NTE VE TÜRKİYE’ DE NTE

1. TANIM VE ÖZELLİKLER
Nadir Toprak Elementleri (NTE); 57 atom numaralı Lantandan (La) başlayıp 71 atom numaralı
Lutesyuma (Lu) kadar Lantanitler olarak bilinen 14 doğal ve bir yapay elementten ve bunlara
benzer jeokimyasal özelliklerinden dolayı Y ve Sc da dahil edildiğinde, toplam 17 elementten
oluşmaktadır (Şekil 2 ve Tablo 1)
Genel olarak yumuşak ve kolay şekillendirilebilir yapısal özellikleriyle NTE’ler, tepkimeye
girebilme karakteristiğine sahiptir.
Parlak, demir gri ve gümüş renginde olan bu elementlerin kendilerine has manyetik ve optik
özellikleri vardır (Şekil 1)
Şekil 1 NTE görünümleri [1]

Hafif ve ağır olmak üzere iki kategoriye ayrılan NTE’lerden Skandiyum ile atom numaraları 57-
64 aralığında yer alan elementler hafif, atom numaraları 65-71 aralığındaki elementler ile İtriyum
ise ağır nadir toprak elementleri olarak sınıflandırılmaktadır.
Yer kabuğunda nispeten bol miktarda bulunan NTE’ler, genellikle oksit bileşenler halinde bir
arada olduklarından gruplandırılamamış, oksitlerin metale indirgenmesinin zorluğundan ve bu tip
bir durumla sık karşılaşılmamasından dolayı da “nadir toprak elementleri” olarak
isimlendirilmişlerdir.
NTE kendine özgü jeokimyasal özelliği nedeniyle jeotektonikpetrojenetik ortam analizi,
fizikokimyasal koşulların yorumlanması gibi pek çok jeolojik sorunun aydınlatılmasında
yaygınca kullanılmaktadır. [1][2][3]
Şekil 2 Periyodik Tabloda NTE [3]
Tablo 1 NTE atom numaraları, yoğunluklar ve ergime noktaları [2]

Ergime noktaları değişkenlik göstermekte olup Şekil 3’te verilmiştir.

NTE yatakları içinde bulundukları kayaçlarla ilişkilerine göre şu şekilde sınıflandırılabilir:
A- Primer yataklar
1- Volkanik kayaçlarla ilişkili yataklar
2- Granitik kayaçlarla ilişkili yataklar
3- Pegmatitlerle ilişkili yataklar
4- Alkalin-ultramafik ve karbonatitlerle ilişkili yataklar
B- İkincil yataklar
1- Alüvyal (Akarsu) plaser yataklar
2- Sahil plaser yataklar [1]

2. KULLANIM ALANLARI
Elektronik ve savunma sanayinin en önemli metallerini oluşturması nedeniyle dünyada NTE
madenciliği son elli yılda olağanüstü önem kazanmıştır.
Nadir toprak elementlerin az miktarda kullanımı, ürünün kalitesini önemli ölçüde artırır. Yüksek
teknoloji ürünlerinde de kullanım miktarı az olmaktadır fakat birim performansa etkisi kritik
düzeydedir. Örneğin, bir cep telefonunda sekiz adet nadir toprak element kullanılmaktadır. [1][2]
Aşağıda, NTE’ nin kullanım alanları temel özellikleri ile birlikte verilmiştir.
Tablo 2 NTE kullanım alanları ve temel bilgiler [1]
Sembo İsim Kullanım Alanları Ato Atom Oksit Yoğunluk Ergime
l m Ağırlı Formülü (g/cm3) Noktas
No ğı ı (℃)
Sc Skandiyum Havacılık bileşenlerini, 21 44.96 Sc2O3 3.0 1541
Civa-buhar lambaları
Y İtriyum Lazerler, mikrodalga 39 88.91 Y2O3 6.9 1522
filtreleri
La Lantan Kamera lensleri, pil 57 138.91 La2O3 6.1 918
elektrotları
Ce Seryum Petrol rafineleri 58 140.12 CeO2 6.8 789
için akışkan katalitik
çatlama katalizörü
Pr Prasedmiyum Mıknatıslar, lazerler, 140.91 Pr6O11 931
karbon ark aydınlatma 59 6.8
Nd Neodimyum Mıknatıslar, lazerler, 60 144.24 Nd2O3 7.1 1021
seramik kapasitörler
Pm Prometyum Nükleer piller 61 147.00 - 7.3 1042
Sm Samaryum Mıknatıslar, lazerler, 62 150.35 Sm2O3 7.5 1074
nötron yakalama,,
Eu Evropiyum Fosfor, lazerler, NMR 63 152.00 Eu2O3 5.3 822
rahatlama üniteleri
Gd Gadolinyum Bilgisayar hafızaları, 64 157.25 Gd2O3 7.9 1313
mıknatıslar, lazerler
Tb Terbiyum Fosfor, lazerler, floresan 65 158.92 Tb4O7 8.2 1356
lambalar
Dy Disprosyum Mıknatıslar, lazerler 66 162.50 Dy2O3 8.5 1412
Ho Holmiyum Lazerler 67 164.93 Ho2O3 8.8 1474
Er Erbiyum Lazerler, vanadyum 68 167.26 Er2O3 9.1 1529
çelik
Tm Tulyum Portatif X-ray makina 69 168.93 Tm2O3 9.3 1545
Yb İterbiyum Kızılötesi lazer, 70 173.04 Yb2O3 6.9 819
kimyasal
indirgenler
Lu Lütesyum PET tarama 71 174.47 Lu2O3 9.8 1663
dedektörleri, yüksek
kırılma endeksli camlar
Tablo 3 Endüstrilere göre NTE kullanım alanları [4]

NTE, optik, metalurji, ilaç, ilaç, elektronik vb. Alanlarda çok çeşitli amaçlarla kullanılmaktadır.
Yukarıdaki tabloda her elementin kullanım amaçları endüstri bağlamında verilmiştir.
Şekil 3 Kullanım alanları pasta grafiği [4]
Şekil 3’ ten anlaşılacağı üzere, NTE en çok cam ve cilalama, mıknatıs, batarya ve katalizör endüstrisinde
kullanılmaktadır.

3. DÜNYADA NTE

Şekil 4 Dünyada NTE yatakları bulunan ülkeler [1]

Global NTE tüketiminin yıllık ortalama büyüme oranının 2025 yılına kadar %5 ile %10 arasında
değişmesi beklenmektedir. Dünya gelelinde NTE rezervleri büyük miktarlarda Çin, Brezilya,
Vietnam ve Rusya’ da bulunmaktadır.
NTE minerallerinin ve yan ürünlerinin lider üretici ve tüketici olan Çin’ in küresel pazarları
şekillendirmeye devam etmesi beklenmektedir. Çin'in maden konsantreleri ithalatının önemli
ölçüde artmaya devam etmesi beklenmektedir.

Şekil 5 Dünyada NTE rezerv yüzdeleri [3]

Tablo 4 Dolar bazında 2017-2018 NTE fiyatları [5]

Dolar bazında fiyatlar (Tablo 4) genel olarak sabit kalmakta ve çok az azalmakla birlikte, NTE’
ne olan talebin gün geçtikçe artacağı düşünülmektedir.

4. TÜRKİYE’ DE NTE
Ülkemizde de NTE çeşitli tiplerdeki yataklarda bulunmaktadır. Ülkemizde yatak tiplerine bağlı
olarak NTE aşadaki haritada verilmiştir. Kayaç tiplerine göre bulunan NTE ise Tablo 5’ te
verilmiştir.
Türkiye’ deki NTE yatakları kökenlerine göre dört gruba ayrımlanmıştır. Bunlar:
1. Karbonatit ve Alkali Magmatik Kayaçlarla İlişkili NTE
2. NTE İçeren Plaser Depolanmaları
3. Sedimanter Fosforitler ve NTE
4. Boksit Yataklarına Bağlı NTE [3]
Şekil 6 Türkiye NTE haritası [4]
Tablo 5 Türkiye’ de bölgeler ve kayaç tiplerine göre NTE bulunuşu [4]

4.1. Karbonatit ve Alkali Magmatik Kayaçlarla İlişkili NTE

Karbonatitler, karbonat bakımından zengin magmalardan türetilen magmatik kayaçlardır.
Karbonatitler dünyanın en büyük NTE yataklarına ev sahipliği yapmaktadırlar ve tipik olarak en
çok hafif NTE ile zenginleşmişlerdir. Karbonatitler, NTE dışında apatit, filogopit, magnetit,
provskit ve vermikülit gibi mineraller için de önemli kaynak kayaçları olabilirler. NTE
yataklarında özel bir yere sahip olan karbonatitler kalsit, dolomit ve diğer karbonatlarca zengin
alkali ultrabazik kayaçlarla jenetik ilişkili olarak çoğunlukla damar şekilli gözlemlenirler. Kıta içi
havzalarda gelişen riftlerle ilişkilidirler. 1960’ lardan beri hafif NTE için global kaynak
oluşturmaktadırlar. Türkiye'de bu tip zenginleşmelerin en bilinenleri Kızılcaören (Eskişehir) ve
Kuluncak-Başören (Malatya)’ dadır.
Alkali magmatik kayaçlar, potasyum ve kalsiyuma kıyasla silis bakımından fakir kayaçlardır.
Cevher minerallerini az oranda baddeleyitin eşlik ettiği primer piroklor, bastnazit, flüorit ve barit
oluşturur. Atmosferik koşullara maruz kaldıkları yerlerde ikincil piroklor ve monazit içeren
zonlar gelişebilir. Alkali magmatitlerle ilişkili olan yataklar Keban (Elazığ) ve Divriği’ de (Sivas)
bulunmaktadır. [1][2][4][6]

Şekil 7 Bastnazit minerali [6]

4.2. NTE İçeren Plaser Depolanmaları
Alüvyal plaserler, akarsularca taşınan malzemenin hidrolik koşullar etkisi altında yığışması
sonucu oluşurlar. Bu plaserlerde ekonomik derişimler oluşturan NTE daha çok toryum içerebilen
monazit, zirkon, öksenit, ksenotim, brannerit ve niobiyum, tantal minerallerinde bulunur. Bunlara
plaser yataklarda yaygınca izlenen ağır minerallerden kasiterit, manyetit, ilmenit, kromit, granat,
rutil ve turmalin değişik oranlarda eşlik eder. Ülkemizde Çnaklı’ da (Burdur) bu tip NTE
yatakları bulunmaktadır. [1][2][4][6]

Şekil 8 Monazit minerali (kum halinde)[6]

4.3. Sedimanter Fosforitler ve NTE
Türkiye'de ise fosfat yatakları Mazıdağı (Mardin) tarafında gözlenir ve üst Kratese yaşlı
kireçtaşlarının çörtlü seviyelerinde bulunur. En önemli cevherleşmelerinden birisi en üstte yer
alan Şemikan fosfat zonudur. [1][2][4]
4.4. Boksit Yataklarına Bağlı NTE
Türkiye'nin boksit yatakları Kokaksu (Zonguldak) haricinde Toros kuşağında yer almaktadır ve
bu yataklardan bazılarının köken kayaçları potansiyel kaynak olabilecek şekilde yüksek
miktarlarda NTE içermektedir. Bolkardağı, Kızıldağ ve Kemiklitepe bölgelerinde yapılan
araştırmalar sonucu ekonomik olabilecek NTE potansiyelleri keşfedilmiştir. [1][2][4]
Bunlara ek olarak, 2016’ da Haymana’ da (Ankara) silttaşı, kiltaşı ve marnlar içerisinde yapılan
araştırmalar sonucu NTE bulunmuştur. [7]

5. SONUÇLAR VE YORUM
NTE potansiyeli olan yatakların değerlendirilmesi için:
• Yataklarla ilgili araştırmaların derinleştirilip kaynak hesabından rezerv hesaplarına doğru
gidilmesine,
• Uygulanabilir üretim yöntemlerinin araştırılmasına, altyapısının hazırlanıp test
edilmesine,
• Üretim yöntemlerinin rezerv boyutu bağlamında belirlenip planlanmasına ihtiyaç
duyulmaktadır.

6. REFERANSLAR

[1] Şahiner, M., Akgök, Y. Z., Arslan, M., & Ergin, M. H. (2017). Dünyada ve Türkiye' de Nadir
Toprak Elementleri. Ankara: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü.
[2] Yırcalı, O. C. (2023). Nadir Yer Elementleri: Türkiye' nin Nadir Yer Element Kaynakları.
Balıkesir, 66-71.
[3] https://naten.tenmak.gov.tr
[4] Öztürk, H., Hanilci, N., Altuncu, S., & Kasapçı, C. (2018). Türkiye’nin Nadir Toprak
Element (Nte) Kaynakları: Oluşum Tiplerine Genel Bir Bakış. Maden Tetkik ve Arama
Dergisi, 133-148.
[5] Gambogi, J. (2018). 2018 Minerals Yearbook. RARE EARTHS [ADVANCE RELEASE].
USGS.
[6] Van Gosen, B. S., Verplanck, P. L., Long, K. R., Gambogi, J., & Seal, R. R. (2014). The rare-
earth elements: Vital to modern technologies and lifestyles. USGS Mineral Resources
Program. USGS.
[7] Koç, Ş., Sarı, A., & Çimen, O. (2016). Major and rare earth element contents in sedimentary
rocks of the Haymana formation, Ankara, Turkey. Energy Sources, Part A: Recovery,
Utilization, and Environmental Effects, 1917-1928.