TEMAT 4.

1: RZECZPOSPOLITA NA PRZEŁOMIE XVI I XVII WIEKU

1. Henryk Walezy po swojej ucieczce w 1574 r. nie powrócił już do kraju. Władzę w
państwie tymczasowo ponownie przejął prymas Uchański.

2. W 1575 r. zwołano sejm konwokacyjny. Szlachta poparła Stefana Batorego, a

magnateria popierała cesarza Maksymiliana II. Na podstawie głosów królem został
cesarz Maksymilian II, w szlachcie wzbudziło to oburzenie.

3. Nieformalnym przywódcą szlachty był Jan Zamojski. Zaproponował on Annie

Jagiellonce - żonie nieżyjącego Zygmunta Augusta objęcie tronu, jej mężem miał
zostać Stefan Batory. Maksymilian II nie bronił się przed buntem szlachty, więc w
rezultacie w 1576 r. królem polskim został Stefan Batory.

4. Stefan Batory na początku swoich rządów toczył wojnę z Gdańskiem. Gdańsk nie
chciał zaakceptować rządów Batorego, więc ten postanowił odpowiedzieć siłą.
Gdańsk zawarł sojusz z Danią, do starcia wojsk doszło pod Lubiszewem w 1577 r.
Końcowo doszło do kompromisowego porozumienia stron, Gdańsk uznał władzę
Batorego i zapłacił kontrybucję.

5. Monetami którymi płacono w Gdańsku były Talary gdańskie.

6. Przed zakończeniem wojny z Gdańskiem na Inflanty wkroczyły wojska moskiewskie.

Batory, aby pozyskać pieniądze zrzekł się części uprawnień sądowniczych. Wkrótce
siły Batorego uderzyły w państwo moskiewskie, pierwszą zniszczoną przez Polaków
twierdzą była twierdza w Połocku. Do walk przeciwko Moskwie przystąpiła Szwecja,
car został zmuszony do podpisania rozejmu w Jamie Zapolskim w 1582 r. (rozejm
przewidywał zawieszenie walk na 10 lat, przywrócenie do RP Inflant i ziemi połockiej,
wycofanie się RP ze zdobytych twierdz). Pod koniec 1581 r. wojska RP dotarły pod
Psków, miasta nie udało się jednak zdobyć.

7. Batory do swoich walk stworzył nową formację wojskową - piechotę wybraniecką. Z

20 łanów zgłaszał się jeden chłop - żołnierz, w tym czasie pozostałych 19 chłopów
musiało się zajmować gospodarstwem tego jednego.

8. Uprawnienia, które stracił Batory przejęły Trybunał Koronny oraz Trybunał Litewski,
do których szlachta mogła się odwoływać od wyroków sądowych. Zasiadali w nich
reprezentanci szlachty.

9. Jan Zamojski został najbliższym doradcą Batorego. Ludzie bali się, że Batory po
wygranej wojnie będzie chciał toczyć ich jeszcze więcej.

10. Samuel Zborowski - dopuścił się morderstwa podczas koronacji Henryka Walezego,
został wygnany z kraju, schronił się na dworze Stefana Batorego (dawał mu rady),
został oskarżony o spiski antykrólewskie, uwięziony przez J. Zamojskiego i za zgodą
Batorego ścięty. W kraju wybuchły przez to spory, które zostały zakończone zostały
śmiercią Stefana Batorego w 1586 r.
11. Kolejnymi kandydatami na króla zostali Maksymilian III Habsburg oraz Zygmunt Waza.
Maksymiliana III popierało wyższe duchowieństwo, magnateria oraz stronnictwo
szlacheckie. Habsburgowie byli gorliwymi katolikami, więc część z nich liczyła na to,
że gdy Maksymilian III obejmie tron, pozbędzie się on protestantów. Maksymilian był
także zagrożeniem dla praw szlachty, wzmocnienia rządów królewskich oraz oddanie
wschodnich kresów państwa na rzecz Moskwy. Zygmunt Waza popierany był przez
zwolenników króla „Piasta”, bo był synem księżniczki z rodu Jagiellonów, przez Jana
Zamojskiego oraz Annę Jagiellonkę. Waza obiecywał zamieszkać w RP oraz zwrócić
państwu Estonię.

12. Sejm elekcyjny odbył się w 1587 r., obydwoje kandydatów na sejm przybyli ze swoimi
wojskami. Żaden z kandydatów nie zamierzał ustąpić, więc w rezultacie doszło do
bitwy pod Byczyną, na śląsku, gdzie zostały pokonane wojska Maksymilian III, a sam
Maksymilian trafił do niewoli i zrzekł się do pretensji o tron.

13. Pierwsze lata Zygmunta Wazy upłynęły na konflikcie z Janem Zamojskim, bo Waza nie
mógł znieść jego ogromnych wpływów, mimo że zawdzięczał mu swój tron. Po
śmierci króla Szwecji - Jana III Wazy, tron objął jego syn, król polski Zygmunt III Waza.
Polskę i Szwecję połączyła unia, ale opozycja szwedzka obawiała się katolickiego króla
w luterańskim państwie. Na czele buntowników stał Karol IX Sudermański, wojska
obu obozów się starły, polska przegrała, a nowym królem szwedzkim ogłosił się Karol
IX Sudermański.

14. Ludzie w kraju reagujący na to co się działo w kraju dzielili się na regalistów -
popierających króla oraz popularystów sprzeciwiających się królowi, na ich czele po
śmierci Zamojskiego stał Mikołaj Zebrzydowski. Popularyści sprzeciwiali się bliskim
kontaktom króla z Habsburgami oraz planom króla o poślubieni Konstancji
Habsburżanki. Myśleli oni, że król chce ponownie połączyć Polskę ze Szwecją i
walczyć o koronę szwedzką. Zaniepokojona szlachta zaczęła zbierać się na zjazdach,
co dało początek rokoszowi Zebrzydowskiego. Na zgromadzeniach: krytykowano
króla, prostowano przeciwko przekazaniu Prus Królewskich, zarzucano królowi
nietolerancję wyznaniową, część z nich chciała detronizacji króla. Regaliści nie
pozostali dłużni i zorganizowali swoje zjazdy w Wiślicy. Do decydującego starcia
doszło pod Guzowem w 1607 r. Zwyciężyły wojska królewskie, Popularyści złożyli
królowie hołd, uzyskali wybaczenie króla i zostali objęci amnestią.

15. Król Zygmunt III Waza zasiadał na tronie polski ponad 40 lat.
TEMAT 4.2: WOJNY NA WSCHODZIE

1. Po śmierci cara moskiewskiego Fiodora I, nastąpiło krótkie panowanie doradcy.

Fiodora I - Borysa Godunowa. Rządy Godunowa były krótkie, a jego śmierć rozpoczęła
okres walk o koronę carską, buntów i zamętu wewnętrznego określanego mianem
Wielkiej Smuty (1598 - 1613 r.). RP postanowiła wykorzystać tą sytuację i w 1600 r.
zaproponowała Moskwie zawarcie unii. Według Zygmunta III Wazy sojusz ten miał
zapobiec unii moskiewsko-szwedzkiej, a RP miała zyskać sojusznika w wojnie z Turcja
i odzyskać szwedzki tron

2. Fiodor I miał brata, który zginął w niewyjaśnionych okolicznościach (o jego śmierć

został posądzony nawet Borys Godunow. Podczas Wielkiej Smuty w kraju panował
wielki głód oraz wybuchały różne powstania. Ludzie liczyli, że plotka o ponoć
wspaniało ocalałym Dymitrze jest szansą na polepszenie sytuacji w kraju. Na
wschodnich kresach RP za następcę tronu cesarza podawał się Dymitr Samozwaniec,
który zaproponował państwo polsko-litewskiemu wielkie zdobycze w zamian za
pomoc w zostaniu cesarzem. Dymitr przekonał do siebie króla Wazę, magnaterię, a
nawet duchowieństwo, ponieważ przyjął chrzest i obiecał rozejm między Moskwą, a
papiestwem.

3. Tak rozpoczęły się dymitriady w 1604 r., czyli prywatne wyprawy zbrojne ingerujące
w sprawy państwa moskiewskiego. W rezultacie Dymitr został carem w 1605 r.
Poślubił córkę wojewody sandomierskiego - Marynę Mniszchównę. W kraju zaczęło
narastać niezadowolenie, bo król otaczał się Polakami, co doprowadziło do rzezi
cudzoziemców w 1606 r., podczas której życie stracił car Dymitr. Bojarzy następnie
osadzili na tronie Wasyla Szujskiego. Następnie zaczęto ponownie rozpowiadać plotki
o ocaleniu zabitego cara - Dymitra II Samozwańca, który zdobył poparcie polskich
magnatów i szlachty oraz Maryny Mniszchównej, która miała w nim rozpoznać męża.
Nastąpiła dwuwładza: Wasyl Szujski rządził w Moskwie, a Dymitr w Tuszynie.

4. Wasyl Szujski został postawiony w niewygodnej sytuacji i zawarł pokój ze Szwecją. W

zamian za potwierdzenie praw szwedzkich do Inflantów uzyskał pomoc wojską do
walki z państwem polsko - litewskim.

5. Zygmunt III Waza postanowił więc zaatakować Moskwę, podczas ataku na Smoleńsk
bojarzy przybyli z propozycją zawarcia układu który mówił, że carem miałby zostać
syn Zygmunta - Władysław Waza. Wasyl wysłał wojska, naprzeciw którym stanął
hetman Stanisław Żółkiewski, który miał 4 razy mniejszą armię. Do ostatecznego
starcia doszło pod Kłuszynem w 1610 r., gdzie wygrali Polacy, dzięki Husarii.
Następnie polska zaatakowała Moskwę dzięki temu, że bojarzy uwięzili Szujskiego.
Bojarzy zaoferowali ponownie koronę carską Władysławowi Wazie, który w zamian
musiał przyjąć prawosławie i przybyć do Moskwy na co nie zgodził się Zygmunt III
Waza. W 1612 r. nastąpiła kapitulacja wojsk polskich
6. Kolejnym carem w 1613 r. został Michał Romanow, co zakończyło okres Wielkiej
Smuty. Zawarto rozejm polsko-moskiewski w Dywilinie, mający obowiązywać przez
14.5 roku, RP zachowała ziemie: smoleńską, siewierską i czernihowską. Gdy w 1632
r., gdy zmarł Zygmunt III Waza, car moskiewski postanowił odbić część utraconych
ziem, łamiąc postanowienia ugody. Udało mu się odzyskać ziemie smoleńską i
siewierską.

7. W międzyczasie w RP przebiegłą elekcja, a nowym królem został Władysław IV Waza,

który szybko przeprowadził reformy wojskowe, dzięki którym udało się uratować
Smoleńsk. Końcowo podpisano pokój w Polanowie w 1634 r. Na jego mocy RP
odzyskała ziemie smoleńską i siewierską, a Władysław IV Waza zrzekł się pretensji do
tronu moskiewskiego i uznał legalność władzy Michała Romanowa.

8. Dzikie Pola były ziemią niczyją zamieszkiwaną przez myśliwych, rybaków itd.
nazywanych Kozakami. Żyli oni w ciągłym zagrożeniu ze strony Tatarów, dlatego mieli
swoje wojska, które nieraz uczestniczyły w najazdach na Turcję.

9. RP z Kozakami mieli skomplikowane relacje, bo:

 Kozacy nie chcieli płacić pańszczyzny
 Wyznawali protestantyzm, a nie katolicyzm
 Odrębność etniczna
 Ograniczenia rejestru kozackiego

10. W latach 40 XVII w. zwiększył się wymiar powinności feudalnych na Ukrainie, co

niezadowoliło Kozaków. Postanowili więc napaść na RP z Bohdanem Chmielnickim na
czele. Powstanie wybuchło na początku 1648 r. i znane jest pod nazwą powstanie
Chmielnickiego. Wojska koronne (państwowe) poniosły klęskę kolejno w bitwach:
nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem, pod Piławcami. Dzięki temu Chmielnicki zyskał
otwartą drogę na Lwów i Zamość, przekupiły ich jednak wielkie okupy które dostali.
Obie strony były jednak niezwykle okrutne.

11. Niedługo po wybuchu powstania Chmielnickiego umiera Władysław IV Waza.

Kolejnym królem został Jan Kazimierz Waza, który chciał pojednania z Kozakami,
którzy jednak odrzucili korzystne propozycje i ogłosili swoją niepodległość.

12. W 1649 r. doszło do bitwy pod Zbarażem, gdzie wojak kozacko-tatarskie starły się z
wojskami koronnymi, doszło do ugody Zborowskiej:
 Powiększenie rejestru kozackiego do 40 tys.
 Powierzanie urzędów tylko -prawosławnej szlachcie ruskiej w województwach
ukraińskich
 Nadanie biskupom prawosławnych stanowisk senatorów
 Mianowanie Chmielnickiego hetmanem wojska zaporoskich
Następnie przez kilka lat toczono wojny, które skończyły się podpisaniem ugody w
Żwańcu w 1653 r. na mocy, której przywrócono postanowienia ugody Zborowskiej.
13. W 1654 r. Chmielnicki zawarł ugodę w Perejasławiu i oddał Moskwie Ukrainę
położona nad Dnieprem, bo chciał zerwać wszelkie związki z RP. Jeszcze w tym
samym roku Moskwa wraz z Kozakami najechała na RP, ale została zatrzymana
wskutek najazdu Szwecji na RP w 1655 r. Po śmierci Chmielnickiego, kolejnym
przywódcą Kozaków został Iwan Wyhowski, który chciał ugody z RP. Została ona
podpisana w Hadziaczu w 1658 r. i zakładała powstanie Rzeczpospolitej Trojga
Narodów (Koronę, Litwę, Ukrainę - rządzoną przez hetmana kozackiego, z osobnymi
skarbcami, sądami, urzędami i armią)

14. Przyłączenie Ukrainy do RP nie spodobało się Moskwie więc postanowiła ona
zaatakować RP, wojna ta zakończyła się niekorzystnym dla RP rozejmem w
Andruszowie w 1667 r. RP straciła część Ukrainy oraz ziemie smoleńską, sieradzką
oraz czernichowską.

15. Spór z Rosją oficjalnie zakończył się dopiero 20 lat później w 1686 r. pokojem
Grzymułtowskim:
 Trwała utrata przez RP części Ukrainy oraz ziemi smoleńskiej i czernihowskiej
 Odszkodowanie od Rosji dla RP za utracone ziemie
 Zobowiązanie Moskwy do zerwania sojuszu z Turcja i rozpoczęcia wojny
 Wolność religijna dla obu państw
TEMAT 4.3: WOJNY ZE SZWECJĄ I KRYZYS RZECZPOSPOLITEJ

1. Przyczyną wojny polsko-szwedzką była chęć objęcia tronu szwedzkiego przez

Zygmunta III Wazę oraz walka o Inflanty. Gdy Szwedzi pozbawili Zygmunta korony
szwedzkiej, polski sejm odpowiedział inkorporacją Estonii, więc w tej sytuacji wojska
szwedzkie wkroczyły do Inflant. Szczególnie wybitnym hetmanem polskim podczas tej
wojny był Jan Karol Chodkiewicz - bitwa pod Kircholem

2. W 1611 r. podpisano rozejm, w 1621 r. armia wkroczyła ponownie do Inflant,

podpisano kolejny rozejm, ale w 1625 r. Szwedzi powtórnie zajęli Inflanty.

3. W 1626 r. nowy król Gustaw II Adolf wkroczył do Prus Książęcych i Królewskich i zajęli
wszystkie pruskie porty poza Gdańskiem i Królewcem. Szwedzi zablokowali jednak
eksport z RP zboża co przyniosło nam spore straty gospodarcze.

4. Wielkie znaczenie miały bitwy: morska pod Oliwą w 1627 r. oraz lądowa w Trzciane w
1629 r. Końcowo jednak RP nie odzyskała straconych ziem, podpisano niekorzystny
rozejm w Altmarku/Starym Targu w 1629 r. na mocy którego Szwedzi otrzymali
Inflanty na północ od rzeki Dźwiny i zdobyte porty z wyjątkiem Gdańska, Pucka i
Królewca, Szwedzi pobierali cła gdańskie.

5. Największą bitwą tej wojny była wodan bitw pod Oliwą (28/11/1627 r.), w które
Szwedzi ponieśli klęskę i było to największe zwycięstwo polskiej floty w historii, pod
przywództwem Arenda Dickmanna. Znakiem rozpoznawczym polskiej floty była ręka
boga.

6. Następny rozejm podpisano w Sztumskiej Wsi w 1635 r. za panowania kolejnego

polskiego króla - Władysława IV Wazy. Szwecja była zmęczona wojną
trzydziestoletnią, więc zgodziła się na ugodę. Rozejm mówił, że RP zaakceptowała
utratę Inflant, RP odzyskała porty pruskie, Szwedzi nie mogli już pobierać ceł
gdańskich.

7. W połowie XVII w. z racji tego, że RP była słaba, przez walki z Kozakami i Rosją,
władca Szwecji, Karol X Gustaw postanowił zaatakować RP. Przyczyny:
 Karol X Gustaw dowiedział się o istnieniu silnej opozycji wobec Jana
Kazimierza Wazy
 Państwo polsko-litewskie było osłabione licznymi konfliktami zbrojnymi
 Polscy królowie z dynastii Wazów nadal zgłaszali pretensje do korony
Szwedzkiej
 Rozejm ze Sztumskiej Wsi kończył się w 1661 r., ale pertraktacje pokojowe
prowadzone w celu jego przedłużenia utknęły w martwym punkcie
Karolowi X Gustawowi informacje o słabej sytuacji w kraju dostarczył Hieronim
Radziejowski, ponieważ był skłócony z Janem Kazimierzem Wazą. Pomógł on nawet
przygotować Szwedom plan walki.
8. Szwedzka armia zaatakowała RP w. lipcu 1655 r. z dwóch kierunków - z pomorza i
Inflant. W Wielkopolsce hetman Janusz. Radziwill, ogłosił się sprzymierzeńcem Karola
X Gustawa i oddał Litwę pod jego protektorat. Sojusznikiem Szwecji okazał się
również elektor brandenburski. Szwecja zalała RP swoimi wojskami, dlatego wojnę tę
nazywa się Potopem Szwedzkim. Szwedzi zajęli wiele miast.

9. Stanowczy sprzeciw Szwedzi spotkali jednak w 1655 r. podczas obrony Jasnej Góry.
Dowództwo nad. Królewskim wojskiem objął Stefan Czarniecki, który stał się
bohaterem walki ze Szwedami. Prowadził on wojnę podjazdową, jeszcze w 1656 r.
wojska polskie pokonały Szwedów w bitwie pod Warką, jednak niedługo później
Polacy ponieśli porażkę pod Warszawą.

10. Polska zawarła sojusz z Moskwą, co umożliwiło jej skupienie wszystkich wojska na
walce ze Szwedami. Szwecja z kolei zawarła sojusz z Brandenburgią, Kozakami i
Siedmiogrodem. Sojusz ten w 1656 r. przypieczętował traktat rozbiorowy w Radnot.

11. Plan rozbiorowy nie został jednak zrealizowany, bo RP uzyskała pomoc od Danii i
Habsburgów. Wojska duńskie wypędziły część Szwedów z RP. W międzyczasie władca
Brandenburgii zwrócił się do króla RP z prośbą o zawarcie ugody. Zostały one
podpisane w 1657 r. i nazywane są traktatami welawsko-bydgoskimi

12. W 1660 r. Szwecja zaczęła ponosić klęski, co doprowadziło do podpisania pokoju w

Oliwie, który zakończył wojnę. Na jego mocy:
 Szwedzi zostali zobowiązani do przestrzegania wolności handlu bałtyckiego
 Zrabowane przez Szwedów dzieła sztuki miały wrócić do RP (niedotrzymane)
 RP potwierdziła szwedzkie prawa do Inflant
 Król Jan Kazimierz Waza zrzekł się ostatecznie pretensji do tronu szwedzkiego
Król Jan Kazimierz Waza utracił zwierzchność lenną nad Prusami.

13. Po wojnach słabła pozycja szlachty średniej i zagrodowej - stawali się oni klientami
szlacheckim dla magnaterii - wykonywali oni polecenia magnatów, a w zamian za to
otrzymywali pensje. W. taki sposób decydujący wpływ na decyzje sejmów i sejmików
uzyskała magnateria, dlatego ten system rządów nazywany jest oligarchią magnacką.

14. W 1652 r. w praktyce zastosowana zasadę liberum veto, która umożliwiała jednemu
posłowi zerwanie sejmu, co powodowało paraliż działania państwa oraz upadek
autorytetu monarchy i sejmu. Przez wojny z prawosławnymi Kozakami i Moskwą,
muzułmańskimi Turkami i tatarami oraz luterańską Szwecją, sytuacja wyznaniowa w
kraju uległa zmianie. Szerzyła się ksenofobia. Król Jan Kazimierz Waza podkreślił
przynależność do kościoła katolickiego składając śluby lwowskie 1 kwietnia 1656 r.
15. Plany reform Jana Kazimierza:
 Elekcję vivente rege, czyli wybór kolejnego władcy za życia króla
 Zwoływanie corocznych sejmów
 Przyjmowanie uchwał sejmowych większością 2/3
 Nałożenie na szlachtę stałych podatków oraz cła generalnego
Króla oskarżono jednak o to, że chce on umocnić władzę królewską, a nawet
zaprowadzić absolutyzm. Król porzucił przymierze z Habsburgami, a jego miejsce
miała zająć polityka profrancuska, do której powstania przyczyniła się Ludwika Maria
Gonzaga.

16. Sejm odrzucił jednak królewskie projekty reform, na czele opozycji stał Jerzy
Sebastian Lubomirski, do której dołączyła większość wojsk koronnych i litewskich.
Król zaakceptował sprzeciw, ale postanowił rozprawić się z Lubomirskim, król oskarżył
go o zdradę stanu, skazano go na infamię i wyjechał. Zgromadził on. Jednak duże
poparcie i wrócił do kraju, łamiąc wyrok. Z tego powodu w 1665 r. wybuchła wojna
domowa zwana rokoszem Lubomirskiego. Do rozstrzygnięcia doszło w bitwie pod
Mątwami w 1666 r., klęskę poniosły wojska Jana Wazy, załamany porażką i śmiercią
żony Waza abdykował i wyjechał do Francji w 1668 r.
TEMAT 4.4: WOJNY Z IMPERIUM OSMAŃSKIM

1. W XVI w, między Rzeczpospolitą a Morzem Czarnym rozciągał się Chanat Krymski,

gdzie władzą sprawował tatarski chan. Był on niezależny jednak pozostawał lennikiem
tureckim. Ich głównym zajęciem były czambuły, czyli oddziały tatarskich wojowników
które atakowały Rzeczpospolitą rabując ją oraz porywając mieszkańców w niewolę -
jasyr.

2. Polacy bronili się przed najazdami, a najlepszymi hetman nami był Stanisław
Koniecpolski oraz Jeremi Wiśniowiecki którzy w bitwie pod Ochmatowem 1644 roku
pokonały tatarskie oddziały liczące 20 tys. Turcy z kolei musieli bronić się przed
najazdami Kozaków, lecz oba te państwa zawsze starały się łagodzić konflikt. W XVII
w. stosunki Kozaków i Tatarów uległy zmianie.

3. Przyczyny, które prowadziły do wybuchu konfliktu między Rzeczpospolitą a Turcją:

 udzielenie przez Rzeczpospolitą wsparcia zbrojnego Habsburgom wojnie
trzydziestoletniej
 ekspansja turecka w Europie i naruszanie dotychczasowej polskiej strefy
wpływów
 polskie interwencje polityczne i zbrojne w Mołdawii - przygranicznym lennie
tureckim
 nasilające się łup jeszcze najazdy Kozaków i Tatarów
Choć wojna Rzeczpospolitej studiują miała głównie być wydźwięk polityczny i
gospodarczy to cechował je również podtekst polityczny, ponieważ RP była katolicka
a Turcja muzułmańska. Rzeczpospolitą uważano za przedmurze chrześcijaństwa
chroniące zbrojnie Europę przed ekspansją islamu

4. Bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny między Turcją, a RP było wsparcie Zygmunta

III Wazy udzielone Habsburgom, walczącym w wojnie trzydziestoletniej. Wysłane w
1619 r. oddziały lisowczyków z Polski zostały uznane przez Turków za wypowiedzenie
wojny. Lisowczycy rozpoczęli grabież tych ziem, co zmusiło księcia Siedmiogrodzkiego
do przerwania oblężenia Wiednia. Uchroniło to Habsburgów, ale wplątało RP w
konflikt ogólnoeuropejski.

5. W 1620 r. do Mołdawii wkroczyły w tym samym czasie wojska tureckie i koronne,

które stanęły przeciwko sobie. Do decydującego starcia doszło w 1620 r. pod Cecorą.
RP poniosła klęskę na czele ze Stanisławem Żółkiewskim, ponieważ miała kilkukrotnie
mniejszą armię, sam hetman poległ w walce. Kolejną falę żołnierzy Turcy wysłali w
1621 r., zostali oni jednak zatrzymani przez warowny obóz polski pod Chocimiem.
Bitwa zakończyła się zwycięstwem strony polskiej, mimo że śmierć poniósł
dowodzący - Jan Karol Chodkiewicz. Jeszcze w tym samym roku zawarto pokój
hetmański, na mocy którego:
 Dotychczasowe granice RP nie uległy zmianie
 Na tronie w Mołdawii mieli zasiadać władcy przychylni obu stronom
 RP miała powstrzymywać najazdy Kozaków, a imperium osmańskie Tatarów
W 1624 r. na tych samych warunkach ogłoszono pokój wieczysty.
6. Po abdykacji Jana Kazimierz w 1668 r. królem został Michał Korybut Wiśniowiecki,
opozycję, którą reprezentował Jan Sobieski zrywała sejmy i blokowała wewnętrzne
reformy. Wewnętrzne osłabienie RP wykorzystało imperium osmańskie, wspierane
przez Tatarów i Kozaków w 1672 r. najechało na państwo polsko-litewskie.
Napastnicy zmusili Michała Korbuta Wiśniowieckiego do podpisania pokoju w
Buczaczu. Sejm odrzucił jednak warunki pokoju i uchwalił podatki, dzięki którym
stworzono armię pod wodzą Jana Sobieskiego. Odniosła ona zwycięstwo nad siłami
tureckimi w bitwie pod Chocimiem w 1673 r.

7. Dzień przed bitwą pod Chocimiem zmarł Michał Korbut Wiśniowiecki. Faworytem do
tronu został Jan Sobieski, słynny pogromca Turków, zwany Lwem Lechistanu. Zoatał
poparty przez francuską monarchię i takim sposobem w. 1674 r. Jan III Sobieski został
królem państwa polsko-litewskiego. Powrócił więc temat wojny z Turcją, jeszcze w
tym samym roku RP odzyskała część Podola i powstrzymała turecką kontrofensywę.
Następny najazd turecki zatrzymał się podczas oblężenia obozu warownego, którego
Turcy nie potrafili zdobyć. To właśnie tam, w Żurawnie, zawarto rozejm w 1676 r.

8. W polityce zagranicznej Sobieski początkowo opowiedział się za stroną francuską i w

1675 r. zawarł z nią traktat w Jarowie. Dalsze przymierze z Francją nie dawało zaś
szansy na korzyści ani Rzeczpospolitej, ani Sobieskiemu, więc postanowił zmienić
swoją politykę zagraniczną.

9. Po. Rozejmie w Żurawnie Sobieski unikał konfliktu z Turcją, która była francuskim
sojusznikiem w walce z Habsburgami. Sytuacja zmieniła się, gdy rozpadł się sojusz
polsko-francuski. Cesarz Leopold I Habsburg zwrócił się do RP o pomoc w konflikcie z
Turcją. Wiosną 1683 r. został zawarty sojusz między Rzeczpospolitą, a Habsburgami,
który zakładał:
 Podjęcie walki przez wojska cesarskie z armią sułtana na Węgrzech, a przez
Polskę na Ukrainie
 Wzajemną pomoc w wypadku ataku na którąś ze stolic państw członkowskich

10. Wkrótce Turcy zgromadzili armię, na czele z Karą Mustafą i przystąpili do oblężenia
Wiednia. Sobieski wraz z wojskami Habsburgów wyruszył na odsiecz. Turcy zostali
pokonani 12 września 1683 r. w bitwie pod Wiedniem, głównie dzięki husarii.
Zwycięstwo to ocaliło Wiedeń jednak nie przyniosło korzyści dla Sobieskiego, czyli
odzyskania ziemi utraconych w 1672 r.

11. Miesiąc później Sobieski stoczył dwie bitwy z Turkami pod Parkanami. W. drugiej
pokonał przeciwnika i zrozumiał, że potrzebuje szerszej koalicji, dlatego w 1684 r.
powstała Liga Święta - nowy sojusz antyturecki. Sobieski nie dożył jednak zakończenia
wojny, dopiero jego następca August II Mocny odzyskał ziemie utracone przez
Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Pogłębiający się kryzys w Turcji zmusił sułtana do
uznania porażki w wojnie z Ligą Świętą i zawarcia pokoju w Karłowicach w 1699 r.

12. Husaria w XVII w. była niemal niepokonana w starciu z piechotą. Charakterystycznymi

elementami dla husarii są skrzydła, które przypinano do siodeł jeźdźców oraz kopia,
czyli główna broń husarza, czasem jej długość osiągała nawet 6.2 metrów.
TEMAT 4.5: BAROK I. SARMATYZM W RZECZPOSPOLITEJ.

1. Narodziny baroku w Rzeczpospolitej, podobnie jak w innych państwach europejskich

przypadły na koniec XVI w. W początkach. XVII w. współistniały ze sobą dwa style,
ponieważ powstawały jeszcze dzieła późnego renesansu. Zgodnie z ustaleniami
soborowymi piękno sztuki i bogata liturgia miały przyciągać wiernych do kościoła.

2. Na sztukę barokową miał duży wpływ mecenat królewski, kościelny i magnacki,

którzy wyposażali świątynie i pałace barokowe. Ten styl rozwijał się w Rzeczpospolitej
do połowy XVIII w.

3. W polskiej literaturze sakralnej propagowano kult Maryi i świętych.

4. Wielkie znaczenie dla kultury barokowej miała działalność Zygmunta III Wazy oraz
jego następców, ponieważ Wazowie nie byli tylko zwolennikami kontrreformacji, ale
również fundatorami licznych dzieł sztuki. Ówczesna pobożność przyczyniła się do
upowszechnienia architektury sakralnej w RP. Jej najlepszymi przykładami są: kaplica
Wazów oraz Kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie.

5. Powstanie kultu pasyjnego, czyli związanego z męczeńską śmiercią Chrystusa

spowodowało wznoszenie kalwarii, najpopularniejszej - Kalwarii Zebrzydowskiej.

6. W. nowym stylu zbudowano także: Zamek królewski w Warszawie, przed którym

ustawiono kolumnę Zygmunta, pałac w Wilanowie, pałac Baranickich w Białymstoku.
W tym samym. Okresie ukształtował się osatateczny wzorzec dworku szlacheckiego.
Zaczęto tworzyć portrety trumienne, na niewielkich cynkowych blachach malowano
wizerunek zmarłego pochodzącego ze stanu szlacheckiego.

7. Przeważały działa wyrażające niepokój i kruchość ludzkiej egzystencji. Popularni

pisarze: Maciej Kazimierz Sarbiewski, Jan Andrzej Morsztyn, Anna Stanisławska,
Elżbieta Drużbacka, Zbigniew Morsztyna, Wacława Potockiego, Jan Chryzostoma
Pasek (pamiętnikarstwo). Popularne stały się makaronizmy, czyli wstawki w innym
języku, najczęściej po łacinie.

8. Najważniejsze dokonania polskiej nauki w XVII w:

 Jan Brożek - matematyka
 Jan Heweliusz, Elżbieta Koopman - astronomia
 Stanisław Lubieniecki młodszy - astronomia
 Kasper Niesiecki - historia

9. Spadł poziom nauczania w szkołach. Popularne stały się kolegia zakonne, gdzie uczyła
się elita społeczna. Inni chodzili do gimnazjów protestanckich, a dziewczyny do tzw.
pensji.
10. Mit sarmacki dał początek sarmatyzmowi, który miał odróżniać szlachtę od
pozostałych stanów. Wiązał się on z popieraniem wolnej elekcji oraz liberum veto
oraz ksenofobią. W kulturze sarmanckiej mocno uwidoczniła się orientalizacja, czyli
przejmowanie wpływów wschodnich, szczególnie perskich i tureckich. Do wzorów
orientalnych nawiązywał narodowy strój szlachecki, na który składał się:
 Mężczyzna: żupan, kontusz, pas kontuszowy, karabela, baczmagi
 Kobieta: kołpak, długa i szeroka suknia, gorset

11. Przedstawiciele szlachty średniej budowali swoje parterowe dworki z drewna, z

gankiem, kolumnami oraz tympanonem.
DATY: (barok: koniec XVI w. - połowa XVIII w.)
1576 r. - koronacja Stefana Batorego
1577 r. - bitwa pod Lubiszewem
1582 r. - rozejmu w Jamie Zapolskim
1586 r. - śmierć Stefana Batorego
1587 r. - bitwa pod Byczyną, królem zostaje Zygmunt Waza
1607 r. - bitwa pod Guzowem
1598 - 1613 r. - Wielka Smuta
1604 r. - rozpoczęcie dymitriad
1605 r. - bitwa pod Kircholem
1605 r. - Dymitr zostaje carem
1606 r. - śmierć. Dymitra
1610 r. - bitwa pod Kłuszynem
1612 r. - kapitulacja wojsk polskich
1613 r. - carem zostaje Michał Romanow
1632 r. - śmierć Zygmunta III Wazy
1634 r. - pokój w Polanowie
1648 r. - wybuch powstania Chmielnickiego
1649 r. - bitwa pod Zbarażem
1653 r. - ugoda w Żwańcu
1655 r.- najazd Szwecji na RP
1658 r. - ugoda w Hadziaczu
1667 r. - rozejm w Andruszowie
1686 r. - pokój Grzymułtowski
1611 r. - podpisano rozejm RP - Szwecja
1621 r. - armia wkroczyła ponownie do Inflant
1625 r. - Szwedzi powtórnie zajęli Inflanty
1626 r. - Szwecja wkracza do Prus i zajmuje porty poza Gdańskiem i Królewcem
1627 r. - bitwa pod Oliwą
1629 r. - bitwa pod Trzcianą
1635 - 1666 r. - rozejm w Sztumskiej Wsi
1655 r. - atak Szwecji na RP, obrona Jasnej Góry
1656 r. - bitwa pod Warką
1656 r. - sojusz Radnot (Brandenburgia, Kozacy, Siedmiogród)
1657 r. - podpisanie traktatów welawsko-bydgoskich
1652 r. - w praktyce zastosowano zasadę liberum veto
1656 r. - śluby lwowskie
1668 r. - abdykacja i wyjazd Jana Wazy
1646 r. - bitwa pod Ochmatowem
1620 r. - bitwa pod Cecorą
1673 r. - bitwa pod Chocimiem
1674 r. - Jan III Sobieski został królem państwa polsko-litewskiego
1676 r. - rozejm w Żurawnie
1683 r. - sojusz między Rzeczpospolitą a Habsburgami
1683 r. - bitwa pod Wiedniem
1684 r. - powstała Liga Święta
1699 r. - pokój w Karłowicach, odzyskanie ziem utraconych w 1672 r.