpc
Phfl thi cay rao cua nha dng T i m Thanh d Khi thuyen cau ra den rae, viec bd nee
Thach Kim la mdt cay rao vang. Cay rao la ci mdt nghe thuat phai ed kinh nghiem,
nay nhfl mdt gia tai tfl ddi dng ndi de lai, phii ed linh cim de doin dfldc vflng da't
cha truyen eon ndi, ket tu may ddi ngfldi mem, lfla thee chieu nflde de nee "an da't"
nhfl mdt b i u vat thieng lieng. Nhieu va fldc Ifldng cfl ly chinh xie de thuyen va
ngfldi thay khu rau nay l i m ci, ked nhau lfldi khdng dat vao rao.
den trdng rau thanh ca mdt rflng tre ram
2. Nghe cau cua ngifdri Bo Lo
rap. Cfl mdi con nflde hp lai trdng them
dam cay rao. Nhflng la thay, each cay rao Nghe cau ed hai cich: cau d'ng can va
vang cua dng Tam Thanh chi khoang 100 cau vang^^\
met, khdng cd mdt cay rao nao ed ca vao - Cau d'ng can dung mot can cau cd dng
an. Tfldng chflng nhfl dfldi dia t i n g cua cud'n day, dau can cd con trfldt. Day cau dai
cay rao vang cd san mdt cii long chao day khoang 30 - 40 sai mde dfldc mot chum cau
thflc an de c i quay lai, chen chflc nhau, khding 5 lfldi trd len, kem theo mot hdn chi
sinh sdi nay nd! Ngfldi ta bao cay rao vang de nem ra xa. Tfly theo tflng loai ca ma lfldi
nhfl kho gad cfl ra da'y ma lay ve. Nhflng cau to nhd khac nhau. Mdi ngfldi thfldng
budi chieu mat trdi, ca ndi len tflng vat di dung mot d'ng cau, mot tay cam d'ng day,
dao quanh may cay rao vui dfla, tam ca mot tay nem lfldi cau ra xa rdi cuon dan lai.
nhfl mfla rao... nhflng tdi den ca lai quay Ca an theo mdi hi mie cau.
Pham Thanh Tinh - Ngudi Bd Ld cdu cd tren hien khai 61

- Cau vang day cau dai den hang ngan Rieng ddi vdi cau mflc ngfldi ta cai tie'n
sai. Cfl 4 - 5 sai chieu dai ngfldi ta mde mdt each ca'u tao vien chi de nd ed the keo dfldc
lfldi cau, khoang 35 - 40 sii thanh mdt lfldi cau n i m ngang trdng nflde. Mud'n vay
chang. Mot vang cau cd khi hang ehue ngfldi ta phii quan chi vad mdt thdi gd chd
chang khdng ban dinh. Nhfl vang cau cua chi khdng hi chim ban va phii tinh toan
gia dinh cu Nguyen Hda d xdm Gd, Cam khoing each cung nhfl trpng Ifldng gifla
Nhfldng Cd tdi 300 lfldi cau va dfldc xep thfl ba vat: chflm cau, chi, mdi bing nhau de
tfl trong mdt thung chfla cau theo thfl tfl: khi t h i xud'ng bien chflng trdi ngang nhau
lfldi cau sap dau tien lay sau cflng. Thed gid'ng nhfl mdt chfl ca (tdm) dang bdi
cau la ddan day tfl lfldi cau ndi den dfldng ngang trflde mat cdn mflc. Ldi cau vdi ca'u
day eua cau (dfldc gpi la trieng), dai ngan tao vien ehi chuyen dflng tren day gpi la
tuy thed yeu cau danh b i t tflng loai ca an ldi cau trpng.
ndng - sau. O lan nflde 7 - 8 sai, khi cd sdng Mdi de cau ca la mdt van de rat quan
thi nang lfldi cau len each mat da't khoang trpng vi mdi cd hap din vdi eon ca ndi mdi
2 sai, khi nflde khdng chiy thi tang len 4 - chiu cin cau. Cd hai loai mdi: mdi that va
5 sai bdi vi ca thfldng xud'ng sau khi mat mdi gii.
nflde xad ddng va len khi mat bien yen.
Mdi that: mdi loai ca cd mdt thfl mdi
Del vdi cic loai ci thu, ci trdi la nhflng rieng. Ci ngfla, ci dd, ca be thich mdi tdm
thfl ci rang sic lfldi cau phii budc bang sd'ng. Phii lam sao mac cho con tdm van
day ddn (mdt ldai day bing ddng dai 30 sd'ng, van bdi ldi lam hap d i n cdn ci. De
em), neu khdng ca se can dflt day cau. De cho con tdm sd'ng khi mac mdi ngfldi thd
lam che vang cau dfldc thang bing tren cau phii ra't khee tay va nhe nhang: mie
mat nflde, ngfldi ta chd nhflng phad nang lfldi cau vad d i u cdn tdm, canh mang
va nhflng hdn da each nhau mfldi sai, tren mieng, va dieu ed't yeu la t r i n h khdng chd
phae cd cd hieu; phae dfldc cdt vad day, lfldi cau cham vao day nao eon tdm. Mdi
dfldi budc da, tfly theo dp sau. Ngfldi ta cdt cau cd map la cae loai ea trdi, ca hdng...
vad day cau nhflng cue chi lam chd lfldi nang tren 3kg.
cau chim xud'ng theo chieu thang dflng. Mdi gii budc tren chum lfldi cau kee
Viec sii dung phao va ehi an khdp, dflng thee thuyen, ea tfldng mdi dudi thee ddp.
luc vdi nhau la ca mdt nghe thuat. Vdi bd Ngay xfla ngfldi ta dflng ldng con ed lam
cau ca map (ci nang tfl 2 - 5 ta), nen ta't mdi cau, ngay nay dflng vii ni ldng nhieu
ca deu phai ldn hdn nhfl day ddn bing mau sic thay cho long chim vfla dep, vfla
ddng dai 2 sai tay ed trdd'c (diu) vat ddn to ben, tien sfl dung.
tren lfldi cau, theo cau dai 6 sai tay. Mdi Viec bua cau thfldng tien hanh ban
lfldi cich nhau 50 sai, trieng cau dai 400 ngay. Cac ldai ea ngdai khdi di theo dan
sai, cdn cd dfl trfl tren thuyen tren 150 sii tfly theo tflng loai ma ca an ndi (trich, bac
de phdng ca ldi, theo cau ngan ngfl: ma, ci lam, ca thu...), an chim (ea nuc, ea
"Ngfldi t h i n g ta dui (chflng) dflt dau hdng, ci vflde, ea chai, ci mfl, ca dudi...),
ma sd". an d tang gifla (ca dfl, ca hd'...). Ngfldi
62 Nghien cdu Ddng Nam A 6/2010

dinh ci phai chd den lflc nflde chiy nhflng dan ca nao. Mat k h i c anh ta phai thdng
khdng due qui, khdng trong qua mdi bua thao gid thdi theo hfldng nad, td'c dp
cau. Neu gap lflc trang sing (dem rim) thuyen cd dudi kip dan c i khdng, nflde
trdi trdng bien lang ngfldi ta cflng bua bien chay theo hfldng nae, td'c dp bao
dem vdi cich thfle rieng. nhieu, khoing cich vdi thuyen... de bua
Thae tie trong nghe bfla cau ra't ti mi cau, bua lfldi.
ddi hdi cic thanh vien tham gia bua cau
3. Mot so loai ea dvfde ngxfdi Bo Lo cau
phai deu tay, chinh xie, an khdp vdi nhau.
ci Ha T i n h
Khi xac dinh dfldc ludng ci, ngfldi chdng
ched Iii thuyen di theo ddng nflde ngfldc, Theo thd'ng ke cila ngfldi dan Cila
ngfldi vd bua cau, dfla eon mde mdi. Khi Nhfldng, thi d vflng bien Ha Tinh ed cic
keo thu hoach cung vay, ngfldi ked trieng, ldai ca:
ngfldi cim vdt xflc ea hdac mde ci td...
a. C i thit: c i nhd, c i mfl, ca thu, ci hfl,
cung phii nhip nhang. Trfldng hdp cd
ci chim, c i ngfla, ca ve hdng, ci budi, ea
nhflng Cdn ca ldn qui, ngfldi ta phii ndi
cdi, ci vflde (ci thu), ca tram... la ldai ea
trieng ra cho cd chay, c i t bet lfldi cau da
xua't khau, ed gii tri cau.
vdt ca len thuyen t r i n h nguy hiem chd
ngfldi kee trieng. Tiep den la ca fle, c i gflng, ci thieu, ci
dfla, ea khe, ca trang, c i bdp, c i ngfl, ci
Nghe cau cflng p h i i ed med. Cd khi ci
be, ci cbdy, ci mdi, c i chflc mae, ci
budi khdng ben cdn nad, nhflng vfla bflng
nhddng, ci mang, ea bac ma, c i ddm, ci
bat edm len nghe tieng rad rad, ca an rd
cam, ci kee, c i trd'p, c i cang.
len nhfl t i m an rdi, ci mdt ta'm t h i m lflng
ci quyen vad nhau... mpi ngfldi chay tda Ngoai ra cdn cd cic loai ca than det: ci
ra hai ben man thuyen. Nhflng chiec cin tai vanh, c i tai tfldng, ea dudi, ci ldng, ci
nang triu vit cdng xud'ng kee len hang den, c i dien... Leai c i ed than dai: ci
chudi ci. Cd chudi ea tranh mdi xdan vad chui, c i nhdai, ca phfldn, ca hd, c i leeng,
nhau, dan bien gpi la "chflm hoa bien". c i chach, cdc lee, ea lae, ca nem. Leai cd
Gap dfldc nhflng chflm ea nhfl vay cfl ngdi da eflng: c i bd; loai cd canh: ea chudn; loai
tha hd ma gd. Cd khi vdi q u i phii cit cau cd xfldng sun: c i dudi, ca d; c i la'y vay: ci
thay bing chudi khie de kip tranh thu nhim, ci map; c i than mem thit nhae: ci
thdi ed ciu ci. chio; ci kieng ddi vdi nhflng ngfldi hi
benh pheng tha'p: c i ed', c i sad cflde, cd
Ngfldi Bd Ld nhfl da ndi, ed cdn mat rat
einh, ci ngang...
tinh, hp cd the kiem soit dfldc mdt vflng
bien cd b i n kinh khoing 1km. Neu thay b. C i lam nflde mam: c i edm (ci bae, ca
tren mat bien xuat hien dam den ma tren dudi, ci trdpc tring, trdoc than), ca ve, ca
trdi khdng cd may, tren bien khdng cd mfldi, ea trich, c i lim, ca nuc, ca mu, ca
xoay nflde thi dd la dan ca va phai biet la ngang, ca lep, ca gid, ea kinh, c i rfl ri, ci
ci gi. Neu nhieu dan ci xua't hien ddng dfl, c i bau bau, c i ret ret...(2)
thdi thi ngfldi chfl thuyen phai biet ehpn Sau day chflng tdi gidi thieu mdt sd ci
Pham Thanh Tinh - Ngudi Bd Ld cdu cd tren bien khai 63

ed cich d i n h b a t d a n g chfl y. chflng, chang h a m gi c i ehi flng ngfla


- Ca n h i m thude hp ea m a p (phia N a m ehde". Ngfldi Bd Ld d a n h bang bua cau.
gpi la c i nghee). C i n h a m cd hai thfl: vay Nhflng dem t r a n g sudng, tiet trdi mfla
tring (ten khda bpc Scdliodon ddng sfldng day dac nhfl sfla, cang nhieu
Sorarooach), vay den (Arcahinus c i . Ngfldi thd ngdi tren dinh cdt budm cang
Menisorrach). Ca n h a m vay t r a n g d vflng mat nhin xuyen sfldng mfl nhan biet sac
bien sau ( k h o i n g 20 - 40m), vay den d sau mau ngdi s i n g eua c i ngfla rdi cho thuyen
hdn (60 - 80m). C i n h a m de cdn b i n g each bua cau. C i ngfla bao gid cung di sd'le. Ten
thu tinh va p h i t trien t r e n g tfl cung ea la ca ngfla nhflng thit lai thdm phfle, hdi
me, den khi ed k h i n a n g kiem dfldc mdi nhao nhflng r a t ngpt thit. Gifla dem ddng
thi ea cdn chui ra. Dd dd ngfldi ta thfldng gia bud't an mdt bat c h i o ea ngfla tbi tuyet
lay c i cen trong b u n g me lam mdn an bd vdi, ngfldi tinh t i e b a n len.
dfldng va chfla da day. Dae tinh eua ea - C i hdng hay c i dd (Lutianus). Cd
nham m i t n h i n kem nhflng mui thi t h i n h nhieu loai: c i hdng dd, ca hdng bdng, ca
la lflng, nha't la mfli m i u , che nen ngfldi hdng cau, ca hdng dem... trong dd ngon
ta dung m a u ca de nhfl c i map. D a n Bd Ld nha't la c i dd, c i hdng bdng. C i dd thude
lo nhat khi hi lat t h u y e n , t h a n the hi xay loai ca vu ddng, c i hdng bdng thude vu
xat chiy m a u , c i m a p se ao den ngay. Ca Nam. c a dd n a n g tfl 3 - 5kg, c i biet ed eon
map hoa (than Idm ddm nhfl hoa) la loai nang tdi 8kg. Ngfldi Bd Ld danh ea dd b i n g
hien, khi gap ngfldi nd chi hit hit bdi vdng cau d'ng va vang cau. Ca bdng bdng vu
quanh rdi l i n g xa. Ldai m a p xa a n thit n a m n i m sau trdng cac r a n da san hd dfldi
ngfldi. Cd khi cau dfldc con map xa md r a day bien, khdng chiu an cau, ngfldi ta p h i i
trong bung nd cdn cd mdt e i i sp ngfldi va dflng "bdng" de d a n h b a t (vi vay mdi ed ten
bp q u i n ao phdng (khdng tieu dfldc)! Khi ea hdng bdng). Bdng la mdt thfl ldng dan
mie cau nd kee c i t h u y e n di. Ngfldi ta b i n g tre, ed mieng hinh pheu chui vao thi
phii ndi trieng che c i chay, khi dudi sfle de, chui ra khdng dfldc. Mdi chie'c bdng dai
ngfldi ta kee c i len t h u y e n . Cd trfldng hdp 3 - 4m, cae l m 2 , rdng l m 5 , trong ed ket l i
eon map xa kiet sfle hi lam mdi cho lfl ea tao t h a n h bdng dam de dfl c i vao. Ngfldi ta
"thiem i e ngfl" la loai c i a n thit. Bd k h u n g cdt da n a n g cho bdng chim xud'ng d i y bien,
xfldng ea map la sun ngfldi ta dflng de tren ed phao va ed de lam dau. De tha
chfla dd't sd'ng. G a n c i m a p dfldc tay y bdng, ngfldi Bd Ld budc mdt hdn ehi nang
tdng hdp dieu che V i t a m i n A, lam d i u ea. vad lfldi cau to keo rd rd sat m a t dat, gap
Vay ca map la m e t trdng "bat t r a m " (danh r a n da thi m i e lai, ngfldi ta t h i bdng
cho vua), la m a t h a n g xua't k h a u cao cap. xud'ng. Ca hdng tha'y la theo ludng nflde
Ca ngfla (Eleutheronema chui vao bdng con np keo eon kia khdng ra
Tetradctylus), n a n g tfl 3kg trd len, neu 1kg dfldc. T h i bdng hdm trflde, hdm sau kee
ngudi ta gpi l i ea ehde. Ca ngfla bed q u a n h len b i t ea. Cd khi ca vad nhieu, nang qua
nam cang n a n g can cang bed, la mdn an bdng bi dflt day, m a t t r i n g . Met chuyen di
ngon trong ngay tet ' T e t ve cau ddi b i n h bdng khdi p h i i nhieu ngay, ngfldi ta phai
64 Nghien cdu Ddng Nam A 6/2010

mang di nhieu bdng de tha, va phii dem di sd'ng d t i n g nflde mat ven bien, tap trung
nhieu mudl de fldp ci. Cd hdng cd met dae thanh tflng dan, keo nhau vao bd sinh de
tinh khic cic ldai ci khie la cang fldn cang tfl d i u nam am lich.
ngdn. Vi vay, dflng c i hdng lam m i m thi - Ca fle. Cd nhieu thfl: ca thieu, ca
phii fldp mudl ngay khi cdn tfldi, ngfldc lai, eflng, ci fle. Ca sd'ng theo quan the, cd r i u
dflng ci hdng om md an vdi b i n h da thi cim rau mep, trflng ldn nhfl hdn bi tring
phai de fldn mdi ngon. nupt, lupe len deo ma beo. Hang nam sinh
- C i chim: Cd nhieu loai ci chim: Ca de vao t h i n g hai t h i n g ba. "Ci'thieu
chim den (Forninionger), c i chim t r i n g t h i n g ba nhfl thit ga (ga) t h i n g mfldi",
(Stromatoides Argenteus), ci chim gai thude loai c i ngon, nha't la bd mang:
(Psenofsis Anomalg). C i chim thit thdm, "Nha't gan c i ngheo (ci map), nhi mang ci
xfldng mem, nha't la d i u ci dfldc ngfldi Ha thieu". Ngfldi ta la'y mang chat ra tflng
Tinh Cdi la ngdn d i u bing: "Chim, thu, mieng rfla sach na'u vdi md, mang chua, It
nhu, de". C i chim den sd'ng tang nflde gia vi thanh mdn canh ngdn: an ddn, vfla
mat, ci chim t r i n g va c i chim gai sd'ng thdm vfla bee.
tang gifla va tang g i n day. C i chim that
- c a dudi. Cd hai leai: ci dudi thfldng
la, cau khdng an, bdi thanh biy, lat
va ea dudi dien. C i dudi thfldng cd dudi
nghieng lat ngfla la'p l i n h i n h bae. Chflng
quat (Razirormes) va dudi d
thfldng di theo con d i u dan, eon nao cflng
(Mgliobatiformes) sd'ng d diy bien. Trong
chen nhau cho kip con di trflde. De lfla
cic thfl c i dudi d, ed c i dudi hoa (cdn gpi
chflng vao rao ngfldi ta lam nhflng cdn ea
la dudi hoa) to ldn hdn ci, cd con dai tdi
mdi bang gd nang sdn mau trang t h i xung
3m, nang den vai ta, cd gii tri kinh te cao.
quanh cay rao, the la ea dan ea chim theo
Thit ca dudi hoa ra't ngon, nha't la bd ldng:
nhau vao day lfldi. Cd khi khdng ed ea mdi
trang, dan chai ehpn nhflng ngfldi da de C i hdng thit, ca dudi ldng
that trang bdi vad lfldi. Ca chim thee Cflng la Cdn rud'e m i u rdng gifla nam
ngfldi vad ludn, cd khi hang tram cdn. (Dd la nhflng thfl ngon va quy)
- Ca thu: Cd hai ldai: ea thu da, ci thu c a dudi dien xfla dfldc gpi la ci dudi
id (Scdmberemrus Cdmmerseni) sd'ng giat (Tdrpedinifermes) la leai c i cd phat
tflng dan ndi tren mat nflde ngeai khdi, dp dien giy te bud't. Vi vay khi hi cd giat
sau 10 - 12 sii, cau b i n g cin hdac vang ngfldi ta la'y que cui danh chet rdi mdi gd
cau. Ca thu beo nhat vao thang bay. Do ra khdi cau. Neu vd y dflng dao chat nd se
dd ngfldi mien bien thfldng ndi: "Chudn, bi dien giat ba't thinh hnh, cd khi vflt ei
eflng (ca thieu, e i fle) t h i n g ba, thu da dad.
t h i n g bay".
- C i bac m i (Restrelhger Kanagurt),
- C i de: Ngfldi mien Trung gpi la ci be sd'ng d tang nflde mat ngoai lan nflde ed dp
hay ci be (Ilisha Elongara). La mdt trong sau 1 3 - 1 5 sai, cd de vao t h i n g tfl den
bd'n loai c i bien ngon dfldc ngfldi Ha Tinh t h i n g sau am lich. Ca bac m i di thanh
xep hang: Chim, thu, nhu (nhd, dd), de. C i tflng biy ldc bdc bflng vay rd len nhfl mfla
Pham Thanh Tinh - Ngudi Bd Ld cdu cd tren hien khai 65

rao b i o trdi cd bad. Do dd k h i gap c i bac nhfl eon rdng chay dai d lan nflde sau
ma ngfldi ta vfla d i n h b i t vfla c h u a n hi khoang 18 s i i . Dd la ndi tu hpi eua leai
ddi phd vdi bad. Ca bac md la ldai ea ngdn. mflc. Di xa hdn mdt ty hdac vao g i n hdn
- C i vflde (Latescalcarifer) sd'ng d t i n g khd ma tim dfldc cdn mflc. Dem xud'ng, dpc
mat day sau, r a n n g i m . Cd ldn n h a t ed khi theo gd cat nay t h u y e n cau mflc nhfl sao
nang tdi 20 - 30kg, t r u n g b i n h la 5 - 10kg. sa, vdi be rdng vai t r a m met, chieu dai vai
Ngfldi mien B i c gpi la ca chem, cdn ngfldi ba cay so'. G i n den con nflde 21 thdng sau .
Q u i n g Binh cd ngfldi cho e i vflde cdn cd la thdi diem mflc an nhieu treng nam,
ten la e i trdi. Mfla ca de ed the d a n h b i t ngfldi Bd Ld r a rad cdn sau 18 sai. 0 day
la vad t h i n g ba den t h i n g n a m . mflc xay d nhfl td dng. Gap dem gidng mflc
an nhieu nhflng chi rd len mdt lflc nhfl
- C i su la met ldai ea r a t hiem va r a t
t i m a n rdi d mdt dp sau nha't dinh rdi lan
quy ehi mdi tha'y xua't hien nhieu n h a t d
biet tam. Do dd cau mflc p h i i ed meo. Neu
Nghe Tinh. Thit va da day c i su dflng de
t h u y e n d a u d u n g d mflc, t h i ba't ky loai
keo sdi chi tfl tieu trong y hpc. Hien nay
day gi xud'ng, mflc b i m vdi vao hang
khoa bpc chfla ed the s i n xua't sdi tdng
chudi, thd kbit kbit, cd khi h a n g ehue eon.
hdp n h a n tao nao l a m dfldc chi tfl tieu.
Con mflc la thfl sinh vat fla sang, ngfldi Bd
Ngfldi ta cau dfldc cdn ca su coi nhfl cau
Ld dflng dud'e de cau mflc. Nhflng cung ed
dfldc vang. Gia mdt cdn e i su la 500 trieu
loai mflc khdng chiu a n h sang. Dd la
ddng (nam 2005).
nhflng con mflc cd ldn, trpng Ifldng nang,
- C i ndc la mdt loai ca be, khi phinh da sd'ng lau gia ddi n e n r a t khdn, khdng
bung r a m i n h gid'ng chiec m i y bay trfle
chiu ddng den ma q u a n q u a n h treng bdng
thang be b a n g cd tay. Ca ndc sd'ng d d i y
tdi va ddt n h a p b i t mdi d vung s i n g . Mflc
bien, khi gap cau nd c i n dflt cflde. Ca ndc
nay r a t ngdn va ed ldi ldn. Mud'n cau mflc
gay n h i i m dpc chet ngfldi, chet c i c i ldn.
ngfldi ta e i i tien each cau gpi la cau trpng.
Dae diem eua con ca ndc la ed cue san to d
Vdi each cau nay vien chi p h i i tad chd nd
trdng d i u . Khi t r i i gid trd trdi d a u d i u ea
the keo dfldc lfldi cau n a m ngang chfl
cfl nghien r a n g k e n ket. B i t dfldc e i ndc,
khdng t h i n g dflng. Cdn mflc n g a m mdi da
dan bien mde vflt rudt, xe thit n a u an, ed
hi chum cau phia dfldi b a t len mde vae
khi phdi khd l a m mdn n h i m . C i ndc la
d i u . Nhflng ngfldi s a n h cau cdn rinh rap
loai ed sfle de k h i n g m a n h , nd sinh r a la
cau chd dfldc eon mflc chfla dai g i n mot
de an cac loai xac chet. Khi thieu mdi, e i
met. Khi m i e cau nd p h u t r a mdt ludng
dan keo n h a u len g i n m a t nflde va hi quay
mflc den chfla tflng tha'y. Neu m a t ngfldi
gpn trong lfldi 10 la loai lfldi m i t r a t nhd
bi trflng thi lap tfle ngfldi di cau tdi tam
chuyen d a n h b i t c i edm, ea lep.
m a t mui va cd khi phai budng day cau!
- Cen mflc. Trdng n g h e cau eua ngfldi
Ngdai ra d vflng Cxia Sdt, Cila Nhfldng
Bd Ld H a H n h cdn mflc cd mdt vi tri quan
cdn cd nhieu leai hai s i n quy nhfl tdm
trpng bdi vi thi trfldng c i n ra't nhieu, ma
hflm, cua be, d'e be, rfla be va r a n be.
mflc thi ra't d i cau, ai cau cflng dfldc.
Vung T h a c h Kim cd mdt gd c i t eudn len Ngfldi ta b i t tdm hflm va eua da trdng
66 Nghien cifii Dong Nam A 6/2010

k h e da nfli N a m Gidi. Dfldi d n h dude chap n a y theo phfldng p h i p d a n tpc - h i i dfldng


chdn b i n g nfla, nhflng d a n cua ddi cang to bpc. T r e n day chflng tdi chi gidi thieu mdt
vam vap, hai tia m a t nhfl nhflng mfli kim so loai e i de l a m t h i du m i thdi./.
chay n g a n g ngfla. Ngfldi ta chi c i n kee
thee chiec t h u n g gd, di vai tieng la da cd
qua nfla thflng eua Idt va d a m eon tdm
hflm. Tdm h u m thit t r a n g p h a nhflng sdi :;.::, :irn .n.-,CHU T H I C H i n'mn ibxr^rA.
gan m a u hdng, vd tdm hflm dfldc dflng ill'"; isu'uv f;'> Gfi'i :bi.i';?n d:.' n n i S ;aniiuP
lam dd t r a n g tri t r e n tfldng ed m i u dd 1. Tieng dia phUdng Quang Binh goi la cau
sam. Nhflng con tdm hflm n a n g k h o i n g van. Con tieng Nghe Tinh thi goi la cau
2kg hi lupe cud'n cong ngfldi lai. Bpn tre vang. Vi tieng Quang Binh phat am mot
cen xflm lai thdi phfl phfl, be ddi con tdm so' trUdng hdp an > ang. Phai chang each
lay r a khfle thit to hdn ed tay chia n h a u cau nay bat nguon tfl tieng Quang Binh la
an nhfl a n khoai lang. Con r i n bien dfldc cau van va dUdc phat am thanh vang, do
do ngUdi Ha Tirih noi theo va viet la vang.
gpi la Cdn den. Cd h a i loai den v a n g an
d mien Trung gpi la cau gian: dung day
dfldc, den kim la r a n dee can chet ngfldi
vien (trieng) va cae day theo, moi d i u theo
khdng a n dfldc. Khi b i t dfldc den, n e u an bupc mot lUdi cau; gian cau toi thieu
ngay ngfldi ta h i m nhfl e i t h i t l i n xfldng 500m, tdi da la 15.000m. ..,.,., ,.,;uu
hdac tree ngfldc eat mdt khfle dudi cho
2. Xem Dia chi Cam NbUdng, H., 2008, tr. 17,18.
m a u c h i y va p h a rfldu ud'ng. Neu mud'n
ud'ng rfldu den ngfldi ta phdi khd n g a m
rfldu chfla b e n h dau lflng, bd xfldng. :&:• TAI L I E U T H A M K H A O ,
Ngfldi Bd Ld cflng da rflt r a bai hpc tfl ,V1 r R'^ r, ov> Srrf
nhflng eon v a t d bien nhfl sfl chung t h u y 1. Pham Thanh Tinh. Viing bien Hd Tinh vd
eua ddi sam (quan la'y n h a u khdng rdi), cdng ddng cU ddn Bd Ldi/Tap chi Nghien cflu
ddi ca ngfla sd'ng cd ddi, chet eflng kep Dong Nam A, s6'7(112)/2009, tr. 53 - 57.
chat khdng rdi, eu rfla tfldng chuyen cflu 2. Dang uy va uy ban nhan dan xa Cam
ngfldi bi n a n t r e n bien... Nhflng cung phe NhUdng. Dia ehi Cam Nhudng. Ha Noi,
2008, 142 tr. • — - -^ - . -• ---J
p h a n eai t i n h vd l u a n cfla con eua be eai: , ,-,;,..,. ,..^f ^.:..i.j u,;-:,- .-^.^
khi eua cai lot vd, con cua dfle b i o ve 3. Nguyin Duy Thieu. Cong ddng ngU dan cl
khdng cho ke k h i e x a m p h a m va di tim Viet Nam. Nxb KHXH, H., 2002, 419 tr. ,
thflc an, nhflng k h i con cua dfle lot vd, eon 4. Nguyin Dong Chi. Dia ehi van hoa dan gian
eua eai dan mdt eon cua dfle k h i c den a n Nghe Tinh. Nxb Nghe An, 1995, 547 tr.
thit chdng minh! 5. Trung tam Khoa hoc xa hpi va nhan van
Qudc gia, Vien Nghien cflu Van boa dan
Cdn biet bao n h i e u loai c i va nhflng tri
gian. Van boa dan gian lang ven bien. Nxb
thflc cua ngfldi Bd Ld ve chflng va each Van boa dan toe, H., 2000, 650 tr.
d a n h b i t tflng ldai. Day la mot khd t a n g
6. Van Ldi cb. Dia cbi van boa mien bien
vd eflng quy g i i , chflng t a cd t h e lap mdt Quang Binh. Nxb Van boa Thong tin, H.,
cud'n tfl dien cua ngfldi Bd Ld ve chil de 2001, 427 tr. ;>.„ oi r n H xfofidT snxiV
Nhan dien cong dong ngirdi Bo Lo d Ha TTnh
PHAM THANH TINH='

D e nhan dien mdt cdng ddng ngUdi -


nhu ngUdi Bd Ld, chung tdi khao
sat hai each nhin: tren bd va dudi bien. Dd
trong thanh ngfl tieng Viet cd cau "rflng
vang bien bac" nhflng chi la nhflng ndi cd
the khai thac vat quy phuc vu chd cudc
la each nhin khach the va chu the. Dudng sd'ng ciia ngfldi ddng bang mac dfl rat
nhien gifla hai each nhin dd cd mdi quan nguy hiem. Vdi ngfldi di bien ndi "rflng
he rang budc, tac dpng qua lai lan nhau, vang" va vang ca mat, ndi "bien bac" la
nhUng vdi ngUdi nghien cflu mpt cdng bac ca mat. Vi le dd, nhflng ngUdi d ddng
ddng thi nha't thie't phai dat cpng ddng dd bang Cdi nhflng ngudi sd'ng tren rflng la
trong mdt khdng gian quen thudc ben "mei rfl", va - tren bien la "mpi be", la
canh mpt cdng ddng khac trong mpt khdng nhflng ke "an ldng d id", dan ddn, ngu ngd,
gian xa la. Trong khoa hpc gpi la "tU duy vd hpc, khdng bie't gi va bj khinh bi. Vi vay
trong bdi cinh". Chung ta p h i i thfla nhan khi raud'n xi va ai, ngfldi tren bd gpi la
rapi he thd'ng khep kin deu phu thupc rapt "quan Bd Ld", "biet cdc gi"*'*^
cai gi dd nara ben ngoai he thdng" >.
Khi ngUdi Bd Ld len bd de trao ddi raua
Cpng ddng ngUdi Bd Ld^^^ la mpt cpng ban, ngudi tren bd nhan dien hp bing
ddng rieng, khu biet trong nhflng nhdra cU
nhflng dac diera sau:
dan lam nghe bien d Ha Tinh. Ngudi dan
dia phUdng gpi hp la ngUdi "ndd'c cau", Ve dang ngudi: vi d dudi thuyen sud't
chuyen cau ca ngeai bien khdi va hp tU ddi, hp chi ngdi nen than thi dai, chan thi
nhan la ngudi Bd Ld. ngin va bj teo lai. Khi len bd raua ban,
ngudi phu nfl Bd Ld khuynh chan di nhfl
1. Cdng ddng ngudi Bd Ld dupc ngUdi
chay, ngudi dfli ve phfa trudc, hai ban tay
tren bd cei la "man di mpi rp", bj khinh bi
khud khud nhu bdi trong khdng khf va hp
va bj gan vdi nhflng cai ten mang tinh
liii rat nhanh; nUdc da ngam den, tdc
miet thj nhfl "Mfldng nudc man", "mpi be".
quan, dang ngUdi khde manh, m i t tinh;
Cach nhin nay la theo quan diem ciia
each an mac thi xuenh xoang ddn giin:
ngUdi Viet sd'ng d ddng bang lay van hda
rapt raanh ad vai Ddng lara nhupra nau,
Ifla nudc lam he gia trj. Vdi ngUdi Viet,
mdt cai vay nhupm nau trat bfln mau den
nfli rflng va bien ca la hai ndi ma hp rat sd
cut liin
hai. Vflng rflng nui la vflng "rflng thieng
nflde ddc", ndi "khi ho cd gay" rat nhieu Ve tie'ng ndi: ngudi Bd Ld ndi li'u lo nhU
thu dfl , cdn bien la ndi "trdi nflde menh chim. Dd la rapt thfl tie'ng Viet rat ddn
mdng", "sdng to gid ldn" de bj chet dudi, gian, vi hp khdng c i n ndi nhieu, vdi mdt
khdng biet bau vfu vao dau Mac dfl thfl dpng nang va nhieu tfl rat rieng.

* Ths Pham Thanh Tinh, Vien Nghien cflu Dong Nam A


Phgm Thanh Tinh - Nhdn dien cdng ddng ngUdi Bd Ld a Hd TTnh 75

Mud'n mdi an cdm hp chi nei cdc ldc "cdm"; din len trong cudc sd'ng ban nang, hoang
khi mua ban hp sfl dung mdt ldi dem da. Dfl nang dfl mUa chflng chi mac mpt
rieng: chach - 1, loi - 2, tham - 3, chd - 4, chiee quan dfli dflpc may bing minh vai
keo - 5, muc - 6, h i p - 7, bet - 8, khudn - budm mau nau!
9, nap - 10; tren mudi hp dflng tfl "ddng", Ngudi Bd Ld ra't "me tfn". Hp tin vao
thi du: chach ddng chach - 11, ldi ddng ldi ma quy vi "treng nddc thi ngai (ngUdi),
- 22, tham ddng tham - 33 cho de'n ngoai ndd'c thi ma". Do dd hp rat sd ma va
khUdn ddng khUdn - 99. Hp ban mdt chuc thd cung ma de cau xin ma phfl hp va
ca thanh mUdi hai con. dflng lam hai hp. Hp rat hay cflng quay:
Ten con cai cung dupe dat theo so' thU cung cfla lach, cflng den lach, cung khi bit
tU: mpt, hai, ba va phat am gin nhu dau ra khdi va hp thudng ric cho ma ba
tieng Quing Binh: hai > hdi, biy > bdi. Hp thfl: mudi, gao va hoa xud'ng bien. Hp rat
thudng dflng mdt so' tfl nhu mang ghenh thanh kinh, khi khan chip tay qua diu,
(day neo), dam rao (mdt doan dudng tren mieng khan ndm, chi mong sao cho "di
bien). Nhin chung, each an ndi cua hp theo ndd'c nhe, ve ndd'c nang". NgUdi Bd Ld
kieu "an sdng ndi gid" tflc la ndi to, cut khdng thed dad Thien chfla mac dfl sau
lim, cd phin cue can Cd le tren bien diy nay hp chung sd'ng vdi cpng ddng Thien
sdng gid ngudi ta it dflng ldi ma dflng cif chfla giae vflng bien.
chi<^). Quan he gifla ngfldi Bd Ld vdi ngUdi
NgUdi Bd Ld sinh sd'ng tren thuyen nen tren bd rat han che. Hp chi len bd de ban
bj xem la "sd'ng vd gia cU, chet vd dja ca, mua lUdng thUc, dd dflng, xin nUdc
tang", cho nen hp chi lay nhau cflng ngfldi ngpt dudi hinh thfle ddi chac la chinh.
Bd Ld, khdng lay ngUdi ngdai. NgUdi Bd Hp thudng bj canh nha budn tren bd ep
Ld Cifa Sdt lay ngUdi Bd Ld Cifa NhUdng gia. Hang tUdi sd'ng khdng the de qua
va cd quan he he hang vdi nhau. Da phan ngay, phii ban dd ban thao (trai vdi cac
ngUdi Bd Ld d Quang Binh, Ha Tinh, hang khd tren bd de bao lau cflng dfldc).
Nghe An deu hp Nguyen; cd khi hai chj Sau nay de thuan ldi che viec mua ban,
em lay hai an hem, con chfl lay con bac va mdi thuyen cau ciia rapt gia dinh Bd Ld cd
ngUdc lai. Cd le vi the ma khi cd mdt dfla mdt "chu nd" tren bd. Hp chd ngUdi Bd Ld
con hoang (con lai) vdi nhflng ngudi khdng vay tien, raua chiu, khdng lay lai vdi mot
phai Bd Ld thi dfla tre rat theng minh. dieu kien la phai ban ca cho hp gia re hdn
NgUdi Bd Ld rat ddng cdn. Bpn tre dfla np thi trUdng rapt vai gia. Phii ndi ngudi Bd
cad hdn dfla kia nifa cai dau, nhi nhit bd Ld vfla bj ngfldi tren bd khinh bi, bat nat,
ldm ngdm tren thuyen nhu dan cua. Dieu vfla bj thUdng nhan bdc let kha nang ne.
dd di hieu bdi le sau nhflng ngay an dflng Hdn nfla, nhfl ngudi ta thudng ndi "bien la
ngu ngdi, hdm rait rinh rap con ca ngoai ciia trdi chd", khdng ai gied ma dupc gat,
khdi, ve den bd dan Be Ld ranh viec, rdi dfl gat bing mau, rad hdi, nUde mit. Het
khi bad td thuyen budn phai nara lai mfla ca treng nha cflng rdng khdng, khdng
the la sud't ngay raui thuyen keo kin, con ai lam giau bang bien ci. Vi the chd nen
thuyen lie lfl theo nhjp dieu khdng phai ngUdi Bd Ld that tha, ft sd dd hdn thiet.
cua sdng gid Hp cdn cd thfl vui gi nfla Hp chi raud'n ban nhanh, mua nhanh ma
dau, va ngudi dan ba trd thanh cai may xud'ng thuyen. Chi khi cd ngUdi chet hp
de. Bpn tre kheng dupc hpc hanh va ldn mdi phai len bd chen trdm hdac nan ni de
76 Nghien citu Ddng Nam A 4/2010

xin che chon. Khi chfnh quyen phong kie'n that bung nhUng cflng ce khi cad ngao ba't
td chUe thanh van chai node cau d vao mpt chap. Phai chang bien da tao cho con
lang nao dd thi hp tham gia sinh boat ngUdi d day cai chat phdng tflng pha miu
cdng ddng mdt each long leo nhu "ghe" vao lang tif va rpng rai trong chi tieu. Dd cd
ma thdi, chfl khdng chat che nhfl ngUdi the la nhflng giay phflt vui ve dang nhd
tren bd. Ngay xUa d Thach Kim (Thach nha't khi hp len bd va cflng xda di bao dieu
Ha), ngUdi Bd Ld thudc van Ky Xuyen. till nhue ara fle ma hp da bj ngudi ddi thj
Van nay dUde quy djnh nhu sau: "Thach phi. Khdng thieu nhflng mei tinh rat dep,
Ha phu. Ha Nhj tdng, Kim Ddi xa, Ky rat say dam gifla mpt co hang rflpu tren
Xuyen van; ba cU ba nhap, phfl cfl thiiy bd vdi nhflng con sdi bien Bd Ld. Ke't qua
thUdng, thupng Dd Nai, ha Tan Sdt, chi ciia nhflng mdi tinh vung trom dd da cho
Dd Diem giang", djch la: Phu Thach Ha, ra ddi nhflng dfla be dfldc vflt lai ben khe
tdng Ha Nhj, xa Kim Ddi, van Ky Xuyen; Had Had*'^^ de cho dan chai dfla ve nudi,
lflc den lflc di, d tren mat nUdc, phia tren cac ba me van chai dang nuoi con thay
tfl De Nai, phia dfldi den Cifa Sdt, chd den nhau cho bfl.
tan sdng Dd Diem; khi chet chon d mep
De chuan bj di bien, ngfldi Bd Ld phai
sdng.
len bd xin nflde ngpt va dflng vae nhflng
Cd le vui nha't ddl vdi canh con trai vd td de dfldi kheang thuyen. Nghe ngudi
ngudi Bd Ld la khi len bd ud'ng rUpu. Sau gia ke lai rang, khi cen ft ngudi, d day nfli
nhflng ngay lao ddng cat life tren bien, hp Nam Gidi cd mpt khe da nUdc mat lanh.
ru nhau len bd. Rupu d day rat ngdn: rUpu Mdt dng thay dja ly ngudi Tau d dudi
nep dupc nau bang nUdc trong lay tan thuyen len khe lay nUdc va t r i m trd: hao
mach ngudn; rUpu trong v i t nhu m i t meo, hao (td't, td't), ngUdi dan dja phUdng lien
rdt ra siii tam. Cd ban hang diing rUpu gpi ten khe nUdc nay la Hao Hao. Ong ta
trong hfl sanh nflt la chudi khd, cang de cdn phan: nhin day nfli Nam Gidi nhU mdt
lau cang ngpt, ud'ng den dau bie't den day chie'c ghe lat sa'p, dan day chi sd'ng dUpc
rdi Ijm din tham den tflng tebae. Cac trai bing nghe danh ca bien chfl khdng the
lang cfl vay quanh lay ce ban rUdu quen giau len dfldc b i n g budn ban dfldng bien!
tien trae rUpu muc. Hp vfla ud'ng vfla tan Ngfldi dan bien g i n bd vdi khe nflde nay.
tinh nhflng khdng sam sd. Neu cd anh nae Tfl nhflng chiee nhu da t r i n g raud't d tren
qua chen dd trd la bj canh trai lang tura ce hang dpng, ddng nflde chay ra trong vit.
vUt xud'ng bien che ud'ng mdt tran nUdc Ngfldi ta bac rapt day mang nUdc bing dng
cang bung rdi mdi vdt len! Cd gai hinh bUdng gia due rdng de d i n nUdc ngpt ra tdi
nhu cflng "nghien" cai mfli md hdi ndng miic nUdc bien sau 3, 4 sai tay cho thuyen
nae pha vj man mdi cua gid bien, ci cai cua dan di bien vao lay nUdc. Hang ngay
gipng ndi ning nang, khe dac vdi nhieu ngudi ta cho ngUdi len tan dau ngudn nhat
tieng ldng khd hieu ciia top con trai Bd Ld. het la rung de khe nUdc luon ludn sach.
Ca tuan ngoai bien sdng sanh nga Dan bien cfl the ud'ng nflde la bing bat,
nghieng tren thuyen len bd hp cflng lai nha't la dam say rfldu ud'ng nudc Hao Hao
sdng sanh nga nghieng khi da la nga say, la tinh lai lien va dudi chan nfli, canh
vfla ba vai ba cd, chan nam da chan chieu, khe Hao Hao cd hai hdn da chdng chenh
vfla ngheu ngao hat nhflng bai gi dd. dupc ngudi dan gpi la Da Ong, Da Ba va
Ngfldi say rflpu that hdn nhien, cdi md va dd la ndi hen ho ciia nhflng doi trai gai
Phgm Thanh Tinh - Nhdn dien cdng ddng ngifdi Bd Ld a Hd TTnh 11

lam nghe bien. udt, m a t n h u bj trdi ra, lflc dd ngudi cha


Dd la nhflng gi ma ngudi tren bd n h a n mdi che cen len m a t nUdc.
dien dUdc ngudi Bd Ld. NhUng neu tren bd De chd ddi m a t s a n g r a nhin chd tinh,
hd td ra v u n g ve, h a y dd m a t trUdc mpt cd ngudi d bien cho eon an gan ca n h a m . Ddi
gai, ndi ap a ap flng , thi khi n h i y xud'ng mat ciia c h a n g trai Bd Ld nheo nheo,
thuyen hp trd t h a n h con ngUdi khac ban: nhUng cU nhin m a u trdi sac nUdc bie't mUa
nhanh nhen n h u con rai ca, m a n h me n h u nang bao bflng ra sao, du doan nudc c h i y
con ca kinh, xdng xao n h u con sdi bien. hudng nao, ca len hudng nao. Hp nhin
tha'y ca nhflng cay rao*^* cua minh gifla
2. NgUdi Bd Ld tU n h a n thfle ve minh:
bien khdi xa tit mfl t a p t a n chan may ma
Hp tfl Cdi la ngifdi ciia bien - ngudi Bd Ld.
m a t ngUdi t h u d n g khdng thay. Cd dem
Bai hpc dau tien, de la ngudi ciia bien, sUdng mfl day dac, cay r a e d lan nudc sau
hp p h i i biet bdi, biet lan n h u ngudi sd'ng 25 sai, each bd g i n 50km nhUng hp van
tren mat da't p h i i bie't di, biet chay. Ngay c i m lai, chem sdng, ludn gie ra di vdi cai
tfl khi sinh dudi t h u y e n , ngUdi bd' cat tfl giac q u a n linh c i r a ciia minh de tim den
tam ludi lam ta Idt, gdi nhflm r a u vad rad n h a . Hp n h i n m a u nUdc thay ddi de
manh v i i budm nem xud'ng bien, rdi t a m dean biet leal ca gi dang chay dUdi nUdc.
con bang nUde bien. Tfl giay phflt dd dfla
H i u n h u cac giac q u a n cua ngudi di
be cd mdt radl lien he t a m linh vdi bien c i .
bien deu dUdc huy ddng cflng mdt lflc, va
NgUdi cha gpi la "nghiep bien". Neu n h u
bang luyen tap, b a n g trai nghiem de'n dp
cac cu n h a ta ndi "sinh nghe tif nghiep" thi
trd t h a n h b i n n a n g de cam n h a n dfldc
ngUdi dan bien cd n g h e bien de sd'ng va
thdi tiet, dflpc ludng ca d dudi nUdc Ta't
nghiep bien de chet!
ca dupe tdng hpp lai tad nen met k h i n a n g
De day con biet bdi, ngUdi bd'quang cdn linh c i m tuyet vdi va Ung xif r a t n h a n h
xud'ng bien. Dd b i n n a n g tU ve t h a n g be nhay, chinh xac khi cd nhflng tinh hudng
viy vflng trong nUde, hai tay hai chan dap bat ngd xay ra. M a t n h i n trdi nhin nUdc,
bi bom m i t xdt dd n g i u vi nUdc bien tai nghe tieng sdng ve vad thuyen, mfli
man. Cho den khi nd chim dng bd mdi tflm ngifi mfli bien, Ifldi nem mfli gid NgUdi
tdc Idi len va dd'c ngflde chd nflde trdng ta gpi chung la giac q u a n thfl sau.
mdm trao ra, b u n g xep. Rdi dng lai tiep Ddi b a n tay ciia hp s i n sfli vet seo cua
tuc quang con xud'ng bien. D i n d i n dfla be day cUde an vao t a n thjt, t a n tflng dot
ldn len vdi bien va hpc dfldc cac kieu bdi: ngdn tay, vdi:
bdi n h a n h , bdi cham, bdi Ifldt seng, bdi
"Sud't ddi cbi may thudc day
ngiia n g i minh nghi t r e n bien khi met, ke
ca viec di lai t r e n bien: hai vai lac di lac lai Kee di kee lai mdn tay van cdn"
va chuyen d i n tdi dich. Nhd sUc day ciia Khi kee day nee may t r a m thudc, khi
nude ngudi ta di lai n h e n h a n g tii de tren ked h a n g chuc chang cau van (mei chang
bien sud't ngay nay qua ngay khac. Cdn k h d i n g 35 - 40 sai tay), khi gap ca td phai
luc tap lan thi r a t gian khd, nha't la nhflng budng ldng day cau de chay theo ca, khi ra
ngay ddng ret bue't, nflde bien kee m a n g sflc keo ca lai t h u y e n ndi nhfl n h a thd
bd hdng: ngfldi cha chd cdn ud'ng can bat N g u y i n Ngpc Phfl: "Ngfldi Bd Ld hp trdi ca
nudc m i m m a u canh gian rdi c i hai cflng bien khdi trong vdng tay cua minh" va
lan xud'ng day bien che den luc m a u tai ri gifla khdng gian bien rdng ldn menh mdng
78 Nghien cdu Ddng Nam A 4/2010

khdng bd ben, cen ngUdi chi xoay trdn ca 2. Cpng ddng xa hpi bao gdm mpt loat yeu to'
cupc ddi minh trdng mdt k h o a n g t h u y e n xa hpi chung mang tfnh phd quat. Do la
nhflng mat cpng ddng ve kinh te, ve dia ly,
t h u n g va khi gap bao to' con t h u y e n nhU
ve ngon ngfl, ve van hda, ve tin ngifdng, ve
chiee la tre bj d a n v a t t r e n sdng. tam ly, ve ldi sd'ng. Nhflng yen to' nay
Cude ddi sd'ng "theo dudi con ca" da tao trong tinh tdng the cua no tao nen tinh dn
cho hp nhflng n a n g liic dac biet: thdng dinh va ben vflng cua mpt cpng ddng xa
hpi. Cpng ddng xa hpi theo Tfl dien bach
hieu t r a n g sao sdng gid tudng t a n , thdng
khoa Viet Nam, tap L H., 1995, tr. 601.
hieu ngU t r u d n g chinh xac gifla bien khdi,
3. Mpi vo'n la ten gpi dan tpc Mifdng khong
n a m dupe quy l u a t sinh t r u d n g va di
mang tinh miet thi nhU Mpi Bi, Mpi
chuyen ciia mdi loai ca, t i n h toan dupe Vang (ngifdi Bi, ngifdi Vang). Ngifdi
thdi tiet, thdi gian (con ca nao, Ua mdi gi, Mudng tu gpi minh la Mel co nghia la
cMu an luc nao, trong gid t r a n g nao, d cdn ngifdi, cung nhif ngifdi Thai gpi minh la
nude nao ). Khac vdi nghe ludi la chi b i t , Tay (ngifdi), ngUdi Malayu gpi minh la
cdn nghe cau thi p h i i mdi mpc cdn ca. Do Orang (ngifdi). Tfl Moi bien ddi thanh Mon
> Mpi (theo quy luat bien am). NgUdi Han
dd ciia mdi, each mdi la mpt nghe t h u a t
gpi cac dan tpc phifdng Nam bang cai ten
r a t dang kinh ngac cua ngUdi Bd Ld. miet thi: Man di. Tfl "man" co the la each
Va hdn bet gifla cai sd'ng va cai chet ghi am tfl "mon". Ngifdi Viet, vdi tif tifdng
Dai Viet (dan tpc ldn) cung gpi theo:
tren bien khdi khi gap bad td hp phai cd
mifdng man, mpi rd.
leng dung c i m , p h i i cd t i n h t h a n cpng
4. Mpt vai dac diem ngfl am, cho chflng ta du
ddng, phai binh tinh de xif ly cac tinh
doan la ngUdi Bd Ld ndi theo phifdng ngfl
hudng. Va thara chi p h i i biet hy sinh Quang Binh.
minh de cflu ngfldi. Cdn bad n a m 1996 da
5. Khe Hao Hao, ten gpi mot khe nifdc ndi
lam che h a n g t r a m be m a n g trdi d a t vao tie'ng d nui Nam Gidi tren bd bien Thach
cifa Sdt. Ta't ca nhflng ngudi chet bien ay Ha - Ha Tinh.
deu lay day trdi c h a n , trdi tay minh vao 6. Rao la mpt cay tre cpt da nhif mpc tfl difdi
n h a u cho khdi m a t xac. Chet bien tdi nifdc len, dUdc vay quanh bdi nhflng tau la
nghiep lam: "chim t h a ca ria"!. lam ndi ca i n nap de can - xem p h i n sau.
Chinh bien da day cho ngUdi Bd Ld trd
t h a n h ngudi cua bien. Ngay c i nhflng cen
vat sd'ng d dfldi bien cflng day che hp ldng TAI L I E U T H A M K H A O
chung thiiy n h u dei s a m chet cung khdng
rdi n h a u (khi b a t dupc cap sam, ngUdi t a . 1. Pham Viet Hung. Ben ngodi khoa hgctiTap
phai dpi nUdc sdi vao c h a n mdi gd dUdc chi Khoa hpc va To qudc, sd thang 3 - 2010.
chung ra), ca ngUa song cd ddi chet cflng 2. Hpi ddng Quoc gia chi dao bien soan tfl dien
cap ddi!./. bach khoa Viet Nam. Tfl dien Bach khoa Viet
Nam, tap I. Trung tam bien soan tfl dien bach
khoa Viet Nam, H., 1995, 963 tr.
3. Trung tam Khoa hpc xa hpi va nhan van
CHU THICH '
Qudc gia, Vien Nghien cflu Van boa dan
gian. Van hda dan gian lang ven bien. Nxb
1. Xem Pham Viet Hifng. Ben ngoai khoa Van hda dan tpc, H., 2000, 650 tr.
hpc//Tap chi Khoa hpc va To qud'c, so' 4. van Ldi cb. Dja chf van hda mien bien Quang
thang 3 - 2010, tr. 21 - 25. Binh. Nxb Van boa Thdng tin, H., 2001, 427 tr.
Thur di tim dau chan ngudi Bo Lo

PHAM THANH TINH*

D oc theo bd bien B i c T r u n g Bd tfl


Nghe An vao Q u a n g Binh, cd k h a
nhieu cong ddng ngU d a n t h u y cU sinh
cflu ngfldi Bd Ld di vao Quang Binh de tim
den Xuan Hdi, ndi ma ngfldi Bd Ld tfl
n h a n la gd'c gac eua minh.
sd'ng vdi ngudn gd'c k h a c n h a u . Theo Tra theo dja dd h a n h chfnh, chflng tdi
Nguyen Duy Thieu, cd hai nhdm vdi bai Ian theo ldi ke va di de'n lang Xuan Hdi d
ngudn gd'c ro ret: mot nhdm cd nguon gdc Huyen Le Thuy, tinh Quang Binh. Tfl
nong dan trong ndi ddng, chu yeu sdng dudng so' lA Bac Nam, chung tdi re sang
bang nghe dang, day d a n h b i t tdm ca
phai di theo bd sdng Kien Giang. Con
trong sdng. Nhdm thfl hai cU t r u lau ddi
dfldng rai nhfla t r I i dai theo canh ddng Le
tren bien d a n h c l b a n g cau va Ifldi rut
Thuy. Cd the ngay xfla dd la mot cfla bien
ngoai bien khdi. 0 day chflng tdi di sau
cua sdng Kien (jiang dflde bdi dap thanh
vao khao s i t nhdm thfl hai, trong dd ed
ddng bang. Xe dfla chflng tdi den lang
ngfldi Bd Ld sd'ng t a p t r u n g d Cita Sdt - xa
Xuan Hdi mot dja danh kha ndi tie'ng.
Thach Kim va Cita Nhfldng - xa Cam
Lang Xuan Hdi ngay nay thude xa Lien
Nhfldng cua tinh Ha ' l i n h .
Thuy, huyen Le Thiiy, Q u i n g Binh. D i u
1. Theo cac cu gia, nhflng ngfldi ma den lang khi qua c l u la mot chie'c cdng to ed de
tan hem nay cdn tfl n h a n minh la ngfldi chfl Lang Xuan Hdi. 0 day, hien nay
Bd Ld thi td tien cila ho tfl Q u a n g Binh di ngfldi cao tudi khdng nhieu, mot vai cu d
cfl ra va tfl Ci(a Hoi - Nghe An vao va da tudi cd lai hy, h i u nhu khdng nhd may ve
djnh cfl d day k h o a n g 8 den 10 ddi. Cd que xfla cua minh. Chung tdi may m i n
nhflng ddng ho da djnh cfl den 14 ddi. gap bac P h a m Van Tuyen, 75 tudi ngfldi
Chinh vi vay ma tfl xUa, d Ha Tinh da lang Xuan Hdi chinh bieu. Hien nay bile
truyen tung cau bat: lam nghe c i t tdc nen cd djp dUdc nghe
Bd Ld Xuan Hdi nhieu ngudi ke chuyen ve lang Xuan Hdi.
Khodng ndi nau an, Do dd bac cho biet nhieu thdng tin ve lang
nay. Theo Idi bac ke, thi lang Xuan Hdi cd
Khodng k h a n chjt trddc (dau),
4 tbdn: Thdn H;i, thdn Hflu, thdn Ddng va
Khodng nddc (thuyen) di cau thdn Trung niini ven bd sdng Kien Giang.
Khddng bau (tfli) dflng giio. Lang ed the da't hinh con phfldng hoang.
Trfldc day, chfla mot t i e gia nao nghien Ngay xfla, lang cd hai cdn tfl nhien: cdn

* Ths. Pham T h a n h Tinh Vien Nghien cilu Dong Nam A


64 Nghien cifu Dong Nam A 312010

Trau va cdn De n i m ddi dien tren mdt sd'ng tren thuyen la chinh, lam nha tam
n h l n h sdng Kie'n Giang. Ngfldi ta d i p theo doc bd de. Do dd ho sd'ng rat tfl do va
them 2 con mit: cdn Ky va cdn Md, sau dd thanh thao tren bien. Ky thuat di bien rat
dao them cdn Dien, cdn Vo, cdn Chfla tuyet vdi. Ho chay thuyen budm khi ra
thanh md hinh ngdi sao Bic Dau, mot bien theo gid, khi vao bd ho phai di ngfldc
ngdi sao ma dan di bien thfldng dflng de gid nhflng khdng bi lat thuyen. De cho'ng
nhan dien phfldng hfldng. thuyen lat, ngfldi ta lam ddn ganh bic
Lang Xuan Hdi ngay xUa chu ye'u lam ngang thuyen, hai ngfldi ngdi hai ben de
nghe ndng, ngoai ra cdn cd nghe phu la dieu chinh vdi dong tac rat nhanh. Do
nghe "Idng cdng" tflc la nghe danh b i t ca sd'ng d dfldi thuyen, ngdi la chinh nen
ven sdng vdi nhflng chiec thuyen be. Da't than ngfldi thi dai ma chan thi ngln. Luc
chat, ngfldi ddng nen ngay xfla sd'ng rat len bd ho khong quen di t h i n g nen dang
khd cflc. Tuy nhien do cd nghe "long cdng" di cfl luynh khuynh. Ho bi phan biet doi
nen h i u nhfl cac gia dinh d lang Xuan Hdi xfl rat rd. Khi cdn be, dfla nao xau deu bi
khdng hi ddi cdm, dflt hfla. Dau vay, do goi la "quan Xuan Hdi". Dan dia phfldng
da't chat, ngfldi ddng nen nhflng nam ddi coi ho la ngfldi ngu cfl, khdng hoc hanh
kem, ngfldi lang Xuan Hdi cung chay toan nen bi khinh re nhfl la nhflng ngfldi "moi
loan, tha phfldng cau thflc kie'm ke sinh be"<". Da phan ngfldi van Xuan Hdi la ho
nhai. Bo phan khdng cd ruong da't thi Nguyen. Ngfldi Xuan Hdi lay ngfldi Xuan
chuyen lam nghe "long cdng" ven sdng, Hdi d cac ciia song khac nen cd ba con v6i
ven bien. O dau danh dflde ca thi d lai, nhau. O day co thon theo Dao Thien chua
thfldng la ven sdng. Neu ngfldi ta dudi thi nhflng ho (ngfldi Bd Lo) khong theo va thd
bd di, neu khdng thi d lai. cung td tien va than song, than bien. Khi
chet phai dfla len bai cat tren bd chon nen
Theo tri nhd cila cac cu gia trong lang,
thfldng bi sdng bao danh mat md ma.
thi cd le nhflng ngfldi lam nghe chai Ifldi
dd tap trung tai thdn Ha - ndi dUdc gdi la Tren bd ho sd'ng tam bd, ban thiu,
Ha trang lai (ndi phdi ludi) - sd' ngUdi nay nhflng d dfldi thuyen thi ngan n i p , sach
sdng di dong nay day mai dd kiem an. Ho se. De con thuyen dflde sfl dung lau dai,
di den dau thi tfl iaj) thanh lang Xuan Hdi khdng hi being, mot vai nam ho phai "hul"
den dd. Nghe ndi ngfldi Xuan Hdi cdn lam (dot) thuyen mot lan de chd'ng con ha bam
an d ven sdng Trudi (Quang Tri). Cdn mot va due sau vao van thuyen. De lam viec
so' nfla thi di ra song Gianh sinh sd'ng. dd, ho dua thuyen len can, dung con nao
Theo sfl chi d i n cila ngfldi lang Xuan cao sach rdi dung cay gianh gianh (cay
Hdi d Le Thiiy, chung tdi ngUdc ra Bac de'n bdi) de dd't. Khi ha thuyen, ho kinh can
xa Quang Phuc, huyen Quang Trach lam le. Theo sfl nhan xet cila ngfldi tren
(Quang Binh) phia bd Nam sdng Gianh. O bd thi ho rat hay cung quay.
day cung cd mot lang Xuan Hdi la mot Tie'p dd, chung tdi qua lang Xuan Hdi,
nhdm cU dan danh bat tren bien, chil yeu tbdn Thanh Xuan, xa T h a n h Trach,
lam nghe di cau d ngoai bien khdi. Ho huyen Bd Trach (bd Bic sdng Gianh) ngay
Phuni Thanh Tinh - Thif di tim ddu ihaii ngifdi Bo Lo 65

xfla cung dflde goi la v a n Xuan Hdi. O day, "an sdng ndi gid", ho khdng ed dat d tren
ho cung dUde flng xfl theo dan ngu cU va bd, boa chang neu cd thi dan thuy cU ehi
bj khinh miet "dd d a n X u a n Hdi biet cdc dflng p h i n da't ay vao hai viee chinh: de
chi?". Ho lam nghe bien va sd'ng tren chdn cat ngfldi cbel va xay dinh thd cua
thuyen. Nha giau cd hai thuyen: Mot van. Ngay xUa. tren danh nghia, bo eflng
thuyen lam nha d va thudng la thuyen to: dflde chinh quyen phong kien dja phfldng
va, mot thuyen de di d a n h bat ea va thfla n h a n quyen lanh vflc, nhUng ngoai
thudng la t h u y e n be. Cdn vdi nhflng nha bai dau thuyen d cfla sdng, bo khdng dUde
ngheo thi chi cd mot t h u y e n vfla dflng lam vao sdng. Ngoai bien, ngudi Bd Ld dUde tU
nha d vfla dflng lam phfldng tien di bien. do, n h u n g vao da't lien ho bj coi la " t h i n d
Thuyen nao lam an theo thuyen ay, tap dd", la dan "sd'ng vd gia eU, chet vd dja
hdp t h a n h van, san xuat theo t h u y e n cua tang", cho nen ho phai mua da't eua cae
gia dinh. Ho r a t gidi nghe cau tren bien. lang tren bd de xay dinh va chdn cat ngUdi
chet vdi nhflng dieu kien r a t k b i t khe. Ho
Khi cd bao thi vao cita sdng kiem an. La cfl
dflde ngfldi dja phfldng coi la "phfldng
dan bien nen ho r a t hay kieng ki. D a n ba
nfldc man" (hay la "moi be").
hdng thai phai nghi d n h a 3 t h i n g 10
ngay, khdng dflde len thuyen di bien, phu Ho sd'ng t a p t r u n g ehu ye'u t r e n
nfl cd kinh nguyet cung phai d nha. Nhin thuyen. Mdi gia dinh thfldng cfl trfl tren
chung, moi ngUdi deu thfch di bien, khdng mot con thuyen. Nhieu gia dinh ket hdp
sd bien; ho chi sd khi cd gid ldc thuyen de vdi n h a u t h a n h mot van. (J cila Sdt, ho
bj lat. Ho khdng theo dao ma thd eflng dng tap t r u n g chu yeu d Van Ky Xuyen. (J
ba td tien. H a n g nam ngay ky cha me va NhUdng Biin ho la Van Nddc cau. Trong
nhflng ngfldi chet dflde cflng vao mot thiet che xa hdi ed truyen, cac cU dan van
ngay. Thang 8 goi la ngay ky kieng khdng chai khdng phai la dan chinh eU vi vay
di bien. NgUdi Xuan Hdi lay ngUdi Xuan van chai chi la nhflng ddn vj tfl quan. (^ac
Hdi, da phan la ho Nguyen. Theo cac bac van chai dflde tap hdp theo nguyen tac
cao nien thi lang Xuan Hdi d day dUdc q u a n he huyet thd'ng va quan he nghe
xem la gd'c tda di c i c ndi. nghiep. Chfnh vi vay, cd cau cua van chai
.so vdi cd ca'u xa hdi ndng nghiep ddn gian
CUa NhUdng, cita Sdt d Ha Tinh la ndi bdn rat nhieu. Khdng gian sinh tdn cua
cong ddng Bd Ld Xuan Hdi tap t r u n g ddng bo la bien ca, chiec thuyen la ndi d cua ho.
song tren t h u y e n va lam nghe cau d bien Ho ehi sd'ng "ghe" vdi cdng ddng tren bd.
khdi. Chi cd d Ha Tinh mdi x u a l hien ten Moi sinh boat cua ho deu tap trung tren
"Bd Ld Xuan Hdi", cdn d Q u I n g Binh thuyen, dd la nhflng nam trUde Cach
khdng ai tU goi la Bd Ld ma chf goi la miing t h a n g Tam. Sau ngay doe lap, mot
ngudi Xuan Hdi. Va ngUdi Bd Ld d Ha sd dUdc chfnh quyen dja phfldng cap dat
Tinh tfl n h a n m i n h la mot cdng ddng khu (nhu d Ciia NhUdng - d m Xuyen) hoac ed
biet vdi cac cdng ddng k h i c . tien mua dat (nhU d Ciia Sdt - Thtieh
lii (bin thuy cfl, ho chi dxMv sdng livn Kim) nen ho ilUng nbii eua Iron diit va
mat nfldc, cudc sd'ng "theo dudi con ca" va sd'ng cudc sd'ng "thUdng gia hii thuyen".
66 Nghien cifu Dong Nam A 3/2010

tflc la vfla d tren thuyen vfla d tren nha. dflde ho coi la tdc danh de chi mdt nhdm
Hien tai, h i u nhu elc gia dinh da chuyen ngfldi ma theo Nguyen Duy Thieu, dd la
len bd sinh sd'ng. Thuyen chi cdn la nhdm ngUdi ma cU dan Ciia Sdt goi la
phUdng tien kiem sd'ng cua ho. Duy nha't "Mudng nUde man".
d Ciia Sdt cdn cd hai gia dinh hien eon Vdi tie'ng Viet, Bd Ld khdng cd y nghia,
dflng thuyen lam nha ma thdi. theo cle nha nghien cflu ngdn ngfl hoc, Bd
Tie'p tuc ngfldc ddng ra Bac, theo sfl ehi Lo dflde doan dinh cd gd'c la Ma Lai. Tfl
din eua ngfldi Bd Ld d Ha Tinh, chung tdi nay cd the la Pfl Lao hay Bfl Lao nghia la
ra Ciia Ld. O day eflng cd cdng ddng ngfldi dao. Phai chang day la nhflng cfl dan tfl
Bd Ld va ho cd quan he ho hang vdi ngfldi ngoai dao vao, va ngfldi dan dia phfldng
Ciia Sdt, Ciia Nhfldng va cflng tfl goi la Bd da Viet hda tfl Bfl Lao thanh Bd Ld de chi
Ld. Chung tdi cflng gap ho Nguyen t h u i n nhflng ngfldi nay. Vi vay cflng cd gia thie't
Bd Ld, sd'ng tren thuyen. Van Giang ehinh cho r i n g ho la ngfldi Ma Lai, cd ngfldi cho
la lang Bd Ld efl. la gd'c Champa.
Nhfl vay, trong tam thflc cua ngfldi Bo Dieu dang lirii y la ho sd'ng va khai thIc
Ld ven bien Ha Tinh, dac biet la d Ciia Sdt bien khdi, do dd d Quang Binh va Ha Tinh
(Thach Kim) va Ciia Nhfldng (Clm nhu tren da ndi bien gan vdi dai dUdng,
Nhfldng) deu nhan minh cd que hfldng d khdng gid'ng nhu Vinh Bac Bd. Tiii mien
Xuan Hdi - Quang Binh. Trung cd rat nhieu ciia .sdng an ra bien
2. Theo cac nghien cflu trUdc day, ngfldi Ddng, do dd ngfldi Bd Ld chi sd'ng d vflng
Bd Ld (hay Ba Lan) la ten ehi mot nhdm nay.
ngfldi vao thdi can dai sdng khdng dn Ve hinh the ngoai dien, nhin ho cung
djnh, thinh thoang tha'y le te xuat hien d de phan biet vdi dan dia phUdng: da ho
bd bien phfa Nam Nghe Tinh, tai mot vai sam hdn, tdc quan, mdi day, mat nhd,
diem nha't dinh cU tru doc ven bien elc phat am tie'ng Viet khd hieu. Ding di ciia
tinh mien Trung tfl Thanh Hda vao tdi ho long khdng, cd rut nhU cd rfla, khi di
Quang Binh, dac biet la d cle eiia sdng, nhu chiiy, ndi thi nhanh nhU chim hdt
neu cd thanh nhdm eflng khdng ddng'-'. Nhu viiy, ed the gia dinh rang ngudn
Theo tien trinh khao sat, (i Hii 'Hnh gd'c ciia ngudi Bd Ld cd quan he vdi cac cU
ngfldi Bd Ld cd mat do sdng dam dac nhat dan Nam dio. Va neu nhU vay thi cong
tai hai ciia bien: Cita Sdt (Thcich Kim, Ldc ddng Bd Ld cd mdi quan he vdi cle cong
Ha) va Ciia Nhfldng (Cam Nhfldng, Clm ddng cU dan bien sd'ng trdi ndi k h i p Ddng
Xuyen). Ngoai ten goi Bd Ld, ho cdn dflde Nam a va cac nha nghien cflu dat cho cai
dan dja phudng goi la ddn Node cdu hoac ten la cU dan dio. Va phai chang cflng mot
ddn Bo Chinh (Ciia Sdt) hay Bo Ld Xuan cdng ddng vdi nhflng ngfldi Mdrd sd'ng
Hoi (Ciia Nhfldng). Dudi gdc nhin cua tren bien gifla Philippine va Ddng
ngUdi dan dia phUdng, day la mot cdng Inddnexia, hay ngfldi Mdken sdng tren
ddng ngUdi ngu eU tfl ndi khac tdi, vi vay, bien dec theo duyen hai Ddng Nam A. C)
trfldc Cach miing t h i n g Tam, "Bd Ld" Viet Nam ho ed quan he vdi ngUdi Sa
Pham Thanh Tinh - Thif di tim ddu chdn nguai Bo Lo 67

Huynh, ngUdi C h a m p a Ho ed phai eflng dfldng tien ra bien tbi dieu dd la mdt dieu
cong ddng vdi cfl d a n "nha chd" d Q u I n g cd the ndi la t a t ye'u./.
Nam, hay nhdm t h u y cU t r e n pha T a m
Giang chuyen l a m n g h e cau t r e n bien hay
khdng. Do dieu kien b a n che, chflng tdi
chUa cd djp khao sat cac cU dan nay va ddi C H U THICH
chieu so s i n h de tim ra mdi quan he cdi
ngudn cua ho vdi ngUdi Bd Ld. 1. Vdi ngifdi Viet, mot cU dan lam ruong nitdc
6 dong bang, khi gap nhflng cong dong toe
3. Tfl nhflng va'n de da p h a n tich sd bd
ngudi neu song tren nui thi ho goi la moi
neu tren, cd the di tdi mot gia thie't nhu ru, neu song dudi bien thi goi la moi be.
sau: Moi, theo each nhin cua ngifdi dong bang
mang tfnh miet thi vi nhflng ngifdi moi
Cd mot cdng ddng cU dan thuy eU mang
deu "ngu ngd" khi len bd, nhifng khi ra
ten Bd Ld doc theo ven bien B i c mien bien thi ho lai la ngifdi thanh thuc, tU do.
Trung tfl T h a n h Hda tdi Q u a n g Binh, 2. Theo Nguyin Ddng Chi. Dja chi van hoa
Quang N a m . GS T r i n Qud'c Vudng da dan gian Nghe Tinh. Nxb Nghe An, Vinh,
tflng k h i n g dinh: " T h a n h phd' Vinh - cang 1995, tr. 55.
Ben Thuy va Cila Ld, Ciia Hdi d day cd 3. Tran Quoc Vifdng. Mot net vdn hoa cdng
ngfldi Bd Ld (Poulo)"*'". Cdn Nguydn Duy thi d miin Trung trong cudn "Van hoa hoc
dai cifdng va ed sd van boa Viet Nam". Nxb
Thieu trong cud'n Vdn hda ddn gian lang
KHXH, H., 1996, tr. 422.
ven bien da vie't: "Trong mot gd kin la ndi
4. Trung tam Khoa hoc xa hoi va Nhan van
quan tu cua gan 100 con thuyen, dan dia quo'c gia - Vien nghien cflu Van hoa dan
phfldng goi nhflng ngfldi sd'ng tren cae cen gian. Van hoa dan gian lang ven bien. Nxb
thuyen ay la ngUdi Bd Ld"'". Van hoa dan toe, H., 2000, tr. 424

Cdn ve ngudn gdc cua nhdm cU dan


nay, thed chflng tdi thi cd the ho la di due
cua mot cong ddng dUdc sinh ra trong sU
TAI LIEU T H A M KHAO
tie'p xuc cua cU dan vflng sdng nfldc va
bien ca?, sfl pha trdn gifla cfl dan cd ngudn
1. Phiam Thanh Tinh. Viing bien Hd Tinh ud
go'c tfl lang Xuan Hdi - Q u a n g Binh lam cdng ddng cU ddn Bd Lol/Tap chi Nghien
nghe chai lUdi ven sdng, ven bien vdi cflu Dong Nam A, sd 7/2009, tr. 53 - 57.
nhflng cfl d a n N a m dao, nhflng ngfldi 2. Theo Nguyin Ddng Chi. Dia chf van boa dan
thien chie'n t r e n bien ca. Theo gidi khao cd gian Nghe Tinh. Nxb Nghe An, Vinh, 1995.
hoc, tfl cac di chi ven bien H a Tinh thi ndi 3. Tran Qudc VuOng. Mot net vdn hda cdng
day cung cd da'u an cua nen v a n hda Sa thi a miin Trung trong cudn "Van hoa hoc
dai cifdng va cd sd van boa Viet Nam". Nxb
Huynh, met nen van hda bien dam dac.
KHXH, H., 1996.
Vdi nhflng con ngfldi ma cuoc sd'ng "theo
4. Trung tam Khoa hoe xa hoi va Nhan van
dudi con ca" va "an sdng ndi gid", thi viec qudc gia - Vien nghien cflu Van hoa dan
tie'p thu nhflng kien thflc van hda bien, gian. Van hoa dan gian lang ven bien. Nxb
dac biet la vdi cfl d a n Viet khi dang t r e n Van boa dan toe, H., 2000.
VUNG BIEN HA TINH
VA CONG DONG CU DAN BO LO
PHAM THANH TINH^

V di bd bien dai nen vflng dac quyen

kinb te bien d Ha Tinh rdng ga'p


xay dflng, bao ve Td quo'c va la cang nu'dc

sau ly tudng cho cac tau trgng tai ldn vao


hdn 33 lan dien tfch da't dai cua tinh (hdn ra t h u a n tien. Theo khao sat buoc dau
20.000km^). Ven bd bien Ha Tinh, each cua Vien Khao c6 hgc thugc Vien Khoa
cac cita bien tfl 3,4 km den 20 km tfl Bac hgc xa bgi Viet Nam va Bao lang Ha Tinh
vao Nam rai deu ciic hon diio nhci nhUng tien b a n h n a m 2000, chflng ta difdc biet
cd gia tri quiic phdng vii kinh le. dd la ciic; trfldc day tren bd bicn Ha Tinh ngoai 1
dao Ngfl. dao Mat, dao Ndm... d trifdc Cfla cita bien cdn hii nhif Cita Hgi, Cita Sdt,
Hc)i Tbc'j'ng thucic dia jibiin Ha Tinh nay Cita Nhifdng va Cita Khau con cd cac Cfla
thugc ve tinh NgbcJ An. Xich Mg dfldi chiin nui Mfli Dgc thugc xa
(\ia Sdt cd Mfli Lc")', ci.inh Mui Ld cd ^ y Nam, Cfla Cao Vgng, Cua Nu'dc Trong
nhflng bon cbi ngdm, cd cac hdn dii ldn nc-ii "' ^'^ ^ y Ninh n h u n g nay da hi cat boi lap
triui niiit nifc'ic kbi thuy Irieii xu6'ng. Dd hi l^^" ^'ong chdy tfl dai lien ra bien.
cac hdn Am, hdn Mdi, hdn Ngfla. Cach Dac diem cua ciic cita bien hien nay d
cita Nhifdng trtui 80()ni hi bdn Bdc va hdn Ha Tinh la each n h a u va rai deu lfl Bac
En. ncii diiy cdn do hii cliiii lich ciiii nfli Ida vao Nam. Ngoai ra, niiing lifdi sdng va
va cdn cd hang da chim (5n lam l6. Ngoai kenh dao lh6ng su6'l cac huyen ven bien
khdi Cflii Khau d Ky Anh la dao Son da tao t h u a n ldi cho sfl thong thfldng gifla
Du'cing. Diiy hi hdn dao Idn nhat tren bien cfla bien va ngi tinh. Dgc theo mien bien
cua Ha Tinh, Xii hdn phia D6ng cd hdn iiy, cd khii nhieu cdng ddng ngii dan thuy
Chim nhiVp nhd tien niiit nitcJc. Dao Sdn cfl sinh sd'ng. Theo nghien cflu cua
Dfldng cflng vdi nui Cao Vgng tiio nen Nguyen Duy Thieu, cd hai nhdm ngU dan
vung bien Sdn Diicing, ])hia nam Vflng thuy cit vdi hai ngudn gdc rd rot: nhdm cd
Ang cd df) sau trim 11m, bflii ben mgt hai ngudn gdc ndng dan trong ngi ddng va
cang c|Uiin trgng nii\' niiii cua sfl nghic]) nhdm da cfl trfl lau ddi tren bien'^'. Nhdm

Th.^^. i'hiini Tiiaiih Tinh. X'ion Nghii'ii cifu Dong Nam A


54 Nghien cdu Dong Nam A 7/2009

cd ngudn go'c ndng dan trong ndi ddng chu nay cd the la Pfl Lao hay Bfl Lao nghia la
yeu sd'ng bdng nghe dang, day danh bat dao. Phai chang day la nhflng cfl dan tfl
tdm ca trong sdng. Nhdm kia danh'ca ngoai dao vao, va ngfldi dan dia phfldng
bang cau va ludi nit ngoai bien khdi. da Viet hda tfl Bfl Lao thanh Bd Ld de chi
Nhdm cfl trfl lau ddi tren bien cd mdt cdng nhflng ngfldi nay. Vi vay, cd gia thiet cho
ddng vdi sd' IflcJng tUdng ddi ldn, sd'ng tap rdng hg la ngfldi Ma Lai, cd ngiidi cdn cho
trung tai cac cita bien cua Ha TTnh, chu rang ngfldi Bd Ld cd ngudn gdc la ngud'i
yeu la d Cifa Sdt - xa Thach Kim va Cita Champa. The nhung, ngUdi Bd Ld tfl dau
Nhfldng - xa Cam Nhfldng. Dd la cdng tdi, tdi tfl bao gid, cho den nay van cdn la
ddng ngfldi Bd Ld. mgt cau hdi. Theo cac cu gia, nhflng ngfldi
Ngfldi Bd Ld (hay Ba Lan) la ten chi ma den tan hdm nay cdn tfl nhan minh la
mdt nhdm ngfldi vao thdi can dai sd'ng ngfldi Bd Ld, thi td tien cua hg tfl Quang
khdng dn dinh, thinh thoang thay le te Binh di cU ra va tfl Cita Hdi - Nghe An
xua't hien d bd bien phfa Nam Nghe Tinh, vao. Vdi tri nhd cua minh, cac cii cho rang
tai mdt vai diem nhat dinh cU trfl dgc ven td tien dng ba hg da dinh cfl d day khoang
bien cac tinh mien Trung tfl Thanh Hda 8 den 10 ddi. Cd nhflng ddng ho da dinh cfl
vao tdi Quang Binh, dac biet la d cac cita den 14 ddi.
sdng, neu cd thanh nhdm cflng khdng
Qua hinh the va nhflng bieu hien ben
ddng^'"^*. Theo khao sat cua cac nha nghien
ngoai, cflng de phan biet ngfldi Bd Ld vdi
cflu,d Ha Tinh, ngUdi Bd Ld sd'ng dam dac
dan dia phfldng: da ho sam hdn, tdc quan,
nha't tai hai ciia bien: Cita Sdt (Thach
mdi day, mat nhd, phat am tieng Viet khd
Kim, Lgc Ha) va Cita Nhfldng (Cam
hieu. Dang di thi Idng khdng, cd rut nhU
Nhfldng, Cam Xuyen). Ngoai ten ggi Bd
cd rua, khi di nhu chay, ndi thi nhanh nhfl
Ld, hg cdn diidc dan dia phfldng ggi la ddn
chim hdt Nhflng dac diem tren cua
Nod'c cdu hoac ddn Bd Chinh (Cita Sdt)
ngUdi Bd Ld cd nhflng net gan vdi cac cfl
hay Bo Lo Xudn Hoi, in xien {Cita
dan Nam Dao. Va, neu dung nhu vay thi
NhflcJng). Dfldi gdc nhin cua ngudi dan dia
phUdng, day la mdt cdng ddng ngUdi ngu cdng ddng ngfldi Bd Ld cd mdi quan he vdi
cU tfl ndi khac tdi, vi vay, trUdc Cach cac cdng ddng cfl dan bien cua Ddng Nam
mang thang Tam, "Bd Ld" dUdc hg coi la A. TrUdc day, vdi tU tUdng ky thi dan tgc,
tdc danh de chi mot nhdm ngfldi ma theo mdt sd' ngUdi dan dia phfldng nhin ngfldi
Nguyin Duy Thieu, dd la nhdm ngUdi ma Bd Ld bang con mat td md neu khdng
cU dan Crfa Sdt ggi la "Mfldng nflde man". mud'n ndi la ft thien cam. Do vay, tfl lau, d
Ha TTnh, cd cau hat ve ngudi Bd Ld:
Vdi tieng Viet, Bd Ld khdng cd y nghia,
theo cac nha nghien cflu ngdn ngfl hoc. Bo "Bd Ld Xuyen Hdi
Ld dflde doan dinh cd gdc la Ma Lai. Tfl Khddng ndi nau an,
Pligin Thanh Tinh - \ ung hien Hd Tinh vd egng ddng eU ddn Bd Lo 55

Khddng k h a n chit trddc (dau), quan he nghe nghiep. Chfnh vi vay, cd cau
Khddng ncidc (thuyen) di cau ^ua van chai so vdi cd ca'u xa hgi nong
..... 1 , , --^ » „ nghiep ddn gian hdn rat nhieu. Moi sinh
Khoong biui (tui) diing gfio. ' ^ ^ ' _
hoiit cua hg deu tap t r u n g tren thuyen.
Tat nhien. ndi dung cfla bai hat cung „ . , . ,. - . - ' • » - i »
Sau ngay dgc lap. mgt so gia dmh dugc
chi la ciidng dieu cudc sd'ng ngheo khd, , , , .- ,. , .- ».- , , 2,
• C D chmh quyen dia phUong cap dat (nhU 0
ddn gian, t h a t hoc cua ho thdi, chfl thflc .sfl r^•'. XTU ... r^-- v - \u - - ^•'-
"^ Cfla Nhfldng - Cam Xuyen) hoac co tien
chang cd ac y gi. ^ ^ ^ ^^^ ^^^^ ^ ^^^ g^^ _ r^^^^^ ^^,^ ^^
La dan thuy cfl, ngfldi Bd Ld chi dflde d,jng nha. Vi the hg sd'ng cudc sdng
sd'ng tren m a t nflde va sd'ng cudc sd'ng "thuOng gia hii thuyen", tflc la vfla d tren
"theo dudi con ca" va "an sdng ndi gio'. Hg thuyen vfla d tren nha. Hien nay, do dieu
khdng cd da't d t r e n bd, hga chang neu cd kien kinh te cflng nhfl dieu kien xa hgi,
thi dan thuy cU chi dflng phan da't ay vao cac hd gia dinh tren thuyen hau nhu da
hai viec chinh: de chdn cat ngfldi chet va len bd hda n h a p vdi ngfldi dan ban xfl.
xay chnh thd cua viin. Ngay xUa, tren Mac dau vay nhflng yeu to cd van duOc
danh nghia, hg cung dUdc chfnh quyen bao luu trong cuoc sdng thfldng ngay cua
phong kien dia phfldng thfla n h a n quyen ngfldi Bd Ld.
lanh Vfle, nhflng ngoai bai dau thuyen d ^gUdi Bo Ld sdng chu yeu bdng lam
cifa sdng. hg khdng dflcic vao sdng. Ngoai ^ghg danh bdt ca ngoai bien khdi vdi hat
bien. ngiidi Bd Ld dflcic tfl do, nhflng vao hi^h thflc danh bat chinh la cau va ludi
da't lien hg hi c:oi la "than d dd", la dan r u t . T h u y e n ca cua hg (nhu d Cam
"sd'ng vd gia cU, chet vd dia tang", cho nen NhUdng) thfldng ddng 9 van ke tfl con
hg phai mua dat cua cac lang tren bd de tiep, te, dang hai, hdng phong va con be
xay dinh va chdn cat ngifdi chet vdi nhflng (hai vach + hai tiep), mfli thfldng cao, lai
dieu kien r a t k h a t khe. thap va be. Thuyen lai rut cd chieu dai 35
Trudc day (trUdc Cach mang Thang den 42 thflde mdc (thfldc ta = 0,4m), rinh
Tam), ngiidi Bd Ld sdng chu yeu tren hdng, rdng day, vflng chdc, chiu dUdc do
thuyen, mdi gia dinh thudng cU tru tren sdng lde. Trong khu vUc mien Trung, cd
mdt con thuyen. Nhieu gia dinh ket hop hai loai t h u y e n dien hinh: thuyen trudng
vdi nhau t h a n h mgt van, nhu Vim Ky va thuyen bau. Thuyen trUdng dflng de
Xuyen d Cifa Sdt va Viin Nddc cau d danh bat ca, mfli cd hinh cong nhfl hinh
Nhfldng Biin. Trong thiet che xa hgi co mat t r a n g va thuyen bau dflng chd hang,
truyen, cac cU dan van chai khong phdi la Ngfldi Bd Ld dflng t h u y l n trUdng.
dan chfnh c\i vi vay van chai chi la nhflng Nghe cau cua ngUdi Bd Ld cd hai each
ddn vi lit quan. Cac van chai dflde tap hcip cau la cau d'ng can va cau vang. Cau dng
theo nguyen tdc ciuan he huyet thd'ng va can thdng dtang hdn ca. Mdi ngiidi thdng
56 Nghien edu Dong Nam A 7/2009

thfldng chi dflng mgt day cau, mdt d'ng mflc Trfldc day, do cau theo ldi thu cdng
can, cd ludi cau, cd mdc mdi. Phai thdng cd truyen ddn gian, nen nang sua't thap
hieu con ca nao Ua mdi nao de biet ma dii ma lai hi phu thudc theo mfla cua miic.
ca. Chdng ban ca ngfla fla mdi tdm ma Ngay nay, nghe cau miic ciia ngUdi Bd Ld
tdm phai sdng, phai bdi Idi binh thudng. da dUdc cai tien nhieu nhfl rfldng, chi, van
Mud'n nhu the phiii mdc Ifldi cau vao ddu kim tuye'n tao mau dng anh de danh Ifla
con tdm, tranh chiim vao day nao. Tfly mflc. Vi vay ma, gid day, ngfldi ta cd the
theo tflng loai ca ma sit dung Ifldi cau to cau miic ca ban ngay Ian ban dem.
nhd khac nhau. Vf du cau ca ngfl khac cau Vdi cau vang, day cau thudng dai den
ca trich, cau ca thu khac cau ca nhd. Phai hang nghin sai va duc3c ket day nhieu lUdi
biet ddi trang chd nUde: trang mgc nUde cau. Day cau tren du<3c tha dai xud'ng bien
may, trang xe nUde dflng. Dd la nhflng trong mgt thdi gian chflng 7 - 8 tieng. Ca
thdi diem ca hay bat mdi. Viec sit dung cdn cau nhieu khi day dac. NgUdi theJ cau
phao cflng rat quan trgng. Kinh nghiem vang, cd nhflng chieu cau dUde hang ta ca
cita ngfl dan cau ca la khi mat bien xao quy cd gia tri xua't khau. Nghe cau vang
ddng ca thudng an sau nen phai de lUdi cd khi cau dUcic ca day, ca Iflng chflng va
cau each mat da't 2 sai. Khi bien em, ca an cd khi cau duc3c ca ca ndi.
cao - ludi cau each mat dat 4 - 5 sai. NgUdi ^^ong nghe cau cda ngUdi dan chai Bd
Bd Ld la nhflng ngudi thien nghe, sat ngU L 5 ^d nghe cau ca map dflde dan gian ggi
cau ca ndi tieng it ai bi kip. la ca nham. Ca nham rat quy: bd khung
Ngoai cau cac loai ca, ngUdi Bd Ld cdn xfldng la sun (dung de chfla dd't sd'ng), vi
cau miic. MUc la loai sinh vat bien rat me ca nham la mgt mdn an trong "bat tran"
anh sang. Cho nen, ngifdi ta dflng mdi ca (chi gianh cho vua chfla) keo thanh sdi de
cdm cd chat lan tinh. Tuy nhien d bien nau an, gan ca nham dflng de dieu che
Ddng cd loiii miic rat to, thfldng phai cau Vitamin A, Cd khi ngfldi di cau cau
bang locii chi rieng (ldi cau trgng) phai tiio dUdc con ca nham rat ldn, nd keo ca
cho nd cai the keo dUdc lUdi cau ndm thuyen di, ngUdi cau phai cho thuyen di
ngang trong nUdc. NgUdi ta dflng mgt thdi theo ca, den khi ca met, ngfldi thd cau mdi
gd quan chi de cho nd khdng bi chim hdn keo ca vao thuyen. Nhflng, cung cd luc gap
va tfnh toan sao cho cd the ndm ngang vdi phai loai "tiem ac ngU", chung ria het con
Ifldi cau. Khi cau miic, ngUdi ta khdng ca ldn, chi cdn lai bg xUdng va cai dau.
mdc mdi vao ludi cau ma huge mdi tren Nhflng ngfldi thdng thao ve cau cd cudc
ludi cau mdt khoang. Nhu vay ta se cd mgt sd'ng kha gia vi viec mua sdm ngU cu
mat ngang gdm hdn chi, mdi, lUdi cau. Khi khdng td'n kem bang nhflng nghe khac,
miic ngam indi, litdi cau hi giat manh tfl nhflng lai cd thu hoach cao. Tuy nhien. vdi
dudi len va mdc vao bung hoiic dau con ngfldi Bo Ld "sd'ng vd gia cfl, chet vd dia
Phgni Thanh Tinh - M'ing hicn Hd Tinh vd cdng ddng eU ddn Bo Lo 57

tang", do mgi thfl' phai quy ddi tfl ca ma lao nbu mfli ten. ay vay ma ngu'di Bd Ld
ra. cho nen, mac dfl thdng thfio nghe, sat van danh bat dudc.
ca. nhflng do khdng cd nha. di bien khdng NgUdi Bd Ld cd the danh bat quanh
cd ngudn tai chinh ddi dao, phai vay mUdn nam (trfl nhflng ngay mua bao Ion) va
trudc nen hau nhu sau mdi chuyen di khdng phai cbi quan q u a n h trong vflng
bien, hg chi kiem dfl cho cudc sd'ng thfldng bien each dat lien khoang 40 - 50 km ma
nhat ma thdi. cdn CO the di xa h a n g t r a m cay so', dac biet
Nghe ludi rut cbi danh ban ngay va la nghe cau. Ben canh dd, ngudi Bd Ld
phai thii cha (riio). ('ba cd the vi nbu ven bien Ha Tinh cdn la nhflng con ngu'di
"khach Scin du lich" de cho dan ca den trfl thien thuy, thien nghe, cau keo tai gidi.
ngu, chdn vdn. Cha cang nhieu thi toa Trudc day, mac dfl it dflOc hgc hanh,
bdng cang rdng, de cho ca den "ta tflc". Ket n h u n g vdi nhflng kinh nghiem di bien, hg
ca'u cua mdt day cha tfla day phao khdng la nhflng cfl dan da dem lai nhieu ngudn

Id cd khi dai 12, 15, 20 sai trd len. Day cha ldi kinh te bien cho cac lang xa ven bien,

huge vdi rg da nang hang tii. Mgt dau day dac biet la cac cita sdng nbu cfla Sdt

huge vdi cay tre to, khi nem xudng bien (Thiich Kim - Lgc Ha) va cifa Nhfldng

tiia nhfl mgt Iflm tre. Vang Ifldi rflt gdm (Cam Nhfldng - Cam Xuyen). Tfl' sau Cach

day, gia, beo, canh tif^n, mat ludi 2cm x mang t h a n g Tam den nay, ngfldi Bd Ld da
chuyen len dinh cU d dat lien va sinh hoat
2cm, day mdng tfly theo loiii ca. De diinb
gidng nbu ngifdi "hiin dia". Mgi tap tuc
ca, nghe Ifldi rflt cdn cd thd va ban trai bao
sinh hoiit cua hg, lfl an d, lam nha cifa,
gdm Ihd chinh, thd bin. ngfldi va hidi.
den viec cifdi hdi, tang ma, hgc h a n h bay
ngUdi gifl thuyen. Mdi tci'i) ihd can khoang
gid chang khac gi so vdi ngfldi trong thdn
1 0 - 2 0 ngitdi. Ky ihuiit chfnh cua nghe
xdm. Gid day, hg dang cflng nhflng ngfldi
ludi rut phu thudc vao ngUdi thd gidi trong
dan chai bien khac dang ngay dem dem
vice tham do bin nu'dc chflng vdi, tha rao,
lai nhflng ngudn ldi ldn cho que hUdng,
dat neo, budng hidi. Tfly theo con cti xuat
lang xdm./.
hien, vii nam vu bdc, lan nUdc, long khdi
ma ngfldi thd quyet dinh danh ludi. Nghe
ludi rflt danh ca vao hai vu: Nam va Bdc
gdm ca mu, cii niic, cii trich, ca long CHU THICH
Danh ca chim thi ky t h u a t phflc tap va
khd k h a n hdn, ddi hdi ngfldi thd lan gidi 1. Nguyen Duy Thieu. Cdc cong dong ngU ddn
de khi thay ca xuat hien lhi phai lan de thiiy cU a viing bien Viet Naml/Tap chi
Nghien cflu Dong Nam A, sd 6/2003, tr. 3-10.
ddn dan ca vao Ifldi. Cd ihci lai gidi hdn da
2. Theo Nguyin Ddng Chi. Dia chi vdn hoa
phai lien litdi va diiy, mdi danh bdt dflde
ddn gian Nghe Tinh. Nxb Nghe .\ii, Vinh,
cii nhdng vi ca nhdng dau nhgn, rang sac. 1995, tr. 55.

You might also like