YERYÜZÜNDEKİ SU KAYNAKLARI

NELER ÖĞRENECEKSİNİZ
Bu bölümde yeryüzündeki su
kaynaklarından okyanusları,
denizleri, gölleri, akarsuları ve
yer altı sularını öğreneceksiniz.

Kazanım: 10.1.9. Yeryüzündeki

su varlıklarını özelliklerine göre
sınıflandırır.
Dünya yüzeyinin
yaklaşık %71'i
sularla kaplıdır.
Yeryüzündeki
suların tamamını
oluşturan su
küreyi
(hidrosfer) fiziki
coğrafyanın bir
alanı olan sular
YERYÜZÜNDEKİ SU KAYNAKLARI

Okyanuslar Denizler Göller

Buzullar Akarsular Yer Altı

Suları
SU DÖNGÜSÜ (HİDROLOJİK DÖNGÜ)
Yeryüzündeki sular sürekli döngü
hâlindedir. Suların bir kısmı,
Güneş'ten gelen enerji sonucu
oluşan buharlaşma ve bitkilerin
terlemesi yoluyla su buharı
olarak atmosfere karışır. Su
buharı, atmosferden yağış olarak
tekrar yeryüzüne iner. Karalara
inen yağışların bir kısmı, yer
altına sızarak yer altı sularını
oluştururken bir kısmı da
yüzeysel akışa geçerek
Yeryüzündeki su kaynaklarının yaklaşık %97,5'ini suları tuzlu olan deniz ve okyanuslar;
%2,5'lik kısmını ise buzullar, yer altı ve yer üstü suları oluşturmaktadır. Tatlı suların
yaklaşık %99,7'lik kısmı buzullar ve yer altı sularında bulunmaktadır. Dolayısıyla
yeryüzündeki tatlı suların çok az bir kısmı yani %0,3'ü yüzey sularından oluşmaktadır.

Dünyadaki su kaynaklarının dağılımı (www.bilimteknik.tubitak.gov.tr)

Karaların ve suların yarım kürelere dağılımı
 Kıtalar arasındaki büyük

OKYANUSLAR çukurları dolduran su

kütlelerine okyanus denir.
 YERYÜZÜNDEKİ OKYANUSLAR

Atlas
(Atlantik) Büyük
Okyanusu (Pasifik)
Büyük Okyanus
(Pasifik) Atlas Hint
Okyanus (Atlantik) Okyanusu
Okyanusu
 Kıtaların kenarında yer alan veya

DENİZLER bir kıtanın iç kesimlerine kadar

sokulmuş okyanus ile bağlantılı
ancak okyanustan daha küçük su
kütlelerine de deniz adı verilir.
 DENİZLER

Kenar Deniz İç Deniz

Kıtaların kenarında yer Okyanuslara boğazlar
alan, okyanuslardan aracılığıyla bağlantısı
eşiklerle ayrılmış ancak olup kıta içlerine
geniş boğazlarla
sokulan denizlere de iç
okyanuslara bağlantısı
deniz denir. Örnek:
olan denizlere kenar
deniz adı verilir. Örnek:
❖ Akdeniz
❖ Çin Denizi ❖ Karadeniz
❖ Japon Denizi ❖ Kızıldeniz
❖ Kuzey Denizi ❖ Baltık Denizi
Aşağıda dünya dilsiz deniz ve okyanus haritası verilmiştir. Harita üzerinde yer
alan numaralarla deniz, körfez ve okyanus isimlerini örnekteki gibi eşleştiriniz.

1 5 11
2 8 19 13
17 14 18 9
4 16 20 15
10 7 12 6
 Karalar üzerindeki çukur yerleri veya çanakları dolduran su kütlelerine göl adı verilir.
Göllerin genel olarak deniz ve okyanuslarla doğrudan bağlantısı yoktur.

GÖL Yeryüzündeki tatlı yüzey sularının %87'sini oluşturan göller, karaların da %2'sini
kaplamaktadır.
GÖL GİDEĞENİ (GÖL
AYAsahip
Göller; ĞI)oldu u su özellikleri
ğ
bakımından tatlı, tuzlu, acı ve sodalı
olabilir. Göl sularının farklı özellikte
olmasını bulunduğu yerin iklim
koşulları, göl çanağının kayaç yapısı,
gölü besleyen su kaynaklarının su
özelliği, gölün büyüklüğü ve
derinliği ile gideğenin olup
olmaması etkiler. Göller, beslenme
kaynaklarından çanaklarına
kapasiteyi aşan miktarda su
geldiğinde oluşan fazlalığı
 Tektonik hareketlerle oluşan çukurların sularla dolması sonucu meydana
TEKTONİK
gelmiştir. Afrika Kıtası'ndaki Tanganika, Malawi (Nyassa), Çad ve Victoria ile
GÖLLER Asya Kıtası'ndaki Hazar, Baykal, Aral ve Lut gölleri tektonik göllere örnektir.

Victoria Gölü
 Kalker, kaya tuzu ve jips gibi suda kolay çözünebilen kayaçların bulunduğu
KARSTİK sahalarda ayrışma ve çökmeye bağlı olarak oluşan çukurların sularla dolması
GÖLLER sonucu meydana gelir. Prespa ve İşkodra gölleri karstik kökenli göllere
örnektir.

Prespa Gölü
 Volkanik faaliyetlere bağlı olarak oluşan krater, kaldera ve maar gibi
VOLKANİK
çukurların sularla dolması sonucu meydana gelir. Türkiye, Endonezya, ABD,
İzlanda, İtalya ve Japonya gibi ülkelerde volkanik göllerin tipik örneklerine
GÖLLER rastlanır.

Volkanik dağların ağızlarında yer alan çukurların sularla

dolması sonucu da krater gölleri oluşmuştur. Bu göllere
ABD'de yer alan Crater (Krater) Gölü tipik bir örnektir. Crater Gölü
Kaldera gölü, bazı volkanlara ait kraterlerin Maar gölü, volkanik patlamalarla oluşan
patlama ve çökmelerle genişlemesi sonucu çanakların sularla dolması sonucu oluşur.
oluşan çanaklarda suların birikmesiyle meydana
gelir. Toba (Endonezya) ve Nemrut (Türkiye)
Maar göllerine Tikitapu (Yeni Zelanda) ve
dünyadaki en büyük kaldera gölleri arasında yer Viti (İzlanda) gölleri örnek verilebilir.
alır.

Nemrut Kaldera Gölü Viti Gölü

 Buzul aşındırmasıyla meydana gelen çanakların (sirk) sularla dolması sonucu
BUZUL
oluşur. Bu göller daha çok kutuplara yakın alanlarda ve dağların yüksek
GÖLLERİ kesimlerinde bulunur.

Kanada, Norveç, İsveç, Finlandiya ve İsviçre Moraine

buzul göllerinin fazla olduğu ülkelerdir. Gölü
(Kanada)
 DOĞAL
Doğal set gölleri çevresine göre alçakta olan vadi, tektonik çukur veya
SET
koy gibi yerlerin önlerinin doğal setlerle kapanması sonucu oluşur.
GÖLLERİ

Volkanik Set Gölleri Moren Set Gölleri Alüvyal Set Gölleri Heyelan Set Gölleri Kıyı Set Gölleri
Volkanizma sonucu Dalga ve akıntıların sığ
Heyelan sonucu
yeryüzüne püsküren Buzullar tarafından Akarsuların taşıdığı kıyılara getirdiği
dağların yamacından
lavlar ile katı taşınan morenlerin alüvyonlarla akarsu malzemelerin koy
kopup gelen
malzemelerin bir meydana getirdiği yatağı, koy veya veya körfezlerin
kütlelerin özellikle önünü kapaması
akarsu vadisi, çanak setlerin gerisinde körfezin önünün
derin vadilerin sonucu oluşur. Lagün
veya havzanın suların toplanması kapanması sonucu
önünü kapaması ya da deniz kulağı da
önünü kapamasıyla ile oluşur. oluşur.
sonucu oluşur. denir.
oluşur.
 Moren Set Gölü - Tilicho Gölü (Nepal) Alüvyal Set Gölü - Çamiçi Gölü (Türkiye)

Heyelan Set Gölü - Attabad Gölü (Pakistan) Kıyı Set Gölü - İztuzu Lagünü (Türkiye)
KARMA Birden fazla faktörün etkisiyle oluşmuştur. Örneğin Arnavutluk-
YAPILI Makedonya sınırında bulunan Ohri Gölü, hem tektonik hem de karstik
GÖLLER kökenli bir göldür.

Ohri Gölü
 İnsanlar tarafından akarsular üzerine yapılan setlerin gerisinde suların birikmesi
YAPAY
sonucu oluşur. Baraj ve gölet adı verilen bu göllerden içme ve kullanma suyu,
GÖLLER elektrik üretimi, tarımda sulama gibi ihtiyaçların karşılanması için yararlanılır.

Hoover Barajı (ABD)

 Asya Kıtası'nda yer
alan Hazar Gölü,
371.000 km²lik
alanıyla dünyanın
en büyük gölü
olma unvanına
Hazar Gölü'ne ait uydu görüntüsü
Aşağıdaki haritada dünyada yer alan başlıca göller numaralarla gösterilmiştir.
Haritadaki numaralarla isimleri verilen gölleri örnekteki gibi eşleştiriniz.

7 13
9 2 4
11 6 1
5 14 12
10 15 3
 Eriyen kar ve buzların yanı sıra yağışlarla veya kaynak suları
ile beslenen, bir yatak boyunca eğime bağlı olarak sürekli
AKARSULAR veya belli bir dönem akan sulara akarsu denir. Akarsular,
yeryüzündeki tatlı yüzey sularının %2'sini oluşturur.
Akarsuyun doğduğu yere
kaynak, döküldüğü yere ağız,
kaynağından ağzına kadar
içinde aktığı çukurluğa akarsu
yatağı denir. Akarsuyun kolları
ile birlikte sularını topladığı
alana havza, akarsu
havzalarını birbirinden ayıran
sınıra da su bölümü çizgisi adı
Sularını deniz veya okyanuslara
ulaştırabilen akarsular açık havza, çeşitli
nedenlerden dolayı (iklim, yeryüzü
şekilleri vb.) ulaştıramayan akarsular da
kapalı havza özelliği gösterir. Örneğin
Çoruh Nehri Karadeniz'e döküldüğü için
açık, Aras Nehri ise Hazar Gölü'ne
döküldüğü için kapalı havza
özelliğindedir.
Akarsu yatağının herhangi bir kesitinden bir saniyede geçen su miktarına akım (debi) denir.
Akarsuyun akım miktarının yıl içinde gösterdiği değişmelere rejim denir. Akım miktarı yıl
içinde fazla değişkenlik göstermeyen akarsular düzenli rejime sahiptir(Amazon ve Kongo).
Akımı yıl içinde büyük değişiklikler gösteren akarsular da düzensiz rejime sahiptir (Ganj ve
İndus)

Amazon Nehri’nin yıllık ortalama akım grafiği Ganj Nehri’nin yıllık ortalama akım grafiği
BESLENDİĞİ KAYNAKLARA GÖRE AKARSULAR

Yağmur Sularıyla Beslenen Akarsular

Kar ve Buz Sularıyla Beslenen Akarsular
Yer Altı Sularıyla Beslenen Akarsular
Göl Sularıyla Beslenen Akarsular
Karma Rejimli Akarsular
Aşağıdaki haritada dünyada yer alan başlıca akarsular numaralarla gösterilmiştir.
Haritadaki numaralarla isimleri verilen akarsuları örnekteki gibi eşleştiriniz.

2 3 18
7 17 19 15
12 16 11 13
9 5 4 10
14 1 8 20
 YER ALTI SULARI VE KAYNAKLAR
Yeryüzüne düşen yağışların ve yeryüzündeki suların yer
altına sızarak geçirimsiz bir tabaka üzerinde birikmesiyle yer
altı suları oluşur. Yer altındaki suyu süzen, ileten ve
depolayan ortamlara akifer denir. Dünyadaki tatlı su
varlığının %30,8'ini yer altı suları oluşturur. Yer altı sularının
içme ve kullanma suyu, sulama, jeotermal enerji üretimi gibi
birçok alanda kullanıldığını görmek mümkündür.
Yer altı sularının yeryüzüne çıktığı yerlere kaynak denir.
Kaynak çeşitleri:
❖ Vadi (Yamaç) Kaynağı
❖ Karstik Kaynak
❖ Artezyen Kaynak
❖ Fay Kaynağı
VADİ (YAMAÇ) KAYNAĞI

Yer altı suyunun vadi yamacı tarafından

kesilmesiyle vadi (yamaç) kaynağı
oluşur. Bu kaynaklar, genellikle vadi
içleri ile vadi yamaçlarında görülür. Vadi
kaynaklarının akımı; yer altı sularının
beslenme derecesine, sızan ve aşağıya
doğru süzülen suların miktarına göre
değişkenlik gösterir.
KARSTİK KAYNAK

Karstik kaynaklar; yer altı sularının kireç

taşı, alçı taşı ve kaya tuzu gibi suda
kolay çözünebilen kayaçların arasında
birikerek tekrar yeryüzüne çıkması
sonucu oluşur. Bazı karstik kaynaklar da
yer üstü sularının düdenlerden (suyutan)
yer altına girerek yoluna devam etmesi
ve tekrar yeryüzüne çıkmasıyla oluşur.
Bu tip bol akımlı karstik kaynaklara
voklüz adı verilir. Karstik kaynaklar bol
miktarda kireç içerir.
ARTEZYEN KAYNAK

Geçirimsiz iki tabaka arasında bulunan

yer altı sularının açılan sondaj kuyuları
ile yeryüzüne çıkması sonucu artezyen
kaynağı oluşur. Genellikle soğuk olan
artezyen sularından içme ve
kullanmanın yanı sıra tarımda sulama
amaçlı yararlanılmaktadır.
FAY KAYNAKLARI

Yer altı sularının kırılma ve

faylanmalara bağlı olarak yeryüzüne
çıkmasıyla fay kaynakları oluşur. Fay
kaynaklarından çıkan sular genellikle
mineralce zengin ve sıcaktır.
GAYZER KAYNAĞI

Aktif volkanik bölgelerde yer altındaki sıcak

suların ve su buharının belirli aralıklarla
fışkırması sonucu oluşan kaynaklara gayzer
denir. Gayzerlerde suyun fışkırma aralığı
birkaç dakika ile birkaç gün arasında değişir.
Büyük gayzerlerde dışarıya fışkıran su-
buhar sütununun çapı 3-4 metre, yüksekliği
de 30-35 metreye kadar çıkabilmektedir.
Püskürme sırasında yüzlerce ton su
yeryüzüne atılabilir. Gayzerler ABD, İzlanda,
Japonya, Yeni Zelanda gibi ülkelerde yaygın
olarak görülür.
 Gayzer Video
Gayzer - İzlanda
 Kıyı Set Gölleri
Tektonik Göller

Lav Seti Gölleri

Alüvyal Set Gölleri

Karstik Göller
Volkanik Göller
2017-YGS

Bu alanların hangilerindeki kar ve buz erimeleri akarsuların beslenmesine

daha fazla katkı sağlar?
A) I ve II
B) I ve IV
C) II ve III
D) III ve V
ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME
 BOŞLUK DOLDURMA
Okyanuslara boğazlar aracılığıyla bağlantısı olup kıta içlerine sokulan denizlere
iç
…………………….. deniz denir.

buzul
İskandinavya ve Kanada’da …………………………… göllerine yaygın olarak rastlanır.

su bölümü çizgisi
Akarsu havzalarını birbirinden ayıran sınıra ………………………………. adı verilir.

Karalar üzerindeki çukur yerleri veya çanakları dolduran su kütlelerine

göl
………………………….. adı verilir.

Aktif volkanik bölgelerde yer altındaki sıcak suların ve su buharının belirli

gayzer
aralıklarla fışkırması sonucu oluşan kaynaklara ……………………….. denir.
 DOĞRU-YANLIŞ
Akdeniz, Karadeniz ve Kızıldeniz kenar denizlere örnektir.

Hazar, Baykal, Aral ve Lut gölleri dünyadaki tektonik göllere örnektir.

Yer altındaki suyu süzen, ileten ve depolayan ortamlara akifer denir.

Denizler ve okyanuslarda Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe

tuzluluk oranı artar.
Dalga ve akıntıların sığ kıyılara getirdiği malzemelerin koy veya
körfezlerin önünü kapaması sonucu kıyı set gölleri oluşur.
1) Yukarıda verilen dünya haritasında gösterilen okyanuslar aşağıdakilerin
hangisinde doğru verilmiştir?
I II III
A) Büyük Atlas Hint
B) Hint Atlas Büyük
C) Hint Büyük Atlas
D) Atlas Büyük Hint
2) Yer altı suları ile ilgili olarak aşağıda verilen bilgilerden hangisi
yanlıştır?
A) Gayzer ve fay kaynakları sıcak su kaynaklarıdır.
B) Karstik kaynakların sularının çıktığı ağız kısmına voklüz adı verilir.
C) Fay kaynakları mineral madde yönünden zengin kaynaklardır.
D) Artezyen kaynaklardan çıkan suların basıncı fazladır.
E) Yamaç kaynakları konutların ısıtılmasında kullanılır.
Buharlaşma miktarı fazla olan yerlerde deniz suyunun tuzluluk oranı fazla olmaktadır.

3) Harita üzerinde numaralandırılarak verilen yerlerin hangisinde

suların tuzluluk oranı diğerlerine göre daha azdır?
göllerdir.
• İnsanların elektrik enerjisi üretmek, sulama ve içme suyu sağlamak
amacıyla akarsuların önünü bir setle kapatmaları sonucu oluşan göllerdir.
• Kolay eriyebilen taşların bulunduğu arazilerde suların polye ve obruk gibi
erime çukurları içinde birikmesiyle meydana gelen göllerdir.
• Volkanik faaliyet sırasında çıkan lavların bir çukurluğun önünü kapatması
sonucu meydana gelen göllerdir.
4) Yukarıda oluşumlarına göre göl çeşitlerinin tanımlandığı ifadelerde,
hangisine ait tanımlama yapılmamıştır?
A) Volkanik set gölleri B) Karstik göller
C) Volkanik göller D) Buzul gölleri
5) Aşağıdakilerden hangisi, artezyen kaynakların özelliklerinden
biri değildir?
A) Suları basınçlı olarak fışkırarak yeryüzüne çıkar.
B) Tabakaların çanaklaştığı yerlerde oluşur.
C) Volkanik arazilerde yaygın olarak görülür.
D) Suları soğuktur.
E) Yer altı suyu iki geçirimsiz tabaka arsında sıkışmıştır.
 KAYNAKLAR
MEB Coğrafya 10
GÜN Yayınları
Ders Kitabı, 2021
Coğrafya 10, 2021
Yazarlar
Kenan TÜRKEZ
Mutlu KARAKOÇ Yazarlar
Nurullah BALŞEN Mehmet BARANAYDIN
Tolga PEKTAŞ Yusuf AYDIN
İsmail ÖZDOĞAN Gülten TEKBAŞ