MIĘDZYNARODOWE

60 LAT WYDAWNICTWA UMCS

STOSUNKI |
POLITYCZNE

1 mateki datkca 2 1
die imab
Redakcja naukowa

aa OWAw
MAREK PIETRAŚ

wa mda WIZA
wini

UMCS

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ

LUBLIN 2006
 Z ACZZAY,
ią NE 4 ,
fol jąlea mię Olzy nQA00L0JD — podbyjówac ola się sa tł
659.4

Redakcja 4
Halina Kosienkowska

Aneta
ALI
Projekt okładki i stron tytułowych

bimbo
Marta i Zdzisław Kwiatkowscy

Skład i
Anna Gołuch

© Wydawnictwo UMCS, Lublin 2006

ISBN 83-227-2579-5
Pamięci
WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ Profesora Ziemowita Jacka Pietrasia
20-031 Lublin, pl. Marii Curie-Skłodowskiej 5
tel. (0-81) 537-53-04 j
www.press.urncs.lublin.pl j
Dział Handlowy: tel./faks (0-81) 537-53-02
e-mail: pressQramzes.umcs.lublin.pl
 MR
20
Spis treści

a 1
Rea0
Część I. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych

18 m OREW
Rozdział 1 / Marek Pietraś
Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych .. . ... 222222112.
1. Istota międzynarodowych stosunków politycznych . . Leman 42
2. Ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych . . . . «42-11

Rozdział 2 / Andrzej Czamocki

Czynniki międzynarodowych stosunków politycznych ... 4... aaa aaa 111
1.Czynniki „tradyeyjne” . Lazar
or rara aa
2. Czynniki dynamizujące „a aa nnn
nei 12

Część II. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych

Rozdział 3 / Dariusz Kondrakiewicz

Państwo Lae aaaaaa
l.Genezalpojąde .. LL oaza znano
nano aa
2. Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego . . . 22 ua earn11 2
3.Powstanieiupadek państw . . Lau aaa
nn nana r1
4.Stratyfikacja i liczba państw . . . . - 1 « «1 1...... DRNNNNNNNNESE
5. Nowe kategorie państw . LL ue nn a 12
6. Ewolucja roli i modełu państwa w stosunkach międzynarodowych . . . « «22222111.

Rozdział 4 / Marek Pietraś

Organizacje międzynarodowe .... Lau n a nn aaa aa n a n zn r 12
1. Istota i specyfika organizacji międzynarodowych . .. aaa
anna aan 22
2. Geneza i rozwój organizacji międzynarodowych . 2 ue r 12
3.Klasyfikacja organizacji międzynarodowych . Lozano 2
4.Podmiotowość organizacji międzynarodowych. . ua earn 1 22
5.Organizacja Narodów Zjednoczonych. aaa r 0

Rozdział 5 / Ryszard Zięba

Unia Buropejska LLL uea zana A pa
1. Międzynarodowe atrybuty Unii Europejskiej ... aaa aaaa aaa aaa anna 2
2. Role międzynarodowe Unii Europejskiej ... aaa
aaa aa nana a a>
3. Zakresy przestrzenne ról międzynarodowych Unii Europejskiej . . . . « 1 «12...
- 1111
4. Unia Europejska jako aktor globalny, ale jeszcze nie wszechstronny . . . «. . . . «1 «1 . «1 1.
 8 Spis treści Spis treści 9

Rozdział 6 / Marek Pietraś, Katarzyna Piórko Rozdział 12 / Anna Natorska-Michrowska

Podmioty transnarodłowe ... LLL A 139 Koncepcja procesów głobalnego zarządzania . ue 274
1. Istota i zakres podmiotów transnarodowych . . LaLuna 11 139 1. Istota koncepcji procesów głobalnego zarządzania. . . 2 aaa et 01 274

2. Korporacje (DANSNarłodowe LL nun 144 2. Zakres podmiotowy, przedmiotowy, czasowy i przestrzenny procesów globalnego zarządzania 280
3. Transnarodowe organizacje pozarządowe (NGOS) . .........
LLL 11. 156 3. Wizje globalnego zarządzania . Len 2 285

Rozdział 13 / Marek Pietraś

Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych 0 294
Pozimnowojenny lad międzynarodowy .. Lut
Rozdział7 / Beata Surmacz 1. Pojęcie ładu międzynarodowego i jego specyfika po żimnej wojnie. . . . . . «1 2-1...- 294
Służba dyplomatyczna ikonsułarna LL Lae aa 169 2. Struktura pozimnowojennego ładu międzynarodowego . . « «2 2 2 22210121 - 299
l.Pojęce dyplomacji Lau noaA 169 3. Tendencje ewolucji pozimnowojennego ładu międzynarodowego . - . . . «1. 1 «1 «1 - - . 316
2.Pormy dyplomacji... LLL A 171
Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
3.Funkcjedyplomcji L.A 173
4. Organy państwa do spraw stosunków międzynarodowych . . «aaa
aaa ear d 2. 175 Rozdział 14 / Marek Pietraś
5. Misje dyplomatyczne a LL nA 176 Bezpieczeństwo międzynarodowe . Len n2 323
1 Istota bezpieczeństwa międzynarodowego . . m... sea 1 3 323
6.Misjekonsuła ne LLL nasza LA 178
2. Zagrożenia bezpieczeństwa międzynarodowego . . 2 aa m2 > 326
7. Przywileje i immunitety dyplomatyczne i konsulame ........aaeaaaa
aaa 12. 181
3. Redefinicja bezpieczeństwa międzynarodowego .. ae 331
Rozdział 8 / Marek Pietraś
4. Działania na rzecz bezpieczeństwa międzynarodowego . 1 aaa ne 02 340
Reżimy międzynarodowe ....LLLLuoaaaaa
aaa aa A 185
1. Reżimy jako forma instytucji międzynarądowych . Lana a 185 Rozdział 15 / Konrad Pawłowski
2. Istotai specyfika reżimów międzynarodowych... Lua ia 188 Spory i konflikty międzynarodowe LLL 0 350
1. Istota sporów i konfiiktów międzynarodowych . . Lerner 1 > 350
3. Funkcjonowanie reżimów międzynarodowych — analiza przypadków . . . . «. . . . ....... 192
2. Typologie sporów i konfliktów międzynarodowych . aero r 2 12 352
4. Problem skuteczności reżimów międzynarodowych . . . Laura
aaa aa 202
3. Dynamika sporów i konfliktów międzynarodowych 2. ne ee rr 0 363
Rozdział 9 / Hanna Dumała
4. Ewolucja sposobów regulowania sporów i konfliktów międzynarodowych . .. . « « « -. . 367
Transnarodowe sieci w stosunkach międzynarodowych .. ......--.ouaeaaa111 208
Llstotaśled aa loaaaaeaa aaa A 208 Rozdział 16 / Ireneusz Topolski
Ddypyśłebh aaa A 210 * Kontrola iredukcją zbrojeń .. Lau n 22 375
LStoRA p” n eż. Le 375
3.Klasyfikacjeśled aaa aaa aaa aaa aaa 216
2 .BKE0ŃNUkleama La ao wora 377
4. Znaczenie sieci transnarodowych w międzynarodowych stosunkach politycznych ...... 219
3. Broń biologicznaichemiczna ... aaa aero 12 386
Rozdział 10 / Kazimierz Łastawski
4. Broń konwencjonalna . amen: 389
Procesy integracyjne w Europie. .....-uoeauaaaazaaa nana ia 223
5. Transfer uzbrojenia i wydatki militame państw .. ua enea 02 393
1. Rozwój idei integracyjnych . aa aaaaaa aaa aaa aaa 223
2. Główne koncepcje integracji europejskiej... ooo a aaa a 225 Rozdział 17 / Julita Agnieszka Rybczyńska
3. Rozwój organizacji i działań integracyjnych . .. uuu aaa aaa ania 230 Prawaczłowłeka LL aaa AA 396
1. Prawa człowieka — pojęcie i geneza. . - Lau t02 397
4. Kierunki międzynarodowej działalności Unii Europejskiej .. .. «424442111 232
2. Ewolucja międzynarodowej ochrony praw człowieka naa
.... 122 - ". 400
---
Rozdział 11 / Bartosz Bojarczyk, Andrzej Czarmocki, Hanna Dumała, Katarzyna Krzywicka,
3. Podmioty międzynarodowej ochrony praw człowieka . aaa 407
Czesław Maj, Ireneusz Topolski, Agata Ziętek
Region iregionalizm w stosunkach międzynarodowych ......--.Louaaaaaaa12 238 4. Dyłematy międzynarodowej ochrony praw człowieka . . - - 2-2 222-232 417
lPojęcdebeglou Lau aaa 1 238
Rozdział 18 / Agata Ziętek, Jakub Olchowski
2.Pojęcieregionallzmu Lua uoaaka aaa aaa 240 Kulma oe 420
3.ReglonBuropy LLL LA 243 LPojędekuty aaa zza EA 420
4. Region Wspólnoty Niepodległych Państw ...aoaooazaa aaa 248 2. Sprzężenia kultury i stosunków międzynarodowych . 2 22-03 422
5. Region Środkowego Wschodu i Azji Centralnej .. . . . ....2.....1. ai 2 252 3. Uwarunkowania międzynarodowej współpracy kulturalnej . . 2 2. Lee 2322 425
6. Region AzjliiPayfiku Luo aaa aaa 258 4. Podmioty międzynarodowej polityki kulturalnej. . 2 aa a 12 426
1.Region Bliskiego Wschodu .. Laon
rana cada aja 261 5. Zagraniczna polityka kulturalna Polski eee r 2 434
B.ReglomAfmyki. LLL i 264 438
Rozdział 19 / Marek Pietraś
9. Region Ameryki Łacińskieji Karalbów .. ooo
aa aaa aaa i. 268 Problemy ekologiczne Lua eee A
 PTTZYRTA TRZE
SIĘ ALTEA
10 Spis treści

1. Zagrożenia i wyzwania ekologiczne Lae 1 438

2. Geneza i ewolucja międzynarodowej polityki ekologicznej . . . . « . «2222220... 445
3. Podmioty międzynarodowej polityki ekologicznej . .. Looe 11. 449
4. Instrumenty międzynarodowej polityki ekologicznej . . . «42a aaa 12. 458
Rozdział 20 / Katarzyna Marzęda
Międzynarodowe problemy gospodarcze . LLL Lua oaa aaa a1 469
1. Istota, zakres i geneza międzynarodowych problemów gospodarczych . . . . ......... 469 Wstęp
2. Zadłużenie międzynarodowe .. LLL LL 471
3. Niekontrolowany przepływ kapitałów i globalizacja rynków finansowych . . . . . . . ...... 481
4. Handel międzynarodowy i działalność korporacji transnarodowych . . . . . «. . . . ...... 489
Rozdział 21 / Katarzyna Marzęda
Międzynarodowe problemy społeczne .. . . ...... Looe. 500
1. Istota, zakres i geneza międzynarodowych problemów społecznych . . . . . «. . . «...... 500
2. Dysproporcje poziomu KoZzwoju .. LL 502
3LMIWAADS LL. LL 511 Międzynarodowe stosunki polityczne są, z jednej strony, jedną z płaszczyzn stosun-
4. Narkotyki i transnarodowa przestępczość zorganizowana . . « 1 «4a 142... 519 ków międzynarodowych jako sfery stosunków społecznych, z drugiej zaś, częścią nauki
Rozdzia! 22 / Monika Niziol-Celewicz o stosunkach międzynarodowych. Przedmiotem oddawanego do rąk czytelnika podręcz-
BMoWZEM . LL 530 nika są międzynarodowe stosunki polityczne w obu powyższych rozumieniach. Przyjęto
1. Istota, typologia i dynamikaterroryzmu . . LL Laon L 530
zaś dwa ogólne założenia o fundamentalnym znaczeniu dla konstrukcji podręcznika.
2. Podmioty działań terrorystycznych LLL 541
Po pierwsze, odwołując się do powszechnie akceptowanego pogłądu, uznano, że mię-
3. Reakcje społeczności międzynarodowej . LLL 554
dzynarodowe stosunki polityczne są nadrzędne w stosunku do innych płaszczyzn sto-
Rozdział 23 / Marek Pietraś sunków międzynarodowych. Po drugie, i co ma istotniejsze znaczenie dła konstrukcji
Procesy głobalizacj LL. aauaoLlloanoeaaa
aaa A 572
podręcznika, uznano, że międzynarodowe stosunki polityczne są warunkowane dynami-
1. Istota procesów globalizacji . LL Lae a 573
ką i zmiennością stosunków międzynarodowych jako sfery stosunków społecznych. Te
2. Zakres przedmiotowy procesów globalizacji. . ua. 577
z kolei w ostatnich dwóch dekadach weszły w okres dość radykalnych zmian parame-
3.Siły sprawcze procesów globalizacji . aaa ouauoaaaaaaaaaaa
ai. 581
4. Wpływ procesów globalizacji na środowisko międzynarodowe . . - . « « «2222... 584
trów środowiska międzynarodowego, będących wynikiem „nakładania się” dwóch dyna-
5. Wpływ procesów globalizacji napaństwa .. LLL aa 591
micznych procesów. Po pierwsze, zmiany porządku międzynarodowego w wyniku końca
zimnej wojny, odchodzenia od dwubiegunowego ładu międzynarodowego i uwolnienia
Część V. Polityka zagraniczna Polski procesów, dla których tad ten tworzył ograniczenia. Po drugie, narastania procesów glo-
Rozdział 24 / Andrzej Czamocki, Dariusz Kondrakiewicz
balizacji i jakościowych zmian przez nie powodowanych w strukturze i funkcjonowaniu
Uwarunkowania, koncepcjei realizacja polityki zagranicznej Polski pa 601 stosunków międzynarodowych.
1. Uwarunkowania polityki zagranicznej Polski . . . oooaaa 1, 601 Obu tym czynnikom właściwa jest jednak asymetria intensywności oddziaływania na
2. Koncepcje polityki zagranicznej Polski ..... Lua
aaa aaa ai. 615 zmiany w stosunkach międzynarodowych. Stopniowo, ale jednak wyraźnie, maleje zna-
3. Realizacja polityki zagranicznej Polski ...- oai 622 czenie czynnika końca zimnej wojny i upadku ładu dwubiegunowego, wzrasta zaś si-
Rozdział 25 / Andrzej Dumała ła i intensywność oddziaływania czynnika procesów globalizacji i jakościowych zmian
Unia Europejska w polityce zagranicznej Polski po 1989 roku . . . . «. . 1 ..2.2-21.... 628 parametrów środowiska międzynarodowego przez nie powodowanych. Coraz częściej
1. Faza lat 1989-1991 — geneza nowej polityki zagranicznej . . . « « «4242441... 629 zmiany te, właściwa im nowa jakość zjawisk i procesów międzynarodowych, określane są
2. Faza lat 1991-1997 — okres po podpisaniu Układu Europejskiego . . . . . ........ 633
jako proces wyłaniania się późnowestfalskiego ładu międzynarodowego lub późnowest-
3. Faza lat 1998-2002 — okres negocjacji akcesyjnych . . aaa aaa. 639
falskiego środowiska międzynarodowego. Ambicją redaktora i autorów podręcznika jest
4. Faza lat 2003-2004 — status aktywnego obserwatora . . . «aaa
aaa aaa 11. 644
więc analiza międzynarodowych stosunków politycznych w kontekście tej jakościowej
5. Faza po 2004 r.— członkostwo LL ue nai. 648
zmiany. Inaczej mówiąc, chodzi o analizę podmiotowej struktury, mechanizmów regula-
cji i zakresu przedmiotowego międzynarodowych stosunków politycznych w warunkach
wyłaniania się późnowestfalskiego ładu międzynarodowego. Przyjęto bowiem, odwołu-
jąc się do kryterium powstania i zmiany warunków funkcjonowania scentralizowanego
 12 Wstęp
państwa narodowego, którego powstanie symbolicznie utożsamiane jest z zawarciem
Pokoju Westfalskiego w 1648 r., że możliwe jest wyodrębnienie trzech etapów historycz-
nej ewolucji stosunków międzynarodowych: 1) etap przedwestfalski, 2) etap westfalski,
3) etap późnowestfalski.
Należy jednak pamiętać, że ład późnowestfalski jest dopiero w procesie stawania się,
co oznacza, że obok parametrów środowiska międzynarodowego dla niego charakte-
rystycznych, występują te charakterystyczne dla ładu westfalskiego. To w konsekwencji
oznacza, że mimo jakościowych zmian środowisku międzynarodowemu i międzynarodo-
wym stosunkom politycznym właściwe są elementy kontynuacji i zmiany: Obok „starych”
podmiotów, form i przedmiotu międzynarodowych stosunków politycznych pojawiają
się te „nowe”. Oznacza to, że stosunki międzynarodowe podlegają procesowi postę-
pującej złożoności i komplikowania się, co staje się prawem ich rozwoju. Konsekwen-
cją postępującej złożoności stosunków międzynarodowych jest postępująca złożoność
międzynarodowych stosunków politycznych. Zamiarem redaktora i autorów jest, aby
złożoność ta znalazła odzwierciedlenie w strukturze i w treści podręcznika. Tworzy to
jednak zapotrzebowanie, któremu starają się sprostać autorzy podręcznika, na porząd-
kowanie coraz bardziej złożonej rzeczywistości międzynarodowej, ograniczanie opisu
na rzecz analitycznego dystansu i poszukiwania prawidłowości oraz tendencji ewolucji
Środowiska międzynarodowego i działań podmiotów międzynarodowych stosunków po-
litycznych.
Obok wymienionych założeń ogólnych u podstaw konstrukcji podręcznika legły zało-
żenia bardziej szczegółowe. Po pierwsze, w kontekście jakościowych zmian środowiska
międzynarodowego, warunkowanych zwłaszcza przez procesy globalizacji, uznano, że
niezbędne jest odejście od dominujących do tej pory państwocentrycznych ujęć między-
narodowych stosunków politycznych i pokazanie dynamiki ich zakresu podmiotowego
z uwzględnieniem podmiotów niepaństwowych, w tym tych transnarodowych. Po drugie,
uznano za niezbędne pokazanie postępującej złożoności zakresu przedmiotowego mię-
dzynarodowych stosunków politycznych, czyli zjawisk i procesów, które podlegają poli-
tycznej regulacji, ze szczególnym uwzględnieniem presji tych o podłożu cywilizacyjnym.
Po trzecie, uznano, że w warunkach postępującej złożoności, nowych jakościowo cech
środowiska międzynarodowego, niezbędne jest pokazanie ewolucji i postępującej złożo-
ności fotm, struktur i mechanizmów oraz koncepcji sterowania tym środowiskiem. Po
czwarte, uznano, że w warunkach procesów globalizacji nie można ograniczyć się do eu-
ropocentrycznego ujęcia przedmiotu międzynarodowych stosunków politycznych, cho-
ciaż obszar euroatlantycki stanowi główny punkt odniesienia dla prowadzonych analiz.
Struktura podręcznika składa się z pięciu części. Część pierwsza nosi tytuł Isto-
ta, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych. Dokonano w niej, po
pierwsze, analizy istoty i specyfiki międzynarodowych stosunków politycznych, określa-
jąc je jako transgraniczne stosunki polityczne. Po drugie, wyodrębniono i scharaktery-
zowano etapy ewolucji stosunków międzynarodowych w postaci wzmiankowanych już
etapów: przedwestfalskiego, westfalskiego i poźnowestfalskiego. Po trzecie, zidentyfiko-
wane i scharakteryzowane zostały dwie grupy czynników międzynarodowych stosunków
politycznych. Są one ważnym elementem analizy dynamiki i zmienności środowiska mię-
Wstęp 13
dzynarodowego, jego charakterystyki, a jednocześnie siłami warunkującymi zachowania
podmiotów stosunków międzynarodowych.
Część druga nosi tytuł Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych. Celem
jest pokazanie ich różnorodności i odejście od dominujących do tej pory ujęć państwo-
centrycznych. Nie negując w żaden sposób dominującej pozycji i roli państwa w między-
narodowych stosunkach politycznych, przedmiotem analizy uczyniono międzynarodowe
organizacje międzyrządowe, Unię Europejską jako podmiot specyficzny o hybrydowej
konstrukcji oraz podmioty transnarodowe. Rozwój tych ostatnich, stymulowany przez
procesy globalizacji i charakterystyczny dla wyłaniającego się późnowestfalskiego ładu
międzynarodowego, potwierdza potrzebę odchodzenia ad wyłącznie państwocentrycz-
nych ujęć międzynarodowych stosunków politycznych. Różnorodność podmiotów, tych
charakterystycznych dla ładu westfalskiego jak państwa i tych charakterystycznych dla
ładu późnowestfalskiego jak podmioty transnarodowe, służy także pokazaniu elemen-
tów kontynuacji i zmiany zakresu podmiotowego międzynarodowych stosunków poli-
tycznych.
Część trzecia zatytułowana jest Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosun-
ków politycznych. Celem jest, po pierwsze, pokazanie różnorodności instrumentów, me-
chanizmów koncepcji i wizji organizacji i sterowania” środowiskiem międzynarodowym
przez podmioty działań politycznych. Po drugie, pokazanie ich ewolucji. Kryterium ich
porządkowania jest przechodzenie od prostych do złożonych oraz od charakterystycz-
nych dla ładu westfalskiego, a nawet przedwestfalskiego, jak dyplomacja, do rozwijanych
w warunkach wyłaniającego się ładu późnowestfalskiego. Do „prostych” instrumentów
j mechanizmów zaliczono służbę dyplomatyczną i konsularną, reżimy międzynarodo-
we jako specyficzną postać prawa międzynarodowego oraz transnarodowe sieci. O ile
te pierwsze są charakterystyczne dla westfalskiego systemu stosunków międzynarodo-
wych, o tyle te ostatnie stopniowo rozwijane są jako element ładu późnowestfalskiego.
Występuje więc element kontynuacji i zmiany. Do „złożonych” zaliczono procesy inte-
gracyjne, zjawisko regionalizmu oraz kształtowaną koncepcję globalnego zarządzania.
O ile dwa pierwsze wystąpiły już w ramach ładu westfalskiego, o tyle koncepcja global-
nego zarządzania rozwijana jest w ramach wyłaniającego się ładu późnowestfalskiego.
Ponownie starano się uchwycić ewolucję instrumentów i mechanizmów sterowania śro-
dowiskiem międzynarodowym, właściwe temu procesowi elementy kontynuacji i zmiany.
Całość treści zawartych w części trzeciej „spina” analiza niezwykle „pojemnej” kategorii
„ład międzynarodowy”, rozumianej tu jako sposób zorganizowania środowiska między-
narodowego. .
Część czwarta podręcznika zatytułowana jest Przedmiot międzynarodowych stosun-
ków politycznych. Celem jest, po pierwsze, pokazanie zjawisk, procesów, problemów
międzynarodowych, które są przedmiotem decyzji podmiotów międzynarodowych sto-
sunków politycznych i prób regulacji przez stosowanie analizowanych w części trzeciej
instrumentów i mechanizmów. Po drugie, ważnym celem tej części podręcznika jest po-
kazanie ewolucji, a dokładniej poszerzanie zakresu przedmiotowego międzynarodowych
stosunków politycznych. Stąd też przedmiotem analizy stały się „tradycyjne”, dotyczą-
ce wojny i pokoju oraz charakterystyczne dla ładu westfalskiego, zjawiska i problemy
 „ŁAŁ. SEN EKREZEZPOROHAROJĄ
Wstęp
14

międzynarodowe jak bezpieczeństwo, spory i konflikty czy kontrola i redukcja zbrojeń.

Wskazano na zjawiska i problemy, które służyły poszerzaniu zakresu przedmiotowego
międzynarodowych stosunków politycznych jeszcze w ramach ładu westfalskiego, zali-
czając do nich prawa człowieka i kulturę. Przedmiotem analizy uczyniono zjawiska i pro-
blemy międzynarodowe będące wynikiem presji uwarunkowań cywilizacyjnych, takie jak
międzynarodowe problemy ekologiczne, gospodarcze i społeczne. Pojawiły się one jesz-
cze w ramach westfalskiego ladu międzynarodowego, ale ich znaczenie w ramach wyła-
niającego się późnowestfalskiego ładu będzie systematycznie wzrastało. Skoncentrowa-
Część I
no się także na zjawiskach i problemach międzynarodowych, które, jak terroryzm, zyska-
ły albo nowe oblicze, albo jak procesy głobalizacji pojawiły się w warunkach późnowest-
falskiego ładu międzynarodowego. Należy też podkreślić, że w przypadku i tych „trady-
cyjnych” obszarów regulacji w ramach międzynarodowych stosunków politycznych jak
chociażby bezpieczeństwo czy spory i konflikty przedmiotem analizy uczyniono ich dy- Istota, ewolucja i czynniki
międzynarodowych stosunków
namikę i zmienność w ramach wyłaniających się nowych realiów środowiska międzyna-
rodowego.
Część piąta nosi tytuł Polityka zagraniczna Polski, a więc w istocie ta realizowana
po 1989 roku. Celem tej części jest analiza działań głównego podmiotu międzynarodo- politycznych
wych stosunków politycznych, jakim jest państwo, a analizowana na przykładzie Polski.
Skoncentrowano się tu na uwarunkowaniach, koncepcji i realizacji polityki zagranicznej
Polski. Osobnym, ważnym przedmiotem analizy uczyniono politykę zagraniczną Polski
wobec Unii Europejskiej.
Podręcznik adresowany jest do zróżnicowanego grona odbiorców. Przede wszystkim
do studentów kierunków „stosunki międzynarodowe” i „politologia”. Może być także
użyteczny dla studentów innych kierunków studiów w ramach szeroko ujmowanych na-
uk społecznych jak socjologia, prawo czy handel zagraniczny. Zawarte w nim treści mogą
także służyć podnoszeniu kwalifikacji przez nauczycieli szkół średnich nauczających ta-
kich przedmiotów jak wiedza o społeczeństwie czy historia. Wiedza zawarta w podręcz-
niku, wiaściwe mu porządkowanie i uogólnianie zjawisk i procesów międzynarodowych,
próby chwytania ich jakościowych zmian oraz precyzja siatki pojęciowej mogą służyć
także dziennikarzom, funkcjonariuszom instytucji międzynarodowych oraz urzędnikom
aparatu państwowego, zwłaszcza dyplomatom.
Podręcznik powstał w Zakładzie Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Ma-
rii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Jest wynikiem prowadzonych tu badań naukowych
i doświadczeń gromadzonych w czasie realizacji zajęć dydaktycznych na kierunku „sto-
sunki międzynarodowe”. Redaktor podręcznika pragnie wyrazić słowa podziękowania
i wdzięczności Panom Profesorom Kazimierzowi Łastawskiemu i Ryszardowi Ziębie za
to, iż nie będąc pracownikami Zakładu, po śmierci nieodżałowanego Profesora Zie-
mowita Jacka Pietrasia zgodzili się przygotować rozdziały, których Profesor Pietraś nie
zdążył przygotować. Jego pamięci jest też podręcznik dedykowany.

Marek Pietraś
 Rozdział 1

Marek Pietraś

Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków

politycznych

Międzynarodowe stosunki polityczne są subkategorią stosunków międzynarodowych

jako rodzaju stosunków społecznych. Analiza tych pierwszych, tak co do istoty jak i hi-
storycznej ewolucji, jest więc ściśle powiązana z analizą samych stosunków międzyna-
rodowych. Ściśle też wiąże się z analizą pojęcia polityki, które leży u podstaw pojęcia
„międzynarodowe stosunki polityczne”.
Z, kolei u podstaw analizy historycznej ewolucji stosunków międzynarodowych legło
założenie, że kryterium wyodrębniania etapów ewolucji jest powstanie scentralizowane-
go państwa narodowego, które od zawarcia w 1648 r. Pokoju Westfalskiego zapocząt-
kowało nowy etap w dziejach społecznego życia ludzkości, określany mianem westfal-
skiego systemu stosunków międzynarodowych. Stąd też zostały wyodrębnione trzy eta-
py historycznej ewolucji stosunków międzynarodowych: 1) etap przedwestfalski, 2) etap
westfalski oraz 3) etap późnowestfalski. Początek tego ostatniego nie został określony
jednoznacznie. Przyjęto założenie, że wiąże się on ze zmianą warunków funkcjonowa-
nia scentralizowanego państwa narodowego powodowaną przez procesy globalizacji. Te
ostatnie do funkcjonowania środowiska międzynarodowego wnoszą wcześniej nieznaną
jakość, zmieniając jednocześnie warunki funkcjonowania państw.

1. Istota międzynarodowych stosunków politycznych

Międzynarodowe stosunki polityczne są częścią składową, dokładniej płaszczyzną

stosunków międzynarodowych jako sfery stosunków społecznych. Stąd też analiza tych
drugich tworzy podstawy analizy i lepszego zrozumienia tych pierwszych. Nałeży pod-
kreślić, że stosunki międzynarodowe są specyficzną sferą stosunków społecznych, nie-
zwykle złożoną, podlegającą dynamicznym przeobrażeniom co do podmiotów interakcji
oraz ich treści i form. Zdaniem Teresy Łoś-Nowak stosunki międzynarodowe są jednym
z najbardziej skomplikowanych fenomenów w dziejach społecznego życia ludzkości. Po-
dobny pogląd formułował Józef Kukułka, pisząc, że stopniowo stały się one pajSzprszą
i najbardziej skomplikowaną dziedziną stosunków społecznych. Mimo że mgż: je było OŚ
identyfikować już kiłka tysięcy lat temu, to przymiotnika „międzynarodoj jb |
dopodobniej użył po raz pierwszy Jeremy Bentham w opublikowanej w 1Ą8%ir.
 18 Część I. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków w politycznych 19
politycznych Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunkó

pt. Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa. Pisał i ank

w niej, że sprawy między w: szystkich składników
monarchami i obywatelami różnych państw należy nazywać na wzajemnym oddziaływaniu w. -
międzynarodowymi.! i iotów, jaki tych, które owe oddziaływania
Dynamika, zmienność i postępująca złożoność stosunków definiowa ł je James
czająca brak ich wykrystalizowania i „ostrego” określe
międzynarodowych, ozna- ta na oiając je osłabiając lub zniekszałcając Podobnie szeroko
nia zakresu przedmiotowego jo zdaniem jest to dziedzina stosunkó w społeczny ch, obejmująca SZETO-
i podmiotowego, sprawia, że nie ma jednej, powszechnie R Rosenau. I
ją
akceptowanej ich definicji. Po- hi „pożar dh i tań rkulacji idei i dóbr, które przekraczają granice państw. Dokonu
wszechna zgoda istnieje jednak co do tego, że są oraz żywioło wy i przypadk o-
to interakcje czy też przepływy o cha-
one w sposób
śsię one zorganiz owany, zinstytucjonalizowany
rakterze transgranicznym. Frederick S. Dunn pisa, że w dkreślić, że podejście podmiotowo-przedmiotowe najpełniej ujmuje istotę
stosunki międzynarodowe to sto-
sunki przekraczające granice państw.
tk wożon d icznej i zmiennej sfery stosunków społecznych, jakimi są „stosunki
W próbach definiowania kategorii „stosunki między graniczn y przepływów i wza-k
narodowe” z uwzględnieniem narodow
ik i wnarodo we.e. UJUjmo wane są one w kategori go ach transgra nicznych
ich transgranicznego charakteru dominują ujęcia podmio stości międzyn arodowej, a n.
towe oraz podmiotowo-przed- A 0g0 warunkowania się różnych składników
jemn rzeczywi
miotowe. W przypadku tych pierwszych zakres podmiotów w tych stosunk
s ów. .
utrzymujących transgranicz- Świ
owych, świadom jałań
ych działań po podmiotó
ne interakcje jest przedmiotem kontrowersji. Najwęziej ów międzynarodowych O.
ujmował go Ziemowit I. Pietraś, SZ ścisłym powiązaniu z określaniem istoty stosunk
dła którego stosunki międzynarodowe to transgraniczne polki jest a ao: 4 o p
interakcje podmiotów polityki e jest analizowanie ich specyfiki jako rodzaju stosunk ów
w środowisku poliarchicznym. Zakres podmiotowy tych nalizai spe
Analiza i j jeste więcoddział wania -
stosunków ujęty został wąsko iej ch sięi we wnę trzu państw.
6 i na tle tych dziejący
ści 8 ń
i zredukowany do transgranicznych interakcji i więzi podmio śleniai cech środowi ska społecz nego, e
W którym mają miejsce „wzaje wan ka
tów polityki. Wyekspono- Ś i
wana została także specyfika środowiska, w którym te interakc po prostu aw m -
Jest to środowisko zdecentralizowane, w którym jednocz
je i więzi są utrzymywane. wszystkich składników rzeczywistości międzynarodowej ;czyli
, a o omaloj m
niezałeżnych od siebie, ośrodków decyzyjnych. Podobn
eśnie funkcjonuje wiele, często d „narodowe. Wyróżnia je kilka cech specyficznych. Po pierwsze
w ni ł w ecyzyjn ych
wał Józef Kukułka. Jego zdaniem są to procesy oddziaływań
y kierunek myślenia zaprezento- rodowe jest poliarchiczne, zdecentralizowane, zorganizowane
i nyc od
żnych od siebie
si ośrodków ,
wzajemnych uczestników wi
ienie wielu,
istnienie często nawet niezależ
tych stosunków — głównie za pośrednictwem środowiska Z zorganizowanego wnętrza
międzynarodowego — a ma- a:a więcec —— w przeciwieństwie do wertykala nie, hierarch
icznie
jących na celu stwarzanie jak najkorzystniejszych warunk ia. a . -.
ów funkcjonowania samych ństwa — brak jednego,
j centralnego oŚro: dka sterowan
uczestników i odpowiadających im systemów międzynarodo do takiej UA ai
nicji dodatkowo została wyeksponowana celowość, intency
wych. W tej ostatniej defi- PW literaturze przedmiotu istnieje powszechna zgoda 00
jność, swoisty pragmatyzm wskazyw ał, że w życiu między naro RÓW
transgranicznych działań podmiotów stosunków między ków międzynarodowych. Józef Kukułka
st aa odOWE
narodowych.
W większości definicji zakres podmiotowy stosunków między jest centralnego ośrodka władzy i sterowania, istnieje natomia
narodowych jest ujmo- ej GG.
iemieckiiej pisał,
Kinderman pisał,
. Kinderman że stosunki I
międzyn pO
w literaturze niemieck
i Z kolei iwli
hia.
wany jednak szerzej w kategoriach działań społecznych, w literaturze a ćo
mowanych podmiotów polityki. George A. Lopez i Michael
a nie tylko działań wąsko uj- to olicentryczny system bez instancji kierującej. Zaś
narodowego jest anarc! ,
działania społeczne, w których jednostki lub grupy społecz
S. Stohł definiują je jako Barry Buzan wskazywał, że cechą środowiska między
s terowania. . ; .
ne z jednego narodu wcho- Ś
nsiei braku centralnego ośrodka
dzą w interakcje oficjalne lub nieoficjalne z jednostkami ska RAEATIROCACA M Taaczej mó.
lub grupami z innego narodu. "e Poliarc hicznoś ć jest cechą struktur y środowi
Jeszcze szerzej zakres podmiotowy stosunków międzynarodo ć aropy Inacz a pod.
owych. kziałani
Spykman, dla którego są to stosunki między jednostkami należąc
wych definiował Nicholas tworzy strukturalne ramy wsze Ikich zjawisk i procesów międzyn
ymi do różnych państw. j nowani je środowiska międzyn
a pace
arodowe i dawiska
go, czy należy analizo
i
wiąc, warunkujej funkcjo
Najszerzej zakres stosunków międzynarodowych ujmują ące procesy „analizo-
definicje podmiotowo-przed- iotó ków międzynarodowych, zachodz
miotowe. Eksponowane w nich są bowiem nie tyłko interakcje poliarchicz
i więzi między określony- wać caly zespołem skutków — w kontekście zdecentralizowanego,
mi podmiotami, ałe także przedmiot oddziaływań, a nawet czynnik w takim środowi sku występu je ROA swo-
i je warunkujące. De- neg srodowiska międzynarodowego. To
finicje te najszerzej, ałe zarazem najpełniej ujmują istotę jste roz roszenie decyzyjne w warunkach istnienia wielu niezale żnych ROA boa
stosunków międzynarodowych.
Frederick Pearson i Martin Rochester definiowali je jako
transgraniczne interakcje Spo- nnikówch wstosunk odmienn
ów chmiędzyn
warunka ości ch,
arodowy definiowania a interesów przez poszczególnych uc "
łeczne i czynniki je warunkujące. Uznali, że są to nie tyłko zwłaszcz państwa, współpraca wymaga |" a
interakcje między państwa-
mi, między państwami i podmiotami pozarządowymi oraz Potencjały p I zeń.
dowymi z różnych państw, lecz także procesy i zjawiska między
między podmiotami pozarzą- i mechanizmów głównie w postaci instytucji ją kształtujących.
To SO a okcjozowaniu
warunkujące. W literaturze polskiej w podobny sposób,
narodowe te interakcje kim środowisku mają charakter względny, a nie absolutny.
co do kierunku myślenia, lecz środowisku między
iarchihicznym Śro ię narodo wym E o anciu
jeszcze szerzej co do zakresu podmiotowego i przedmiotowe a państw. Ponadto w poliarc
nie mogą one być pewne I j
dzynarodowych ujmował Roman Kuźniar. Jego
go, istotę stosunków mię- państw towarzyszy tzw. dylemat bezpieczeństwa, gdyż
zdaniem istota tych stosunków polega innych państw.
1 Zob. J. Kukułka, W$tęp do nauki o stosunk
ach międzynarodowych, Warszawa 2003, s. 18.
 TOTZYWWNĄ
20 Część. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych
LEKE ZSR
Po drugie, w poliarchicznym środowisku międzynarodowym brakuje charaktery-
"TD
stycznego dla wnętrza państwa zjawiska władzy. W to miejsce występuje zjawisko wpły-
2ZSTURUW = ©
wu. Oznacza ono zespół działań jednego państwa mających na celu zmianę zachowań
innego państwa zgodnie z oczekiwaniami podmiotu wywierającego wpływ. Dlaczego re-
lacji takiej nie nazwać relacją władzy? W istocie z jednego, formalnego powodu. Jest
nim zasada suwerennej równości państw, oznaczająca m.in., że zasada nadrzędności —
podrzędności charakterystyczna dla zjawiska władzy w stosunkach między podmiotami
tego samego rodzaju, czyli suwerennymi państwami — nie występuje.
Po trzecie, wyróżnikiem stosunków międzynarodowych jako rodzaju stosunków spo-
tecznych na tle wewnątrzpaństwowych jest ich niezwykła, postępująca złożoność. Można
wręcz mówić o prawie postępującej złożoności stosunków międzynarodowych. Składa
się na nią występowanie i podejmowanie działań przez wielu, i to różnorodnych — co
do formalnego statusu i posiadanego potencjału — podmiotów. Nie jest to rzeczywistość
w pełni wykrystalizowana i nie należy oczekiwać, że taka będzie. Ciągłej ewolucji pod-
lega bowiem zakres podmiotów podejmujących działania. Nieostry, zmienny, podlega-
jący systematycznemu poszerzaniu jest zakres przedmiotowy tych stosunków, a więc ich
treść. W wyniku procesów internacjonalizacji, obok tradycyjnych interakcji politycznych,
wojskowych czy chociażby gospodarczych w postaci wymiany handlowej, przedmiotem
interakcji i więzi międzynarodowych są problemy społeczne, kultura, badania naukowe,
sport czy problemy ekologiczne. Nie jest to więc rzeczywistość ukształtowana, zamknię-
ta, lecz podlegająca ciągłej ewolucji. Tę cechę specyficzną stosunków międzynarodowych
„plastycznie” określił Józef Kukułka, wskazując, że szybciej się one komplikują, niż doj-
rzewają.
Po czwarte, ze względu na poliarchicznośćŁA środowiska
2
międzynarodowego specyficz-
ny charakter, w porównaniu z wnętrzem państwa, mają procesy decyzyjne. Podejmowa-
ne decyzje nie są bowiem „produktem” jednego nadrzędnego ośrodka decyzyjnego, lecz
w odniesieniu do państw wynikiem oddziaływań co najmniej dwóch suwerennie rów-
nych podmiotów. Należy jednak pamiętać, że decyzje międzynarodowe są podejmowa-
ne także przez podmioty inne niż państwa. Międzyńarodowe ośrodki decyzyjne mogą
być stałe, w postaci organizacji międzynarodowych lub doraźne w postaci misji specjal-
nych wysokiej rangi czy różnej postaci konferencji międzynarodowych, poczynając od
globalnych, organizowanych pod patronatem ONZ, a kończąc chociażby na szczytach
G-8. Treść podejmowanych decyzji jest z reguły wynikiem kompromisu, a więc nie ma-
ją one arbitralnego charakteru, z wyjątkiem orzeczeń organów sądowych. Specyficzny
jest też proces realizacji decyzji. Są one skierowane do zdecentralizowanego środowi-
ska międzynarodowego, które warunkuje skuteczność wykonania decyzji. Środowisko
międzynarodowe bowiem z właściwym mu zespołem odmiennych, a nawet sprzecznych
interesów, może wspierać realizację danej decyzji, może być wobec niej neutralne, ale
także może przeciwdziałać jej wykonywaniu.
Po piąte, mimo zachowania odrębności i specyfiki co do logiki organizacji i funk-
cjonowania, co do treści, a więc zakresu przedmiotowego, środowisko międzynarod
owe
i wnętrze państwa wzajemnie się warunkują i przenikają. Z jednej strony, środowisko
międzynarodowe, metaforycznie ujmując, wręcz „wlewa się” do wnętrza państwa,
wa-
Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych _—_ 21
runkując zachodzące w nim procesy społeczne, gospodarcze czy polityczne. zj awisko to
przybiera na sile w warunkach procesów globalizacji. Z drugiej strony, zjawiska i pro-
cesy wewnątrzpaństwowe, podlegając umiędzynaradawianiu, stają się częścią funkcjo-
nowania środowiska międzynarodowego. Zaś w warunkach procesów globalizacji to co
. o .
lokalne zaczyna warunkować to co globalne.
Stosunki międzynarodowe są niezwykle dynamiczną, podlegającą ewolucji sferą ży-
cia społecznego. Zmienia się ich zakres podmiotowy i przedmiotowy. Ten pierwszy do-
tyczy identyfikacji podmiotów, które podejmują działania w poliarchicznym środowisku
międzynarodowym. Przez wieki funkcjonowania westfalskiego systemu stosunków mię-
dzynarodowych podmiotami takimi były państwa. Obecnie ich dzialania są uzupelnia-
ne przez podmioty transnarodowe. Powstawanie i funkcjonowanie tych ostatnich jest
odzwierciedleniem ogólnej prawidłowości rozwoju stosunków międzynarodowych, jaką
jest nie tylko liczbowy wzrost ich uczestników, lecz także pogłębianie ich różnorodno-
ści. Oznacza to, że mimo niezaprzeczalnej dominacji państw, następuje wyłanianie się
równoległej struktury interakcji politycznych, będących wynikiem działań podejmowa-
nych przez zdecentralizowane, często wręcz lokalne podmioty, które funkcjonują „w po-
przek” granic państwowych. Nie jest więc obecnie uzasadnione państwocentryczne po-
dejście do stosunków międzynarodowych. m .
Zakres podmiotów transnarodowych jest szeroki. Co więcej, podlega poszerzaniu.
Chociaż brakuje powszechnie akceptowanej ich typologii, najczęściej do transnarodo-
wych podmiotów stosunków międzynarodowych zaliczane są korporacje transnarodowe,
organizacje pozarządowe, upodmiotawiające w stosunkach międzynarodowych społe-
czeństwo obywatelskie, czyli tzw. NGOs, ruchy wyzwoleńcze, organizacje terrorystyczne,
struktury zorganizowanej przestępczości, organizacje religijne, międzynarodowe ruchy
polityczne, tzw. międzynarodówki partii politycznych itd. A
Zakres przedmiotowy stosunków międzynarodowych dotyczy treści, które są przed
miotem interakcji i więzi międzynarodowych, czyli transgranicznych przepływów, ale
także regulacji w ramach międzynarodowych stosunków politycznych. Jego wyróżnikiem
jest wielość i różnorodność więzi. Dla celów analitycznych identyfikowane są one w ra-
mach tzw. płaszczyzn. Wyróżnikiem współczesnych stosunków międzynarodowych jest
ich wielopłaszczyznowość. Najważniejsza jest płaszczyzna polityczna, na którą składa-
ją się przede wszystkim oficjalne kontakty między państwami, utrzymywane kanałami
dyplomatycznymi. Na systematycznie zyskującą na znaczeniu płaszczyznę gospodarczą
składa się transgraniczna cyrkułacja m.in. towarów, kapitału, technologii, usług i siły
roboczej. O wzroście znaczenia tej płaszczyzny stosunków międzynarodowych świadczy
formułowana w literaturze teza o przechodzeniu od geopolityki do geoekonomiki. Jedną
z najstarszych jest płaszczyzna wojskowa. Od wieków jej przejawem były wojny. Z cza-
sem, w powiązaniu z płaszczyzną polityczną, zaczęły składać się na nią sojusze wojskowe
czy kontrola zbrojeń, zaś w powiązaniu z płaszczyzną ekonomiczną handel uzbrojeniem.
Potwierdzeniem poszerzania przedmiotowego zakresu stosunków międzynarodo-
wych, a więc ich treści, są kolejne płaszczyzny takie jak: kulturowa, społeczna, ekolo-
2 1. Popiuk-Rysińska, Uczestnicy stosunków międzynarodowych, ich interesy ioddziaływania, [w] E. pali
żak, R. Kuźniar (red.], Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, funkcjonowanie, Warszawa 1994, s. 99.
 22 Sa Część I. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych
giczna, naukowa i inne. Płaszczyzna kułturowa dotyczy przede wszystkim transgranicz-
nej cyrkulacji — jak pisał Ludwik Krzywicki — idei, wartości, wzorców zachowań, które
wytworzone w jednych państwowo zorganizowanych społeczeństwach, są przenoszone
do innych. Płaszczyzna społeczna — uogólniając — dotyczy kształtowania bezpośred-
nich, transgranicznych kontaktów między społeczeństwami. Jej przejawem jest chociaż-
by rozwój i funkcjonowanie tzw. globalnego społeczeństwa obywatelskiego. Wiąże się
ona także z rozwojem zjawisk patologicznych jak funkcjonowanie struktur zorganizowa-
nej przestępczości, w tym struktur narkobiznesu czy zajmujących się kradzieżą własności
intelektualnej. Płaszczyzna ekologiczna obejmuje — z jednej strony — transgraniczne
przepływy zanieczyszczeń powietrza, zanieczyszczeń wód czy handel niebezpiecznymi
odpadami — z drugiej zaś — globalne zmiany ekologiczne chociażby w postaci zmian
klimatycznych czy zaniku warstwy ozonowej. Na płaszczyznę naukową składa się przede
GE
wszystkim umiędzynaradawianie badań naukowych przez chociażby tworzenie między-
narodowych zespołów badawczych, mechanizmów ich finansowania i dystrybucji uzyska-
nej wiedzy. Należy też podkreślić, że transgraniczne działania składające się na treść sto-
sunków międzynarodowych dotyczą także i innych dziedzin życia społecznego jak choćby
edukacja czy sport.
U podstaw mechanizmu poszerzania zakresu przedmiotowego stosunków między-
narodowych, a więc ich treści, leży mechanizm internacjonalizacji, czyli umiędzynara-
dawiania tego co wewnątrzpaństwowe. W konsekwencji treści wewnątrzpaństwowego
życia społecznego stają się elementem funkcjonowania środowiska międzynarodowego.
Procesy internacjonałizacji są więc swoistego rodzaju siłą napędową stosunków między-
narodowych, kształtowania ich treści, a stąd — zdaniem Józefa Kukułki — prawem ich
rozwoju.* Są elementem dynamiki i poszerzania zakresu przedmiotowego wszystkich
płaszczyzn stosunków międzynarodowych. Prowadzą do kształtowania się współzależ-
ności międzynarodowych, a więc zespołu więzi między państwami i ich społeczeństwa-
mi, które sprawiają, że zmiany w jednych odczuwane są w innych. W konsekwencji —
jak wskazywał Józef Kukułka — żadna z dziedzin życia współczesnych społeczeństw nie
może przetrwać w izolacji od życia międzynarodowego.
Należy też podkreślić, że będąca wynikiem procesów internacjonalizacji treść inte-
rakcji i więzi międzynarodowych, porządkowana dla celów analitycznych w postaci ich
płaszczyzn, tworzy przedmiot regulacji w ramach międzynarodowych stosunków poli-
tycznych. To właśnie zjawiska i procesy międzynarodowe, będące wynikiem ich umiędzy-
naradawiania, są przedmiotem decyzji i działań państw, organizacji międzynarodowych
oraz podmiotów transnarodowych. Są więc przedmiotem instytucjonalizacji, regulacji
prawnomiędzynarodowych, działań dyplomatycznych itd., a więc wszystkiego tego, co
składa się na międzynarodowe stosunki polityczne.
Jak już wskazywano, międzynarodowe stosunki polityczne są częścią stosunków mię-
dzynarodowych. Wyjaśnianie istoty i specyfiki tych ostatnich tworzyło przesłanki wyja-
śniania tych pierwszych. Należy jednak pamiętać, że międzynarodowe stosunki politycz-
ne są specyficzną częścią stosunków międzynarodowych. Ich specyfika polega
na pier-
3]. Kukułka, Procesy internacjonalizacji i współzależności w stosunkach
międzynarodowych, [w:] E. Hali- .
żak, R. Kuźniar (red.], Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika,
Warszawa 2000, s. 229.
ASSm Rozdział 1. Istota i ewołucja międzynarodowych stosunków politycznych _————_ 23
wotności i nadrzędności w stosunku do pozostałych płaszczyzn stosunków międzynaro-
dowych oraz na powiązaniu przede wszystkim z działaniami państw. Zdaniem Romana
Kuźniara pierwotność i nadrzędność międzynarodowych stosunków politycznych wyni-
ka z pierwotności i nadrzędności państwa jako najważniejszego podmiotu stosunków
i rodowych.
p aslanki uadrzędności państwa, i utożsamianych z jego dzialaniami międzynaro-
dowych stosunków politycznych, tworzy kiłka jego cech specyficznych. Po pierwsze, je-
dynie państwom właściwy jest atrybut suwerenności, czyli całowładności i samowładno-
ści, a więc wyłączności działań w odniesieniu do własnego terytorium i ich niezależności
w środowisku międzynarodowym. Po drugie, jedynie państwa realizują politykę zagra-
niczną, a ze wzgłędu na atrybuty i skumulowany potencjał kanałami realizowanej przez
rządy polityki zagranicznej określają dynamikę, treść i formy stosunków międzynaro o-
wych. Po trzecie, państwa ze swej istoty są legitymizowane do podejmowania w imieniu
społeczeństwa działań w środowisku międzynarodowym. Po czwarte, nadrzędność hea
dzynarodowych stosunków politycznych utożsamiana z działaniami państw wynika także
z ich szczególnego miejsca w realizacji takich wartości społecznie pożądanych jak bez-
pieczeństwo i rozwój. Po piąte, decyzje idziałania państw w ramach politycznej piaszczy-
zny stosunków międzynarodowych są przedmiotem zainteresowania 1 wpływów innych
podmiotów stosunków międzynarodowych jak organizacje pozarządowe czy korporacje
transnarodowe.* . o
Podstawę definiowania międzynarodowych stosunków politycznych tworzy pojęcie
polityki. Jest ona jedną ze sfer aktywności ludzi. Już Arystoteles pisał, że człowiek pa
swej istoty jest „zwierzęciem politycznym”. Zgodnie z tym poglądem polityka jest 5 e-
mentem swoistego instynktu człowieka, trwałą cechą funkcjonowania ludzkości. est
dziedziną czynności — jak pisał Sylwester Wróbel — mających doprowadzić do poja-
wienia się skutków ponadjednostkowych o zbiorowym, grupowym, ACCO
lub publicznym charakterze.” U jej podstaw leży aktywistyczna koncepcja człowie a,
a działalność polityczna jest formą odniesienia do otaczającej rzeczywistości niezależnie
ziałów na międzynarodową i wewnątrzpaństwową. . .
a Płożoność zjawiska polityki sprawia, że nie ma jej jednej, powszechnie akceptowanej
definicji. Dominują dwa podejścia, oba o istotnym znaczeniu dla definiowania A
narodowych stosunków politycznych: podmiotowe przedmioto
i we. W ujęciu po mioto-
wym — zdaniem Sylwestra Wróbla — polityka to dziedzina działań zmierzających po
pomocy władzy publicznej do osiągania cełów społecznych, zaspokajających potrze .
indywidualne oraz zbiorowe. Ponieważ najbardziejpowszechną instytucją publiczną jes
państwo, polityka może być określana jako dziedzina działalności państwa, A Ąca
pu a
się w zinstytucjonalizowanym sprawowaniu władzy i administrowaniu życiem
nym. W ujęciu podmiotowym polityka związana jest więc z działalności ą państwa”, skie-
rowaną do jego wnętrza, ale i do poliarchicznego środowiska międzynarod owego.
(red.], Stosunki
4 Zob. R. Kuźniar, Międzynarodowe stosunki polityczne, [w:] E. Haliżak, R. Kuźniar
we. Geneza, struktura, dynamika, s. 109-111. . m . . .
międzynarodo
ię Wróbel, Polityka i proces polityczny, [w:] B. Szmulik, M. Zmigrodzki [red.], Wprowadzenie do nauki
o państwie i polityce, Lublin 2002.
6 Ibid., s, 246-249.
 24 Częśćl. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych
W ujęciu przedmiotowym polityka łączy się ze zjawiskiem władzy. Ta ostatnia jest
ściśle związana z polityczną organizacją życia społecznego i z nią zespolone są wszystkie
formy aktywności politycznej. Stąd też polityka w ujęciu przedmiotowym jest definio-
wana jako świadome, zorganizowane i zbiorowe dążenie do zdobycia lub utrzymania,
a więc sprawowania władzy politycznej.”
Podmiotowe i przedmiotowe rozumienie polityki tworzy przesłanki definiowania
międzynarodowych stosunków politycznych. Ujęcie podmiotowe, odwołujące się do
działań podmiotów polityki, głównie państw, eksponuje zjawisko stosunków politycz-
nych, a więc interakcji i więzi między podmiotami polityki. Mogą być one realizowa-
ne — z jednej strony — w scentralizowanym, zhierarchizowanym środowisku wnętrza
państwa, zaś z drugiej, w zdecentralizowanym, poliarchicznym środowisku międzynaro-
dowym. W kontekście tego drugiego, zwłaszcza w literaturze angloamerykańskiej, eks-
ponowane jest pojęcie polityki międzynarodowej. James Dougherty i Robert Pfaltzpraff
definiują je jako działania państwa lub innego podmiotu stosunków międzynarodowych,
mające na celu wywarcie wpływu na zachowania innego państwa lub podmiotu stosun-
ków międzynarodowych. Z kolei w ujęciu przedmiotowym międzynarodowe stosunki
polityczne związane są z podejmowaniem przez państwo transgranicznych działań zwią-
zanych ze sprawowaniem władzy. W tym kontekście Andrzej Czarnocki międzynaro-
dowe stosunki polityczne określał dziedziną stosunków międzynarodowych, której ele-
menty są Ściśle związane z polityką, czyli tymi przejawami władzy państwowej, które wy-
kraczają poza granice państwa i stykają się z interesami innych podmiotów stosunków
międzynarodowych.$
Na potrzeby definiowania międzynarodowych stosunków politycznych wartościowe
i zasadne jest dokonanie syntezy podejścia podmiotowego i przedmiotowego definio-
wania polityki, W tym kontekście międzynarodowe stosunki polityczne można określić
jako transgraniczne stosunki połityczne. Takie ich ujęcie oznacza — po pierwsze —
że są one wynikiem stosunków między podmiotami polityki, głównie państwami z wła-
ściwym im procesem sprawowania władzy wykonywanym także w środowisku między-
narodowym. Po drugie, transgraniczność działań, interakcji i więzi podmiotów polityki
oznacza, że Są one realizowane w poliarchicznym, zdecentralizowany środowisku mię-
dzynarodowym.
2. Ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych
Historyczna ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych jest częścią ewo-
lucji stosunków międzynarodowych w ogóle. Zaś od najdawniejszych czasów stosunki
międzynarodowe w tradycyjnym rozumieniu to stosunki terytorialnych, oddzielonych
od siebie grup społecznych. Były to, i w swym zasadniczym nurcie ciągłe jeszcze
są,
stosunki w układzie horyzontałnym w przeciwieństwie do stosunków wertykalnyc
h, wła-
ściwych wnętrzu politycznie zorganizowanych wspólnot. Sposób zorganizowania i funk-
T.Ibid., 251.
8 A. Czarnocki, Międzynarodowe stosunki polityczne, [w:| E. Haliżak, R. Kuźniar [red.], Stosunki między-
narodowe. Geneza, struktura, funkcjonowanie, s. 181.
a Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych _————- 25
cjonowania interakcji i więzi społecznych w układzie horyzontalnym podlegał ewolucji.
co a
Punkt zwrotny stanowiło powstanie scentralizowanego państwa narodowego,
środowisk a międzyna rodowego o nowych jakościow o cechach. Za
czało ukształtowanie
symboliczną datę tej zmiany uznawane jest zawarcie pokoju westfalskiego w 1648 roku.
jednak pc
Innym momentem jakościowej zmiany środowiska międzynarodowego,
zące
wanie mniej precyzyjnie określonym w czasie, stały się procesy globalizacji, prowa
do zmiany warunków funkcjonowania scentralizowanych państw narodowyc h. Stąd też
przyjmując za kryterium powstanie i zmianę warunków funkcjonowania KONA
nego państwa narodowego, można wyodrębnić trzy etapy rozwoju stosunków między-
narodowych, a w konsekwencji i międzynarodowych stosunków politycznych: 1) etap
przedwestfalski, 2) etap westfalski i 3) etap późnowestfalski lub — jak niektórzy chcą —
powestfalski.
2.1. Etap przedwestfalski stosunków międzynarodowych
Niezwykle trudne, o ile możliwe, jest wskazanie momentu powstania tej stery sto-
sunków społecznych, jaką są stosunki międzynarodowe. O ile o ich istocie stanowią in-
terakcje w układzie horyzontalnym, o tyle już w odległych czasach starożytnych istniały
zorganizowane społeczności ludzkie, swoiste polityczne wspólnoty, oznaczające podział
na „my” i „oni”, ale utrzymujące między sobą interakcje. Na pewnym bowiem etapie
dziejów ludzkości stosunki wewnątrz owych wspólnot przestały zaspokajać ich potrzeby.
Zaczęły więc utrzymywać kontakty z innymi wyodrębnionymi wspólnotami społecznymi.
Właściwe im były przede wszystkim elementy rywalizacji, a nawet podbojów i konfliktów
chociażby o miejsca osiedlania się, łowiska czy dostęp do innych zasobów niezbędnych
do życia, ale i elementy współpracy choćby w postaci wymiany dóbr i utrzymywania dia-
logu.
* Rozwojowi tych stosunków już w czasach starożytnych towarzyszyło kształtowanie
różnorodnych form organizacyjnych, których istnienie pozwala nawet mówić także o ist-
nieniu w owych czasach swoistych społeczności międzynarodowych, izolowanych od sie-
bie i niefunkcjonujących w skali globu. Już w czasach starożytnych istniały formy kształ-
towania stosunków między autonomicznymi, zorganizowanymi wspólnotami społeczny-
mi, które — używając obecnej terminologii — można nazwać dyplomatycznymi. Praw-
dopodobnie pierwsze zidentyfikowane, formalne porozumienie, rodzaj umowy, między
starożytnymi wspólnotami politycznymi zostało zawarte ok. 1390 r. P.n.e. zaś nawiąza-
.
nie pierwszych stosunków dyplomatycznych nastąpiło ok. 653 r. p.n.e.
Pierwszą — używając obecnej terminologii — społecznością międzynarodową, i to
opisaną w literaturze była starożytna Grecja. Tu w okresie 500-100 p.n.e. istniał system
wspólnot politycznych miast-państw nazywany Hellas. Ulokowane one były na półwy-
spie bałkańskim oraz na przyległych wyspach rozrzuconych na Morzu Egejskim, Mo-
rzu Adriatyckim oraz Morzu Śródziemnym. System ten był ulokowany w wyodrębnio-
nym obszarze geograficznym, połączony zespołem więzi kulturowych, wspólnotą języka
9 Zob. R. Jackson, G. Soerensen, Introduction to International Relations, Oxford 1999, s. 10.

26 Częśćl. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych
i stylu życia oraz więzi religijnych. Funkcjonował na podstawie zespołu akceptowanych
zasad.
Podmiotową strukturę tego systemu tworzyły miasta-państwa. Były one względnie
niezałeżne od siebie w sensie politycznym, łecz istniały między nimi bezpośrednie kon-
takty społeczne i nie istniała wyraźna granica między polityką wewnętrzną i tym, co obec-
nie nazywamy polityką zagraniczną. Społeczność ta nie odwoływała się do zasady suwe-
renności miast-państw i suwerennej ich równości. Stąd też istotnym czynnikiem okre-
ślającym wzajemne stosunki był skumulowany potencjał, co sprawiało, że zjawiskiem
dość powszechnym była dominacja jednych miast-państw nad innymi. Do najbardziej
znanych miast-państw należały Ateny, Sparta oraz Korynt.
Funkcjonowanie tego systemu regulowane było przez zespół mechanizmów oraz
zasad. Najistotniejszym z nich był mechanizm równowagi sił. Jego potwierdzeniem
była rywalizacja między Atenami i Spartą. Wzrost potęgi Aten i powiązanych z nimi
miast-państw został zrównoważony przez Spartę i powiązane z nią miasta-państwa.
Powstał swoisty system dwubiegunowy, a próbą rozwiązania sporu ówczesnej epoki była
opisywana przez Tukidydesa wojna peloponeska (431-404 p.n.e.). Oznaczała ona, że
mniejsze miasta-państwa były angażowane w rywalizację, sojusze, a nawet wojny tych
najpotężniejszych.
Obok mechanizmu równowagi sił funkcjonowanie tego systemu regulowane było
przez zespół zasad, swoistych norm. Nie istniało jednak prawo międzynarodowe w obec-
nym jego rozumieniu. Nie wyobrażano sobie bowiem, aby miasta-państwa mogły mieć
prawa i obowiązki w stosunku do innych miast-państw na zasadzie równości. Był to
przecież system hierarchiczny pod względem skumulowanego potencjału i bez formal-
nej zasady suwerennej równości. Spoiwem nie było prawo międzynarodowe. Była to spo-
łeczność kułturowo-religijna, a nie połityczno-prawna. Nie oznacza to jednak, że nie ist-
niały żadne zasady regulujące funkcjonowanie tej społeczności. Wynikały one przede
wszystkim z praktyki religijnej. Z, niej wynikały ograniczenia stosowania barbarzyństwa
w czasie konfliktów zbrojnych. Zawierane umowy były pod szczególną opieką Zeusa i je-
go obrazą było złamanie umowy bez akceptowanego usprawiedliwienia. Normą regulu-
jącą wzajemne stosunki było odrzucanie możliwości przeprowadzenia niespodziewane-
go ataku wojskowego." Regulacjom wzajemnych stosunków służyły także rozwiązania
przypominające obecne organizacje międzynarodowe. Amfiktionie były organizacjami
o charakterze religijno-politycznym, zaś symmachie miały charakter świecki, politycz-
no-wojskowy.
Wyraźną cechą struktury środowiska międzynarodowego w czasach starożytnych,
obok istniejących greckich miast-państw, było istnienie potężnych imperiów. Potwier-
dzeniem jest chociażby imperium Aleksandra Macedońskiego czy imperiałny system
Chin z ich specyficznym systemem organizacji życia społecznego i akcentowaną wyjąt-
kowością stworzonej cywilizacji. Imperium Aleksandra Macedońskiego zdominowało
społeczność greckich miast-państw, które nie były w stanie przeciwstawić się jego dąże-
niu do supremacji nad systemem helleńskim. Dało to początek kształtowaniu stosunków
16 R. Jackson, P. Owens, The evolution of international society, [w:] J. Baylis, S$. Smith
globalization of world politics. An introduction to international relations, Oxford 2005, s. 49 i n.
NZTRUSZĘAĆA:
Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych __——_ 27
A
3
między ówczesnymi wspólnotami politycznymi tego obszaru w oparciu o mechanizm im-
perialnej, hierarchicznej zależności. Potwierdzeniem tej tendencji było Imperium Rzym-
skie, które zastąpiło imperium Aleksandra Macedońskiego. Było ono jeszcze potężniej-
sze, gdyż podbiło ziemie znacznej części Europy, Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki.
Oprócz podbojów i dominacji Rzymianie tworzyli mechanizmy organizacji życia spo-
tecznego, m.in. takie jak prawo narodów (jus gentium). Nie było ono jednak wyrazem
woli suwerennych państw i nie regulowało stosunków między nimi. Imperium Rzym-
skie było jedynym suwerenem i stosunki z innymi wspólnotami politycznymi w obszarze
jego dominacji były bardziej imperialne niż międzynarodowe. Nie były to stosunki mię-
dzy suwerennie równymi podrniotami, stąd polityczne wspólnoty w ramach Imperium
Rzymskiego miały do wyboru albo posłuszeństwo, albo rewoltę z reguły krwawo tłumio-
ną. Ówczesne stosunki międzynarodowe nie były więc oparte na istnieniu scentralizo-
wanychi suwerennych państw narodowych.
Stan ten utrzymał się także po upadku Imperium Rzymskiego, a w okresie średnio-
wiecza trudno mówić o stosunkach międzynarodowych w obecnym ich rozumieniu. Sys-
tem politycznej organizacji ówczesnych społeczeństw ze zwierzchnią władzą papieża i ce-
sarza przypominał bowiem raczej zmodyfikowaną wersję imperium niż system państw.
Państwa wprawdzie istniały, ale nie były niezależne i suwerenne w obecnym rozumieniu
tych słów. Wyróżnikiem ich istnienia był także brak precyzyjnie określonych granicami
terytoriów. Struktury władzy służące organizacji wspólnot politycznych miały złożony
charakter. Opierały się na religii i świeckich strukturach politycznych. Papież i cesarz
wieńczyli dwie równoległe i połączone z sobą hierarchie. Monarchowie i inni władcy
podlegali papieżowi i cesarzowi oraz ustanowionym przez nich prawom. Szczególna była
jednak pozycja papieża, który występował w roli sędziego rozstrzygającego spory mię-
dzy władcami świeckimi. Z kolei lokalni władcy byli mniej lub bardziej niezależni od
monarchów, ale nie była to pełna niezależność.'! Mieliśmy więc do czynienia z różno-
rodnością form organizacji życia społecznego. Istniały bowiem — w istocie — struktury
imperialne, niezależne miasta-państwa, faktorie handlowe, a w końcowym okresie Śre-
dniowiecza zaczęły też pojawiać się scentrałizowane państwa narodowe.
Mimo różnorodności form organizacji życia społecznego w Europie Zachodniej
szczególne znaczenie dla stosunków między wspólnotami politycznymi w okresie Śre-
dniowiecza miało połączenie władzy religijnej i władzy świeckiej. Z jednej strony, ograni-
czało to władzę monarchów, ale z drugiej, służyło budowaniu minimalnej jedności i we-
wnętrznej spójności ówczesnych wspólnot politycznych, ałe i ówczesnego specyficznego
systemu stosunków międzynarodowych, którego spoiwem — podobnie jak w starożyt-
. nej Grecji — była religia. W ramach religijnej jedności system władzy świeckiej oparty
był na feudalnych zależnościach tak na szczeblu lokalnym jak i regionalnym. Lojalno-
ścią obdarzani byli przede wszystkim władcy feudalni. W mniejszym stopniu dotyczy-
ło to monarchów, a w konsekwencji także lojalności wobec świeckiego państwa. Mimo
systematycznych działań monarchów na rzecz wzmacniania władzy Świeckiej i central-
nej, a w konsekwencji osłabiania tej feudalnej, pozycja państwa w ówczesnych wspól-
notach politycznych była słaba, chociaż z czasem, u schyłku średniowiecza, podlegała
(eds.], The OZONE
11 R. Jackson, G. Soerensen, op. cit., s. 11-12.
 28 Część I. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych _——_—_ 29

wzmacnianiu, tworząc przesłanki powstawania w przyszłości scentralizowanych państw terytorium z dość precyzyjnie określonymi granicami, które były bronione przed ka
narodowych. wnętrzną ingerencją. Monarcha stał się wladzą zwierzchnią w stosunku do Mao c
Osłabej pozycji państw w średniowiecznej Europie świadczy także brak ich monopo-
ludzi zamieszkujących dane terytorium. Zmiany takie oznaczały przejście od charak-
lu na stosowanie siły fizycznej, czyli prowadzenie wojen. Siłami zbrojnymi dysponowali terystycznych dla okresu średniowiecza rozproszonych struktur władzy (papież, CeSarZ,
także lokalni władcy. Nie było też wyraźnej różnicy między wojnami domowymi
i mię- monarcha, książę, baron, biskup itd.) bez suwerenności, do wzmocnionych, scentralizo-
dzynarodowymi, co w warunkach nieistnienia scentralizowanych państw
narodowych by- wanych struktur władzy, z jednym jej ośrodkiem, dodatkowo wzmocnionych atrybutem
ło logiczną konsekwencją braku wyraźnego podziału na wnętrze
państwa i środowisko suwerenności, czyli wyłącznością „do wewnątrz państwa” i niezależnością „na zewnątrz
międzynarodowe. Specyficzne były też przyczyny wojen. Dotyczyły

ERAT)
głównie kwestii dyna- państwa”. . SE
stycznych i spraw wiary. W mniejszym stopniu wojny prowadzono
w celu objęcia kontroli Należy jednak pamiętać, że scentralizowane państwa narodowe nie pojawiły się na-
nad terytorium lub realizacji innych interesów państwa./2
gle, lecz były wynikiem wielowiekowego procesu i efektem synergicznego działania wie-
Średniowiecze, podobnie jak czasy starożytne, ponad wszelką wątpliwość
nie było lu czynników. Zdaniem niemieckiego socjologa Norberta Eliasa w okresie średniowie-
okresem stosunków horyzontalnych między politycznie zorganizowa
nymi wspólnotami, cza dwa czynniki tworzyły przesłanki późniejszego powstania scentralizowanych, tery-
opartych na istnieniu scentralizowanych i suwerennych państw.
W ich miejsce mieli- torialnych państw narodowych. Po pierwsze, wzrost współzależności między grupami
śmy do czynienia ze złożonymi, wielopoziomowymi strukturami
organizacji życia spo- społecznymi w wyniku poszerzania stosunków wymiany. Po drugie, monopolizacja pra-
tecznego, łączącymi władzę kościelną i władzę świecką i związane
z tym jednocześnie womocnego użycia siły fizycznej.!3 Do tego należy dodać, że rozwijające się kupiectwo,
występujące elementy centralizacji i decentralizacji. Elementem
centralizacji była wła- będące zalążkiem przyszłej klasy kapitalistów, było coraz bardziej krytyczne wobec syste-
dza papieży i więzi religijne „spinające” społeczności zarządzane
przez autonomicznych, mu chaotycznych, feudalnych zależności, dysfukcjonalnych z punktu widzenia organiza-
lokalnych władców w warunkach jednoczesnego ograniczenia
uprawnień monarchów. cji wymiany handlowej, stopniowego rodzenia się mechanizmów rynkowych i Paa
Władza świecka była więc zdecentralizowana. Tak złożona
struktura ówczesnego środo- klasy kapitalistów. Słabły wpływy papieży, a monarchowie dążyli do centralizacji władzy
wiska międzynarodowego warunkowała jego funkcjonowanie,
którego wyróżnikiem były i ograniczania uprawnień lokalnych władców. . |
takie cechy jak turbulencje, bezład i niestabilności na wszystkich
poziomach życia spo- Chociaż powstawanie scentralizowanych państw narodowych było wielowiekowym
łecznego. Działania monarchów na rzecz wzmacniania centralnej
władzy świeckiej i jed- procesem, to za szczególny, symboliczny jego moment uznawane jest podpisanie 24
noczesnego osłabiania władzy feudałów służyły ograniczaniu
niestabilności, konfliktów
i sprzyjały powstawaniu scentralizowanych państw. Tym samym października 1648 r. pokoju westfalskiego, kończącego wojnę trzydziestoletnią (1618-
już w okresie późnego 1648). Wojna ta jednoznacznie zamknęła okres feudalizmu, a moment zawarcia poko-
średniowiecza rozpoczął się proces tworzenia westfalskiego
systemu stosunków między-
narodowych. ju westfalskiego uważany jest za początek istnienia systemu scentralizowanych państw
narodowych. Zawarte w Miinster i Osnabriick traktaty pokojowe potwierdziły istnie-
2.2. Etap westfalski stosunków międzynarodowych
nie niezależnych i w sensie formalnym równych sobie państw, obalając ideę uniwersal-
nej wspólnoty chrześcijańskiej zarządzanej przez papieża. Pokój westfalski przyczynił się
„Wizytówką”, cechą westfalskiego systemu stosunków między także do rozwoju stosunków dyplomatycznych między scentralizowanymi, terytorialny
narodowych stało się
powstanie, istnienie i funkcjonowanie scentralizowanego państwa mi i suwerennymi państwami oraz prawa międzynarodowego jako regulatora ich wza-
narodowego. Zmie-
niło ono radykalnie podmiotową strukturę a w konsekwencji jemnych stosunków i spoiwa społeczności międzynarodowej. =
i logikę funkcjonowania
środowiska międzynarodowego. Wraz z jego powstaniem Traktaty pokoju westfalskiego stworzyły swoiste prawne podstawy współczesnej pań-
— jak wskazywał Józef Ku-
kutka — stosunki międzynarodowe zaczęto rozumieć stwowości i w konsekwencji fundamentalne zasady współczesnych stosunków międzyna-
jako stosunki między narodami
zorganizowanymi w państwa. Powstał więc system państwo rodowych. Ich centralnym elementem było uznanie prawa każdego władcy do rządzenia
centryczny, będący jakościo-
wą zmianą organizacji życia społecznego w porównaniu własnym terytorium bez zewnętrznej ingerencji. Prawo to stworzyło podstawy zasady
z okresem średniowiecza. Po-
wstanie bowiem scentralizowanego państwa narodowego suwerenności państwi w konsekwencji ich formalnej niezależności. Idea suwerenności
oznaczało konsolidację reali-
zacji takich wartości jak bezpieczeństwo, ład, stabilność, służyła więc ochronie scentralizowanych państw. Jej twórca, Jean Bodin w opubliko-
sprawiedliwość w ramach jednej
spójnej struktury, i to niezależnej od innych, mającej wanej w 1576 r. książce Sześć ksiąg o państwie definiował suwerenność jako absolutną
wyłączność na sterowanie życiem
społecznym w ramach określonego terytorium. W i trwałą władzę państwa, która jest najwyższą strukturą sterowania. Państwo uznawał
konsekwencji oznaczało to ograni-
czenie władzy papieży i skoncentrowanie jej w rękach za władzę najwyższą w ramach jego terytorium, niezależną od innej władzy i w sensie
świeckiego władcy, początko-
wo najczęściej monarchy. Co niezwykle istotne, jego
zwierzchnictwo odnosiło się do
12 Ibid., s. 14. 18 N. Elias, Uber den Process der Zivilisation — soziogenetische und psychologische Untersuchungen,
Frankfurt a. M. 1976.
 30 Część I. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych
formalnym równą wobec innych państw. Suwerenność traktował jako atrybut samego
państwa, a nie jednostki czy rządu.”
System westfalski wyeksponował także zasadę terytorialności jako atrybutu współ-
czesnych państw, które zostały „przypisane” do terytorium. Oznaczała ona, że suweren-
ne uprawnienia władcze dotyczą ściśle określonego terytorium i wiążą się z panowaniem
nad nim. Inaczej mówiąc, suwerenna władza polityczna jest ulokowana w ramach precy-
zyjnie zakreślonego granicami terytorium, ma wyłączne uprawnienia władcze w ramach
tego terytorium, co wyklucza uprawnienia władcze innego suwerena.
Traktat westfalski można uznać także za symboliczny moment zmiany spoiwa ówcze-
snej społeczności międzynarodowej. Spoiwem takim przestała być religia, a stało się pra-
wo międzynarodowe. Europa przestała funkcjonować jako Republica Christiana, a zaczę-
ta funkcjonować jako europejska społeczność świeckich państw, regulujących wzajemne
stosunki za pośrednictwem norm prawa międzynarodowego. Traktat westfalski stał się
pierwszym wyrazem i zarazem potwierdzeniem istnienia takiej społeczności.
Gtównym sposobem regulacji funkcjonowania ówczesnego systemu międzynarodo-
wego stał się mechanizm równowagi sił. Co do zasady nie narodził się on w Europie,
lecz był już wcześniej stosowany w starożytnej Grecji czy w starożytnych Chinach. No-
wością było to, iż dotyczył kształtowania stosunków między scentralizowanymi, suwe-
rennymi państwami. W politycznej praktyce polegał na budowaniu koalicji służących
kształtowaniu przeciwwagi wobec mocarstw o ambicjach hegemonicznych. Służył więc
przeciwdziałaniu hegemonii w ówczesnym systemie międzynarodowym, a w konsekwen-
cji utrzymaniu politycznej niezależności poszczególnych państw i pluralistycznej euro-
pejskiej społeczności międzynarodowej. Potwierdzeniem stosowania tego mechanizmu
w praktyce politycznej była koalicja państw europejskich przeciwstawiających się hege-
monicznym zapędom Napoleona.
Pierwotnym celem mechanizmu równowagi sił było zapobieganie hegemonii i do-
minacji jednych państw nad innymi, a dopiero w dalszej kolejności zapobieganie kon-
fliktom, które mogłyby destabilizować ówczesny system międzynarodowy. O ile w reali-
zacji pierwszego celu mechanizm równowagi sił był dość skuteczny, o tyle w realizacji
drugiego był zawodny. Co więcej, wojny wywoływano po to, aby przywrócić naruszoną
równowagę sił. Tym bardziej że po pokoju westfalskim w Europie rozwinął się system
rywalizujących między sobą państw, które zaczęły zwracać uwagę na potencjał innych
państw i posiadane przez nie terytorium. To ostatnie stało się „stawką w grze” scentra-
lizowanych, „przypisanych” do terytorium państw. Stymulowało ono konflikty i wojny,
wynikające z dążenia jednych państw do powiększenia swego terytorium kosztem in-
nych. O ile w średniowieczu głównym motywem wojen były konflikty na tle dynastycz-
nym, O tyle w westfalskim systemie stosunków międzynarodowych motywem takim było
przeciwdziałanie naruszeniu równowagi sił lub dążenie do opanowania określonego te-
rytorium. Tym samym częstym zjawiskiem w stosunkach między scentralizowanymi pań-
stwami stały się wojny, które wyrażały suwerenną wolę państw i do 1928 r., a więc do
zawarcia tzw. Paktu Brianda-Kelloga, nie były zakazane przez prawo międzynarodowe.
14 Zob. R. Mansbach, The Global Puzzle. Issues and Actors in World Politics, Boston-New York 1997,
s.47in.
|
|. —_—_ Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych _——_ 31
Przez większą część okresu westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych
mieliśmy do czynienia z tzw. wojnami typu klausewiczowskiego, a więc między scentrali-
zowanymi państwami. Stały się one sposobem realizacji polityki ówczesnych państw, dą-
żenia do powiększenia terytorium, realizacji interesów i ambicji politycznych. Były też
istotne dla wzmacniania scentralizowanych państw narodowych. Zmiana bowiem spo-
sobu wykonywania zorganizowanej przemocy stała się czynnikiem stymułującym zmianę
organizacji i funkcjonowania ówczesnych państw. Trafnie więc pisał Charles Tilly, że
„wojny zrobiły państwo, a państwo robiło wojny”. Inaczej mówiąc, zmiana sposobu wy-
konywania zorganizowanej przemocy sprzyjała powstawaniu scentralizowanych państw
narodowych, a te zaś zaczęły odwoływać się do wojny jako sposobu realizacji polityki.
Reasumując rozważania na temat logiki organizacji i funkcjonowania westfalskiego
systemu stosunków międzynarodowych, należy wskazać na kilka jego cech charaktery-
stycznych:
a) formą organizacji wspólnot politycznych było scentralizowane państwo narodo-
we, a ukształtowany system międzynarodowy był systemem państwocentrycznym;
b) państwa były strukturami terytorialnymi i ich funkcjonowanie wiązało się z upraw-
nieniami zwierzchnimi w odniesieniu do określonego, zakreślonego precyzyjnie wyty-
czonymi granicami, terytorium;
c) scentralizowane państwa narodowe były suwerenne i suwerennie równe, co 0Zna-
czało wyłączność ich uprawnień w odniesieniu do własnego wnętrza i ich niezależność
w środowisku międzynarodowym, a więc niepodleganie innej władzy zwierzchniej;
d) stosunki między scentralizowanymi i suwerennymi państwami były regulowane
przez prawo międzynarodowe, które w roli spoiwa społeczności międzynarodowej za-
stąpifo więzi religijne;
e) regulacji funkcjonowania środowiska międzynarodowego służył także mecha-
nizm równowagi sił. .
Ukształtowany, charakteryzujący się wymienionymi cechami, westfalski system sto-
sunków międzynarodowych podlegał dwojakiego rodzaju przeobrażeniom. Po pierwsze,
procesowi swoistej głobalizacji, czyli przenoszenia poza Europę Zachodnią właściwych
mu form organizacji życia społecznego. Po drugie, swoistej transformacji wewnętrznej,
oznaczającej stopniową modyfikację poszczególnych cech charakterystycznych, „para-
metrów” tego systemu.
Proces „globalizacji” westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych oznaczał,
że ukształtowane w Europie Zachodniej „parametry” organizacji i funkcjonowania Śro-
dowiska międzynarodowego były przenoszone na inne kontynenty, stając się swoistym
_ standardem. Świat zaczął rozwijać się zgodnie z „wzorcem” ukształtowanym w Euro-
pie, a dokładniej państwa nieeuropejskie były przyłączane do społeczności międzynaro-
dowej, funkcjonującej zgodnie z „parametrami” westfalskiego systemu stosunków mię-
dzynarodowych. Był to jednak proces stopniowy. Zdaniem Roberta Jacksona i Georga
Soerensena w XVII wieku ukształtował się system europejski, w XVIII wieku objął on
Amerykę Północną, zaś w XIX wieku został rozciągnięty na Amerykę Południową i Ja-
ponię. Zaczął więc podlegać faktycznej globalizacji. Zaś w XX wieku najpierw w wyni-
ku podbojów kolonialnych, a następnie procesu dekolonizacji, do systemu tego zostały
 32 Część I. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych
włączone państwa położone w Azji, Afryce, obszarze Karaibów i Pacyfiku, sprawiając,
że w oparciu o parametry westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych powstał
globalny ich system.*
Proces transformacji „parametrów” westfalskiego systemu stosunków międzynaro-
dowych obejmował, z jednej strony, ewolucję jego podmiotowej struktury, a z drugiej,
ewolucję zasad czy też mechanizmów funkcjonowania środowiska międzynarodowe-
go. Ewolucja podmiotowej struktury westfalskiego systemu stosunków międzynarodo-
wych obejmowała przede wszystkim odchodzenie od jego „Ścisłej” poństwocentryczno-
ści. Oprócz państw działania transgraniczne zaczęły podejmować inne podmioty. Już
w XVIII wieku były to międzynarodowe organizacje pozarządowe, a od początków XIX
wieku zaczęły rozwijać się międzynarodowe organizacje międzyrządowe. Pierwszą z nich
była powstała w 1815 r. Centralna Komisja Nawigacji na Renie, w 1865 r. Międzynaro-
dowa Unia Telekomunikacyjna, w 1874 r. Powszechna Unia Pocztowa, zaś w 1878 r.
Międzynarodowa Organizacja Meteorologiczna. Proces ich tworzenia był wynikiem na-
rastania współzależności w „technicznych” dziedzinach życia społecznego, które pod-
legały umiędzynaradawianiu i wymagały kolektywnych regulacji. Pierwszą organizacją
polityczną była utworzona w 1919 r. Liga Narodów. Należy podkreślić, że podmiota-
mi stosunków międzynarodowych coraz intensywniej stawały się różnego rodzaju ru-
chy społeczno-polityczne, podejmujące działania transgraniczne. W drugiej połowie XX
wieku podmiotami wnoszącymi nową jakość do ewolucji podmiotowej struktury środo-
wiska międzynarodowego stały się korporacje transnarodowe. Wraz z ruchami społecz-
no-politycznymi zaczęły one tworzyć podstawy tzw. transnarodowej wizji społeczności
międzynarodowej.
Ewolucja mechanizmów sterowania środowiskiem międzynarodowym obejmowała
odchodzenie od mechanizmu równowagi sił na rzecz rozwiązań kolektywnych z co-
raz szerszym odwoływaniem się do instytucji międzynarodowych. Mechanizm równo-
wagi sił, jako mający przede wszystkim zapobiegać hegemonii w środowisku międzyna-
rodowym, okazywał się zawodny w procesie zapewniania stabilności tego Środowiska
i „dostarczania” bezpieczeństwa. Jego modyfikacja polegała na poszukiwaniu struktur
i mechanizmów kolektywnego sterowania środowiskiem międzynarodowym. Potwier-
dzeniem tej tendencji — po pierwsze — był „koncert mocarstw” utworzony po Kon-
gresie Wiedeńskim w 1815 roku. Oznaczał on koordynację działań tworzących go ów-
czesnych mocarstw na rzecz stabilności środowiska międzynarodowego. Po drugie, za-
częto tworzyć „niehegemoniczne” struktury i mechanizmy organizacji środowiska mię-
dzynarodowego. W tym celu zaczęto tworzyć prawo międzynarodowe i systematycznie
wzrastało jego znaczenie. Na początku najintensywniej rozwijane było prawo dyploma-
tyczne, czego potwierdzeniem był regulamin wiedeńsko-akwizgrański z lat 1815 i 1818.
Stopniowo proces kodyfikacji prawa międzynarodowego zaczęto rozciągać także na inne
dziedziny stosunków międzynarodowych.
Potwierdzeniem procesu tworzenia „niehegemonicznych” struktur sterowania śro-
dowiskiem międzynarodowym stały się także wzmiankowane już organizacje międzyna-
rodowe. Utworzona w 1919 r. Liga Narodów związana jest z poszukiwaniem koncepcji
15 R. Jackson, G. Soerensen, op. cit., s. 21.
Sasa Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych _—_—_ 33
bezpieczeństwa alternatywnej wobec mechanizmu równowagi sił. Po doświadczeniach
m zawod-
I. wojny światowej nie było najmniejszych wątpliwości, że jest to mechaniz
ny. Alternatywny mechanizm stworzyła koncepcja bezpiecze ństwa zbioroweg o, która le-
-
gła u podstaw powstania i funkcjonowania Ligi Narodów. Jej powstanie potwierdza
io ogólną prawidłowość, jaką stał się wzrost znaczenia instytucji międzyna rodowych
rodo-
jako struktur wielostronnego, kolektywnego sterowania środowiskiem międzyna
wym. Potwierdzeniem tej prawidłowości stało się powstanie i funkcjonowanie Organi-
zacji Narodów Zjednoczonych. W tym kontekście kolejną wyraźną tendencją ewolucji
westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych stało się odchodzenie od domina-
cji stosunków dwustronnych na rzecz wielostronnych.
2.3. Etap późnowestfalski stosunków międzynarodowych
Istota i czynniki późnowestfalskich stosunków międzynarodowych. Etap późno-
westfalski stosunków międzynarodowych jest warunkowany jakościowymi zmianami
w środowisku międzynarodowym, jakie niosą z sobą procesy globalizacji. Zmieniają
one strukturę i funkcjonowanie środowiska międzynarodowego, tworząc nowe warunki
funkcjonowania państw. Nie jest to więc problem globalnego zasięgu tych procesów, lecz
ich jakościowych cech. Należy jednak pamiętać, że nowe, jakościowe cechy środowiska
międzynarodowego, kreowane przez procesy globalizacji, „współistnieją” ze „starymi”,
charakterystycznymi dla westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych. Ponadto,
intensywność ich występowania, poziom „zglobalizowania” w poszczególnych częściach
globu jest zróżnicowany. Nie mamy więc do czynienia ze środowiskiem jednorodnym, co
dodatkowo podnosi poziom jego złożoności.
Istotę nowej jakości życia społecznego związanej z procesami globalizacji, a zarazem
źródło zmiany społeczności międzynarodowej i wyłaniania się późnowestfalskiego ładu
międzynarodowego należy upatrywać w „kompresji czaso-przestrzeni”.!Ś Pogląd ten
jest powszechnie podzielany w literaturze naukowej na temat procesów globalizacji.
A. Giddens pisał nawet o wprowadzeniu czwartego wymiaru przestrzeni społecznej
w postaci globalnych uwarunkowań, które są względnie pozbawione miejsca, dystansów
i granic.!”
Ścieśnienie czasu i przestrzeni przejawia się na wiele różnych sposobów, wyraża-
jących jakościowe zmiany środowiska międzynarodowego i tworzących nowe warunki
funkcjonowania państw. Po pierwsze, występuje zjawisko odterytorialnienia (de-territo-
rialization) niektórych zjawisk i procesów społecznych. Zachodzą one, zgodnie z tym
mechanizmem, bez wyraźnej lokalizacji w terytorialnie określonej przestrzeni globu. Co
więcej, istniejące dystanse nie mają żadnego znaczenia dla ich funkcjonowania. Oznacza
to wyraźne odstępstwo od charakterystycznej dla westfalskiego systemu stosunków mię-
dzynarodowych zasady terytorialności. Zgodnie z nią — jak już wskazywano — zjawiska
16. M. Kempny, Czy globalizacja kulturowa wspóldecyduje o dynamice społeczeństw postkomunistycznych,
„Kultura i Społeczeństwo”, 2000, nr 1, s.9.
17. Cyt. za: M. G. Schachter, Civil Society and Globalization: The Investigation of Contested Concepts, [w:]
M. G. Schachter [ed.], The Revival of Civil Society: Global and Comparative Perspectives, Basingstoke 1999,
s. 79.

34 Część I. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych
i procesy „przypisane” są do określonego terytorium. Procesy globalizacji uruchamiają
zaś interakcje i więzi nie na dystans, „w poprzek” terytorium, ale bez dystansów i re-
latywnie oderwane od konkretnej lokalizacji.!$ W szczególności dotyczy to przepływów
w zakresie finansów, kapitału, informacji czy też globalnych, transgranicznych proble-
| | mów ekologicznych, jak chociażby tych związanych z wyczerpywaniem się warstwy ozo-
| nowej czy z perspektywą zmian klimatycznych.
| Mechanizm „odterytorialnienia” w istotny sposób zmienia wizję stosunków między-
narodowych. Te „tradycyjne”, westfalskie są stosunkami międzyterytorialnymi, czyli in-
terakcjami przekraczającymi granice poprzez dystans geograficzny. Procesy globalizacji
uruchamiają zaś interakcje i więzi niezależnie od odległości terytorialnych. Formuło-
wany jest nawet pogląd, że terytorialnie określone koncepcje miejsca, dystansu i granic
nie są adekwatne do opisu geografii cyberprzestrzeni, globalnego ocieplania klimatu czy
przepływów kapitału lub informacji.”
„Ścieśnianie” przestrzeni i mechanizm „odterytorialnienia” zjawisk i procesów ży-
cia społecznego w warunkach globalizacji nie oznaczają jednak, że czynnik terytorial-
ny przestaje być istotny. Potwierdzeniem tej tezy jest zapotrzebowanie na terytorium
w warunkach wzrostu liczby ludności, konflikty etniczne, jakie mają wymiar terytorialny,
produkcja żywności, która w większości przypadków wymaga terytorium i przestrzeni
itd.>” Procesy globalizacji nie eliminują więc całkowicie znaczenia dystansu i granic te-
rytorialnych w stosunkach międzynarodowych. Wprowadzają zaś do nich dodatkową,
supraterytorialną przestrzeń, dodatkowy jej wymiar chociażby w postaci cyberprzestrze-
ni.2! Oznacza to swoiste rozdwojenie i zarazem współistnienie tradycyjnej, terytorialnie
określonej przestrzeni i tej zmodyfikowanej przez procesy globalizacji, względnie pozba-
wionej miejsca, dystansów i granic, przekształcającej świat w skondensowane, pojedyn-
cze miejsce. . lokalne i tego co globalne wskazał Victor D. Cha. Jego zdaniem globalizacja oznacza
Po drugie, występuje zjawisko transnarodowej przestrzeni społecznej, zgodnie z któ-
rym utrzymywane są intensywne interakcje i więzi między grupami społecznymi, nie-
zależnie od terytorialnie określonych dystansów i poza lub w warunkach ograniczonej
kontroli państw narodowych. Mechanizm ten ponownie oznacza odstępstwo od west-
falskiego ładu międzynarodowego, gdyż zjawiska i procesy nie tylko nie są zamknięte
w terytorialnie określonych granicach państw, ale „wymykają się” spod kontroli ich rzą-
dów, jako struktur sterowania. Co więcej, w warunkach zwiększonej przenikalności gra-
nic i postępującej intensyfikacji charakterystycznych dla procesów globalizacji zjawisk
transnarodowych, środowisko międzynarodowe wręcz „wlewa” się do wnętrza państw,
wpływając na ich funkcjonowanie. Informacja, kapitał, wartości kulturowe, zagrożenia
ekologiczne itd. przecinają granice, tak jak gdyby one nie istniały, To zaś wymaga re-
definicji tradycyjnie rozumianej zasady suwerenności, będącej przecież „fundamentem”
18 J. A. Scholte, Beyond the Buzzword: Towards a Critical Theory of Globalization, [w:]
G. Youngs [eds.], Globalization: Theory and Practice, London 1996, s. 49.
19 Ibid., s. 16 ' „22
20 R. N. Rosecrance, The rise of the virtual state: wealth and power in the coming century, New York 1999,
s. XIV.
21]. A. Scholte, Globalization: prospects for a paradigm shift, [w:] M. Shaw [ed.j, Politics in globalized
world, London 1999, s. 18.
TRUREERERRECONYSCEEJ
osa ——_—_
Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych _ 35
westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych. Część bowiem życia społeczne-
go — używając terminologii J. N. Rosenau — przenoszona jest do niesuwerennej prze-
u ESENETNIRSCE WTEBEĆ
strzeni (post-sovereign space).??
Po trzecie, w odniesieniu do procesów globalizacji świat staje się jednym miejscem
(single płace). Zgodnie z tym mechanizmem następuje „odczuwanie” świata niezależ-
nie od dystansów przestrzennych, gdyż jesteśmy jednocześnie „i tu i tam”. Metafora
ta wyraźnie pokazuje zmianę logiki przestrzennej organizacji życia społecznego w wa-
runkach procesów globalizacji. W „klasycznym” westfalskim środowisku międzynarodo-
BE
t
ki
wym przestrzeń ta ograniczona była granicami państw. Procesy globalizacji zaś znoszą
te ograniczenia. O ile bowiem w „terytorialnym” świecie tadu westfalskiego dystanse
kki między państwami znacząco warunkowały możliwość i intensywność kontaktów między
państwami i społeczeństwami, o tyle w warunkach globalizacji pojawiają się zjawiska
i procesy, które przynajmniej częściowo są niezależne od terytorialnie określonej prze-
strzeni??, zamkniętej granicami państw. Oznacza to także, że geograficzna lokalizacja
państw, granice między nimi stają się mniej istotne dla życia społecznego.
Po czwarte, występuje wzajemne warunkowanie się tego co lokalne i tego co global-
ne, niezależnie od lokalizacji w przestrzeni. Ten nowy rodzaj interakcji jednoznacznie
wykracza poza logikę funkcjonowania westfalskiego systemu stosunków międzynarodo-
wych. Zgodnie bowiem z nią podmiotami interakcji w środowisku międzynarodowym są
suwerenne państwa, będące jednocześnie jedynymi strukturami organizacji życia spo-
łecznego. Wzajemne zaś warunkowanie się tego co lokalne i tego co globalne oznacza,
że państwo nie tylko nie jest jedyną strukturą organizującą interakcje i więzi społeczne,
ale wręcz może zostać pominięte.
Na mechanizm ścieśniania przestrzeni przez wzajemne warunkowanie się tego co
„przestrzenną reorganizację produkcji, finansów i innych obszarów życia społecznego,
które sprawiają, że lokalne decyzje społeczne mają globalne reperkusje. Z, kolei życie
codzienne lokalnych społeczności warunkowane jest przez globalne wydarzenia.?*
2 Czynniki nowej jakości stosunków międzynarodowych. Jakościowych zmian warun-
kujących wyłanianie się późnowestfalskiego środowiska międzynarodowego nie można
* sprowadzać do jednego czynnika. Pełne ich wyjaśnienie wymaga uwzględnienia efektu
synergicznego powiązanych z sobą sił politycznych, gospodarczych, technologicznych,
ekologicznych, psychologicznych i innych. Procesy te więc są skutkiem kumułatywne-
go rozwoju społeczności międzynarodowej. Odrębnego jednak potraktowania wymagają
czynniki technologiczny i polityczny. Wydaje się bowiem, że do stworzenia nowej jako-
Ści życia społecznego, odmiennej od zasad westfalskiego środowiska międzynarodowe-
"go, przyczyniło się unikalne w dziejach ludzkości połączenie niespotykanego do tej pory
poziomu rozwoju technologicznego z dominującym tadem politycznym, przyzwalającym
E. Kofman, na zmiany generowane przez czynnik technologiczny.
J. N. Rosenau, The Dynamics of Globalization: Toward an Operational Formulation, „Security Dialogue”
Ś 1996, nr 1, vol. 22, s. 251.
23. J. A. Scholte, op. cit., s. 11-12.
w» 24 V, D. Cha, Globalization and the Study of International Security, „Journal of Peace Research”, 2000,
ni 3, vol. 37, s. 392.
 36 ————_—_— Część I. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych
To przede wszystkim czynnik technologiczny sprawia, że procesy globalizacji, któ-
rych jakościową cechą jest „scieśnienie” czasu i przestrzeni, są procesami obiektyw-
nymi i wydaje się, że nieodwracalnymi, niezależnymi od decyzji i działań przywódców
poszczególnych państw i związanych z nimi elit politycznych. Przestanki działania tego
czynnika stworzył kumulatywny rozwój techniki i technologii — w istocie — w dotych-
czasowych dziejach ludzkości. Jednakże w ciągu ostatnich kilku dekad świat przecho-
dzii okres znaczącej technologicznej innowacyjności związanej z wchodzeniem w okres
technokapitalizmu i związanego z tym, nieznanego we wcześniejszych dziejach ludzko-
ści, przyspieszenia historycznego. Jego skutkiem są zmiany organizacji i funkcjonowania
życia społecznego w postaci reorganizacji gospodarki światowej, ewolucji procesów po-
litycznych, nowych wyzwań dla tożsamości narodowej, nowych możliwości komunikacji
i przemieszczania się itd.>%, godzące w fundamentalne zasady westfalskiego ładu mię-
dzynarodowego jak chociażby terytorialność i suwerenność.
Tak ujęta rola czynnika technologicznego relatywizuje znaczenie uwarunkowań po-
litycznych i jednocześnie wskazuje na nieodwracalność procesów globalizacji, co jednak
nie przesądza ich treści, które są i mogą być przedmiotem politycznego wyboru. Błęd-
ne więc byłoby ujmowanie procesów globalizacji i jakościowych zmian życia społeczne-
go przez nie powodowanych w kategoriach determinizmu technologicznego. Technolo-
gie są bowiem przede wszystkim czynnikiem umożliwiającym transgraniczne przepływy
i ścieśnienie przestrzeni. Nie wpływają zaś na treść procesów globalizacji. Ta zaś może
być modyfikowana decyzjami politycznymi.
Odnośnie do czynnika politycznego formułowany jest pogląd, że procesy globaliza-
cji i kształtowane przez nie jakościowe zmiany środowiska międzynarodowego rozwijają
się tylko w warunkach tzw. przyzwalającego ładu politycznego. Oznacza on taki stan
stosunków między państwami, jaki umożliwia powstanie współzależności i więzi ponad
i między narodowymi ośrodkami władzy. Tak rozumiane procesy globalizacji są uza-
leżnione od władz państw i ich przyzwolenia, tworzącego warunki rozwoju rynku świa-
towego, działań korporacji transnarodowych i organizacji pozarządowych. Szczególnie
istotne jest stanowisko dominującego liberalnego mocarstwa (Stany Zjednoczone) oraz
liberalnej myśli politycznej. To bowiem liberalizm stymuluje i uzasadnia rozwój global-
nego rynku, upodmiotawianie jednostek i grup społecznych nawet w skali międzynaro-
dowej. Liberalizm uzasadnia także deregulację gospodarek narodowych i ograniczanie
roli państwa. Procesy głobalizacji powiązane są więc z liberalną wizją organizacji życia
społecznego tak w płaszczyźnie politycznej, jak i gospodarczej. Koniec zimnej wojny
dodatkowo stworzył dogodny polityczny klimat dla tych zmian.
Podmiotowa struktura późnowestfalskich stosunków międzynarodowych. Wyłania-
jące się późnowestfalskie środowisko międzynarodowe nie jest państwocentryczne, a je-
go wyróżnikiem jest heterogeniczności podmiotów. Formułowany jest nawet pogląd, że
system międzynarodowy XXI wieku nie jest już więcej systemem unitarnych państw,
utrzymujących interakcje między sobą przez kontakty dyplomatyczne, regulacje praw-
25_D. Keliner, Globalization and the Postmodem Tum. <http://www.gseis.ucla.edu>.
26 Zob. M. Pietraś, Globalizacja jako proces zmiany społeczności międzynarodowej, [w:] id. [red.], Oblicza
procesów globalizacji, Lublin 2002, s. 41.
Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych _— —_—_—_ 37
nomiędzynarodowe i członkostwo w organizacjach międzyrządowych. Obok bowiem
państw, coraz mniej scentralizowanych i coraz mniej narodowych, wyłaniają się coraz
potężniejsze korporacje transnarodowe i tzw. „trzeci sektor” organizacji pozarządo-
wych, zwanych też globalnym społeczeństwem obywatelskim. Używając terminologii
Jamiesa Rosenau, można stwierdzić, iż w warunkach procesów globalizacji występuje
proces bifurkacji podmiotowej struktury społeczności międzynarodowej. Obok świata
państw wyłania się wielocentryczny świat podmiotów niepaństwowych.
Jakościowe zmiany warunkujące wyłanianie się późnowestfalskiego ładu międzyna-
rodowego dość radykałnie zmieniają wcześniejsze, charakterystyczne dla westfalskie-
go środowiska międzynarodowego warunki funkcjonowania państw, nie zmieniając ich
szczególnej pozycji w tym środowisku. Po pierwsze, zmianie ulega ulokowanie państwa
w strukturze zjawisk i procesów społecznych. Jest ono bowiem ulokowane w obszarze
oddziaływania tego co narodowe i tego oo międzynarodowe. Jednocześnie próbuje ste-
rować procesami społecznymi w jego wnętrzu, które podlegają umiędzynaradawianiu,
i współuczestniczyć w sterowaniu środowiskiem międzynarodowym. Tym samym współ- |
czesne państwa stają się mediatorem między zewnętrznymi priorytetami polityki zagra-
nicznej i wewnętrznymi procesami oraz stojącymi za nimi siłami społecznymi, za które
państwo ciągle jest odpowiedzialne.”
Po drugie, procesy globalizacji tworzą wyzwania dla ukształtowanego w warunkach
westfalskiego ładu międzynarodowego rozumienia suwerenności państw i jej wykony-
wania. Dzieje się tak, gdyż w wyniku transgranicznego przepływu kapitału, informacji,
technologii oraz transgranicznych problemów ekologicznych, ograniczana jest zdolność
państwa do kontrolowania tych przepływów, które dotykają jego terytorium, pozostając
jednocześnie poza zakresem jego jurysdykcji. W tym kontekście formułowane są nawet
poglądy, że „nadszedł zmierzch suwerenności skazanej na odejście do krainy cieni”
lub że „globalizacja czyni koncepcję suwerenności zjawiskiem przestarzałym”.*! Proce-
sy globalizacji niewątpliwie zmieniają warunki wykonywania suwerennych praw przez
państwa. Dzieje się tak, gdyż mamy do czynienia ze zjawiskami, które niezależnie od
terytorialnie określonych dystansów, jednocześnie występują we wnętrzu państw i w Śro-
dowisku międzynarodowym. Nie można więc mówić o absolutnej ich suwerenności.
Elementem jakościowych zmian środowiska międzynarodowego i związanych z tym
nowych warunków funkcjonowania państw jest powstawanie i rozwój podmiotów trans-
narodowych. O ich istocie stanowi zdolność podejmowania działań „w poprzek” granic
państw. Stąd też to właśnie ich działania składają się na wzmiankowane wcześniej zja-
wisko transnarodowej przestrzeni społecznej. Dzieje się tak, gdyż procesy globalizacji
2T Zob. R. O. Keohane, J. N. Nye, Introduction, [w:] J. S. Nye, J. D. Donahue [eds.], Governance in
a głobalizing world, Washington DC 2000, s. 19-23. a
28 Zob. J. N. Rosenau, Głobał Changes and Theoretical Challenges: Towards a Postinternational Politics for
the 1990 s, [w:] E. O. Czempiel, J. N. Rosenau (eds.], Globał Changes and Theoreticat Challenges. Approaches
to World Politics for the 1990 s, New York 1989; id., Patterned chaos in global life: structure and process in the
two worlds of world politics, „International Political Science Review” 1988, vol. 9, s. 327-364. , ,
29 TL. Panitch, Rethinking the Role of the State, [w:] J. H. Mittelman [ed.), Globalization. Critical Reflections,
London 199%, s. 91 in.
30 B. Barber, Dźihad kontra Mc Świat, Warszawa 1997, s. 353.
31. Pogłąd taki wyraził David Held. Cyt. za U. Beck, What is Globalizarion?, Malden 2000.
iq
38 Częśćll. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych
tworzą społeczne, polityczne, a nawet techniczne — chociażby w postaci internetu —
możliwości, przez które ruchy społeczne są w stanie uczestniczyć w funkcjonowaniu śro-
dowiska międzynarodowego, i to nawet o zasięgu globalnym. Jednocześnie procesy glo-
balizacji budzą sprzeciw i reakcje obronne na poziomie lokalnym, podejmowane także
przez organizacje pozarządowe. Podlegając agregacji, tworzą one — zdaniem R. Fal-
ka — fenomen zwany globalizacją „od dołu”.** Jest ona przeciwieństwem globalizacji
„od góry”, związanej z siłami rynkowymi, cyrkulacją kapitału i wykazującą tendencje do
unifikacji. Zaś głobalizacja „od dołu” stymuluje różnorodność środowiska międzynaro-
dowego.
Podmioty transnarodowe odgrywają coraz istotniejszą rolę w stosunkach międzyna-
rodowych. Są ważnym elementem ewolucji podmiotowej struktury społeczności mię-
dzynarodowej i prowadzą — zdaniem I. Clarka — do rekonfiguracji anarchiczności śro-
dowiska międzynarodowego.” Nie zaskakuje więc fakt, że ich rozwój określano nawet
mianem kształtowania się „nowego średniowiecza” lub też wkraczaniem w okres post-
międzypaństwowych stosunków międzynarodowych, w których podmioty transnarodo-
we nie powinny być postrzegane w roli intruzów środowiska międzynarodowego. Są
one, używając terminologii J. N. Rosenau, elementem bifurkacji podmiotowej struktu-
ry społeczności międzynarodowej i oznaczają, że obok Świata państw wyłania się wie-
locentryczny świat podmiotów transnarodowych. Tym samym środowisko międzynaro-
dowe nie składa się już tylko z suwerennych państw. W warunkach procesów globa-
lizacji tendencja ta najprawdopodobniej będzie ulegata pogłębieniu. W tym kontek-
ście R. Falk przestrzega przed ujmowaniem jej w kategoriach romantycznych, gdyż
wyłaniające się globałne społeczeństwo obywatelskie dalekie jest od ideału. Szcze-
gólne zagrożenia dła bezpieczeństwa międzynarodowego tworzą struktury transnaro-
dowej przestępczości zorganizowanej i organizacje terrorystyczne. Procesy globaliza-
cji, których nota bene stają się częścią, w warunkach zwiększonej przenikalności gra-
nic ułatwiają im aktywność. Są one źródłem tzw. asymetrycznych zagrożeń bezpieczeń-
stwa.
Funkcjonowanie późnowestfalskich stosunków międzynarodowych. W warunkach
wyłaniania się późnowestfalskiego środowiska międzynarodowego zmieniają się interak-
cje i więzi oraz mechanizmy sterowania nim. Zmiana interakcji obejmuje nową jakość
współzależności międzynarodowych, wzajemne warunkowanie wnętrza państwa i środo-
wiska międzynarodowego, wzrost nieliniowości i niestabilności życia społecznego oraz
stymulowanie zjawisk przeciwstawnych. Powstają nowe uwarunkowania analizy bezpie-
czeństwa narodowego i międzynarodowego. Z, kolei sterowanie środowiskiem między-
narodowym w warunkach procesów globalizacji obejmuje rozwój idei globalnego zarzą-
dzania oraz tzw. globalnych sieci, W kontekście takich zmian mechanizmów sterowania
środowiskiem międzynarodowym ewolucji podlega także zjawisko „władzy” w stosun-
kach międzynarodowych.
32_ R. Falk, Predatory Globalization:A Critique, Malden 1999, s. 130.
33 TI. Clark, Globalization and Intemational Relations Theory, Oxford 1999, s. 4.
34 Cyt. za M. Pietra$ Transnarodowe organizacje pozarządowe jako element kultury ekologicznej,
[w:]
A. Papuziński, S. Baczulis [red.], Kultura ekologiczna — transformacja — biznes, Bydgoszcz 1999,
s. 32.
36 R. Falk, op. cit., s. 33.
osa Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych _——- 39
Interakcje międzynarodowe w późnowestfalskim środowisku międzynarodowym są
w istotny sposób warunkowane przez nową jakość współzależności międzynarodowych.
Powstają kompleksowe współzależności z wzajemnym przenikaniem się tego co global-
ne, międzynarodowe, narodowe i lokalne, co oznacza rozwój także transnarodowych
współzależności. Skutkiem takich zmian jest zwiększona przenikalność granic państw
i zacieranie wcześniejszych wyraźnych różnic między ich wnętrzem i środowiskiem mię-
dzynarodowym. Prowadzi to do wzajemnego warunkowania funkcjonowania tych dwóch
obszarów życia społecznego. Dzieje się tak w warunkach wyjątkowej io nowych cechach
jakościowych intensyfikacji stosunków społecznych w skali całego globu. Składa się na
nią rozwój więzi nawet między odległymi społecznościami lokalnymi w taki sposób, że
i
lokalne wydarzenia są współkształtowane przez zjawiska odległe, globalne. I odwrotnie,
to co globalne jest kształtowane przez to co lokalne. U. Beck uważa nawet, że nastę-
puje zmiana logiki interakcji politycznych w społeczności międzynarodowej zinterakcji
państwo-państwo na globalne-lokalne. Oznacza to, że w warunkach zwiększonej „po-
rowatości” granic suwerennych państw ludzie żyjący nawet w geograficznie odległych
obszarach zaczynają dzielić wspólny los.
Nakładanie się i przenikanie wnętrza państwa i środowiska międzynarodowego zna-
cząco zmienia funkcjonowanie obu tych obszarów życia społecznego. Jedną ze zmian
jest wzrost znaczenia mechanizmów transnarodowej penetracji. Oznaczają ONE, że kor-
poracje transnarodowe, ale i struktury zorganizowanej przestępczości iorganizacje ter-
rorystyczne wręcz przenikają do wnętrza państwa, próbując sterować zachodzącymi tam
procesami społecznymi z pominięciem struktur rządowych. Inną zmianą jest wzrost zna-
czenia zjawisk przypadkowych, nieliniowych. Dzieje się tak, gdyż między obydwoma śro-
dowiskami ciągle utrzymują się różnice o charakterze strukturalnym. Oznacza to, że
procesy nakładania się i przenikania wnętrza państwa i środowiska międzynarodowego
dokonują się w warunkach odmienności zorganizowania i nieprzystawalności obu tych
środowisk. Jest to rozróżnienie — zdaniem Iana Clarka — wspólnotowej i kosmopoli-
tycznej perspektywy życia społecznego. James N. Rosenau uważa, że w takich realiach
zjawiskom traktowanym jako anomalie nałeży poświęcać więcej uwagi, gdyż ich konse-
kwencje dla obu środowisk mogą być znaczące. Takie zmiany tworzą istotne wyzwania
dla ośrodków decyzyjnych państw. W procesach decyzyjnych bowiem należy uwzgłęd-
niać większą liczbę zmiennych je warunkujących. Wzrasta więc niestabilność życia spo-
łecznego. .
Istotnym elementem interakcji w późnowestfałskim środowisku międzynarodowym.
jest występowanie tendencji i działań przeciwstawnych. Oznacza to, że w warunkach
, procesów globalizacji i właściwej im centralizacji i integracji życia społecznego jednocze-
śnie występują procesy jego decentralizacji, fragmentacji idezintegracji. James N. Rose-
nau na określenie tych tendencji zaproponował pojęcie „fragmegracji” (fragmegration),
czyli jednoczesnego występowania fragmentacji i integracji. Z kolei R. Robertson użył
86 R. Mansbach, Changing Understanding of Global Politics: Preinternationalism, Interationalism, Interma-
tionalism, and Postintemationalism, [w:] H. H. Hobbs [ed.], Pondering Postintenationalism: a Paradigm for the
Twenty-First Century, Albany 200), s. 10.
 40) | Część I. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych
pojęcia „glokalizacja” (glocalization)””, wskazując na przenikanie się i warunkowanie
tego co globalne i tego co lokalne. Wskazał on także na paradoks dialektycznych inte-
rakcji między tym co globalne, uniwersalne i tym co lokalne, partykularne. Spostrzegł, iż
jesteśmy świadkami uniwersalizacji partykularyzmu i partykularyzacji uniwersalizmu.38
Oznacza to, że to co jednostkowe, partykularne staje się częścią procesów globalnych
i odwrotnie, to co uniwersalne, globalne podlega konkretyzacji na poziomie lokalnym,
jednak z uwzględnieniem specyfiki i właściwości danego miejsca. Tym samym procesy
globalizacji dokonują swoistej inwazji w lokalność, uruchamiając, w wielu przypadkach,
reakcje obronne i prowadząc do renesansu lokalności. Zjawisko to nazwano procesem
„ulokalnionej globalizacji”.*
Występowanie tendencji przeciwstawnych w funkcjonowaniu środowiska międzyna-
rodowego tworzy podstawy do formułowania tezy, że procesy globalizacji modyfikują
dominujące do tej pory założenie o linearności rozwoju. Reakcją na nie jest bowiem re-
gionalizacja i eksponowanie tego co lokalne, obok integracji pojawia się fragmentacja
życia społecznego, zaś procesom centralizacji towarzyszy decentralizacja. Dynamiki te,
mimo że przeciwstawne, są dwiema różnymi stronami tej samej monety zwanej życiem
społecznym w warunkach procesów globalizacji. Tym samym, o ile wcześniejsze epoki
miały dominującą centralną tendencję i uporządkowane wzorce zachowań, o tyle obecne
funkcjonowanie środowiska międzynarodowego jest kształtowane przez przeciwstawne
tendencje i epizodyczne zjawiska.
Potwierdzeniem złożoności i nowej jakości interakcji międzynarodowych w sytuacji
charakterystycznego dla procesów globalizacji warunkowania się wnętrza państwa i śro-
dowiska międzynarodowego są konflikty o nowych jakościowo cechach. Mają one cha-
rakter regionalny, a głównie lokalny. Znacząco też różnią się od swych poprzedników
w postaci tradycyjnych wojen czy też konfliktów zbrojnych. Wojny w westfalskim sys-
temie stosunków międzynarodowych, nazywane typem klausewiczowskich, prowadzone
były przez państwa jako centra siły, odwołujące się do stosowania zorganizowanej prze-
mocy skierowanej przeciwko wyraźnie zdefiniowanemu wrogowi.** Potwierdzeniem od-
chodzenia od charakterystycznej dla systemu westfalskiego formuły wojen były konflikty
w Europie i Afryce na przełomie lat 80. i 90. XX wieku. Oznaczały one pojawienie się
nowego typu zorganizowanej przemocy, dziejącej się we wnętrzu państw. Określany jest
on mianem nowej wojny, konfliktu postmodernistycznego lub konfliktu niskiej inten-
sywności.*! Istotną cechą tych konfliktów jest niezwykła złożoność i zacieranie wcze-
śniejszych różnic między wojną jako formą przemocy w stosunkach między państwami,
zorganizowaną przestępczością i łamaniem praw człowieka na dużą skalę. Chociaż kon-
flikty te są zlokalizowane we wnętrzu konkretnych państw, to wyróżniają je olbrzymie
liczby transnarodowych powiązań chociażby w postaci najemników, doradców, ochotni-
ków napływających z diaspory itd. Uczestniczą w nich nie tylko państwa, ale i podmioty
37 R. Robertson, Głocalization: time-space and homogenity-heterogeneity, [w:] M. Featherstone, $. Lash,
R. Robertson [eds.], Głobal Modernities, London 1995, s. 25-44,
38_R. Robertson, Głobaliżation: Social Theory and Global Culture, London 1992, s. 100.
39_M. Kempny, op. cit.,8. 17-18.
40 Szerzej na ten temat zob. O. P Richmond, Maintaining Order; Making Peace, New York
2002, s. 27 i n.
41 Szerzej zob. M. Kaldor, New and Old Wars. Organized Violence in a Global Era,
Cambridge 1999, s. 1-2.
KSSSE Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych _——_ 41
niepaństwowe, stąd też nazywane są niekiedy wojnami „sprywatyzowanymi”. Taka złożo-
ie
ność konfliktu sprawia, że rozróżnienie tego co wewnętrzne 1 zewnętrzne, rozróżnien
co globalne jest niezwykle trudne.
aktu agresji i reakcji na nią, tego co lokalne i tego
Sterowanie późnowestfalskim Środowiskiem międzynarodowym wymaga nowej ja-
te
kości struktur i mechanizmów. Chodzi jednak o mechanizmy i struktury inne niż
a związane głównie
ukształtowane w warunkach westfalskiego ładu międzynarodowego,
z hegemoniczną, ale i imperialną dominacją, mechanizmem równowagi sił, a w później.
szym okresie także z rozwojem instytucji w postaci organizacji międzyrządowych. ire-
gułacji prawnomiędzynarodowych. Należy jednak pamiętać, że procesy globalizacji nie
eliminują całkowicie wzmiankowanych mechanizmów i struktur sterowania charaktery-
stycznych dla westfalskiego ładu, lecz dodają do nich nowe. Występują tu więc elementy
5 e
ciągłości i zmiany.
Szczególnym elementem politycznej reakcji na procesy globalizacji jest globalizacja
zmiennym i współ-
struktur i mechanizmów sterowania coraz bardziej dynamicznym,
zależnym środowiskiem międzynarodowym, którego ważną cechą jest zacieranie różnic
między tym co wewnątrzpaństwowe i tym co międzynarodowe. Zmiany te tworzą wy-
zwanie dla dotychczasowych mechanizmów sterowania, tym bardziej że dla funkcjono-
wania późnowestfalskiego środowiska międzynarodowego coraz istotniejsza rola przy-
pada triadzie podmiotów: 1) rządy państw i organizacje międzyrządowe, 2) siły rynku
reprezentowane przez korporacje transnarodowe oraz 3) podmioty społeczeństwa oby-
watelskiego, które do procesów sterowania wnoszą także element transnarodowy. Tym
samym w porównaniu z westfalskim ładem międzynarodowym poszerzeniu ulega zakres,
ale i różnorodność podmiotów uczestniczących w procesach sterowania środowiskiem
międzynarodowym. Przezwyciężany jest więc „westfalski” monopol państwa na te pro-
cesy.
Swoistym „hasłem wywoławczym” ewolucji mechanizmów sterowania środowiskiem
międzynarodowym w warunkach procesów globalizacji jest idea globalnego zarządza-
nia (global governance). Jest ono wynikiem — jak podkreślają Tanja Briihl i Volker Rit-
tberger — niehierarchicznej sieci międzyrządowych i transnarodowych instytucji. Jego
wyróżnikiem, w przeciwieństwie do charakterystycznego dla westfalskiego ładu zarzą-
dzania, jest więc coraz szersze uwzględnianie podmiotów niepaństwowych. Ponadto, za-
rządzanie to w warunkach charakterystycznego dla procesów głobalizacji przenikania
wnętrza państwa i środowiska międzynarodowego staje się zarządzaniem wielopozio-
mowym. Realizowane jest bowiem nie tylko na poziomie rządów, ale też na poziomie
lokalnym, regionalnym oraz głobalnym.*? s
Idea globalnego zarządzania posiada nawet akceptację polityczną społeczności mię-
dzynarodowej w postaci stosownych decyzji ONZ. U jej podstaw leży zjawisko multilate-
ralizmu. Oznacza ono zespół struktur i mechanizmów umożliwiających skoordynowane
podejście wielu państw, ale i podmiotów transnarodowych do wspólnych problemów.
42 T. Briihl, V, Rittberger, From international to Global Governance: Actors, Collective Decision Making,
and the United Nations in the World of the Twenty First Century, [w:] V. Rittberger [ed.], Globał Governance and
the United Nations System, Tokyo-New York-Paris 2001, s. 2.
 ch 43
42 ——|—/|_Ń Część l. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych NEREEEZA __ Rozdział 1. Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków polityczny

Struktury takie tworzą przede wszystkim instytucje międzynarodowe, a wśród nich or- Probiemy do dyskusji
ganizacje międzynarodowe oraz reżimy międzynarodowe.
znych.
Tak określone globalne zarządzanie pomyślane jest jako alternatywa dła właściwych 1. Istota i specyfika międzynarodowych stosunków polityc
wych stosun ków polityc znych.
procesom globalizacji mechanizmów rynkowych, odwołujących się do idei autoregulacji 2. Etapy ewolucji międzynarodo
politycznych.
3. Czynniki ewolucji międzynarodowych stosunków

wi RzŚPERDEE ZRT
i jednoczesnej deregulacji funkcji współczesnych państw. Jest to także wyraz dążenia do
zachowania nadrzędności płaszczyzny politycznej nad systematycznie zyskującą w wa-
Zalecana literatura
runkach procesów globalizacji płaszczyzną gospodarczą stosunków międzynarodowych.
Istotnym elementem realizacji koncepcji globalnego zarządzania, związanym z od- Politics. An introduction to intemational
Baylis J. Smith S. [eds.], The Głobalization of World
chodzeniem od charakterystycznego dla ładu westfalskiego hierarchicznego zarządza- ons, Oxford 2005.
relati
rodowe. Geneza, struktura, dynamika, Warszawa
nia, jest mechanizm transnarodowych sieci. Dokonują one rekonstrukcji funkcjonowa- Haliżak E., Kuźniar R. [red.], Sfos unki międzyna
nia społeczności międzynarodowej. Są rodzajem więzi poziomych między jednostkami, .
2006.
ional Relations, Oxford 1999.
grupami społecznymi, organizacjami pozarządowymi i ruchami społecznymi kształtowa- Jackson R., Sorensen G., Introduction to Internat
wych, Warszawa 2003.
nych „w poprzek” granic państw. Występują więc poza obszarem ich kompetencji. Sta- Kukuika J., Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodo
arodowy u progu XXI wieku, Warszawa 2005.
Kuźniar R. [red.], Porządek międzyn
ją się częścią restrukturyzacji przestrzeni i nową formą społecznej organizacji, a nawet wak T., Stosunki międzyn arodowe . Teorie — systemy — uczestnicy, Wrocław 2000.
Łoś-No
społecznej tożsamości w warunkach procesów globalizacji. Prowadzą do realizacji idei w globaliz acji, Lublin 2002.
Pietraś M. [red.], Oblicza procesó
świata bez granic (de-bordernization).*
Zdaniem Manuela Castellsa sieci transnarodowych podmiotów szybko stają się no-
wą społeczną morfologią globalizującego się świata.** Tworzą wyzwanie dla charakte-
tystycznej dla westfalskiego ładu zasady terytorialności. Stąd też stają się coraz charak-
terystyczniejszą cechą głobalizującego się świata. Przyczyniają się bowiem do wzrostu
transgranicznych więzi i wymiany między jednostkami, grupami, strukturami biznesu
i ruchami społecznymi. Więzi te oznaczają, że rządy tracą „westfalski” monopol na re-
prezentowanie społeczeństw w stosunkach międzynarodowych. Co więcej, ci nowi ak-
torzy i charakterystyczne dla nich struktury więzi stają się coraz bardziej wpływowi na
globalnej arenie, chociażby przez zawieranie swoistych koalicji, i tworzą wyzwania dla
dotychczasowych działań międzyrządowych.
Rozwój w warunkach procesów globalizacji mechanizmów globalnego zarządzania
i właściwych mu transnarodowych sieci wyraźnie pokazuje, że procesy te wymuszają no-
wy sposób analizowania „władzy” w stosunkach międzynarodowych. Zdaniem Jadwigi
Staniszkis konieczne jest przesunięcie akcentów z władzy rełacyjnej, ujmowanej w kate-
goriach nadrzędności — podrzędności, charakterystycznej przecież dla ładu westfalskie-
go, na „władzę” jako syntetyczną właściwość systemu. Chodzi bowiem o sterowalność
systemu jako złożonej całości instytucjonalnej, o „władzę” systemu nad samym sobą,
a nie tylko o dominację jednych osób nad innymi. „Władza” jest właściwością systemu,
a nie cechą pozycji poszczególnych osób czy instytucji.*

43 B, Axford, Enacting głobalization. Transnationał Networks and the deterńitorialization of social Relation-
ships in the Global System, [w:] G. Preyer, M. Bós [eds.], Borderlines in a globalized world, Dordrecht 2002,
s. 99-101.
44M. Castels, The Rise of the Network Society, Oxford 1996, s. 469.
45. J. Staniszkis, Władza globalizacji, Warszawa 2003, s. 16.
EE Z

Rozdział 2. Czynniki międzynarodowych stosunków politycznych _———————- 45

Rozdział 2 7. Brzeziński próbował wyjaśnić zimnowojenny antagonizm między ZSRR a USA

aoi

rywalizacją supermocarstwa lądowego z supermocarstwem morskim, dowodząc, że Ro-

rm

sja jako mocarstwo lądowe cechuje się przyrodzonym ekspansjonizmem. Potrzeba p

Andrzej Czarnocki Ą
wadzenia ekspansji terytorialnej plynie — jego zdaniem — zinstynktu p
ia
sjan, którzy ciągle czują się zagrożeni ze względu na brak wyraźnych granic narodowyci
lsI
m, zajętym przez nich terytorium. .
Czynniki międzynarodowych stosunków " Gady dete.minizm u geograficzn ego obserwujemy i obecnie w próbach uzasadnie-
w większości
nia zacofania gospodarczego państw biednego Południa ich położeniem
politycznych w strefie gorącego klimatu. W tej interpretacji przewagę bogatej Północy wyjaśnia się
strefie klimatu umiarkowanego. . k
z kolei położeniem w
Nie sposób zakwestionować istotnego wpływu czynnika geograficznego na R i
ze światem zewnętrznym poszczególnych państw i narodów. Za przykład może służyć
prócz wspomnianej już kontynentalnej Rosji wyspiarskie położenie Wielkiej a
Celem niniejszego rozdziału jest identyfikacja, uporządkowanie, charakterystyka pod uwagę łącznie z aktualną stru urą
czy Japonii. Gdy czynnik geograficzny bierzemy
i analiza wpływu poszczególnych czynników na międzynarodowe stosunki polityczne. nie
polityczną i układem sił w środowisku międzynarodowym, mówimy wówczas O
Ukazane zostaną najpierw czynniki „tradycyjne”, których wpływ można obserwować W przypadku Polski, to nie jej położenie geograficzne, ale w aa
ku geopolitycznym.
w historii stosunków międzynarodowych. Następnie będą poddane analizie czynniki,
położenie geopolityczne między Prusami (Niemcami) a Rosją uważane było za fata ne.
które radykalnie zdynamizowały i tym samym żrewolucjonizowały tradycyjne środowi-
Na przestrzeni lat 1989-2004 położenie geopolityczne Polski uległo zasadniczej zmianie.
sko tych stosunków.
Polska zmieniła w tym czasie wszystkich sąsiadów oraz przynałeżność do sojuszu wojsko-
wego i międzynarodowych struktur gospodarczo-politycznych. Jednocześnie położenie
geograficzne Polski pozostało takie samo jak PRL. | . ne
1. Czynniki „tradycyjne”
W związku z rozwojem środków komunikacji, środków przekazu informacji oraz no-
wych technologii militarnych (broń rakietowo-jądrowa) wpływ czynnika geograficzn ego
1.1. Czynniki geograficzne i geopolityczne
na międzynarodowe stosunki polityczne wyraźnie zmalał. Dziś zupełnie inaczej ocenia-
W końcu XIX i na początku XX wieku pojawiło się szereg prac przypisujących takim my bezpieczeństwo państwa w związku z jego położeniem geograficznym i geopolitycz-
czynnikom jak położenie geograficzne państwa, jego zasoby naturalne, dostęp do morza, nym. Czynniki takie jak rozległość terytorium, wyspiarskie położenie czy naturalne gra-
jakość gleb, klimat itp. decydujący wpływ na bieg historii i politykę. Możemy więc mówić nice itp. straciły na znaczeniu. Zmałało znaczenie komunikacyjne i—coza tyn idzie —
o teoriach determinizmu geograficznego. militarno-strategiczne międzynarodowych kanałów morskich (Sueskiego, panamskiego
Teorie te były rozwijane głównie w Niemczech i wywarły określony wpływ na stosunki czy kilońskiego) czy cieśnin bałtyckich bądź czarnomorskich. Nie zmalało natomiast,
tego państwa z bliższymi i dalszymi sąsiadami. Zostały także wykorzystane do uzasadnie- a wzrosło znaczenie rejonów kluczowych ze wzgłędu na złoża surowców energetycznych,
nia ekspansji III Rzeszy. Szczególnie wykorzystywano pojęcie Lebensraum, oznaczające przede wszystkim rejonu Zatoki Perskiej. W ślad za tymi zmianami uznano, że środo-
konieczność opanowania przez Niemców określonej przestrzeni życiowej. wisko geograficzne nie jest czynnikiem decydującym w międzynarodowych stosunkach
Także w literaturze anglosaskiej znaleźć można szereg prób wyjaśniania międzynaro- politycznych, gdyż „raczej warunkuje możliwości, aniżeli przesądza bieg wydarzeń „ Po
dowych stosunków politycznych przy pomocy pojęć geograficznych, chociażby przez za- okresie zimnej wojny mówi się też o zmniejszaniu znaczenia czynnika geopolitycznego
akcentowanie istotnego wpływu na nie rywalizacji między mocarstwami lądowymi a mo- "na rzecz czynnika gecekonomicznego.
carstwami morskimi.
H. I. MacKinder, brytyjski geograf i polityk, profesor uniwersytetu w Oksfordzie, na 1.2. Czynniki demograficzne
początku ubiegłego stulecia przedstawił pogląd o szczególnej roli geopolitycznej, jaką
Zjawiska demograficzne takie jak liczba ludności, wysokość przyrostu naturalnego,
ma do spełnienia Rosja. Przestrzeń eurazjatycka, zorganizowana przez Rosję, stanowi
— struktura wieku ludności w poszczególnych państwach czy migracje mogą w różny spo-
jego zdaniem — Heartland, to jest region kluczowy [dosłownie Serce Ziemi).
Takie sób wpływać na międzynarodowe stosunki polityczne. Był CZaS, gdy czynniki demogra-
położenie — według MacKindera — może zapewnić Rosji panowanie nad światem,
jeśli ficzne odgrywały rolę decydującą w określaniu potęgi państwa. Wiązało się to z wpro-
uda jej się rozciągnąć swe wpływy na środkowo-wschodnie i południowe rejony Azji
oraz
rozbudować flotę. 1 R. Bierzanek, Współczesne stosunki międzynarodowe, Warszawa 1980, s. 40.
 46 | Część|. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych
wadzeniem w X1X wieku powszechnego poboru do służby wojskowej. Zatem liczba lud-
ności decydowała o możliwej liczebności armii. Wraz z rozwojem techniki wojskowej
i wzrostem roli potencjału ekonomicznego liczba ludności przestała być czynnikiem de-
cydującym o potędze państwa. Jednak państwo aspirujące do roli mocarstwa powinno
posiadać odpowiedni potencjał ludnościowy. W okresie międzywojennym państwa takie
jak Japonia, Włochy i Niemcy uzasadniały swą ekspansjonistyczną politykę między in-
nymi przy pomocy takich argumentów jak „przeludnienie” czy „presja demograficzna”.
Według teorii ludnościowej angielskiego ekonomisty T. Malthusa (1766-1834) ist-
nieje stała dysproporcja między tempem rozmnażania się ludności, które zwiększa się
w postępie geometrycznym, a możliwym do osiągnięcia przyrostem produkcji żywności,
rosnącej w postępie arytmetycznym. Innymi słowy: „im więcej ludzi — tym mniej środ-
ków utrzymania na osobę”.
Problem ludnościowy stał się w drugiej połowie XX wieku jednym z problemów
globalnych z powodu szybkiego przyrostu ludności, zwanego eksplozją demograficzną,
który wystąpił w państwach Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. W roku 1950 ludność
świata liczyła — według szacunków — ponad 2,5 miliarda, w 1960 — ponad 3 miliardy,
w 1975 — ponad 4 miliardy, w 1987 — ponad 5 miliardów, a w 1999 — ponad 6
miliardów. Według prognoz w 2023 roku Świat będzie zamieszkiwać ponad 7 miliardów
ludzi, w 2028 — ponad 8, a w 2048 — ponad 9. Jeśli ludność Azji, Afryki i Ameryki
Łacińskiej w 1950 roku stanowiła ponad 70% ludności świata, to w 1982 — już ponad
77%, a w 2000 — około 79%. W roku 2025 wskaźnik ten będzie wynosił około 33%.
Ludność Europy (bez obszaru ZSRR) w 1950 roku stanowiła 16% światowej populacji,
w 1975 już tylko 12%, a w roku 2000 — 9%. W roku 2025 będzie to tylko 6%.
W państwach Unii Europejskiej mamy do czynienia ze zjawiskiem starzenia się spo-
łeczeństw, co wiąże się ze stosunkowo niskim bądź nawet ujemnym przyrostem natu-
ralnym. W połowie XXI wieku osoby, które przekroczyły 65 rok życia, będą stanowiły
akoło jednej trzeciej całej europejskiej populacji. Zjawisko to powoduje określone skut-
ki nie tylko ekonomiczne, ale także polityczne. Alternatywą może być przyjęcie większej
liczby imigrantów. A najbliżsi sąsiedzi Europy, społeczeństwa islamskie zamieszkujące
południowe i wschodnie wybrzeża Morza Śródziemnego, już myślą o przyszłej koloniza-
cji starzejącej się Europy. W państwach Unii Europejskiej zamieszkuje dziś 20 milionów
muzułmanów. Konsekwencją znacznie szybszego niż gdzie indziej przyrostu ludności
w państwach Islamu od lat 60. ubiegłego stulecia jest obecny wielki wyż demograficz-
ny. O ile ludność świata przeciętnie wzrastała o 1,85% rocznie, o tyle wśród muzułma-
nów o 2-3%. Stosunkowo duża liczba młodzieży jest przyczyną radykalizacji organizacji
i ruchów politycznych. 40% mieszkańców państw arabskich ma dziś mniej niż 14 lat.
Młodzież muzułmańska chętnie zasila szeregi bojowników fundamentalistycznych orga:
nizacji islamskich.
Ruchy migracyjne, które w związku z rozwojem środków komunikacji umasowiły się
w XIX wieku, osiągnęły w skali międzynarodowej swoje apogeum w latach 1870—1914.
Wówczas ok. 35 milionów ludzi opuściło Europę.
Przemieszczenia ludności między państwami i kontynentami stanowią czynnik od-
działujący na międzynarodowe stosunki polityczne. Mogą oddziaływać w kierunku za-
Rozdział 2. Czynniki międzynarodowych stosunków politycznych _—_———_ 47
cieśnienia kontaktów między państwami. Częściej jednak są źródłem potencjalnych na-
pięć i konfliktów, do których może prowadzić problem asymilacji imigrantów przez pań-
stwo, tworzenie przez nich potencjalnych ognisk oporu wobec asymilacji (np. muzuł-
manie w Europie). Próby ograniczenia imigracji z kolei mogą prowadzić do zarzutów
dyskryminacji pewnych narodów czy ras. Pobyt dużej grupy uchodźców politycznych czy
.
wojennych może znacznie komplikować stosunki między państwami.
W roku 1971 sytuacja, kiedy 10 mln uchodźców z Pakistanu Wschodniego znalazło
się na terytorium Indii, doprowadziła do działań wojennych między Indiami a Pakista-
nem i powstania nowego państwa — Bangladeszu. Przebywanie na terytorium państwa
dużej liczby imigrantów lub uchodźców może prowadzić również do niezadowolenia
rdzennej ludności i wzmocnienia ruchów nacjonalistycznych. . ma
Zwolennicy teorii neomaltuzjańskich występują dziś z projektami ograniczenia przy-
rostu ludności państw Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej za pomocą regulacji urodzin.
Sprawa ta wywołuje spory podczas obrad konferencji poświęconych problemom ludno-
ściowym, między innymi na konferencji w Kairze w 1994 roku.
1.3. Czynniki ekonomiczne
Oddziaływanie na państwa czynników ekonomicznych, to jest produkcji, handlu,
a także przemieszczania się kapitału i siły roboczej skłaniać je może do protekcjoni-
zmu, to jest do ochrony produkcji i handlu krajowego przed obcą konkurencją. Do-
tyczyć to może także ochrony własnego rynku kapitałowego oraz rynku pracy. Prze-
ciwieństwem protekcjonizmu jest polityka wolnego handłu, a także liberalizacja prze-
mieszczania się kapitałów i siły roboczej. Ze względu na istniejące i pogłębiające się
współzależności, państwa zmuszone są jednak współpracować, tworząc międzynarodo-
wy ład ekonomiczny. Podstawy takiego ładu zostały ustalone na konferencji w Bretton
Woods (USA) w 1944. roku. Do pełnienia funkcji stabilizatorów tego ładu zostały po-
wołane Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD), zwany Bankiem Świato-
wym oraz Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF) — organizacje wyspecjalizowa-
ne ONZ. Dla liberalizacji międzynarodowego handlu został podpisany Układ Ogólny
w Sprawie Ceł i Handlu (GATT), od 1995 roku przekształcony w Światową Organizację
Handlu (WTO). Tak ukształtowały się zasadnicze zręby systemu gospodarki światowej.
Centrum tego systemu stanowią wysoko rozwinięte państwa bogatej Północy, należące
.
do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD).
Poza tym systemem usiłowały się utrzymać od drugiej połowy lat 40. do lat 80. ubieg-
łego stulecia państwa rządzone przez komunistów. Na mocy decyzji politycznych starały
się stworzyć obszar wyłączony z tego systemu i samowystarczalny, niepodlegający pra-
wom międzynarodowego rynku. Próba ta zakończyła się niepowodzeniem. Państwa te
popadły w zależność od Zachodu w dziedzinie technologii ikredytów. Zależność ta ZO-
stała wykorzystana przez państwa zachodnie, które przez jej polityczne wykorzystanie
i presję zbrojeń przyczyniły się do upadku zdecydowanej większości reżimów komuni-
stycznych. o
Badając wpływ czynników ekonomicznych na międzynarodowe stosunki polityczne,
należy dziś w coraz większym stopniu brać pod uwagę także interesy transnarodowych
 48 Część I. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych
korporacji, których celem jest maksymalizacja zysku. Ich interesy krzyżują się i przepla-
tają na piaszczyźnie ekonomicznej z interesami państw.
Charakterystyczną tendencją współczesności jest też dynamizacja procesów tworze-
nia się stref wolnego handlu i ugrupowań gospodarczych. Skutkiem powstawania takich
bloków gospodarczych może być stosowanie protekcjonizmu wobec siebie wzajemnie
bądź wobec państw niebędących ich członkami, co również może prowadzić do konflik-
tów.
Najbardziej potencjalnie konfliktogenny wpływ na międzynarodowe stosunki poli-
tyczne ma podział współczesnego świata na bogatą, uprzywilejowaną Północ i biedne
Południe. Na poczucie niesprawiedliwości z tytułu wielkich różnie w poziomie życia ma-
ją niewątpliwie wpływ współczesne Środki przekazu. Mamy więc, z jednej strony, świat
„wiecznie nienasyconych konsumentów”, których celem jest zaspokojenie swych, coraz
bardziej sztucznie podsycanych przez producentów potrzeb i — z drugiej strony — bar-
dzo liczny, stanowiący 4/5 ludzkości — świat „głodnych obserwatorów”, walczących je-
dynie o przetrwanie bądź zaspokojenie jedynie najbardziej elementarnych potrzeb. Tych
ostatnich cechuje zawiść i uraza oraz sfrustrowane emocje (Z. Brzeziński).
Interesy ekonomiczne, to jest dostęp do surowców, szczególnie surowców energetycz-
nych jak ropa naftowa, do rynków zbytu czy zabezpieczenie linii komunikacyjnych, mają
charakter konfliktogenny. W przeszłości prowadziły i w przyszłości nadal mogą prowa-
dzić do konfliktów zbrojnych. Wpływ problemów światowych związanych z czynnikami
ekonomicznymi jest więc dla międzynarodowych stosunków politycznych bardzo istot-
ny. Myśl o strategicznym zapewnieniu sobie dostępu do bliskowschodnich złoży ropy
naftowej stanowi podstawową przyczynę zainteresowania tym regionem. Motywacja ta
odegrała — jak należy przypuszczać — istotną rolę w amerykańskich decyzjach dotyczą”
cych działań zbrojnych przeciwko Irakowi zarówno w 1991 r., jak i w 2003.
Obserwowana po „zimnej wojnie” tendencja do zmniejszania się roli czynnika geo-
politycznego na rzecz czynnika geoekonomicznego przejawia się między innymi w „eko-
nomizacji polityki zagranicznej” Rosji, która zakłada możliwość odzyskania przez nią
pozycji utraconej w Europie po przegraniu „zimnej wojny” za pomocą odpowiedniej po-
lityki energetycznej, Polityka ta zakłada stworzenie systemu, w którym Rosja byłaby na
obszarze byłego ZSRR oraz Europy Środkowo-Wschodniej monopolistą nie tylko w wy-
dobyciui przesyłaniu ropy naftoweji gazu ziemnego, lecz także kontrolowałaby zarówno
przetwórstwo tych surowców, jak i ich sprzedaż końcową.
1.4. Czynniki kulturowe i ideologiczne
Wyróżnikiem tej grupy czynników jest położenie głównego nacisku na tożsamość
bądź przynależność do grupy społecznej, wyznającej określony pogląd na świat i życie
społeczne. Człowiek bowiem najlepiej czuje się w grupie podobnych jak on, wyznają-
cych tę samą religię, ideały, systemy wartości, rytuałyi obyczaje. Dla więzi grupowej,
jej większej integracji, sprawą zasadniczą jest posiadanie wroga. Od najdawniejszych
czasów, a na znacznych obszarach świata aż do dziś, człowiek pozostaje w więzach rodo-
wych, klanowych i plemiennych. Najważniejsza dla większości ludzi jest dziś tożsamość
Rozdział 2. Czynniki międzynarodowych stosunków politycznych 49
kulturowa, co wiąże się z wyznawaniem określonej religii bądź Świeckiej ideologii. Świec-
nia i rewolucji francuskiej zastępować
kie ideologie zaczęły bowiem od czasów oświece
nej stała się przy-
religię. W XIX-wiecznej Europie substytutem przynależności plemien
należność narodowa.
1.4.1. Czynniki kulturowo-cywilizacyjne
Na cywilizację oprócz kultury, to jest całokształtu dorobku duchowego danej spo-
łeczności, składa się nauka i technika, rozwój ekonomiczny i spoleczny, a także ukształ-
towane historycznie wzorce organizacji społecznej i państwowej odtwarzające się w róż-
nych historycznych formach. Cywilizacja stanowi zatem wielką całość, system dziedzic-
twa wspólnego dla wielkich grup społecznych, oparty na wspólnym podłożu kulturowym
oraz podobieństwie struktur rozwoju społecznego i ekonomicznego. Obejmuje zatem
historycznie ukształtowane wartości, normy, sposoby myślenia i działania oraz instytu-
cje funkcjonujące w danej społeczności. Dla tożsamości cywilizacji najważniejsza jest
rola religii. Pojęcie cywilizacji, którym się tu posługujemy, jest równoznaczne pojęciu
kultury w jego szerokim rozumieniu. Każda cywilizacja posiada swój specyficzny geno-
typ. Systemy polityczne można traktować jedynie jako przejściowe formy na powierzchni
cywilizacji.
Można wyróżnić następujące cywilizacje współczesne:
e zachodnią, której główne ośrodki to USAi Europa Zachodnia,
e bizantyjską, której głównym ośrodkiem jest Rosja,
islamską, której brak głównego ośrodka,
chińską, której jądro stanowi Chińska Republika Ludowa,
hinduistyczną, z Indiami jako głównym ośrodkiem,
japońską, gdzie Japonia jest jednocześnie państwem i odrębną cywilizacją.
Można także próbować wyodrębnić jeszcze cywilizacje — latynoamerykańską oraz
afrykańską.
Podejście cywilizacyjne do dziejów ludzkich zapoczątkował angielski historyk A. Tbyn-
bee (Study of History). Polski filozof historii F. Koneczny (1862-1949) twierdzi, że mię-
dzy cywilizacjami toczy się walka o byt i jeśli dwie cywilizacje spotykają się na jednym
terytorium, to siłą konieczności wstępują w walkę na śmierć i życie.
Na początku lat 90. ubiegłego stulecia amerykański politolog S. Huntington przed-
stawił swoja hipotezę „zderzenia cywilizacji”. Twierdzi on, że kultura i tożsamość kultu-
rowa (w szerokim pojęciu tożsamości cywilizacji) kształtują wzorce spójności, dezinte-
gracji i konfliktu w świecie pozimnowojennym. Międzynarodowe stosunki polityczne po
zimanej wojnie będzie zatem kształtował przede wszystkim konflikt między grupami na-
leżącymi do różnych cywilizacji. Polityka to nie tylko gra interesów, ale i określanie toż-
samości: „wiemy, kim jesteśmy, tylko wtedy, kiedy sobie uzmysłowimy, kim nie jesteśmy,
nierzadko zaś tylko wtedy, kiedy wiemy, przeciw komu występujemy”. W świecie, który
się wyłania, wzory kultury będą miały wpływ zasadniczy. Nawet współpraca ekonomicz-
na jest zakorzeniona na wspólnym kulturowym gruncie. Biznesmeni chcą robić interesy
z ludźmi, których rozumieją i darzą zaufaniem. Państwa mogą zrezygnować z atrybutów
50 Część. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych
suwerenności na rzecz międzynarodowych organizacji, w skład jakich wchodzą państwa
podobne, które łatwiej zrozumieć i którym łatwiej zaufać.
Analizując, jak przynależność cywilizacyjna wpływa na struktury państwowe, co po-
woduje określone skutki także dla międzynarodowych stosunków politycznych, Hun-
tington wyróżnia państwa cywilizacyjnie rozszczepione oraz państwa na cywilizacyjnym
rozdrożu. W państwach cywilizacyjnie rozszczepionych duże grupy ludności należą do
różnych cywilizacji, np. ZSRR, była Jugosławia, Ukraina, Sudan, Sri Lanka. Państwom
takim grożą wewnętrzne konflikty między grupami należącymi do różnych cywilizacji,
co grozi rozpadem tych państw. Państwa na rozdrożu to te, w których mamy do czynie-
nia z jedną dominującą kulturą wyznaczającą ich przynależność cywilizacyjną, których
przywódcy jednak pragną, by rządzone przez nich społeczeństwo zmieniło przynależ-
ność cywilizacyjną. Klasycznym przykładem takiej sytuacji jest Turcja, w swej istocie
muzułmańska, która od lat 20. ubiegłego wieku dokonuje wysiłku modernizacyjnego
z jednoczesnym upodobnieniem swych norm i instytucji, wzorców organizacji społecz-
nej i państwowej do standardów europejskich. Jak się okazało w praktyce, taka zmiana
tożsamości jest zadaniem dlugofalowym i traumatycznym.
Koncepcja „zderzenia cywilizacji” zasługuje na uwagę w związku z relacjami mię-
dzy cywilizacją Zachodu a islamem. W polskiej literaturze przedmiotu T. Kisielewski
(Nowy konflikt globalny, 1993) pisał, że konflikt między liberalną demokracją zachod-
nią a islamskim fundamentalizmem stanowi nową konfrontację globalną, która wkrótce
zdominuje stosunki międzynarodowe. W wypowiedziach polityków i dziennikarzy za-
chodnich przeważa pogląd, że Zachód nie ma problemów konfliktowych z islamem, lecz
jedynie z islamskim fundamentalizmem. Jednocześnie jednak nie sposób nie dostrzegać
takich kwestii, jak historyczne obciążenia okresu kolonializmu, amerykańskie poparcie
dla Izraela w konflikcie izraelsko-arabskim czy plany USA wprowadzenia demokracji
w Iraku, a więc w istocie narzucenia społeczeństwom muzułmańskim własnych wzorców
cywilizacyjnych.
W mniejszości bądź uważane za skrajne są głosy kładące nacisk na konfliktowy cha-
rakter tych stosunków. Huntington uznał stosunki między Zachodem a isłamem za po-
tencjalnie najbardziej konfliktowe, starając się przypomnieć, że Europa w przeszłości
przez prawie 1000 lat była nieustannie zagrożona przez islam. Przyczyny tej konflikto-
wości widzi on w uniwersalizmie i misjonarskim charakterze chrześcijaństwa i islamu. Za
skrajny jest obecnie uważany pogląd włoskiej dziennikarki Oriany Fallaci o śmiertelnym
zagrożeniu, jakim jest dla Zachodu islam.
Głoszona obecnie przez Zachód „religia demokracji i praw człowieka” jest odbie-
rana przez muzułmanów jako zagrożenie dla ich tożsamości. Postrzegają oni cywiliza-
cję Zachodu jako materialistyczną, a więc w istocie areligijną i amoralną, a także na
zewnątrz uwodzicielską, mającą na celu niszczenie poczucia tożsamości kulturowej wy-
znawców islamu. Zdaniem intelektualisty arabskiego Sadika Al.-Azma „zderzenie cywi-
lizacji między islamem i Zachodem już trwa, ale nie przybierze dramatycznego wymia-
ru”, gdyż islam jest zbyt słaby.?
2. Sadik Al.-Azm, Islam, terroryzm i Zachód dzisiaj, [w:] „Tygodnik Powszechny” 1903, nr 37, s. 8-9.
Rozdział 2. Czynniki międzynarodowych stosunków politycznych _—_—— 51
Koncepcja „zderzenia cywilizacji” spotkała się z zarzutem, że Huntington zbyt-
nio przecenił rolę czynnika cywilizacyjnego w stosunku do nacjonalizmu państwowego.
w XX wieku przecież najbardziej ostre konflikty miały miejsce w ramach jednej cywili-
zacji — zachodniej (obie wojny światowe). Zarzucono mu również, że nie docenia ten-
dencji do modernizmu i sekularyzacji, która na pierwszy plan wysuwa materialistyczne
dążenia ekonomiczne ludzi.
1.4.2. Czynniki ideologiczne
Ludzie w podejmowanych działaniach społecznych i politycznych potrzebują wyraź-
nie określonego kierunku, wytyczenia celów, do których mają zmierzać. Możliwości ta-
kie daje im ideologia, a więc całokształt idei i poglądów na świat i życie społeczne właści-
wy danej grupie społecznej. Funkcje ideologii może pełnić religia lub filozofia. Ideologie
służą mobilizacji mas ludzkich, umożliwiają też manipulowanie masami. We współcze-
snym świecie zachodnim pełnią w istocie rolę świeckich religii, będących następstwem
cofania się chrześcijaństwa. Od czasów rewolucji francuskiej zakładają przekształcanie
świata zgodnie z oświeceniową wiarą, że można to zrobić. Rezultatem tego jest ludz-
ka tęsknota i wiara, że świat można uczynić lepszym przy pomocy określonych środków
politycznych.
Z ideologii oświecenia wywodzi się masoneria (wolnomularstwo), międzynarodowy,
przepojony duchem kosmopolityzmu ruch o charakterze etycznym, stawiający sobie za
cel przebudowę świata w myśl oświeceniowych zasad i idei. Masoneria w sposób po-|
średni wywarła dotychczas i może wywierać nadal wpływ na międzynarodowe stosunki
polityczne przez osoby należące do tego ruchu, a jednocześnie posiadające wpływ na
politykę rządów, organizacji oraz instytucji międzynarodowych. A wśród tych osób znaj-
dowali się również monarchowie i prezydenci — w tym kilku prezydentów Stanów Zjed-
noczonych — oraz politycy i mężowie stanu. Niektóre decyzje konferencji pokojowej
w Paryżu (1919-1920), w tym powołanie Ligi Narodów, zostały podjęte pod wpływem
masonerii. Wśród trzech przywódców państw koalicji antyhitlerowskiej, którzy decydo-
wali w czasie II wojny Światowej o przyszłych losach państw i narodów (Teheran, Jałta),
premier Wielkiej Brytanii W. L. Churchill oraz prezydent USA FE. D. Roosevelt, a tak-
że jego następca H. S. Truman również należeli do tego ruchu. Po II wojnie światowej
masoneria poparła integrację Europy Zachodniej,
A. Toynbee twierdzi, że próżnia, która powstała w umysłach ludzi Zachodu w re-
zultacie odchodzenia od chrześcijaństwa, została wypełniona przez nowe religie: wiarę
w postęp nauki i techniki, nacjonalizm oraz komunizm. Wiara w postęp. nauki i tech-
niki głosi, że obecne i przyszłe odkrycia naukowe pozwolą w przyszłości uczynić Świat
lepszym i rozwiązać najważniejsze problemy ludzkie i społeczne. Nacjonalizm stawia na
szczycie hierarchii wartości własny naród i przyjmuje teorię o walce narodów pod hasłem
egoizmu narodowego. E. Gellner uważa nawet, że to „nacjonalizm stwarza narody, a nie
na odwrót”. Komunizm głosił-zbudowanie „nowego wspaniałego świata” w przyszłości
przez podporządkowanie człowieka państwu-partii, którego przywódcy posiadają praw-
dę absolutną odnośnie do tego, jak należy to czynić. Liberalizm jest wiarą w to, że jeśli
3. E. Gellner, Narody i nacjonalizm, Warszawa 1991, s. 72.
52. — Częśćl. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych
funkcje państwa ograniczy się do minimum, to samoregulujący się wolny rynek, demo-
kracja i przestrzeganie praw człowieka uczynią ten świat najlepszym z możliwych.
Brytyjski filozof polityki i historyk idei Isaiah Berlin (1909—1997) uważa, że historię
kształtują idee, a więc ideologie stanowią motor historii. Większość z nich jednak to
„niebezpieczne szaleństwa”, które „przekształcają człowieka w ofiarę lub niewolnika dla
dobra przyszłych pokoleń”. Sukces ideologii polega nie na jej prawdziwości, lecz na jej
prostocie. Im prostsza jest ideologia, np. głosi, że historia ma tylko jedną, podstawową
przyczynę, tym bardziej może przyciągać tłumy, żądne prostych wyjaśnień i zastąpić im
wówczas jakąkolwiek refieksję.*
Ideologie wywarły istotny i doniosły wpływ na międzynarodowe stosunki polityczne
w XX wieku. Niemiecki narodowy socjalizm (hitleryzm) i różne odmiany komunizmu
(sowiecka, chińska itp.) wniosły do historii ludzkości — jak zauważa Z. Brzeziński —
„planową organizację fizycznej likwidacji całych grup społecznych jako zwykłą czynność
urzędową”.> W ten sposób przyrodzona człowiekowi skłonność do agresji, dodatkowo
wzmocniona wiarą w słuszność wyznaczonego celu oraz możliwościami nowoczesnej
techniki, legła u podstaw najbardziej krwawych konfliktów zbrojnych XX wieku.
Powojenny konfiikt Wschód=Zachód wyjaśnia się zwykle przy pomocy czynników
ideologicznych jako przeciwstawienie sowieckiego komunizmu zachodniemu
zmowi. Można jednak wykazać, że miał on głębsze podłoże kulturowo-cywilizacyjne
(A. Toynbee). Francuski socjolog R. Aron już w drugiej połowie lat 50. pisał o koń-
cu wieku ideologii. Amerykański politolog F. Fukujama ogłosił w 1989 r., że upadek
komunizmu i zwycięstwo liberalizmu oznacza być może koniec ideologicznej ewolucji
ludzkości („koniec historii”).
Charakterystyczną cechą świata początku XXI wieku jest, z jednej strony, wzrost roli
religijnego fundamentalizmu islamskiego, będącego bazą terroryzmu, z drugiej strony,
wzrost misjonarskiej roli USA jako jedynego supermocarstwa, pragnącego przerobić
świat na swój obraz i podobieństwo.
1.4.3. Czynniki etniczno-narodowe
Świat jest ogromnie zróżnicowany pod względem etnicznym. Mapa polityczna świata
pokazuje nam jedynie podziały geopolityczne (na państwa). Podziały te nie pokrywają
się z podziałami etnicznymi (na plemiona czy narody). Amerykanin W. Connor w 1972 r.
obliczył, że spośród 132 badanych państw jedynie 12 można uznać za homogeniczne pod
względem składu etnicznego, a w aż 92 z nich największy liczebnie naród stanowi mniej
niż 50% mieszkańców. Ponieważ współczesne państwo z reguły dąży do rządzenia spo-
teczeństwem w miarę jednolitym pod względem etnicznym (postulat etnicznej homoge-
niczności państwa: cuius regio — eius natio), a więc do asymilacji mniejszości, może to
prowadzić do konfliktów nie tylko wewnętrznych, ale także międzypaństwowych. Dzieje
się tak wtedy, gdy inne państwo interesuje się losem ludności stanowiącej mniejszość
etniczną w państwie sąsiednim. A do celów polityki zagranicznej państw zwykle nale-
ży ochrona i umacnianie tożsamości własnej mniejszości narodowej w innym państwie.
4. G. Sorman, Prawdziwi myśliciele naszych czasów, Warszawa 1993, s. 354-361.
5. Z. Brzeziński, Bezład. Polityka światowa na progu XXI wieku, Warszawa 1992, s. 17—39.
-/—////_/_—_Q” Rozdział 2. Czynniki międzynarodowych stosunków politycznych __—_ 53
Gdy mniejszość narodowa zamieszkuje zwartą grupą na terenach przygranicznych w są-
siedztwie państwa reprezentującego ten sam naród, może wykazywać tendencje irreden-
tystyczne, czyli dążenia do przyłączenia się do sąsiedniego państwa.
Obszary zamieszkane przez ludność mieszaną pod względem narodowościowym by-
wały obszarami spornymi między państwami. Po I wojnie światowej próbowano roz-
strzygać ich przynależność państwową przy pomocy instytucji plebiscytu. Wówczas to
ludności danego obszaru pozwalano wypowiedzieć się w głosowaniu powszechnym za
określeniem statusu międzynarodowego tego obszaru, jego przynależności państwowej.
Wersalski traktat pokojowy określił takie obszary plebiscytowe sporne między Polską
a Niemcami. W rezultacie plebiscyty odbyły się na Mazurach, Warmii i Powiślu (11 lipca
1920 r.) oraz na Górnym Śląsku (20 marca 1921 r.). Pomijając trudności takiego orga-
nizacyjnego przeprowadzenia plebiscytu, aby jego rezultaty były w pełni do zaakcepto-
wania dla obu stron, trzeba zauważyć, że instytucja ta nie tylko nie rozwiązywała, ale
nawet zaostrzała problem mniejszości. Rezultatem plebiscytu na Górnym Śląsku było
III powstanie śląskie (maj-czerwiec 1921 r.).
Dla złagodzenia bądź likwidacji negatywnego wpływu problemu mniejszości naro-
dowych na międzynarodowe stosunki polityczne zastosowano zarówno po I jak i po
liberali- II wojnie światowej przesiedlenia całych grup ludności. W latach 1922—1924 dotyczyło
to wymiany ludności między Grecją a Turcją. Opierając się na postanowieniach ukła-
du poczdamskiego, przeprowadzono przymusowe przesiedlenie ludności niemieckiej
z obszarów przekazanych pod administrację państwa polskiego. Po I wojnie światowej
próbowano zastosować także system gwarancji prawnomiędzynarodowych dla ochrony
mniejszości narodowych. System ten objął 15 państw, w tym Polskę. Nie objął natomiast
Niemiec. To ostatnie państwo mogło więc w sposób jednostronny interweniować w spra-
wy mniejszości niemieckiej w Polsce, a Polska nie miała takiej możliwości. Był to więc
system asymetryczny i niesprawiedliwy. Po II wojnie światowej ochrona mniejszości na-
rodowych stała się częścią systemów ochrony praw człowieka.
_ - Problem mniejszości narodowych może prowadzić także do wypędzania lub fizycznej
likwidacji („czystki etniczne”) całych grup ludności. Te ostatnie działania uznane są za
zbrodnię ludobójstwa. Wojna domowa w Jugosławii (1991-1996), najkrwawszy konflikt
w Europie od zakończenia II wojny światowej, przyniosła około 300 tysięcy ofiar śmier-
telnych oraz około 2,5-5 mln uchodźców. W Bośni i Hercegowinie około 1370 tysięcy
osób zostało przymusowo wysiedlonych. Uważa się, że cechą czasów obecnych jest rów-
nież nawrót do plemienności. Konflikt etniczny w Ruandzie w 1994 r. przyniósi około
800 tysięcy ofiar śmiertelnych i około 4 mln uchodźców.
1.5. Prawo międzynarodowe
" Rozumiane będzie tutaj szeroko. Nie tylko jako normy tego prawa sensu stricto,
a'więc uznane za takie przez państwa. Włączone tu jest również „miękkie” prawo mię-
dzynarodowe, a więc uchwały organów organizacji międzynarodowych oraz wielostron-
-nei dwustronne porozumienia, którym państwa nie nadały z różnych względów rygoru
umowy międzynarodowej (np. Akt Końcowy KBWE podpisany w Helsinkach w 1975 r.).
54 Częśćl. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych
Czy istnienie tych norm ma wpływ na międzynarodowe stosunki polityczne? Czy
i w jakim stopniu ograniczają one swobodę decyzji politycznych państw?
Oceniając stopień przestrzegania prawa międzynarodowego, należy za R. Bierzan-
kiem odróżnić normy regulujące „codzienną współpracę” państw, takie jak prawo dy-
plomatyczne, konsularne, pocztowe, lotnicze itp. oraz postanowienia dotyczące
wotnych interesów państw”. W pierwszej grupie naruszenia norm są zazwyczaj znacz-
nie rzadsze niż w wielu działach prawa wewnętrznego. Normy tej grupy mogą
wiem w praktyce wywierać stosunkowo niewielki wpływ na międzynarodowe stosun-
ki polityczne. Co się tyczy drugiej grupy norm, których funkcją jest ograniczanie sa-
mowoli państw, to nie należy wiązać z ich istnieniem nadmiernych oczekiwań,
wpłyną one w istotny i wyraźny sposób na międzynarodowe stosunki polityczne. Zda-
rzały się tu przypadki całkowitego lekceważenia obowiązujących traktatów między-
narodowych, jak i próba interpretowania ich norm stosownie do własnych intere-
sów, pozbawiając je w konkretnych, skomplikowanych sytuacjach, jakie niesie ze so-
bą rzeczywistość międzynarodowa, praktycznego znaczenia, zgodnie ze starą zasadą
działań dyplomatycznych: „affirmare principium — negare consequentias”. Kanclerz
Rzeszy Niemieckiej w odpowiedzi udzielonej w 1914 r. ambasadorowi Wielkiej Bry-
tanii, protestującemu przeciwko naruszeniu neutralności Belgii, nazwał zobowiąza-
nia traktatowe „Świstkiem papieru”. Sekretarz stanu USA i profesor stosunków mię-
dzynarodowych H. Kissinger stwierdził, że z punktu widzenia realnej polityki pro-
blem zakazu ingerencji w sprawy wewnętrzne innego państwa jest „ciekawą kwestią
akademicką”.
Tworzenie norm prawa międzynarodowego, zarówno „twardego”, jaki „miękkiego”,
ma dła państw pewną „siłę wciągającą”, niezależnie od intencji, które nimi w danej chwili
kierują. Jeśli nawet podpisując traktat czy inny dokument międzynarodowy, państwo
liczy, że nie będzie musiało przestrzegać ustalonych norm, to normy te dalej żyją
swoim życiem i umożliwiają nieraz innym uczestnikom stosunków międzynarodowych
wywieranie skutecznej presji na ich przestrzeganie.
Tak było z umieszczeniem w Akcie Końcowym KBWE z 1975 r. zasady przestrze-
gania praw człowieka. Zasada ta, umieszczona w tym dokumencie pod naciskiem Za-
chodu, umożliwiła następnie wywieranie systematycznej presji na rządy komunistyczne
w kierunku oceny i kontroli jej przestrzegania. W tym przypadku skuteczny nacisk ze-
wnętrzny połączony z presją wewnętrzną (komitety helsińskie) i postępującym kryzysem
państw „realnego socjalizmu” zmusił te ostatnie początkowo do ograniczonej adapta-
cji (liberalizacja), by doprowadzić w końcu do uznania zachodniej, liberalnej koncepcji
praw człowieka za standard ogólnoeuropejski (Dokument wiedeński KBWE, styczeń
1989 r.). Takie zmiany w świecie norm stały się ważkim czynnikiem przyśpieszającym
dynamikę przemian w bloku sowieckim w kierunku podważenia i rozpadu systemów
„realnego socjalizmu” („jesień ludów” 1989 r.).
Klasyczna w prawie międzynarodowym zasada, że państwo samo reguluje zakres
praw i obowiązków znajdującej się na jego terytorium łudności i decyduje o sposobie ich
realizacji, została uchyłona na obszarze państw należących do Rady Europy przez Euro-
pejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 roku.
Rozdział 2. Czynniki międzynarodowych stosunków politycznych __—___———_ 55
Prawa chronione tą konwencją dotyczą bezpośrednio, to jest bez pośrednictwa rządów,
obywateli państw członkowskich Rady Europy.
Nadmierną wagę przywiązywano do norm prawa międzynarodowego jako czynni-
ka kształtującego międzynarodowe stosunki polityczne w okresie międzywojennym, co
„ży- spowodowało, że okres ten był właściwie jedynie rozejmem w wojnie prowadzonej przez
Niemcy. Wprowadzono wówczas najpierw ograniczenie (Pakt Ligi Narodów), a następ-
bo- nie zniesiono (Traktat przeciwwojenny, tak zwany Pakt Brianda-Kelloga) prawo państw
do prowadzenia wojen (ius ad bellum). Jednak same normy i związane z nimi proce-
dury oraz ustanowione międzynarodowe instytucje nie mogły oczywiście wówczas prze-
że ciwdziałać rewizjonistycznym i ekspansjonistycznym planom narodowo-socjalistycznych
Niemiec i komunistycznego ZSRR.
2. Czynniki dynamizujące
2.1. Rozwój nauki i techniki
Czynnikiem, który radykalnie zdynamizował i zrewolucjonizował środowisko czło-
wieka, a tym samym i międzynarodowe stosunki polityczne jest rozwój nauki i techniki.
Ośrodkiem tego rozwoju w czasach nowożytnych stała się Europa Zachodnia, a począw-
szy od XIX wieku także Stany Zjednoczone, które w drugiej połowie XX wieku zaczę-
ły w tym rozwoju zdecydowanie przodować. Przedłużeniem oświeceniowej wiary w po-
tęgę ludzkiego rozumu stała się wiara w to, że świat będzie lepszy, gdy ludzie zaczną
przekształcać swoje środowisko w oparciu o rozum i technikę. A. Toynbee uważa wiarę
w postęp przez naukę za surogat religii.
* Pod koniec XVIII w. Benjamin Franklin, będący wówczas przedstawicielem Stanów
Zjednoczonych w Paryżu, potrzebował blisko 5 miesięcy na skontaktowanie się ze swym
rządem. Rozwój nauki i techniki nieprawdopodobnie zwiększył szybkość komunikacji
„i obiegu informacji. Komunikacja lotnicza umożliwiła coraz częstsze kontakty osobiste
polityków i dyplomatów, reprezentujących nawet bardzo oddalone od siebie terytorial-
nie państwa. Rewolucja technologiczna w dziedzinie obiegu informacji stała się czynni-
kiem zasadniczo zmieniającym środowisko międzynarodowych stosunków politycznych.
Istnienie elektronicznych środków przekazywania informacji spowodowało, że dystanse
terytorialne przestały być dla obiegu informacji w ogóle istotne, a świat stał się „glo-
balną wioską” (M. McLuhan), bądź „podłączonym do wspólnej sieci miastem” (B. Bar-
ber). Dziś internet i telewizja satelitarna umożliwiają obserwację wydarzeń politycznych
_w różnych, choćby najbardziej oddalonych zakątkach świata.
Kompleksowe i złożone przemiany, jakie zachodziły pod wpływem rozwoju technik
komunikacyjno-informacyjnych w środowisku międzynarodowym, umożliwiły poszerza-
nie zakresu przestrzennego i sposobów realizacji różnorodnych potrzeb ludzkich. Spo-
wodowało to, że mamy do czynienia z nowymi procesami, bez zrozumienia których nie
sposób pojąć dziś, jakim wpływom ze strony środowiska podlegają międzynarodowe sto-
sunki polityczne. Procesy te określamy przy pomocy takich pojęć, jak internacjonaliza-
cja, internalizacja i globalizacja.
 56 Częśćl. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych
Internacjonalizacja oznacza umiędzynarodowienie różnych sfer życia społecznego.
Przeciwieństwem internacjonalizacji jest autarkia (od gr. autos — sam), czyli dąże-
nie państw do samowystarczalności. Wskutek procesów rozwojowych zachodzących we
współczesnym świecie, państwa i inne podmioty stają się współzależne i w związku z tym
nie są w stanie rozwijać się w izolacji. Poszczególne dziedziny życia społecznego, ta-
kie jak nauka i technika, komunikacja i informacja, gospodarka czy kultura wychodzą
więc poza granice państw i nabierają charakteru międzynarodowego o skali lokalnej,
regionalnej, a nawet globalnej. Niesie to ze sobą wzmożoną konieczność wielostronnej
współpracy państw, także politycznej.
Internalizacja (uwewnętrznienie) jest jednym z aspektów internacjonalizacji. Ozna-
cza włączanie przez państwa do swego systemu wewnętrznego zewnętrznych norm i in-
stytucji, a przez społeczeństwa różnych, zarówno materialnych wytworów życia innych
społeczeństw, jak i elementów ich kultury.
Procesy internacjonalizacji obok pozytywnych aspektów współpracy politycznej, któ-
rą umacnia zagęszczająca się sieć wzajemnych powiązań, niosą ze sobą również skutki
ujemne w postaci nowych zagrożeń i nowych problemów dla międzynarodowych stosun-
ków politycznych. Wśród tych zagrożeń najważniejsze miejsce przypada produkcji, gro-
madzeniu i groźbie rozprzestrzeniania się broni masowej zagłady (jądrowej, chemicznej,
bakteriologicznej). Ponadto dotyczy to zagrożeń ekologicznych, które są ceną za udo-
godnienia, jakie niesie ze sobą rozwój techniki. Konsekwencją internacjonalizacji jest
także wzrost skali terroryzmu jako zjawiska międzynarodowego, jak i międzynarodowej
przestępczości kryminalnej (międzynarodowe gangi handlarzy narkotyków itp.).
Zasadniczym stymulatorem rozwoju nauki i techniki jest czynnik militarny. Około
25% ogólnej liczby najlepiej opłacanej kadry naukowej na świecie pracowało dotychczas
na rzecz rozwoju technik militarnych, a programy wojskowe pochłaniały około 40% glo-
balnych nakładów na badania naukowe. Trzeba pamiętać o tym, że kolejne generacje
komputerów powstawały w wyniku zamówień wojskowych. Po rozpadzie ZSRR powstał
problem sowieckich specjalistów dysponujących tajnikami broni masowej zagłady i go-
towych sprzedać te tajemnice każdemu, kto tylko dobrze za nie zapłaci.
2.2. Czynnik ekologiczny
Przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1968 r. rezolucja
stwierdzała, że szybki rozwój nauki i techniki stał się przyczyną rozległych zniszczeń
'środowiska naturalnego człowieka. Problem ten rozwija Raport Sekretarza Generalne-
go Narodów Zjednoczonych zatytułowany Człowiek i jego środowisko (1969 r.), który
wymienia cały szereg symptomów kryzysu ekologicznego w świecie i stwierdza, że utrzy-
mywanie się tych tendencji może zagrozić przyszłości życia na całym globie. Problemy
ekologiczne są w międzynarodowych stosunkach politycznych potencjalnym czynnikiem
konfliktogennym. Zanieczyszczenie rzek płynących przez terytorium więcej niż jednego
państwa, skażenie powietrza, niebezpieczeństwa związane z użytkowaniem elektrowni
jądrowych, transport materiałów radioaktywnych itp. mogą stać się przedmiotem spo-
rów i konfliktów między państwami. Przy tym interesy państw są tu zróżnicowane przede
Rozdział 2. Czynniki międzynarodowych stosunków politycznych __—_——_ 57
wszystkim na linii Północ-Południe. Wysoko rozwinięte państwa bogatej Północy, któ-
re osiągnęły już sukces gospodarczy kosztem środowiska, naciskają na stosowanie eko-
logicznych technologii, co spotyka się z niechęcią, a nawet oburzeniem państw dopie-
ro dążących do rozwoju i chcących osiągnąć go szybciej i taniej. Ze względu na coraz
większą złożoność relacji człowiek-środowisko znaczenie ekologicznego wymiaru bez-
pieczeństwa we współczesnym świecie rośnie, tak w wymiarze poszczególnych państw,
jak i w wymiarze międzynarodowym.
Według autorów jednego z raportów dla Klubu RzymskiegoŚ ludzkość nie jest
jeszcze w stanie w pełni zrozumieć następstw tego, co czyni obecnie — zmieniając
swe naturalne środowisko i własne w nim położenie. Problem cały tkwi w tym, że
„ludzkość” jest zróżnicowana kulturowo i podzielona politycznie i w związku z tym
nawet kwestionuje się przydatność tego pojęcia.
2.3. Globalizacja
Globalizacja jest dynamicznym ciągiem procesów, które powodują dalsze istotne
zmiany w tradycyjnym środowisku międzynarodowych stosunków politycznych. Zmiany
te mają charakter tak doniosły, że oznaczają kształtowanie nowych jakości życia w róż-
nych częściach globu. Proces ten napędzany jest w wyniku współdziałania takich czynni-
ków jak rozwój nowoczesnych technologii w połączeniu z liberalizacją (deregulacją) go-
spodarek narodowych. Generatorem tego procesu jest system, jaki reprezentują Stany
Zjednoczone. System ten pragnąłby widzieć stosunki międzynarodowe jako „pokojową
grę handlu i turystyki”. Globalizacja to przestrzenna reorganizacja finansów, produkcji
i innych dziedzin życia społecznego, przejawiająca się na zewnątrz wysokim poziomem
interakcji między ludźmi, niezależnie od dystansów terytorialnych, które ich dzielą. To-
warzyszy temu intensyfikacja świadomości świata jako całości (imagined community).
Dla procesów globalizacji istotne są następujące cechy”:
e „Odterytorialnienie” określonych zjawiski procesów społecznych. Dotyczy to np.
elektronicznych przepływów finansowych, kapitałowych czy przepływów informacji (in-
ternet). Następuje tu zjawisko zgęszczenia (kompresji) czasu i przestrzeni. Tworzy się
swoista przestrzeń elektroniczna (cyberprzestrzeń). Tbwarzyszy temu homogenizacja
różnych obszarów życia społecznego, istotnie zwiększająca zależność społeczności lo-
kalnych od zjawisk i procesów globalnych oraz odczuwanie świata bez dystansów prze-
strzennych, jako „jedynego miejsca”, w którym jesteśmy jednocześnie „i tu i tam”.
e Transnarodowa przestrzeń społeczna. W warunkach ograniczonej kontroli swej
„przestrzeni terytorialnej ze strony państw następuje intensyfikacja interakcji społecz-
"nych w cyberprzestrzeni. Interakcje te odbywają się poza kontrołą państw. Określone
procesy występują tu jednocześnie i na poziomie wnętrza państw, i na poziomie środo-
wiska międzynarodowego. Opublikowany przez ONZ. w 1999 r. raport o rozwoju spo-
łecznym stwierdza, że „globalizacja to coś więcej niż przepływ pieniędzy i towarów — to
6_J. Botkin, M. Emandjra, M. Malitza, Uczyć się bez granic. Jak zawrzeć lukę ludzką, Warszawa 1982.
, T_M.Pietraś, Globalizacja jako proces zmiany społeczności międzynarodowej, [w:] Oblicza procesów globa-
lizacji, pod red. M. Pietrasia, Lublin 2002, s. 35-66.
 58 Częśćl. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych
wzrastająca wzajemna zależność ludzi na całym świecie wskutek kurczenia się przestrze-
ni i czasu oraz zanikania granic”.
e Beneficjentami procesów globalizacji są przede wszystkim elity społeczeństw wy-
soko rozwiniętych i bogatych, którym do dalszego wzrostu potrzebna jest globalna
„przestrzeń życiowa”.
Mamy do czynienia z wielością procesów globalizacji dotyczących różnych dziedzin
życia społecznego. Marek Pietraś wymienia pięć takich dziedzin: gospodarczą, informa-
cyjną, kulturową, polityczną i ekologiczną (Oblicza procesów globalizacji).
Płaszczyzna gospodarcza. Procesy globalizacji oznaczają ogólnoświatowy proces
uwalniania się gospodarki spod kontroli państw na rzecz wielkich transnarodowych kor-
poracji oraz międzynarodowych instytucji (Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz
Walutowy). Dziś rządy państw w znacznej mierze utraciły kontrolę nad przepływem pie-
niędzy, technologii, idei czy ludzi (granice przenikalne). Dzięki technikom informacyj-
nym następuje integracja światowych rynków finansowych. Umożliwia to ciągłe prze-
prowadzanie, niezależnie od dystansów terytorialnych, transakcji o olbrzymiej skali, na
sumę ok. 1,5 biliona USD dziennie.
Płaszczyzna informacyjna. W wyniku istnienia tzw. globalnej infostrady, jaką tworzy
internet i telewizja satelitarna, powstają wirtualne wspólnoty, które łączy nie bliskość
geograficzna, a wspólne wartości i cele. Telewizja satelitarna (ponad 500 czynnych
satelitów) przekazuje niezależnie od dystansów terytorialnych do wszystkich rejonów
globu podobne elementy (wzorce i wartości) konsumpcyjnego stylu życia w formie
między innymi reklam.
Płaszczyzna kulturowa oznacza zwiększoną możliwość oddziaływania zarówno ame-
rykańskiej kultury masowej, jak i kosmopolitycznych wzorców konsumpcyjnych oraz
niszczenie dotychczasowych więzi poszczególnych ludzi i całych społeczności z określó-
nymi miejscami.
Płaszczyzna ekologiczna dotyczy globalnych zagrożeń ekologicznych w postaci efek-
tu szklarniowego oraz zaniku warstwy ozonowej.
Płaszczyzna polityczna oznacza możliwość podejmowania przez przygotowane do
tego państwo mające globalne interesy działań niezależnie od istnienia terytorialnych
dystansów. Państwem takim jest obecnie tylko USA.
Jeśli chodzi o zakres przestrzenny procesów globalizacji, to z wyjątkiem zagrożeń
ekologicznych, nie dotyczą one w jednakowym stopniu całego globu. Oznacza to, że
poszczególne państwa i społeczności uczestniczą w tych procesach w sposób lokalnie
zróżnicowany, asymetryczny. Tak więc nowe możliwości technologiczne, takie jak inter-
net, przynoszą korzyści osobom względnie dobrze sytuowanym i wykształconym, gdyż
niepodłączeni do sieci w ogóle nie uczestniczą w globalnej konwersacji. 88% osób ko-
rzystających z internetu to mieszkańcy bogatej Północy.
Procesy globalizacji powodują modyfikację wpływu czynników „tradycyjnych” na
ii
międzynarodowe stosunki polityczne. W związku z rozwojem nowych technologii infor-
macyjnych i w rezultacie procesów globalizacji istotnej zmianie uległo nasze spojrzenie
na czynniki geograficzne. Można spotkać się dziś nawet z poglądem o swoistym „końcu
geografii” w sensie terytorialnie zorganizowanych zjawisk oraz terytorialnie określonej
Rozdział 2. Czynniki międzynarodowych stosunków politycznych __———_'
_ 59
przestrzeni czy granic (O. Brien). Nasze spojrzenie na rolę przestrzeni uległo dalszej
istotnej zmianie po zamachach terrorystycznych na Nowy Jork i Waszyngton 11 wrze-
śnia 2001 roku. Według oceny R. Kapuścińskiego „ł1 września unieważnił zasadę prze-
strzeni jako linii obronnej” i ostatecznie naruszył dotychczasową pewność bezpieczeń-
stwa ludzi żyjących z dala i odgrodzonych oceanem od potencjalnego wroga. Pewność —
trzeba dodać — zachwianą już poprzednio faktem posiadania przez ZSRR rakiet mię-
dzykontynentalnych z głowicami jądrowymi.
Wpływając na czynniki ekonomiczne, procesy globalizacji stymulują rozwój w tych
częściach Świata, które są do tego przystosowane. W innych powodują regres bądź sta-
gnację. Powodują więc nową polaryzację ludności Świata na „zglobalizowanych” boga-
tych i „złokalizowanych” biednych (Z. Bauman). Ci pierwsi są zwycięzcami, ci drudzy
przegranymi. Globalizacja oznacza więc procesy redystrybucji dobrobytu i nędzy, wła-
dzy i ograniczeń, a zatem przyśpiesza proces pogłębiania dysproporcji rozwojowych.
O ile dysproporcje w poziomie rozwoju najbogatszych i najbiedniejszych państw wyno-
siły w r. 1990 — 60:1, to w r. 1997 już 74:1. Według J. Staniszkis globalizacja narzuca
społeczeństwom państw mniej rozwiniętych standardy racjonalności odpowiednie dla
społeczeństw państw najwyżej rozwiniętych. W skrajnym wypadku powoduje to, że te
pierwsze przestają być systemami zdolnymi do wykonywania pracy na własny pożytek.
Państwa stają się zakładnikami inwestorów zagranicznych, którzy mogą forsować własne
warunki, np. redukcji wydatków w sferze konsumpcji, obniżenia wynagrodzeń czy tzw.
uelastycznienia stosunków pracy, grożąc, że pójdą inwestować gdzie indziej. Dotyczy to
szczególnie państw postkomunistycznych.*
Wpływając na czynniki kulturowe, globalizacja, z jednej strony, oznacza homoge-
nizację zachowań konsumpcyjnych. Z drugiej strony, oddziaływanie zachodniej kultury
masowej, głównie amerykańskiej, może powodować niszczenie dotychczasowych, histo-
rycznie ukształtowanych szczególnych więzi ludzi i całych społeczeństw z określonymi
miejscami. Powoduje to przeciwdziałanie, które wyraża się dziś w fali antyamerykani-
zmu i w zaostrzeniu sprzeczności między cywilizacją zachodnią a innymi. Sprzeczność
tę przedstawia B. Barber w książce Dżihad kontra Mc Świat. Globalizacja powoduje,
że ludzie tym bardziej odczuwają zachwianie swej tożsamości, co może ich skłaniać do
poszukiwania prawdziwej wspólnoty w małych zbiorowościach.
Przenikanie się i warunkowanie tego co globalne i tego co lokalne R. Robertson na-
zywa glokałizacją. Na jednoczesne występowanie fragmentacji i integracji zwraca uwa-
gę J. Rosenau, nazywając to zjawisko fragmegracją. Procesy globalizacji niosą ze sobą
nowe współzależności: to co partykułarne staje się częścią procesów globalnychi od-
wrotnie, Mamy do czynienia z nakładaniem się i przenikaniem wnętrza państwa i środo-
wiska międzynarodowego, a więc „wspólnotowej” i „kosmopolitycznej” płaszczyzny ży-
cia społecznego. Następuje zacieranie tak wyraźnych niegdyś podziałów na dwie sfery:
wewnątrzpaństwową i międzynarodową. W wyniku tych procesów mamy do czynienia
z postępującą złożonością życia społecznego i międzynarodowych stosunków politycz-
nych w szczególności. Większa złożoność oznacza jednak mniejszą stabilność.
8 J. Staniszkis, Władza globalizacji, Warszawa 2003, s. 69-119.
60 —_——_ Część. Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych (| /__// //___— Rozdział 2, Czynniki międzynarodowych stosunków politycznych _——_'61

Procesy globalizacji destabilizują dotychczasowe możliwości sterowania środowi- Problemy do dyskusji

skiem międzynarodowych stosunków politycznych oparte głównie na podstawowej roli
suwerennych państw i ich organizacji. Organizacja i funkcjonowanie państw, z jednej
strony, i procesy globalizacji, z drugiej, to dwie logiki sobie przeciwstawne (M. Pietraś).
Procesy globalizacji ograniczają możliwości wykonywania suwerenności przez państwa,
podważają ich stabilność wewnętrzną i tworzą nowe uwarunkowania dla ich działań
1. Czynniki geopolityczne a czynniki geoekonomiczne w międzynarodowych stosun-
kach politycznych.
2. Teorie zderzenia cywilizacji a międzynarodowe stosunki polityczne.
„ Ideologie a międzynarodowe stosunki polityczne.

0
w międzynarodowych stosunkach politycznych. 4. Wpływ globalizacji na tradycyjne czynniki międzynarodowych stosunków politycz-
Procesy globalizacji wymagają odmiennych od dotychczasowych struktur mechani- nych.
zmów sterowania życiem społecznym w skali całego globu — globalnego zarządzania
(global governance). Państwa usiłują regulować procesy globalizacji w sferze gospodar- Zalecana literatura
czej. Służyć temu ma Światowa Organizacja Handlu (WTO). Barber B., Dżihad kontra Mc Świat, Warszawa 2000.
Globalizacja, zmieniając warunki funkcjonowania państw i zmniejszając ich rolę, Bauman Z., Globalizacja i co z tego dla ludzi wynika, Warszawa 2000.
zwiększa rolę transnarodowych korporacji oraz organizacji pozarządowych, które dzia- Bierzanek R., Wspólczesne stosunki międzynarodowe, Warszawa 1980.
łają w przestrzeni transnarodowej. Siła globalnych korporacji transnarodowych wyraża Brzeziński Z.., Bezlad. Polityka światowa u progu XXI wieku, Warszawa 1994.
się przez transnarodowe sieci więzi, w których istotną rolę odgrywa przestrzeń elektro- Brzeziński Z., Plan gry USA — ZSRR, New York 1987.
Huntington S., Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego, Warszawa 1997.
niczna.
Kukułka J. [red.], Internacjonalizacja życia narodów i państw, Warszawa 1991.
Cały szereg nowych zagrożeń dla bezpieczeństwa tak poszczególnych państw, jak Pietraś M. [red.], Oblicza procesów globalizacji, Lublin 2002.
i grup państw, związany jest z infrastrukturą procesów globalizacji (internet, finanso- Staniszkis J., Władza globalizacji, Warszawa 2003.
we przekazy elektroniczne, zwiększona przepuszczalność granic państwowych), a także Tbynbee A., Cywilizacja w czasie próby, Warszawa 1991.
z pogłębianiem przez nią dysproporcji rozwojowych. Zagrożeń tych jest wiele i mają Toynbee A., Ikeda D., Wybierz życie. Dialog o ludzkiej przyszłości, Warszawa 1999.
one charakter niewojskowy. Cechą ich jest to, że są trudne do identyfikacji, lokalizacji, Żakowski J., Trwoga i nadzieja. Rozmowy o przyszłości, Warszawa 2003.
oceny i kontroli. Zagrożeniem takim jest groźba destabilizacji systemów finansowych
państw w związku z szybkim i niekontrolowanym przepływem krótkoterminowych ka-
pitałów o charakterze spekulacyjnym czy groźba załamania się cyberprzestrzeni świato-
wych finansów. W roku 1997 wartość brutto krótkoterminowych przepływów kapitało-
wych osiągnęła ponad 2 miliardy USD, to jest trzykrotnie więcej niż w latach 80. W wa-
runkach globalizacji większe możliwości działania mają transnarodowe grupy terrory-
styczne czy wszelkiego rodzaju transnarodowe grupy przestępcze (np. handlarzy narko-
tyków). Wzmaga się także niebezpieczeństwo uzyskania przez takie grupy dostępu do
technologii produkcji broni masowego rażenia, zwłaszcza broni jądrowej. Według ra-
portu UNDP — przestępcy — „pośród najbardziej przedsiębiorczych i twórczych opor-
tunistów” — są beneficjentami globalizacji. Zwykłym ludziom natomiast globalizacja
odbiera poczucie bezpieczeństwa.
Nikt dotychczas nie pokusił się o rzetelne opracowanie psychologicznych skutków
„pędzącej na łeb i szyję” głobalizacji zarówno dla ludzi, jak i dla całych społeczeństw.
Jak oddziałuje na człowieka bezustanny napływ informacji przy ograniczonych możli-
wościach jej wchłaniania? A skutki, przy coraz bardziej złożonym środowisku między-
narodowych stosunków politycznych, mogą być niezwykle groźne i całkowicie nieprze-
widywalne.
 Część II

Podmioty międzynarodowych stosunków

politycznych
 Rozdział 3

Dariusz Kondrakiewicz

Państwo

1. Geneza i pojęcie

Państwa są podmiotami prawa międzynarodowego i wciąż pozostają najważniejszy-

mi, głównymi uczestnikami stosunków międzynarodowych." Jednak ich rola i funkcje
w stosunkach międzynarodowych podlegają ciągłej ewolucji.
Geneza państwa „ginie w pomrokach” dziejów i z tego powodu nie możemy podać
dokładnej daty powstania pierwszych państw. Prawdopodobnie miało to miejsce w cza-
sach prehistorycznych w epoce neolitu. Istnieje wiele doktryn i teorii starających się wy-
jaśnić powstanie państwa. Są to mianowicie doktryny teologiczna, patriarchalna i patry-
monialna oraz teorie: umowy społecznej, podboju, procesu rozwarstwienia społecznego,
socjologiczne i psychologiczne.?
Żadna z tych doktryn i teorii nie udziela jednak w pełni zadowalającej odpowiedzi
na pytanie, jakie czynniki przesądziły o powstaniu pierwszych państw. Możemy zatem
przyjąć, że państwa powstawały wtedy, gdy zaistniały ku temu sprzyjające warunki
materialne, społeczne i historyczne.
Pierwsze stosunkowo prymitywne organizmy państwowe zaczęły powstawać kilka
tysięcy lat przed naszą erą, głównie w dorzeczach wielkich rzek na obszarze Bliskiego
Wschodu, Indii i Chin. Z biegiem czasu dzięki technice irygacji pól, umiejętności uprawy
roli, znajomości budownictwa i opanowaniu sztuki zapisywania myśli znakami oraz
dzięki innym zdobyczom zostały stworzone wielkie cywilizacje Starożytnego Wschodu.
Na przestrzeni kilku tysięcy łat mieliśmy do czynienia z procesami powstawania,
rozwoju i upadku państw. Wielokrotnie zmieniała się ich liczba. Zmianie ulegały tak-
że zajmowane przez nie terytoria i granice. Był to skutek nieustannie toczonych wojen,
koligacji dynastycznych, zawieranych i zrywanych sojuszy, umiejętnie wykorzystanego

1 Z.J. Pietraś, Podstawy teorii stosunków międzynarodowych, Wyd. UMCS, Lublin 1986, s. 71; J. Kukułka,
Międzynarodowe stosunki polityczne, PWN, Warszawa 1982, s. 93; T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe.
Teorie — systemy — uczestnicy, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2000, s. 166; E. Cziomer, Państwa,
[w] E. Cziomer, L. W. Zyblikiewicz, Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, Wyd. Naukowe
PWN, Warszawa-Kraków 2000, s. 37; Z. Czachór, Uczestnicy stosunków międzynarodowych, [w:] Stosunki
międzynarodowe, red. W. Malendowski i Cz. Mojsiewicz, Wyd. Atla 2, Wrocław 2004, s. 40; I. Popiuk-Rysińska,
Uczestnicy stosunków międzynarodowych, ich interesy i oddziaływania, [w:] Stosunki międzynarodowe. Geneza,
struktura, dynamika, red. E. Haliżak, R. Kuźniar, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2000, s. 88.
2 G.L. Seidler, H. Groszyk, I. Malarczyk, A. Pieniążek, Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lubelskie
Towarzystwo Naukowe, Lublin 1994, s. 23-30.
 66 Część ll. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych KASE zza Rozdział 3. Państwo 67

postępu technicznego czy politycznych ambicji ich władców bądź przywódców. Część absolutu,
ktatury proletariatu.5 Można mieć nadzieję, że pojmowanie państwa jako
państw osiągała wielką potęgę i rozmiary, budując rozlegte imperia, głównie na drodze dwóch wspomnian ych wyżej ideologii, już bezpowrot nie odchodzi
cO arakteryst yczne dla
podbojów, eliminując i opanowując słabsze państwa i zawłaszczając ich bogactwa. Te ści.
do prze szło
przestawały istnieć na trwale bądź traciły możliwości rozwoju, co utrudniało im odzy-
skanie niezależności w przyszłości. Kiedy imperia osiągały punkt krytyczny i wchodziły
w fazę kryzysu, to same stawały się przedmiotem podbojów ze strony nowych, rosnących 2. Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego
w siłę potęg bądź ulegały procesom rozpadu. Na ich gruzach powstawały nowe państwa,
Mieliśmy więc do czynienia z cyklicznie powtarzającym się zjawiskiem koncentracji i po- Autorem klasycznej trójelementowej definicji państwa, powszechnie apa
rodowych, y
działu. zarówno na gruncie prawa międzynarodowego jak i stosunków międzyna
alnie
Fluktuacji liczby państw towarzyszyła także ewolucją form i funkcji państwa. Zmie- Georg Jellinek. Pojęcie państwa, jego zdaniem, zawiera w sobie trzy nierozerw
obszar
niały się ustroje, sposoby podziału i wykonywania władzy, jej ideołogiczna legitymiza- złączone ze sobą elementy: określone terytorium, ludność zamieszkującą dany
ludnością i teryto-
cja, rodzaje zwierzchnictwa wobec obywateli oraz zakres dostępnych i akceptowanych i zwierzchnią władzę sprawującą kontrolę nad wymienioną wyżej
ędzynaro-
instrumentów stosowanych w polityce wewnętrznej i międzynarodowej. Obecny model rium.” Jeśli te warunki są spełnione, to państwo nabywa zdolność prawnomi
. .
narodowego państwa terytorialnego, jak określa go Pierre Hassner?, zaczął upowszech- dową, stając się podmiotem prawa międzynarodowego.
niać się w stosunkach międzynarodowych od połowy XVII wieku i dominował w wiekach W wymiarze zewnętrznym państwa jako podmioty prawa OGA E
późniejszych, aż do czasów nam współczesnych, kiedy, zdaniem części autorów, w coraz dają zdolność do: nawiązywania i utrzymywania Stow po o
, uczestnic zenia w organizacj ach mię zy-
większym stopniu staje się niejednorodny i anachroniczny. larnych, zawierania umów międzynarodowych
Pojęcie państwa (wł. stato, ang. state, niem. der Staat, fran. Fćtat) wywodzi się od łac. narodowych, udziału w międzynarodowej wymianie gospodarc zej, występow ania Z rosz-
status i nastręcza wiele trudności definicyjnych. Arystoteles definiował państwo polis ja- czeniami wobec innych państw i uczestników międzynarodowych oraz ich WAGA -
ko pewien twór natury, wspólnotę powstałą dla osiągnięcia jakiegoś dobra. Podobnie na drodze pokojowej (do 1945 roku także na drodze zbrojnej) , mają również prawo do
istotę państwa w kategoriach dobra wspólnego przedstawiał św. Tomasz z Akwinu. J ego użycia sił zbrojnych w obronie swojej niezależności. Ponadto państwa są zobowiązane
zdaniem głównym celem państwa jest zachowanie pokoju i zapewnienie powszechnego do poszanowania norm prawa międzynarodowego i zawartych porozumień oraz pono-
szenia odpowiedzialności za działania własne i swoich urzędników. . .
szczęścia doczesnego. Hugo Grotius uważał, że państwo jest naturalnym i doskonałym
związkiem ludzi wolnych, pod warunkiem, że jego ustrój będzie oparty na aksjomatycz- W wymiarze wewnętrznym podmiotowość państwa oznacza prawo do posiadani a
nych regułach prawa natury. Jean Jacques Rousseau traktował państwo jako rodzaj kon- i ustalania własnego i odrębnego ustroju i systemu politycznego, porządku prawnego,
traktu między ludem a obranymi przez niego zwierzchnikami. Idealizacji i jednocześnie modelu ekonomicznego czy wyznawanych wartości. W zagadnieniu tym zawiera się rów-
absolutyzacji pojęcia państwa dokonał Georg Friedrich Hegel, stwierdzając, że „pań- nież prawo do posiadania własnej administracji, sądownictwa, policji, sił zbrojnych, wa-
stwo jest boską ideą istniejącą na ziemi”.* luty, symboli państwowych i wielu innych instytucji oraz rozwiązań politycznych i praw-
W tej kwestii jego poglądy stanowiły inspirację dla zwolenników modeli totalitar- nych koniecznych do sprawowania władzy. Problem, w jakim stopniu ać a
nych. Ideolodzy niemieckiego faszyzmu pozbawili jednostkę wszelkich należnych jej gulowania państwa mogą odbiegać od powszechn ie przyjętych norm międzyna rodowyci
praw, całkowicie podporządkowując ją koncepcji państwa totalnego, opartego na czy- i rozwiązań w innych państwach, wciąż budzi wiele kontrowersji. o
stości rasowej, które jednoczyto w sobie pojęcia „przestrzeni życiowej” (Lebensraum), Jak stwierdza Lech Antonowicz, ludność, terytorium i władza są elementami pań-
„zbiorowości narodowej” (Volksgemeinschaft) złączonej „zasadą wodzostwa” (Fiihrer- stwa relatywnie najmniej spornymi przy jego definiowaniu.” Jednak to, co wydaje a
prinzip).” Także dla wyznawców marksizmu państwo zawsze miało bezwzględny prymat pozornie stosunkowo proste, powoduje szereg problemów natury teoretycznej 1 prak-
nad jednostką, pozostając instrumentem panowania klasowego i będąc, jak się wyraził 2 .

Włodzimierz Lenin, „machiną do utrzymania panowania jednej klasy nad drugą”, co sta- © Stała ludność jest oczywistym i nieodłącznym składnikiem każdego państwa. Nie
©. .

nowiło jedną z doktrynalnych przesłanek uzasadniających wprowadzenie i utrzymanie ma natomiast w prawie międzynarodowym żadnych ustaleń ani wymogów odnośnie
3 P. Hassner, Koniec pewników. Eseje o wojnie, pokoju i przemocy, Fundacja im. Stefana Batorego
do minimalnej liczby ludności.” W świetle prawa międzynarodowego liczba ludności,
pomimo istnienia olbrzymich dysproporcji między poszczególnymi państwami (zobacz
i Wy-
dawnictwo Sic!, Warszawa 2002, s. 84.
4. Historia doktryn politycznych. Materiały źródłowe, PWN, Warszawa 1972, s. 11-15; Ks. J. Majka,
Katolic- tabela 1), nie ma żadnego wpływu na podmiotowość prawnomiędzynarodową państwa.
ka nauka społeczna, Studium historyczno-doktrynalne, Polski Instytut Kultury Chrześcijański
ej, Rzym 1986,
s. 120; G. L. Seidler, Przedmarksowska myśl polityczna, Wyd. Literackie,
Kraków-Wrocław 1985., s. 477;
J. Baszkiewicz, F. Ryszka, Historia doktryn politycznych i prawnych, PWN, Warszawa
6 H. Olszewski, Historia doktryn politycznych i prawnych, PWN, Poznań 1978, s. 374-380.
1979, s. 252; W. Tatar- TG. Jellinek, Nauka o państwie, Warszawa 1921, s.312.
kiewicz, Historia filozofii, t. 2, PWN, Warszawa 1988, s. 215. 20.
8 L. Antonowicz, Państwa i terytoria. Studium prawnomiędzynarodowe, PWN, Warszawa 1988, s.
ŚJ. Baszkiewicz, FE. Ryszka, op. cit., $. 446.
9_M.N. Shaw, Prawo międzynarodowe, Książka i Wiedza, Warszawa 2000, s. 128.
 68 NN Część II. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych ————
——— | KEEEZZZENENEA Rozdział 3. Państwo 69
Tabela 1. Państwa o największej i najmniejszej liczbie ludności
to obywatelstwo, ale je utraciły na skutek zamążpójścia, a po rozwodzie lub ustaniu mal-
Państwo
żeństwa chcą do niego powtórnie wrócić. Takie przypadki występują stosunkowo rządko,
ludności Państwo ludności
w milionach w a gdy już mają miejsce, to obywatelstwo jest ponownie nadawane w uproszczonym trybie
naturalizacji."* . |
Znacznie szerszą formułą reintegracji jest nadawanie obywatelstwa repatriantom,
czyli w odniesieniu do Polski cudzoziemcom narodowości lub pochodzenia polskiego,
którzy przyjeżdżają do naszego kraju z zamiarem osiedlenia się na stałe na podstawie
decyzji właściwych organów państwa polskiego. 5
Utrata obywatelstwa następuje także na mocy przepisów prawa wewnętrznego dane-
go państwa. Może dotyczyć przypadków zwolnienia z dotychczasowego obywatelstwa na
wniosek zainteresowanego, utraty na skutek przyjęcia obywatelstwa innego państwa lub
ekspatriacji, czyli pozbawienia obywatelstwa przez uprawiony organ państwa ze względu
Źródło: Almanach państw świata 2003, KiW, Warszawa 2003. na szczególne okoliczności.* m h
Innym problemem prawnym jest sytuacja dotycząca osób posiadających podwójne
Przez ludność państwa rozumie się w prawie międzynarodowym lub nawet wielorakie obywatelstwo. Podwójne obywatelstwo może być skutkiem rozbież-
„ogól jednostek fi-
zycznych zamieszkujących terytorium określonego państwa ności w przepisach wewnętrznych poszczególnych państw, gdy na przykład dziecko rodzi
i podlegających jego jurys-
dykcji”, W przeważającej części są to obywatele tego państwa się na terytorium państwa uznającego „prawo ziemi”, którego rodzice są obywatelami
pozostający z nim w trwa-
tej więzi prawnej oraz przebywający czasowo lub na stale państwa stosującego „prawo krwi”. W konsekwencji dziecko będzie posiadać podwójne
cudzoziemcy. Spośród nich
tylko uprzywilejowane grupy cudzoziemców, jak np. przedstawiciel obywatelstwo. Podobna sytuacja może mieć miejsce w przypadku małżeństwa kobiety
e dyplomatyczni in-
nych państw oraz w szczególnych przypadkach także inni cudzozi z cudzoziemcem, gdy według prawa ojczystego kobieta zachowuje swoje dotychczasowe
emcy, są wyłączone
spod jurysdykcji państwa. Kwestia obywatelstwa jest regulow obywatelstwo, a jednocześnie nabywa automatycznie obywatelstwo kraju pochodzenia
ana wewnętrznymi przepi-
sami państwa, które określają sposób jego nabycia i utraty. męża. Z, punktu widzenia prawa międzynarodowego istnienie kategorii osób posiada-
Najczęstszym i najprostszym sposobem uzyskania obywatelstwa jących podwójne obywatelstwo jest zjawiskiem niepożądanym, gdyż powoduje me
jest nabycie go przez
urodzenie. Wyróżnia się dwie zasady: „prawa krwi” (ius sanguini kwestii spornych dotyczących praw politycznych, socjalnych, cywilnych czy obowiązku
s) lub „prawa ziemi”
(ius soli). Obywatelstwo na zasadzie „prawa krwi” uzyskuje służby wojskowej.'$ . |
się bez względu na miejsce
urodzenia, jeśli oboje rodzice są obywatelami tego państwa. !! Warte odnotowania są także rozwiązania dotyczące obywatelstwa w Unii Europej-
Ta reguła jest powszechnie stosowana przez większość państw skiej. W Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską przyjęte zapisy w artykułach
europejskich, w tym
także Polskę. Natomiast obywatelstwo nabyte według zasady 17-20 stanowią, że obywatelem Unii jest każda osoba mająca przynależność państwa
„prawa ziemi” przysługuje
każdemu urodzonemu na terytorium danego państwa, bez względu członkowskiego. Obywatelstwo Unii uzupełnia obywatelstwo krajowe, nie może go jed-
na to, jakie obywa-
telstwo posiadają jego rodzice. Ta zasada jest stosowana nak zastępować. Każdy obywatel Unii Europejskiej ma prawo do swobodnego prze-
w państwach Ameryki Połu-
dniowej oraz w Stanach Zjednoczonych Ameryki.!2 mieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich. Dodatkowo każ-
Innym sposobem nabycia obywatelstwa jest naturalizacja, dy obywatel Unii mieszkający poza państwem członkowskim, którego jest obywatelem,
czyli nadanie obywatel-
stwa przez uprawniony organ państwa, na wniosek osoby zainter ma prawo głosowania i kandydowania w wyborach lokalnych oraz do Parlamentu Eu-
esowanej po spełnieniu
określonych warunków: odpowiedni czas zamieszkiwania ropejskiego na takich warunkach jak obywatele tego państwa, z możliwością pewnych
na terytorium tego państwa,
udokumentowane więzy z tym państwem, posiadanie odstępstw ze względu na jego specyficzne problemy. Ponadto każdy obywatel Unii, je-
środków utrzymania, stała praca
oraz ostatnio wymagana coraz częściej przez niektóre Śli znajduje się poza obszarem UE na terytorium państwa trzeciego, może „korzystać
państwa podstawowa znajomość
jego języka, kultury i tradycji, potwierdzona zdanym z ochrony dyplomatycznej i konsularnej każdego z państw członkowskich, jeśli państwo,
egzaminem z tych zagadnień.
Kolejną możliwością nabycia obywatelstwa jest reintegr _ którego jest obywatelem, nie posiada tam swojego przedstawicielstwa.
acja, która polega na odzy-
skaniu obywatelstwa poprzedniego. Zwykle dotyczy Osobną kategorię stanowią apatrydzi lub inaczej bezpaństwowcy. Są to osoby niepo-
to kobiet, które już kiedyś posiadały
259 R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne,
Wyd. Prawnicze PWN, Warszawa 1997, 18 Ibid., s. 262.
Ss. h
UC. Berezowski, Prawo międzynarodowe publiczne, c i i i 979, s. 267.
14 Ą. Klafkowski, Prawo międzynarodowe publiczne, PWN, Warszawa 1 119,
część II, PWN, Warszawa 1969, s. 46. 15 W. Góralczyk, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Wyd, Prawnicze PWN, Warszawa 1998, s. 265.
12 R. Bierzanek, J. Symonides, op. cit, s. 261.
18 R. Bierzanek, J. Symonides, op. cić., s. 263.
 PQ Część 11. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych o Rozdział 3. Państwo - 71

siadające obywatelstwa żadnego państwa. Taka możliwość powstaje, gdy tracą oni
oby- iązane z nasileniem zjawisk migracyjnych w ostatnich dekadach XX wieku i w pierw-
watelstwo jednego państwa, a nie nabywają jednocześnie innego obywatelstwa.
Ich sy- M h latach obecnego stulecia. Ogromne dysproporcje w poziomie rozwoju gospodar-
tuacja prawna jest wyjątkowo niekorzystna, gdyż podlegają oni jurysdykcji ilizacyjnego między państwami Pólnocy i Południa, przy stabilizacji, a nawet
kraju pobytu, Co i
ale nie korzystają z prawa do opieki dyplomatycznej i konsularnej w tym państwie.
a i pr rostu naturalnego w państwach rozwiniętych i jednocześnie eksplozji demo-
W świetle prawa międzynarodowego formalnie do apatrydów zaliczyć
możemy oko- graficznej wi państwach rozwijających się, są głównymi czynnikami intensyfikacji migracji
ło 130 tysięcy Rosjan mieszkających na stałe w Estonii. Po proklamowaniu i w skali regionalnej i globalnej.
niepodle-
głości przez Estonię i upadku ZSRR w 1991 roku przebywający na jej terytorium na około 130 milionów, czyli około 2% popu-
Rosja- p ntów jest szacowana
nie utracili poprzednie obywatelstwo, a nie otrzymali automatycznie nowego. NM e
Większość lacji świata. Wśród imigrantów przeważają mieszkańcy Azji, Afryki U
osób pochodzenia rosyjskiego, która zdecydowała się pozostać w Estonii, uzyskała i państwa nii Europ h - i
już skiej, a ich celem są głównie Stany Zjednoczone, Australia
obywatelstwo tego państwa przez naturalizację, po spelnieniu przez władze od ę |"
określonych Roczny napływ legalnych imigrantów jest oceniany na nieco ponad 2
warunków.!” Jednak blisko 1/3 spośród 400-tysięcznej mniejszości rosyjskiej nie A ca
chcąc Uwzględniając nielegalną migrację, szacunki te należałoby podwoić do Oko o
lub nie mogąc sprostać postawionym warunkom, pozostała w Estonii jako bezpaństw ców powoduje zmianę struktury cor a
ow- nów. Skoncentrowany napływ cudzoziem
cy, zachowując jedynie prawo stałego pobytu. Apatrydzi stanowią blisko W Arabii Saudyjskie j liczba cudzoziem ców zatrud-
10% liczących | w wielu regionach i państwach.
1,37 miliona mieszkańców Estonii. Jest to najwyższy wskaźnik na świecie.
Podobne sy- nion ch w tym państwie w roku 2000 wyniosła ponad 34% siły roboczej, a w Zjedno-
tuacje, chociaż w znacznie mniejszej skali procentowej, istnieją także w „starej ac
obu pozostałych czonych Emiratach Arabskich przekroczyła wskaźnik 80%. w 15 p
państwach bałtyckich, czyli na Łotwie i Litwie oraz w innych państwach powstałyc przed rozszerze niem Unii Europejski ej w 2004 roku liczba cu w St
h po ropy”
rozpadzie ZSRR. m
szacowana od kilku do dziesięciu procent w stosunku do liczby miesz a
Dodatkową kategorię, ale podlegającą już ochronie międzynarodowej, stanowią prawny znaczącej części z nich nie jest do końca uregulowany. Ponadto, co ro R pod
uchodźcy. Są to osoby formalnie posiadające obywatelstwo, ale zmuszone bywa do państw Unii Europejskiej około pół miliona nielegalnych NAWA o > y
okoliczno-
Ściami do opuszczenia swojego kraju i rezygnacji z jego opieki. Zgodnie z art. ujawniani em swojej 0 ecności.
1 A, $2 z powodu obaw przed wydaleniem nie są zainteresowane
Konwencji Genewskiej z 1951 roku uchodźcą jest osoba, która „na skutek uzasadnio o
nej Prowadzi to do sytuacji, w której wiele państw w sposób utrudniony lub niepe w
obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależ ącej jej terytorium hoc u r
no- wykonywać swoją jurysdykcję wobec zamieszkuj
ści do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa wzrastająca liczba imigrantów w zasobnych społeczeństwach Ameryki Pópocz anie
poza
granicami państwa, którego jest obywatelem i nie może lub nie chce z powodu py Zachodniej i Australii jest traktowan a przez część opinii publicznej jako zagro e
tych obaw
korzystać z ochrony tego państwa”. dla systemów opieki socjalnej, stabilności gpo cznej, porządku publiczneg o, a
Według danych UNHCR (Urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczo ia się tożsamości kulturowej i narodowej. A
nych
ds. Uchodźców) 9,2 miliona ludzi na świecie w roku 2004 ubiegało się o © ak stwierdza Paul Kennedy, należy sądzić, żewobec pogiębiających się nierówno-
przyznanie
im statusu uchodźcy. W tym samym roku w Polsce ponad 8 tysięcy cudzozie
mców ści ekonomicznych, przy jednoczesnym braku równowagi demograficznej mtdzy p
złożyło wnioski aplikacyjne o nadanie im statusu uchodźcy, z tego 90% stanowiły łeczeństwami „posiadającymi” a „nieposiadającymi”, wydaje się To Pp boga
osoby
deklarujące narodowość czeczeńską. aby udało się uniknąć w XXI wieku wielkich fal migracji z państw bie e h 0. e
W tym miejscu trzeba wspomnieć o uchodźcach wewnętrznych (internally displaced tych. Dotychczasowe próby kontroli imetody ogranicze nia rozmiarów i skali migracj
persons). To określenie odnosi się do osób, które z powodu konfliktów
zbrojnych, międzynarodowych okazały się niewystarczające mało 1 skuteczne. + ześci oaństw sta
prześladowań lub przemocy zostały zmuszone do opuszczenia swoich domów Omówione wyżej zjawiska powodują, że społeczeń stwa znacznej części pas aja
i miejsc
stałego pobytu, pozostając jednak wciąż w granicach swojego państwa. Ta kategoria się coraz bardziej wieloetniczne i wielokułtu rowe, co utrudnia utrzymani e ict AA
osób
nie korzysta z ochrony międzynarodowej lub jeśli korzysta, to jedynie w sposób ści wewnętrznej i zasadniczo zmienia czy wręcz aalnego, pojmo
doraźny
i w bardzo ograniczonym zakresie. UNHCR liczbę uchodźców wewnętrznych ń ategoriach narodoweg o państwa terytorial nego. m
w roku
2004 określał na około 25 milionów, z tego jedynie 5,6 miliona zostało objętych SĄ
jakąś e ytorium jest drugim obok ludności niezbędnym elementem na
formą międzynarodowej pomocy i ochrony.
Pojęcie terytorium w prawie międzynarodowym jest stosowane w różnyci a mioty
Trzeba zwrócić uwagę na to, że istnieje ścisły związek między poruszanymi
wyżej Najogólniej ujmując, oznacza przestrzeń, w której działają państwa oaz a . F ada
kwestiami prawnymi dotyczącymi ludności zamieszkującej określone
terytorium a pod- prawa międzynarodowego.” W stosunkach międzynarodowych moż dowch
miotowością państwa w wymiarze wewnętrznym i zewnętrznym.
Jest to między innymi łań dotyczy także innych, pozapaństwowych uczestników międzynarodowych.
17 Zobacz szerzej: W. Czapliński, Zmiany terytorialne w
międzynarodowo-prawne (1990-1992), Wyd. Naukowe
Europie Środkowej i Wśchodniej i ich skutki 18 p, Kennedy, U progu XXI wieku, (przymiarka do przyszłości), Wyd. Puls, Londyn i s. 56-58.
Scholar, Warszawa 1998, s. 200-206. 19 p. Antonowicz, Prawo międzynarodowe publiczne, Wyd, UMCS, Lublin 1989, s. 162.

72 ——||||| Część II. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
Podobnie jak w przypadku ludności, nie ma w prawie międzynarodowym normy
określającej minimalną wielkość terytorium państwa. Konsekwencją takiej sytuacji
jest olbrzymia rozpiętość między poszczególnymi państwami. Różnica między Rosją
a Watykanem, największym i najmniejszym państwem świata, wynosi ponad 38 milionów
razy! Bez względu jednak na wielkość terytorium wszystkie państwa zgodnie z zasadą
suwerennej równości są traktowane jako podmioty prawa międzynarodowego.
"Tabela 2. Państwa o największych i najmniejszych terytoriach
w milionach km? Państwo
Źródło: Almanach państw świata 2003, KiW, Warszawa 2003.
Terytorium państwa stanowi trójwymiarową przestrzeń, nad
suwerenna władza danego państwa. W jego skład wchodzi obszar lądowy obejmujący
także wody śródlądowe, morskie wody przybrzeżne, wnętrze ziemi (znajdujące się pod
obszarem lądowym i morskim) oraz przestrzeń powietrzna (nad obszarem lądowym
i morskim).*!
Obszar lądowy jest najważniejszą częścią terytorium państwa. Może być jednolity
bądź rozczłonkowany i obejmować wyspy czy poszczególne fragmenty kontynentu. Gdy
część obszaru lądowego państwa jest oddzielona i otoczona przez terytorium innego
państwa, to jest to enklawa. Współcześnie enklawami są między innymi: Baarle (enkława
belgijska na terytorium Holandii), Biisingen (enkława Niemiec w Szwajcarii) oraz Lliva
(enklawa Hiszpanii na terytorium Francji).>*
Jeśli natomiast oddzielona część terytorium państwa jest otoczona przez terytorium
innego państwa, ale posiada dostęp do morza, to wtedy mamy do czynienia z półenkla-
wą.2) Taki charakter miała Prowincja Wschodnia Pakistanu w latach 1949-1971. W roku
1971 oderwała się od Pakistanu i prokłamowała powstanie niepodległego państwa Ban-
gladesz. Obecnie półenkławami są należąca do Angoli Kabinda, położona nad Oceanem
Atlantyckim, przedzielona terytorium Demokratycznej Republiki Konga oraz należące
do Hiszpanii, leżące nad Morzem Śródziemnym i graniczące z Marokiem Ceuta i Me-
20 1. Antonowicz, Państwa..., 21-22.
21'W. Góralczyk, op. cit., s. 186.
22 $, Otok, Geografia polityczna, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1999, s. 76.
28 LL. Antonowicz, Prawo... , s. 44.
=
AE Rozdział 3. Państwo ' 73
lilla. Półenklawą jest również liczący 400 tysięcy mieszkańców Obwód Kaliningradzki,
będący częścią Federacji Rosyjskiej, a graniczący z Polską i Litwą.
Gdy państwo ma dostęp do morza, to w skład terytorium tego państwa wchodzą
morskie wody przybrzeżne i podlegają jego suwerenności, która rozciąga się również na
przestrzeń powietrzną nad nimi oraz na dno morza i wnętrze ziemi pod nimi. Morze
terytorialne państwa nie może przekraczać szerokości 12 mil.
Częściowej tylko jurysdykcji państwa nadbrzeżnego podlegają: morski pas przyle-
gły do morza terytorialnego o szerokości nieprzekraczającej 24 mil, strefa ekonomiczna
j strefa rybołówstwa o dopuszczalnej szerokości do 200 mil oraz również 200-milowa
strefa szelfu kontynentalnego.?* Wyznaczenie tak rozległych stref nie zawsze jest możli-
we ze względu na ograniczenia fizyczne, jak ma to miejsce w wypadku państw leżących
nad Morzem Bałtyckim.
Wyłączone spod jurysdykcji państwa jest natomiast morze otwarte, znajdujące się
poza granicą wyłącznej strefy ekonomicznej oraz dno mórz i oceanów. Na morzu
otwartym obowiązują wolność żeglugi, wolność przelotu, wolność rybołówstwa, wolność
układania kabli morskich i rurociągów, wolność budowania sztucznych wysp i innych
instalacji oraz wolność badań naukowych.
Zgodnie z powszechnie obowiązującymi normami prawa międzynarodowego, po-
twierdzonymi wieloma konwencjami i umowami dwustronnymi, przestrzeń powietrzna
znajdująca się nad terytorium lądowym i morskim stanowi część terytorium państwowe-
którą rozciąga się go i podlega całkowitej i wyłącznej suwerenności tego państwa. Nie zdołano jednak jak
dotąd precyzyjnie ustalić górnej granicy przestrzeni powietrznej.
Z tego też względu nie udało się jednoznacznie wyznaczyć dolnej granicy przestrzeni
kosmicznej. W tej sprawie zgłaszano wiele propozycji. Jednak na podstawie dotychcza-
sowej praktyki można przyjąć, że przestrzeń kosmiczna w aspekcie prawnym, rozpoczy-
na się na wysokości około 80-100 km od powierzchni Ziemi, co pozwala domniemywać,
że do tego pułapu sięga również suwerenność poszczególnych państw.”
Jak stwierdza Lech Antonowicz, stosunek państwa do jego terytorium jest określa-
ny mianem zwierzchnictwa terytorialnego. Jego treścią jest podległość wszystkich osób
i rzeczy znajdujących się na terytorium państwa. Daje to państwu pełnię władzy w podej-
mowaniu wszelkich działań i decyzji na obszarze jego jurysdykcji, jakie uzna za stosowne,
z wyjątkiem tych, które są przedmiotem jego zobowiązań międzynarodowych.?6
Z terytorium państwa jest Ściśle związana kwestia jego granic. Możemy wyróżnić
tutaj zróżnicowane, a nawet wykluczające się podejścia. W klasycznym ujęciu „granice
są niezbędnym komponentem suwerennego państwa”, a świat składający się z niezależ-
nych państw jest podzielony granicami, które można rozpatrywać w aspekcie historycz-
nym, geograficznym, prawnym, politycznym, kulturowym, ekonomicznym i militarnym.
Problem granie, pomimo ich ewolucji i zmiany funkcji, jest wciąż aktualny pod wzglę-
24 LL. Łukaszuk, Międzynarodowe prawo morza, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 1997, s. 51-52.
25 1, Antonowicz, Prawo. . . „s. 60; R. Bierzanek, J. Symonides, op. cit., s. 256; W. Góralczyk, op. cit., s. 258.
26_ 1. Antonowicz, Prawo... „s. 44.
 J4 0 Częśćl1. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
| Rozdział 3. Państwo _
dem teoretycznym i praktycznym. W dalszym ciągu bowiem „istota granicy państwowej
polega na określeniu zasięgu terytorialnej zwierzchności poszczególnych państw”?
Część autorów uważa jednak, że nie ma prawnej konieczności dokładnego i ścisłe-
go ustalenia granic państwowych. Brak linii demarkacyjnej czy występowanie sporów
granicznych z sąsiadami nie ogranicza podmiotowości międzynarodowej tego państwa,
pod warunkiem, że istnieje „ciągły obszar jego terytorium, który znajduje się pod jego
niekwestionowaną kontrolą”.
W opinii rosnącej liczebnie grupy badaczy, globalizacja w stosunkach międzynaro-
dowych prowadzi nieuchronnie do zjawiska deterytorializacji państwa, zaś granice pań-
stwowe, jeśli nawet istnieją w sensie fizycznym, to przestają pełnić swoje dotychczasowe
tradycyjne i ochronne funkcje.”
Bez względu na to, jakie podejście wydaje się bardziej właściwe, to warunkiem istnie-
nia granic państwowych jest ich wyznaczenie. Dokonuje się to zwykle przez podpisanie
MN
umowy międzynarodowej, w której zawarty jest ogólny opis, oraz wyznaczenie linii gra-
nicznej na mapie o dużej podziałce. Kolejnym etapem jest delimitacja, polegająca na
b
szczegółowym ustaleniu przebiegu granicy oraz naniesieniu jej na mapę. Delimitacja
jest dokonywana na ogół przez wspólnie powołaną dwustronną komisję i powinna być
zgodna z zawartą umową, ale dopuszcza się pewne odstępstwa wynikające z ukształto-
wania terenu czy przebiegu szlaków komunikacyjnych. Następną fazą jest demarkacja,
czyli szczegółowe wyznaczenie granicy przez oznaczenie jej specjalnymi znakami gra-
nicznymi.*
NIA Z
Najprostszą klasyfikacją granic politycznych jest podział na naturalne i sztuczne,
Granice naturalne uwzględniają ukształtowanie powierzchni i są oparte na elementach
geomorfologicznych jak rzeki, góry, brzegi jezior i mórz. Granice sztuczne natomiast
przebiegają niezależnie od rzeźby terenu i mogą mieć charakter geometryczny, wyzna-
czony odcinkami linii prostych lub astronomiczny, kiedy biegną wzdłuż równoleżników
i południków. Te ostatnie podziały posłużyły do wyznaczenia granicy między Kanadą
a Stanami Zjednoczonymi Ameryki oraz granic większości państw Afryki.
Należy zaznaczyć, że współczesne koncepcje granic państwowych zaczęły się upo-
wszechniać właściwie od końca XIX wieku, początkowo w Europie, a potem na innych
kontynentach. Wcześniej miały one charakter bardziej umowny niż rzeczywisty. Nie były
ani dokładnie wytyczone, ani też tak szczelnie pilnowane jak obecnie”!
Chociaż takie czynniki jak położenie, wielkość i rozpiętość terytorium państwa,
dostęp lub jego brak do morza, rodzaj i układ granic wciąż w istotny sposób wpływają na
politykę zagraniczną państwa, to ich znaczenie relatywnie zmniejszyło się w porównaniu
z wiekami minionymi, kiedy liczba ludności i wielkość terytorium były podstawowymi
wskaźnikami siły państwa w stosunkach międzynarodowych.
27_S, Otok, op. Cit., . 78.
28 T Antonowicz, Państwa... ,s. 21; Shaw, op. cit., s. 128.
29 Zob. szerzej: M. Pietraś, Globalizacja jako proces zmiany społeczności międzynarodowej, [w:] Oblicza
procesów globalizacji, red. M. Pietraś, Wyd. UMCS, Lublin 2002, s. 38-40.
30 w. Góralczyk, op. cit., s. 197-198.
31 $, Otok, op. cit., s. 78.
JS
Trzeba mieć na uwadze to, że przedmiotem większości wojen i konfliktów w historii
świata, oprócz innych przyczyn, były roszczenia terytorialne i spory graniczne. W dal-
szym ciągu stanowią one jedno z poważnych źródeł konfliktów, szczególnie w Afryce,
gdzie jak podaje Zbigniew Cesarz, zaledwie 26% granic państwowych można uznać za
naturalne, a kolejne 30% granic ma przebieg geometryczny lub astronomiczny. W efek-
cie granice w Afryce, będące odzwierciedleniem stanu posiadania mocarstw kolonial-
nych, sztucznie podzieliły narodowości, plemiona, kręgi kulturowe i lokalne rynki eko-
nomiczne. Nie pozostało to bez wpływu na sytuację w państwach afrykańskich, które
niemal wszystkie mają nabrzmiałe problemy ekonomiczne, etniczne, religijne, komuni-
kacyjne oraz trudności w przekształceniu tożsamości plemiennej w państwową. Z tych
między innymi powodów po okresie dekolonizacji Afryka doświadczyła na sobie tak
licznych, przewlekłych i niszczących konfliktów. Spory i roszczenia terytorialne, cho-
ciaż w mniejszym natężeniu, występują także w Azji, na Bliskim Wschodzie, Ameryce
Południowej i Środkowej.
Po doświadczeniach historycznych związanych z przebiegiem i konsekwencjami II
wojny światowej, jeszcze w okresie zimnej wojny i konfrontacji między Wschodem a Za-
chodem, państwa europejskie oraz Stany Zjednoczone i Kanada w Deklaracji Konfe-
rencji Bezpieczeństwa i Współpracy, podpisanej w Helsinkach w 1975 roku, uznały nie-
naruszalność granic za podstawową i wiążącą zasadę stosunków międzypaństwowych
w Europie.
Najbardziej istotnym i niezbędnym składnikiem państwa a zarazem najtrudniej pod-
dającym się analizie jest suwerenność. Jest ona zasadniczym elementem odróżniającym
państwa od innych organizacji terytorialnych, a przez różnych autorów podmiotowość
prawnomiędzynarodowa państwa była identyfikowana z suwerennością.**
„Istnieje wiele różnorodnych definicji suwerenności, wśród których występują funda-
mentalne różnice między pojmowaniem i definiowaniem suwerenności w prawie mię-
dzynarodowym i stosunkach międzynarodowych.
Z punktu widzenia prawa międzynarodowego suwerenność państwa, według Ludwi-
ka Gelberga, to „władza zwierzchnia i wyłączna na własnym terytorium, w stosunkach
zaś zewnętrznych samodzielność i niezawisłość”. W opinii Wojciecha Góralczyka, suwe-
renność to „niezależność władzy państwowej od jakiejkolwiek innej władzy”. W ujęciu
Ludwika Ehrlicha, suwerenność państwa oznacza samowładność, czyli prawną niezależ-
ność od jakichkolwiek czynników zewnętrznych, i całowładność, rozumianą jako kom-
petencje normowania wszystkich stosunków wewnątrz państwa. W ocenie Lecha Anto-
nowicza, istotę suwerenności państw stanowi ich samodzielność. Najważniejszą zaś rolę
odgrywa, zdaniem Remigiusza Bierzanka i Janusza Symonidesa, posiadanie efektywne-
"go i stabilnego rządu, zdolnego do wykonywania obowiązków oraz korzystania z przy-
sługujących mu praw.?*
32 Z. Cesarz, Konflikty zbrojne, [w:] Z. Cesarz. E. Stadtmiiller, Problemy polityczne współczesnego świata,
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1996, s. 81-84.
33 Ww. Góralczyk, op. cit., s. 123-124; A. Klafkowski, op. cit., s. 140.
34 1, Gelberg, Zarys prawa międzynarodowego, PWN, Warszawa 1977, s. 102; W. Góralczyk, op. cit., s. 124;
L. Ehrlich, Prawo międzynarodowe, Wyd. Prawnicze, Warszawa 1958, s. 123; L. Antonowicz, Państwa... , s. 32;
R. Bierzanek, J. Symonides, op. cit., s. 124.
|
76, Częśćlll. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
Jeśli więc przyjmiemy za Lechem Antonowiczem, że państwem „w sensie prawa mię-
dzynarodowego jest suwerenna jednostka geopolityczna” implikuje to, że suwerenność
jest nieodłączną cechą każdego państwa. Posługując się pojęciem państwa, zakładamy,
że w każdym przypadku mamy do czynienia z niezależnym podmiotem prawa międzyna-
rodowego, jeśli nawet istnieją poważne wątpliwości w tym względzie. Chodzi tu o prawną
sytuację protektoratów, które znajdują się pod opieką państw sąsiednich i przekazały im
znaczną część swoich uprawnień zewnętrznej reprezentacji, w dalszym ciągu zachowując
suwerenny charakter. W Europie protektoratami są Liechtenstein, będący pod opieką
Szwajcarii, Monako, znajdujące się pod opieką Francji oraz San Marino, korzystające
z pomocy i opieki Włoch.5
Również państwa Europy Środkowo-Wschodniej, które w okresie zimnej wojny znaj-
dowały się pod kontrolą Związku Radzieckiego, spełniając wszelkie kryteria pozwalają-
ce określić je mianem trwale „spenetrowanych systemów politycznych”, oficjalnie za-
chowały pełnię praw właściwych suwerennym podmiotom prawa międzynarodowego.
Istnienie suwerenności jest więc formalnym warunkiem podmiotowości międzynarodo-
wej państwa.”
Prawne ujęcie suwerenności oddaje, z jednej strony, w ogólnym zarysie anarchistycz-
ną istotę stosunków międzynarodowych, która wynika z braku jednej centralnej i nad-
rzędnej władzy nad formalnie niezależnymi państwami, z drugiej jednak strony, to uję-
cie nie uwzględnia w wystarczającym stopniu skomplikowanej rzeczywistości międzyna-
rodowej, charakteru relacji, więzi i zależności występujących między tymi podmiotami.
Z tych względów, jak stwierdza Irena Popiuk-Rysińska, podejście prawne wobec proble-
mu suwerenności jest niewystarczające, ale może i musi służyć za punkt wyjścia dalszych
rozważań.*Ś
Koncepcja suwerenności jako podstawowego atrybutu państwa wykształciła się w eu-
ropejskim kręgu kulturowym w okresie rozpadu wspólnoty państw chrześcijańskich,
w ostatniej fazie rywalizacji między papiestwem a cesarstwem i jest związana z począt-
kiem wyłaniania się państw narodowych.
Za prekursora teorii suwerenności uznawany jest powszechnie Jean Bodiri. Znaczący
wkład w jej rozwój wnieśli również między innymi Niccolo Machiawelli, Thomas Hob-
bes, Samuel Pufendorf, Hugo Grotius oraz Jean Jacques Rousseau. Pierwotnie suwe-
renność była wyłącznym atrybutem monarchy, następnie stopniowo w wyniku trwającej
stulecia ewolucji przechodziła w ręce społeczeństwa, które mogło ją przekazywać wyła-
nianej przez siebie władzy.
Suwerenność jest pojęciem wieloznacznym, nieostrym i abstrakcyjnym. Brak jest
obiektywnych metod pozwalających precyzyjnie wyznaczyć czy zmierzyć suwerenność
państwa w stosunkach międzynarodowych. Suwerenność można rozpatrywać w ujęciu
podmiotowym i przedmiotowym oraz wewnętrznym i zewnętrznym.
351. Antonowicz, Prawo... , s. 25—26.
36 7, ]. Pietraś, Adaptacyjność spenetrowanych systemów politycznych, UMCS, Lublin 1990, s. 18-29.
37 R. Bierzanek, J. Symonides, op. cit., s. 125.
38 I. Popiuk-Rysińska, Suwerenność współczesnych państw — konieczność redefinicji?, [w:] Państwo we
współczesnych stosunkach międzynarodowych, red. E. Haliżak, I. Popiuk-Rysińska, Wyd. Naukowe Schołar,
Warszawa 1995, s. 215.
Rozdział 3. Państwo 77
W ujęciu podmiotowym, najogólniej biorąc, suwerenność oznacza niezależność
głównego ośrodka politycznego w państwie zdolnego do podejmowania samodzielnych
i efektywnych decyzji w istotnych dla państwa sprawach w wymiarze wewnętrznym i ze-
wnętrznym. W oczywisty sposób suwerenność państwa nie może być traktowana jako
absolutna i niczym nieskrępowana wolność w podejmowaniu wszystkich możliwych dzia-
łań. Wynika to z przyjętych przez państwo zobowiązań traktatowych, uczestnictwa tego
państwa w strukturach międzynarodowych, ustalonych zasadach współżycia międzyna-
rodowego oraz z ewentualnych konsekwencji w przypadku ich naruszenia. Chodzi tu
raczej o możliwość i umiejętność podejmowania przez główny ośrodek decyzyjny naj-
bardziej optymalnych decyzji z punktu widzenia interesów państwa, pomimo czy wbrew
naciskom płynącym zarówno ze środowiska wewnętrznego jak i z otoczenia międzyna-
rodowego. Nałeży przy tym pamiętać, że jak zauważył Jacek Ziemowit Pietraś, decyzje
międzynarodowe są funkcją działań podejmowanych przez co najmniej dwa niezależ-
ne narodowe ośrodki decyzyjne.*” Implikuje to, że efektywność tych decyzji będzie wy-
padkową potencjałów państw biorących udział w procesie decyzyjnym, wagi problemu,
zastosowanych instrumentów oraz sprawności przedstawicieli tych państw.
W aspekcie przedmiotowym możemy wyróżnić suwerenność prawną, polityczną, mi-
litarną, ekonomiczną i aksjologiczną. Zakres suwerenności na poszczególnych płaszczy-
znach może być różny i jest wyznaczany przez państwo. Wynika z jego statusu w sto-
sunkach międzynarodowych (im wyższa ranga, tym wyższy pułap niezależności), przyję-
tego systemu politycznego oraz gotowości i otwartości na współpracę międzynarodową.
W ostatnim czasie zakres suwerenności państw uległ znacznemu ograniczeniu. Jest to
związane z pogłębianiem się procesów współzależności międzynarodowych, które ma-
ją zarówno charakter wertykalny jak i horyzontalny, powodując dodatkowo wzajemne
nakładanie i przenikanie się państwa i środowiska międzynarodowego." Prowadzi to,
zdaniem części autorów, do narastającego zjawiska erozji, perforacji czy wręcz zanika-
nia suwerenności państwa w stosunkach międzynarodowych.*!
. -_ Współcześnie większość państw poważnie zawęziło kwestię suwerenności do najważ-
„g fiejszych zagadnień prawnych, politycznych, militarnych i ekonomicznych. Są jednak
takie państwa, jak Korea Północna, Kuba, Białoruś, które ciągle postrzegają suweren-
ość w kategoriach całkowitej niezależności od wszełkich wpływów zewnętrznych, co
w konsekwencji prowadzi, choć w różnym stopniu, do izolacji tych państw w stosunkach
iędzynarodowych.
„Odnośnie zaś do podziału suwerenności na wewnętrzną i zewnętrzną, to są one, zda-
Niem części autorów, rozdzielne, pierwsza jest bowiem ograniczona przez „podział i dys-
39_Z.J. Pietraś, Decydowanie polityczne, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa-Kraków 1998, s. 50, 54.
40_-T. Łoś-Nowak, Suwerenność współczesnego państwa, recepcja czy rewizja idei?, [w:] Historia. Polityka. Sto-
ki międzynarodowe, Księga jubileuszowa na 65-lecie profesora Józefa Kukułki, Dom Wyd. Elipsa, Warszawa
994, s. 104; M. Pietraś, op. cit, S. 51-52.
„41 J_N. Resenau, Turbulence in World Politics: Theory.of Change and Continuity, Princeton 1990, s. 11;
. P. Sałajczyk, Zmierzch Lewiatana? Spór o pozycję państwa we współczesnych stosunkach międzynarodowych,
[w:] Państwo we współczesnych stosunkach międzynarodowych, red. E. Haliżak, I. Popiuk-Rysińska, Wyd.
Naukowe Scholar, Warszawa 1995, s. 172; W. Anioł, Państwo postsuwerenne?, „Sprawy Międzynarodowe” 2002,
0 © s. r M. Bankowicz, J. W. Tkaczyński, Oblicza współczesnego państwa, Wyd. Adam Marszałek, Toruń
, S. 8.
 T
78 Część|l. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
trybucję władzy w państwie, natomiast druga jest „uwikłana w nierówności, zależności
i wspólzależności” międzynarodowe.** Ponadto sam podział suwerenności na wewnętrz-
ną i zewnętrzną w globalizującym się świecie, w którym zacieraniu ulegają granice mię-
dzy państwem a Środowiskiem międzynarodowym, wydaje się obecnie nieco anachro-
niczny i służy głównie celom porządkującym.
Oprócz idealnego modelu prawnego, mamy obecnie do czynienia w stosunkach mię-
dzynarodowych z różnymi poziomami faktycznej suwerenności państwa od nadsuweren-
ności mocarstw, przez kombinacje suwerenności sektorowej lub częściowej, po rozmaite
zmodyfikowane formy suwerenności wspólzależnej jak: suwerenność podzielona, wspól-
na, zmieniona, kwalifikowana, zbiorowa lub kolektywnie wykonywana, aż do suweren-
ności ograniczonej, czyli jednostronnej zależności.*
Wobec powyższych stwierdzeń w pełni uzasadnione wydają się postulaty części bada-
czy wskazujące na konieczność redefinicji pojęcia suwerenności państwa w stosunkach
międzynarodowych.**
Koniecznym i niezbędnym warunkiem funkcjonowania państwa w stosunkach mię-
dzynarodowych jest uznanie międzynarodowe. Jest to decyzja polityczna mająca formę
aktu prawnego, w którym państwo lub grupa państw stwierdza, że określona jednost-
ka geopolityczna jest podmiotem prawa międzynarodowego posiadającym zdolność do
działań międzynarodowych.*
Jak stwierdza Lech Antonowicz, uznanie państw jest jedną z najbardziej skompliko-
wanych instytucji prawa międzynarodowego, ponieważ praktyka międzynarodowa w tej
sprawie jest niejednolita, a opinie naukowe całkowicie odmienne.
W odniesieniu do skutków aktu uznania państwa w nauce prawa międzynarodowego
możemy wyodrębnić trzy główne teorie: konstytutywną, deklaratywną oraz konstytutyw-
no-deklaratywną.*7
1. W klasycznej wersji teoria konstytutywna kwestionowała w ogóle istnienie nie-
uznanego państwa. Natomiast w postaci zmodyfikowanej państwo staje się podmiotem
prawa międzynarodowego wyłącznie na skutek uznania przez inne państwa.
2. Wteorii deklaratywnej państwo uzyskuje podmiotowość prawnomiędzynarodową
w chwili swego powstania, a akt uznania jest jedynie deklaracją potwierdzającą ten stan,
oraz normalizuje sytuację międzynarodową nowo powstałego państwa.
3. Teoria konstytutywno-deklaratywna jest próbą połączenia obu wcześniejszych.
W myśl jej założeń uznanie państwa ma jednocześnie charakter konstytutywny i deklara-
tywny, gdyż dla podmiotu uznającego akt uznania będzie miał znaczenie konstytutywne,
natomiast dla państwa uznawanego będzie miał wymiar deklaratywny, stanowiąc po-
twierdzenie jego podmiotowości, wynikającej z samego faktu istnienia.
42 J. Stefanowicz, Anatomia polityki międzynarodowej (Podręcznik akademicki), Wyd. Adam Marszałek,
Toruń 2001, s. 71.
43_W. Anioł, op. cit., s. 13; J. Stefanowicz, op. cit., s. 73.
44_W. Aniol, op. cit., s. 13; T. Łoś-Nowak, Suwerenność... , s. 103-107; I. Popiuk-Rysińska, Suwerenność...,
s. 229.
45. D. Kondrakiewicz, Uznanie międzynarodowe jako instrument współistnienia, UMCS, Lublin 1990, s. 19.
46 T.. Antonowicz, Państwa. .., s. 95.
47. D. Kondrakiewicz, op. cit., s. 22-23.
| ///////__—- Rozdział 3. Państwo . 79
Wybór każdej z tych teorii niesie określone konsekwencje dla funkcjonowania sto-
sunków międzynarodowych. Przyjęcie założeń teorii konstytutywnej prowadzi do wnio-
sku, że społeczność międzynarodowa byłaby rodzajem elitarnego klubu, do którego pań-
stwo nie mogłoby wstąpić automatycznie, ale dopiero po spełnieniu wymaganych wa-
runków, gdyż o przyjęciu decydują nie one, ałe wola członków. Ponadto, gdyby dopiero
uznanie nadawało podmiotowość prawną państwu — to brak uznania oznaczałby „utrzy-
manie fikcji — nieistnienia prawnego jakiegoś państwa lub rządu, rzeczywiście sprawu-
jącego władzę”. '
Natomiast głównym zarzutem stawianym teorii deklaratywnej jest założenie, że
„traktuje ona powstanie państwa jako fakt oczywisty”, przyjmując za pewnik to, co
wielokrotnie jest przyczyną przewlekłych sporów, a nierzadko i konfliktów. Jeśli bowiem
istnieją wątpliwości odnośnie do podmiotowości państwa, to problematyczne może
wydawać się także jego istnienie.”
Z tych powodów najbardziej optymalne dla stosunków międzynarodowych, wydaje
się stosowanie trzeciej z omawianych teorii, deklaratywno-konstruktywnej, chociaż zda-
jemy sobie sprawę z jej niespójności. Niemniej, jak wskazuje praktyka stosunków mię-
dzynarodowych, podmiotowość państwa nie zależy od uznania, które jest jednak nie-
zbędnym warunkiem nawiązania i utrzymywania stosunków dyplomatycznych.
3. Powstanie i upadek państw
Powstanie państwa jest faktem obiektywnym i nie pozostaje bez wpływu na stosunki
międzynarodowe. Państwo może powstać na drodze walki zbrojnej bądź porozumienia
międzynarodowego. Sposób powstania państwa nie ma wpływu na jego podmiotowość.
Ze względu jednak na fakt, że obecnie na świecie nie ma już obszarów niezamieszkanych
(terrae nullius), to powstanie nowych państw może dotyczyć jedynie tych terytoriów, któ-
re podlegają już suwerenności jakiegoś państwa. Z, tego powodu w prawie międzynaro-
dówym przyjmuje się, że państwo może powstać w Ściśle określonych sytuacjach”:
e secesji — oderwania się części terytorium i utworzenia nowego niezależnego
państwa;
e dismembratio — rozpadu państwa na kilka nowych państw;
e coniunctio — połączenia się kilku istniejących już państw i powstania nowego.
Lech Antonowicz dodatkowo wyróżnia jeszcze sytuację powstania państwa na skutek
dekolonizacji, gdyż jego zdaniem, uzyskiwanie niepodległości przez terytoria kolonialne
tym zasadniczo różni od innych terytoriów, że nie stanowią one integralnej części tego
'państwa.>! Dekolonizacja jest specyficzną formą secesji, ale gdyby nawet uznać ją za
odrębny sposób powstania państwa, jak proponuje Antonowicz, to nie zmienia to faktu,
że obecnie jest już zamkniętym procesem historycznym.
*8_ R. Bierzanek, J. Simonides, op. cit., s. 146.
49 1, Antonowicz, Państwa..., s. 101.
50 L. Antonowicz, Prawo... s. 32-33; L. Gelberg, op. cit., s. 108-109; W. Góralczyk, op. cit., s. 126-127;
M. N. Shaw, op. cit, s. 127.
511. Antonowicz, Państwa... ,s. 90.
 80 Część Il. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
Przykłady secesji to: ogłoszenie niepodległości przez Belgię i jej wystąpienie z Kró-
lestwa Zjednoczonych Niderlandów w 1830 roku; oderwanie się Panamy od Kolumbii
w 1903 roku, co w konsekwencji umożliwiło Stanom Zjednoczonym budowę Kanału
Panamskiego i przejęcie nad nim kontroli; wystąpienie Singapuru z Federacji Malezji
w 1965 roku; proklamowanie w 1971 roku przez Prowincję Wschodnią Pakistanu niepod-
" ległego państwa Bangladesz czy też uzyskanie w 1993 roku niepodległości przez Erytreę
po 30-letniej wojnie partyzanckiej z Etiopią.
Secesja była najczęstszym sposobem powstawania państw w XX wieku, jeśli zali-
czymy do niej dekolonizację. W jej efekcie w latach 1945-1985 niepodległość uzyskało
prawie 100 państw, głównie w Afryce, Azji, Ameryce Środkowej i Oceanii.52
Typowe przykłady dismembratio to rozpad: Austro-Węgier w 1918 roku i powstanie
Austrii, Węgier i Czechosłowacji; rozpad Związku Radzieckiego, co znalazło formal.
ne potwierdzenie w oświadczeniu przywódców Białorusi, Rosji i Ukrainy podpisanym
8 grudnia 1991 roku i utworzenie w miejsce byłych republik związkowych 15 nowych
państw oraz rozpad Jugosławii na przełomie lat 1991-1992 i powstanie: Bośni i Herce-
gowiny, Chorwacji, Macedonii, Serbii i Czarnogóry oraz Slowenii.
Powstanie nowego państwa w wyniku coniunciio, czyli połączenia się kilku już wcze-
śniej istniejących państw występuje dość rzadko w stosunkach międzynarodowych. Kla-
sycznym przykładem, powszechnie przytaczanym przez wielu autorów, jest połączenie
się w 1964 roku dwóch państw: Tanganiki i Zanzibaru i utworzenie Tanzanii. W roku
1958 podjęto dziatania na rzecz zjednoczenia Syrii i Egiptu i powołano nowy podmiot,
Zjednoczoną Republikę Arabską. Eksperyment nie przetrwał próby czasu. W roku 1961
władze Syrii zerwały unię i nastąpił powrót do stanu sprzed 1958 roku. Do przykła-
dów coniunctio nie można natomiast zaliczyć, jak mylnie podaje część autorów, powsta-
nia w 1971 roku Zjednoczonych Emiratów Arabskich, gdyż jak zauważa Lech Antono-
wicz, w tym przypadku podmiotami połączenia nie były suwerenne państwa, a terytoria
zależne.
Powstanie i upadek państw to zjawiska przeciwstawne, gdyż powstanie nowych
państw jest dość często bezpośrednio związane z upadkiem innych. Podobnie też jak
w przypadku powstania państwa prawo międzynarodowe przewiduje, że państwo może
upaść w następujących sytuacjach”:
e dismembratio — rozpadu państwa na kilka nowych państw;
* coniunctio — połączenia się istniejących wcześniej państw i powstania nowego;
e inkorporacji — przyłączenia się jednego państwa do drugiego.
W dismembratio suwerenne państwo, dotychczasowy podmiot prawa międzynarodo-
wego, przestaje istnieć, jak miało to miejsce w wymienianych już wcześniej przypadkach
rozpadu Austro-Węgier, Jugosławii i ZSRR. Innym przykładem był rozpad Czechosło-
wacji, która 1 stycznia 1993 roku podzieliła się na dwa nowe państwa: Republikę Czeską
S2_ Zob. szerzej: J. Kukułka, op. cit., s. 274-278; W. Malendowski, System kolonialny, dekolonizacja,
neokolonializm, [w:] Stosunki międzynarodowe, red. W. Malendowski, Cz. Meojsiewicz, s. 291-293.
581. Antonowicz, Państwa... , s. 79-80; W. Góralczyk, op. cit., s. 129.
54 1. Antonowicz, Prawo..., s., 32-33; L. Gelberg, op. cit., s. 110; W. Góralczyk, op. cit., s. 126-127;
A. Klafkowski, op. cit., s. 177-178; M. N. Shaw, op. cit., s. 132—133.
OE Rozdział 3. Państwo 81
i Republikę Słowacką. Zasługuje on na szczególną uwagę, że względu na spokojny i po-
kojowy przebieg, w przeciwieństwie do burzliwego i krwawego rozpadu Jugosławii. 5
Także w przypadku połączenia się kiłku państw tracą one swoją podmiotowość
prawną na rzecz nowo utworzonego państwa. Kolejną egzemplifikacją coniunctio było
połączenie się w maju 1990 roku Jemeńskiej Republiki Arabskiej z Ludową Republiką
.
Jemenu Południowego w nowe państwo — Republikę Jemenu.
Inkorporacja jest prawnie dopuszczalną możliwością upadku państwa, pod warun-
kiem, że ma charakter niewymuszony i przebiega na drodze pokojowej. Najbardziej
znanym przykładem takiej właśnie inkorporacji było dobrowolne i pokojowe przyłącze-
nie się 3 października 1990 roku Niemieckiej Republiki Demokratycznej do Republi-
ki Federalnej Niemiec. Po upadku komunizmu w NRD, co symbolicznie jest związane
ze zburzeniem muru berlińskiego, przestały istnieć ideologiczne i polityczne przesłan-
ki uzasadniające istnienie dwóch odrębnych państw niemieckich. Sprzyjająca sytuacja
międzynarodowa, szczególnie w państwach Europy Środkowo-Wschodniej, i akceptacja
mocarstw stworzyły odpowiednie warunki do zjednoczenia Niemiec, kończąc powojen-
ną epokę rozdziełenia narodu niemieckiego między dwa wrogie państwa. Z punktu wi-
dzenia politycznego było to niewątpliwie zjednoczenie, natomiast w aspekcie prawnym
mieliśmy do czynienia z przyłączeniem, ponieważ NRD przestała istnieć jako podmiot
prawa międzynarodowego, a jej terytorium stato się integralną częścią RFN, przyjmując
. |
jej system prawny, polityczny i gospodarczy.”Ś
Historycznie najczęściej występującą przyczyną upadku państw była aneksja, czyli
zbrojny podbój terytorium innego państwa i jednoczesna likwidacja jego suwerenności.
Przykładami aneksji było wchłonięcie Austrii przez hitlerowskie Niemcy w 1938 roku czy
też zajęcie Litwy, Łotwy i Estonii przez ZSRR w maju 1940. Obecnie aneksja uznawana
jest za całkowicie nielegalną i sprzeczną z prawem międzynarodowym. Ostatnią nie-
udaną próbą aneksji była agresja Iraku na Kuwejt w 1990 roku, potępiona przez Radę
Bezpieczeństwa ONZ. i zakończona rok później międzynarodową interwencją zbrojną
pod przywództwem Stanów Zjednoczonych i wyparciem sił irackich zKuwejtu.
Innymi hipotetycznymi przyczynami upadku państw, których nie przewiduje prawo
międzynarodowe, mogą być ekstremalne klęski żywiołowe, jak huragany, trzęsienia
ziemi czy tsunami. Tego typu zjawiska, chociaż dość powszechnie występują w wielu
rejonach świata, to niezmiernie rzadko były powodem upadku całych państw. W historii
miały miejsce jednak takie przypadki. Wybuch wulkanu na wyspie Thera (Santoryn)
datowany na rok 1628 p.n.e. był początkiem końca cywilizacji minojskiej, pierwszej
cywilizacji w dziejach Europy.” ma
Oprócz wspomnianych wyżej zjawisk, które mogą być niezwykle groźne dla istnienia
- niewielkich terytorialnie państw Oceanii, zdaniem ekspertów, największe obawy wywo-
łuje efekt cieplarniany. Ocieplenie klimatu nawet o jeden stopień Celsiusa spowoduje
podniesie się poziomu wody w morzach i oceanach. Podniesienie się tych wód już o je-
55. Shaw, op. cit., s. 132. A
56 Zob. szerzej: $. Parzymies, Stosunki międzynarodowe w Europie 1945-2004, Wyd. Akademickie Dialog,
Warszawa 2004, s. 170-173. .
$7_N, Davis, Europa. Rozprawa historyka z historią, Wyd. Znak, Kraków 1998, s. 124-125.
82 —_—_——— | Częśćll. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
den metr grozi zalaniem ujść najważniejszych rzek w Azji, Europie i Ameryce Północnej,
co oznacza, że prawie całość terytorium Bangladeszu znajdzie się pod wodą, a państwa
położone na wyspach, jak Palau, Mikronezja, Nauru, Tuvalu, Tokelau, Tonga, Mauri-
tius, Seszele, Malediwy, Kiribati oraz wiele innych, zostaną zalane i w sensie fizycznym
przestaną istnieć.
Należy podkreślić, że zmiana ustroju państwa, jego granic lub nazwy, utrata części
terytorium czy zmiana rządu, dokonana na drodze pozakonstytucyjnej, nie powoduje
przerwania ciągłości istnienia tego państwa i w żaden sposób nie zmienia jego podmio-
towości międzynarodowej.
Szczególnie ważnym, a jednocześnie skomplikowanym problemem dotyczącym za-
równo powstawania jak i upadku państwa jest zagadnienie sukcesji. Jest ona regulowa-
na przez prawo międzynarodowe, zarówno w aspekcie podmiotowym jak i przedmioto-
wym.
Sukcesja może dotyczyć wielu spraw, w tym podziału aktywów i pasywów, posiada-
nych i zgromadzonych zasobów, zaciągniętych długów oraz praw i zobowiązań traktato-
wych. W tej ostatniej kwestii przyjmuje się, że nienaruszalne są zobowiązania i ustale-
nia w sprawie granic oraz powszechnie obowiązujących norm prawa międzynarodowe-
go ius cogens.” Inne podlegają selektywnej ocenie. Kwestia wzajemnych rozliczeń jest
ustalana na drodze negocjacji i porozumień. Praktyka w tej materii nie jest jednolita,
a zawarte porozumienia mogą dotyczyć całości sukcesji lub jedynie wybranych proble-
mów. W przypadku rozpadu Czechosłowacji przyjęto, że aktywa i pasywa będą dzielone
między Czechami a Słowacją w stosunku 2:1. Natomiast po rozpadzie Związku Radziec-
kiego jedynie Federacja Rosyjska stała się jedynym prawnym i faktycznym sukcesorem
broni nuklearnej.
4. Stratyfikacja i liczba państw
Jak zauważył Józef Kukułka, w stosunkach międzynarodowych państwa są równe
jedynie pod względem prawnym, gdyż faktycznie różnią się „wielkością, potencjałem
i siłą”. Formalna równość wszystkich państw w aspekcie prawa międzynarodowego nie
zmienia faktu, zdaniem Erharda Cziomera, że różnią się one pod względem wielkości
terytorium, liczby ludności, potencjału gospodarczego i zasobów materialnych, ustroju
i systemu politycznego, siły zbrojnej, sprawności organizacyjnej i decyzyjnej oraz szere-
gu innych czynników, które „stwarzają dla nich zróżnicowane możliwości zajmowania
określonej pozycji i roli w stosunkach międzynarodowych”.
Konsekwencją tej sytuacji jest istniejąca w stosunkach międzynarodowych pewna
hierarchia państw, którą starało się uchwycić wielu autorów, proponując różnorodne
klasyfikacje.$!
58 I, Antonowicz, Prawo..., $. 38.
59_R. Bierzanek, J. Symonides, op. cit., s. 128-129.
60 J, Kukułka, Zaspakajanie potrzeb i rozwiązywanie konfliktów w stosunkach międzynarodowych, [w:]
Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, funkcjonowanie, red. E. Haliżak, R. Kuźniar, Warszawa 1994,
s. 132; E. Cziomer, ap. cit, $. 47.
61 Ą. Czarnocki, Z. J. Pietraś, Wspólistnienie państw. Wstęp do międzynarodowych stosunków politycznych,
nne Rozdział 3. Państwo 83
Ich wspólną cechą jest występowanie na czele każdej z nich państw, określanych jako
mocarstwa dominujące, mocarstwa światowe, mocarstwa globalne, mocarstwa uniwer-
salne lub wielkie mocarstwa. To ostatnie określenie wydaje się najbardziej odpowiednie.
Według Janusza Stefanowicza, wielkie mocarstwa są konstrukcją nośną struktury
stosunków międzynarodowych. Mogą nimi zostać jedynie te państwa, które w danym
okresie historycznym swoją potęgą i zasięgiem wpływów górują nad pozostałymi. Podob-
nie uważa Ulf Westerlund, którego zdaniem, są one „filarami światowego porządku”.
W opinii Raymonda Arona, główni aktorzy, jakimi są niewątpliwie wielkie mocarstwa,
. w większym stopniu wplywali na system międzynarodowy, niż on wpływał na nich. Zda-
niem Andrzeja Gałganka, „mocarstwa dominujące w międzynarodowej hierarchii siły
organizują i kontrolują procesy istotnych interakcji między głównymi elementami sys-
temu”. Natomiast dla George'a Modelskiego konieczność istnienia wielkich mocarstw
wynika z zapotrzebowania systemu światowego na przywództwo.
Na przestrzeni ostatnich trzech stuleci zmieniały się nie tylko państwa będące mo-
carstwami (zobacz tabela 3), ale również podstawowe składniki potęgi, stanowiące wy-
znaczniki mocarstwowości. Pierwotne elementy siły państwa, terytorium i ludność, cho-
ciaż wciąż odgrywają pewną rolę, uległy deprecjacji na rzecz potęgi gospodarczej, Istot-
nym czynnikiem, który w dalszym ciągu wyznacza pozycję mocarstwową poszczególnych
państw, jest siła militarna. Nie bez znaczenia pozostaje także jego atrakcyjność kulturo-
wa. Nie udało się jednak dotychczas ustalić syntetycznych wyznaczników potęgi państwa,
a w szczególności mocarstw.
© Zdaniem wielu autorów, podstawowym atrybutem wielkich mocarstw jest ich siła
bądź potęga, przejawiająca się w możliwości skutecznego oddziaływania na zachowanie
ińnych uczestników międzynarodowych, a w razie ich oporu pozwalająca na stosowanie
; Avobec nich wszelkich dostępnych środków z użyciem siły włącznie.-
3 + Mocarstwowość może mieć wymiar faktyczny bądź jedynie formalny. Z formalnego
; spunktu widzenia wielkimi mocarstwami są stali członkowie Rady Bezpieczeństwa ONZ:
„Stany Zjednoczone, Rosja, ChRL, Francja i Wielka Brytania. Mocarstwowość formalna
je zawsze jednak jest tożsama z faktyczną. Państwa mogą posiadać aspiracje mocar-
twowe, ale niekoniecznie odpowiada to ich rzeczywistej pozycji międzynarodowej.5*
* Spośród mocarstw połscy badacze stosunków międzynarodowych wyróżniają mocar-
twa światowe lub uniwersalne, które posiadają wielowymiarową potęgą, a ich interesy
Ozciągają się na całą kulę ziemską oraz mocarstwa selektywne. Do tej ostatniej gru-
j zaliczane są mocarstwa sektorowe i regionalne. Mocarstwa sektorowe, dysponując
1iczącym potencjałem tylko w jednej dziedzinie, np. gospodarczej, handlowej czy mi-
fyd. UMCS, Lublin 1988, s. 53-57; J. Stefanowicz, op. cit., s. 112-117; E. Cziomer, op. cit., s. 47—48; I. Popiuk-
ińska, Uczestnicy... , s. 88-90; Z. Czachór, op. cit, s. 40.
2_M. Dobroczyński, J. Stefanowicz, Polityka zagraniczna, PWN, Warszawa 1984, s. 97; U. Westerlund,
Superpower Roles. 4 Copmarative Analysis of United States and Soviet Foreign Policy, Lund 1987, s. 32;
„ Aron, Paix et Guerre entre les nations, Paris 1962, s. 104; A. Gatganek, Zmiana w globalnym systemie
iędzynarodowym. Supercyklei wojna hegemoniczna, Wyd. UAM, Poznań 1992, s. 13; G. Modelski, Long Cycles
orld Politics, Seattle London 1987, s. 12.
;-63. Zob. szerzej: D. Kondrakiewicz, Systemy równowagi sił w stosunkach międzynarodowych, Wyd. UMCS,
blin 1999, s. 54-59,
64 Ą, Czarnocki, Z.. ]. Pietraś, op. cit., S. 54.
84 ||| Częśćl1. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
"bela 3, Wielkie mocarstwa w latach 1700-2020
I wykorzystania przez administrację obecnego prezydenta USA George'a W. Busha jest
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: K. Waltz, Theory of International Politics, Reading, Mass. 1979,
s. 162; T. Łoś-ONowak, Stosunki międzynarodowe, Teorie — systemy — uczestnicy, Wyd. Uniwersytetu Wrocław-
skiego, Wrocław 2000, s. 149; J. Stefanowicz, Anatomia polityki rniędzynarodowej (Podręcznik akademicki),
Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2001, s. 114.
litarnej, odgrywają w niej wiodącą rolę. Mocarstwa regionalne to państwa posiadające
obiektywne przesłanki i pretendujące do pelnienia przywódczej roli w określonym re-
gionie świata,
Posługiwanie się pojęciem „mocarstwa sektorowego” jest dość kontrowersyjne, jeśli
za podstawowy atrybut mocarstwa uznajemy możliwość skutecznego modyfikowania
zachowań innych uczestników międzynarodowych. Nie zawsze bowiem dysponowanie
nawet znaczącą potęgą w jednej dziedzinie jest przekiadalne i efektywne w innych
sferach.
W okresie zimnej wojny w odniesieniu do ZSRR i USA funkcjonowało pojęcie
<;i militarny, jednak dający pewne możliwości działania. Państwem średniego rzędu jest
supermocarstwo. Po upadku Związku Radzieckiego jedynym mocarstwem światowym
pozostały Stany Zjednoczone Ameryki, określane z racji koncentracji swojej potęgi
mianem hegemona.
Według Zbigniewa Brzezińskiego, w ostatnim czasie Stany Zjednoczone Ameryki
osiągnęły dominującą przewagę w czterech następujących dziedzinach: na płaszczyźnie
militarnej są absolutnym liderem o niekwestionowanym Światowym zasięgu, pozostają
wciąż największą potęgą ekonomiczną, zachowując przewagę w sektorach najbardziej
zaawansowanych technologii, kultura amerykańska pomimo oskarżeń o prymitywizm
cieszy się popularnością i jest obecna i dostępna w każdym rejonie świata. Wymienio-
ne czynniki dają globalne wpływy polityczne i możliwości nacisku. Skumulowanie zaś
wszystkich czterech elementów i przewaga nad rywalami czyni Stany Zjednoczone hege-
monem, czyli jedynym w swoim rodzaju mocarstwem światowym.
65 M. Dobroczyński, J. Stefanowicz, op. cit., 98-100, 108-110; J. Stefanowicz, op. cit., s. 112-115; A. Czar-
nocki, Z. J. Pietraś, op. cit., s. 54-56; E. Cziomer, op. cit., S. 47-48; 1. Popiuk- Rysińska, Uczestnicy... , s. 88-90;
Z. Czachór, op. cit., s. 40.
66 7, Brzeziński, Wielka szachownica. Glówne cele polityki amerykańskiej, Wyd. Świat Książki, Warszawa
1998, s. 28.
Rozdział 3. Państwo 85
Chociaż większość autorów nie kwestionuje amerykańskiej potęgi, to sposób jej
powszechnie kontestowany.*”
Potęga pozostałych państw pretendujących do roli mocarstw światowych ma charak-
ter jedno- lub najwyżej dwuwymiarowy. Największe terytorialnie państwo świata, Rosja
jest mocarstwem militarnym posiadającym olbrzymie zasoby surowcowe, ale o słabej
i zacofanej gospodarce. Chiny to państwo posiadające największą liczbę ludności oraz
dynamicznie rozwijającą się gospodarkę, ale niedysponujące mobilną i porównywalną
z amerykańską siłą militarną. Japonia, będąca światową potęgą gospodarczą i handlo-
wą, korzysta z parasola militarnego USA. Indie budzą się powoli z wieloletniego letargu
i są na początku drogi budowania swojej potęgi gospodarczej. Potencjalne możliwości
peinienia roli wielkiego mocarstwa posiada także Unia Europejska, ałe brak jednolite-
go ośrodka decyzyjnego ogranicza je do wymiaru ekonomicznego.
Oprócz wyżej wymienionych wiele innych państw przejawia regionalne aspiracje mo-
carstwowe. W Ameryce Południowej mocarstwem regionalnym jest Brazylia, w Afry-
ce Republika Południowej Afryki oraz, zdaniem części autorów, także Nigeria. Mocar-
stwem regionalnym jest również Australia. Mocarstwami europejskimi o światowym za-
sięgu interesów są Niemcy, Wielka Brytania i Francja. Najbardziej skomplikowana sy-
tuacja w tym względzie panuje na Bliskim Wschodzie. W tym regionie mocarstwami,
przynajmniej w sensie militarnym z racji posiadanej broni nuklearnej, są Izrael i Paki-
stan. Wyraźne dążenia mocarstwowe na obszarze Bliskiego Wschodu przejawia Egipt
i.ostatnio Iran.
Kolejną grupę stanowią państwa średniego rzędu. Możemy przyjąć za Ireną Popiuk-
Rysińską, że są to państwa zdolne do skutecznych działań w skali lokalnej.Ś W tym przy-
' padku możemy stosować jedynie umowne kryteria klasyfikacji, i to w kontekście określo-
nego regionu. Państwa te charakteryzuje średni potencjał demograficzny, gospodarczy
także Polska, wykazująca jednak regionalne aspiracje mocarstwowe.
Odrębną grupę stanowią państwa małe bądź mniejsze. W Europie za takie należy
uznać państwa znacznie poniżej 10 milionów mieszkańców. Dla innych regionów świata
Ę granicę należy zdecydowanie podnieść w górę. Do europejskich państw małych
ożemy zaliczyć Litwę, Łotwę, Estonię, Słowenię, Cypr, Maltę, Słowację, Mołdawię,
Macedonię, Bośnię i Hercegowinę, Luksemburg oraz Islandię.
Ostatnią kategorię stanowią minipaństwa lub mikropaństwa. Są to niewielkie pod
r ględem terytorialnym jednostki, w których liczba mieszkańców sięga kilkuset, a cza-
ami załedwie kilku tysięcy. Takimi państwami w Europie są Andora, Watykan, San Ma-
ino, Monakoi Liechtenstein, a poza Europą Nauru, Tuvalu, Palau, Wyspy Marshalla,
figua i Barbuda, Kiribati oraz Grenada.
Liczba państw na przestrzeni wieków ulegała ciągłym zmianom. Jak stwierdza
. Davis, proces powstawania i upadku państw jest jednym z najważniejszych zjawisk
NENNNNNNNNNNNNA
87 Zob. szerzej: Z. J. Pietraś, Doktryna George'a W. Busha a struktura globalnego systemu międzynarodowe-
»"PT Po Międzynarodowe” 2004, nr 3, s. 10-23.
8.1. Popiuk-Rysińska, Uczestnicy... , s. 90.
 86 Część 11. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
——...- o O Rozdział 3. Państwo 87

w nowożytnej historii Europy. W końcu XV wieku

w Europie istniało 30 suwerennych jędzynarodowe, wspierają międzynarodowy terroryzm, masowo łamią prawa człowie-
państw i jeśli nie uwzględniać Andory, Monako,
Unii Kalmarskiej i Federacji Szwaj. ta dokonują operacji prania brudnych pieniędzy czy uczestniczą w produkcji i przemy-
carskiej, których suwerenność miała jedynie wymiar
de facto, to ani jedno z nich nię
przetrwało w niezmienionej formie jako suwerenny byt ke narkotyków oraz proliferacji broni masowego rażenia. Stany Zjednoczone na liście
narodowy do czasów nam współ. Oaństw hultajskich umieściły między innymi Koreę Północną, Syrię, Jemen, Kubę i Iran.
czesnych.$
kilka lat wstecz znajdowały się na niej także Afganistan, Irak i Libia.” o ,
W roku 1800 liczbę państw na świecie szacowano
na 150, ale w następstwie podbojów Odrębną kategorią są państwa upadłe (failed states). Termin ten obejmuje forma -
kolonialnych ich liczba w drugiej połowie XIX
wieku spadła do 100. Na początku XX je suwerenne organizmy państwowe, które na skutek długotrwałych konfliktów we-
wieku społeczność międzynarodowa liczyła już
tylko 46 państw, z których większość, wn trznych, katastrofalnej sytuacji gospodarczej, zaniku struktur rządowych są pogrążo-
bo 37 stanowiły państwa europejskie i amerykańskie. Po
każdej wojnie światowej ne w chaosie i nie są w stanie wykonywać podstawowych wewnętrznych funkcji państwa
znacząco rosła liczba państw. Kolejnym czynni
kiem ich wzrostu była dekolonizacja, egzystencji i bez-
w wyniku której niepodległość uzyskało blisko sto państw. w zakresie zapewnienia swoim obywatelom minimalnych warunków
”! jeczeństwa oraz poszanowania prawa. Państwa upadie są obecnie bardzo poważnym
W końcu lat siedemdziesiątych XX wieku liczba
państw wzrosia do ponad 150, o błemem w skali świata, gdyż są naturalnym zapleczem dla działalności międzynaro-
obejmując 149 państw członków ONZ oraz pewną
grupę państw, które z różnych owych grup przestępczych i organizacji terrorystycznych. Zdaniem Francisa Fukuya-
powodów nie przystąpiły do tej organizacji (jak np. Szwajc
aria, Socjalistyczna Republika my, problem słabych albo dysfunkcjonalnych państw należy uznać za cz
Wietnamu oraz dwa państwa koreańskie). Dziesi
ęć lat później w 1988 roku liczba zagrożenie dla ładu międzynarodowego po zakończeniu zimnej wojny. Według am
podmiotów prawa międzynarodowego wynosiła 168
państw.72 D. Rotfelda, na 191 państw członków ONZ ponad 60 spośród nich zalicza się do państw
W konsekwencji rozpadu Związku Radzieckiego
i Jugosławii powstało pod koniec słabych i upadłych, niezdolnych do sprawowania skutecznej kontrołi na własnym teryto-
XX wieku aż 20 kolejnych nowych państw. Zdaniem
Erharda Cziomera, na świecie jest
201 państw, z tego 196 z nich stanowiły formalnie niezal
eżne podmioty prawa między- Nową i niezwykle interesującą kategorię państwa zaproponował Richard Rosecran-
narodowego.”3 Inne źródła podają nieco odmienne
dane. Tak na przykład Almanach ce. Jest to pojęcie państwa wirtualnego (virtualstale), które swoją potęgę czerpie z pro-
państw świata do identycznej liczby 196 państw dodaje
jeszcze Tajwan, chociaż nie został dukcji dóbr umieszczonej poza jego granicami i udziału wwymianie poc
on ujęty na ilustracji prezentującej flagi wszystkich państw.”*
Precyzyjne ustalenie
licz- Obecnie nowoczesne technołogie, wiedza i kapitał odgrywają większą rolę niż posiadane
by państw jest dość trudne, gdyż różne źródła i różni
autorzy stosują często odmienne terytorium, co w konsekwencji oznacza konieczność zedefinicji funkcji i istoty państwa.
kryteria klasyfikacji państw, podając razem w jednym
wykazie państw, podmioty pra- Wirtualne państwo jest politycznym związkiem, w którym zmniejszeniu ulegają teryto-
wa międzynarodowego i autonomiczne podmioty
terytorialne i gospodarcze.”5 Według rialnie umiejscowione możliwości produkcyjne i jest logiczną konsekwencją ae
stanu na koniec grudnia 2005 roku 191 państw było
członkami ONZ. się głównych czynników wzrostu ekonomicznego od posiadanego terytorium. Ta e pań-
stwo nie musi rozwijać wszystkich sektorów gospodarki, od górnictwa przez rolnictwo,
$. Nowe kategorie państw do produkcji i dystrybucji, a raczej specjalizuje się w nowoczesnych technologiach ać
dzinach, przynoszących największe zyski. Państwo wirtualne co prawda lokuj ewię, o
Do połowy XX wieku w prawie międzynarodowym
dość częstym warunkiem stawia- swojej produkcji przemysłowej za granicą, często w odległych rejonach świata, je "
nym państwom było zachowanie przez nie podstawowy
ch standardów cywilizacyjnych koncentruje u siebie wysoko wyspecjalizowane usługi, badania naukowe, i o
w rozumieniu zachodnim.” Termin państwa cywili
zowane z upływem lat był coraz rza- przemysłowe, finanse, marketing i transport. Wielkość terytorialna państwa nie deter-
dziej stosowany, aż został prawie calkowicie zapomn
iany. Na to miejsce pojawiły się minuje już bowiem jego potencjału ekonomicznego. m" sa
nowe kategorie państw.
W zależności od poziomu zaawansowania w procesie wirtualizacji, R. pa e
Jedną z nich jest określenie państwa hultajskie lub
zbójeckie (rouges states). Są to wyróżnia trzy grupy państw. Pierwszą z nich stanowią prototypy państw yy :
państwa, które są oskarżane o to, że w sposób
świadomy i planowy naruszają prawo Hong Kong, Singapur i Tajwan (pomijając fakt, że jedynie Singapur jest powszec nc
69_N. Davis, op. cit., s, 493. uznawany za podmiot prawa międzynarodowego). Z pozostałych państw przybliżone p
70 E. Cziomer, op. cit., s. 47; L. Antonowicz, Państwa. .. , s.
T1_J, Kukułka,
42-43, rametry spełniają jedynie Szwajcaria i Hołandia. Do kolejnej, pośredniej, grupy pańs
Międzynarodowe. .. , s. 274-278; W. Małendowski, System,
121. Gelberg, op. cit., s. 102; Antonowicz, Państwa. .., s. .., s, 291--293.
42-43, TT por. Roczniki Strategiczny
i 2001/2002, Wyd. Naukowe Scho lar, , Warszawa 2002, , s. 108. ,
78. Cziomer, op. cit., s, 47. 78 F Fukuyama, Budowanie państwa, Władza i lad międzynarodowy w XXI wieku, Dom w
F4 Almanach państw świata 2003, Warszawa doi
2003, s. 108-109.
78 Wykaz krajów w World Factbook zawiera Poznań 2005, s. 109; A. D. Rotfeld, Bezpieczeństwo międzynarodowe czasu przemian, „Zeszyty
listę 278 podmiotów międzynarodowych o
zob. —www.cia.gov/cia/publications/factbook/rankorder/2005/rank.html->. różnym statusie, Dyplomatycznej” nr 8, Warszawa 2004, s. 20. . . ,
76 1. Antonowicz, Państwa. . -, S. 24, "rg R. Roscerancc, The Rise of the Virtual State. Wealth and Power in the Doming Century, Basic Books, New
York 1999, s. 4-6.
88 —| Częśćl1. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 3. Państwo 89

autor zalicza między innymi Stany Zjednoczone, Japonię, Niemcy, Francję i Wielką Bry- szczebla lokalnego, przez państwowy aż do poziomu globalnego).*3 Ale wspólną cechą
tanię. Państwa te posiadają nowoczesne technologie i rozwinięty sektor usług, przeniosły działań uczestników pozarządowych, pomimo różnie, jakie je dzielą, jest stałe dążenie
już też pewną część produkcji przemysłowej poza granice, ałe w dalszym ciągu utrzymu- do poszerzania sfery swojej autonomii wobec państw.
ją znaczącą ich część wewnątrz własnego terytorium. Należy oczekiwać, że te państwa W wymiarze przedmiotowym zauważalna jest natomiast tendencja do ograniczenia
dołączą w niedalekiej przyszłości do państw wirtualnych. Trzecia grupa jest głównie re- czy wręcz wycofywania się państwa z wielu dziedzin, uznawanych dotychczas za pod-
prezentowana przez państwa rozwijające się. Ich gospodarka opierać się będzie w dal- stawowe domeny jego aktywności, jak polityka gospodarcza, walutowa, społeczna czy
szym ciągu na tradycyjnych sektorach: górnictwie, rolnictwie i produkcji przemystowej. edukacyjna. W wielu przypadkach mamy więc do czynienia nie tylko ze zmniejszaniem
Spośród wielu innych do tej grupy państw należą: Chiny, Meksyk, Brazylia i Indie, któ- się funkcji państwa od kontrolnej po regulacyjną, a także wyzbyciem się czy przekazywa-
re stawać się będą światowymi potęgami przemysłowymi. Ten podział będzie podstawą niem swoich uprawnień w tym zakresie innym uczestnikom wewnętrznym lub między-
wyłaniającej się struktury stosunków międzynarodowych w XXI wieku.* narodowym. Dodatkowo jeszcze państwo utraciło monopol na legalne stosowanie siły
zarówno na swoim terytorium jak i za granicą.** Podobnie jak przestało być monopoli-
6. Ewolucja roli i modelu państwa w stosunkach międzynarodowych stą w prowadzeniu wielu niezwykle kosztownych i skomplikowanych badań naukowych
oraz eksploracji kosmosu.
Państwa są wciąż podstawowymi jednostkami organizacji świata, a przez stulecia były
"Tabela 4. Modele państw wedlug G. Soerensena
właściwie jedynymi uczestnikami w stosunkach międzynarodowych. W dalszym ciągu ich
rola w stosunkach międzynarodowych jest dominująca”!, chociaż niewątpliwie widoczne Przedwestfalski Westfalski Powestfalski
faktyczna, wewnętrzna i ze-
są objawy osłabienia. Prymat państw w stosunkach międzynarodowych wynikał, zdaniem S enność prawna, formałna, wnętrzna, autonomia pań- | w działaniu, dzielona z ak-
Józefa Kukułki, z czterech następujących powodów? UWCE negatywna stwa w systemie międzyna- | torami ponadnarodowymi
1) państwa są najwyżej zorganizowanymi grupami społecznymi, obejmującymi i kon- rodowym
Polityka jednostki, mała in- | poliarchia, siłna instytucjo- | płuralizm i transnacjona-
trolującymi narody i klasy, a jednocześnie są elementarnymi jednostkami środowiska olty stytucjonalizacja nalizacja lizm
międzynarodowego; . globalna, określone rodza-
. samowystarczalna, związana | ; ializacji, część
2) przynależność państwowa ma charakter powszechnie obowiązujący w stosunku Gospodarka zależna, struktura z narodową gospodarką, JE specja izacji, Część gos-
P na, różnorodna b a podarki społeczeństwa do-
do jednostek i grup społecznych; rak specjalizacji b
robytu
3) państwa są najbardziej wpływowymi i dynamicznymi uczestnikami międzynaro- rozwinięta, ale zagrożona
dowymi; ca s. rywalizacją między pod-
Narodowość brak rozwinięta miotami stosunków mię-
4) stosunki międzypaństwowe są fundamentem stosunków międzynarodowych. dzynarodowych
Obecnie coraz wyraźniej zauważalne są procesy ewolucji tradycyjnej roli państwa Strategie pokojowe o różnym współ-
w stosunkach międzynarodowych. Przesłanki tych zmian można rozpatrywać w trzech współżycia walki i kooperacji walki i kooperacji czynniku zgodności intere-
sów
podstawowych wymiarach: podmiotowym, przedmiotowym i przestrzennym. Środki siłowe siłowe i dyplomatyczne dyplornatyczne i siłowe
W wymiarze podmiotowym państwa są wciąż najbardziej znaczącą, ale mniejszościo-
Źródło: T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe. Teorie — systemy — uczestnicy, Wyd. Uniwersytetu Wro-
wą grupą uczestników międzynarodowych. Liczba około 200 państw jest znikoma w po- cławskiego, Wrocław 2000, s. 175.
równaniu z blisko kilkudziesięcioma tysiącami korporacji transnarodowych, z których
największe osiągają obroty, a często nawet zyski przekraczające budżety czy wręcz do-
- Komplikacje powoduje także zmiana przestrzennego wymiaru funkcjonowania pań-
chody narodowe wielu państw. Jeszcze większe dysproporcje są zauważalne w zestawie-
„stwa w stosunkach międzynarodowych. Do tradycyjnie rozumianej koncepcji przestrzeni
niu z trudną do precyzyjnego uchwycenia rzeczywistą liczbą organizacji pozarządowych "w postaci obszarów lądowych, następnie mórz i oceanów od początków XX wieku za-
(NGOs), których szacunkowe dane zawierają się w przedziale rzędu od miliona do kilku . 6 €Z
<Zęto zaliczać również przestrzeń powietrzną, a od drugiej jego połowy także przestrzeń
milionów tego typu organizacji w skali świata. Stosunki między poszczególnymi pań-
(kosmiczną. Nad tak rozumianą przestrzenią państwo starało się zawsze zachować ja-
stwami a uczestnikami pozapaństwowymi mogą przybierać różne formy (od współpracy,
c „kąś formę kontroli, stosując odpowiednie instrumenty. Dzisiaj, kiedy należy dodatkowo
przez neutralność aż do rywalizacji i konfliktów) i przebiegać na różnych poziomach (od > twzględniać j jeszcze parametry cyberprzestrzeni, rzeczywiste możliwości sprawowania
80 Ibid., s. 42-43.
81 $.P.Sałajczyk, op. cit., s. 162; Z. J. Pietraś, Podstawy... „s. 71; Kukutka, Międzynarodowe... ; Łoś-Nowak, _83 4, Dumała, Uczestnicy transnarodowi — podmioty niezależne czy kontrolowane przeż państwa, [w:]
Stosunki..., s. 166; E. Cziomer, op. cit., s. 37; Z. Czachór, Uczestnicy. .., s. 40; I. Popiuk-Rysińska, Uczestnicy..., "Państwo we współczesnych stosunkach międzynarodowych, red. E. Haliżak, I. Popiuk-Rysińska, Wyd. Naukowe
s. 88. *Ścholar, Warszawa 1995, s. 199-210.
82 J, Kukułka, Międzynarodowe. .., s. 93-95. 84_W. Aniot, op. cit., s. 15-22; P. Hassner, op. cit., s. 90, 224.
90 | |__—- Częśćll. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych | /////////___- Rozdział 3. Państwo 91

kontroli nad całą przestrzenią wydają się coraz bardziej ograniczone, a zastosowane in-
strumenty mało efektywne.
Państwo, będąc specyficzną formą organizacji życia społecznego, stara się przysto-
sowywać do zmian zachodzących w jego wnętrzu i w środowisku międzynarodowym.
Niesie to szereg konsekwencji, jedną z nich jest ewolucja dotychczasowego modelu na-
rodowego państwa terytorialnego, określanego inaczej jako westfalski, w kierunku no-
wego modelu. Prowadzi to do zasadniczych zmian w wielu sferach działania państwa, co
przedstawia tabela 4. Należy również przyjąć, że ewolucja roli i modelu państwa ozna-
cza zasadniczy przełom w funkcjonowaniu stosunków międzynarodowych w dotychcza-
sowym kształcie. Jest to koniec pewnej epoki, koniec systemu westfalskiego, istniejącego
nieprzerwanie od połowy XVII wieku, gdzie istnienie suwerennych państw było podsta-
wowym warunkiem jego powołania i funkcjonowania. Jest to także początek nowego
systemu, którego formy nie jesteśmy jeszcze w stanie precyzyjnie określić i przewidzieć.
Popiuk-Rysińska L., Suwerenność współczesnych państw — konieczność redefinicji?, [w:] Państwo
we wspólczesnych stosunkach międzynarodowych, red. E. Haliżak, I. Popiuk-Rysińska, Wyd.
Naukowe Scholar, Warszawa 1995.
Popiuk-Rysińska I., Uczestnicy stosunków międzynarodowych, ich interesy i oddziaływania, [w:]
Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, red. E. Haliżak, R. Kuźniar, Wyd.
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2000.
Sałajczyk S. P., Zmierzch Lewiatana? Spór o pozycję państwa we współczesnych stosunkach między-
narodowych, [w:] Państwo we wspólczesnych stosunkach międzynarodowych, red. E. Haliżak,
I. Popiuk-Rysińska, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa 1995.
Stefanowicz J., Anatomia polityki międzynarodowej (Podręcznik akademicki), Wyd. Adam Marsza-
tek, Toruń 2001.

Problemy do dyskusji

1. Zmiana atrybutów potęgi państwa w stosunkach międzynarodowych.

2. Wpływ migracji międzynarodowych na kształtowanie się państw wielokulturowych
oraz wynikające stąd konsekwencje dla ich spoistości wewnętrznej oraz polityki
zagranicznej.
3. Kwestia redefinicji pojęcia suwerenności państwa w stosunkach międzynarodo-
wych.
4. Państwa upadłe w kontekście zagrożeń dla bezpieczeństwa międzynarodowego.
. Koncepcja „państwa wirtualnego”.
wn

6. Ewolucja modelu i roli państwa w stosunkach międzynarodowych.

Zalecana literatura

Anioł W., Państwo postsuwerenne?, „Sprawy Międzynarodowe” 2002, nr 4.

Antonowicz L., Państwa i terytoria. Studium prawnomiędzynarodowe, PWN, Warszawa 1988.
Czachór Z., Uczestnicy stosunków międzynarodowych, [w:] Stosunki międzynarodowe, red. W. Ma-
lendowski i Cz. Mojsiewicz, Wyd. Atla 2, Wrocław 2004.
Czarnocki A., Pietraś Z. J., Współistnienie państw. Wstęp do międzynarodowych stosunków politycz-
nych, Wyd. UMCS, Lublin 1988.
Fukuyama F., Budowanie państwa. Władza i lad międzynarodowy w XXI wieku, Dom Wyd. Rebis,
Poznań 2005.
Cziomer E., Państwa, [w:] E. Cziomer, L. W. Zyblikiewicz, Zarys współczesnych stosunków między-
narodowych, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa-Kraków 2000.
Hassner P., Koniec pewników. Eseje o wojnie, pokoju i przemocy, Fundacja im. Stefana Batorego
i Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2002.
Kukułka J., Międzynarodowe stosunki polityczne, PWN, Warszawa 1982.
Łoś-Nowak T., Stosunki międzynarodowe, Teorie — systemy — uczestnicy, Wyd. Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław 2000.
Łoś-Nowak T., Suwerenność współczesnego państwa, recepcja czy rewizja idei?, [w:] Historia. Poli-
tyka. Stosunki międzynarodowe, Księga jubileuszowa na 65-lecie profesora Józefa Kukułki, Dom
Wyd. Elipsa, Warszawa 1994, s. 104.
Pietraś Z. J., Podstawy teorii stosunków międzynarodowych, Wyd. UMCS, Lublin 1986.
 | |(///|//_/”_/”/”/”Óś”
ł | Rozdział 4
IN ——————
o Marek Pietraś
Organizacje międzynarodowe
Międzynarodowe organizacje międzyrządowe, zwane dalej organizacjami międzyna-
rodowymi, mimo kontrowersji i specyfiki są podmiotami międzynarodowych stosunków
politycznych. Mimo iż są wtórne, pochodne w stosunku do państw i obdarzone spe-
cyficzną podmiotowością, uczestniczą w międzynarodowych działaniach politycznych,
a ich rola — zwłaszcza w warunkach poszerzania przedmiotowego zakresu międzynaro-
dowych stosunków politycznych o problemy społeczne, gospodarcze, ekologiczne i inne,
wydaje się wzrastać. Ich istnienie i funkcjonowanie podkreśla też proces pogłębiania
różnorodności podmiotów międzynarodowych stosunków politycznych, który w szcze-
gólności wystąpił w XX wieku. Wiek ten można wręcz nazwać wiekiem organizacji mię-
dzynarodowych.
W ramach niniejszego rozdziału przedmiotem analizy będzie istota i specyfika or-
ganizacji międzynarodowych na tle innych uczestników międzynarodowych stosunków
politycznych, ich geneza i kłasyfikacja oraz analiza ich podmiotowości. Jako przykład
konkretnej organizacji międzynarodowej przedmiotem analizy będzie Organizacja Na-
rodów Zjednoczonych.
1. Istota i specyfika organizacji międzynarodowych
W sensie etymologicznym termin „organizacja” wywodzi się od greckiego „orga-
non” lub łacińskiego „organum” i oznaczał w istocie w obu przypadkach narzędzie lub
narząd. Bliższy obecnemu rozumieniu tego pojęcia jest funkcjonujący w języku łaciń-
skim w okresie średniowiecza termin „organisatio”, oznaczający urządzenie, układ, bu-
dowę organizmu zwierzęcego lub roślinnego. Zaś termin „organizacja międzynarodo-
wa” w publikacjach naukowych i języku polityki „zadomowił się” dopiero po I wojnie
światowej, chociaż najprawdopodobniej jako pierwszy użył go J. Lorimer w książce opu-
blikowanej w 1867 r. w Edynburgu.!
Zapewne złożoność i dynamika zjawiska organizacji międzynarodowych sprawia, że
nie ma jednej, powszechnie akceptowanej ich definicji. W literaturze polskiej jest ich kil-
ka. Zdaniem Wojciecha Morawieckiego organizacja międzynarodowa to proces współ-
pracy suwerennych państw przebiegający w szczególnej formie, której podstawową ce-
chą jest istnienie stałych organów, podejmujących decyzje w sprawie wspólnych zadań
1 Zob. Z. M. Doliwa-Klepacki, Encyklopedia organizacji międzynarodowych, Warszawa 1997, s. 11.
Rozdział 4. Organizacje międzynarodowe 93
; środków ich realizacji.> Remigiusz Bierzanek, definiując nie tylko organizacje między-
rządowe, wskazał, iż jest to zrzeszenie państw, innych osób prawnych (najczęściej krajo-
wych związków lub stowarzyszeń) lub osób fizycznych z różnych państw, powołane do ży-
cia dla realizacji zadań określonych w statucie. Z kolei Irena Popiuk-Rysińska uważa, że
jest to celowy, wielostronny związek państw utworzony na mocy zawartego między nimi
porozumienia, wyposażony w system stałych organów. Podobnie organizacje między-
narodowe definiował Zbigniew Doliwa-Klepacki. Jego zdaniem jest to względnie trwały
(stały) związek suwerennych państw, powstały w wyniku umowy międzynarodowej, po-
siadający stałe organy, wyposażone w określone w tej umowie uprawnienia, działające
dla realizacji wspólnych celów.”
Powyższe rozważania umożliwiają określenie elementów podstawowych, składają-
cych się na swoistą „istotę gatunkową” organizacji międzynarodowych, wspólnych i za-
razem w większości przypadków określających ich specyfikę na tle innych uczestników
międzynarodowych stosunków politycznych, zwłaszcza państw.
Po pierwsze, jest to posiadanie statych organów. Bez nich organizacja międzyna-
rodowa nie może istnieć. To one wyraźnie różnią organizację od innej wielostronnej
formy współpracy państw jaką jest konferencja międzynarodowa. Inaczej ujmując, nale-
ży zauważyć, że to właśnie powstanie stałych organów zadecydowało o przekształceniu
konferencji w organizację. W tym kontekście można powiedzieć, że organizacja między-
narodowa to system statych organów. Tworzą one jej strukturę instytucjonalną i orga-
nizują kolektywne zachowania państw członkowskich. Wyposażone są bowiem z reguły
w.dość precyzyjnie określone w statutach organizacji lub innych dokumentach kompe-
tencje. Tworzą strukturalne ramy procesu decyzyjnego organizacji międzynarodowych,
a ich decyzje są decyzjami organizacji jako całości.
Kompetencje i funkcje poszczególnych organów organizacji międzynarodowych są
zróżnicowane. Co więcej, zauważalny jest proces pogłębiania złożoności ich struktur in-
stytucjonalnych i różnicowania funkcji i zadań poszczególnych organów. W pierwszych
organizacjach międzynarodowych, powstających w XIX wieku, występowały przede
wszystkim organy naczelne, plenarne i organy administracyjne w postaci sekretariatu.
I-obecnie uważane są one za niezbędne minimum organów, jakie powinna posiadać
organizacja międzynarodowa. Ich zakres we współczesnych organizacjach jest jednak
znacznie szerszy i obejmuje organy międzyrządowe (naczelne i wykonawcze), organy
administracyjne w postaci sekretariatów, organy sądowe, organy międzyparlamentar-
ne” oraz niekiedy organy przedstawicieli życia społecznego i gospodarczego. Skład tych
organów jest zróżnicowany. W tych międzyrządowych reprezentowane są przez swych
przedstawicieli państwa członkowskie. Zaś w organach administracyjnych i organach
sądowych funkcjonują funkcjonariusze międzynarodowi, którzy reprezentują organiza-
cję jako całość, a nie poszczególne państwa. W organach międzyparlamentarnych nie
2_W. Morawiecki, Funkcje organizacji międzynarodowej, Warszawa 1971, s. 72
3 1. Popiuk-Rysińska, Organizacje międzynarodowe. Zarys problematyki, [w:] S. Parzymies, 1. Popiuk-
Rysińska [red.], Polska w organizacja międzynarodowych, Warszawa 1998, s. 17.
4 Z. Doliwa-Klepacki, op. cit., s. 14.
5_A. Florczak, T. Kegel, Struktura międzynarodowych organizacji rządowych, [w:] T. Łoś-Nowak [red.|,
Organizcje w stosunkach międzynarodowych. Istota, mechanizm dzaiłania, zasięg, Wrocław 2004, s. 58 i n.
 04 ///_- Częśćli. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
są reprezentowane państwa członkowskie, lecz w istocie ich ludność przez przedsta-
wicieli parlamentów. Wyjątek stanowi Parlament Europejski, którego sklad od 1979 r.
kształtowany jest przez wybory powszechne. Z kolei sporadycznie występujące w orga-
nizacjach międzynarodowych organy przedstawicieli życia społecznego i gospodarczego,
czego przykładem jest Komitet Ekonomiczno-Społeczny Unii Europejskiej, z reguły re-
prezentują różnego rodzaju grupy interesów.
Funkcje poszczególnych rodzajów organów w organizacjach międzynarodowych
są zróżnicowane. Organy międzyrządowe, plenarne oraz wykonawczo zarządzające są
głównymi organami decyzyjnymi. Te administracyjne przede wszystkim organizują funk-
cjonowanie organizacji, ale ich sekretarze generalni potrafią też pełnić funkcje politycz-
ne, reprezentować organizację na zewnątrz, zabierać głos w ważnych sprawach między-
narodowych na równi z państwami. Z kolei organy sądowe, najczęściej w postaci stałych
trybunałów międzynarodowych lub koncyliacji i arbitrażu, służą pokojowemu rozstrzy-
ganiu przede wszystkim sporów prawnych między państwami, ale także i tych politycz-
nych (np. Trybunał Koncyliacji i Arbitrażu OBWE). Trybunały administracyjne, dość
sporadycznie występujące w organizacjach międzynarodowych, służą rozstrzyganiu spo-
rów prawnych na tle stosunku pracy wewnątrz organizacji. Zaś organy międzyparlamen-
tarne służą swoistej parlamentarnej kontroli organizacji, pełnią funkcje opiniodawcze,
a ich decyzje nie są wiążące dla organów międzyrządowych.
Po drugie, u podstaw powstania i funkcjonowania organizacji międzynarodowych le-
ży stala podstawa prawna w postaci statutu. W przypadku organizacji międzyrządowych
jest to wielostronna umowa międzynarodowa. Jest ona wręcz uznawana za niezbędny
atrybut organizacji międzynarodowej, chociaż OBWE tworzy tu wyjątek. Statut nada-
je organizacjom międzyrządowym osobowość prawnomiędzynarodową, stąd też można
zauważyć, że w sensie formalnym są one „produktem” umów międzynarodowych. Okre-
śla on też cele organizacji, zakres podejmowanych działań oraz tworzy podstawy praw-
ne działania poszczególnych organów oraz procesów decyzyjnych. Statut, rozumiany ja-
ko wiełostronna umowa międzynarodowa, jest także kryterium odróżniania organizacji
międzyrządowych od pozarządowych. Zgodnie bowiem z rezolucją 288/10 Rady Gospo-
darczo-Społecznej ONZ. z 27 lutego 1950 r. organizacje pozarządowe to takie, które nie
zostały założone w drodze zawarcia umowy prawnomiędzynarodowej.
Po trzecie, organizacje międzyrządowe są wtórne, pochodne wobec suwerennych
państw, które są ich członkami. Nie oznacza to jednak, że są „mechanicznym złoże-
niem”, sumą państw członkowskich. Tworzą bowiem nową jakość. To zaś w praktyce
oznacza, że wpływ państw na organizację jest większy niż wpływ organizacji na państwa,
ale i organizacje mogą zmieniać zachowania państw.
Po czwarte, organizacje są tworami względnie trwałymi, tzn. istniejącymi w długich
okresach. Różni je to od konferencji międzynarodowych, które funkcjonują doraźnie.
a U podstaw trwałości organizacji międzynarodowych leży potrzeba organizowania cią-
giej wiełostronnej współpracy w poliarchicznym środowisku międzynarodowym. Szcze-
gólnie stymulujące do tworzenia organizacji międzynarodowych są wspólne niezaspo-
kojone potrzeby lub wspólne zagrożenia, których pojedyncze państwa nie są w stanie
rozwiązać, a inne doraźne formy nie są wystarczające. Fym samym z istoty organiza-
|/// /”/”//”/”” — Rozdzial 4. Organizacje międzynarodowe —_——————_—_'95
cji międzynarodowych wynika, że są mechanizmami wielostronnej współpracy państw
członkowskich. W poliarchicznym środowisku bowiem, gdzie państwa działają w warun-
kach niepewności, organizacje pomagają osiągać współpracę i ją kontynuować. Ułatwia-
ją kontakty, redukują niepewność oraz zmniejszają koszty zachowań kooperacyjnych.Ś
Nie tworzy się ich świadomie po to, aby służyły rywalizacji, co oczywiście nie wykłucza
takich przypadków.
Po piąte, organizacje międzynarodowe są strukturami celowościowymi. Działają
w sposób zorganizowany na rzecz realizacji celów zapisanych w statutach.
Po szóste, organizacje międzynarodowe są strukturami wielostronnymi. Mogą je
utworzyć co najmniej trzy państwa. Tym samym struktur dwustronnych nie zalicza się do
organizacji międzynarodowych.
Analiza cech specyficznych organizacji międzynarodowych wyraźnie pokazuje, że
proces ich tworzenia i funkcjonowania odzwierciedla dwie prawidłowości rozwoju sto-
sunków międzynarodowych. Pierwszą z nich jest proces ich instytucjonalizacji, a drugą
multilateralizacji. Proces instytucjonalizacji oznacza tworzenie i funkcjonowanie orga-
nizacyjno-normatywnych form stosunków międzynarodowych. Składają się na nie or-
ganizacje międzynarodowe i wszelkiego rodzaju komisje, komitety, agendy itd., prawo
międzynarodowe oraz prawo zwyczajowe. O ich istocie stanowi zdolność zapewniania
powtarzalności zachowań państw i innych podmiotów międzynarodowych stosunków
politycznych.
U podstaw procesu instytucjonalizacji leży potrzeba regulowania i porządkowania
wzajemnych oddziaływań państw i innych uczestników stosunków międzynarodowych
w warunkach coraz większych ich współzależności. Instytucje, w tym organizacje, od-
zwierciedlają potrzebę nadawania stosunkom państw znamion trwałości i powtarzalno-
ści.
* Proces multilaterałizacji, a więc uwielostronniania stosunków międzynarodowych,
dotyczy ewolucji dyplomatycznych ich form i oznacza przechodzenie od tych dwustron-
nych do tych wielostronnych, i to stałych, jakimi są organizacje. Mogą je bowiem utwo-
rzyć co najmniej trzy państwa. Stąd też John Ruggie wskazywał, że o istocie multilate-
ralizmu stanowi koordynacja stosunków między trzema lub większą liczbą państw. Fym
samym badanie organizacji międzynarodowych oznacza badanie multilateralizmu. Są
one bowiem strukturami wielostronnego sterowania poliarchicznym środowiskiem mię-
dzynarodowym.
2. Geneza i rozwój organizacji międzynarodowych
*.r Organizacje międzyrządowe w obecnym ich rozumieniu zaczęły powstawać w XIX
wieku. Warunkiem ich tworzenia był bowiem m.in. rozwinięty system scentralizowanych
państw narodowych. Jednakże struktury przypominające obecne organizacje międzyna-
ródowe istniały już w starożytności. Były nimi amfiktionie, będące organizacjami religij-
fo-politycznymi i symmachie, będące świeckimi organizacjami polityczno-wojskowymi.
Ich członkami były jednak greckie polis.
ECZENNNNNNEA
Ś Zob. I. Popiuk-Rysińska, Organizacje. .. , s. 27.
 96 | Część Il. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
Początek powstawania organizacji międzyrządowych w obecnym ich rozumien
iu,
przypadający na I. połowę XIX wieku, oznacza, że dopiero wówczas powstały warunki
umożliwiające, czy też wymuszające, ich tworzenie. Obok wzmiankowanego już rozwo-
ju systemu scentralizowanych państw narodowych powstał zespól przesłanek material.
nych. Sktadaly się na nie osiągnięcia rewolucji naukowo-technicznej nie tylko stymulu-
jące, ale i wymuszające na państwach rozwój transgranicznych kontaktów i więzi. Te zaś
prowadziły do narastania i poglębiania coraz gęściejszej sieci współzależności między-
narodowych, które wymagały regulowania. W tym kontekście należy zauważyć, że orga-
nizacje powstały jako wyraz zapotrzebowania na regulowanie więzi państw w warunkach
coraz głębszych współzależności międzynarodowych. Gdyby nie te ostatnie, nie istniala-
by potrzeba tworzenia organizacji międzynarodowych, gdyż w warunkach
regulacyjne i porządkujące dzialania nie mają zastosowania. Pogłębianie, ale i różni-
cowanie co do treści więzi między państwami tworzy przesłanki powstawania nowych
organizacji.
Należy jednak wyraźnie podkreślić, że materialne przesłanki w postaci współzależ-
ności są warunkiem niezbędnym tworzenia organizacji, lecz jeszcze niewystarczającym.
Niezbędne są także odpowiednie warunki polityczne. Niewątpliwie „nałożenie się” tych
dwóch grup warunków legło u podstaw powstania pierwszej nowożytnej organizacji mię-
dzynarodowej, za jaką uznaje się Centralną Komisję Nawigacji na Renie, utworzon
ą państw socjalistycznych”. Z kolei do powstawania organizacji Tao
w 1815 r. w czasie obrad Kongresu Wiedeńskiego. Na powstanie następnych organizacji
trzeba było czekać aż do drugiej połowy XIX wieku. Wówczas wystąpił wręcz „lawino-
wy” proces tworzenia nowych organizacji międzyrządowych. W roku 1863 powstała Unia
Geodetów, w 1865 — Międzynarodowa Unia Telekomunikacyjna, w 1874 — Powszech-
ny Związek Pocztowy, w 1875 — Międzynarodowe Biuro Miar i Wag, w 1873 — Między-
narodowa Organizacja Meteorologiczna, w 1890 — Centralny Urząd Transportów Mię-
dzynarodowych. Chronologia powstawania pierwszych organizacji międzynarodowych
wyraźnie pokazuje, że były one tworzone w dziedzinach technicznych, gdzie w warun-
kach współzależności najwcześniej powstała potrzeba stałego regulowania wspólnych,
transgranicznych problemów. Pierwszą organizacją polityczną była utworzona w 1919
r.
Liga Narodów.
Teresa Łoś-Nowak wyróżnia trzy etapy tworzenia organizacji międzynarodowy
ch.
Pierwszy przypada na wiek XIX i w warunkach potrzeby racjonalizacji współpracy mię-
dzynarodowej powstawały wzmiankowane wyżej organizacje w dziedzinach technicz-
nych. Etap drugi w istocie przypada na pierwszą połowę XX wieku. W okresie tym
w procesie powstawania organizacji międzynarodowych pierwszeństwo zyskało dążenie
do tworzenia politycznych mechanizmów sterowania ładem międzynarodowym. Trzeci
etap, przypadający w istocie na drugą połowę XX wieku, charakteryzowało powstaw
anie
organizacji międzyrządowych i pozarządowych w niemalże wszystkich obszarac
h życia
społecznego”, podlegających umiędzynaradawianiu.
Analiza rozwoju organizacji międzynarodowych (patrz tab. 1) wyraźnie pokazuje
, że
w przypadku tych międzyrządowych mamy nie tylko do czynienia z wzrostem
ich liczby,
7 Zob. T. Łoś-Nowak, Organizacje międzynarodowe — ewolucja w kierunku samodzielnośc
i stosunkach międzynarodowych, [w:] T. Łoś-sNowak [red.], Organizacje
w stosunkach... , s. 29.
Rozdział 4. Organizacje międzynarodowe —__—————————97
A -
Tabela 1. Liczbowy rozwój organizacji międzynarodowych
organizacji
autarkii ich
Źródło: <www.uia.org/statistics/staistics/organizationsłytb.29
9.php>;
zwww.uia.org/statistics/organizations/types-groups.02.pdf>;
f>.
<www.uis.org/statistics/statistics/organ izations/types-groups.03.pd
ojc
ale i ze spadkiem, zwłaszcza po zakończeniu zimnej wojny. Oznacza to, 3
międzynarodowe powstają, ale i upadają. Szacuje się, że do 1990 r. ok. Ona
cji międzyrządowych przestało istnieć. Najczęściej rozpadały się organizacje po na .
ości jest chociażby rozpad organizacj i byłej po noty
Potwierdzeniem tej prawidtow
a
czyniała się potrzeba regulowania współpracy państw w coraz to wy oł c
rach życia społecznego, a ponadto wzrost liczby państw w wyniku procesu aa ok
oraz rozpadu bloku wschodniego. Czynnik wzrostu liczby państw przyczynia „ Je In
przede wszystkim do powstawania organizacji regionalnych. Obecnie, czego
ta .lwy-
raźnie nie pokazuje, te ostatnie stanowią ponad 70% ogólnej liczby organizacji. "=
Analizując proces tworzenia organizacji międzynarodowych, należy podkreś a
i
w sensie funkcjonalnym wywodzą się one z konferencji wielostronnych, to w dwoj a a
sensie. Po pierwsze, są „produktem” konferencji założycielskiej. Po drugie, 0 o
niejsze, są „produkt em” historycz nego rozwoju konferenc ji międzyna rodowyc . Ki
ty się wówczas, gdy konferencje nie były w stanie zaspokajać narastających potrze re
gulowania współpracy państw. Wówczas, w warunkach wzrostu iatensywności transgra-
iicznych więzi w różnych dziedzinach życia społecznego, koniecznością stało się a
pienie doraźnej, konferencyjnej współpracy, współpracą stałą organizowaną przez sta e,
sformalizowane struktury organizacji międzynarodowej. TĘ ostatnią można więc nazwać
ciągle obradującą konferencją. Prawidłowość tę potwierdzają dane na temat o a
. nizowanych konferencji. O ile w latach 1648-1840 było ich kilkadziesiąt, otyle w atacł
1891-1990 — 649, w latach 1920-1930 — 2913; w jednym tyłko roku 1952 było ich 1032,
"74 obecnie rocznie organizuje się ok. 5000 konferencji.
<_ Analizując proces powstawania i rozwoju organizacji międzynarodowych, należy pa-
miętać, że uwarunkowania materialne, w postaci pogłębiania współzależności i
fodowych, są warunkami koniecznymi, ale jeszcze niewystarczającymi, ponieważ u pod-
w utworzenia organizacji międzynarodowej leży decyzja polityczna. dym samym a,
4fe. ędne jest połączenie przesłanek materialnych z zespołem warunków politycznych.
i w polityce
«3 8 Zob. W. Morawiecki, Funkcje...
98 | Części. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 4. Organizacje międzynarodowe 99

Do tych ostatnich należy — po pierwsze — uświadomienie sobie przez rządy względ-
nie trwałej zgodności interesów w określonej dziedzinie stosunków międzynarodowych.
Organizacji nie tworzy się ze względów koniunkturalnych. Po drugie, przekonanie o ko-
rzyściach wynikających z wzajemnej współpracy w ramach organizacji i istnienie woli
politycznej co do jej utworzenia. Po trzecie, istnienie klimatu politycznego umożliwia-
jącego osiągnięcie niezbędnego porozumienia w sprawie utworzenia organizacji i zasad
jej funkcjonowania. Potwierdzeniem jest tu chociażby OBWE, której stałe organy za-
częto tworzyć w warunkach końca zimnej wojny, zaś wcześniej, w okresie zimnej woj-
ny, KBWE była powtarzaną konferencją, tworzącą specyficzny proces. Oznacza to, że
brak sprzyjających warunków politycznych może uniemożliwiać utworzenie organizacji,
mimo istnienia obiektywnych przesłanek. Po czwarte, ważnym warunkiem powodzenia
procesu tworzenia organizacji i jej funkcjonowania jest udzial w niej wielkich mocarstw
lub państw odgrywających istotną rolę w dziedzinach będących przedmiotem zaintereso-
wania organizacji. Skuteczność tworzenia i funkcjonowania organizacji międzynarodo-
wej wymaga bowiem uwzględnienia istniejącego układu sił. Liga Narodów bez udziału
kadach wydają się dominować problemy gospodarcze i społeczne. Organizacje regional-
ne i grupowe wyróżnia ograniczony zakres członkostwa. Należą do nich państwa spełnia-
jące określone wymagania. Gdy jest to przynależność geograficzna, mamy do czynienia
z organizacjami regionałnymi. Nałeży podkreślić, że zgodnie z rozdziałem VIII Kar-
ty Narodów Zjednoczonych w sprawach pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego
możliwe jest tworzenie układów i organizacji regionalnych, pod warunkiem, że są zgod-
ne z celami i zasadami ONZ. Co więcej, Rada Bezpieczeństwa może posługiwać się
układami lub organizacjami regionalnymi w celu zastosowania pod jej kierownictwem
i zgodnie z Kartą NZ środków przymusu. Po zakończeniu zimnej wojny i leżącej u jej
podstaw dwublokowej konfrontacji mamy do czynienia ze wzrostem znaczenia porozu-
mień regionalnych w procesie zapewniania bezpieczeństwa.” Także procesy globalizacji
stymulują rozwój organizacji regionalnych.
KRYTERIUM CELÓW ORGANIZACJI |

USA po wystąpieniu Niemiec i wykluczeniu bylego ZSRR w końcowym okresie istnie-

nia była organizacją ułomną, niereprezentatywną dla ówczesnego ukladu sił międzyna- WYSPECJALIZOWANE UNIWERSALNE |
rodowych. Wyciągając wnioski ze słabości Ligi Narodów, przy tworzeniu ONZ głów-
K| [|]
R
nym ówczesnym mocarstwom zapewniono dominującą pozycję w postaci statusu stałych R E Unia Afrykańska, Organizacja
członków Rady Bezpieczeństwa i dysponowania prawem weta. Oczywiste więc jest, że x 6 MIĘDZYRZĄDOWE NATO. NAFA | Państw Amerykańskich
1 —_1

dyskusja nad reformą ONZ, w tym i Rady Bezpieczeństwa, zakłada poszerzenie składu E
R N SUPRANARODOWE EURATOM, EWWiS UNIA EUROPEJSKA
stałych członków tej ostatniej w taki sposób, aby uwzględnić zmieniony od czasu II wojny
światowej układ sił. MU A
N TRANSNARODOWE
p
E
uropean
Anti- N
Anti-powerty Network
Europejskie ie BiuroBiuro Organizacji
Ekologicznych
Organizacji

c E FIE
3. Klasyfikacja organizacji międzynarodowych z —
Ł||G
o L MIĘDZYRZĄDOWE WHO, » UNESCO, . UNIDO, »
Klasyfikacja organizacji międzynarodowych służy ich porządkowaniu, ale także po- N| |5 MAEA, WTO, ICAO . ONZ.
K| |B
kazaniu ich różnorodności. W zależności od przyjętego kryterium można je podzielić na O| JA SUPRANARODOWE
s
różne kategorie. Stosując kryterium charakteru prawnego członków, organizacje dzielą TIR

I
TRANSNARODOWE ci
się na dwie grupy: 1) międzynarodowe organizacje międzyrządowe, których członkami w| E Amnesty ua onal, Worłd Federalist Association
A
są państwa reprezentowane przez swe rządy i one są przedmiotem zainteresowania ni-
niejszego rozdziału, oraz 2) międzynarodowe organizacje pozarządowe, których człon-
kami są różnego rodzaju stowarzyszenia, organizacje młodzieżowe, ekologiczne, kobie- Schemat 1. Typologia organizacji międzynarodowych
ce, partie polityczne, związki wyznaniowe, a nawet jednostki. . Żródło: opracowanie na podstawie R. Jackson, G. Soerensen, Introduction to International Relations, Oxford
, 5. 118.
Kryterium geograficznego zakresu państw tworzących organizacje umożliwia wyod-
rębnienie — po pierwsze — międzynarodowych organizacji powszechnych, zwanych też
niekiedy globalnymi, jak chociażby ONZ i organizacje wyspecjalizowane systemu ONZ, Z kolei kryterium celów organizacji umożliwia wyodrębnienie — po pierwsze — or-
oraz — po drugie — międzynarodowych organizacji regionalnych i grupowych jak Rada ganizacji o celach ogólnych, zwanych też uniwersalnymi, jak ONZ, Unia Europejska,
Organizacja Państw Amerykańskich itd. — po drugie — organizacji © celach szczegó-
Europy, Unia Afrykańska, Unia Europejska, OECD, NATO itd. Organizacje powszech-
towych, zwanych wyspecjalizowanymi jak UNESCO, FAO, WHO itd. Te pierwsze re-
ne swym zasięgiem obejmują większość państw świata. Potrzeba ich tworzenia wynika
z faktu istnienia problemów o zasięgu globalnym, które wymagają takiej też współpra-
gulują bardzo szerokie spektrum zjawisk i procesów społecznych. Zakres przedmiotowy
cy międzynarodowej. W początkowym okresie tworzenia organizacji międzynarodowych
9 „Zob. 1. Popiuk-Rysińska, Globalny system bezpieczeń. a por ienia regionalne, fw:] E. Haliżak,
były to przede wszystkim problemy techniczne, później wojny i pokoju, a w ostatnich de- R. Kuźniar, J. Symonides [red.], Globalizacja a stosunki międzynarodowe, Bydgoszcz-Warszawa 2003.
100 _| Częśćl1. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
podejmowanych przez nie działań jest bardzo szeroki. W przypadku organizacji wyspe-
cjalizowanych zakres przedmiotowy działań jest wąski. Koncentrują się na problemach
polityczno-wojskowych jak NATO, gospodarczych jak Bank Światowy czy Światowa Or-
ganizacja Handlu, na problemach kultury, nauki i oświaty jak UNESCO, problemach
technicznych jak Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego (ICAO) itd. Nale-
ży też podkreślić, że organizacje o celach ogólnych oraz o celach szczegółowych mogą
być organizacjami powszechnymi lub regionalnymi.
Stosując kryterium stopnia „władzy”, wyróżniamy organizacje koordynacyjne, a więc
o niskim stopniu „władzy”, jak ONZ, Rada Europy, OECD itd. oraz organizacje po-
nadnarodowe, a więc o wysokim stopniu „władzy”, jak wcześniej Europejska Wspólnota
Węgla i Stali czy — jak się uważa — Unia Europejska. Zdecydowana większość istnieją-
cych organizacji międzyrządowych ma charakter koordynacyjny, czyli ograniczone moż-
liwości wpływania na państwa członkowskie. Ich decyzje nie są bowiem wiążące, lecz są
rodzajem zaleceń. Zaś w przypadku Unii Europejskiej decyzje jej Rady w postaci rozpo-
rządzeń, dyrektyw i decyzji są wiążące dla państw członkowskich. Zaś w przypadku ONZ
wyjątek od generalnego koordynacyjnego charakteru tej organizacji stanowią uprawnie-
nia Rady Bezpieczeństwa, ale w sytuacji groźby naruszenia lub naruszenia pokoju i bez-
pieczeństwa międzynarodowego. W takich sytuacjach decyzje Rady Bezpieczeństwa są
nie tylko wiążące dla państw członkowskich, lecz zgodnie z art. 41 i 42 Karty może ona
nałożyć na państwo sankcje.
4. Podmiotowość organizacji międzynarodowych
O istocie podmiotowości stanowi zdolność do celowego, świadomego działania.
W przypadku międzynarodowych organizacji międzyrządowych, które są wtórne, po-
chodne w stosunku do tworzących je państw, tak rozumiana podmiotowość jest źródłem
kontrowersji. Wyraźnie pokazują to opcje postrzegania podmiotowości organizacji mię-
dzyrządowych określone przez Cliva Archera. Jego zdaniem można je postrzegać jako:
po pierwsze, stałą i wielostronną formę dyplomatycznych stosunków międzynarodo-
wych. Forma oznacza zewnętrzny wyraz, formalny sposób przejawiania się stosunków
międzynarodowych, co w istocie oznacza brak podmiotowości organizacji. Po drugie,
są one instrumentem polityki zagranicznej państw, areną realizacji ich polityki zagra-
nicznej. Mogą działać tylko w takim zakresie, w jakim państwa im na to pozwolą. Jest
to więc podmiotowość ograniczona, marionetkowa. Po trzecie, organizacje mogą być
postrzegane jako autonomiczny uczestnik stosunków międzynarodowych. Oznacza
ich pełną podmiotowość w międzynarodowych stosunkach politycznych. Wydaje się, że
każda z powyższych opcji częściowo charakteryzuje podmiotowość organizacji między-
rządowych. Są one bowiem i formą dyplomatycznych stosunków, i areną działań państw,
i w ograniczonym zakresie posiadają zdolność do autonomicznych działań. Należy jed-
nak pamiętać, że są to podmioty wtórne, pochodne w stosunku do państw i utworzone
na podstawie ich woli, określającej także zakres ich (organizacji) kompetencji.
Analiza specyfiki i złożoności podmiotowości organizacji międzyrządowych wymaga
odwołania się do idei ich odrębnej osobowości. Oznacza ona zdolność wykazywania
|||” _ÓQć Rozdział 4. Organizacje międzynarodowe —_——————_—_—_—_ 101
samodzielności i odrębności w stosunku do środowiska międzynarodowego, a zwłaszcza
suwerennych państw, i jest warunkiem wpływania na środowisko i na państwa. Tb z kolei
oznacza, że organizacja międzynarodowa nie jest zwykłą sumą państw członkowskich,
lecz w środowisku międzynarodowym tworzy nową jakość.
Wojciech Morawiecki uważa, że odrębna osobowość organizacji przejawia się w tym,
że wyrażana przez jej organy wola w postaci decyzji nie jest identyczna z wolą wszyst-
kich państw członkowskich i każdego z nich z osobna. Różnica między wolą organizacji
i wolą każdego z jej państw członkowskich oznacza, że organizacja dysponuje pewnym
zakresem autonomii w stosunku do zespolu swoich członków. Zdaniem Wojciecha Mo-
rawieckiego nawet w skrajnym przypadku całkowitej jednomyślności wola organizacji
kształtuje się nieco odmiennie od sumy woli jej członków, gdyż jest wynikiem kompromi-
su.10 W konsekwencji odrębna osobowość organizacji oznacza pewne ryzyko dla państw
członkowskich, gdyż ich stanowiska, wola polityczna i interesy mogą nie pokrywać się
z jej stanowiskiem. Praktyka funkcjonowania chociażby ONZ i systemu jej organizacji
wyspecjalizowanych dostarcza wielu tego przykładów. W roku 1984 Stany Zjednoczone
na znak protestu przeciw zarządzaniu i podejmowanym działaniom wystąpiły z UNE-
SCO. Podobnie uczyniła Wielka Brytania i Singapur. Wielka Brytania powróciła do
UNESCO w 1997 r., a Stany Zjednoczone w 2003. W roku 2003 Stany Zjednoczone
nie były też w stanie przeforsować w Radzie Bezpieczeństwa decyzji legitymizującej ich
atak wojskowy na Irak.
Mimo złożoności podmiotowości organizacji międzyrządowych i odmienności opcji
ich postrzegania nie ma wątpliwości co do tego, że posiadają one podmiotowość poli-
tycznomiędzynarodową (są uczestnikiem stosunków międzynarodowych) i prawnomię-
dzynarodową, chociaż ta ostatnia jest specyficzna w porównaniu z podmiotowością su-
werennych państw. Jest to bowiem podmiotowość wtórna, nadana z woli państw, a jej
zakres jest określony w statutach organizacji będących wielostronnymi umowami mię-
dzynarodowymi. Należy też podkreślić, że przesłanki podmiotowości organizacji mię-
dzyrządowych, także prawnomiędzynarodowej, tworzy odrębna ich osobowość.
Podmiotowość prawnomiędzynarodowa organizacji międzyrządowych nie jest obec-
nie kwestionowana. Jest to jednak podmiotowość inna niż państw. Uchwycenie jej spe-
cyfiki wymaga określenia zakresu zdołności prawnej i zakresu zdolności do czynności
prawnych. Organizacje międzyrządowe mają zdolność prawną, czyli mogą być podmio-
tem praw i obowiązków wynikających z prawa międzynarodowego. Zdolność ta wynika
z ewolucji doktryny prawa międzynarodowego, w której podmiotowość prawnomiędzy-
narodową przestano utożsamiać z suwerennością, i jest nadawana przez państwa.
to
Zdolność do czynności prawnych oznacza zaś wywoływanie skutków prawnych przez
własne działania. Składa się na nią — po pierwsze — zdolność traktatowa, oznaczająca
możliwość zawierania umów. Organizacje międzyrządowe są stroną umów prawnomię-
dzynarodowych zawieranych z państwami lub z innymi organizacjami międzyrządowymi.
Przykiadem pierwszego rodzaju umów jest chociażby ta zawarta w 1947 r. między ONZ
i Stanami Zjednoczonymi, a regulująca status siedziby tej organizacji. Na drugi rodzaj
10 W. Morawiecki, Międzynarodowe organizacje gospodarcze, t. 1, System organizacji międzynarodowej,
Warszawa 1987, s. 62.
 102 Część11. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
umów składają się chociażby te zawarte między ONZ i organizacjami wyspecjalizowany
mi, tworzącymi system ONZ. Po drugie, organizacje korzystają przede wszystkim z bier-
nego, ale także i czynnego prawa legacji. Przyjmują więc przedstawicieli państw czlon-
kowskich. ale też wysylają wlasnych przedstawicieli do państw członkowskich. Przykla-
dowo Polska posiada przedstawicielstwa m.in. przy ONZ, OBWE, NATO, Unii Europej-
skiej. Z kolei NATO i Unia Europejska utrzymują własne przedstawicielstwa w Polsce.
Po trzecie, organizacje posiadają ograniczoną zdolność procesową. W przypadku spo-
rów na tle wykonywania umów mogą być stroną przed trybunałami międzynarodowymi,
z wyjątkiem jednak Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości z siedzibą w Hadze,
gdyż ten rozstrzyga tylko spory prawne między państwami. lch zdolność procesowa na
tle państw jest więc ograniczona.
Wyrazem podmiotowości organizacji międzyrządowych, niezależnie od jej specyfiki,
są procesy decyzyjne przebiegające w jej strukturach. Organizacje międzynarodowe są
bowiem strukturami służącymi wielostronnemu podejmowaniu decyzji, a stąd procesy
decyzyjne uważane są nawet za najważniejszy element ich funkcjonowania. Rezultaty
działalności organizacji, z wyjątkiem prowadzenia przez nie działań operacyjnych, wyra-
żają się właśnie w formie różnego rodzaju decyzji. Ukazują one wolę organów organi-
zacji, za którymi stoją państwa członkowskie. Decyzjami organizacji międzynarodowych
są więc wszelkie akty, będące formalnym wyrazem woli ich organów.!! Noszą one naj-
częściej nazwę uchwał, rezolucji, deklaracji, zaleceń i tworzą tzw. miękkie prawo, czyli są
zespołem norm politycznych. Wyjątek stanowią decyzje Rady Unii Europejskiej w po-
staci rozporządzeń, dyrektyw i decyzji, oraz uchwały Rady Bezpieczeństwa podjęte w sy-
tuacji zagrożenia lub naruszenia pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Są one
wiążące dla państw członkowskich.
Proces decyzyjny w organizacjach międzyrządowych jest inicjowany na dwa sposoby.
Po pierwsze, przez zgłoszenie wniosku o rozpatrzenie przez organizację danego proble-
mu międzynarodowego, którym się ona nie zajmuje, co jest sugestią podjęcia decyzji.
Po drugie, przez zgłoszenie wniosku zawierającego wyłącznie konkretny projekt decyzji.
Zgłaszany jest on wówczas, gdy problem, którego decyzja ma dotyczyć, jest przedmiotem
obrad organizacji.
Zróżnicowany jest status podmiotów, które niezałeżnie od formy, mogą inicjować
procesy decyzyjne w organizacjach międzynarodowych. Przede wszystkim są to państwa
członkowskie, a dokładniej ich ministerstwa spraw zagranicznych. Po drugie, są to or-
gany danej organizacji. Obok państw są one najaktywniejsze w inicjowaniu procesów
decyzyjnych, a szczególna rola przypada sekretariatom organizacji, zwłaszcza ich sekre-
tarzom generalnym. Sekretarz Generalny ONZ, na równi z państwami może zwrócić
uwagę Radzie Bezpieczeństwa na każdą sytuację zagrażającą pokojowi i bezpieczeń-
stwu międzynarodowemu. Po trzecie, mogą to być państwa stowarzyszone. Możliwość
taką przyznaje jednak tylko cześć organizacji. Spośród organizacji wyspecjalizowanych
systemu ONZ jest to chociażby FAO, UNESCO i WHO. Po czwarte, w nielicznych or-
ganizacjach mogą to być państwa nieczłonkowskie. Karta ONZ upoważnia wszystkie
państwa nieczłonkowskie do proponowania Radzie Bezpieczeństwa rozpatrzenia spo-
1 Z. Klepacki, Proces podejmowania decyzji w organizacjach międzynarodowych, Warszawa 1979, s. 11.
//////”___—ć
|| Rozdział 4. Organizacje międzynarodowe _— 103
rów, których są stroną, pod warunkiem uprzedniego przyjęcia wynikającego z Karty zo-
bowiązania co do pokojowego ich (sporów) rozstrzygania. Po piąte, mogą to być inne
organizacje międzyrządowe, ale tylko wówczas, gdy są do tego upoważnione, zazwyczaj
na podstawie odrębnej umowy zawartej między organizacjami. Przykiadem są umowy
zawarte między ONZ i jej organizacjami wyspecjalizowanymi. Na ich podstawie Rada
Gospodarczo-Społeczna rozpatruje problemy sugerowane przez organizacje wyspecja-
lizowane, te zaś są zobowiązane do wlączania do porządku obrad problemów sugero-
wanych przez ONZ. Po szóste, mogą to być międzynarodowe organizacje pozarządowe.
Organizacje międzyrządowe na podstawie jednostronnego aktu mogą upoważnić orga-
nizacje pozarządowe do wnoszenia spraw do ich porządku obrad. ONZ, wedlug stanu na
koniec 2004 r., uprawnienia takie przyznala 2531 organizacjom pozarządowym podzie-
lonym na kategorie G (general), czyli ogólne, S (special), czyli specjalne, oraz R (roster),
czyli wpisane do rejestru. W zależności od posiadanej kategorii organizacje te w zróż-
nicowany sposób mogą inicjować procesy decyzyjne Rady Gospodarczo-Społecznej, ale
tylko za pośrednictwem Komitetu ds. Organizacji Pozarządowych. Pełni on rolę „filtra”,
a jego decyzje są ostateczne. Po siódme, w nielicznych organizacjach międzyrządowych
procesy decyzyjne mogą inicjować osoby prawne, a nawet fizyczne. Z reguły nie mają
one takiego prawa. Wyjątek na „tak” w przypadku osób prawnych dotyczy Międzynaro-
dowej Organizacji Pracy, gdzie krajowe organizacje związków zawodowych mogą wnosić
skargi na rządy wlasnych państw, jeżeli te nie przestrzegają ratyfikowanych przez siebie
umów międzynarodowych dotyczących warunków pracy. Z kolei osoby fizyczne z reguły
inicjują procesy decyzyjne głównie organów sądowych w zakresie ochrony praw człowie-
ka, jak np. Europejski Trybunał Praw Człowieka Rady Europy.
W organizacjach stosowane są dwie główne procedury podejmowania decyzji, tj.
+ przez głosowanie i przez konsensus. Procedury głosowania są zróżnicowane. Najstarszą
jest głosowanie na zasadzie jednomyślności, czyli opowiedzenie się wszystkich państw
_ członkowskich za daną decyzją. U podstaw tej procedury leży poszanowanie suweren-
nej równości państw. Ze względu jednak na liczne wady, jak chociażby możliwa ogól-
nikowość decyzji czy długi okres jej podejmowania z powodu konieczności znalezienia
rozwiązania kompromisowego, od procedury tej odstępowano już w końcu XIX wieku.
Zaczęto ją zastępować bardziej elastyczną procedurą głosowania na zasadzie większości
kwalifikowanej. Najczęściej spotykaną większością kwalifikowaną jest próg 2/3 głosów za
daną decyzją albo głosujących państw, albo państw członkowskich organizacji. Procedu-
ra ta, tak jak w przypadku np. Zgromadzenia Ogólnego ONZ, dotyczy najważniejszych
decyzji podejmowanych przez organizację. Trzecią procedurą jest głosowanie na zasa-
dzie większości absolutnej, zwanej też bezwzględną, a czwartą na zasadzie większości
"zwykłej. Ta ostatnia procedura występuje w większości organizacji powszechnych. Nie
ma w nich jednak zastosowania do spraw najważniejszych.
W niektórych organizacjach międzynarodowych stosowany jest system głosów ważo-
nych. Oznacza on, że poszczególne państwa dysponują różną liczbą głosów. Procedu-
ra ta stosowana jest przede wszystkim w międzynarodowych organizacjach finansowych
(Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy i inne), w organizacjach regulu-
jących handel surowcami oraz w niektórych wąsko wyspecjalizowanych organizacjach
 104 " Częśćll. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
technicznych. O liczbie głosów, którymi dysponują poszczególne państwa w pierwszym
przypadku, w istocie decyduje wielkość wkładu do kapitału założycielskiego organiza-
cji. W przypadku drugiej grupy organizacji jest to procentowy udział w eksporcie lub
imporcie danego surowca, zaś w trzecim, wielkość płaconej składki członkowskiej.
Procedura konsensusu, stosowana m.in. w takich organizacjach jak OBWE czy NA-
TO, polega na odrzuceniu głosowania i prowadzeniu negocjacji tak długo, aż wypra-
cowany zostanie projekt decyzji, odpowiadający interesom wszystkich lub przynajmniej
większości państw członkowskich, pod warunkiem, że pozostałe nie będą się sprzeciwia-
ły. Konsensus oznacza bowiem brak formalnego sprzeciwu wobec projektu decyzji, co
nie znaczy, że wszystkie państwa go entuzjastycznie popierają.
U podstaw stosowania konsensusu jako procedury decyzyjnej leży dążenie do zwięk-
szenia skuteczności wykonywania podejmowanych decyzji. Chodzi bowiem o uwzględ-
nienie interesów maksymalnie dużej liczby państw członkowskich. Niewątpliwą zaletą
jest poszukiwanie rozwiązań kompromisowych, a więc elastyczność procesu decyzyjne-
go, i zapobieganie zbyt pochopnemu podejmowaniu decyzji. Wadą jest często ich dość
ogólnikowy charakter, dość długi proces wypracowywania projektu decyzji i możliwość
jej zablokowania przez pojedyncze państwo.
Elementem analizy podmiotowości organizacji międzyrządowych są także podejmo-
wane przez nie działania, utożsamiane zwyczajowo z ich funkcjami. Zdaniem Teresy
Łoś-Nowak funkcja jest synonimem zadań i celów organizacji i działań niezbędnych do
ich realizacji.3 Wiąże się więc z zespołem działań organizacji wobec środowiska mię-
dzynarodowego. Powszechnie wymienia się funkcje regulacyjne, kontrolne i operacyjne
organizacji międzynarodowych.
Funkcja regulacyjna polega na tworzeniu norm określających wzorce zachowań
uczestników stosunków międzynarodowych. Stąd też funkcję tę można nazwać także
normotwórczą. Tworzone przez organizacje wzorce zachowań najczęściej przybierają
postać norm politycznych, zwanych „miękkim prawem”. Taki charakter mają decyzje
OBWEczy deklaracje lub rezolucje Zgromadzenia Ogólnego ONZ. W przypadku ONZ
niektóre z tych dokumentów miały wręcz fundamentalne znaczenie dla funkcjonowania
społeczności międzynarodowej po II. wojnie światowej. Jest to chociażby Powszechna
Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r. czy uchwalona w 1960 r. Deklaracja w sprawie
przyznania niepodległości obszarom kolonialnym. Tworzą one moralno-polityczne zobo-
wiązania dla państw, lecz stopień natężenia woli co do ich obowiązywania jest niższy
niż w przypadku norm prawnomiędzynarodowych. Te ostatnie także są negocjowane na
forum organizacji międzynarodowych, często z ich inicjatywy. W ramach ONZ wynego-
cjowano m.in. takie regulacje prawnomiędzynarodowe jak Konwencja o karaniu zbrodni
łudobójstwa (1948 r.), Pakty praw człowieka (1966 r.), Konwencja prawa morza (1982 r.)
czy Ramowa konwencja klimatyczna (1992 r.). Należy wyraźnie podkreślić, że regulacje
prawnomiędzynarodowe, obok ONZ, inicjowane są także i przez inne organizacje jak
Rada Europy, OECD czy EKG ONZ.
12 7bid., s. 196 i n.
13_T. Łoś-Nowak, Organizacje międzynarodowe — ewolucja w kierunku samodzielności w polityce i stosun-
kach międzynarodowych, [w:] T. Łoś-Nowak [red.], Organizacje w stosunkach. .., s. 50.
///////”/”_”__Qć Rozdział 4. Organizacje międzynarodowe —_————_——————————_ 105
Funkcja kontrolna jest dość ściśle powiązana z funkcją regulacyjną. Polega bowiem
na ocenianiu stanu faktycznego zachowań państw czlonkowskich w określonej dziedzi-
nie stosunków międzynarodowych z punktu widzenia wcześniej przyjętych regulacji i za-
wartych w nich norm. W praktyce funkcja ta realizowana jest przez różnorodne formy
jak okresowe sprawozdania państw przedkładane w sekretariacie organizacji lub w od-
powiednich komisjach czy komitetach, przez konferencje przeglądowe organizowane
przez organizacje oraz prace różnego rodzaju grup roboczych ustalających fakty, gro-
madzących informacje. Należy jednak podkreślić, że funkcja kontrolna jest obszarem
dość „delikatnej” działalności organizacji, gdyż dotyczy działań suwerennych państw.
W niektórych dziedzinach stosunków międzynarodowych realizacja tej funkcji jest źró-
dłem kontrowersji, a nawet swoistej hipokryzji. Potwierdza to chociażby problem łama-
nia praw człowieka w Chinach i działania Komisji Praw Człowieka ONZ. Mimo ewi-
dentnych dowodów Chiny nie są potępiane, gdyż wiele państw pierwszeństwo przyznaje
stosunkom gospodarczym z ChRL.
Funkcja operacyjna polega na podejmowaniu przez organizację bezpośrednich dzia-
łań w środowisku międzynarodowym. Polegają one przede wszystkim na świadczeniu
różnego rodzaju usług w oparciu o potencjał finansowy i kadrowy samej organizacji lub
oddany do jej dyspozycji przez państwa czlonkowskie. W przypadku ONZ mogą to być
działania w zakresie pomocy technicznej państwom rozwijającym się, czyli m.in. w za-
kresie edukacji. Działania w sytuacjach klęsk żywiolowych, pomoc uchodźcom czy próby
rozwiązywania konkretnych problemów społecznych jak analfabetyzm, zanik bioróżno-
rodności, AIDS oraz małaria itd. Dość spektakularnym przejawem działań operacyjnych
ONZ. są realizowane od 1948 r. operacje pokojowe, których łącznie przeprowadzono 59,
a na początku 2005 r. ONZ, zaangażowana była w realizację 16 takich operacji. Oprócz
ONZ działania operacyjne na rzecz utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodo-
wego podejmuje także NATO od początku lat dziewięćdziesiątych oraz OBWE.
5. Organizacja Narodów Zjednoczonych
Organizacja Narodów Zjednoczonych, w oryginale United Nations, czyli Narody
Zjednoczone, jest organizacją specyficzną wśród istniejących międzyrządowych. Łączy
bowiem w sobie cechy organizacji powszechnej i uniwersalnej, zaś w obszarze odpowie-
dzialności za pokój i bezpieczeństwo międzynarodowe posiada uprawnienia wyjątkowe,
nieznane innym organizacjom. ONZ wyróżniają także szczególne więzi z innymi organi-
zacjami międzynarodowymi. Dotyczy to tych wyspecjalizowanych, regionalnych i poza-
„rządowych. Wyróżnia ją także zakres przedmiotowy spraw, którymi się zajmują. W isto-
cie ONZ i powiązane z nią organizacje wyspecjalizowane zajmują się chyba wszystkimi
przejawami życia społecznego.
5.1. Geneza ONZ
O ile w podpisanej 14 sierpnia 1941 r. Karcie Atlantyckiej mówiono o utworzeniu
stałego i powszechnego systemu bezpieczeństwa po zakończeniu wojny, o tyle nazwy
106 | CZzęśćl1. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
„narody zjednoczone” użyto po raz pierwszy w Deklaracji Narodów Zjednoczonych
podpisanej I stycznia 1942 roku. Podpisało ją 26 państw, włącznie z Polską, które zobo-
wiązały się m.in. do realizacji celów zawartych w Karcie Atlantyckiej. W celu wykonania
tych postanowień w czasie zorganizowanej w Moskwie w październiku 1943 r. konferen-
cji z udziałem byłego ZSRR, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Chin, podjęto
decyzję o utworzeniu ONZ. Projekt Karty ONZ negocjowano — z udziałem czterech
wymienionych mocarstw — w czasie zorganizowanej w Dumbarton Oaks, na przedmie-
ściach Waszyngtonu, konferencji obradującej od 21 lipca do 7 października 1944 roku.
Jednakże zasady podejmowania decyzji w Radzie Bezpieczeństwa uzgodniły trzy wielkie
mocarstwa uczestniczące w konferencji w Jalcie w lutym 1945 roku. Mocarstwa te po-
stanowiły także zaprosić Chiny i Francję do udziału w organizacji konferencji założyciel-
skiej. Zwolano ją 25 kwietnia 1945 r. w San Francisco. Wzięło w niej udział 50 państw,
które podpisały deklarację Narodów Zjednoczonych lub wypowiedziały wojnę jedne-
mu z państw osi faszystowskiej. Polska nie uczestniczyła w konferencji założycielskiej ze
względu na brak narodowej reprezentacji akceptowanej przez wszystkie wielkie mocar-
stwa. Karta ONZ została podpisana 26 czerwca 1945 r. i weszła w życie 24 października
tego roku. Dzień ten obchodzony jest jako dzień ONZ. Polska, po utworzeniu Rządu
Jedności Narodowej, podpisała Kartę 16 października 1945 roku. Mając na uwadze fakt
podpisania przez Polskę Dekłaracji Narodów Zjednoczonych oraz uznając wkład Polski
w walkę z faszyzmem, państwu naszemu przyznano status 51. członka założycielskiego.
10 stycznia 1946 r. w Londynie rozpoczęła obrady pierwsza sesja Zgromadzenia Ogól-
nego. ONZ rozpoczęła więc działałność. Liczba państw członkowskich, poczynając od
tych 51 założyciełskich, ulegała systematycznemu zwiększaniu i po przyjęciu we wrze-
śniu 2002 r. Szwajcarii i Timoru Wschodniego osiągnęła 191.
5.2. Cele i zasady ONZ
Zgodnie z Kartą (art. 1) ONZ — w istocie — ma służyć realizacji trzech celów.
Po pierwsze, utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa przez stosowanie
skutecznych zbiorowych środków zapobiegania ich zagrożeniom. Określono więc nie
tyłko ceł, ale także sposób jego realizacji, przez odwołanie się do właściwej jeszcze Li-
dze Narodów koncepcji bezpieczeństwa zbiorowego. Po drugie, rozwijaniu przyjaznych
stosunków między narodami w oparciu o zasady równouprawnienia i samostanowienia.
Po trzecie, rozwiązywaniu w drodze współpracy międzynarodowej zagadnień o charak-
terze gospodarczym, społecznym, kulturalnym lub humanitarnym. Wielopłaszczyznowa
współpraca najwyraźniej traktowana jest jako sposób zapobiegania konfliktom i woj-
nom.
W Karcie (art. 2) określono też siedem zasad, zgodnie z którymi państwa członkow-
skie mają postępować we wzajemnych stosunkach w procesie realizacji celów ONZ. Za-
sady w powiązaniu z celami określają wizję funkcjonowania Narodów Zjednoczonych.
Po pierwsze, za najważniejszą — jako podstawę funkcjonowania ONZ — uznano za-
sadę suwerennej równości państw członkowskich. Po drugie, w celu osiągania korzy-
ści wynikających z przynależności do ONZ, państwa członkowskie powinny wykonywać
w dobrej wierze zobowiązania przyjęte zgodnie z Kartą. Po trzecie, wszystkie państwa
—_/_//”//ó/óÓó/ś
( Rozdział 4. Organizacje międzynarodowe _—_—_———_—————_ 107
członkowskie powinny załatwiać swe spory środkami pokojowymi. Po'czwarte, w swych
wzajemnych stosunkach państwa członkowskie powinny powstrzymywać się od groźby
użycia siły lub jej użycia przeciw integrałności terytorialnej lub niezawisłości politycz-
nej któregokolwiek państwa jak i w inny sposób niezgodny z celami ONZ. Po piąte,
obowiązkiem państw członkowskich jest okazanie ONZ. wszelkiej pomocy w każdej ak-
cji podjętej zgodnie z Kartą i powstrzymanie się od udzielenia pomocy państwu, prze-
ciwko któremu ONZ. zastosowała środki prewencyjne lub środki przymusu. Zasada ta
określa praktykę realizacji koncepcji bezpieczeństwa zbiorowego. Po szóste, ONZ, ma
zapewnić, aby państwa niebędące jej członkami postępowały zgodnie z zasadami Karty
w stopniu koniecznym do utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Po
siódme, Karta nie upoważnia do ingerencji w sprawy należące do wewnętrznych kom-
petencji któregokolwiek z państw. Zasada ta nie dotyczy jednak przypadków stosowania
sankcji przewidzianych w rozdziale VII Karty.
5.3. Organy ONZ
Struktura organizacyjna ONZ jest rozbudowana, zwłaszcza w warstwie organów po-
mocniczych. Zaś organy główne, na które składa się Zgromadzenie Ogólne, Rada Bez-
pieczeństwa, Rada Gospodarczo-Społeczna, Rada Powiernicza, Międzynarodowy Try-
bunał Sprawiedliwości (MTS) i Sekretariat, są zróżnicowane co do pełnionych funkcji.
Są to bowiem organy międzypaństwowe (plenarne i wykonawczo-zarządzające, funkcjo-
nariuszy międzynarodowych) oraz organy sądowe.
Zgromadzenie Ogólne. Jest organem plenarnym, międzypaństwowym, w którym re-
prezentowane są wszystkie państwa członkowskie. Każde z nich dysponuje jednym gło-
sem. Jego kompetencje są szerokie i obejmują w istocie wszystkie sprawy należące do
zakresu działań ONZ. W szczególności posiada zespół uprawnień dotyczących utrzy-
mania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Może bowiem formułować zale-
cenia w tym zakresie, włączając te dotyczące kontroli zbrojeń i rozwiązywania sporów
międzynarodowych. Przedmiotem dyskusji może czynić każdy problem dotyczący poko-
ju i bezpieczeństwa międzynarodowego i formułować rekomendacje, z wyjątkiem spo-
tów czy sytuacji, które zostały przekazane do rozpatrzenia przez Radę Bezpieczeństwa.
Może formułować zalecenia dotyczące działalności innych organów ONZ. oraz rozwoju
współpracy państw członkowskich w płaszczyźnie politycznej, w zakresie kodyfikacji pra-
wa międzynarodowego, w zakresie ochrony praw człowieka i podstawowych wolności,
w zakresie spraw społecznych, gospodarczych, kultury, środowiska, edukacji, ochrony
zdrowia itd. Przyjmuje i analizuje sprawozdania składane przez inne organy ONZ, oraz
„ uchwala budżet. Większością kwalifikowaną 2/3 podejmuje decyzje w sprawie przyjęcia
nowych państw członkowskich, zawieszenia w prawach członka lub wykluczenia. Te dwie
ostatnie sytuacje nie miały jednak miejsca w dotychczasowym funkcjonowaniu ONZ. Po-
nadto, Zgromadzenie Ogólne bierze udział w procesach decyzyjnych dotyczących wybo-
ru niestałych członków Rady Bezpieczeństwa, członków Rady Gospodarczo-Społecznej,
sędziów MTS i oczywiście Sekretarza Generalnego ONZ.
Zgromadzeniu ogólnemu właściwy jest sesyjny tryb pracy. Zbiera się na sesje zwy-
czajne, sesje nadzwyczajne oraz sesje zwoływane w sytuacjach nadzwyczajnych. Sesje
 | 108 Część]. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
I
b ///////////____—Qć”
)
5
zwyczajne, których do początku roku 2006 zwołano 60, rozpoczynają obrady z reguły
i w trzeci wtorek września i trwają kilka miesięcy. Obrady sesji zwyczajnych rozpoczyna
i debata generalna, która jest formą prezentacji stanowisk państw członkowskich w od-
ł
niesieniu do aktualnych głównych problemów międzynarodowych. Sesje nadzwyczajne
|
I
T zwoływane są na wniosek Rady Bezpieczeństwa lub państw członkowskich przy popar-
"1.
I ciu większości innych. Tematyka obrad z reguły dotyczy konkretnych, wąsko ujętych pro-
"4
blemów międzynarodowych, jak problem palestyński (1947,1948), problemy surowcowe
i rozwoju (1974), rozbrojenie (1978, 1982, 1988), apartheid (1989), rozwój społeczny
(2000) czy z okazji sześćdziesiątej rocznicy wyzwolenia hitlerowskich obozów koncen-
tracyjnych (2005). Do stycznia 2006 r. zwołano 28 sesji nadzwyczajnych.
Zgromadzenie Ogólne może zbierać sie także na sesjach zwotywanych w sytuacjach
nadzwyczajnych. Zwoływane są one na podstawie rezolucji Uniting for Peace uchwalo-
nej w 1950 r. z inicjatywy Stanów Zjednoczonych i w sytuacji gdy stroną w sporze mię-
dzynarodowym jest jeden ze stałych członków Rady Bezpieczeństwa, która chce podjąć
akcję. Wówczas jej stały członek może skorzystać z prawa weta i zablokować podjęcie
działań. Dzieje się to w sytuacji zagrożenia pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego
i w warunkach niemożliwości wykonywania swych funkcji przez Radę Bezpieczeństwa.
Wówczas siedmiu jakichkolwiek jej członków może zażądać zwołania w ciągu 24 godzin
sesji Zgromadzenia Ogólnego. Sesja ZO zwołana w takich okolicznościach może zale-
cić środki służące przywróceniu pokoju, włącznie z zastosowaniem sankcji wojskowych.
W istocie zastępuje ona Radę Bezpieczeństwa. Do stycznia 2006 r. w takim trybie sesje
ZO zwoływano 10 razy, m.in. z powodu kryzysu sueskiego w 1956 r., interwencji wojsk
sowieckich na Węgrzech (1956) i w Afganistanie (1980) czy interwencji USA w Libanie
(1958). Kilkakrotnie zwoływano takie sesje z powodu nierozwiązanego problemu pale-
styńskiego (m.in. 1997, 2003).
Rada Bezpieczeństwa. Jest organem o szczególnych kompetencjach, szczególnym
składzie i szczególnych procedurach podejmowania decyzji. Zakres podstawowych
i głównych kompetencji Rady Bezpieczeństwa wynika przede wszystkim z faktu uczynie-
nia tego organu strukturą odpowiedzialną w systemie ONZ za pokój i bezpieczeństwo
międzynarodowe. Stąd też, po pierwsze, głównym zadaniem Rady Bezpieczeństwa jest
utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa zgodnie z cełami i zasadami
Karty NZ. W procesie realizacji tego celu Rada może rekomendować działania w sy-
tuacji groźby naruszenia pokoju lub aktu agresji. Są to działania o charakterze zapo-
biegawczym lub represyjnym. Na podstawie bowiem art. 41 Karty może rekomendować
państwom członkowskim zastosowanie sankcji gospodarczych lub innych środków nieza-
wierających siły wojskowej, po to aby zapobiec agresji, naruszeniu pokoju i bezpieczeń-
stwa międzynarodowego lub położyć kres przypadkowi agresji. Jednakże na podstawie
art. 42 Karty Rada może upoważnić państwa członkowskie do podjęcia akcji wojsko-
wej przeciwko jakiemukolwiek agresorowi. Na podstawie właśnie takiej decyzji Rady
zostały podjęte w 1991 r. działania wojskowe przeciwko Irakowi w ramach operacji „Pu-
stynna Burza” po wcześniejszej inwazji tego państwa na Kuwejt. Stanom Zjednoczonym
nie udało się jednak osiągnąć takiej decyzji Rady przed operacją wojskową przeciwko
Irakowi w 2003 roku. Należy też wyraźnie podkreślić, że decyzje Rady Bezpieczeństwa
|| Rozdział 4. Organizacje międzynarodowe _—
—,—,/—/—/—///———_—_ 109
podejmowane w sytuacji groźby naruszenia pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego
lub ich naruszenia są wiążące dla państw członkowskich.
Ważnym obszarem uprawnień Rady Bezpieczeństwa, ściśle powiązanym z działania-
mi na rzecz utrzymania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, są działania ja-
ko organu pokojowego rozstrzygania sporów. W ramach tych kompetencji Rada może
podjąć działania mające na celu zbadanie każdego sporu czy sytuacji, która może pro-
wadzić do napięć międzynarodowych lub naruszenia pokoju i bezpieczeństwa. Może też
rekoimendować metody i sposoby rozwiązania sporu. Decyzje podejmowane w takich
sytuacjach są jednak rodzajem zaleceń dla państw.
Po drugie, Radzie Bezpieczeństwa właściwy jest cały zespół kompetencji związa-
nych z współuczestniczeniem w podejmowaniu decyzji ważnych dla funkcjonowania
ONZ. Po pierwsze, Rada współuczestniczy w podejmowaniu decyzji dotyczących spraw
członkowskich. Rekomenduje bowiem Zgromadzeniu Ogólnemu przyjęcie nowego pań-
stwa czlonkowskiego, ale też zawieszenie w prawach członka lub wykluczenie. Po dru-
gie, rekomenduje Zgromadzeniu Ogólnemu kandydata na Sekretarza Generalnego
ONZ. Współuczestniczy też w wyborze sędziów MTS.
Skład Rady Bezpieczeństwa w założeniu ma zapewniać skuteczność dzialania w pro-
cesie zapewniania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Fworzono ją jako organ
reprezentatywny dla ówczesnego układu sił, co nie odpowiada jednak obecnym realiom.
W skład Rady w charakterze stałych jej członków wchodzi bowiem 5 wielkich mocarstw
(USA, Rosja, Wielka Brytania, Francja i Chińska Republika Ludowa) oraz 10 niesta-
łych członków. Łącznie jest to więc 15 państw, chociaż do 1965 r. Rada liczyła 11 państw
(5 mocarstw i 6 niestałych członków). U podstaw określania składu niestałych człon-
ków Rady leży kryterium sprawiedliwej reprezentacji geograficznej. Zgodnie z nim od
1965 r. 5 miejsc przypada na Azję i Afrykę, 2 na Amerykę Łacińską, 2 na Europę Za-
chodnią i inne jak Kanada, Australia, Nowa Zelandia, itp. oraz 1 miejsce na Europę
Wschodnią. Kadencja niestałych członków Rady trwa 2 lata, ałe każdego roku zmienia
się połowa jej składu.
"Radzie Bezpieczeństwa właściwa jest też szczególna procedura decydowania. Jej de-
cyzje zapadają większością 9 głosów „za”. Jednakże w sprawach merytorycznych, nie-
mających charakteru proceduralnych, do podjęcia decyzji wymagany jest brak sprzeciwu
któregokolwiek ze stałych członków Rady. Oznacza to, że każdy ze stałych członków Ra-
dy, korzystając z przysługującego mu prawa weta, może zablokować każdą merytoryczną
decyzję. Do końca 2005 r. łącznie zostało zablokowanych 257 decyzji (zob. tab. nr 2). Na-
leży jednak podkreślić, że po zakończeniu zimnej wojny mocarstwa dość sporadycznie
„kórzystają z prawa weta. Najczęściej czynią to Stany Zjednoczone. Zaś w okresie zimnej
wojny, zwłaszcza w pierwszych dwudziestu latach funkcjonowania ONZ, większość de-
cyzji Rady, w niektórych latach nawet do 80%, była blokowana. Państwem, które czyniło
to najczęściej, był ZŚRR.
-_ Od zasady jednomyślności wielkich mocarstw w procesie decydowania w Radzie
Bezpieczeństwa jest jeden wyjątek. Dotyczy on sytuacji, gdy którekolwiek mocarstwo
będące stałym członkiem Rady, jest stroną rozpatrywanego konfliktu. Wówczas jego
óbowiązkiem jest wstrzymanie się od głosu. Przysługuje mu jednak prawo weta, gdy
110 Część IA. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
ONZ zamierza podjąć w danej sprawie akcję. Powstaje więc sytuacja swoistej „niemocy
decyzyjnej”, a Rada w sytuacji zagrożenia lub naruszenia pokoju i bezpieczeństwa
międzynarodowego nie jest w stanie wykonywać swych kompetencji. Wówczas zgodnie
ze wzmiankowanąjuż rezolucją Uniting for Peace siedmiu jakichkolwiek członków Rady
może zwołać sesję Zgromadzenia Ogólnego w sytuacji nadzwyczajnej, która w istocie
zastępuje Radę Bezpieczeństwa.
Tabela 2. Stosowanie weta przez wielkie mocarstwa w Radzie Bezpieczeństwa
Źródło: <http:/Avww.globalpolicy.org/security/data/vetotab.htm>.
* W latach 1946-1971 Chiny w Radzie Bezpieczeństwa były reprezentowane przez Tajwan.
Rada Gospodarczo-Społeczna. Jest organem o niezwykle szerokim przedmiotowym
zakresie podejmowanych działań. Obejmuje on bowiem międzynarodowe problemy go-
spodarcze, społeczne, kulturalne, humanitarne, ekologiczne, praw człowieka itd. W jej
skład od 1974 r. wchodzą 54 państwa!* wybierane na trzyletnie kadencje, przy tym każ-
dego roku zmienia się 1/3 składu, czyli 18 państw. Przy obsadzie miejsc stosowane jest
kryterium reprezentacji geograficznej, co w praktyce oznacza, że na Afrykę przypada 14
miejsc, na Azję — 11, na Europę Wschodnią — 6, na Amerykę Łacińską i Karaiby — 10
oraz na Europę Zachodnią i inne — 13.
Zakres przedmiotowy — i związana z tym różnorodność — spraw podejmowanych
przez Radę jest tak znaczny, że nie jest ona w stanie zajmować się nimi sama, więc jak
chyba żaden inny organ ONZ odwołuje się do licznych organów pomocniczych. Należą
do nich komisje regionalne i komisje funkcjonalne. Należy także podkreślić, że z Radą
powiązane są, a dokładniej działają pod jej nadzorem, instytucje szczególnego rodzaju
nazywane agencjami specjalnymi ONZ lub programami i organami pokrewnymi. Rada
Gospodarczo-Społeczna organizuje także współpracę ONZ. z większością tzw. organiza-
cji wyspecjalizowanych.
Szczególnymi organami pomocniczymi Rady są komisje regionalne i komisje funk-
cjonalne. Logika ich organizacji jest w istocie przeciwstawna sobie. Komisje regionalne,
jak sama ich nazwa wskazuje, koncentrują swe działania na określonych regionach glo-
14 Do 1965 r. w skład Rady Gospodarczo-Społecznej wchodziło 18, a do 1974 r. — 27.
Rozdział 4. Organizacje międzynarodowe _———————————_ qq
bu. Jest ich pięć: Komisja Ekonomiczna dla Afryki, Europejska Komisja Gospodarcza,
Komisja Ekonomiczna dla Ameryki Łacińskiej i Karaibów, Komisja Ekonomiczna iSpo- -
teczna dla Azji i Pacyfiku oraz Komisja Ekonomiczna i Społeczna dla Azji Zachodniej.
Zakres przedmiotowy działań tych organów jest bardzo szeroki. Z, kolei w przypadku
komisji funkcjonalnych zakres przedmiotowy ich działań jest wąski, ale zakres geogra-
ficzny dotyczy globu jako całości. Przykłady tworzy Komisja Praw Człowieka, Komisja
ds. Narkotyków, Komisja Rozwoju Samopodtrzymującego, Komisja ds. Statusu Kobiet,
Komisja Rozwoju Społecznego itd.
Agencje specjalne ONŻ, zwane też programami i organami pokrewnymi, powiąza-
ne z Radą są strukturami specyficznymi. Zajmują bowiem miejsce pośrednie między
organami pomocniczymi i samodzielnymi organizacjami wyspecjalizowanymi. Powsta-
ją one na podstawie uchwał Rady Gospodarczo-Społecznej aprobowanych przez Zgro-
madzenie Ogólne. W swych działaniach korzystają z dość dużej autonomii. Posiadają
własne źródła dochodów. Rada sprawuje nad nimi nadzór przez zatwierdzanie progra-
. mów ich działań oraz przez składane jej sprawozdania. Do organów tych należą: Kon-
ferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD), Program Naro-
dów Zjednoczonych ds. Środowiska (UNEP), Fundusz Narodów Zjednoczonych ds. Po-
mocy Dzieciom (UNICEF), Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP),
Urząd Wysokiego Komisarza ds. Uchodźców (UNHCR), Światowy Program Żywno-
ściowy (WFP) itd.
Odrębną kategorię struktur powiązanych z Radą Gospodarczo-Społeczną tworzą
organizacje wyspecjalizowane. Są to niezależne organizacje międzyrządowe, które na
podstawie odrębnych umów prawnomiędzynarodowych współpracują z ONZ, tworząc
wspólnie system ONZ. Organizacji tych jest — uwzględniając części składowe grupy
Banku Światowego — 19. Są to: Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO), Fundusz
d$. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Eduka-
cji, Nauki i Kultury (UNESCO), Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Grupa Ban-
ku Światowego składająca się z pięciu instytucji w postaci Międzynarodowego Banku
Odbudowyi Rozwoju (IBRD) zwanego Bankiem Światowym, Międzynarodowego Sto-
warzyszenia Rozwoju (IDA), Międzynarodowej Korporacji Finansowej (IFC), Agencji
Wielostronnych Gwarancji Inwestycji (MIGA), Międzynarodowego Centrum Rozwią-
zywania Sporów Inwestycyjnych (ICSID). Do grupy organizacji wyspecjalizowanych sys-
temu ONZ należy także Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), Międzynarodo-
wa Organizacja Lotnictwa Cywilnego (ICAO), Międzynarodowa Organizacja Morska
(IMO), Międzynarodowa Unia Telekomunikacyjna (ITU), Powszechna Unia Pocztowa
(UPU), Światowa Organizacja Meteorologiczna (WMO), Światowa Organizacja Wła-
śńości Intelektualnej (WIPO), Międzynarodowy Fundusz Rozwoju Rolnictwa (IFAD),
Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysłowego (UNŁDO), Świa-
towa Organizacja Turystyki (WTO). Należy też podkreślić, że w skład systemu ONZ
wchodzą organizacje międzynarodowe, które nie są powiązane z Radą Gospodarczo-
-Społeczną. Należy do nich Międzynarodowa Agericja Energii Atomowej (IAEA), któ-
Ta ze względu na szczególne znaczenie energii atomowej dla pokojui bezpieczeń-
stwa międzynarodowego jest podporządkowana Radzie Bezpieczeństwa i Zgromadze-
112. |_| Częśćll. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
niu Ogólnemu. Z systemem ONZ związana jest również Światowa Organizacja Handlu
(WTO).
Z Radą Gospodarczo-Społeczną powiązane są także organizacje pozarządowe. Pod-
stawy tego tworzy art. 71 Karty. Na jego podstawie w 1946 r. pierwszych 41 organiza-
cji pozarządowych uzyskało status konsultacyjny przy Radzie. Ich liczba systematycznie
wzrastała. W roku 1992 było ich 744, ale prawdziwe zwiększenie ich liczby przyniosta
druga połowa lat dziewięćdziesiątych XX wieku i początek wieku XXI. W roku 1995
było ich 886, w 1998 — 1505, w 2000 — 2050, w 2002 — 2234, a ich łączna liczba na
koniec 2004 r. wynosiła 2531, zaś na koniec 2005 r. wzrosła do 2719.
Status organizacji pozarządowych z punktu widzenia możliwości wpływania na pro-
cesy decyzyjne w Radzie Gospodarczo-Spolecznej, ale tylko poprzez Komitet ds. Orga-
nizacji Pozarządowych, jest zróżnicowany. Status konsultacyjny G (general) przystuguje
dużym organizacjom pozarządowym, których działalność pokrywa się z obszarami Rady
lub organizacji z nią powiązanych. Organizacje te mogą proponować wniesienie do po-
rządku obrad Rady spraw będących przedmiotem ich zainteresowania. W końcu roku
2005 organizacji takich było 136. Status konsultacyjny S (special) przysługuje z reguły
organizacjom mniejszym, niedawno powstałym, których działalność częściowo pokry-
wa się z obszarem zainteresowania Rady. W końcu roku 2005 takich organizacji było
1639. Organizacje o statusie konsultacyjnym R (roster), czyli wpisane do rejestru, w nie-
wielkim stopniu podejmują problemy będące przedmiotem zainteresowania Rady. Ich
obszar działań jest z reguły wąski, dotyczący spraw technicznych. W końcu roku 2004
były 944 takie organizacje."
Rada Powiernicza została utworzona jako organ sprawujący w imieniu ONZ kontro-
lę nad obszarami powierniczymi, które zastępowały wcześniejsze terytoria mandatowe
Ligi Narodów, Pierwotnie obszarów tych było 11. Stopniowo uzyskiwały one niepodleg-
łość i ostatni z nich — Palau stał się niepodległym państwem w 1994 roku. Przestał więc
istnieć przedmiot kompetencji Rady Powierniczej. W tej sytuacji od 1 listopada 1994 ro-
ku. Rada zawiesiła działałność.
Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (MTS) jest organem sądowym poko-
jowego rozstrzygania sporów i kontynuatorem Stałego Trybunału Sprawiedliwości Mię-
dzynarodowej Ligi Narodów. O randze tego organu niech świadczy fakt, że jego statut
jest częścią Karty Narodów Zjednoczonych. Składa się z 15 sędziów wybieranych przez
Radę Bezpieczeństwa i Zgromadzenie Ogólne na kadencje trwające 9 lat. Co trzy lata
dokonuje się odnowienia 1/3 składu sędziowskiego. Każdy sędzia może być wybrany na
drugą kadencję. Przy wyborach sędziów stosowane jest kryterium reprezentacji geogra-
ficznej i reprezentacji różnych systemów prawa. Nie może być dwóch sędziów wywodzą-
cych się z tego samego państwa, mimo że są oni funkcjonariuszami międzynarodowymi
i nie reprezentują państw tylko ONZ jako całość. Zwyczajowo do składu orzekającego
wybierani są sędziowie pochodzący z państw-stałych członków Rady Bezpieczeństwa.
Zakres przedmiotowy działań MTS obejmuje realizację dwóch funkcji. Po pierw-
sze, rozstrzyga spory tylko o charakterze prawnym, istniejące tylko między państwami.
Oznacza to, że nie rozstrzyga sporów politycznych oraz takich, których przynajmniej
15 Zob. <http://vww.un.org/esa/coordination/ngo/>.
_—_—_/„///
| //__— Rozdział 4. Organizacje międzynarodowe ——_——,——————————_qq3
jedną ze stron jest podmiot inny niż państwo. W procesie realizacji tej funkcji znacze-
nie MTS wzrasta, czego potwierdzeniem jest ewolucja liczby sporów oddawanych pod
jego jurysdykcję. O ile w latach siedemdziesiątych XX wieku na wokandzie znajdowały
się przeciętnie 1-2 spory, o tyle w latach 1990-1997 byto ich 9-13, w roku 2002 — 24,
a w 2003 — 22. W okresie 1946-2003 MTS wydał 77 orzeczeń. Należy wyraźnie pod-
kreślić, że wyroki MTS są wiążące dla państw-stron sporu i nie ma od nich odwołania.
Niezastosowanie się do nich może spowodować sankcje Rady Bezpieczeństwa.
Po drugie, MTS wydaje opinie doradcze w kwestiach prawnych na zlecenie organi-
zacji międzyrządowych wchodzących w skład systemu ONZ. W latach 1946-2003 wydał
24 takie opinie. Opinie te nie są wiążące dla podmiotów ich zasięgających i są rodzajem
konsultacji prawnej.
MTS rozstrzyga tylko te spory, które strony pozostające w sporze za obopólną zgodą
przekażą do rozstrzygnięcia, co wynika z suwerennej równości państw. Zgoda ta może
być wyrażona na trzy sposoby. Po pierwsze, poprzez zawarcie odrębnej umowy przez
państwa pozostające w sporze. Zgadzają się one w niej na jego rozstrzygnięcie przez
MTS. Jest to rozwiązanie najczęściej stosowane. Po drugie, zgoda na przekazanie ewen-
tualnego sporu prawnego pod jurysdykcję MTS może zostać wyrażona, niejako „na przy-
szłość”, w samej umowie. Jest to tzw. klauzula sądowa. Po trzecie, państwa mogą przystą-
pić do tzw. klauzuli fakultatywnej, zawartej w art. 36 pkt 2 statutu MTS. Zgodnie z nią,
każde państwo będące stroną statutu w każdej chwili może oświadczyć, że w stosunku
do każdego innego państwa, które przyjęło takie same zobowiązanie, uznaje, bez spe-
cjalnego wcześniejszego porozumienia się, jurysdykcję MTS w sprawach wykonywania
umów czy w innych kwestiach prawa międzynarodowego. W okresie zimnej wojny nie-
wiele państw przystąpiło do tej klauzuli. Po jej zakończeniu liczba takich państw znacz-
nie wzrosła i według stanu na koniec 31 lipca 2004 wynosiła 65. Do grupy tej należy także
Polska. |
Sekretariat jest organem administracyjnym, w skład którego wchodzą funkcjona-
riusze międzynarodowi. W porównaniu z sekretariatami w innych organizacjach mię-
dzynarodowych, sekretariat ONZ odgrywa bardziej znaczącą rolę. W znacznym stopniu
decyduje o tym pozycja Sekretarza Generalnego ONZ, który stoi na czele sekretariatu.
Jest on jego jednoosobowym kierownikiem i najwyższym rangą funkcjonariuszem ad-
ministracyjnym. W swych działaniach ma kierować się ogólnym interesem organizacji,
a sekretariat jako całość ma wykonywać swoje funkcje w sposób niezależny od poszcze-
gólnych państw, nie przyjmując od nich jakichkolwiek instrukcji.
„Szczególną pozycję Sekretarza Generalnego ONZ określa kilka elementów. Po
pierwsze, z wyjątkiem MTS może brać udział w posiedzeniach pozostałych organów
ONZ. Po drugie, w czasie ich obrad może zabierać głos, nie biorąc jednak udziału
w głosowaniach. Po trzecie, może — na równi z państwami — wnosić pod obrady Rady
Bezpieczeństwa sprawy, które mogą zagrażać pokojowi i bezpieczeństwu międzynaro-
dowemu. Po czwarte, reprezentuje ONZ. na zewnątrz i w jej imieniu zawiera umowy
międzynarodowe.
. Działania Sekretariatu ONZ, są skoncentrowane wokół realizacji kilku funkcji. Po
pierwsze, jest to funkcja usługowo-techniczna. W jej ramach sekretariat zajmuje się
 114 0, 5 Część ll. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
techniczną i administracyjną obsługą organów ONZ. Składa się na nią m.in. przygo-
towywanie spotkań, konferencji, utrzymywanie pomieszczeń, dokonywanie tłumaczeń
dokumentów na sześć języków urzędowych, do których należy angielski, francuski, hisz-
pański, rosyjski, chiński i od 1976 r. arabski. Po drugie, jest to funkcja informacyjno-
-badawcza. W jej ramach sekretariat organizuje proces przygotowywania materiałów
i opracowywania informacji mających ułatwiać dyskusję nad sprawami znajdującymi się
na porządku dziennym. Ponadto sekretariat zajmuje się przygotowywaniem sprawozdań
z działalności organizacji i publikowaniem jej dokumentów. Po trzecie, jest to funkcja
operacyjna. W jej ramach sekretariat organizuje działalność operacyjną ONZ. związaną
chociażby z udziełaniem pomocy uchodźcom, z udzielaniem pomocy technicznej czy go-
spodarczej państwom rozwijającym się. Sekretariat zajmuje się także organizowaniem
operacji pokojowych ONZ. Po czwarte, sekretariat realizuje funkcję polityczno-repre-
zentacyjną. Związana jest ona przede wszystkim ze wzmiankowanymi wcześniej upraw-
nieniami Sekretarza Generalnego ONZ. Po piąte, Sekretariat ONZ realizuje funkcję,
którą dość mało precyzyjnie można określić jako formalnoprawną. Składa się na nią —
zgodnie z art. 102 Karty — rejestracja umów międzynarodowych. Sekretariat jest także
depozytariuszem wielu z nich i często sprawuje nadzór nad ich wykonywaniem.
5.4. Problemy reformy ONZ
Reforma Organizacji Narodów Zjednoczonych jest koniecznością. W społeczności
międzynarodowej istnieje powszechna zgoda co do tego. Brakuje zaś zgody co do tego,
jak zreformować ONZ.
Przesłanki reformy ONZ tworzą zmiany, które zaszły w środowisku międzynarodo-
wym Od czasu jej utworzenia po zakończeniu II wojny Światowej. Została bowiem utwo-
rzona przez państwa koalicji antyfaszystowskiej, zwłaszcza ówczesne mocarstwa. Od-
zwierciedlała ówczesny układ sił, ówczesną podmiotową strukturę społeczności między-
narodowej, ówczesne zagrożenia bezpieczeństwa oraz ówczesne główne problemy wy-
magające rozwiązania. Tymczasem radykalnie zmieniła się podmiotowa struktura spo-
łeczności międzynarodowej. Liczba państw wzrosła z 71 w 1945 r. do 192 w początkach
XXI wieku. Obok państw pojawiły się podmioty pozarządowe, w tym korporacje trans-
narodowe, które stopniowo stają się nowym źródłem szeroko rozumianej siły. Znaczą-
co też zmienił się układ sił. Niemcy i Japonia, które przegrały II wojnę światową, są
znaczącymi mocarstwami regionalnymi czy sektorowymi oraz państwami wnoszącymi
po Stanach Zjednoczonych najwyższe składki do budżetu ONZ. Zmianie uległy także
zagrożenia bezpieczeństwa międzynarodowego. Przestają być nimi wojny między pań-
| reformy Karty NZ, ile nową filozofię polityczną przebudowy systemu ONZ. Zakłada ona
stwami typu „klauzewiczowskiego”, a stają się tzw. „upadające państwa”, niezdolne do
efektywnej kontroli ich terytorium, oraz działania podmiotów pozarządowych, zwłasz-
cza organizacji terrorystycznych i podejmujących działania transgraniczne struktur zor-
ganizowanej przestępczości. Szczególne znaczenie zyskały też, a w niewielkim stopniu
dł
j uświadamiane sobie w momencie tworzenia ONZ, problemy dysproporcji w poziomie
rozwoju i ubóstwa, problemy ekologiczne, dezintegracja społeczeństw i marginalizacja
pewnych grup społecznych, procesy migracyjne, choroby cywilizacyjne oraz coraz bar-
dziej realna perspektywa wyczerpywania się surowców, zwłaszcza tych energetycznych.
(//////____óÓQć
(| Rozdział 4. Organizacje międzynarodowe 115
Konieczność reformy ONZ, dostosowania jej do zmienionych realiów środowiska
międzynarodowego stała się szczególnie widoczna po zakończeniu zimnej wojny. Okres
zimnej wojny bowiem, z właściwym jej systemem dwubłokowej rywalizacji, uniemoż-
liwiał ONZ, wykorzystanie jej uprawnień i przyczyniał się do blokowania procesu re-
form."Ś Stąd też już na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku nie tylko rozpoczęto
dyskusję na temat reformy ONZ, ale niektóre państwa — zwłaszcza Stany Zjednoczo-
ne — na taką reformę zaczęly naciskać, szczególnie akcentując potrzebę odbiurokra-
tyzowania ONZ. Ponadto już w 1992 r. rozpoczęto dyskusję na temat reformy Rady
Bezpieczeństwa i efektywności operacji pokojowych, co zaowocowało m.in. przyjęciem
Programu dla pokoju, który swym nazwiskiem firmowat ówczesny Sekretarz General-
ny ONZ. Butros Butros-Ghali. W zmienionych realiach środowiska międzynarodowego
poszukiwano także nowych struktur i mechanizmów sterowania nim. W tym celu utwo-
rzono Komisję Globalnego Zarządzania (Commission on Globał Govemance), która
w 1995 r. opublikowała raport; jego tytuł na język polski przetłumaczono jako „Na-
sze Światowe Podwórko” (Our Global Neighborhood).!” W raporcie jednoznacznie za-
aprobowano ideę reformy ONZ, wskazując, że dla tej organizacji nie ma alternatywy.
Niezbędny jest jednak proces jej adaptacji do zmienionych realiów środowiska między-
narodowego.
Obecny Sekretarz Generalny Kofi Annan, który sprawuje tę funkcję od 1 stycznia
1997 r., reformę ONZ uczynił priorytetowym zadaniem. Jeszcze przed objęciem urzędu
w grudniu 1996 r. określił cele reformy, których realizacja ma doprowadzić do uczynie-
nia ONZ. „chudszą, sprawniejszą, bardziej reagującą na potrzeby państw członkowskich
i bardziej realistyczną w określaniu celów i zobowiązań”. Kierunki reform ONZ zosta-
ty także określone w uchwalonej we wrześniu 2000 r. Deklaracji Milenijnej. Zgodnie
z.nią reformy: 1) mają służyć adaptacji ONZ, do środowiska międzynarodowego w XXI
wieku; 2) mają być częścią poprawy multilateralizmu w XXI wieku; 3) mają służyć unika-
niu nakładania się funkcji ONZ; 4) mają prowadzić do efektywniejszego wykorzystania
środków finansowych.!$ W kontekście ostatniej z tych dyrektyw już w 1997 r. 30 fun-
duszy, departamentów i programów zostało zgrupowanych wokół czterech sektorów:
bezpieczeństwo, sprawy humanitarne, sprawy gospodarcze i społeczne, rozwój.
. W Deklaracji Milenijnej wskazano też wprost, że wola reformy ONZ wyrasta z prze-
Konania, że nie ma dla niej alternatywy. Celem reformy jest zaś podniesienie efektyw-
ności organizacji przez adaptację do zmieniającej się rzeczywistości.
„ , Należy także podkreślić wkład Polski w proces konceptualizacji reformy ONZ.
We wrześniu 2002 r. ówczesny minister spraw zagranicznych przedstawił nie tyle projekt
nie zmienianie Karty NZ, lecz zawarcie uzupełniającego ją Nowego Aktu Politycznego.
Miałby on określać nowe wyzwania i zagrożenia stojące przed ONZ oraz nowe sposoby
16 Zob. Renewing the United Nations: A Programme for reform, Report of the Secretary General,
AI51/950, 14 July 1997, <http:/Avww.daccessdds.un.org/doc/UNDOC/GEN/N97/189/79/1MGIN9718979.pdf?
OpenElement>.
a Nasze Światowe Podwórko. Raport Komisji do Spraw Światowego Kierowania, Warszawa 1996.
i w Deklaracji Milenijnej część VIII poświęcono reformie ONZ. Zob. United Nations Millennium
Declaration, A/res/55/2. <http://www.un.org/millennium/declaration/ares552e.htm>.
 116, Częśćll. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
ich rozwiązania. Opracowaniem tego projektu zajęła się niezależna „grupa mędrców”,
utworzona w 2003 r., która w końcu 2004 r. przestawiła projekt reformy ONZ. Stał się
on przedmiotem obrad i decyzji w czasie 60. Sesji Zgromadzenia Ogólnego we wrześniu
2005 roku.
Dyskutowane i już realizowane reformy ONZ dotyczą trzech kierunków zmian: re-
formy instytucji, reformy funkcjonowania oraz reformy finansów. Reforma instytucji do-
tyczy przede wszystkim pięciu (z wyjątkiem MTS) z sześciu głównych organów. Jej ce-
lem jest przekształcenie ONZ w organizację bardziej nowoczesną i bardziej elastyczną,
Szczególne znaczenie ma reforma Rady Bezpieczeństwa. Dyskusję na ten temat roz-
poczęto już nawet w 1992 roku. Projekt konkretnych zmian pojawił się zaś w marcu
1997 roku. Proponowane reformy dotyczą przede wszystkim zmiany liczby członków Ra-
dy, w tym także tych statych, oraz zmiany zasad głosowania, w szczególności stosowania
prawa weta. Odnośnie do składu Rady proponowane jest jego zwiększenie z 15 do 24
państw, w tym zwiększenie liczby stałych członków z 5 do 10. Wydaje się, że niekwe-
stionowanymi kandydatami do roli nowych, stałych członków Rady są Niemcy i Japonia.
Pozostałe kandydatury są źródłem kontrowersji, a każda kandydatura posiada też kontr-
kandydaturę. Spośród państw azjatyckich dość nieprzejednanymi kandydatami są Indie
i Pakistan, ale zainteresowanie wyraża także Indonezja. Zainteresowanie takie wykazują
także Republika Południowej Afryki, Egipt, ale i Nigeria spośród państw afrykańskich.
Także trzy państwa, Argentyna, Brazylia i Meksyk, są potencjalnymi kandydatami z ob-
szaru Ameryki Łacińskiej.
Źródłem dyskusji i kontrowersji w procesie reformowania Rady Bezpieczeństwa
są także zasady podejmowania decyzji. Dyskutowany jest problem przyznania nowym
członkom Rady prawa weta. Prowadzona dyskusja wyraźnie zmierza także do ograni-
czenia dowolności stosowania prawa weta, co w kontekście wielu problemów między-
narodowych blokuje działania ONZ. Formułowany jest postulat, aby państwo wetujące
decyzję Rady publicznie uzasadniało swoje stanowisko.'?
Reform wymaga także Rada Gospodarczo-Społeczna, Zgromadzenie Ogólne i Se-
kretariat. W pierwszym przypadku niezbędne jest uporządkowanie struktury i chaosu
kompetencji. Zwłaszcza w sytuacji wzrostu znaczenia Rady, co jest konsekwencją prze-
sunięcia zainteresowania ONZ w kierunku problemów społecznych. Potwierdzeniem
tego kierunku ewolucji jest chociażby przyjęta w 2000 r. deklaracja określająca tzw. mi-
lenijne cele rozwoju (United Nations Millennium Development Goals). Niezbędne jest
także szersze uwzględnianie w procesach decyzyjnych powiązanych z Radą organizacji
pozarządowych, będących elementem kształtującego się globalnego społeczeństwa oby-
watelskiego. Nowym, wcześniej nieznanym wyzwaniem, jest problem kształtowania part-
nerstwa między strukturami biznesu, potężnymi korporacjami transnarodowymi a Na-
rodami Zjednoczonymi. W przypadku Zgromadzenia Ogólnego istotnym problemem
jest uproszczenie procesu decyzyjnego. W tym celu planowane jest przesunięcie czę-
ści dyskusji i debat do organów pomocniczych i przekształcenie Zgromadzenia w organ
18 Szerzej zob. J. Symonides, Narody Zjednoczone wobec wyzwań i zagrożeń XXI wieku. Między konieczno-
ścią a możliwością reformy, „Stosunki Międzynarodowe”, t. 30, 2004, nr 3-4, s. 28i n.
(Rozdz
| iał 4. Organizacje międzynarodowe _———————_ 117
podejmujący wcześniej przygotowane decyzje. Sekretariat zaś wymaga odbiurokratyzo-
wania.
Należy też podkreślić, że reformy instytucjonalne ONZ nie tylko są przedmiotem
debat, ale pierwszych działań, które wyraźnie potwierdzają zwrot ONZ, w kierunku
rozwiązywania spraw społecznych. Już w 1997 r. utworzono bowiem Urząd Wysokiego
Komisarza do Spraw Praw Człowieka oraz Urząd Kontroli Narkotyków i Zapobiegania
Przestępczości.
W procesie funkcjonowania ONZ i działań operacyjnych szczególnie ważnym pro-
blemem jest reforma operacji pokojowych, realizowanych od 1948 roku. Po zakończe-
niu zimnej wojny i pojawieniu się konfliktów wewnętrznych na tle etnicznym, radykalnie
wzrosła liczba operacji pokojowych ONZ. O ile w okresie zimnej wojny wysłano 18 ta-
kich operacji, o tyle po jej zakończeniu i do końca 2004 r. — 41. W końcu 2004 r. ONZ
utrzymywała w różnych częściach świata 16 operacji. Próbę ich reformowania podjęto
już na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Propozycje reform zawarto w rapor-
cie ówczesnego Sekretarza Generalnego Butrosa Ghali Program dla pokoju. W opubli-
kowanym w sierpniu 2000 r. tzw. Raporcie Brahimiego (od nazwiska algierskiego dy-
plomaty Lakhadara Brahimiego) zaproponowano zmiany składające się na kolejny etap
reformy tych operacji, dokonując jednocześnie krytyki tych dotychczasowych. Zawarte
w raporcie propozycje mają na celu podniesienie poziomu ich efektywności poprzez:
1) jasno i szczegółowo określony mandat, 2) zgodę stron konfliktu, 3) zasoby w posta-
ci personelu i sprzętu pozostającego do dyspozycji, 4) lepsze przygotowanie operacji
w sensie wojskowym z opcją operacji wymuszania pokoju poprzez możliwość użycia sił
zbrojnych, 5) ocenę już na etapie przygotowania, czy operacja ma szansę zakończyć się
sukcesem. Ten ostatni postulat wynika z troski o polityczny wizerunek ONZ i wiąże się
z wyraźną sugestią, że operacji, które w momencie planowania nie są „skazane na suk-
ces”, nie należy podejmować.
Reforma ONZ, — jak podkreślał Kofi Annan — jest procesem, a nie jednorazowym
aktem. Ten proces już się rozpoczął, a jego celem jest dostosowanie ONZ. do zmie-
nionych reałiów środowiska międzynarodowego i podniesienie skuteczności jej działań.
Proces ten, w warunkach postępującej złożoności współczesnego świata, jest potężnym
wyzwaniem. Z.godzie co do nie tylko potrzeby, ale i konieczności reformy ONZ, towarzy-
szy odmienność opcji co do tego, jak to uczynić. Odzwierciedłają one polityczne sprzecz-
ności współczesnego świata, które dodatkowo utrudniają proces reformowania ONZ.
Probłemy do dyskusji
1. Cechy organizacji międzynarodowych.
2. Specyfika podmiotowości organizacji międzynarodowych.
3. Ograniczenia reformy ONZ.
4. Czywzrost aktywności ONZ także w sprawach społecznych podważa wykonywanie
przez państwa ich suwerennych praw?
 118 | Częśćll. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych

Rozdział 5
Zalecana literatura

Archer C., Intemationał organizations, London 1993.

Doliwa-Klepacki Z., Encyklopedia organizacji międzynarodowych, Warszawa 1997. Ryszard Zięba
Latoszek E., Proczek M., Organizacje międzynarodowe, Warszawa 2001.
Łoś-Nowak T. [red.], Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota, mechanizm działania,
zasięg, Wrocław 2004.
Menkes J., Wasilkowski A., Organizacje międzynarodowe. Wprowadzenie do systemu, Warszawą Unia Europejska
2004.
Symonides J., Narody zjednoczone wobec wyzwań i zagrożeń XXI wieku. Między koniecznością
a możliwością reformy, „Stosunki Międzynarodowe”, t. 30, 2004, nr 3-4.

1. Międzynarodowe atrybuty Unii Europejskiej

Unia Europejska jest specyficznym uczestnikiem stosunków międzynarodowych

stworzonym przez państwa. Ma ona charakter organizacji międzynarodowej, choć ten
jej status bywa kwestionowany przez część prawników stojących na gruncie ścisłej in-
terpretacji definicji organizacji międzynarodowych i zarzucają oni UE brak osobowości
prawnej." Tymczasem politologiczna analiza istoty, celów i funkcji spełnianych przez
Unię Europejską prowadzi do stwierdzenia, że Unia jest specyficzną, a więc nietypo-
wą, złożoną organizacją międzynarodową. Zgodnie z art. 1 TUE „Podstawę Unii tworzą
Wspólnoty Europejskie, uzupełnione politykami i formami współpracy ustanowionymi
niniejszym Traktatem”. UE obejmuje dwa obszary strukturalne o różnym charakterze
prawnym:
— dwie Wspólnoty Europejskie: Wspólnotę Europejską (dawną EWG i przejętą
23 lipca 2002 r. Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, po wygaśnięciu traktatu paryskiego
z 1951 r.) oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej, które stanowią „podstawę”
Unii;
— „polityki i formy współpracy” ustanowione na mocy TUE, umiejscowione
w drugim i trzecim filarze Unii, czyli Wspólną Politykę Zagraniczną i Bezpieczeństwa
(WPZiB)? oraz współpracę policyjną i sądową w sprawach karnych.*
u To sprawia, że Unia Europejska zawiera w sobie części składowe różniące się me-
todami współpracy; we Wspólnotach Europejskich dominuje mechanizm integracji po-
nadnarodowej (metoda wspólnotowa), a w filarach drugim i trzecim — metoda współ-
pracy międzyrządowej. Zresztą z punktu widzenia świata zewnętrznego nie ma znacze-
nia, czy działania są podejmowane przez Unię na podstawie Traktatu o WE (w procedu-
rze głosowania większościowego), czy w wyniku jednomyślnych decyzji w filarach drugim
i trzecim. Wpływ międzynarodowy Unii mierzy się natomiast skutkami jej działań, a nie
różnymi procedurami głosowania. Adresaci jej decyzji oceniają je merytorycznie, a nie

1 Zob. J. Kolasa, Pojęcie współczesnej organizacji międzynarodowej, „Przegląd Stosunków Międzynarodo-

wych” 1981, nr 2-3, s. 172-173.
2 Szerzej zob. R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Warszawa 2005.
3 Do czasu wejścia w życie Traktatu Amsterdamskiego trzeci filar obejmował szerszy zakres spraw
składających się na współpracę w dziedzinach wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Część z tych
Spraw została na mocy noweli amsterdamskiej przekazana do filaru pierwszego.
 120 ——————-
—_ Częśćl1. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
| pod względem sposobu ich wypracowywania. Działania Unii podejmowane na przykład
b
w ramach wspólnej polityki handlowej w drodze głosowania kwalifikowaną większością
głosów na forum Rady czy międzyrządowe decyzje podejmowane przez państwa człon-
kowskie w ramach WPZIiB o nałożeniu sankcji ekonomicznych są prawnie wiążące i po-
strzegane przez państwa trzecie jako działania Unii.
Unia Europejska, choć jej status prawny bywa różnie oceniany, funkcjonuje w sto-
sunkach międzynarodowych jako uczestnik i podmiot mający określone atrybuty, które
sprawiają, że nie jest ona tylko „statystą”, ale aktywnym aktorem sceny międzynarodo-
wej. Aby zatem przedstawić jej podmiotowość w stosunkach międzynarodowych, nale-
ży nie tylko ukazać normatywne aspekty jej statusu, ale także rzeczywiste cechy Unii,
uwidaczniające się w jej funkcjonowaniu w stosunkach międzynarodowych. Oznacza to,
że przedmiotem analizy powinny być przede wszystkim działania międzynarodowe UE,
które można uchwycić poprzez analizę jej zachowań i ról odgrywanych na arenie mię-
dzynarodowej.
Unia Europejska posiada następujące atrybuty pozwalające jej uczestniczyć w sto-
sunkach międzynarodowych i odgrywać znaczące role międzynarodowe.
1.4. Zdolność do dzialań międzynarodowych
W Traktacie o UE jest zapisana zdolność do podejmowania pojedynczych czynności
i całego ich ciągu dla osiągania traktatowo określonych celów. Zdolność ta jest ściślej
określona w odniesieniu do Wspólnot Europejskich, a ogólniej w stosunku do samej
Unii.
Jak wiadomo, w skład Unii Europejskiej wchodzą dziś jako jej pierwszy filar dwie
wspólnoty: Wspólnota Europejska i Europejska Wspólnota Energii Atomowej (Eura-
tom). Traktat założycielski o Wspólnocie Europejskiej wyraźnie przyznaje jej osobo-
wość prawną (art. 281) oraz zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych, a także
upoważnia Komisję do reprezentowania Wspólnoty w tym zakresie (art. 282). Zdolność
WE do działań międzynarodowych jest więc expressis verbis określona w umowie założy-
cielskiej i ma charakter prawny. Także z innych postanowień TWE wynika funkcjonal-
na zdolność do działań międzynarodowych, a opiera się ona na traktatowo określonej
zewnętrznej polityce wspólnotowej (external relations). Generalnie zdolność Wspólnoty
Europejskiej do działań międzynarodowych ma podstawę w jej prawie pierwotnym.
Czyli zdolność do działań międzynarodowych Unii Europejskiej jest większa w jej
pierwszym filarze, obejmującym Wspólnoty. Natomiast zdolność do podejmowania
czynności na arenie międzynarodowej w filarach drugim (obejmującym WPZiB) i trze-
cim (współpraca policyjna i sądowa w sprawach karnych) jest ograniczona w zasadzie
międzyrządowym charakterem współpracy w tych dziedzinach. Opiera się nie na prawie
wspólnotowym, lecz na powszechnym prawie międzynarodowym i ma w gruncie rzeczy
charakter funkcjonalny, wiążący się z realizowaniem przez Unię Europejską jej zało-
żonych celów. Głównymi podmiotami działającymi w tych obszarach są państwa człon-
kowskie Unii, choć mogą wykorzystywać instytucje wspólnotowe na zasadzie „wypoży-
|” ////óó////__——_ Rozdział5. Unia Europejska —————————____—_ 12
czenia” oraz zobowiązane są do zapewnienia „spójności” i „ciągłości” działań we wszyst-
kich trzech filarach, a w szczególności respektowania prawa wspólnotowego."
1.2. Zdolność do reprezentowania siebie w stosunkach międzynarodowych
i utrzymywania stosunków dyplomatycznych
Unia Europejska jest podmiotem, który reprezentuje siebie na arenie międzyna-
rodowej za pośrednictwem swoich organów i przedstawicielstw zagranicznych. Wobec
państw i innych uczestników stosunków międzynarodowych w imieniu Unii występuje
Urząd Przewodniczącego, zwany Prezydencją. Prezydencję sprawuje państwo przewod-
niczące Unii w danym półroczu, zmienia się ono rotacyjnie zawsze 1 stycznia i 1 lipca
każdego roku. Prezydencja jest wykonywana przez przedstawicieli państwa przewod-
niczącego, tj. szefa państwa lub rządu państwa przewodniczącego, ministra spraw za-
granicznych lub innego przedstawiciela rządu, stałych przedstawicieli w randze dyrekto-
rów politycznych lub ambasadorów. Urząd przewodniczącego jest wspierany przez „trój-
kę”, w skład której na mocy Traktatu Amsterdamskiego wchodzą, obok reprezentanta
państwa przewodniczącego: Wysoki Przedstawiciel ds. Wspólnej Polityki Zagranicznej
- i Bezpieczeństwa oraz — reprezentujący Komisję — Wysoki Komisarz ds. Stosunków
Zewnętrznych.
Formą realizowania przez organizację międzynarodową zdolności do reprezento-
wania siebie w stosunkach międzynarodowych jest praktyka utrzymywania własnych
przedstawicielstw dyplomatycznych poza państwami członkowskimi. Unia Europejska
nie ma jednak prawa legacji. Natomiast Wspólnota Europejska, jako część składo-
wa Unii, posiada bierne i czynne prawo legacji; utrzymuje liczne delegacje Komisji
w państwach trzecich, organizacjach międzynarodowych i na konferencjach między-
narodowych. Są to przedstawicielstwa dyplomatyczne, które formalnie rzecz ujmując
są zewnętrzną reprezentacją Wspólnoty. Przedstawiciele dyplomatyczni WE korzystają
z przywilejów i immunitetów dypłomatycznych, podobnie jak przedstawiciele dyploma-
., tyczni państw. W Polsce Przedstawicielstwo Komisji Europejskiej działa od 1990 roku.
„Możliwość utrzymywania przez Wspólnotę Europejską przedstawicielstw zagranicznych
„Wynika z przysługującego jej pełnego prawa legacji, co jest jednym z atrybutów jej pod-
miotowości międzynarodowej. Traktat zafożycielski expressis verbis zobowiązuje WE do
zapewnienia utrzymania wszelkich właściwych stosunków z organami Organizacji Naro-
dów Zjednoczonych i jej agendami wyspecjalizowanymi oraz ze wszystkimi organizacja-
„ »AMi międzynarodowymi (art. 302).
1.3. Zdołność do zawierania umów międzynarodowych
*> Unia Europejska, podobnie jak państwa, posiada kompetencje do zawierania umów
Międzynarodowych z państwami trzecimi i z innymi organizacjami międzynarodowymi.
„Jest to uprawnienie nie domniemane, lecz przyznane jej przez państwa założycielskie
*_J. Barcz [red.], Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2002, s. 58.
122 || Cześćlll. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
Traktatem z Maastricht (art. 24). Kompetencja ta sprawia, że Unia uzyskuje podstawo-
wy atrybut podmiotowości międzynarodowej, chociaż zdaniem prawników UE jako or-
ganizacja międzynarodowa posiada tylko ułomną osobowość prawnomiędzynarodową.”
Zdolność do zawierania umów międzynarodowych implikuje zdolność stawania przed
organami rozstrzygającymi, ponoszenia odpowiedzialności prawnej i jej skutków oraz
wstępowania do organizacji międzynarodowych.
Organem odpowiedzialnym za zawieranie umów międzynarodowych jest Rada, któ-
ra w tym celu upoważnia Prezydencję do prowadzenia rokowań; organem wspierającym
„w miarę potrzeby” Prezydencję w tym dziele jest Komisja. Umowy takie są zawierane
przez Radę na podstawie załecenia Prezydencji (art. 21.1). Ten przepis Traktatu o Unii
Europejskiej odnosi się do zawierania przez Unię umów w dziedzinach drugiego i trze-
ciego filaru.
Natomiast zawieranie umów odnoszących się do pierwszego filaru podlega wyłącz-
nej kompetencji organów Wspólnoty Europejskiej. Wspólnota Europejska jako pelny
podmiot prawa międzynarodowego zawiera liczne umowy dwustronne i wielostronne.
Traktat założycielski o WE wymienia zróżnicowane kategorie umów międzynarodowych
WE: wart. 133 — umowy zawierane w ramach wspólnej polityki handlowej, w art. 310 —
umowy stowarzyszeniowe. Specjałną kategorię stanowią tzw. umowy międzynarodo-
wę mieszane, których stronami oprócz WE są także państwa członkowskie. W świetle
orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości możliwe jest także zawieranie
innych rodzajów umów na podstawie tzw. kompetencji dorozumianej. Traktat z Nicei
wprowadził ważną nowelizację, polegająca na dodaniu art. 181a; stworzono w nim no-
wą podstawę prawną do zawierania przez Wspólnotę umów z państwami trzecimi, które
nie są państwami rozwijającymi się. Stanowi to konkretyzację prawną kompetencji doro-
zumianej a zarazem znaczące poszerzenie kompetencji Wspólnoty w kształtowaniu sto-
sunków zewnętrznych, w dziedzinach współpracy gospodarczej, finansowej i technicznej,
które zostały wyraźnie określone jako komplementarne wobec kompetencji przysługu-
jącym państwom.
Wreszcie Unia Europejska ma prawo zawierania traktatów o przystąpieniu nowych
państw. Procedurę zawierania takich traktatów reguluje art. 49 TUE. Decyzję o przy-
jęciu nowych członków podejmuje Rada UE, decydując jednogłośnie po zasięgnięciu
Europejskiego, udzielonej bez-
opinii Komisji oraz po otrzymaniu zgody Parlamentu
względną większością głosów jego członków. Warunki przyjęcia i wynikające z tego do-
stosowania w traktatach stanowiących podstawę Unii są przedmiotem umowy między
państwami członkowskimi Unii a państwem ubiegającym się o członkostwo. Umowa ta
podlega ratyfikacji przez wszystkie umawiające się Państwa, zgodnie z ich odpowiednimi
wymogami konstytucyjnymi.
5 Por. N. A. E. M. Neuwahl, A Partner With a Troubled Personality: EU Treaty-Making in Matters of CFSP
and JHA after Amsterdam, „European Foreign Affairs Review”, voł. 3, Issue 2, Sammer 1998, s. 178-186;
J. Galster, Z. Witkowski, Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej z uwzględnieniem Traktatu Amsterdamskiego,
Toruń 1999, s. 125; €. Mik, Europejskie prawo wspólnotowe. Zagadnienia Teorii i praktyki, t. 1, Łódź 2000, s. 96.
6 A. Mignolli, The EU's Power in External Relations, „The International Spectator”, vot. XXXVII, no 3,
July-September 2002, s. 109.
Rozdział 5. Unia Europejska 123
2. Role międzynarodowe Unii Europejskiej
Potwierdzeniem podmiotowości i uczestnictwa Unii Europejskiej w stosunkach mię-
dzynarodowych są role, jakie ona odgrywa wśród innych uczestników życia międzyna-
rodowego. Pod pojęciem roli międzynarodowej rozumiemy zorganizowany i celowy sys-
tem działań jednego uczestnika (aktora) stosunków międzynarodowych wobec innych,
będący funkcją jego subiektywnej oceny oraz wpływu środowiska zewnętrznego. Każ-
dy aktor zwykle odgrywa kilka ról międzynarodowych, a mówienie tylko o jednej roli
stanowi synonim określania jego pozycji międzynarodowej. Clive Archer wyróżnia trzy
podstawowe typy ról organizacji międzynarodowych: a) rolę instrumentu polityki zagra-
nicznej poszczególnych państw członkowskich, wykorzystywanego do załatwiania spraw
istotnych dla tych państw, b) rolę areny czy forum, na którym państwa prowadzą kon-
sultacje, uzgadniają wspólne interesy czy zawierają porozumienia, c) rolę niezależnego
aktora w stosunkach międzynarodowych.” Nas interesuje przede wszystkim ostatni typ
odgrywanej roli międzynarodowej.
W teorii ról międzynarodowych dzieli się role odgrywane przez uczestniczące pod-
mioty według rodzajów stosunków, w jakich się one przejawiają.* I tak organizacje mię-
dzynarodowe, jako aktor sceny międzynarodowej, mogą odgrywać międzynarodowe, ro-
le polityczne, wojskowe, ekonomiczne, humanitarne, kulturowe i inne. Uwzględniając
kryterium intensywności i dynamiki, role międzynarodowe odgrywane przez Unię Euro-
. pejską można uszeregować w następującej kolejności znaczenia jako: role ekonomiczne,
ż'tole polityczne i w zakresie bezpieczeństwa oraz rola kulturowo-cywilizacyjna.
2.1. Międzynarodowe role ekonomiczne
„ Unia Europejska w wyniku systematycznie realizowanej integracji gospodarczej
sramach Wspólnot Europejskich i zewnętrznej polityki ekonomicznej wysunęła się
końcu XX wieku na czoło najważniejszych uczestników międzynarodowych stosunków
spodarczych. W tych stosunkach Unia odgrywa cztery wyraźne role międzynarodowe:
dera zrównoważonego rozwoju gospodarczego oraz wzorca pomyślnej i komplekso-
| integracji, największego udziałowca w handlu światowym, dostarczyciela najwięk-
€j pomocy rozwojowej i donatora największej pomocy humanitarnej.” Role te wynika-
2 rosnącej pozycji ekonomicznej Unii Europejskiej i mają decydujące znaczenie dla
nacniania innych ról Unii na arenie międzynarodowej.
2.2, Międzynarodowe role polityczne i w zakresie bezpieczeństwa
„Unia Europejska, kontynuując praktykę uzgadniania wspólnych stanowisk państw
Orzących Wspólnoty Europejskie (jak to czyniono w latach 1970-1993 na forum Euro-
2 c. Archer, International Organizations, London 1993, s. 134-148.
M Szerzej na temat pojmowania ról międzynarodowych w nauce polskiej zob.: J. Kukułka, R. Zięba, Ewo-
) roli międzynarodowej Polski Odrodzonej, „Studia Nauk Politycznych” 1981, nr 4, s. 77-81; Z. J. Pietraś,
cie i klasyfikacja ról międzynarodowych, Lublin 1989, s. 10-11.
Ze względu na charakter podręcznika pomijamy omówienie ról ekonomicznych UE. Szerzej na ten
at zob. R. Zięba, Unia Europejska jako aktor stosunków międzynarodowych, Warszawa 2003, s. 245-255.
1240,00, Częśćll. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
pejskiej Współpracy Politycznej) i niejako uzupełniając swoje zewnętrzne polityki eko-
nomiczne, stara się uczynić z umieszczonej w drugim filarze Wspólnej Polityki Zagra-
nicznej i Bezpieczeństwa narzędzie politycznego oddziaływania na środowisko między-
narodowe. WPZiB ma slużyć — zgodnie z art. 2 TUE — potwierdzaniu tożsamości Unii
Europejskiej na scenie międzynarodowej i realizacji szczegółowo zapisanych w art. 11
celów tejże polityki.
Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa ma więc trzy podstawowe funk-
cje: a) ochrony wspólnych wartości, zasadniczych interesów i bezpieczeństwa Unii, b)
umacniania pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego) i c) aktywnego promowania
współpracy międzynarodowej, demokracji i praw człowieka. Obie te funkcje wymagają
odgrywania roli aktywnego aktora dyplomatycznego oraz roli stabilizatora pokoju i bez-
pieczeństwa międzynarodowego.
2.2.1. Rola aktywnego aktora dyplomatycznego
Powstałe w latach pięćdziesiątych XX wieku Wspólnoty Europejskie miały kompe-
tencje ograniczone do promowania regionalnej integracji sześciu państw Europy Za-
chodniej w dziedzinach ekonomicznych. Jednak wprowadzenie nowego reżimu handlo-
wego i wspólnej polityki rolnej miało bezpośrednie implikacje dla polityki zewnętrznej
Wspólnoty oraz skutkowało powstawaniem sporów handlowych na forum GATT; a po-
tem Światowej Organizacji Handlu. Podobne efekty rodzily zawierane (poczynając od
konwencji z Yaoundć z 1963 r.) umowy o współpracy rozwojowej z byłymi koloniami
państw europejskich. To sprawiało, że z biegiem czasu wzrastało zaangażowanie Wspól-
noty Europejskiej w stosunkach międzynarodowych.
Stosunkowo szybko państwa Szóstki (tworzące WE) zdały sobie sprawę z tego, że
nie mogą ograniczać się do integracji ekonomicznej bez przynajmniej konsultowania
się w sprawach politycznych implikacji tej integracji. W roku 1970, w dwanaście lat
od wejścia w życie Traktatu Rzymskiego, a jeszcze przed pierwszym rozszerzeniem
Wspólnoty, ustanowiono Europejską Współpracę Polityczną. Kryzys naftowy w 1973 r.
w pełni potwierdził potrzebę znalezienia przez WE wspólnej odpowiedzi. Od tego czasu
do dziś państwa WE generalnie prezentują wspólne stanowisko w sprawie konfliktu
bliskowschodniego, narażając się na różnice zdań z USA.
Państwa tworzące WE współdziałały ze sobą dyplomatycznie w ramach EWP,
a w Unii Europejskiej współpracują w formule WPZiB. Jak słusznie zauważa Christo-
pher Piening — „[...] duch współpracy i wspólnego myślenia przenika te sfery działal-
ności, które nie są uważane za obejmujące zagadnienia polityki zagranicznej, a takimi
w istocie są. Umowy (których liczba rośnie) dotyczące handlu i współpracy z państwami
całego świata nominalnie rzecz biorąc stanowią działania Wspólnoty, wynegocjowane
przez Komisję na podstawie postanowień Traktatu o WE. Jednak każde takie porozu-
mienie wymaga mandatu udzielanego nie przez ministrów spraw zagranicznych spoty-
kających się w formule współpracy politycznej (tzn. międzyrządowej, nie wspólnotowej
10 Szerzej zob. J. Zając, Wysiłki WspółnotylUnii Europejskiej na rzecz pokoju na Bliskim Wschodzie,
„Athenaeum”, t. 6 (2001), s. 6-27.
Rozdział 5. Unia Europejska |
_— _ 25
formule Rady), ale ministrów spraw zagranicznych zasiadających w Radzie, jako instytu-
cji Wspólnoty Europejskiej. To dopiero mandat Rady daje zielone światło do rozpoczę-
cia rokowań i znak, że Rada uznała cele zaproponowanego układu za politycznie uza-
sadnione”.!' Jako przykłady autor ten podaje umowy o współpracy zawarte przez WE
z państwami Maghrebu i Mashreku w latach siedemdziesiątych. Motywem ich zawar-
cia było dążenie do poprawy stosunków ze światem arabskim, chociaż riigdy umowy te
nie były przedstawiane jako inspirowane politycznie. Na tej podstawie formułuje ogólny
wniosek, że przywołane i wszystkie inne układy podpisane przez Wspólnotę z państwa-
mi trzecimi lub ugrupowaniami regionalnymi — są w ostatecznym rachunku rezultatem
względów polityki zagranicznej, nawet jeśli nie zostaly zainicjowane w ramach EWP.
Ciekawe jest, że tak ewidentnie polityczne działania jak zawieranie porozumień mię-
dzynarodowych, wśród których wiele ustanawia zarówno dialog polityczny, jak i środki
handlowe i ekonomiczne, realizowane są na podstawie reguł wspólnotowych, a nie pro-
cedur EWP czy WPZiB. Dowodzi to, że mamy do czynienia z przenikaniem się rozgra-
niczonych zewnętrznych stosunków ekonomicznych UE i jej polityki zagranicznej.!?
Ewolucja Wspólnoty Europejskiej, wskazująca na stopniowe stawanie się aktorem
międzynarodowym, dokonywała się nieprzerwanie przez lata siedemdziesiąte i osiem-
dziesiąte XX wieku. Towarzyszyło jej poszerzanie liczby państw członkowskich z sześciu
na początku funkcjonowania EWP do dwunastu w 1986 roku. Następnie zewnętrzna toż-
samość polityczna WE została wzmocniona Jednolitym Aktem Europejskim, który po
wejściu w życie (1 lipca 1987 r.) nadał podstawę prawnomiędzynarodową EWP. Państwa
" WE postanowiły także sfinalizować cel ustanowienia jednolitego rynku wewnętrznego,
a kiedy w końcu dekady lat osiemdziesiątych zaczął się rozpadać blok wschodni i szybko
dokonało się zjednoczenie Niemiec, wzrosły potrzeby uzgadniania inicjatyw w polityce
« zagranicznej nakierowanych na ustanowienie nowych programów pomocy i przygotowa-
nia drogi do rozszerzania WE o członków EFTA, a w dalszej kolejności o państwa Euro-
py Środkowej. Równocześnie proces transformacji byłych państw socjalistycznych rodził
nowe wyzwania dla WE i zagrożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego, głównie
/. powodowane ożywionymi nacjonalizmami i konfliktami etnicznymi na Bałkanach i ob-
© szarze poradzieckim. Powstała więc konieczność wyposażenia WE we wspólną politykę
'-* żagraniczną. Traktatem z Maastricht przekształcono EWP we Wspólną Politykę Zagra-
-; niczną i Bezpieczeństwa, której zakres materialny został określony w art. 11 bardzo ogól-
„nie jako „wszelkie dziedziny polityki zagranicznej i bezpieczeństwa”. Niemniej jednak
owstająca Unia Europejska uzyskała nowy pozawspólnotowy mechanizm potwierdza-
ia swojej tożsamości na scenie międzynarodowej (zgodnie z art. 2 TUE).
- Unia Europejska, dysponując Wspólną Polityką Zagraniczną i Bezpieczeństwa, kon-
tynuuje (wzmocnioną umownie) rolę aktora dyplomatycznego odgrywaną wcześniej
rzez państwa tworzące WE w ramach Europejskiej Współpracy Politycznej. Unia in-
eresuje się i zajmuje stanowisko we wszystkich najważniejszych problemach między-
arodowych (m.in.: liberalizacji handlu międzynarodowego, ochrony środowiska natu-
alnego, zwalczania transnarodowej przestępczości zorganizowanej, ochrony praw czło-
: h Ch. Piening, Głobał Europe: The European Union in Worid Affairs, Boulder 1997, s. 197.
Ibidem.
126. Częśćll. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
wieka, kontroli zbrojeń i rozbrojenia); utrzymuje stosunki dyplomatyczne i współpracuje
z większością państw świata oraz z najważniejszymi organizacjami międzypaństwowymi
o celach ogólnych (przede wszystkim z ONZ, OBWE, OJA/Unią Afrykańską) oraz pro-
wadzi aktywną politykę wobec wszystkich kontynentów i regionów.
Przedmiotem zainteresowania UE są wszystkie dziedziny stosunków międzynarodo-
wych, a szczególne znaczenie przywiązuje do politycznego dialogu mającego ułatwiać jej
ekspansję i współpracę ekonomiczną. W prowadzonych rozmowach dwustronnych i wie-
lostronnych na najwyższym szczeblu UE jest reprezentowana przez państwo sprawujące
Urząd Przewodniczącego (tzw. Prezydencję), Sekretarza Generalnego Rady/Wysokiego
Przedstawiciela ds. WPZiB oraz reprezentującego Komisję komisarza odpowiedzialne-
go za stosunki zewnętrzne. W ten sposób dyplomacja Unii stara się zapewniać zapisaną
w TUE spójność pomiędzy trzema jej filarami.
W praktyce na poszczególnych kierunkach aktywności międzynarodowej UE widać
pewne wiodące problemy. I tak stosunki z USA są zdominowane przez problematykę za-
pewniania swobody handlu, usuwania barier na tej drodze i uzgadniania stanowisk w to-
czonych na forum WTO negocjacjach mających wprowadzić dalszą liberalizację handlu
międzynarodowego. W polityce Unii Europejskiej wobec Europy Środkowej i Wschod-
niej najwięcej miejsca i czasu zajmowały od początku lat dziewięćdziesiątych kwestie
ustanowienia partnerstwa, stowarzyszenia i rozszerzenia Unii. A więc znowu widzimy
dominację tzw. dyplomacji ekonomicznej. Jedynie wstrząsany konfliktami etnicznymi
region Bałkanów angażował politycznie UE, wciągając ją w poszukiwanie sposobów za-
pewnienia pokoju i stabilności. Z kolei w regionie śródziemnomorskim Unia Europej-
ska angażuje się zarówno politycznie, ekonomicznie, a także w umacnianie dialogu mię-
dzykulturowego; stara się odgrywać większą rolę polityczną jako mediator w konfiikcie
biiskowschodnim oraz główny kreator stabiłizacji w państwach Afryki Północnej przez
Partnerstwo Eurośródziemnomorskie (tzw. proces barceloński).!3 Rola polityczna Unii
Europejskiej w Afryce subsaharyskiej, podobnie jak na Karaibach i w regionie Pacyfi-
ku, realizuje się głównie w sponsorowaniu układów o partnerstwie z byłymi koloniami
europejskich metropołii. Wobec całej tej grupy, liczącej dzisiaj 77 państw stowarzyszo-
nych (Afryka-Karaiby—Pacyfik — AKP), Unia Europejska pełni rolę politycznego koor-
dynatora udzielanej przez Wspólnotę Europejską i inne instytucje europejskie pomocy
rozwojowej. Aktywność dyplomatyczna UE w Azji prowadzona jest niejako w cieniu
współpracy gospodarczej z najszybciej rozwijającymi się państwami, takimi jak: Japonia,
; „doprowadzić do wspólnej obrony w przypadku, kiedy tak postanowi Rada Europejska”.
Chiny, Korea Południowa, państwa Azji Południowo-Wschodniej. W ostatnich latach
prowadzony jest dialog polityczny z Indiami. Wreszcie stosunki polityczne Unii Europej-
skiej z państwami Ameryki Łacińskiej zyskały na znaczeniu, gdy Unia doceniła sukcesy
integracji gospodarczej w ramach takich ugrupowań jak MERCOSUR czy Wspólnota
Andyjska; nie bez znaczenia jest też dążenie Unii do mocniejszego wejścia na rynki la-
tynoamerykańskie, zanim zostaną całkowicie zdominowane przez Stany Zjednoczone,
dążące do stworzenia Strefy Wolnego Handlu Ameryk (FTAA).
Odgrywanie przez Unię Europejską roli aktywnego aktora dyplomatycznego od sa-
mego początku napotyka problem braku dostatecznej woli politycznej prowadzenia
13. Szerzej zob. J. Zając, Partnerstwo eurośródziemnomorskie, Warszawa 2005.
o —— Rozdział 5. Unia Europejska 127
wspólnej polityki zagranicznej. Niektóre państwa członkowskie Unii, wykorzystując mię-
dzyrządowy charakter WPZIB, nie stosują się do traktatowej normy systematycznej
współpracy (art. 12) i częstokroć demonstracyjnie prezentują odmienne od większości
stanowiska w wielu ważnych kwestiach międzynarodowych, a nawet podejmują jedno-
stronne działania. Nie godząc się na uzgadnianie stanowisk na forum organów UE, swo-
je zachowanie uzasadniają wówczas ważnymi interesami narodowymi. Tak np. prymat
indywidualnych akcji dyplomatycznych nad wspólnymi działaniami w ramach WPZiB
wynikał z interesów Francji w Czadzie i Libanie, Wielkiej Brytanii w Chinach w kontek-
ście związków z Hong Kongiem, Portugalii w Timorze Wschodnim.
Najczęściej niechęć do uzgadniania wspólnych stanowiski działań w ramach WPZiB
wykazuje Wielka Brytania, powołując się na względy troski o swoją suwerenność. Wie-
lokrotnie widoczna bywa presja czynników zewnętrznych, a zwiaszcza Stanów Zjedno-
czonych, niepokojących się o to, by spójna polityka zagraniczna UE nie stanowiła zbyt-
niej konkurencji dla przewodniej roli i znaczenia USA w systemie zachodnim. Jednym
z najbardziej groźnych dla spoistości WPZiB aktów było podpisanie 30 stycznia 2003 r.
przez pięć państw członkowskich Unii (Wielka Brytania, Hiszpania, Włochy, Portugalia
i Dania) i trzech państw przystępujących (Polska, Republika Czeska i Węgry) listu po-
pierającego przygotowania USA do rozpoczęcia interwencji wojskowej przeciwko Ira-
kowi bez autoryzacji Rady Bezpieczeństwa ONZ (tzw. list ośmiu). Takie zachowanie
dyplomatyczne ww. państw miało miejsce przed uzgodnieniem wspólnego stanowiska
na forum Rady Unii Europejskiej. Wywołało to ostre polemiki pomiędzy państwami
członkowskimi Unii, a niekiedy w Wielkiej Brytanii i Polsce formułowane były przez
Szefów dyplomacji skrajne opinie podważające istnienie Wspólnej Polityki Zagranicznej
i.Bezpieczeństwa UE.
2.2.2. Rola stabilizatora pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego
W rezultacie poszerzenia przez Traktat o UE zakresu problematyki objętej Euro-
pejską Współpracą Polityczną o kwestie bezpieczeństwa Unia Europejska przyjęła rolę
„stabilizatora pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Aktywność UE w tym zakre-
SIE jest prowadzona na podstawie art. 17 TUE. Przepis ten od sformułowania przyjętego
W Maastricht stanowi, że WPZiB obejmuje wszystkie kwestie, które dotyczą bezpieczeń-
va Unii, w tym także „stopniowe określanie wspólnej polityki obronnej, która mogłaby
dnak wiadomo, że bezpieczeństwo jest rozumiane przede wszystkim jako tzw. jego
ękkie aspekty w przeciwstawieniu do „twardych” aspektów. Wstępnym krokiem do
Sżerzenia kompetencji Unii o kwestie wojskowe było powierzenie jej Traktatem Am-
fdamskim prowadzenia tzw. misji petersberskich (operacje humanitarne i akcje ra-
vhicze, zadania mające na celu utrzymanie pokoju, akcje zbrojne przy rozwiązywaniu
yżysów, włącznie ze środkami mającymi na celu budowanie pokoju). Na włączenie do
ZiB tzw. twardych aspektów bezpieczeństwa zdecydowano się w 1999 r., formułując
żenia Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony (EPBiO). Unia Europejska
duje własne siły szybkiego reagowania z przeznaczeniem ich do prowadzenia operacji
gowania kryzysowego. Brak jest jednak zgody pomiędzy państwami członkowskimi
 128 | Częśćl|I. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
Unii w sprawie docelowego kształtu ESDP. Nasuwa się bowiem zasadne pytanie, czy
tworzone siły zbrojne staną się stałą armią europejską, co pozwoliłoby UE uniezależnić
się od NATO i USA? Do tej pory Unia Europejska nie podjęla decyzji o ewentualnym
stworzeniu współnej obrony, rozumianej jako obrona terytorialna w razie agresji spoza
granic Unii. Z oficjalnych oświadczeń UE wynika, że nie zamierza ona budować wojsko-
wej „fortecy”, a eksperci uważają, że nie powinna mieć takich ambicji.'* Instrumentem
wspólnej obrony większości państw UE jest NATO oraz Unia Zachodnioeuropejska,
w zasadzie zredukowana tylko do instytucji opartej na zmodyfikowanym Traktacie Bruk-
selskim.
Aktywność Unii Europejskiej jako stabilizatora pokoju i bezpieczeństwa międzyna-
rodowego realizuje się przede wszystkim w formie instrumentów traktatowych (wspólne
stanowiska i współne działania) i zwykłych oświadczeń i deklaracji w sprawach powsta-
jących zagrożeń, toczących się konfliktów oraz problemów wymagających współpracy
i pomocy międzynarodowej po wygaszonych konfliktach. Instrumenty te Unia Eurorpej-
ska stosowała w odniesieniu do wszystkich najważniejszych problemów bezpieczeństwa
powstających w różnych regionach świata. Największe zaangażowanie na rzecz bezpie-
czeństwa i budowania pokoju UE wykazywała na Bałkanach, Bliskim Wschodzie i Afry-
ce subsaharyjskiej. We wszystkich tych regionach UE ściśle współpracuje z innymi or-
ganizacjami i instytucjami międzynarodowymi w prowadzonej dyplomacji prewencyjnej
i działaniach na rzecz rozwiązywania kryzysów. Generalnie należy zgodzić się z dość
powszechną tezą, że skuteczność oddziaływania Unii Europejskiej w tym zakresie była
niewielka. Chociaż podawany najczęściej przykład braku skuteczności WPZiB w woj-
nach jugosłowiańskich powinien być uzupełniony zastrzeżeniem, że również zawodzi-
ły instrumenty oddziaływania ONZ i KBWE/OBWE oraz polityki zagranicznej państw
członkowskich Unii, Rosji czy nawet USA. Zauważyć jednak trzeba, że liczne wspól-
ne wysiłki Unii Europejskiej i UZE na rzecz rozwiązania konfliktów stanowiły istotny
wkład w łagodzenie cierpień ludności cywilnej dotkniętej wojną i w torowanie drogi do
porozumień pokojowych osiągniętych jesienią 1995 r. w Dayton.
Podobnie wygląda aktywność Europy Zachodniej w realizacji zadań petersberskich.
Misje takie w latach 1992-2001 prowadziła Unia Zachodnioeuropejska. Ich pierwowzo-
rem była operacja w Zatoce Perskiej w latach 1987-1988; potem misje wojskowe i cy-
wilne prowadzone były w związku z wojnami na terenie byłej Jugosławii (operacje na
Adriatyku i Dunaju, kontyngent policyjny w Mostarze, operacja rozminowywania Chor-
wacji, Wielonarodowa Doradcza Jednostka Policyjna w Albanii — MAPE)." Po prze-
jęciu w połowie 2001 r. od UZE jej zdolności operacyjnych operacje pokojowe może
prowadzić wyłącznie Unia Europejska. Został zlikwidowany formalny dualizm tych sa-
mych funkcji, gdyż zgodnie z Traktatem Amsterdamskim Unia Europejska mogła też
równolegle podejmować obok UZE, własne operacje petersberskie, co w efekcie prowa-
dziło, że obie organizacje nie podjęły takich operacji o charakterze wojskowym. Dotych-
14 p. A. Chilton, Ła defense europćenne, condition nócessaire a la formation d'une identitć europćenne?, „La
revue internationale et stratćgique”, no 48, hiver 2002-2003, s. 117-118.
15 Szerzej zob. R. Zięba, Europejska Tożsamość Bezpieczeństwa i Obrony: koncepcja — struktura —
funkcjonowanie, Warszawa 2000, s. 152-158.
Rozdział 5. Unia Europejska _ ———_ | 129
czas — po decyzjach Rady Europejskiej z Kolonii (czerwiec 1999 r.) i Helsinek (grudzień
1999 r.) oraz uzgodnieniach Konferencji Międzyrządowej 2000 r. — Unia Europejska
może w ramach EPBiO prowadzić wszelkiego typu misje petersberskie.
W ramach przygotowań do realizacji decyzji z Kolonii i Helsinek Unia Europejska
stworzyła (w latach 2000-2001) cywilne i wojskowe organy zarządzające EPBiO oraz
zbudowala do końca 2004 r. liczące ponad Ł00 tys. żolnierzy własne siły wojskowe szyb-
kiego reagowania i jednostki policyjne (12 tys. policjantów) oraz zespoły ekspertów
zdolne do prowadzenia operacji petersberskich, rozpoczęła także tworzenie żandarme-
rii europejskiej. Zaplanowano sformowanie do końca 2007 r. tzw. grup bojowych zdol-
nych do rozpoczęcia w ciągu 15 dni operacji reagowania kryzysowego. Z początkiem
2003 r. Unia Europejska rozpoczęla pierwszą w ramach EPBiO operację policyjną w Bo-
śni i Hercegowinie, a po zawarciu kompletu porozumień z NATO o korzystaniu z jego
zasobów (w formule Berlin Plus) podjęła 31 marca tego roku pierwszą operację wojsko-
wą w Macedonii. Następnie pomyślnie zaczęła prowadzić kolejne operacje petersber-
skie: policyjną w Macedonii (po zakończeniu operacji policyjnej od 15 grudnia 2003 r.),
wojskową w Demokratycznej Republice Konga (12 czerwca-13 września 2003 r.) a na-
stępnie policyjną w tym państwie (od maja 2005 r.), doradczą rządów prawa w Gruzji (od
16 lipca 2004 r.), dużą wojskową w Bośni i Hercegowinie (od 2 grudnia 2004 r.), dorad-
czo-szkoleniowa rządów prawa dla Iraku (od lipca 2005 r.). UE nie dysponuje wszyst-
kimi niezbędnymi komponentami swoich sil zbrojnych do podejmowania wszystkich
wojskowych misji petersberskich, a nawet po planowanym ich uzupełnieniu do 2010 r.
nadal będzie musiała korzystać z potrzebnych zasobów i danych planistycznych NA-
TO. Pamiętać jednak należy, iż przed podjęciem pierwszych operacji wojskowych tzw.
zarządzania kryzysowego Unia napotykała duże trudności w uzgodnieniu porozumień
o użyczeniu potrzebnych jej zasobów i środków NATO, co było symptomem generalnie
"niechętnego stanowiska USA wobec EPBiO i autonomii wojskowej Unii Europejskiej.
Od roku 2001 Unia Europejska mocniej angażuje się w zwalczanie terroryzmu, a od
2003 w działania na rzecz nierozprzestrzeniania broni masowego rażenia.!6
Generalnie oceniając rolę Unii Europejskiej w stabilizowaniu pokoju i umacnianiu
bezpieczeństwa międzynarodowego, należy zauważyć, że chociaż cechuje ją mała sku-
teczność, to Unia stosuje najszersze spośród wszystkich instytucji międzynarodowych in-
«- strumentarium oddziaływania. Składają się na to środki polityczno-dyplomatyczne (dy-
" plomacja prewencyjna, rozjemstwo, udział w rokowaniach pokojowych), ekonomiczne
;, (sankcje, warunkowana politycznie pomoc finansowa i techniczna, pomoc humanitarna
* i pomoc w odbudowie po zakończonych konfliktach), społeczno-kulturowe (doradztwo
„pomoc w budowie instytucji demokratycznych), rozjemcze i doradcze misje policyj-
'-ne, wojskowe misje utrzymania pokoju (typu peace-keeping), a od 2003 r. UE prowadzi
cywilne i wojskowe operacji reagowania kryzysowego, przygotowując się do podejmo-
» -wania operacji przywracania pokoju (peace-making) przy użyciu budowanych własnych
"sił zbrojnych. Unia Europejska, podejmując wysiłki na rzecz uzupełnienia swojego in-
jtrumentarium polityki bezpieczeństwa o brakujące zdolności wojskowe, dąży do tego,
"aby stać się tzw. kompleksowym aktorem polityki bezpieczeństwa mogącym podejmo-
16_ Szerzej zob. id., Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony, Warszawa 2005.
 130 o Częśćll. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
wać działania we wszystkich fazach kryzysów międzynarodowych, tj. zarzewia, rozwoju,
rozwiązywania, wygaszania i budowania pokoju. Środki wojskowe stanowić mają jeden
z elementów wśród całego zespołu instrumentów cywilnych pozostających w dyspozycji
Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz polityki wspólnotowej (z I fila-
ru).
Wreszcie warto podkreślić, że do tej pory Unia Europejska ma nieposzlakowaną opi-
nię pokojowego aktora międzynarodowego, który respektuje obowiązujące prawo mię-
dzynarodowe. We wszystkich dokumentach programowych WPZIB i decyzjach organów
Unii o podejmowaniu dzialań na rzecz umacniania pokoju i bezpieczeństwa międzyna-
rodowego podkreśla się ich zgodność z normami ONZ i zasadami KBWE/OBWE. Jak
zauważa Alyson Bailes dła pewnych państw Unii Europejskiej „występowanie pod fla-
gą UE może być sposobem saimooczyszczenia się z poczucia winy lub braku zaufa-
nia do siebie samego wyrastającego z własnej historii. To powinno
wy ważny aspekt względnej przewagi UE, tak diugo jak pewnych pułapek udaje się
unikać”,!” Ponadto należy skonstatować, że Unia Europejska zręcznie unika takich za-
chowań na arenie międzynarodowej w sytuacjach toczących się konfliktów, które zdra-
dzałyby dążenie do załatwiania własnych interesów (np. ekonomicznych) lub do od-
grywania roli „policjanta światowego”. Unia chętnie nawiązuje współpracę z innymi
podmiotami (państwami i organizacjami międzynarodowymi) w działaniach na rzecz
rozwiązywania konfliktów i przywracania pokoju, a także rozbrojenia. To daje Unii
„moralną” przewagę i wyższy prestiż międzynarodowy niż np. Stanom Zjednoczonym
Ameryki, które w ostatnich latach preferują jednostronne działania podejmowane czę-
sto w niezgodzie z prawem międzynarodowym i wbrew opinii sojuszników europej-
skich.
2.3. Rola atrakcyjnego ośrodka cywilizacyjnego i promotora wartości kultury
europejskiej
Unia Europejska jest specyficznym podmiotem stworzonym przez państwa Europy
Zachodniej. Stanowi unikalny, złożony ze Wspólnot Europejskich i państw narodowych,
twór międzynarodowy będący ukoronowaniem długiego trendu myślenia i działań zmie-
rzających do zbudowania jedności bazującej na bogatym dorobku cywilizacyjnym Eu-
ropy, ukształtowanym głównie przez kulturę grecką, prawo rzymskie, uniwersalistyczne
idee chrześcijaństwa i świeckiej myśli humanistycznej. Idea integracyjna rozwijana była
w historii Europy od epoki starożytnej po czasy współczesne. Obecny jej etap rozwo-
ju wyznaczają dyskusje nad przyszłością Unii Europejskiej, prowadzone na forum jej
organów oraz w środowiskach politycznych i naukowych. Konstrukcja Unii Europej-
skiej, uzgodniona na konferencji międzyrządowej zakończonej 10 grudnia 1991 r. w Ma-
astricht, ma wymowę symboliczną, przypominająca grecką świątynię zbudowaną z trzech
filarów, spiętą od frontonu łukiem w postaci Rady Europejskiej. Dorobek integracyjny
i uzgodniony na płaszczyźnie międzyrządowej (w tym dorobek prawny) dzisiejszej Unii
IT Ą.J. K. Bailes, European Defence: Another Set of Questions, „RUSI Journal”, vol. 145, no 1, February
2000, s. 43.
„////__—
(||| Rozdział 5. Unia Buropejska 0-131
Europejskiej stanowi odzwierciedlenie wielu starych, częstokroć uważanych za utopijne
projektów unifikacji Europy. Można zatem stwierdzić, że Unia Europejska, ze względu
na swoje usytuowanie w wielowiekowym ciągu wysiłków ludzkich, zwłaszcza ożywionych
wizją jej współczesnych „ojców”, takich jak: Jean Monnet, Robert Schuman, Alcido De
Gasperi, Konrad Adenauer, Altiero Spinelli, Jacques Delors i inni, jest dziś atrakcyj-
nym ośrodkiem cywilizacyjnym, właściwie rdzeniem cywilizacyjnym współczesnej Euro-
pyi wpływowym reprezentantem cywilizacji europejskiej w świecie.
Ze względu na swoje zasoby, środki i wypracowane procedury ich uruchomiania
Unia Europejska odgrywa aktywną rolę kulturowo-cywilizacyjną nie tylko wobec swo-
ich państw członkowskich, ale także względem otaczającego Świata zewnętrznego. Po-
twierdzeniem tego jest jej rosnąca atrakcyjność w Świecie. Warto choćby w tym miejscu
przywołać fakty kilku rund rozszerzania WE: przystąpienie w 1973 r. Wielkiej Brytanii,
tworzyć dodatko- Irlandii i Danii, w 1981 r. Grecji, w 1986 r. Hiszpanii i Portugalii, w 1995 r. Austrii, Szwe-
cji i Finlandii, w 2004 r. Polski, Republiki Czeskiej, Węgier, Słowacji, Słowenii, Cypru,
Malty, Litwy, Łotwy i Estonii oraz uzgodnione przystąpienie w 2007 r. Buigarii i Rumu-
nii. O akces do Unii zabiegają następni kandydaci: Turcja, Chorwacja.
Głównymi instrumentami oddziaływania Unii Europejskiej o charakterze kulturo-
wo-cywilizacyjnym są ukiady o stowarzyszeniu i partnerstwie oraz umowy o współpracy
i wymianie kulturalnej, zawierane przez państwa członkowskie Unii z państwami trze-
cim. Ukiady o stowarzyszeniu i partnerstwie Wspólnota Europejska zawarła z grupą
państw AKP, nieczłonkowskimi państwami śródziemnomorskimi, a także z wieloma in-
nymi państwami z różnych kontynentów. W zawartych umowach — obok regulacji doty-
czących dialogu politycznego i wymiany handlowej — znajdują się postanowienia o po-
mocy rozwojowej. Pomoc ta kierowana jest przez Wspólnotę Europejską i osobno przez
państwa członkowskie Unii na wspomaganie rozwoju gospodarczego partnerów, budo-
wanie infrastruktury, szkolenie kadr, pomoc w tworzeniu instytucji demokratycznych
i generalnie w budowie społeczeństw obywatelskich; programy pomocowe nakierowane
są też na rozwijanie dialogu międzykulturowego. Na mocy konwencji z Cotonou z 2000 r.
dopuszczono do współpracy aktorów pozarządowych: przedstawicieli społeczeństw oby-
watelskich, partnerów ekonomicznych i społecznych oraz sektor prywatny. Od końca
lat osiemdziesiątych (zawarcia konwencji Lomć IV) państwa Wspólnoty Europejskiej
wprowadzają klauzule warunkujące udzielanie pomocy państwom rozwijającym się od
zapewnienia przez odbiorców respektowania praw człowieka, zasad demokracji i rządów
„prawa.
«+ Można więc stwierdzić, że Wspólnota Europejska, poczynając od 1958 r., stale po-
_ -$zukuje nowych form angażujących odbiorców jej pomocy i skłaniających do moderni-
<: zącji swoich gospodarek, ale i demokratyzacji systemów politycznych, wreszcie do bu-
dowania społeczeństw obywatelskich. Oznacza to, że dzisiejsza Unia Europejska od-
grywa istotną rolę propagatora europejskich wartości kulturowych i cywilizacyjnych.
. Azracji, że wartości te generalnie są akceptowane i adaptowane do realiów większości
państw we wszystkich regionach świata, znaczy to, że Unia Europejska jest atrakcyj-
-;.„Mym partnerem, a dzięki temu staje się globałnym aktorem stosunków międzynarodo-
"wych.
132, Częśćli. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
3. Zakresy przestrzenne ról międzynarodowych Unii Europejskiej
Aktywność Unii Europejskiej przejawiająca się w prowadzeniu różnego rodzaju
polityk zewnętrznych oraz odgrywaniu wielu ról międzynarodowych ciągle wywołuje
określone skutki w jej otoczeniu międzynarodowym. Generalnie ujawniają się one
w zmianach w stosunkach dwustronnych Unii z jej partnerami, zmianach w sytuacji
międzynarodowej i zmianach w sytuacji wewnętrznej państw, zwłaszcza tych, które są
ekonomicznie i politycznie od Unii zależne bądź znajdują się w procesie akcesji do
tego ugrupowania integracyjnego. Zmiany na tych trzech płaszczyznach — rodzajowo
rzecz ujmując — mają charakter ekonomiczny i społeczny, polityczny i w zakresie
bezpieczeństwa oraz kulturowo-cywilizacyjny.
Intensywność i dynamika oddziaływań międzynarodowych Unii Europejskiej spra-
wia, że z jednej strony, rośnie pozycja i znaczenie samej Unii na arenie międzynaro-
dowej, z drugiej strony, zainteresowanie środowiska międzynarodowego współpracą,
a niekiedy — jak to okresowo obserwujemy w stosunkach UE — Stany Zjednoczone
Ameryki — konkurowaniem, sporami, a nawet rywalizacją.
Unia Europejska nie deklaruje, że USA i Kanada stanowią priorytetowy region jej
zainteresowania. Jednak powiązania UE z Ameryką Północną, jako najbogatszą częścią
świata i sojusznikiem w ramach NATO, mają znaczenie kluczowe. Istotny jest fakt, że
USA w okresie zimnej wojny przyjęły rolę gwaranta bezpieczeństwa Europy Zachodniej
i wspierały od początku integrację europejską. Również silne powiązania handlowe
i gospodarcze między UE a USA i Kanadą nie mają odpowiednika w innych relacjach.
Względy te sprawiają, że Partnerstwo Transatlantyckie zasługuje na umieszczenie go na
pierwszym miejscu w analizie stosunków zewnętrznych Unii Europejskiej, a Ameryki
Północnej przed wszystkimi innymi kierunkami jej zaangażowania międzynarodowego.
Dla Unii Europejskiej, jako ugrupowania integracyjnego, najważniejsze jest zainte-
resowanie własnym rozwojem. Dlatego szczególne znaczenie ma nie tylko pogłębianie
integracji, ale i poszerzanie Unii o nowe państwa leżące w sąsiedztwie; dla tych państw
z kolei jest to szansa na przyspieszenie własnego rozwoju cywilizacyjnego. Sam proces
rozszerzania do tej pory wzmacniał potencjał Unii a równocześnie wpływał na przyspie-
szenie i pogłębienie integracji wewnętrznej. Nowe wyzwanie powstało w trakcie ostat-
niego rozszerzenia Unii Europejskiej, gdyż było ono największe w historii, ponieważ
objęło aż dziesięć nowych państw, a istotny jest fakt, że są to kraje pozostające na znacz-
nie niższym od „starych” członków Unii poziomie rozwoju. Jednak, zdaniem polityków
zaangażowanych w ten bezprecedensowy proces rozszerzania UE, należy się spodzie-
wać w większości skutków pozytywnych. Niewątpliwie po przyjęciu nowych dziesięciu
członków z Europy Środkowej i i basenu Morza Śródziemnego Unia Europejska, złożo-
na z 25 państw, stała się największym na świecie ugrupowaniem integracyjnym i jednoli-
tym rynkiem złożonych z 452 mln konsumentów (wzrost ludności o 75 mln), jej udział
w światowym produkcie brutto wzrósł (o ok. 2%) do blisko 22%, co wysunęło Unię na
pierwsze miejsce przed Stanami Zjednoczonymi Ameryki. Uwzględniając wiodącą rolę
18 Natomiast po zapowiedzianym na 2007 r. kolejnym rozszerzeniu UE o Rumunię i Butgarię jej ludność
zwiększy się o kolejne 30 mln.
Rozdział5. Unia Europejska _ 133
w świecie dotychczasowej Piętnastki w handlu międzynarodowym, pod względem wiel-
kości rezerw walutowych oraz udzielania pomocy rozwojowej i humanitarnej, oraz za-
kładając, że rozszerzona UE zrealizuje (mimo trudności) zapowiedź strategii lizbońskiej
stworzenia na terytorium Europy, do roku 2010, najbardziej konkurencyjnej gospodar-
ki na świecie”, powinniśmy stwierdzić, że Unia Europejska wzmocni swoje atuty jako
pretendent do miana jednego z głównych aktorów globalnej sceny międzynarodowej.
UE powinna też usprawnić swój mechanizm decyzyjny w ramach WPZiB, tak aby sku-
teczniej mogła zapewnić spójność i efektywność tej polityki, która jest jednym z zasad-
niczych instrumentów kreowania tożsamości międzynarodowej Unii Europejskiej. Pra-
ce nad reformą instytucjonalną były prowadzone w latach 2002-2004. najpierw przez
Konwent Europejski, a następnie staly się przedmiotem obrad szóstej Konferencji Mię-
dzyrządowej 2003/2004; zakończyły się podpisaniem 29 października 2004 r. Traktatu
ustanawiającego Konstytucję dla Europy. Jego tekst złącza Wspólnoty Europejskie i UE
oraz likwiduje strukturę filarową Unii; zawiera szereg usprawnień w mechanizmie decy-
zyjnym Unii, ale zasadniczo pozostawia mechanizm współpracy międzyrządowej w za-
kresie WPZiB. Dla podmiotowości Unii Europejskiej w stosunkach międzynarodowych
najważniejszą regulacją jest nadanie Unii osobowości prawnej. Czy wejdzie ona w życie,
zależy od przebiegu procedury ratyfikacyjnej w 25 państwach członkowskich.
Dla państw położonych w sąsiedztwie, tj. na Bałkanach, w Europie Wschodniej,
Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie, Unia Europejska jest szczególnie silnym cen-
trum oddziaływania. Zresztą Unia docenia znaczenie współpracy z państwami przyleg-
łych regionów, w tym w zakresie bezpieczeństwa. Państwa bałkańskie, które jeszcze „le-
czą rany” i odbudowują się po zakończonych wojnach łub — jak Bułgaria i Rumunia —
szybko nadrabiają opóźnienia społeczno-ekonomiczne, podobnie jak ich sąsiedzi z pół-
+ nocy przystępują do Unii Europejskiej. Zabiega o to samo, zresztą od prawie czter-
śdziestu lat, niepotrafiąca się zeuropeizować Turcja oraz demokratyzująca się Chorwacja.
;j Unia Europejska stara się pomagać wszystkim tym państwom bądź przez Pakt Stabilno-
ści dla Europy Południowo-Wschodniej, bądź realizując specjalne programy przedakce-
syjne państw kandydujących.
Unia Europejska, wychodząc naprzeciw dużemu zapotrzebowaniu, mocno angażu-
e się we współpracę z Rosją, Ukrainą i innymi państwami WNP. O znaczeniu, ja-
ie przykłada do tej współpracy świadczy to, że dwie pierwsze strategie (instrumenty
WPZiB wprowadzone Traktatem Amsterdamskim) zostały przyjęte wobec Rosji (czer-
wiec 1999 r.) i Ukrainy (grudzień 1999 r.). Z Rosją współpracuje także w ramach usta-
(owionego w grudniu 1999 r. swojego Północnego Wymiaru. Pomoc rozwojowa UE dla
aństw WNP jest realizowana w ramach programu TACIS.
Następnym, po Ameryce Północnej i Europie, regionem wielkiego zaangażowania
ii Europejskiej są nieczłonkowskie państwa śródziemnomorskie, czyli państwa Afry-
i.Północnej i Bliskiego Wschodu. Europa Zachodnia wcześnie zaangażowała się dy-
m
19 Na posiedzeniu w Lizbonie 24 marca 2000 r. Rada Europejska ustaliła nowy cel strategiczny na następ-
4 dekadę — uczynienie z UE najbardziej konkurencyjnej i dynamicznej, opartej na wiedzy gospodarki w świe-
zdolnej zapewnić trwały wzrost ekonomiczny i równocześnie zwiększyć zatrudnienie i spójność społeczną.
nak po pięciu latach okazało się, że program ten jest poważnie zagrożony z powodów wewnątrzunijnych,
tymczasem dynamika wzrostu ekonomicznego u głównego konkurenta — USA jest wyższa niż w Unii.
ZA
134 |||
|| Częśćll. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
plomatycznie w poszukiwaniach trwałego rozwiązania konfliktu arabsko-izraelskiego;
jej inicjatywy polityczne są wspierane środkami ekonomicznymi (handel i pomoc roz-
wojowa), ale pozostają nieskuteczne ze względu na brak akceptacji Izraela i Stanów
2 LA
Zjednoczonych dla mediacyjnej roli UE. Natomiast państwa arabskie zarówno z rejonu
Bliskiego Wschodu jak i Maghrebu zainteresowane są wspólpracą z Unią Europejską.
Od 1995 r. Unia realizuje wespół z 12 państwami regionu (od 1999 r. także z udziałem
Libii jako obserwatorem) szeroki program wielopłaszczyznowej współpracy w ramach
Partnerstwa Eurośródziemnomorskiego (nazywanego od miejsca proklamowania pro-
ccsem barcelońskim). Obejmuje on partnerstwo polityczne i w zakresie bezpieczeństwa;
gospodarcze i finansowe oraz partnerstwo społeczne, kulturowe i humanitarne. Jest to
program niezwykle kosztowny i ambitny, a największe trudności napotyka w pierwszym
koszyku spraw, gdyż ze względu na przeciągający się konflikt między Izraelem a Pa-
lestyńczykami dotychczas nie zdołano przyjąć zapowiadanej „Eurośródziemnomorskiej
karty pokoju i stabilności”. Proces barceloński stanowi jeden z najciekawszych a zara-
zem najtrudniejszych sprawdzianów dla Unii Europejskiej w potwierdzeniu jej wielosek-
torowej roli jako aktora międzynarodowego. Pomimo braku wyraźnych sukcesów w re-
alizacji Partnerstwa Eurośródziemnomorskiego wśród nieczłonkowskich państw śród-
ziemnomorskich istnieje duże zainteresowanie bliską współpracą z Unią Europejską,
instytucjonalnym dowodem na to jest zawarcie tzw. eurośródziemnomorskich układów
stowarzyszeniowych, a Maroko i Izrael nawet zgłaszają wolę przystąpienia do Unii.
Unia Europejska jest głównym partnerem handłowym, gospodarczym, donatorem
pomocy rozwojowej, humanitarnej i doradcą pomagającym budować demokratyczne
systemy polityczne dla dużej grupy ponad siedemdziesięciu państw „czarnej” Afryki,
Karaibów i Pacyfiku, które są powiązane z nią konwencją z Cotonou (wcześniej konwen-
cjami z Yaoundć i Lomó). Internalizacja i adaptacja modelu gospodarowania, rządzenia
i budowania społeczeństw obywatelskich, co prawda natrafia na opory społeczne w wielu
z tych państw, pamiętających kolonialne panowanie dawnych metropolii europejskich.
Jednak kraje te nie mają alternatywnych równie atrakcyjnych partnerów i nawet, jeśli
niechętnie, to podejmują ścisłą współpracę z Unią Europejską.
Wielki region azjatycki stanowi dła Unii Europejskiej obszar bliski geograficznie,
częściowo powiązany kulturowo z Europą dzięki kolonialnym i neokołonialnym związ-
kom w niezbyt odległej przeszłości. W Azji znajdują się państwa biedne i bardzo bogate,
posiadające zasoby strategicznych surowców i potrzebujące europejskich towarów, usług
i myśli technicznej; są tam też państwa wysoko rozwinięte, takie jak Japonia (która jest
jednym z trzech centrów rozwoju ekonomicznego świata, obok USA i UE), Korea Połu-
dniowa i państwa ASEAN, stające się potęgą ekonomiczną Chiny, niezwykle wpływowe
Indie (największa demokracja świata) i skłócony z nimi Pakistan, łamiąca normy NPT
Korea Północna. Generalnie w Azji znajdują się aż 3-4 państwa dysponujące bronią nu-
klearną. W pobliżu kontynentu azjatyckiego położone są otwierające się na współpracę
z UE — Australia i Nowa Zełandia. Recepcja Unii Europejskiej w Azji nie jest wszędzie
pozytywna, ale łepsza niż USA, a to czyni ten kontynent ważnym polem dla aktywności
ekonomicznej i politycznej Unii.
|,
(_/— Rozdział 5. Unia Europejska —|||
— 135
Natomiast wyżej rozwinięte państwa Azji czy Ameryki Łacińskiej uznają partner-
skie stosunki z Unią Europejską za korzystne i od początku ostatniego dziesięciolecia
XX wieku przeżywają bujny rozkwit. W przypadku Ameryki Łacińskiej dwa czynniki
wydają się mieć kluczowe znaczenie dla zacieśniania współpracy z UE. Zanim jeszcze
w Europie zakończyły się zimnowojenne podziały, Ameryka Łacińska zaczęła rozwiązy-
wać liczne konflikty wewnętrzne i powracać na drogę demokratycznego rozwoju. To był
pierwszy czynnik zachęcający Wspólnotę Europejską do zawierania z państwami tam-
tego regionu tzw. układów trzeciej generacji, przewidujących obok wymiany handlowej
i współpracy gospodarczej także dialog polityczny. Po drugie, w połowie lat dziewięć-
dziesiątych w Ameryce Łacińskiej zaznaczyła się wyraźna tendencja do rzeczywistej in-
tegracji w ramach licznych dotychczas istniejących struktur i tworzonych nowych. Unia
Europejska dostrzegła duże szanse układania stabilnej i korzystnej współpracy z tymi
ugrupowaniami, a dodatkowo dąży do bycia obecną na dużym rynku Ameryki Środko-
wej i Południowej, by uprzedzić zdominowanie go przez USA, które dążą do przeksztai-
cenia NAFTA w FTAA, czyli sferę wolnego handlu obejmującą obie Ameryki.
4. Unia Europejska jako aktor globalny, ale jeszcze nie wszechstronny
Generalnie sumując, Unia Europejska posiada atrybuty pozwalające jej być poważ-
nym i wpływowym aktorem stosunków międzynarodowych. Jest potentatem ekonomicz-
nym i silnym ośrodkiem oddziaływania na otoczenie zewnętrzne, nie tylko na państwa
sąsiednie, ale i na odległe państwa i regiony Świata. Aktywnie odgrywa różnorodne role
międzynarodowe: ekonomiczne, polityczne i w zakresie bezpieczeństwa oraz rolę kultu-
rowo-cywilizacyjną. W zasadzie pokrywa całe spektrum ról przypisywanych podmiotom
państwowym. Mimo iż Unia angażuje się w rózwiązywanie najważniejszych problemów
współczesnego świata, jej roła jest najsłabsza w dziełe stabilizowania pokoju i bezpie-
czeństwa międzynarodowego. Wynika to z braku spójności oraz zgodności między pań-
stwami w prowadzeniu Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, która w grun-
cie rzeczy ma charakter współpracy międzyrządowej, a nie wspólnotowej. Unia wypraco-
wała zasady swojej polityki obronnej (w formule WPBiO) i od 2003 r. prowadzi własne
cywiłne i wojskowe operacje rozwiązywania kryzysów. Jest jednak zależna od NATO,
od którego musi wypożyczać brakujące komponenty uzbrojenia i logistyki wojskowej
oraz dane planistyczne. Unia Europejska nie dopracowała się też własnej obrony, która
opiera na zobowiązaniach wynikających z NATO i postanowień art. V zmodyfikowa-
nego Traktatu Brukselskiego. Czyli nie można stwierdzić, że Unia Europejska jest już
„ wszechstronnym aktorem międzynarodowym. Niewątpliwie jest już cywilnym mocar-
stwem, starającym się — podejmując EPBiO — dobudować swój komponent obrony,
który uważa za jeden z ważnych elementów swojej tożsamości międzynarodowej. Ozna-
cza to, że Unia dużo czyni, aby stać się mocarstwem na podobieństwo silnego państwa,
chociaż państwem ani „superpaństwem” nie jest i nie zamierza nim zostać. Być może,
że nawet odgrywane obecnie role międzynarodowe wystarczają, by traktować Unię jako
aktora wszechstronnego, jak na wymagania, jakie stwarza środowisko międzynarodowe.
Brakujące Unii, jako nietypowej organizacji (strukturze) międzynarodowej, zdolności
 Częśćlll. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
Rozdział 5. Unia Europejska _ ——— 437
136

do wypo- go wyboru bądź w wyniku presji Stanów Zjednoczonych silną orientację proamerykań-
wojskowe są bowiem w posiadaniu jej państw członkowskich bądź są dostępne
ską. To jeszcze przed formalnym podpisaniem układu akcesyjnego (16 kwietnia 2003 r.)
życzenia od innych instytucji bezpieczeństwa i obrony.
Europejską na arenie międzyna- niektóre z nich (przede wszystkim Polska, Republika Czeska, Węgry) zaczęty demon-
Przestrzenny zakres ról odgrywanych przez Unię
i gospodarcze, rozwija strować niechęć do uzgadniania stanowisk z partnerami z Unii Europejskiej w ważnych
rodowej jest bardzo szeroki. Unia utrzymuje stosunki handlowe kwestiach polityki zagranicznej i bezpieczeństwa (casus wojny z Irakiem). Natomiast
pomocy humanitarnej
współpracę na rzecz rozwoju ze słabszymi partnerami, udziela do tego, aby Unia Europejska mogła odgrywać nadal znaczące role międzynarodowe
eństwa we wszystkich
oraz prowadzi aktywną Wspólną Politykę Zagraniczną i Bezpiecz powinna być nie tylko silna ekonomicznie, czy nawet militarnie, ale zwarta politycznie
kontynentach. Unia Euro-
regionach świata, zarówno przyległych jak i na oddalonych i zdolna do prezentowania siebie na scenie międzynarodowej jako spójny, pojedynczy
państwa świata, takie jak
pejska ma za partnerów zarówno najsilniejsze i najbogatsze (indywidualny) aktor. |
biednych i zacofanych państw
USA, Rosja, Japonia czy Chiny, jak i wielką grupę małych Generalnie można stwierdzić, że Unia Europejska staje się głobalnym i wszech-
o Świata; współpracuje także z naj-
zaliczanych do tzw. Trzeciego czy nawet Czwarteg stroanym aktorem stosunków międzynarodowych. Brakuje jej jeszcze pewnych atrybu-
kontynentów oraz z ONZ
ważniejszymi ugrupowaniami intęgracyjnymi ze wszystkich tów peinego mocarstwa światowego, takich jak wystarczająca własna zdolność obronna
się globalnie. Wszystko to
i regionalnymi organizacjami bezpieczeństwa, czyli angażuje ale trzeba zauważyć, że stara się ową zdolność zbudować. Korzysta przy tym z dużych za-
aktorem stosunków między naro-
wskazuje, że jest nieomal wszechstronnym i globalnym sobów narodowych swoich państw członkowskich i z sojuszniczego wsparcia NATO. Pro-
e przez partnerów i konku-
dowych, którego role międzynarodowe są wyraźne i docenian blemem dla Unii jest jednak pogodzenie ambicji stania się kompleksowym mocarstwem
nia procesu integracji,
rentów. Unia Europejska, równolegle do pogłębiania i poszerza światowym, przemawiającym jednym głosem, z brakiem woli politycznej u wszystkich jej
nym, tym bliższym i odległym,
zwiększa swoje zainteresowanie środowiskiem zewnętrz członków do przekazania na rzecz wspólnoty części swoich suwerennych kompetencji
Ponadto do wzrostu znacze-
a także silę swojego oddziaływania międzynarodowego. w tak wrażliwych sferach jak polityka zagraniczna i obronna. Nowym wyzwaniem za-
członkow skie, zwlaszcza te, które są
nia UE w świecie przyczyniają się też jej państwa ostrzającym ten dylemat staje się kwestia zintegrowania w ramach wspólnoty nowych
w procesie umacniania integracji, oraz
(jak Francja i Niemcy) najmocniej zaangażowane członków z Europy Srodkowej, którzy nie kryją swojej niechęci do wzmacniania Wspól-
międzynarodowej. To
potwierdzanie tożsamości Unii jako unikalnego aktora na scenie nej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, a tym samym podmiotowości międzynaro-
Europejs ka jest już mocarst wem światowym.
właśnie te państwa uważają, że Unia « «dowej Unii Europejskiej.
ej zależy od jej wewnętrznej
Jednak zewnętrzna rola Unii Europejskiej najbardzi
lat dziewięć dziesiąt ych Unii jako mię-
spójności. Ujawnienie się w pierwszej połowie Problemy do dyskusji
się w czasie z powięks zeniem się jej obszaru
dzynarodowo uznanego mocarstwa zbiegło
znamion ował Traktat z Maastric ht. Siła międzynaro-
i nową wyższą fazą integracji, co „. Jakie są atrybuty międzynarodowe Unii Europejskiej na tle atrybutów międzyna-
wzrosła po przyjęciu w 1995 r. bogatych i stabilnyc h państw
dowego oddziaływania UE rodowych państw i międzynarodowych organizacji międzyrządowych?
i Finlandia ). Lecz ci nowi członkow ie, jako państwa neutralne ,
EFTA (Austria, Szwecja „ Jakie są role międzynarodowe Unii Europejskiej w porównaniu z rolami między-
problem em pozostał
nie przyczynili się zbytnio do wzmocnienia WPZiB. Największym narodowymi państw?
polityczn ej do pełnego uzgadnia nia stanowis k w ramach tej polityki i brak
brak woli . Podaj najważniejsze przykłady globalnego oddziaływania UE?
dyploma tycznyc h UE, mają-
zdolności wojskowych potrzebnych do wspierania działań . Czego brakuje UE, aby stać się wszechstronnym aktorem międzynarodowym?
kryzysów . Obecnie od 1999 r.
cych na celu zapobieganie konfliktom i rozwiązywanie
(EPBiO), ale mechanizm po-
Unia Europejska dysponuje już swoją polityką obronną Zalecana literatura
nadal pozostaje międzyrz ądowy.
dejmowania decyzji w drugim filarze
największym w histo-
Powstaje więc pytanie, czy po właśnie dokonanym kolejnym, ferman L.-E. [red.], Constructing Europe's Identity: The External Dimension, Boulder 2001.
Środkowe j i basenu Morza
rii, rozszerzeniu Unii o dziesięć nowych państw z Europy on P. A., La defense europćenne, condition nócessaire a la formation d'une identitć europóenne?
wewnętr zna? Czy nie przyczyni się to La revue internationale et stratćgique”, no 48, hiver 2002-2003, s. 109-118. "
Śródziemnego nie ucierpi na tym jej spójność
międzyn arodowe go? Do tej pory rozwój eko- tO [rac Foreign and Security Policy in the European Union, London 1998
do zredukowania roli Unii jako aktora pert D. C., Akteur oder Statist? Die Rolle der Europdischer Union auf der Weltbiihi !
zaniem liczby jej członków . Nigdy jednak nie było
nomiczny WE szedł w parze z powięks onale Politik”, 57. Jahre, no 1, Januar 2002, s. 17-22. (a e okne, aron
to o państwa znajdują ce się na znacznie niższym poziomie
tak dużego rozszerzenia, i erts K, E. de Smijter, , The European Union as an Actor under h ternational 7 L.
otyw poprzed-
rozwoju niż nawet najbiedniejsi członkowie, którzy przystąpili do Wspóln f European Law”, vol. 19, 2000, s. 95-138. aan a, w MRaroook
warto zwrócić uwagę na to, że w obecnej nowej sytuacji geo-
nich dekadach. Ponadto k oldrick D., International Relations Law of the European Union, London 1997.
Ameryki, do Unii
politycznej, charakteryzującej się hegemonią Stanów Zjednoczonych gnolli A., The EU's Power in External Relations, „The International Spectator”, val. XXXVII
-RO 3, July-September 2002, s. 101-114.
tujące z własne-
Europejskiej przystąpiły i nadal będą przystępować państwa reprezen |
138 Część|II. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych

Rozdział 6
Wybrane zagadnie-
Milczarek D., Pozycja i rola Unii Europejskiej w stosunkach międzynarodowych.
nia teoretyczne, Warszawa 2003.
visions of the CFSP
Peterson J., H. Sjursen [red.], A common foreign policy for Europe? Competing Marek Pietraś, Katarzyna Piórko
Łondon 1998.
1997.
Piening Ch., Głobał Europe: The European Union in World Affairs, Boulder
Foreign Affairs
Rhein E., The European Union on its Way to Becoming a World Power, „European
Review”, vol. 3, Issue 3, Autumn 1998, s. 325-340.
Zając J., Partnerstwo eurośródziemnomorskie, Warszawa 2005.
Podmioty transnarodowe
2002, nr £, s. 7—
Zając J., Rozwój polityki zagranicznej Unii Europejskiej, „Przegląd Politologiczny”
23.
Zięba R., Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony, Warszawa 2005.
2003.
Zięba R., Unia Europejska jako aktor stosunków międzynarodowych, Warszawa
j, Warszawa 2005.
Zięba R., Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii Europejskie Wyraźną tendencją rozwoju i funkcjonowania późnowestfalskich stosunków między-
2003,
Zięba R., Wspólnotowa polityka zagraniczna Unii Europejskiej, „Sprawy Międzynarodowe”
nr 4, s. 37-61.
narodowych jest wzrost liczby i aktywności podmiotów innych niż tradycyjne podmioty
polityki, za jakie uznawane są państwa. Pojawiają się i podejmują dziatania nowe pod-
mioty międzynarodowych stosunków politycznych. Obok państw i powstających z ich
woli organizacji międzyrządowych wzrasta polityczne znaczenie korporacji transnaro-
dowych, powiązanych z silami globalizujących się mechanizmów rynkowych oraz podej-
mujących transgraniczne działania podmiotów społeczeństwa obywatelskiego, zwanych
organizacjami pozarządowymi. Należy też podkreślić, że działania o skutkach politycz-
nych podejmują też podmioty nieposiadające legitymizacji społecznej jak organizacje
terrorystyczne oraz struktury zorganizowanej przestępczości. Prawidiowością jest więc
pogłębianie heterogeniczności podmiotowej struktury środowiska międzynarodowego,
aw konsekwencji podmiotów międzynarodowych stosunków politycznych. Poważnym
analitycznym błędem byłoby więc założenie, że tylko państwa i tworzone z ich woli orga-
nizacje międzyrządowe są nośnikami działań politycznych w stosunkach międzynarodo-
- wych. Ponad wszelką wątpliwość nośnikami takich działań są podmioty transnarodowe,
które w różnym zakresie i w różnych formach, ale coraz intensywniej, oddziałują na de-
cyzje i działania państw oraz są przedmiotem ich (państw) celowych działań. Państwa
„utraciły więc wcześniejszy monopol na reprezentowanie społeczeństw w międzynarodo-
= wych stosunkach politycznych. Przedmiotem analizy, obok określenia istoty i zakresu
.śpodmiotów transnarodowych, będą korporacje transnarodowe oraz organizacje poza-
- „qządowe — reprezentanci społeczeństwa obywatelskiego w stosunkach międzynarodo-
- Mych.

1. Istota i zakres podmiotów transnarodowych

(Marek Pietraś)

O złożoności analizy udziału podmiotów innych niż państwa w międzynarodowych

stosunkach politycznych świadczą chociażby dyskusje dotyczące nazwy tych podmiotów,
h miejsca w strukturze procesów międzynarodowych oraz zakresu. Odnośnie do nazwy
jczęściej, i to zamiennie, używane są dwie: podmioty niepaństwowe (non-state actors)
az podmioty transnarodowe.! Pojęcie „podmioty niepaństwowe” dość jednoznacznie
1 Zob. P. Willetts, Transnational actors and international organizations in global politics, [w:] J. Baylis,
140 __———- Częśćli. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
sugeruje, że państwa są podmiotem dominującym, a inne podmioty stosunków między-
narodowych mają charakter drugorzędny. Przedmiotem kontrowersji jest także zakres
tego pojęcia, w szczególności w odniesieniu do organizacji międzyrządowych. Czy Są one
międzypaństwowe, bo członkami są państwa, czy — mimo że w skład ich wchodzą pań-
stwa reprezentowane przez rządy — tworzą nową jakość i są niepaństwowe? Ten drugi
pogląd wydaje się bardziej adekwatny i oznacza, że w zakres pojęcia „podmioty niepań-
stwowe” wchodzą także organizacje międzyrządowe, będące jednak w swej „konstrukcji”
podmiotami odmiennymi od pozostałych niepaństwowych.
Bardziej adekwatne wydaje się pojęcie „„podmioty trausnarodowe”. Oznacza ono,
że w stosunkach międzynarodowych nośnikami działań transgranicznych są nie tylko
państwa i utworzone przez nie organizacje, lecz także inne podmioty. Są one swoisty-
mi strukturami reprezentacji jednostek lub grup spolecznych. W procesie zaspokajania
potrzeb podejmują także działania, stając się transnarodowymi uczestnikami stosunków
międzynarodowych. Zdaniem Andrzeja Dumały są nimi podmioty pozapaństwowe, nie-
suwerenne i nieterytorialne, podejmujące dość swobodne działania transgraniczne, pro-
wadzące do wywierania wpływu na stosunki wewnętrzne państw i międzynarodowe.* Do
podmiotów tych nie należą organizacje międzyrządowe. Należą zaś różnorodne podmio-
ty reprezentujące społeczeństwo obywatelskie, korporacje transnarodowe oraz podej-
mujące działania transgraniczne organizacje terrorystyczne i struktury zorganizowanej
przestępczości.
Podmiotami transnarodowymi w stosunkach międzynarodowych są więc zorgani-
zowane grupy społeczne, które w swych działaniach wykraczają poza granice państw.
Istotę ich zachowań w środowisku międzynarodowym okreśłają interakcje i więzi „w
poprzek” granic państw i wpływanie na zachowania innych uczestników stosunków mię-
dzynarodowych. Cześć z nich pełni rolę „łącznika” lub „pasa transmisyjnego” między
społeczeństwami obywatelskimi innych państw, między społeczeństwami i państwami
oraz między państwami i organizacjami międzyrządowymi. Łączą to co lokalne z tym
co globalne. Wnoszą więc lokalne doświadczenia do międzynarodowych procesów de-
cyzyjnych i działań. Korporacje wykorzystują transgraniczność globalnych — chociaż
asymetrycznych — mechanizmów rynkowych. Część organizacji terrorystycznych oraz
struktury zorganizowanej przestępczości tworzą transgraniczne struktury sieciowe.
Powstawanie i funkcjonowanie podmiotów transnarodowych jest odzwierciedleniem
ogólnej prawidłowości rozwoju stosunków międzynarodowych, jaką jest nie tylko licz-
bowy wzrost ich uczestników, lecz także pogłębianie ich różnorodności.> Oznacza to, że
mimo niezaprzeczalnej dominacji państw, następuje wyłanianie się równoległej do pań-
stwowej struktury interakcji politycznych, będących wynikiem działań podejmowanych
przez zdecentralizowane, lokalne podmioty, które funkcjonują „w poprzek” granic pań-
S. Smith [eds.], Tke Głobalization of World Politics. An Introduction to international relations, Oxford 1998
i 2005.
2 A. Dumała, Uczestnicy transnarodowi — podmioty niezależne czy kontrolowane przez państwa?, [w:]
E. Haliżak, I. Popiuk-Rysińska [red.], Państwo we współczesnych stosunkach międzynarodowych, Warszawa,
1995.
3 1. Popiuk-Rysińska, Uczestnicy stosunków międzynarodowych, ich interesy i oddziaływania, [w:] E. Hali-
żak, R. Kuźniar [red.], Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, funkcjonowanie, Warszawa 1994, s. 99.
Rozdział 6. Podmnioty transnarodowe 141
stwowych. Zjawisko to R. Lipschutz określił mianem „globalnego społeczeństwa obywa-
telskiego” (global civil society)”, co dotyczy jednak tylko części podmiotów transnarodo-
wych. J. N. Rosenau pisze o podmiotach pozbawionych suwerenności (sovereigniy free
actors)”, co z kolei ma zastosowanie do wszystkich podmiotów niepaństwowych, a nie
tylko tych transnarodowych. Z kolei H. Bull proces wyłaniania się podmiotów transna-
rodowych określał mianem kształtowania się „nowego średniowiecza”$, a M. Shaw pisał
o wkraczaniu w okres postmiędzypaństwowych stosunków międzynarodowych, w któ-
rym podmioty pozapaństwowe nie powinny być postrzegane w roli „intruzów środowiska
międzynarodowego”.” Dwa ostatnie poglądy jednoznacznie podkreślają, że międzyna-
rodowych stosunków politycznych nie można obecnie ujmować w kategoriach państwo-
centrycznych, struktura więzi między państwami uzupełniana jest bowiem strukturą wię-
zi między podmiotami transnarodowymi.* W tym kontekście Z. Brzeziński już w latach
siedemdziesiątych XX wieku wskazywał, że „żyjemy między dwoma epokami. Między
minioną epoką państw narodowych i nieznaną przyszłością”.”
J. N. Rosenau istnienie i funkcjonowanie obok państw podmiotów transnarodowych
traktuje jako element procesu bifurkacji podmiotowej struktury środowiska międzyna-
rodowego, w wyniku którego, obok systemu scentralizowanych państw narodowych, wy-
raźnie ukształtował się gtęboko zróżnicowany system niesuwerennych podmiotów trans-
narodowych. Proces ten oznacza — używając terminologii Rosenau — zastępowanie
„Świata państwocentrycznego” przez „świat wiełocentryczny”.19 Mimo iż obydwa „świa-
ty” są integralnym elementem tej samej rzeczywistości międzynarodowej, charaktery-
zuje je — zdaniem Rosenau — wiele odrębnych cech specyficznych. „Świat państwo-
centryczny” na tle „wielocentrycznego” jest o wiele bardziej dojrzały, wykrystalizowany
i zorganizowany. Zamyka się w kanonach westfalskiego systemu stosunków międzyna-
rodowych, a więc suwerennie równych państw, koncentrujących się na własnym bezpie-
czeństwie i integralności terytorialnej, których zachowania regulowane są przez prawo
międzynarodowe. Mimo formalnej równości faktycznie są głęboko nierówne. Tworzą
strukturę zhierarchizowaną z dominującą rolą mocarstw. Cechą systemu państw jest
względnie wysoki poziom instytucjonalizacji i rozwój więzi kanałami dyplomatycznymi
oraz względnie niska zdolność adaptacji wobec zachodzących zmian.
„Świat wielocentryczny” w wielu kwestiach jest zupełnym przeciwieństwem państwo-
centrycznego. Charakteryzuje go niski poziom wykrystalizowania form przejawiania się.
s A R.Lipschutz, Reconstructing World Politics: The Emergence of Global Civil Society, „Millennium: Journal
of Internationał Studies” 1992, nr 3, s. 390.
o 5 I. N. Rosenau, Turbulence in World Politics. A Theory of Change and Continuity, Princeton 1990, s. 114
1n. oraz 243—288, |
: 7 H. Bull, The Anarchical Society:A Study of Order in World Politics, London 1977, s. 254-255.
. M. Shaw, Głobał Society and Global Responsibility: The Theoretical, Historical and Political Limits of
„International Society”, „Millennium: Journal of International Studies” 1992, nr 3, s. 431.
- 3 Zob. M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie,
Lublin 1996, s. 28-32.
"Z.. Brzeziński, Between Two Ages: America's Role in the Technetronic Era, Harmondsworth 1976, s. 5.
J. N. Rosenau, Global changes and Theoretical Challenges: Towards a Postinternational Politics for the
1990 s, [w:] E.-O. Czempiel, J. N. Rosenau [eds.], Global Changes and Theoretical Challenges. Approaches
to World Politics for the 1990 s, New York 1989, s. 8; id., Turbulence...; id., Pattemed Chaos in Global Life:
RA pad Process in the Two Worlds of World Politics, International Political Science Review 1988, nr 4,

142 © | Część II. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
Na jego strukturę składają się setki tysięcy zróżnicowanych podmiotów pozapaństwo-
wych. Koncentrują się na odmiennych niż państwa problemach, z reguły bliskich potrze-
bom społecznym jak środowisko naturalne, prawa człowieka itp. Przywództwo pełnią
podmioty nie najpotężniejsze, lecz najbardziej innowacyjne, a więc o dużych możliwo-
ściach rozpoznawania tendencji rozwojowych życia społecznego i adaptowania się do
zachodzących zmian. Jego cechą jest ciągle niski, chociaż podlegający rozwojowi, po-
ziom instytucjonalizacji i formalizacji wzajemnych kontaktów i współpracy.
J. N. Rosenau wyraźnie więc podkreśla, że podmioty transnarodowe są częścią pod-
miotowej struktury środowiska międzynarodowego, która ma charakter dwuwarstwowy.
Obok państw i tworzonych przez nie organizacji międzyrządowych, funkcjonują różno-
rodne podmioty transnarodowe. Wyraźne jest więc odejście od państwocentrycznej per-
spektywy analizy międzynarodowych stosunków politycznych.
Przedmiotem dyskusji i kontrowersji jest zakres podmiotów transnarodowych i kry-
teria ich identyfikacji. B. Hocking i M. Smith sformułowali trzy takie kryteria: 1) an-
tonomia, czyli swoboda działania w procesie osiągania celów; 2) reprezentatywność dla
określonej grupy społecznej; 3) zdolność wywierania wpływu na środowisko międzynaro-
dowe, na zachowania istniejących tu podmiotów.'! Tb ostatnie kryterium oznacza także
zdolność podejmowania działań transgranicznych.
Kontrowersyjne jest jednak kryterium reprezentatywności, czyli posiadania przez da-
ny podmiot transnarodowy legitymizacji społecznej. Pojawia się bowiem istotne pyta-
nie, czy podmiotami międzynarodowych stosunków politycznych są tylko te społecznie
legitymizowane? Taki pogląd nie wydaje się uzasadniony. Podmiotami transnarodowy-
mi międzynarodowych stosunków politycznych, a więc wywierającymi wpływ na decyzje
i działania rządów państw i organizacji międzyrządowych, są bowiem także organizacje
terrorystyczne, które mogą posiadać lokalne, ograniczone poparcie społeczne mimo po-
wszechnego potępienia, oraz struktury zorganizowanej przestępczości. I jedne, i drugie
są w stanie podejmować działania transgraniczne i wywierać wpływ na międzynarodowe
procesy polityczne mimo w istocie braku społecznej legitymizacji. Nie jest to więc kryte-
rium bycia podmiotem międzynarodowych stosunków politycznych. To zaś oznacza, że
zakres tych podmiotów jest szeroki. Co więcej, podlega poszerzaniu. Brakuje powszech-
nie akceptowanej ich typologii. Najczęściej do transnarodowych podmiotów międzyna-
rodowych stosunków politycznych zaliczane są korporacje transnarodowe, organizacje
pozarządowe upodmiotawiające w stosunkach międzynarodowych społeczeństwo oby-
watelskie, czyli tzw. NGOs, ruchy wyzwoleńcze, organizacje terrorystyczne, struktury
zorganizowanej przestępczości, organizacje religijne, międzynarodowe ruchy politycz-
ne, tzw. międzynarodówki partii politycznych.
Organizacje pozarządowe tzw. NGOs umożliwiają społeczeństwu obywatelskiemu
podejmowanie transgranicznych działań, tworząc jednocześnie przesłanki nowego feno-
menu w środowisku międzynarodowym, określanego mianem globałnego społeczeństwa
obywatelskiego. Są to grupy ludzi zespolonych więziami formalnymi, a więc będących
zorganizowanymi grupami społecznymi, podejmującymi działania transgraniczne, które
nie mają charakteru komercyjnego, nie wiążą się ze stosowaniem przemocy i nie są po-
11 B. Hocking, M. Smith, World Politics, New York 1990, s. 71.
-./_/óóóó//|_óÓóÓóÓó—
Rozdział 6. Podmioty transnarodowe 143
dejmowane w imieniu rządu. Peter Willetts na początku XXI wieku liczbę tak rozumia-
nych organizacji pozarządowych w poszczególnych państwach, ale o zdolnościach po-
dejmowania dzialań transgranicznych o skutkach politycznych (np. Sierra Club w USA),
określał na ponad 9000, zaś liczbę międzynarodowych organizacji pozarządowych jak
Amnesty International czy Greenpeace na ok. 6 600.
Korporacje transnarodowe to w istocie przedsiębiorstwa podejmujące transgranicz-
ne działania. Szacuje się, że na początku XXI wieku istniały 64 000 korporacji wywo-
dzących się z ponad 70 państw i dysponujących 866 000 filii. O ich potędze i możliwości
wpływania na międzynarodowe stosunki polityczne decydują przede wszystkim zasoby
finansowe, zasoby innowacyjnych technologii oraz nowa jakość środowiska międzyna-
rodowego określana przez procesy globalizacji. W tych warunkach korporacje transna-
rodowe warunkują politykę wewnętrzną państw, ograniczając zwłaszcza zdolności regu-
lowania przepływów finansowych i wymiany handlowej, oraz potrafią wpływać na poli-
tykę zagraniczną. Stąd też już na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku stosunki
państw z korporacjami określono mianem „syndromu miłości i nienawiści”. Z kolei spo-
łeczne skutki funkcjonowania korporacji w warunkach procesów globalizacji stają się
przedmiotem działań organizacji międzyrządowych, zwłaszcza tych systemu ONZ, oraz
stymulują działania tzw. ruchów alterglobalistycznych.
Ruchy narodowowyzwołeńcze. Pojęciu temu w okresie zimnej wojny nadawano dość
jednoznacznie ideologiczne zabarwienie. Obecnie określane są tym mianem zorganizo-
wane grupy narodowe, z reguły mniejszości etniczne, które odrzucając legitymizację wła-
snych rządów, walczą z reguły o prawo do samostanowienia konkretyzowane dążeniem
do utworzenia własnego organizmu państwowego, podejmując także działania transgra-
ńiczne. Pojęcie to najczęściej używane jest przez zwolenników tych podmiotów. Przez
tych, którzy je potępiają, często nazywane są terrorystami. Używane jest też neutralne
Określenie guerrillas, głównie jednak w odniesieniu do organizacji partyzanckich funk-
cjonujących w Ameryce Południowej.
Cechą ruchów narodowowyzwoleńczych jest asymetria ich obecnościi znaczenia dla
. ihiędzynarodowych stosunków politycznych w poszczególnych częściach globu. Dość
„ istotną rolę pełnią one w Afryce, Ameryce Południoweji w Azji, i to w obszarach wie-
: loetnicznych, niestabilnych, o słabych organizmach państwowych. Przykładem jest cho-
i ciażby Organizacja Wyzwolenia Palestyny czy wcześniej Afrykański Kongres Narodowy.
Struktury reperezentacji tworzą także Albańczycy w Kosowie, Kurdowie, Tamilowie na
ALance, Tybetańczycy itd. Podmioty te stymulują działania wielu państw i organizacji
dzynarodowych. Należy też podkreślić, że grupy etniczne, zwłaszcza te z ukształ-
Kc Wanymi strukturami reprezentacji, tworzą swoisty „świat zewnętrzny” wielu państw
o liarodowych o istotnych implikacjach dla międzynarodowych stosunków politycznych.
ok państw, korporacji transnarodowych i organizacji pozarządowych (NGOs) tworzą
€ swoisty „czwarty sektor” stosunków międzynarodowych.
Organizacje terrorystyczne i struktury zorganizowanej transnarodowej przestęp-
ści z poziomu narodowego, w wyniku procesów umiędzynaradawiania, stały się ele-
ntem funkcjonowania środowiska międzynarodowego. Przy tym o ile te pierwsze po-
€jmują działania o zamierzonych celach politycznych, o tyle te drugie przede wszystkim
144 | - Część|Il. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
uruchamiają działania podmiotów międzynarodowych stosunków politycznych głównie
takich jak państwa i organizacje międzyrządowe. Jedne i drugie podlegają procesom glo-
balizacji, zaczynają działać bez wyraźnej terytorialnej lokalizacji, gdyż występuje swoiste
„odterytorialnienie” ich aktywności, a stąd nazywane są „wrogami bez adresu”. Tworzą
tzw. asymetryczne zagrożenia dla współczesnych państw. Jako nieposiadające legitymi-
zacji są wyłączone z interakcji i więzi międzynarodowych utrzymywanych przez podmio-
ty legitymizowane.
Należy podkreślić, że obecnie cechą organizacji terrorystycznych jako podmiotów
międzynarodowych działań politycznych jest różnorodność tak co do motywacji jak
i form organizacji i aktywności. Nie tworzą więc spójnej grupy podmiotów stosunków
międzynarodowych. Działania organizacji terrorystycznych w kraju Basków, w Palesty-
nie, w Kaszmirze, na Śri Łance czy w Czeczenii warunkowane są czynnikami niezależ-
nymi od siebie.
Nowe oblicze działalności terrorystycznej o jednoznacznych skutkach politycznych
pokazała światu Al Kaida, czego szczególnym potwierdzeniem stały się ataki z 11 wrze-
śnia 2001 roku. Nałeży jednak podkreślić, że działając jako transnarodowo zorganizowa-
na globalna sieć, Ał Kaida w ciągu kilku lat przeprowadziła także atakiw Kenii, Tanzanii,
Tunezji, Turcji, Arabii Saudyjskiej, Hiszpanii, Indonezji, Egipcie. Potrafiła podejmować
skuteczne działania, będąc bardziej koalicją fundamentalistycznych grup antyamerykań-
skich niż spójną zwartą, zdyscyplinowaną organizacją.
Struktury zorganizowanej przestępczości podejmują transgraniczne działania, czę-
sto wręcz w skali globu, przede wszystkim w kontekście handlu narkotykami, handlu
młodymi kobietami do domów publicznych, handlu utworami artystycznymi i własno-
ścią intelektualną oraz prania brudnych pieniędzy. Chociaż u podstaw tych działań nie
leżą motywy polityczne, powodują one skutki polityczne, gdyż tworzą wyzwania dla wy-
konywania przez państwa ich suwerennych praw, chociażby w zakresie integralności sys-
temów finansowych.
Na międzynarodowe stosunki polityczne coraz większy wpływ wywierają ruchy reli-
gijne, mimo iż w swych działaniach nie dążą do osiągania celów politycznych. Najbar-
dziej znaną i zarazem najbardziej wpływową organizacją jest Kościół rzymskokatolicki.
Jest on trwałym i rozbudowanym podmiotem transnarodowym.
2. Korporacje transnarodowe
(Katarzyna Piórko)
2.1. Istota i specyfika korporacji transnarodowych
Korporacje transnarodowe zajmują wśród uczestników stosunków międzynarodo-
wych miejsce szczególne. Niezwykle dynamiczny rozwój tych podmiotów oraz niebywały
wzrost ich siły i zdolności oddziaływania na stosunki międzynarodowe sprawia, że są
one postrzegane jako swoisty fenomen współczesnego świata; z jednej strony, najwięk-
si beneficjenci, z drugiej zaś — siła napędowa i katalizator procesów, które w istotny
sposób modyfikują podstawowe parametry środowiska międzynarodowego, implikując
Rozdział 6. Podmioty transnarodowe 145
transformację pozycji i ról poszczególnych podmiotów funkcjonujących w jego ramach ,
a także zmianę charakteru ich wzajemnych relacji.
Ekspansję tych specyficznych przedsiębiorstw, wyrazistą zwłaszcza w latach dziewięć-
dziesiątych XX wieku, umożliwił sprzyjający znoszeniu ograniczeń w międzynarodowej
działalności gospodarczej klimat polityczny stworzony przez państwa, czynniki wynika-
jące z samej natury sił rynkowych i tendencji na światowym rynku oraz czynniki tech-
nologiczne. Za sprawą synergicznego oddziaływania tych tendencji, procesy zachodzące
w światowej gospodarce nabrały przyspieszenia i nowej jakości. Dokonała się znacząca
zmiana charakteru funkcjonowania rynku przez stopniowe znoszenie barier w swobod-
nym działaniu sił rynkowych ponad granicami państw. Ich efektem jest wzrost współza-
leżności, narastająca integracja gospodarcza państw, wzrastająca przenikalność granic
państwowych oraz kształtowanie się gospodarki transnarodowej"”, a wraz z nia specy-
ficznej przestrzeni, poszerzonej dodatkowo o cyberprzestrzeń!?, stanowiącej środowi-
sko, które zapewnia doskonałe warunki do rozwoju działalności oraz wzrostu siły kor-
poracji transnarodowych w stosunkach międzynarodowych.
Transnarodowe korporacje jawią się przy tym jako na tyle fascynujący, na ile skom-
plikowany i trudny do jednoznacznego sklasyfikowania obiekt badań. Co więcej, wzma-
gająca się aktywność transnarodowych firm budzi liczne kontrowersje i stanowi źródło
ostrych i żywych dyskusji. Problemów dostarcza przy tym zarówno precyzyjne określenie
relacji korporacji z innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych, jak i dokładne
zdiagnozowanie przejawów ich oddziaływania na międzynarodowe środowisko, w tym
także na jego sferę polityczną.
Odzwierciedla to między innymi różnorodność terminów służących nazwaniu tych
podmiotów (bywają one określane mianem korporacji lub przedsiębiorstw transnaro-
dowych, międzynarodowych, wielonarodowych, ponadnarodowych, a nawet globalnych)
„oraz brak jednej, powszechnie przyjętej definicji. Przymiotnik transnarodowy (przedro-
„ stek trans — oznacza przez, z jednej strony na drugą, poza, nad, ponad, poprzez!*), użyty
. w. odniesieniu do korporacji, podkreśla ich zdolność do stałego i świadomego działania
„poprzez i ponad granicami państw. W świetle rozważanych zagadnień, trafnie oddaje on
* Istotę tych specyficznych (ze względu na fakt, że sposób i cele ich działania koordyno-
„Wane są w skali międzynarodowej) przedsiębiorstw. Dlatego w niniejszym opracowaniu
„sZrezygnowano na jego korzyść z innych określeń.
:. Termin „korporacja transnarodowa” funkcjonuje również w oficjalnych dokumen-
ch Organizacji Narodów Zjednoczonych jako określenie „jednostki ekonomicznej,
działającej w więcej niż jednym państwie lub zespołu jednostek ekonomicznych, pro-
dzących działalność w dwóch lub większej liczbie państw”.15 Światowy Raport Inwe-
cyjny podaje następującą definicję: „korporacje transnarodowe to przedsiębiorstwa
|||
12 M.Pietraś,
zaw globalizacjiGlobalizacja
ubi k m jako ? społecznościści międzynarodowej,
2 „PCeS zmiany mi [w:](w: M. Pietraś
ietraś [red.], Oblicza
i
M ona Dzis j drzewo oliwne. pzm globalizację, Poznań 2001, s. 71.
gk, Wazszawa 1085, 00, 5 ontemporary English, Warszawa 1989, s. B. 9; W. Kopaliński, Słownik wyrazów
Nomms on the responsibilities of transnational corporations and other business enterprises with
tgard to human rights, Doc E/CN.4/ S$ub.2/2003/12/ Rev.2, <http://www.unhchr.ch/Huridocda/Huridoca.
Sf/TestFrame/64155e7e8141b38cc1256d63002c55e8?Opendocument>.
 146 ||| Częśćll. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
złożone z firmy macierzystej oraz afiliowanych jednostek”.!6 Firma macierzysta definio.
wana jest jako „przedsiębiorstwo kontrolujące aktywa innych jednostek w państwach in-
nych niż państwo pochodzenia, zazwyczaj przez posiadanie udziału w kapitale akcyjnym
tych podmiotów”.
W literaturze przedmiotu funkcjonują różnorodne definicje tych szczególnych przed-
siębiorstw. Jedne z nich kladą nacisk na kwestie własnościowe, inne skupiają się głów-
nie na organizacyjno-strukturalnym czy funkcjonalnym wymiarze działalności korpora-
cji. W świetle podejścia akcentującego aspekt wlasnościowy, które upowszechniło się
w łatach siedemdziesiątych, korporacja transnarodowa jest przedsiębiorstwem posiada-
jącym i kontrolującym aktywa w dwóch lub większej liczbie państw.” W miarę ewolucji
korporacji. przemian w ich działalności, postępującej ekspansji inwestycyjnej, zainte-
resowanie badaczy przesunęło się w kierunku skomplikowanej struktury organizacyj-
nej korporacji oraz zdolności koordynowania i zarządzania pracą wielu rozproszonych
jednostek funkcjonujących w ich ramach. Wyraża to definicja zaproponowana przez
P. Dickena, wedlug niej korporacja transnarodowa „jest organizacją, która koordynuje
działalność produkcyjno-handlową różnych jednostek w rożnych państwach z jednego
ośrodka podejmującego strategiczne decyzje”,'*
Uwzględniając specyfikę analizowanych w niniejszym opracowaniu zagadnień, moż-
na na jego potrzeby określić korporacje transnarodowe jako przedsiębiorstwa zlożone
z jednostek rozlokowanych w co najmniej dwóch państwach, których dzialalność rela-
tywnie swobodnie przekracza granice państw, oddziałując na ich politykę wewnętrzną
i zagraniczną oraz na stosunki międzynarodowe.
Na ogromny potencjał korporacji, który warunkuje ich pozycję w środowisku mię-
dzynarodowym i daje możliwość kształtowania niektórych zachodzących w nim proce-
sów zgodnie z wymogami efektywności własnych przedsięwzięć i generowania zysków,
składa się przede wszystkim dynamicznie wzrastająca w ostatnich latach liczba tych pod-
miotów", ich zasięg działania zarówno w wymiarze geograficznym, jak i przedmioto-
wym, imponujący potencjał finansowy (wartość przychodów największych korporacji,
np. Wał-Mart Stores, Exxon Mobil, General Motors, BP, Shell czy General Electric,
przewyższa PKB wielu państw”) oraz wysoki poziom innowacyjności technologicznej
(w skali światowej przypada na nie około 80% prywatnych nakładów na badania i rozwój
16 World Investment Report 2005, s. 297, <http://www.unctad.org/en/docs/wir2005_en.pdf>. Można
wśród nich wyróżnić: jednostki zależne (subsidiaries), w przypadku których kontroli firmy macierzystej pod-
lega 50% aktywów; jednostki stowarzyszone (associates), w przypadku których poziom kontroli wynosi od 10
do 50%; filie i oddziały (branches) w całości pozostające pod kontrolą firmy macierzystej.
17 Ą. Zorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej,
Warszawa 1998, s. 49.
18_ p, Dicken, Global Shift. The Internationalization of Economic Activity, New York-London 1992, s. 226;
cyt za: A. Zorska, op. cit., s. 50.
18 Zob. World Investment Report 1996, s. 9, <http://www.unctad.org/en/docs//wir96_en.pdf>.; World
Investment Report 2005, s. XIX,. W okresie 1969-1994 nastąpił wzrost liczby korporacji transnarodowych
z 7 do prawie 40 tysięcy. W roku 2005 istniało już około 70 tysięcy korporacji, które posiadały 690 tysięcy
zagranicznych filii.
20. „Wprost” z 27 kwietnia 2003; „Wprost” z 2 kwietnia 2000. Odzwierciedla to tzw. lista stu największych
potęg gospodarczych świata, na której w 2002 roku znalazło się 51 korporacji. Zestawienie w niej państw
sklasyfikowanych na podstawie PKB z korporacjami sklasyfikowanymi według wartości przychodów jest
jednak zabiegiem dość ryzykownym, mogącym rodzić zbyt daleko idące uproszczenia.
naa Rozdział 6. Podmioty transnarodowe 147
oraz około 80% handlu technologiami), dominujący udział w wykorzystaniu kapitału in-
telektualnego i zdobyczy rewolucji informacyjnej. Należy zaznaczyć, że wykorzystanie
ogromnej siły, jaką dają wspomniane atrybuty, możliwe jest dzięki specyficznym cechom
transnarodowych korporacji, wśród których na szczególną uwagę zasługują”!: zdolność
integracji i koordynacji działań w skali międzynarodowej, efektywność i elastyczność,
polegające na optymalizacji korzyści z silnie rozproszonej w sensie geograficznym dzia-
łalności, zdolność arbitrażowania, będąca efektem prowadzenia operacji na wielu ryn-
kach jednocześnie i wyrażająca się w szybkim oraz zyskownym wykorzystaniu istnieją-
cych w danej chwili różnie w warunkach, zasobach, efektywności produkcji, cenach, sys-
temach podatkowych, stopach procentowych, kursach walut itd. oraz, co niezwykle waż-
ne, duża mobilność omawianego potencjalu, opierającego się w coraz większym stop-
niu na wysoce mobilnych zasobach kapitału, technologii, wiedzy i wysokich kwalifika-
cji.2? Towarzyszy temu duża dynamika i ekspansywność działań, swoista „agresywność”
w poszukiwaniu możliwości najbardziej zyskownych przedsięwzięć, wsparta przez wy-
sokie zdolności adaptacyjne korporacji, pozwalające maksymalnie wykorzystać warunki
otoczenia do realizacji własnych interesów.
Korporacje transnarodowe są wiodącą, niezwykłe silną i prężną grupą podmiotów
gospodarki światowej, bliską uzyskania dominującej pozycji w jej kluczowych obsza-
rach.*3 Ich intensywne oddziaływanie widoczne jest we wszystkich niemal dziedzinach
rozwoju światowej gospodarki oraz gospodarczych stosunków między państwami. Po-
lityka przedsiębiorczości korporacji, ich system zarządzania i imponująco rozległa sieć
przedstawicielstw umożliwiły im uzyskanie pewnego stopnia kontroli i wpływu na wzrost
gospodarczy i rozwój państw, przemysł, handel, konsumpcję oraz międzynarodowy po-
dział pracy. Stały się one również łącznikiem między państwami i międzynarodowym
systemem stosunków ekonomicznych.?*
Warto w tym miejscu podkreślić znaczące jakościowe zmiany, jakie dokonują się
w strukturach organizacyjnych, a co za tym idzie, również w zasadach działania trans-
narodowych firm. Sprawiają one bowiem, że wiele przejawów funkcjonowania korpo-
racji wymyka się spod kontroli państw, a co się z tym wiąże, także spod ich władzy,
w, związku z tym nabierają one pewnych cech autonomiczności. Zyskują coraz większą
swobodę operowania ponad granicami, przy tym zasięg ich aktywności oraz pozycja i si-
ła.w środowisku międzynarodowym stale rosną. Korporacje transnarodowe początku
dwudziestego pierwszego wieku w znacznym stopniu różnią się od swych poprzedni-
ków, których struktury organizacyjne przypominały hierarchicznie zbudowaną pirami-
dę. Obecnie przywodzą one na myśl elastyczne, zintegrowane sieci, splatające wielość
różnorodnych jednostek wchodzących ze sobą w różnego rodzaju powiązania i zależno-
ści. Stanowi to efekt nawiązywania współpracy z firmami lokalnymi, wzrastającej licz-
by transgranicznych fuzji i przejęć, aliansów strategicznych, rozrastania się i zagęszcza-
nia korporacyjnych sieci przez włączenie do nich różnorodnych podmiotów, połączone
* 21 Zob. A. Jarczewska-Romaniuk, Korporacje w procesie globalizacji, „Sprawy Międzynarodowe” 2003,
fif'1, s. 148; Zorska, op. cit., s. 56-57.
22_w. Aniot, Paradoksy globalizacji, Warszawa 2002, s. 67.
24 Ra dar gą Aska, Korporacje transnarodowe w procesach globalizacji, [w:] M. Pietraś [red.], op. cit., s. 97.
., s. 98.
148 | - CzęśćlIl. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
z wirtualizacją sporej części działalności. Wskutek owych przemian powstają coraz więk-
sze organizmy gospodarcze o specyficznym, zdawałoby się odrobinę „nierzeczywistym”
charakterze. Coraz trudniej jest dokładnie określić ich wiaścicieli i przypisać im określo-
ną przynależność państwową. Przebiegające w dużej mierze w cyberprzestrzeni nici kor-
poracyjnych sieci oplatające świat są „ledwie widoczne i stąd często wymykają się kon-
troli”.$ Zdają się one funkcjonować w pewnym oderwaniu od sfery realnej przez fakt, że
ich działalność zyskała drugi, wirtualny wymiar. Łączy się to z wrażeniem wszechobec-
ności i eksterytorialności korporacji. Zasięg działania transnarodowych koncernów jest
w istocie imponujący. Największe z nich posiadają liczbę rozsianych po całym świecie filii
i różnego rodzaju przedstawicielstw, jaką nie mogą pochwalić się największe państwa.
Kwestią o kluczowym z punktu widzenia niniejszej analizy znaczeniu jest fukt, że
niebywała siła transnarodowych korporacji, u podstaw której leży przede wszystkim ich
ogromny potencjał finansowy i technologiczny oraz predyspozycja do relatywnie latwego
działania ponad granicami państw, sprawia, że ich oddzialywanie na środowisko między-
narodowe jest kompleksowe i w coraz większym zakresie przenika do jego pozaekono-
micznych sfer, dokonując w nich znaczących przeksztalceń. Dotyczy to również, stano-
wiącej w tradycyjnym rozumieniu wyłączną domenę państw, sfery politycznej.
2.2. Działania polityczne korporacji transnarodowych
W dobie, gdy tradycyjna władza państw napotyka liczne wyzwania i ulega transfor-
macji, a warunki wykonywania przez nie suwerennych praw ulegają zmianie, polityczna
aktywność podmiotów pozapaństwowych i ich oddziaływanie na międzynarodowe sto-
sunki polityczne oraz aktualny uktad sił i strukturę porządku międzynarodowego na-
biera szczególnego charakteru i znaczenia, zwłaszcza wtedy, gdy są to podmioty ekono-
miczne, przyjmujące maksymalizację zysku za kryterium racjonalności działań.
Celem, któremu podporządkowane są działania korporacji, jest bowiem
efektywności ekonomicznej gwarantującej maksymalizację zysków, poszukiwanie no-
wych wymiarów ekspansji i innowacji. Przenikanie aktywności transnarodowych kon-
cernów do sfery politycznej wynika przede wszystkim z dążenia owych podmiotów do
zapewnienia sobie jak najbardziej korzystnych warunków funkcjonowania w skali mię-
dzynarodowej oraz jak największej swobody w realizacji własnych interesów. W świetle
rozważnych zagadnień znamienny jest fakt, że ogromny potencjał, który za tymi inte-
resami stoi, ekonomiczna potęga korporacji, ich dynamiczny rozwój oraz wzrastająca
pozycja w środowisku międzynarodowym, wsparta przez logikę sił wolnego rynku, za-
pewnia im coraz większą skuteczność i pole manewru w osiąganiu pożądanych rezul-
tatów, zwiększając również możliwości wywierania silnego wpływu w tradycyjnie zare-
zerwowanym dla państw obszarze międzynarodowych stosunków politycznych. Pozwala
w znaczącym stopniu ukierunkowywać decyzje i zachowania jego uczestników zgodnie
z wymogiem własnego zysku i konkurencyjności. Siła i efektywność tych oddziaływań,
fakt, że znajdujące się w dyspozycji korporacji instrumenty umożliwiają im wywieranie
25 R. B. Reich, Praca narodów. Przygotowanie do kapitalizmu XXI wieku, Toruń 1996, s. 94.
26 Ą. Moraczewska, op. cit., s. 92.
Rozdział 6. Podmioty transnarodowe 149
nacisku na ośrodki decyzyjne, a na drodze do realizacji swych interesów są one w sta-
nie osiągać korzystny z ich punktu widzenia kształt decyzji politycznych, czyni z naj-
większych korporacji znaczących, choć specyficznych aktorów międzynarodowej sceny
politycznej, a ją samą — szczególnym obszarem przejawiania się aktywności tych pod-
miotów. Wyraża się ona w oddziaływaniu na procesy polityczne na poziomie państwa
pochodzenia, państwa przyjmującego oraz na poziomie międzynarodowym.
Jak to już zostało podkreślone, przybierająca na sile i znaczeniu aktywność korpora-
cji w środowisku międzynarodowym stanowi istotne źródło przeksztalceń mechanizmów
jego funkcjonowania, co pociąga za sobą konieczność dostosowywania rozwiązań poli-
tycznych czy nawet politycznej organizacji stosunków międzynarodowych do owych dy-
namicznie dokonujących się przemian. Tym samym korporacje w pewnym sensie kreują
uwarunkowania dla funkcjonowania oraz kierunków rozwoju międzynarodowych sto-
sunków politycznych. Jak określił to A. Dumała, „wpływają one w sposób wyraźny na
kontekst, w jakim państwa i organizacje międzynarodowe dokonują oceny kosztów i zy-
sków swoich działań”. Należy zaznaczyć, że wynika to zarówno ze świadomych działań
tych podmiotów, zorientowanych na osiągnięcie sprecyzowanych, korzystnych dla nich
efektów, jak i z szerokiej gamy konsekwencji oraz nowych jakościowo zjawisk, które
wynikają z faktu ich międzynarodowej ekspansji w obszarze wszystkich wymienionych
poziomów, wyznaczając nowe determinanty polityki oraz zwiększając liczby zmiennych
koniecznych do uwzględnienia w procesach optymalizacji decyzji.
"Tworzone przez korporacje transnarodowe sieci różnorodnych, polityczno-ekono-
inicznych powiązań i sprzężeń obudowują i przecinają tradycyjne, międzypaństwowe
(zarówno bilateralne, jak i wielostronne, np. realizowane w ramach organizacji między-
narodowych) stosunki polityczne, w znaczącym stopniu oddziałując na ich jakość i przed-
- miot zainteresowań. Podkreślenia wymaga niezwykła złożoność tego zjawiska oraz inte-
rakcji wchodzących w jego zakres podmiotów (możliwe kombinacje stosunków państw,
uzyskanie
korporacji i organizacji międzynarodowych), a także ich wzajemne warunkowanie się na
* wyodrębnionych poziomach analizy.
. ,_ W świadomym dążeniu do redefinicji polityki w dziedzinach w istotny sposób do-
ta, tykających ich działalności, korporacje posługują się szerokim spektrum metod i środ-
z ków, zarówno legałnych, jak i sprzecznych z prawem. Obejmują one lobbing, dążenie
t do intensywnych kontaktów integrujących sferę biznesu ze sferą polityczną, z dużym na-
ciskiem na nieformalne, osobiste i towarzyskie stosunki polityków z przedstawicielami
Korporacji, wspieranie grup, polityków i partii legitymujących się korzystnym z punktu
Widzenia korporacji programem, oddziaływanie na opinię publiczną, np. przez przeni-
anie do Świata mediów, a także niejawne i nielegalne praktyki, takie jak przekupstwo,
; korupcja, a nawet szantaż. Swoistymi „nośnikami” politycznej aktywności transnarodo-
wych korporacji, podejmującymi konkretne działania na ich korzyść, mogą być zarówno
soby zatrudnione w korporacji (ze szczególnym naciskiem na przedstawicieli zarządu
TA
H +7 A. Dumała, Uczestnicy transnarodowi- podmioty niezależne, czy kontrolowane przez państwa?, [w:]
, 19050 9) Popiuk-Rysińska I. [red.], Państwo we współczesnych stosunkach międzynarodowych, Warszawa
„5. 19 .
 150. Cześćll. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
przedsiębiorstwa), jak i ludzie przez nic opłacani bądź związani z nimi w inny sposób:
konsultanci, prawnicy, dziennikarze, lobbyści, obecni i byli politycy.*
Polityczna działalność korporacji transnarodowych na poziomie państwa pochodze-
nia polega przede wszystkim na zabieganiu przez nie o taki ksztalt polityki, który służyl-
by ich ekspansji. Chodzi glównie o sprzyjający ksztalt przepisów dotyczących odpływu
kapitału za granicę, prawa konkurencji, przepisów podatkowych, a także o różne for-
my ekonomicznego i politycznego wsparcia oraz udział państw pochodzenia w kreowa-
niu korzystnych warunków do działań wywodzących się z nich korporacji w gospodarce
światowej. Znamiennym przykładem silnego powiązania korporacji ze sceną polityczną
jest finansowanie przez nie kampanii wyborczych.”
Oddziaływanie na kierunki polityki państwa pochodzenia może dokonywać się za
sprawą pojedynczych korporacji bądź też pojawiać się jako wynik ich wspólnych wysił-
ków. Przykladem może być tu zalożony w 1972 roku Okrągły Stół Biznesu (Business Ro-
undtable), który stanowi formę politycznej aktywności 150 największych korporacji ame-
rykańskich. Prowadzi on bardzo intensywne i skuteczne działania lobbingowe w Kongre-
się i Administracji Stanów Zjednoczonych. przedstawiając własne propozycje rozwiązań,
celem wypracowania korzystnych z punktu widzenia korporacji norm i ustaleń w szero-
kim zakresie dziedzin oraz „minimalizacji nieupoważnionej ingerencji rządu w sprawy
biznesu”, a także zapewnienia sferze biznesu większego wkładu w kształtowanie polity-
ki.
Polityczny wymiar działalności korporacji na poziomie państwa wysyłającego odnosi
się nie tylko do polityki wewnętrznej, ale wyraźnie widoczny jest również w sferze po-
lityki zagranicznej. Może on być realizowany przez wywieranie presji na rząd, by ten
w swoich kontaktach z rządem państwa przyjmującego podjął działania sprzyjające eks-
pansji korporacji na dany rynek (np. przez udzielenie oficjalnego poparcia w celu uzy-
skania koncesji lub wygrania przetargu), bądź też zmierzające do ochrony korporacji
przed niekorzystnymi decyzjami”! Korporacje biorą także udział w ksztattowaniu poli-
tyki państw wysyłających, prowadzanej w ramach organizacji międzynarodowych, o czym
0
będzie jeszcze mowa.
1
Przy zachowaniu wszelkich proporcji, relacje te oparte są na pewnej wzajemności.
Z jednej strony, korporacje, posiadające możliwości oddziaływania na kształt decyzji,
w
„wykorzystują”* rządy do osiągania pożądanych przez siebie rezultatów za ich pośred-
nictwem, z drugiej zaś, współpracują z rządami i służą realizacji założeń polityki zagra-
nicznej państw pochodzenia, jeśli pozostają one w zgodzie z ich interesem. Korporacje
i ich pracownicy mogą na przykład pełnić w państwie przyjmującym funkcje „agentów”,
prowadząc takie działania, jak: zbieranie i przekazywanie informacji dotyczących aktu-
alnej połitycznej i gospodarczej sytuacji w danym państwie, wpływanie na wybory czy
28 Zob. A. Jarczewska-Romaniuk, Przedsiębiorstwa międzynarodowe, Bydgoszcz-Warszawa 2004, s. 105.
28 Zob. Money and politics, <http://www.corpwatch.orgjissues/PIl jsp?topicid=106>; „Forum” z 5 maja
2001; J. Symonides, Wpływ globalizacji na miejsce i rolę państwa w stosunkach międzynarodowych, [w:] Haliżak
E., Kuźniar R., Symonides J. [red.], Globalizacja a stosunki międzynarodowe, Bydgoszcz-Warszawa 2004,
s. 142.
30 <http://vww.businessroundtabie.org/aboutUs/history.html>.
31_Ą, Jarczewska-Romaniuk, op. cit., s. 185.
Rozdział 6. Podmioty transnarodowe 151
też inne rodzaje aktywności, zmierzające do obrania kierunku polityki odpowiadającego
potrzebom państwa pochodzenia i jego korporacji. Trudno jednak podobne prakty-
ki, jak zresztą wiele aspektów politycznej aktywności korporacji transnarodowych na
wszystkich wymienionych poziomach, udowodnić empirycznie, ze względu na ich nie-
jawny charakter.
Należy zaznaczyć, że interesy korporacji transnarodowych i państw pochodzenia,
zważywszy zwłaszcza na dominującą wśród nich pozycję najwyżej rozwiniętych gospo-
darczo państw tzw. Triady (Unii Europejskiej, USA i Japonii), są w znacznej mierze
zgodne, co sprzyja wzajemnie korzystnym działaniom. Sygnalizowane wcześniej, przy-
bierające na intensywności przemiany w strukturach organizacyjnych korporacji, w wy-
niku których stają się one coraz większe i bardziej rozproszone, a określenie ich „naro-
dowości” — coraz trudniejsze, stanowią podstawę do tezy o wyłanianiu się korporacji
globalnych, których nie łączą żadne szczególne więzi nawet z państwami pochodzenia.
Obecnie można mówić o rozluźnieniu owych więzi, ale nie o ich zerwaniu. Korporacje
nadal stanowią dla państw pochodzenia „akcelerator” rozwoju i dobrobytu.33 W pew-
nym sensie reprezentują ich interesy za granicą i służą ich realizacji. Mogą też liczyć
na wsparcie i ewentualną pomoc własnego rządu (np. podczas negocjowania warunków
inwestycji). Działania wspierające ekspansję, promocja i ochrona interesów wywodzą-
cych się z nich korporacji nadal są ważnym elementem wewnętrznej i międzynarodowej
polityki państw, ze względu na wynikające z tego realne korzyści, związane z rozwojem
gospodarczym oraz umocnieniem politycznej i ekonomicznej pozycji w środowisku mię-
dzynarodowym. Co więcej, korporacje mogą stanowić istotny komponent międzynaro-
dowej siły państwa pochodzenia. J. S. Nye, Jr. zaliczył je do elementów, które mogą być
| przydatne w kształtowaniu tzw. „miękkiej siły oddziaływania” (soft power), pozwalającej
„«Osiągać cele polityki zagranicznej nie drogą przymusu, ale przez budowanie atrakcyjne-
©. go wizerunku państwa na arenie międzynarodowej.
„** Ingerencja korporacji w sferę polityczną na poziomie państwa przyjmującego wyni-
ta z chęci zapewnienia sobie przez nie jak najdogodniejszego dostępu do rynku oraz
maksymalizacji korzyści wynikających z prowadzenia działałności na terenie konkretne-
o państwa. Kluczowe znaczenie posiada w tym świetle złożony proces negocjacji zasad,
la których ma się ona odbywać. Zakres korzyści, jakie mogą z tego faktu wynikać dla
bu stron, jest wypadkową wielu zmiennych i wynika z działania różnych uwarunko-
fąń — obiektywnych i subiektywnych, o materialnym i pozamaterialnym charakterze.
W dużym uproszczeniu zależy on od wiełkości pola manewru, warunkowanego poten-
cjałem „graczy” i związaną z nim jakością oraz skutecznością instrumentów, którymi
iógą się oni wobec siebie posłużyć w rokowaniach związanych z warunkami inwestycji:
rozpoczęciem, kontynuowaniem czy też ewentualnym wycofaniem.
* Dużą siłę przetargową oraz szerokie pole manewru w negocjacjach z korporacjami
osiadają wysoko rozwinięte państwa, o silnej pozycji gospodarczej i politycznej, które
32 Ibid.,s. 179.
g8. Zob. 'T Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe. Teorie — systemy — uczestnicy, Warszawa-Kraków 2000,
3 . .
4 Szerzej zob. J. S. Nye, Jr., The Decline of America's Soft Power, „Foreign Affairs” 2004, nr 3, s. 16-20.
|
| 152, Częśćll. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych NN
oferują zasoby oraz wałory lokalizacyjne o strategicznym dla korporacji znaczeniu, sta.
jąc się głównym beneficjentem dokonywanych przez nie inwestycji. W ich stosunkach
dostrzegalny jest zazwyczaj większy stopień zbieżności interesów oraz elementów ko-
operacyjnych I wzajemnie korzystnego oddziaływania, niż ma to miejsce w przypadku
relacji między korporacjami a państwami słabiej rozwiniętymi. Sprzeczności interesów,
mogące stanowić źródło konfliktów, przejawiają się częściej w tych ostatnich.
Jako podmioty dominujące w kluczowych dziedzinach światowej gospodarki, wzmoc-
nione przez zachodzące w skali globalnej procesy ekonomiczne oraz siłę rynku kapitalo-
wego, korporacje dysponują potencjalem wystarczającym, by wywierać presję na doko-
nywanie przeksztalceń w zakresie norim prawnych oraz regul polityki ckonomicznej po-
szczególnych państw i dostrajanie ich do wymogów własnego zysku i konkurencyjności,
Są w stanie narzucać korzystne dla nich rozwiązania między innymi w obszarze podat-
ków i innych obciążeń, stóp procentowych, standardów w zakresie polityki społecznej,
zatrudnienia czy ochrony środowiska naturalnego. Co znamienne, nierzadko dochodzi
do sytuacji, gdy w relacjach państwo-korporacja transnarodowa w pewnych dziedzinach
ujawnia się asymetria potencjału, która umacnia pozycję, zwiększa siłę przetargową i po-
le manewru korporacji przy negocjowaniu warunków działalności na terenie konkretne-
go państwa. W przypadku słabiej rozwiniętych państw ma to szczególne znaczenie ze
względu na fakt, że znajdujące się w dyspozycji transnarodowych firm zasoby w postaci
kapitału, nowoczesnych technologii czy też nowych, efektywnych rozwiązań organizacyj-
nych i modeli zarządzania są niezwykle ważne czy wręcz niezbędne z punktu widzenia
perspektyw ich dalszego rozwoju. Dlatego, mając na uwadze wysoki poziom międzyna-
rodowej konkurencji w dążeniu do pozyskania inwestycji, starają się one stworzyć jak
najlepsze warunki do napływu kapitału zagranicznego, usuwając ograniczenia mogące
zniechęcić potencjalnych inwestorów i dostosowując politykę ekonomiczną do dykto-
wanych przez korporacje wymogów. Swoboda decyzyjna zostaje zatem poważnie ogra-
niczona, a formalnie suwerenne decyzje rządów państw, podejmowane w wykreowanej
przez korporacje „sytuacji ukierunkowanego wyboru”*, stają się faktycznie wynikiem
ich woli i służą realizacji ich interesów.
Zaangażowanie korporacji w działania polityczne na poziomie międzynarodowym
wynika z ich dążenia do uzyskania jak największej swobody i przestrzeni do wykorzy-
stania własnych zasobów i realizacji interesów w skali globalnej, wynikających z wielo-
stronnej liberalizacji obrotu gospodarczego. Wiąże się to z silną presją na ograniczenie
kontroli oraz minimalizacji czy nawet zniesienia politycznych i ekonomicznych barier,
które stoją na drodze ich ekspansji. Aktywność korporacji ukierunkowana jest tym sa-
mym na upowszechnianie wizji liberalnego porządku na świecie, stymulującego rozwój
globalnego rynku, deregulację gospodarek i wycofywanie się państw z działalności go-
spodarczej w wyniku otwierania rynków, dalszej liberalizacji, deregulacji i prywatyzacji.
Przenikanie aktywności korporacji do międzynarodowych stosunków politycznych
może przyjmować różne, w pewnym stopniu zinstytucjonalizowane i niezinstytucjona-
lizowane, formy i objawiać się w postaci bezpośrednich, samodzielnych działań, a tak-
35 K. Pałecki, Wprowadzenie do normatywnej teorii władzy politycznej, [w:] M. Żmigrodzki, B. Szmulik
[red.], Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Lublin 2002, s. 184.
,__/__/_/_////__—
, Rozdział 6. Podmioty transnarodowe 153
że we współpracy z państwem pochodzenia lub za jego pośrednictwem. Bardzo ważny
z punktu widzenia niniejszej analizy, zwracającej uwagę na transformację tradycyjnie
pojmowanych międzynarodowych stosunków politycznych, jest fakt, że coraz częściej sil-
ne oddziaływanie korporacji na politykę jest wynikiem formalnej i nieformalnej współ-
pracy tych podmiotów. Połączenie potencjałów wyraźnie zwiększa skuteczność w osią-
ganiu pożądanych rezultatów. Co więcej, w opinii niektórych autorów, współpraca ta
może z czasem podlegać dalszemu utrwalaniu, rutynizacji i instytucjonalizacji i tym sa-
mym stanowić podstawę do wyłaniania się w stosunkach międzynarodowych swoistej
„prywatnej władzy”.36 Do najbardziej znanych, oficjalnych jej form zaliczyć należy m.in.
zalożoną w 1919 roku Międzynarodową Izbę Handiową (International Chamber of Com-
merce — ICC) — wpływową i aktywną na międzynarodowej scenie politycznej organi-
zację, skupiającą korporacje i przedsiębiorstwa oraz izby przemysłowo-handlowe z po-
nad 130 państw, posiadającą bezpośredni dostęp do rządów państw, dzięki sieci rozsia-
nych po całym świecie komitetów narodowych oraz aktywnie i skutecznie reprezentują-
cą interesy korporacji na forum organizacji międzynarodowych we wszystkich kwestiach,
które w istotny sposób dotyczą ich działalności. Ważnym aktorem na politycznej scenie
Unii Europejskiej jest Europejski Okrągły Stół Przemysłowców (European Roundtable
of Industrialists — ERP), który gromadzi przedstawicieli największych korporacji euro-
pejskich. Forum to przejawia aktywność zarówno na poziomie europejskim, pozostając
w silnych powiązaniach z Radą Europejską, Komisją, Radą Unii Europejskiej i Par-
lamentem Europejskim, jak i w poszczególnych państwach. Szerokie kontakty na obu
poziomach umożliwiły korporacjom udział w kształtowaniu polityki Unii Europejskiej
w wielu dziedzinach, związanych między innymi z realizacją Strategii Lizbońskiej, in-
tegracją rynków finansowych, dalszą liberalizacją i prywatyzacją usług energetycznych,
transportowych, telekomunikacyjnych i pocztowych oraz reformą rynku pracy i syste-
mów emerytalnych. Warto wspomnieć również o zapoczątkowanym w 1995 roku Trans-
atlantyckim Dialogu Biznesu (Transatlantic Business Dialogue — TABD), zwłaszcza ze
względu na fakt, iż jest on unikalną, zaawansowaną formą międzynarodowego porozu-
mienia między państwami i korporacjami. Skupia ponad sto korporacji ze Stanów Zjed-
noczonych i Unii Europejskiej. Posiada mandat Administracji Stanów Zjednoczonych
oraz Komisji Europejskiej. .
Pokreślenia wymaga istotny udział korporacji w formułowaniu międzynarodowych
norm określających warunki ich funkcjonowania przez silne oddziaływanie na kształt
stanowisk negocjacyjnych poszczególnych państw. Do najbardziej znaczących i spek-
takularnych przykładów należy wyjątkowa aktywność korporacji oraz znaczący wkład
w ostateczną formę porozumienia, które zaznaczyły się w trakcie toczących się w la-
tach 1986-1994 w ramach Rundy Urugwajskiej GATT negocjacji dotyczących ochro-
ny praw własności intelektualnej. Kilkanaście największych amerykańskich korporacji
utworzyło wówczas Komitet Własności Intelektualnej (Intellectual Property Committee)
w celu przygotowania propozycji ustaleń tej dziedzinie oraz włączenia ich do porząd-
ku prac prowadzonych na forum GATT. Komitetowi udało się włączyć do współpracy
najsilniejsze korporacje z Europy i Japonii, a także przez wywieraną na uczestnikach
36 A. C. Cutler, V. Haufier, T. Porter [eds.], Private authority and international affairs, New York 1999.
154 0 Częśćlł. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
negocjacji silną presję oraz niezwykle aktywną akcję lobbingową „wprowadzić” do osta-
tecznej wersji dokumentu wiele korzystnych z ich punktu widzenia rozwiązań. Jak okre-
Ślił to jeden z jego członków, połączenie sił pozwoliło im „stworzyć globalną sieć, w ra-
mach której sektor prywatny prowadził prace przygotowawcze pod to, co przerodziło się
w TRIPs”3” (Porozumienie w sprawie Handlowych Aspektów Praw Własności Intelek-
tualnej — Agreement on Trade — Related Aspects of Intellectual Property Rights). Można
zatem zaryzykować stwierdzenie, że TRIPs, gwarantujące korporacjom ochronę praw
własności intelektualnej we wszystkich państwach członkowskich WTO, choć oficjalnie
wynegocjowany i przyjęty przez państwa, jest w dużej mierze dzielem samych korporacji.
Przykłady silnego oddzialywania korporacji transnarodowych na kształt międzynaro-
dowych porozumień, tworzących warunki działalności tych podmiotów, można by mno-
żyć. Przytoczony powyżej wskazujc, jaką siłę oddziaływania na prowadzone przez pań-
stwa procesy negocjacyjne, zmierzające do wypracowania norm prawa międzynarodo-
wego, daje korporacjom ich międzynarodowa współpraca. Należy wśród nich wymienić
także znaczenie, jakie przenikanie ich aktywności do sfery międzynarodowych stosun-
ków politycznych odegralo w ostatecznym ksztalcie Północnoamerykańskiego Porozu-
mienia o Wolnym Handlu (North American Free Trade Agreement — NAFTA), zazna-
czoną już rolę korporacji w negocjacjach licznych kwestii w ramach Unii Europejskiej
czy prowadzonych w ramach OECD negocjacjach związanych z projektem Wielostron-
nego Porozumienia Inwestycyjnego (Multilateral Agreement on Investment — MAI),
polityce Banku Światowego czy Międzynarodowego Funduszu Walutowego.
Obecność korporacji wyraźnie widoczna jest na forum ONZ, która uznaje „dialog
polityczny” za jedną z form współpracy ze światem biznesu. 39 Zaznaczyła się ona między
innymi w trakcie Konferencji Narodów Zjednoczonych w Sprawie Środowiska i Rozwoju
w Rio de Janeiro w 1992 roku”, która postawiła pytanie co do roli, jaką sektor prywatny
ma do odegrania w zrównoważonym, trwałym rozwoju ludzkim, obejmującym sferę
ekonomiczną, socjalną i ekołogiczną. Przedstawiciele korporacji byli również aktywnymi
uczestnikami dyskusji nad zrównoważonym rozwojem toczącej się na Szczycie Ziemi
w Johanesburgu w 2002 roku.
Warto podkreślić również fakt, że korporacje skupiają wokół siebie elity polityczne
i naukowe.*! Stanowią istotny element ponadnarodowych struktur „globalnego rządze-
nia” (global governance). Jak pisze R. Kuźniar, w swym obecnym kształcie mechanizm
ten przypomina „słabo zdefiniowaną koalicję najsilniejszych państw, korporacji, kon-
37 WTO Millennium Bug: TNC Control Over Global Trade Politics, <http://website.lineone.net/
tall.bloke/ htmi/The%20WTO9%20Millennium%20Bug.htm>.
38 Szerzej zob. World Investment Report 1999; <http://wwwl.oecd.org/daf.mai/>; B. Liberska, Głobaliza-
i
cja a korporacje transnarodowe, [w:] ead. [red.], Globalizacja. Mechznizmy wyzwania, Warszawa 2002, s. 56-57.
Porozumienie to miało na cełu stworzenie silneji i wyczerpującej podstawy prawnej do zagranicznych inwesty-
cji bezpośrednichi doprowadzenie do zmniejszenia barier w ich przepływie oraz zapewnienia bezpieczeństwa
inwestorom zagranicznym i traktowania ich na równi z inwestorami krajowymi. Negocjacje związane z MAI
zakończyły się fiaskiem w 1998 roku.
38 Guidelines on Cooperation between the United Nations and the Business Community, <http://
www.un.org/partners/business/otherpages/guide.htm>.
40 Zob. M. W. Hansen, Managing the environment across borders: a survey of environmental management in
transnational corporations in Asia, „Transnational Corporations” 2003, nr 1, s. 29.
41 Ą. Dumała, Procesy transnarodowe. Synteza badań, Lublin 1989, s. 45.
_-.----. Rozdział 6. Podmioty transnarodowe 155
cernów medialnych, działających na styku z kilkoma organizacjami międzynarodowymi,
w ramach której w sposób mniej lub bardziej formalny zapadają decyzje o podstawowym
znaczeniu dla kierunków porządku międzynarodowego”.** Należy zaznaczyć, że nie cho-
dzi tu o konkretne, formalnie wiążące decyzje, ale o „miękkie”, kierunkowe uzgodnienia
w kluczowych sferach światowej polityki i ekonomii.
Polityczna sfera stosunków międzynarodowych tradycyjnie zarezerwowana jest dla
państw. To one prowadzą negocjacje i przyjmują ustalenia określające warunki funkcjo-
nowania korporacji transnarodowych. Jednak aktywność korporacji w coraz większym
stopniu przenika do procesów negocjacyjnych. Stają się one, obok państw, uczestnikiem
„nowej dyplomacji”.* Dysponują potencjałem wystarczającym, by wywierać nacisk na
ośrodki decyzyjne i kształtować korzystne dla siebie rozwiązania. Można powiedzieć,
że w pośredni sposób uczestniczą w tworzeniu międzynarodowego prawa. Biorąc pod
uwagę zwiększający się obszar silnego oddziaływania korporacji na stosunki międzyna-
rodowe, fakt, że skutki ich działalności obejmują coraz więcej sfer życia, a ich pozy-
cja w środowisku międzynarodowym stale się umacnia, należy oczekiwać, że ich udział
w kształtowaniu polityki oraz w międzynarodowych dyskusjach dotyczących problemów
współczesnego Świata będzie zyskiwał na znaczeniu. Faktem jest, że najpotężniejsze
koncerny dysponują potencjałem większym niż niektóre państwa, posiadające formal-
ne kompetencje do regulowania i kontroli ich działań. Błędem jest jednak postrzeganie
państw jako marionetek w rękach wszechmocnych transnarodowych korporacji. Mimo
iż korporacje rosną w siłę, a znaczenie tych podmiotów w niektórych dziedzinach trud-
no przecenić, potrzebują państwi funkcjonują w wykreowanych przez nie warunkach —
przestrzeni wyznaczonej przepisami prawnymi, klimatem politycznymi szeregiem in-
nych uwarunkowań. Jednocześnie ich aktywność, silne oddziaływanie na światowe pro-
cesy gospodarcze i społeczne, w istotny sposób przekształca i współtworzy środowisko
międzynarodowe, w którym podejmowane są decyzje, co wpływa na ich treść. Działania
obu stron są zatem współzależnei warunkują się nawzajem.
Konkludując, należy podkreślić, że wzrost zdolności oddziaływania korporacji trans-
narodowych na międzynarodowe stosunki polityczne rodzi inspirujące problemy badaw-
cze. Jednym z nich może być próba odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób ich dzia-
talność może wpływać na charakter stosunków między państwami? W jakich okolicz-
nościach może stanowić czynnik sprzyjający utrwalaniu się elementów kooperacyjnych,
kiedy zaś — przyczyniać się do ich destabilizacji, napięć i potencjalnych konfliktów?
Warto także zastanowić się nad przyszłością stosunków między państwami i korpo-
racjami, między innymi ze względu na fakt, że zwiększająca się siłai pole manewru tych
_ ostatnich w stosunkach międzynarodowych sprawia, iż w dyskusjach o perspektywach
ładu światowego niektórzy autorzy widzą potencjalnego hegemona właśnie w najpotęż-
niejszych korporacjach, skupionych w transnarodowym sojuszu.5 Co zatem, przy roz-
ważaniu perspektyw wzajemnych relacji korporacji transnarodowych i państw, skłania
* 42. R. Kuźniar, Globalizacja, polityka i porządek międzynarodowy, [w:] E. Haliżak, R. Kuźniar, J. Symonides
fred], op. cit., s. 163.
Ś_ Ibidem.
44 Zob. W. Aniol, op. cit., s. 71.
45. Ch. Chase-Dunn, V. Bornschrier [eds.], 7he future of global conflict, London 1999, s. 3.
156 Część II. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
do wzięcia pod uwagę podobnych, niezwykle śmiałych scenariuszy, a co przemawia za
odrzuceniem tego typu wizji?
3. Transnarodowe organizacje pozarządowe (NGOs)
(Marek Pietraś)
Organizacje pozarządowe, niezależnie od wieloznaczności i nieprecyzyjności
go pojęcia, rozumiane są jako struktury upodmiotawiania jednostek i grup społecz.
nych wobec państw, tak na poziomie ich wnętrza jak i środowiska międzynarodowego.
W kontekście tego ostatniego rozwój i funkcjonowanie organizacji pozarządowych, po-
za ukształtowanymi kanałami działań dyplomatycznych, stal się źródłem zmiany w spo-
teczności międzynarodowej o istotnych implikacjach dla „zawlaszczonych” do tej pory
przez państwa procesów politycznych. Co więcej w wyniku ich rozwoju i funkcjonowania
państwa stały się jednym wśród wielu, chociaż ciągle dominującym, podmiotem między-
narodowych działań politycznych.
3.1. Geneza i specyfika
Transnarodowe organizacje pozarządowe, zanim podjęły transgraniczne
w środowiska międzynarodowym, powstawały we wnętrzu państw. Chociaż już w dość
odległej przeszłości istniały niezależne od państw organizacje charytatywne, to orga-
nizacje pozarządowe we współczesnym ich rozumieniu, jako wyraz upodmiotowiania
społeczeństwa obywatelskiego, zaczęły powstawać w XVIII i XIX wieku. Powstawały
głównie w Europie i Ameryce Północnej, będąc wyrazem poszerzania ówczesnych praw
obywatelskich. Służyły ochronie interesów określonych wspólnot spotecznych, umożli-
wiając im jednocześnie wywieranie wpływu na decyzje i działania polityczne aparatu
państwowego. Alexis de Tocqueville w 1831 r. w czasie pobytu w Stanach Zjednoczo-
nych był pod wrażeniem wpływu — jak to ujmował — „politycznych stowarzyszeń” na
system polityczny tego państwa.
Z czasem organizacje pozarządowe zaczęły podejmować działania transgraniczne,
stając się uczestnikiem stosunków międzynarodowych. Przykładem umiędzynaradawia-
nia działań organizacji pozarządowych powstałych we wnętrzu państw jest ruch przeciw
niewolnictwu, który został utworzony w Anglii w drugiej połowie XVIII wieku. Zaczął
on stymulować rozwój wielu tego typu organizacji w innych państwach. Z, czasem orga-
nizacje te zaczęły koordynować działania w skali międzynarodowej, a ich wynikiem było
m.in. przyjęcie w 1840 r. konwencji przeciw niewolnictwu. Podobny rodowód ma powsta-
łe w 1855 r. Światowe Stowarzyszenie YMCA (Young Men's Christian Association), zaś
w 1863 r. utworzono Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża. Te dwie ostatnie or-
ganizacje są przykładem międzynarodowych organizacji pozarządowych (INGOS), a nie
tylko działań transgranicznych podejmowanych przez organizacje pozarządowe funkcjo-
nujące we wnętrzu państw. Poszerzaniu ulegał też zakres przedmiotowy podejmowanych
działań. Już w końcu XIX wieku niezależne stowarzyszenia podejmowały problemy ko-
biet, ubóstwa czy pokoju. Liczba międzynarodowych organizacji pozarządowych już na
początku XX wieku znacznie przewyższała liczbę organizacji międzyrządowych.
Rozdział 6. Podmioty transnarodowe 157
Rozwój i funkcjonowanie organizacji pozarządowych wiązały się od samego po-
czątku z upodmiotowianiem jednostek i grup społecznych w procesach politycznych,
z czasem także międzynarodowych, z budowaniem społeczeństwa obywatełskiego, także
globalnego. McAdam proces tworzenia i funkcjonowania transnarodowych organizacji
pozarządowych określił mianem tworzenia struktur politycznych możliwości (political
opportunity structure)*Ś, przez które grupy społeczne, a nawet jednostki mogą włączać
te- się w międzynarodowe procesy połityczne, wywierając wpływ przede wszystkim na pań-
stwa i organizacje międzyrządowe. Organizacje pozarządowe, podejmując takie działa-
nia, występują w roli grup nacisku czy też grup lobbingowych. Oznacza to, że obecnie
międzynarodowe działania dyplomatyczne nie tylko nie są, ale często nie mogą być, po-
dejmowane w izolacji od spoleczeństwa obywatelskiego. Organizacje pozarządowe przy-
czyniają się więc do wytwarzania dóbr, których potrzebują społeczeństwa, a których nie
są w stanie dostarczyć rządy państw ani też nakierowane na zysk struktury biznesu. Stąd
też określane są mianem „trzeciego sektora”.
Tak jak rozwój organizacji pozarządowych we wnętrzu państw tworzył przesłanki
społeczeństwa obywatelskiego, tak formułowany jest pogląd, że transgraniczne dzialania
tych podmiotów tworzą przesłanki globalnego społeczeństwa obywatelskiego. Wydawcy
Global ciwil society yearbook definiują je jako sferę idei, wartości, organizacji, sieci i jed-
działania
nostek ulokowanych poza strukturami rodziny, rynku, państwa i funkcjonujących poza
ograniczeniami tworzonymi przez narodowe społeczeństwa, działania polityczne i go-
spodarcze. $ą to ludzie, organizacje i wartości, które reprezentują, ulokowani w trans-
narodowej przestrzeni, która nie jest ograniczona przez państwa narodowe i społeczno-
ści lokalne.*” Z kolei M. Shaw definiuje globalne społeczeństwo obywatelskie jako sieć
instytucji, przez które grupy społeczne reprezentują siebie w odniesieniu do innych grup
iw odniesieniu do państw. Jest ono zglobalizowane w tym sensie, że społeczeństwa coraz
bardziej reprezentowane są w skali globu, „w poprzek granic państw”, przez tworzenie
globalnych instytucji. Instytucje te mogą tworzyć formalne organizacje, nieformalne sie-
cii organizacje ze specyficzną głobalną orientacją, globalnym członkostwem i globalnym
zasięgiem działań.*
Mimo odmiennie rozłożonych akcentów w obu definicjach wyeksponowanych zosta-
ło kilka cech zjawiska określanego mianem globalnego społeczeństwa obywatelskiego.
Po pierwsze, tworzy ono nową jakość w organizacji i funkcjonowaniu życia społeczne-
go istniejącą poza strukturami państwa, prywatnego życia rodzinnego oraz struktur
biznesu motywowanych zyskiem. Po drugie, w wyniku transgranicznych działań jedno-
„ Stek i grup społecznych i różnorodnych form więzi między nimi tworzy ono transnaro-
c: :dlową, odterytorialnioną, wręcz o globalnym zasięgu, przestrzeń społeczną. Po trzecie,
s. służy upodmiotowianiu, także w kontekście międzynarodowych procesów politycznych,
| jednostek i grup społecznych. Po czwarte, wyróżnia go różnorodność form organizacji
© l-aktywności w procesie wpływania na międzynarodowe stosunki polityczne. Po piąte,
46 DD. McAdam [ed.], Opportunities, Mobilization, Structures and Framing Process, Cambridge 1996.
— 46-41 M. Kaldor, H. Anheimer, M. Glasius, Global Civil Society in an Era of Regressive Giobalization, (w:]
- Global Civil Society Yearbook 2003, London 2003, s. 4.
R 48M. Shaw, Civil Society and Global Politics: Beyond a Social Movements Approach, „Millennium: Journal
óf International Studies” 1994, nr 3, s. 650.
158 ||| Cześćll. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
jest ono przeciwstawne zdecentralizowanemu, anarchicznemu w sensie braku central.
nego ośrodka sterowania systemowi scentralizowanych, terytorialnie zorganizowanych
państw narodowych, funkcjonujących w myśl zasady „pomóż sobie sam”, czyli egocen-
trycznie definiujących swoje interesy. R. Lipschutz uważa nawet, że globalne spoleczeń.-
stwo obywatelskie odwołuje się do świadomie konstruowanych sieci, które przenikają
granice państw, tak jakby ich nie było.*”
Rozwój i funkcjonowanie globalnego społeczeństwa obywatelskiego warunkowane
są przez zespół wzajemnie nakladających się, wspóldziałających czynników, tworzących
swoisty efekt synergiczny. Należy do nich rewolucja technologiczna i związane z nią
zmiany w komunikacji, procesy globalizacji oraz uwarunkowania polityczne związane
głównie z procesami demokratyzacji i liberalizacji życia społecznego. Fworzą one ko-
rzystne środowisko rozwoju i funkcjonowania globalnego spoleczeństwa obywatelskie-
go.
Zmiany technologii, zwłaszcza tych informatycznych i komunikacji, są nie tylko wa-
runkiem wstępnym procesów globalizacji, ale umożliwiają jednostkom i organizacjom
pozarządowym uczestnictwo w międzynarodowych działaniach i procesach politycznych.
Jest to możliwe z kilku powodów. Po pierwsze, czynnik technologiczny przyczynia się do
tzw. rewolucji na poziomie mikro, czyli umiejętności i kompetencji w wyniku zwiększo-
nego dostępu do informacji. Gromadzenie i wymiana informacji z wykorzystaniem sieci
internetu umożliwia organizacjom pozarządowym tworzącym globalne społeczeństwo
obywatelskie przezwyciężanie niepewności co do diagnozy sytuacji międzynarodowej
oraz optymalizację decyzji i własnych działań. Po drugie, technologicznie warunkowa-
ne ułatwienia w komunikacji i wymianie informacji organizacjom pozarządowym skła-
dającym się na globalne społeczeństwo obywatelskie umożliwiają zawieranie transnaro-
dowych sojuszy, swoistych koalicji zbudowanych na wspólnocie pogłądów, wartości czy
wiedzy, a umożliwiających wywieranie wpływu na międzynarodowe decyzje i działania
polityczne. Po trzecie, zwiększone możliwości dostępu do informacji, ich wymiany i bu-
dowania transnarodowych koalicji, prowadzą do zmiany praktyk dyplomatycznych i for-
muły negocjacji międzynarodowych, umożliwiając organizacjom pozarządowym wiącza-
nie się do nich.
Procesy globalizacji, wydaje się, że najbardziej kształtowane w obecnej ich postaci
przez czynnik technologiczny i liberalną myśl polityczną, tworząc nową jakość życia spo-
łecznego, ujmowaną formułą ścieśnienia czasu i przestrzeni, tworzą środowisko sprzy-
jające rozwojowi i funkcjonowaniu globalnego społeczeństwa obywatelskiego. Co wię-
cej, transgraniczne działania w skali globu organizacji pozarządowych określane są mia-
nem procesu globalizacji „od dołu”. Procesy globalizacji zmieniają także treść interakcji
i więzi społecznych, prowadząc przy tym do zacierania wcześniej bardzo wyraźnych po-
działów między tym co wewnątrzpaństwowe i tym co międzynarodowe. Przyczyniły się
do stymulowania rozwoju transgranicznych i transnarodowych zjawisk, które organiza-
cje pozarządowe podejmują, czynią przedmiotem decyzji i działań, oraz przyczyniły się
do powstania transgranicznych wspólnot interesów, które reprezentują zwłaszcza sieci
of Global Civil Society, „Millennium:
49 R. Lipschutz, Reconstructing World Politics: The Emergence
Journal of International Studies” 1992, nr 3, s. 390.
Rozdział 6. Podmioty transnarodowe 159
organizacji pozarządowych. Procesy globalizacji, zmieniając więc środowisko życia spo-
łecznego, zmieniają samo zjawisko polityki, także międzynarodowych stosunków poli-
tycznych, przyczyniając się m.in. do tego, że państwo jest jednym z podmiotów polityki
wśród wielu innych.
Należy jednak podkreślić, że procesy globalizacji ściśle powiązane są z działaniem
czynnika politycznego. Odzwierciedlają bowiem strategię polityczną kilku państw nakie-
rowaną na kształtowanie międzynarodowego i wewnątrzpaństwowego ładu polityczno-
„gospodarczego zgodnego z zasadami neoliberalnymi. Prowadzi to do politycznej i go-
spodarczej liberalizacji, a tym samym ograniczania regulacyjnej funkcji państwa, czy-
li tzw. deregulacji. W konsekwencji takich zmian postępuje proces upodmiotowiania
jednostek i grup społecznych, a w warunkach zwiększonej przenikalności granic także
w środowisku międzynarodowym. Należy jednak pamiętać, że zmiany te prowadzą nie
tylko do kształtowania zwolenników, ale także przeciwników liberalnej wizji procesów
globalizacji, określanych popułarnie mianem alterglobalistów. Wydaje się, że stanowią
oni obecnie większą część globalnego społeczeństwa obywatelskiego.
3.2. Zakres i formy dzialań
Ponad wszelką wątpliwość transnarodowe organizacje pozarządowe stały się pod-
miotami międzynarodowych stosunków politycznych. Podobnie jak w przypadku państw
_ jako głównych podmiotów międzynarodowych stosunków politycznych, tak też w przy-
padku transnarodowych organizacji pozarządowych zakres spraw będących przedmio-
tem decyzji i działań ulega systematycznemu poszerzaniu. Są to problemy praw czło-
wieka, problemy ochrony środowiska, skutki procesów globalizacji i w tym kontekście
i problemy nędzy, ubóstwa i marginalizacji wielu grup społecznych, problemy kulturowej
tożsamości i wiele innych. Proces ten zdaje się być warunkowany, z jednej strony, umię-
dzynaradawianiem coraz to nowszych obszarów życia społecznego, które w konsekwen-
| cjistają się przedmiotem decyzji i działań nie tyłko państw, lecz także transnarodowych
ś -iiestektyw pozarządowych. Z drugiej strony, przesłanki tego procesu zdaje się tworzyć
„„ neefektywność państw w rozwiązywaniu problemów i ń Ó
„Organizują sięsame, także w ramach stralaur transnarodowwych,
ch problemów. ych na raczecz razwiaży wania
rozwiązywania
W kontekście systematycznego poszerzania zakresu problemów będących przed-
lotem zainteresowania transnarodowych organizacji pozarządowych uczestniczą one
rocesie dyskutowania, formułowania i realizacji strategii politycznych dotyczących
ich problemów oraz w procesie podejmowania praktycznych działań służących rozwią-
waniu podejmowanych problemów. Stąd też jedną grupę tworzą organizacje lobbin-
we, podejmujące działania na rzecz promocji problemów będących przedmiotem ich
interesowania na forum organizacji międzynarodowych lub w ramach struktur rzą-
pwych poszczególnych państw. Działają więc nie tylko na rzecz mobilizowania opinii
ublicznej, ale uczestniczą także w dyskusjach politycznych i procesach formułowania
tegii organizacji międzyrządowych, a niekiedy i państw. Drugą grupę tworzą tzw. or-
nizącje „usługowe”, które zajmują się konkretnymi, operacyjnymi, praktycznymi dzia-
160 | Częśćli. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych
łaniami służącymi rozwiązywaniu problemów będących przedmiotem ich zainteresowa-
nia. Zajmują się gromadzeniem i dostarczaniem informacji, wiedzy, stymulują badania
naukowe czy też stymulują pozyskiwanie środków finansowych na podejmowane działa-
nia.
Wpływ pozarządowych organizacji transnarodowych na decyzje i działania państw
i organizacji międzyrządowych prowadzi do ksztaltowania się w stosunkach międzynaro-
dowych zjawiska zwanego nową dyplomacją. Jest ona wynikiem wzrastającego wpływu
globalnego społeczeństwa obywatelskiego na dzialania dyplomatyczne. W szczególno-
ści dotyczy to negocjowania regulacji prawnomiędzynarodowych problemów będących
przedmiotem szczególnego zainteresowania organizacji tworzących globalne społeczeń-
stwo obywatelskie. Są to więc działania podejmowane wobec wąskich, sektorowych pro-
blemów, z reguly doraźne, podejmowane, gdy i gdzie są potrzebne. G. Wilham nazwał
je działaniami dyplomatycznymi, slużącymi realizacji określonej misji (mission-oriented
diplomacy).*© Przykładów dostarcza wpływ NGOs na zawarcie w 1997 r. Traktatu w spra-
wie zakazu min przeciwpiechotnych, a w 1998 r. Traktatu o Międzynarodowym Sądzie
Karnym. W roku 1998 organizacje globalnego społeczeństwa obywatelskiego wymusiły
na rządach zaprzestanie tajnych negocjacji w sprawie zawarcia wielostronnego porozu-
mienia o inwestycjach. Należy jednak podkreślić, że istotnym czynnikiem warunkującym
skuteczność działań organizacji pozarządowych było wsparcie ze strony państw, z regu-
ty małych lub średniej wielkości, nazywanych popularnie „tak samo myślącymi”, czyli
identyfikujących się z celami organizacji pozarządowych. Oznacza to, że państwa i orga-
nizacje globalnego spoteczeństwa obywatelskiego potrafiły stworzyć koalicję na rzecz re-
alizacji wspólnych celów. Tworzenie i funkcjonowanie takich koalicji jest jednym z prze-
jawów nowej dyplomacji.
Należy podkreślić, że formy aktywności i wywierania wpływu na oficjalne stosunki
dyplomatyczne przez organizacje globalnego społeczeństwa obywatelskiego w ramach
nowej dyplomacji są zróżnicowane. Oprócz włączania tych podmiotów do procesów ne-
gocjacji dyplomatycznych, tak jak to miało miejsce w przypadku Konwencji o zakazie
min przeciwpiechotnych, wywierają one wpływ na międzynarodowe decyzje i działania
dyplomatyczne przez tzw. równoległe szczyty, sieci organizacji pozarządowych, wspólno-
ty epistemologiczne czy też status konsultacyjny przy organizacjach międzyrządowych.
Formy te nie są wobec siebie alternatywne. Często nakładają się i uzupełniają.
Mianem równoległych szczytów określane są spotkania narodowych i międzynaro-
dowych grup społeczeństwa obywatelskiego: 1) niezależne od działań państw i korpo-
racji transnarodowych; 2) zbieżne ze szczytami rządów i instytucji międzyrządowych; 3)
podejmujące te same problemy, które są przedmiotem obrad rządów lub organizacji
międzyrządowych; 4) wykorzystujące spotkanie do nagłaśniania alternatywnych, w sto-
sunku do preferowanych przez rządy, wizji rozwiązywania problemów społecznych bę-
dących przedmiotem obrad oficjalnych szczytów.”! Przykładów takich działań dostarcza
50 Cyt. za A. E Cooper, Like-minded nations, NGOs, and the changing pattm of diplomacy within the UN
system: an introductory perspective, [w:] A. FE Cooper, J. English, R. Thakur [eds.], Enhancing global governance.
Towards a new diplomacy?, Tokyo-New York 2002, s. 7.
51 Zob. M. Pianta, Parallel Summits of Global Civil Society, [w:] H. Anheier, M. Glasius, M. Kaldor [eds.],
Global civil society Yearbook 2001, Oxford 2001, s. 171.
|,» Rozdział 6. Podmioty transnarodowe 161
chociazby Forum Globalne, w skład którego wchodziło ponad 1400 organizacji poza-
rządowych, obradujące równocześnie ze Szczytem Ziemi w Rio de Janeiro w czerwcu
1992, obrady Światowej Organizacji Handlu w Seattle w 1999 r. i towarzyszące mu pro-
testy alterglobalistów, Szczyt Ziemi w Johannesburgu tzw. „Rio + 10”i towarzyszące
mu obrady Forum Globalnego, Światowe Forum Społeczne w Porto Alegre (Brazylia),
organizowane od 2001 r. równocześnie ze Światowym Forum Ekonomicznym w Davos,
powiązany z 60. sesją Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych
Szczyt „Millennium + 5”, w czasie którego organizacje pozarządowe usiłowały wywie-
rać wpływ na obrady przedstawicieli państw.
Mario Pianta wyróżnia kilka etapów rozwoju równoległych szczytów. Na lata 1972-
1987 przypada okres pionierski, którego początek stworzyła zorganizowana w czerwcu
1972 r. w Sztokholmie konferencja w sprawie ochrony środowiska. Był to jednak okres
sporadycznych dzialań organizacji tworzących globalne społeczeństwo obywatelskie tak-
że w formie równoleglych szczytów. Oprócz rządów obradowało ponad 400 organizacji
pozarządowych. Lata 1988-1991 to okres — zdaniem Mario Pianty — politycznej trans-
formacji. W okresie tym nastąpiła zmiana przedmiotu zainteresowania organizacji po-
zarządowych i angażowania się w równolegie szczyty. Problemy ekologiczne i pokoju
zostały zastąpione koncentracją na problemach wynikających z procesów globalizacji.
Organizacje pozarządowe zaczęły się jednoznacznie przeciwstawiać polityce gospodar-
czej preferowanej przez Bank Światowy i Międzynarodowy Fundusz Wałutowy. Co wię-
cej rozpoczęła się zmiana preferowanych więzi między organizacjami pozarządowymi
w postaci sieci tych organizacji. Lata 1992-1995 to okres instytucjonalnej ekspansji, któ-
rej przesłanki stworzyły wówczas organizowane pod patronatem ONZ duże konferencje
jak Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 r., konferencja na temat ochrony praw cztowie-
ka zorganizowana w Wiedniu w 1993 r., konferencja ludnościowa zorganizowana w Ka-
tarze w 1994 r., konferencja na temat rozwoju społecznego zorganizowana w Kopenha-
dze w 1995 r. oraz zorganizowana w Pekinie w tym samym roku konferencja na temat
praw kobiet. Konferencje te stymulowały aktywność struktur globalnego społeczeństwa
obywatelskiego i sprzyjały dalszej rozbudowie struktur sieciowych organizujących jego
funkcjonowanie. Lata 1996-1999 to okres konsolidacji transnarodowych sieci organi-
zacji pozarządowych, które budowały swoją siłę w środowisku międzynarodowym, a jej
kulminacyjnym momentem było przerwanie obrad konferencji ministerialnej Światowej
Organizacji Handlu, zorganizowanej w Seattle w grudniu 1999 roku. Dramatyczne wy-
darzenia w Seattle zapoczątkowały nowy etap wręcz skrajnej radykalizacji*? części orga-
nizacji tworzących globalne społeczeństwo obywatelskie, prowadzącej do demonstracji
i zamieszek ulicznych. Potwierdzeniem była konferencja Banku Światowego i i Między-
fiarodowego Funduszu Walutowego w Pradze we wrześniu 2000 r., kiedy w burzliwych
demonstracjach uczestniczyło ponad 20 000 demonstrantów. Jednak punktem kulmi-
nacyjnym był szczyt G-8 w Genui, w czasie którego w starciach z policją zginął jeden
z demonstrantów. Wydarzenie to wyraźnie zmieniło formułę równoległych szczytów. Już
w. końcu 2001 r. rozpoczął się etap odwrotu od radykalnych działańi zwrotu w kierun-
ku formułowania alternatywnych wizji organizacji i funkcjonowania życia społecznego,
52 Ibid., s. 172.
162. Część|l. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych _
alternatywnych w stosunku do preferowanych przez rządy i instytucje gospodarki Świą-
towej takie jak Bank Światowy i Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Potwierdzeniem
tej tendencji jest organizowane corocznie od 2001 r. w Porto Alegre Światowe Forum
Społeczne.
Analiza ewołucji równoległych szczytów wyraźnie pokazuje, że zmieniają się nie tyl.
ko formy ich przejawiania się, ale i cele. Obecnie głównym celem szczytów jest poszu-
kiwanie i proponowanie ałternatywnych rozwiązań wobec preferowanych przez rządy
i organizacje międzyrządowc. Istotnym celem jest także stymulowanie obiegu informa.
cji i wskazywanie potrzeby tworzenia sieci więzi między organizacjami społeczeństwa
obywatelskiego. Działania takie mają służyć budowaniu wewnętrznej jego siły. W mniej.
szym zaś stopniu służą one konfrontacji z rządami i wywieraniu wpływu na treść decyzji
oficjalnych szczytów.
Mimo iż głównym celem równoległych szczytów nie jest wywieranie wpływu na treść
decyzji oficjalnych szczytów, to w latach 2000-2001 — według obliczeń Mario Pianty —
40% spośród ogólnej liczby takich szczytów wówczas zorganizowanych wywarlo wpływ
na treść dokumentów przyjętych przez konferencje z udziałem rządów. Oznacza to, że
wzrasta wpływ organizacji transnarodowych na międzynarodowe stosunki polityczne.
Coraz bardziej istotną formą, sposobem samoorganizacji głobalnego społeczeństwa
obywatelskiego, tworzenia jego spójności w ramach transnarodowych wspólnot staje się
gęsta infrastruktura transnarodowych sieci tączących podmioty globalnego spoleczeń-
stwa obywatelskiego. Dokonują one rekonstrukcji funkcjonowania społeczności między-
narodowej. Są rodzajem więzi poziomych między jednostkami, grupami społecznymi,
organizacjami pozarządowymi i ruchami społecznymi kształtowanych „w poprzek” gra-
nic państw. Występują więc poza obszarem ich kompetencji. Stają się częścią restruktu-
ryzacji przestrzeni i nową formą społecznej organizacji, a nawet społecznej tożsamości
w warunkach procesów globalizacji. Prowadzą do realizacji idei świata bez granic (de-
-bordemization).5
Zdaniem Manuela Castellsa sieci transnarodowych podmiotów szybko stają się no-
wą społeczną morfologią globalizującego się świata.>* Tworzą wyzwanie dla charaktery-
stycznej dla westfalskiego ładu zasady terytoriałności. Stąd też stają się coraz bardziej
charakterystyczną cechą globalizującego się świata. Przyczyniają się bowiem do wzro-
stu transgranicznych więzi i wymiany między jednostkami, grupami, strukturami bizne-
su i ruchami społecznymi. Więzi te oznaczają, że rządy tracą „westfałski” monopol na
reprezentowanie społeczeństw w stosunkach międzynarodowych. Co więcej, ci nowi ak-
torzy i charakterystyczne dla nich struktury więzi stają się coraz bardziej wpływowi na
globalnej arenie, chociażby przez zawieranie swoistych koalicji, i tworzą wyzwania dla
dotychczasowych działań międzyrządowych.
Przykłady takich sieci o implikacjach dla międzynarodowych stosunków politycznych
tworzy wzmiankowana już kampania na rzecz zakazu min przeciwpiechotnych, która
53_B. Axford, Enacting głobalization. Transnational Networks and the deterritorialization of social Relation-
ships in the Global System, [w:] G. Preyer, M. Bós [eds.], Borderlines in a globalized world, Dordrecht 2002,
s. 99-101.
54M. Castells, The Rise of the Network Society, Oxford 1996, s. 469.
|.
...... —- Rozdział 6. Podmioty transnarodowe 163
w 1997 r. otrzymała Pokojową Nagrodę Nobla. W jej skład wchodziło ponad 1200 or-
ganizacji pozarządowych z ok. 60 państw. Nałeży jednak podkreślić, że dla powodzenia
tej kampanii istotne znaczenie miało współdzialanie z tzw. podobnie myślącymi pań-
stwami. Podobnym sukcesem zakończyło się funkcjonowanie sieciowo zorganizowanej
koalicji organizacji pozarządowych na rzecz utworzenia Międzynarodowego Sądu Kar-
nego. W jej skład wchodziło ok. 800 organizacji pozarządowych. Innym przykładem jest
sieciowo zorganizowana i koordynowana kampania ponad 600 organizacji pozarządo-
wych z ponad 50 państw przeciw zawarciu wielostronnego porozumienia inwestycyjnego.
Jej działania zakończyły się sukcesem. Wiele sieci organizacji pozarządowych powstało
i funkcjonuje w dziedzinie ochrony środowiska. Przykładem jest chociażby Climate Ac-
tion Network.
Zbliżoną w swej logice organizacji, chociaż specyficzną co do składu, formą funkcjo-
nowania organizacji pozarządowych są tzw. wspólnoty epistemologiczne. Są to sieciowa
zbrganizowane grupy ekspertów z różnych państw, często funkcjonujących w powiąza-
niu z organizacjami pozarządowymi. Grupy takie powstały na bazie „wspólnoty wiedzy”
dotyczącej wspólnych dla wielu państw i ich społeczeństw transgranicznych problemów.
Odwołują się często do wspólnych przekonań i wartości, które powinny leżeć u podstaw
działań politycznych. Na podstawie wspólnoty wiedzy, wynikającej z akceptowanych wy-
ników badań naukowych, wspólnoty wartości i przekonań tworzą transgraniczną, siecio-
wo zorganizowaną strukturę lobbingu, wywierającą presję przede wszystkim na rządy
państw, w celu skłonienia ich do podjęcia skoordynowanej współpracy, mającej służyć
rozwiązaniu konkretnych, transgranicznych problemów, będących rodzajem wyzwania,
a nawet zagrożenia. Inaczej mówiąc, dostarczają wiedzy, najczęściej tej technicznej, słu-
żącej inicjowaniu bądź też podnoszeniu poziomu współpracy międzynarodowej. Poka-
zują jednocześnie, że w warunkach postępującej złożoności życia społecznego decyzje
i działania polityczne wymagają oparcia w wiedzy, często technicznej, której „dostarczy-
cielami” mogą być także organizacje pozarządowe koordynujące swe działania w skali
międzynarodowej. Co więcej, dostarczana przez nie wiedza może wręcz służyć zmusza-
niu państw do podejmowania współpracy mającej na celu rozwiązanie konkretnych pro-
blemów międzynarodowych. Przykładem takiej roli wspólnot epistemołogicznych jest
przyczynienie się do powstania reżimu ochrony środowiska Morza Śródziemnego, skon-
kretyzowanego tzw. Konwencją Barcełońską z 1976 roku. Podobną rolę odegrały wspól-
noty epistemologiczne w procesie tworzenia reżimu ochrony środowiska Morza Bałtyc-
kiego.
Wpływ na międzynarodowe procesy polityczne umożliwia organizacjom globałnego
społeczeństwa obywatelskiego także status konsultacyjny przy organizacjach między-
rządowych powszechnych oraz regionalnych. W przypadku Organizacji Narodów Zjed-
noczonych podstawy prawne uzyskania przez organizacje pozarządowe statusu konsul-
tacyjnego przy Radzie Gospodarczo-Społecznej tworzy art. 71 Karty Narodów Zjedno-
czonych. Status taki w 1946 r. uzyskało 41 organizacji. Ich liczba ulegała zwiększaniu
i w.1992 r. status konsultacyjny posiadały 744 organizacje, ale na koniec roku 2005 —
2719. Możliwości wpływania tych organizacji na procesy decyzyjne w Radzie Gospodar-
czo-Społecznej są ograniczone, gdyż mogą to czynić tylko za pośrednictwem Komitetu
164 _ || Częśćll. Podmioty międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 6. Podmioty transnarodowe 165

do spraw Organizacji Pozarządowych, który pełni rolę „filtra” propozycji organizacji po- Jarczewska-Romaniuk A., Przedsiębiorstwa międzynarodowe, Bydgoszcz-Warszawa 2004.
zarządowych, a jego decyzje są ostateczne. Możliwości wywierania wpływu przez orga- Kałdor M., Aheimer H., Glasius M., Global Ciil Society in an Era of Regressive Globalization, [w:]
nizacje pozarządowe na procesy decyzyjne w Radzie są także zróżnicowane i określone Global Civil Society Yearbook 2003, London 2003.
Moraczewska A., Korporacje transnarodowe w procesach globalizacji, [w:] Pietraś M. (red.], Oblicza
przez kategorię statusu konsultacyjnego. Największe możliwości w tym zakresie posia-
procesów globalizacji, Lublin 2002.
dają organizacje o statusie ogólnym (general), których zakres przedmiotowy aktywności Pianta M., Parallel Summits of Global Civil Society, [w:] Global Civil Society Yearbook 2001, London
pokrywa się z większością obszarów aktywności Rady i powiązanych z nią organizacji, 2001.
agencji specjalnych oraz komisji regionalnych i funkcjonalnych. Na koniec 2005 r. ta- Szymański W., Interesy i sprzeczności globalizacji. Wprowadzenie do ekonomii ery globalizacji,
kich organizacji bylo 136. Specjalny status konsultacyjny na konicc 2005 r. przyslugi- Warszawa 2004.
Zorska A., Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej,
wał 1639 organizacjom, takim, których zakres dzialalności dotyczył tylko kilku obszarów
Warszawa 1998.
zainteresowania Rady. Organizacjom, które nie mieszczą się w ramach dwóch powyż-
szych kategorii, przypisywany jest status konsultacyjny wpisanych do rejestru. Na koniec
2005 r. były 944 takie organizacje.
Należy podkreślić, że przyznawanie statusu konsultacyjnego organizacjom pozarzą-
dowym, reprezentującym głobalne społeczeństwo obywatelskie, nie jest unikalnym roz-
wiązaniem stosowanym przez ONZ. Czynią to i inne organizacje międzynarodowe, także
te regionalne. W przypadku Rady Europy status taki, i to już od 1952 r., posiada około
400 organizacji pozarządowych. Z, kolei OECD niemałże od początku istnienia utrzymu-
je kontakty ze strukturami społeczeństwa obywatelskiego, głównie jednak za pośrednic-
twem Komitetu Doradczego do spraw Biznesu i Przemysłu oraz Komitetu Doradczego
do spraw Związków Zawodowych.
Reasumując, należy podkreślić, że podmioty transnarodowe, ich dynamiczny roz-
wój i różnorodność, prowadzą do pogłębiania heterogeniczności podmiotowej struktury
społeczności międzynarodowej z istotnymi implikacjami dla międzynarodowych stosun-
ków politycznych. Korporacje transnarodowe oraz różnej postaci organizacje pozarzą-
dowe potrafią wywierać wpływ na decyzje i działania państw oraz organizacji międzyrzą-
dowych. Wnoszą nowe treści do międzynarodowych stosunków politycznych oraz nowe
formy ich przejawiania się.

Problemy do dyskusji

1. Istota, specyfika i zakres podmiotów transnarodowych.

2. Czynniki genezy i ewolucji podmiotów transnarodowych.
3. Wpływ podmiotów transnarodowych na ewolucję form dyplomatycznych stosun-
ków międzynarodowych.
4. Wpływ podmiotów transnarodowych na funkcjonowanie państw.
5. Czy korporacje transnarodowe stają się nowym „nośnikiem siły” w stosunkach
międzynarodowych?
6. Czy globalne społeczeństwo obywatelskie jest czynnikiem demokratyzacji stosun-
ków międzynarodowych?

Zalecana literatura

Dumała A., Uczestnicy transnarodowi — podmioty niezależne czy kontrolowane przez państwa?, [w:]
E. Haliżak, I. Popiuk-Rysińska [red.], Państwo we współczesnych stosunkach międzynarodo-
wych, Warszawa 1995.
 Część III

Instrumenty i mechanizmy
międzynarodowych stosunków
politycznych
 Rozdział 7

Beata Surmacz

Służba dyplomatyczna i konsularna

Sztuka dyplomaty polega na umiejętności niedopuszczenia do wojny

i na utrwalaniu pokoju; wszystko załeży od posłów,
bo tylko oni zdobywają lub tracą sojuszników...
Należy dążyć do załatwiania najbardziej skomplikowanych
spraw międzynarodowych na drodze pokojowej;
siła powinna stać na drugim miejscu.
Indyjska Księga Manu V w. p.n.e.

Dyplomacja jest jednym z instrumentów, za pomocą których państwo uczestniczy

w stosunkach międzynarodowych i realizuje swoją politykę zagraniczną. Dyplomata
i żołnierz od najdawniejszych czasów byli uosobieniem stosunków międzynarodowych.
Gdy wodzowie przegrywali wojny, posyłano dyplomatów, by negocjowali pokój. Od tam-
tych czasów zmienił się charakter dyplomacji, zakres jej funkcji i jej rola we współcze-
snych stosunkach międzynarodowych. Szczególnie intensywne zmiany nastąpiły w II po-
łowie XX wieku. Wiążą się one, z jednej strony, ze wzrostem liczby suwerennych państw,
wzrastającą złożonością stosunków międzynarodowych w zakresie ich struktury podmio-
towej i przedmiotowej, wzrostem liczby interakcji pomiędzy ich uczestnikami, a z dru-
giej, z postępem technologicznym, zwłaszcza w zakresie środków komunikacji i łączno-
ści. We współczesnym, coraz bardziej współzależnym, transnarodowym i zgłobałizowa-
nym świecie, gdzie granice zanikają łub obniżają się, dyplomacja przestaje być tajna,
zamknięta i ekskluzywna, natomiast staje się coraz bardziej publiczna i obywatelska.
—_ Wrozdziale zostaną omówione kwestie związane z ewolucją form dyplomatycznych,
funkcjami współczesnej dyplomacji, funkcjonowaniem wewnętrznych i zewnętrznych
organów państwa do spraw stosunków międzynarodowych, w tym misji dyplomatycznych
i konsularnych oraz ich przywilejów i immunitetów. -

1. Pojęcie dyplomacji

Sam termin dyplomacja pochodzi od greckiego słowa diploma, oznaczającego dwie

tabliczki pokryte woskiem, na których pisano instrukcje i pełnomocnictwa dla posłów
udających się w misjach specjalnych. Do powszechnego użycia weszło jednak dopiero
W drugiej połowie XVIII wieku.
*_ Pojecie dyplomacji jest pojęciem wieloznacznym. W wielu definicjach jest określana
jako synonim polityki zagranicznej, sztuki prowadzenia rokowań, zespołu ludzi zatrud-
nionych w służbie zagranicznej czy wreszcie talentów dyplomatycznych. Powszechnie
170 Częśćlli. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
uważa się. iż na całościowe wyjaśnienie tego terminu składają się trzy elementy: 1) ofi-
cjalna dziatalność państwa realizująca jego zewnętrzne funkcje; 2) zespół metod i środ-
ków polityki zagranicznej państwa; 3) aparat organizacyjny oraz zespól ludzi obdarzo-
nych odpowiednimi kwalifikacjami. Można więc uznać, iż dyplomacja jest „oficjalną
działalnością państwa skierowaną na zewnątrz, realizowaną przez organy państwowe
i mającą na celu osiągnięcie założeń jego polityki zagranicznej na drodze prowadze-
nia rokowań i zawierania umów międzynarodowych”. Jest pojęciem węższym od pojęcia
polityki zagranicznej rozumianej jako „proces formulowania i realizacji celów, środków
i metod wynikających z zewnętrznej funkcji państwa i odzwierciedlających jego inte-
resy”.! Dyplomacja jest głównym instrumentem realizacji polityki zagranicznej. I o ile
politykę zagraniczną możemy uznać za strategię, dyplomację możemy określić jako jej
taktykę.
Celem dyplomacji jest nawiązywanie i utrzymywanie pokojowych stosunków z inny-
mi państwami, ochrona interesów i bezpieczeństwa państwa i poszukiwanie możliwości
wspólpracy. Metody działalności dyplomatycznej to przede wszystkim prowadzenie ne-
gocjacji, perswazja, kompromis, konsultacje, ale również groźby, podstęp czy wywieranie
presji psychologicznej. W dyplomacji oprócz komunikacji werbalnej (rokowania, kore-
spondencja dyplomatyczna), równie istotna jest sfera komunikacji niewerbalnej (mani-
pulowanie protokoiem dyplomatycznym).
Państwa często posługują się środkami dyplomatycznymi, aby wywrzeć wpływ na
innych czy też okazać swoje niezadowolenie. W tym celu manipulują zakresem lub rangą
stosunków dyplomatycznych, obniżając lub podwyższając rangę szefa misji, odkładają
oficjalną wizytę w innym kraju, odmawiają kontaktów na najwyższym szczeblu czy
opóźniają lub zrywają rokowania.
Stosunki dyplomatyczne to oficjalne stosunki między uznającymi się suwerennymi
państwami lub innymi podmiotami prawa międzynarodowego. Ustanawianie stosunków
dyplomatycznych jest ściśle związane z prawem legacji, które jest częścią składową pod-
miotowości prawnomiędzynarodowej państwa i oznacza jego uprawnienia do wysyłania
swoich (prawo legacji czynnej) i przyjmowania obcych (prawo legacji biernej) przed-
stawicieli dyplomatycznych za zgodą wzajemną obydwu zainteresowanych stron. Prawo
legacji zazwyczaj należy do kompetencji głowy państwa, a realizowane jest przez przed-
stawicieli dyplomatycznych. W wyjątkowych sytuacjach wykonywanie tego prawa może
być przekazane innemu państwu, np. w imieniu Monako wykonuje je Francja, a Lich-
tensteinu — Szwajcaria.
Podstawowym warunkiem realizowania prawa legacji jest wzajemne uznanie się
państw i ich rządów, aczkolwiek sam akt uznania nie musi oznaczać ustanowienia sto-
sunków dyplomatycznych. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych następuje zazwyczaj
na podstawie pisemnego porozumienia zainteresowanych stron, w którym określa się
termin oraz szczebel misji dyplomatycznej.
Dyplomacja działa na podstawie i w ramach zasad oraz norm prawa międzynaro-
dowego, a przede wszystkim prawa dypłomatycznego. Funkcjonowanie misji dyploma-
1 Definicje „dyplomacji” i „polityki zagranicznej” przyjęte są ża Z. J. Pietrasiem. Zob. Współczesne
stosunki międzynarodowe, pod red. T. Łoś-Nowak, Wrocław 1993, s. 52-54.
Rozdział 7. Służba dyplomatyczna i konsularna 171
tycznych przez wiele stuleci odbywało się w oparciu o zwyczajowe prawo międzynarodo-
we. Zasadniczy krok na drodze rozwoju prawa dyplomatycznego miał miejsce dopiero
w 1815 r. na Kongresie Wiedeńskim, na którym dokonano pierwszej kodyfikacji jego
norm. Regulamin wiedeński uregulował, konfliktogenną dotychczas, kwestie proceden-
cji, wprowadzając jednolite rangi przedstawicieli dyplomatycznych i zasady pierwszeń-
stwa.
Źródłami formalnymi wspólczesnego prawa dyplomatycznego są przede wszystkim
międzynarodowe umowy wielostronne, z których najistotniejsze to: Konwencja wiedeń-
ska o stosunkach dyplomatycznych z 1961 r., Konwencja nowojorska o misjach specjal-
nych z 1969 r. oraz Konwencja wiedeńska o reprezentacji państw w ich stosunkach z or-
ganizacjami międzynarodowymi o charakterze uniwersałnym z 1975 r. Innymi źródlami
prawa dyplomatycznego są umowy dwustronne, zwyczaj międzynarodowy, akty prawa
wewnętrznego, praktyka sądowa i dypłomatyczna oraz doktryna prawa dyplomatyczne-
go.
Prawo dyplomatyczne obejmuje normy, w tym również zwyczajowe, dotyczące sta-
tusu, organizacji i działalności organów państwa powołanych do realizacji jego polityki
zagranicznej. Reguluje położenie prawne stałych misji dyplomatycznych i ich członków,
misji specjalnych oraz delegacji państw w organizacjach międzynarodowych i na konfe-
rencje międzynarodowe. Określa zakres ich funkcji, przywilejów i immunitetów, klasy
i rangi szefów misji dyplomatycznych, zasady ich mianowania i odwoływania.
W zmieniającym się świecie, w którym coraz większą rolę w kształtowaniu rzeczywi-
stości międzynarodowej odgrywają społeczeństwa, ważnego znaczenia nabiera dypłoma-
cja publiczna. Oznacza ona wpływ postaw społecznych na formowanie i realizację poli-
tyki zagranicznej. Obejmuje aspekty stosunków międzynarodowych wykraczające poza
tradycyjną dyplomację, takie jak kształtowanie opinii publicznej w innych państwach,
wzajemne oddziaływanie grup społecznych i ich interesów, relacjonowanie wydarzeń
zagranicznych i ich wpływu na politykę. Dyplomacja publiczna za pomocą miękkich
środków stwarza pozytywną atmosferę, w której mogą być realizowane interesy między-
„. Rarodowe danego podmiotu stosunków międzynarodowych. Od tradycyjnej dyplomacji
różni się tym, że jest skierowana nie tylko do decydentów politycznych, ale do całego
- społeczeństwa. Dysponuje także dodatkowymi środkami, opierając się na działalności
grganizacji i instytucji pozarządowych. Tym samym dypłomacja przestaje być wyłącznym
instrumentem państwa w stosunkach międzynarodowych. Jednakże zbyt przedwczesne
Ę "wydaje się wyrokowanie o zmierzchu dyplomacji tradycyjnej. Można uznać, iż dyploma-
gja publiczna czasami konkuruje z dyplomacją tradycyjną, ałe znacznie częściej jest jej
żnym uzupełnieniem.
2. Formy dyplomacji
+ Działalność dyplomatyczna korzysta z 4 podstawowych form. Po pierwsze, dyploma-
tyczne misje specjalne — misje czasowe reprezentujące państwo wysyłające w jego sto-
sunkach z państwem przyjmującym. Jest to pierwotna i najstarsza forma dyplomatyczna,
* Znana jeszcze ze starożytności, a pierwsze udokumentowane przypadki takich misji mia-
172 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 7. Służba dyplomatyczna i konsularna ———-—-———————13

ły miejsce w 3100 roku p.n.e., kiedy zawarto traktat między dwoma państwami-miastami plomatycznych przez funkcjonariuszy międzynarodowych, np. sekretarza generalnego
Mezopotamii Lagas i Ummą oraz w 1296 r. p.n.e., gdy faraon Ramzes II podpisał układ
ONZ, NATO czy przewodniczącego Komisji Europejskiej. Nie reprezentują oni swoje-
z królem Hetytów Fattusilisem EH. go państwa, ale działają w imieniu organizacji.
Po drugie, wzrost znaczenia tzw. dypłomacji bezpośredniej czy dyploniacji na szczy-
Po drugie, stałe przedstawicielstwa dyplomatyczne — a więc ambasady i poselstwa,
cie, prowadzonej przez głowy państw, szefów rządów czy ministrów spraw zagranicz-
które zaczęły powstawać w drugiej polowie XV wieku głównie dla ochrony politycznej
handlu międzynarodowego. Prekursorami w tej dziedzinie byly dwa państwa włoskie nych. Coraz częściej sprawy istotne dla państw są uzgadniane podczas bezpośrednich
Mediolan i Wenecja. spotkań czy rozmów prezydentów i premierów. Misje specjalne wysokiej rangi mają
określone zalety: budowanie osobistych kontaktów, zaufania, czasami sympatii czy przy-
Po trzecie, konferencje międzynarodowe — Są to formy wykorzystywane w dyploma-
cji wielostronnej. Ich szybki rozwój nastąpił po 1815 r. w związku z dynamiką rozwoju jaźni, przełamywanie impasu biurokratycznego i inożliwość natychmiastowej realizacji
stosunków międzynarodowych i koniecznością uzgadniania wielu problemów w drodze decyzji. Ponadto niewątpliwie posiadają ogromny potencjal symboliczny i propagando-
wy. Tego typu dyplomacja posiada również pewne wady: zbytnią propagandowość, brak
współpracy multilateralnej. Konferencje mogą być zwoływane bezpośrednio przez zain-
odpowiednich kwalifikacji merytorycznych czy dyplomatycznych ze strony polityków naj-
teresowane państwa lub pod auspicjami organizacji międzynarodowych. Ze względu na
wyższego szczebla, co może prowadzić do blędnych decyzji, podejmowanie szybkich de-
swój zasięg mogą mieć charakter uniwersalny, regionalny czy grupowy. Na konferencje
cyzji obliczonych na efekt medialny czy wreszcie podejmowanie decyzji pod wpływem
międzynarodowe państwa wysyłają specjalne delegacje złożone z dyplomatów i towarzy-
szących im ekspertów. nastroju. Często też spotkania te mają charakter nieoficjalny czy półoficjalny, gdy poli-
Są jako wspólne organy
tycy przyjeżdżają nie w ramach oficjalnych wizyt państwowych, ale na zaproszenie pry-
Po czwarte, organizacje międzynarodowe — powoływane
watne, tzw. dyplomacja bez krawatów. Powszechnie uważa się, że rozmowy prowadzo-
państw, reprezentujące ich wolę i interesy. Swój obecny kształt przybrały w XIX wieku.
ne w swobodniejszej atmosferze, pozbawionej sztywnych reguł protokołu dyplomatycz-
Powoływano je do życia, gdy istnienie tylko doraźnych form współpracy wielostronnej
nego, pozwalają na lepsze poznanie się i omówienie istotnych dla państw problemów.
okazywało się niewystarczające do rozwiązania wielu ważnych problemów międzyna-
Zbliżony charakter do „spotkań na szczycie” mają konferencje na najwyższym szczeblu
rodowych. Początkowo tworzono organizacje o eelach specjalnych m.in. w dziedzinie
o podczas których omawiane są najważniejsze problemy międzynarodowe, np. konferen-
żeglugi, transportu, komunikacji czy meteorologii (np. w 1865 r. utworzono Unię Tele-
ż. cje w Davos czy spotkania G-7.
graficzną, a w 1874 r. Powszechny Związek Pocztowy). W XX wieku zaczęły powstawać
Z Po trzecie, ewolucja roli i znaczenia szefa misji dyplomatycznej przez znaczne ogra-
także organizacje o charakterze ogólnym (1919 r. Liga Narodów) i nastąpił bezprece-
„ niczenie możliwości podejmowania samodzielnych decyzji w istotnych dla państwa spra-
densowy rozwój tej formy dyplomatycznej. Pojawiło się wiele organizacji o charakterze
wach. Ewolucja ta nastąpiła zarówno na skutek wzrostu znaczenia tzw. dyplomacji bez-
międzyrządowym (skupiających suwerenne państwa), a także o charakterze pozarządo-
ośredniej, jak i postępu w rozwoju nowoczesnych środków łączności, umożliwiających
wym (skupiających osoby prawne lub fizyczne niereprezentujące bezpośrednio państwa
a bieżąco natychmiastowe przekazywanie instrukcji władz państwa wysyłającego.
lub jego rządu).
Po czwarte, wzrost znaczenia misji specjalnych spoza kręgu zawodowej dyplomacji,
W historii stosunków międzynarodowych ewolucja form dyplomatycznych przybrała 1 więc zarówno misji o charakterze specjalistycznym, jak i tzw. dyplomacji obywatel-
dwie tendencje. Pierwsza z nich to tendencja przekształcania form doraźnych w formy skiej. Dyplomacja obywatelska oznacza uczestniczenie w procesach międzynarodowych
stałe. Misje specjalne przekształcały się w poselstwa i ambasady, a konferencje w or- amych obywateli, niewystępujących w roli urzędników państwowych, lecz zaangażowa-
ganizacje międzynarodowe. Druga natomiast obrazuje proces przeistaczania się form ych w sprawy publiczne osób. Najlepszym przykładem dyplomacji obywatelskiej był
dwustronnych w formy wielostronne. Odpowiednikiem misji specjalnych w stosunkach jdział wielu obywateli polskich w pomarańczowej rewolucji na Ukrainie.
bilateralnych stawały się konferencje międzynarodowe, a odpowiednikiem ambasad —
organizacje międzynarodowe, przy których państwa akredytowały swoje stałe przedsta-
wicielstwa. Jednakże żadna z tych form dyplomatycznych nie zanikia. Wszystkie funk- 3. Funkcje dyplomacji
cjonują i są często wykorzystywane w stosunkach międzynarodowych. Tworzenie nowych
form dyplomatycznych wynikało ze wzrastającej dynamiki i złożoności środowiska mię- d Dyplomacja towarzyszy stosunkom międzynarodowym od początku ich istnienia.
dzynarodowego, powstawania nowych tendencji i problemów międzynarodowych, które *0.lle formy dyplomatyczne podlegały zmianom, o tyle podstawowe funkcje dyploma-
wymagały znalezienia nowych mechanizmów i instrumentów ich rozwiązywania. czne pozostawały w zasadzie niezmienne. Klasycznie ujmuje się je w triadzie: nego-
Niewątpliwie jednak formy dyplomatyczne zmieniały swoje znaczenie, rolę politycz- - observer — proteger. Najważniejsze funkcje dyplomatyczne wymienia Konwencja
ną i zakres funkcji. Współcześnie można zaobserwować cztery główne tendencje. Po deńska o stosunkach dyplomatycznych z 1961 roku. Są to, po pierwsze, reprezentowa-
pierwsze, wzrost roli dypłomacji wielostronnej, zwłaszcza na forum wzrastającej liczby państwa wysyłającego w państwie przyjmującym — funkcja ta ma bardzo szerokie
organizacji międzynarodowych. Na uwagę zasługuje również prowadzenie dziatań dy- naczenie i obejmuje wszelkie kroki, wystąpienia i interwencje na drodze dyplomatycz-
 174 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych —————__
nej, funkcje protokolarne ceremonialne, a także wszystko to, co mówi i czyni dyplomata
również w nieformalnych okolicznościach. Zgodnie z założeniem tej funkcji, szef misji
dyplomatycznej jako organ państwa wysylającego reprezentuje to państwo jako całość,
jako podmiot prawa międzynarodowego.
Po drugie, ochrona
interesów państwa wysyłającego i jego obywateli w państwie
przyjmującym — ochrona ta rozciąga się zarówno na osoby fizyczne, jak i prawne i ma
miejsce głównie w przypadku naruszenia zobowiązań międzynarodowych lub tzw. mini-
malnego standardu, z jakiego na podstawie prawa międzynarodowego powinni korzy-
stać cudzoziemcy na terytorium obcego państwa. Współcześnie znaczenie tej funkcji,
w związku ze wzrostem ruchu turystycznego, emigracji zarobkowej, dosyć istotnie wzro-
sło.
Po trzecie, prowadzenie rokowań z władzami państwa przyjmującego — jest to jedna
z najstarszych funkcji dyplomatycznych, której zakres współcześnie ulegl rozszerzeniu
i obejmuje nie tylko negocjacje dotyczące zawarcia umów między państwami czy rozwią-
zywania kwestii spornych, ałe również prowadzenie z władzami państwa przyjmującego
dialogu na co dzień w kwestiach z zakresu stosunków bilateralnych.
Po czwarte, działanie na rzecz rozwoju przyjaznych stosunków między dwoma pań-
stwami — funkcja promocyjna współcześnie należy do najważniejszych zadań dyploma-
cji i obejmuje wszelkie działania misji dyplomatycznej na rzecz rozwoju stosunków go-
spodarczych, kulturalnych i naukowych. Szczególnie wzrasta zainteresowanie rozwojem
i promocją stosunków gospodarczo-handlowych, co znajduje swój wyraz w strukturach
IJ organizacyjnych misji, tzn. powolywaniu specjalnych komórek zajmujących się tymi kwe-
stiami. Ale również rośnie znaczenie tzw. dyplomacji kulturalnej, wyrażającej się troską
| o utrwalenie kulturalnej obecności państwa za granicą i kreowanie jego pozytywnego
wizerunku w kraju przyjmującym. Często służą temu specjalnie powoływane w tym celu
ś
j
Instytuty Kultury, które chociaż formalnie nie wchodzą w skład misji dyplomatycznej,
podlegają nadzorowi jej szefa.
Po piąte, zaznajamianie się wszelkimi łegałnymi sposobami z warunkami panujący-
mi w państwie przyjmującym i informowanie o tym państwa wysyłającego — Konwen-
cja Wiedeńska akcentuje konieczność realizowania tej funkcji metodami dozwolony-
mi, a więc wykluczającymi szpiegostwo, respektującymi prawo, zwyczaje państwa przyj-
mującego oraz jego suwerenność i zasadę niemieszania się w jego sprawy wewnętrzne.
Współcześnie informowanie własnego rządu, dzięki nowoczesnym środkom łączności,
jest bardzo ułatwione.
Po szóste, możliwość pełnienia przez misję dyplomatyczną funkcji konsularnych.
Funkcje czasowych misji dypłomatycznych są określone w sposób bardzo ogólny
i każdorazowo zależą od porozumienia między państwem wysyłającym a przyjmującym.
Tradycyjnie według kryterium przedmiotowego misje specjalne można podzielić na: ne-
gocjacyjne, militarne (np. delegacje wojskowe, misje na terytorium okupowanym, dorad-
cze czy nadzorujące rozejm), obserwacyjne (misje obserwujące wybory), doręczycielskie
i ceremonialne (śluby, pogrzeby ważnych osobistości, udział w uroczystościach inaugura-
cyjnych głów obcych państw). Współcześnie misje specjalne dotyczą głównie prowadze-
nia rokowań na najwyższym szczeblu w kwestiach dla państwa najistotniejszych (misje
Rozdział 7. Służba dypłomatyczna i konsularna 175
prezydentów czy premierów) oraz kwestii wymagających wysokiej wiedzy specjalistycz-
nej.
Podstawową funkcją misji konferencyjnych jest wejście w równoczesny kontakt z in-
nymi misjami tego typu i stworzenie płaszczyzny, na której mogą być rozwiązywane pro-
blemy wymagające rozstrzygnięć wielostronnych.
Funkcje stałych przedstawicielstw przy organizacjach międzynarodowych obejmują:
1) zapewnienie reprezentacji państwa wysyłającego wobec organizacji;
2) utrzymywanie lączności między państwem a organizacją; |
3) prowadzenie rokowań z organizacją i w ramach organizacji;
4) zaznajamianie się z działalnością organizacji i składanie raportów na ten temat
własnemu rządowi;
5) zapewnienie państwu uczestnictwa w działałności organizacji;
6) ochrona interesów państwa wysyłającego wobec organizacji;
7) popieranie realizacji celów i zasad organizacji.
Pomimo niezmienności podstawowych funkcji dyplomatycznych, niewątpliwie zmie-
nił się krąg zainteresowań służby zagranicznej. W przeszłości misje dyplomatyczne zaj-
mowały się glównie polityką sensu stricto. Obecnie w ich kompetencjach znajduje się
wiele innych spraw: handel, kultura czy współpraca naukowa, a poglębiający się proces
specjalizacji życia i problematyki międzynarodowej może spowodować dalsze rozszerze-
nie zakresu funkcji i zadań dyplomatycznych.
4. Organy państwa do spraw stosunków międzynarodowych
u Organy państwa upoważnione do reprezentowania go w stosunkach międzynarodo-
-wych możemy podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Organy wewnętrzne posiadają sta-
łą siedzibę na terytorium państwa, natomiast zewnętrzne działają na stałe lub czasowo
_ poza jego terytorium.
4.1. Organy wewnętrzne
| Organy wewnętrzne państwa do spraw stosunków międzynarodowych to głowa pań-
twa, premier i minister spraw zagranicznych. Kompetencje głowy państwa w zakresie
tosunków międzynarodowych zależą od jego pozycji prawnoustrojowej. Znacznie bar-
iej rozlegte są np. w Stanach Zjednoczonych czy Francji, wyraźnie zdefiniowane nato-
iast np. w Polsce. Prezydent jest najwyższym przedstawicielem państwa w stosunkach
dzynarodowych i sprawuje ogólne kierownictwo nad stosunkami zagranicznymi pań-
iwa. Bardziej szczegółowe kompetencje prezydenta dotyczą trzech dziedzin stosunków
iędzynarodowych: stosunków dyplomatycznych, umów międzynarodowych oraz stanu
Ojny. Prezydent
. realizuje w imieniu państwa prawo legacji przez mianowanie i odwoływanie szefów
sji dyplomatycznych oraz przyjmowanie listów uwierzytelniających od przedstawicieli
yplomatycznych innych państw;
 cznych Rozdział 7. Służba dyplomatyczna i konsularna 177
międzynarodowych stosunków polity
176 Częśćllll. Instrumenty i mechanizmy

rodowe, aczkolwiek ratyfikacja pewnych dyplomatyczne w stosunkach bilateralnych; b) stałe misje dyplomatyczne w stosunk.
» ratyfikuje i wypowiada umowy międzyna ustawie; multilateralnych — misje państw do organizacji międzynarodowych (mogą mieć cha
typów umów jest uzależnion a od zgody parlamentu wyrażonej w
gdy z umów rakter merytoryczny lub obserwacyjny); c) czasowe misje dypłomatyczne w stosunk -
padku agresji zbrojnej na Polskę lub
e postanawia O stanie wojny w przy ie, gdy nie bilateralnych — misje specjalne; d) czasowe misje dyplomatyczne w stosunkach multi .
wspól nej obron y, ale tylko w okres
międzynarodowych wynika konieczność teralnych — misje konferencyjne (o charakterze merytorycznym lub obserwacyjn m) -
obrad uje Sejm. i państwa- e misji dyplomatycznych dzielą się na trzy klasy: R
wo w dziedzinie stosunków z innym
Premier sprawuje ogólne kierownict iemanie gytowani przy głowachi nuncjuszy
e ambasadorów państw y (przedstawiciele
(pr tei Stolicy
icy Apostolskiej),
iej którzy
Ó są akre-
zdefiniowane, ale przyjmuje się domn
mi. Jego kompetencje nie są wyraźnie roko wań dyplo ma-
ezentowania państwa, prow adzenia
jego kompetencji w zakresie repr . postów, ministrów i internuncjuszy również akredytowanych przy głowach państw
łtowania polityki zagranicznej.
tycznych, za wierania umów międzynarodowych i kszta cowu- + chargós d'affaires akredytowanych przy ministrach spraw zagranicznych Dzieł się
polityk ę zagraniczną państwa. Opra
Minister spraw zagranicznych prowadzi państwa i jego oni na dwie klasy: stałych (en pied, en titre), a więc pełniących funkcję stałego szefa misji
Reprezentuje i ochrania interesy
je jej założenia i kontroluje realizację. dyplomatycz- dyplomatycznej oraz tymczasowych (ad interim), zastępujących szefa misji w prz, ad |
działalnością jego przedstawicielstw
obywateli za granicą, a także kieruje mi państw ku jego czasowej nieobecności lub niemożności pełnienia funkcji. Na ogół zostaje nim
em pomię dzy rząde m swojego państwa a przedstawiciela
nych. Jest pośredniki dnictwem mini- najstarszy rangą członek personelu dyplomatycznego. Utrzymywanie stosunków d l
sprawuje sw oje funkcje za pośre
obcych. Minister spraw zagranicznych h jest i na poziomie trzeciej klasy oznacza najczęściej zmniejszenie zainteresowania
ministerstw we współczesnych państwac
sterstwa spraw zagranicznych. Struktura orga niza o a cam z państwem przyjmującym lub jest objawem niezadowolenia z polityki tego
się one z trzech rodzajów komórek
bardzo zróżnicowana, ale na ogół składają cyjny ch.
nych, funkcjonalnych i administra
cyjnych: departamentów terytorial
twami demokratycznymi wzrasta również
| Różnice między klasami mają charakter wyłącznie formalny i protokołarny, wyraź:
Współcześnie w stosunkach między pańs w bez-
ona na wchodzeniu parłamentarzystów
jąc się w zasadach precedencji. O pierwszeństwie szefów misji dyplomatyczn ch dec du.
rola dyplomacji parlamentarnej. Polega nych czy na forum je klasa, do jakiej należą, a w ramach klas data złożenia listów uwierzytelniaj cych A n.
we w ramach stosunków dwustron
pośrednie interakcje międzynarodo - ae ka pani złożył listy uwierzytelniające w państwie orzyjmującym pl
rlamentarnej.
wielostronnym, na przykład Unii Międzypa _ ni funkcję dziekana korpusu dyplomatycznego. Nieco i j ia si nacja
ZW państwach katolickich, w których ze względu na historycznie ukształtowany zwyczaj,
4.2. Organy zewnętrzne
i dziekanem korpusu jest zawsze nuncjusz apostolski, bez względu na datę akredytacji *
stosunków międzynarodowych zalicza- j Wysyłanie stałej misji dypłomatycznej obejmuje mianowanie szefa misji, co estkoi
Do organów zewnętrznych państwa do spraw twa etencją państwa wysyłającego, uzyskanie agrómeni, czyli zgody państwa przyjmuj c g0
matyczne, misje specjalne, przedstawiciels
my przede wszystkim: stałe misje dyplo rencj e międz ynaro - o do osoby kandydata oraz wystawienie przez głowę państwa listów uwierzytelnieją
wych, delegacje na konfe
państwa przy organizacjach międzynarodo zosta ną omów ione w dal- ych. w przypadku chargć d'affaires minister spraw zagranicznych wystawia listy w „0.
bardziej szczegółow o
dowe oraz urzędy konsularne. Organy te adzające. Szef misji dyplomatycznej rozpoczyna swoją funkcję w państwie »i ją.
szej części rozdziału. uty z chwilą złożenia listów uwierzytelniających na ręce głowy państwa przyjmujące 20.
jak przedstawicielstwa handlowe, instyt
Inne zagraniczne organy państwa, takie nie posia dają status u aa a listów uwierzytelniających jest jedną z najbardziej uroczystych ce
wojskowe w zasad zie
kultury, ośrodki informacyjne czy misje zne. ;monii w dyplomacji. Towarzyszy mu zazwyczaj udział kompanii honorowej, odegrani
mi spełniać niektóre funkcje dyplomatyc
dyplomatycznego, aczkolwiek mogą czasa nów obydwu państw i bogata oprawa ceremoniałna. p
dać aa się z szefa misji, personelu dypłomatycznego, persone-
5. Misje dyplomatyczne so wys zg oraz personelu służby misji. Członków personelu misji
"i k y |" może mianować według swojego uznania, notyfikując swoją decyzję
O charak-
nym organem państwa wysyłającego,
Misja dypłomatyczna jest zewnętrz wa przyj mują-
żeY ol jącemu. Wyjątek stanowi attache wojskowy, co do którego kandydatu-
się i działa na terytorium państ
terze przedstawicielskim, który znajduje yczny > ORG uprzednia zgoda państwa przyjmującego. Przedstawicieł dypło-
nomo cnionego przedstawiciela dyplomatyczne”
cego, kierowanym przez właśc iwie upeł go obywatelstwa eć Ag obywatelstwo państwa wysyłającego, w przypadku
alność misji. Misje dyplomatyczne, w myśl
go, jednoosobowo odpowiedzialnego za dział wa odstawic du an państwa przyjmującego, wymagana jest zgoda tego
yfikowane według trzech kryteriów: 1) czaso-
prawa międzynarodowego, zostały sklas jące
AG gui ay vp omatyczny nie może także w państwie przyjmującym pro-
podmiotowego zakresu misji (funkcjonu
wego zakresu misji (stałe i czasowe); 2) misji (mery toryc zne i ob- IĆ działalności zawodowej lub handlowej dla zysku osobistego.
nych); 3) charakteru
w stosunkach dwustronnych i wielostron znych : a) stałe misje
typy misji dyplo matyc
serwacyjne). Stąd możemy wyróżnić cztery

178 Częśćlll. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
Zakończenie funkcji stałej misji dyplomatycznej następuje w sytuacjach:
podmiotowości prawnomiędzynarodowej przez jedno z państw; 2) zerwania stosunków
dyplomatycznych między państwami; 5) zawieszenia stosunków dyplomatycznych mię-
dzy państwami; 4) wybuchu wojny między nimi; 5) zamknięcia placówki z powodów fi-
nansowych. Natomiast szef misji swoją funkcję kończy w przypadku: 1) odwolania go
przez państwo wysyłające bądź z powodu upływu terminu. na jaki został powołany bądź
ż innych przyczyn; 2) zgonu: 3) rezygnacji 4) dezercji; 5) uznania go za persona non
grata przez państwo przyjmujące z powodu niewłaściwego zachowania, szpiegostwa czy
popełnienia przestępstwa w tym państwie, ale też zastosowania zasady wzajemności.
Misja specjalna jest misją czasową. reprezentującą państwo, wysłaną przez jedno
państwo do drugiego państwa za jego zgoda. w celu wspólnego rozpatrzenia określonych
spraw czy wypełnienia określonego zadania. Brak stosunków dyplomatycznych między
państwami nie stanowi przeszkody w wysłaniu czy przyjęciu misji. Misja specjalna może
się składać z jednego lub więcej przedstawicieli państwa. Jej funkcja rozpoczyna się
z chwiłą wejścia w urzędowy kontakt z odpowiednim organem państwa przyjmującego.
2)
Natomiast zakończenie funkcji następuje w przypadku: 1) porozumienia państw:
wypelnienia przez nią zadań: 3) upływu wyznaczonego czasu; 4) odwolaniu misji przez
państwo wysyłające; 5) powiadomieniu przez państwo przyjmujące, że uważa misję za
zakończoną.
Według kryterium rangi szefa misji możemy je podzielić na:
1) misje polityczne — misje wysokiej rangi, gdy na jej czele stoi głowa państwa, szef
rządu, minister spraw zagranicznych lub inna osobistość państwa wysyłającego;
2) misje dyplomatyczne — kierowane przez zawodowych dyplomatów;
3) misje paradyplomatyczne — Są to często misje o charakterze wyspecjalizowanym
i technicznym, kierowane przez specjalistów z danej dziedziny, którzy nie posiadają
statusu dyplomatycznego.
Misje państw do organizacji międzynarodowych mogą mieć charakter stały lub tym-
czasowy. Misje tymczasowe, zwane delegacjami, są wysyłane przez państwa do wzięcia
udziału w pracach organów sesyjnych organizacji lub na konferencje przez nią organi-
zowane. Misje do organizacji są akredytowane przy organizacji międzynarodowej, a nie
przy państwie, na terenie którego organizacja ma swoją siedzibę, aczkolwiek ta ostatnia
ma obowiązek notyfikowania państwu swojej siedziby o zamiarze ustanowienia przy niej
stałej misji. Początek funkcji misji stałej następuje w momencie przekazania organizacji
przez jej szefa listów uwierzytelniających.
6. Misje konsularne
Stosunki konsularne to urzędowe stosunki między państwami ustanawiane za ich
wzajemną zgodą w celu realizacji funkcji konsularnych. Istnieje rozdzielność stosunków
dyplomatycznychi stosunków konsularnych. Co prawda zgoda na stanowienie stosun-
ków dyplomatycznych implikuje zgodę na ustanowienie stosunków konsularnych, ale
ustanowienie urzędu konsularnego wymaga odrębnej zgody. Także zerwanie stosunków
dyplomatycznych nie pociąga za sobą zerwania stosunków konsularnych. Misja dyplo-
—————_ -„
——„......
o -- Rozdział 7. Służba dyplomatyczna i konsularna
179
1) utraty matyczna jest ogólnym przedstawicielstwem państwa wysyłającego, zaś urząd konsular-
ny reprezentuje to państwo w sferze skonkretyzowanych i ograniczonych interesów.
Współcześnie funkcjonowanie misji konsularnych określają cztery rodzaje źródeł: 1)
konwencje wielostronne — Konwencja Hawańska z 1928 r. oraz Konwencja Wiedeńska
o stosunkach konsularnych z 1963 r., 2) dwustronne umowy konsularne; 3) prawo
zwyczajowe; 4) akty prawa wewnętrznego (np. w Polsce ustawa o funkcjach konsulów
z 1984 r.).
Stosunki konsularne utrzymywane są za pośrednictwem urzędów konsularnych. Wy-
stępują dwie kategorie takich urzędów: zawodowe i honorowe. Na czele honorowego
urzędu konsularnego stoi konsul honorowy. Jest to najczęściej obywatel państwa przyj-
mującego, który za swoją pracę na rzecz państwa wysyłającego nie pobiera stałego wy-
nagrodzenia. Zazwyczaj jednak zatrzymuje część opłat konsularnych na potrzeby funk-
cjonowania kancelarii. W praktyce państw instytucja ta jest stosowana bardzo szeroko.
Polska z powodzeniem powróciła do tej praktyki pod koniec lat osiemdziesiątych XX
wieku.
Według Konwencji Wiedeńskiej z 1963 r. urzędy konsularnei ich kierownicy dzielą
się na cztery klasy:
1) konsulaty generalne, kierowane przez konsula generalnego — ustanawiane są
w najistotniejszych dla państwa okręgach konsularnych;
2) konsulaty, kierowane przez konsula;
3) wicekonsulaty, kierowane przez wicekonsula;
4) agencje konsularne, kierowane przez agenta konsularnego mianowanego bądź
bezpośrednio przez ministra spraw zagranicznych, bądź przez kierownika urzędu kon-
_ sularnego wyższego szczebla.
- Siedzibę misji konsularnej, jej klasę oraz okręg konsularny ustala państwo wysyła-
jące za zgodą państwa przyjmującego. Okręg konsularny może obejmować całość lub
| Część terytorium państwa przyjmującego. Oznacza to, że w danym państwie może istnieć
... więcej niż jeden urząd konsularny. Kierownika urzędu konsularnego mianuje państwo
„wysyłające, wystawiając mu listy komisyjne, w których określone są jego klasa, okręg
konsularny i siedziba misji. Początek jego funkcji następuje w momencie uzyskania od
państwa przyjmującego exequatur — dopuszczenia do wykonywania czynności kierowni-
Ka urzędu konsularnego. Listy komisyjne wystawia i exequatur udziela, w załeżności od
praktyki państw, głowa państwa lub minister spraw zagranicznych. Pozostałych urzędni-
ków konsularnych mianuje państwo wysyłające, notyfikując to państwu przyjmującemu.
Zakończenie funkcji konsularnych następuje w momencie: utraty podmiotowości
prawnomiędzynarodowej przez jedno z państw, stanu wojny między nimi, zerwania bądź
Żawieszenia stosunków konsularnych lub likwidacji urzędu konsularnego. Kierownik
rzędu konsularnego kończy swoją funkcję w przypadkach analogicznych jak szef misji
yplomatycznej w razie: śmierci, rezygnacji, odwołania przez państwo wysyłające bądź
lżnania go za persona non grata i cofnięcia exequatur przez państwo przyjmujące.
W porównaniu do funkcji dyplomatycznych funkcje konsularne mają wyraźnie ogra-
zony charakter. Wraz z upowszechnieniem się stałych misji dyplomatycznych kon-
Ul w zasadzie przestał pełnić funkcje typowo polityczne, natomiast znacznie wzrosła
180 Część HI. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych —
jego rola związana z ochroną interesów obywateli państwa wysyłającego. Intensyfika-
cja handlu, rozwój komunikacji, postęp cywilizacyjny, proces obniżania granic, a co za
tym idzie niespotykany wzrost międzynarodowego ruchu osobowego sprawił, że kata-
log funkcji konsularnych ulegl rozszerzeniu, odzwierciedlając ogólną dynamikę stosun-
ków międzynarodowych. Funkcje te można podzielić na kilka podstawowych grup. Po
pierwsze, ochrona interesów państwa wysylającego i jego obywateli, tzw. „opieka konsu-
larna” — w zakres tej funkcji wchodzi bardzo szeroki katałog uprawnień i obowiązków
konsula, m.in.: prawo do porozumiewania się z własnymi obywatelami, udzielania im
pomocy i rady, zwłaszcza w przypadkach losowych (wypadki, zgony, poszukiwanie za-
ginionych), obowiązek chronienia przed dyskryminacyjnym traktowaniem przez wladze
państwa przyjmującego, organizowanie pomocy prawnej dla więzionych obywateli.
Po drugie, funkcje o charakterze administracyjnym obejmują głównie sprawy związa-
ne z problematyką obywatelstwa, wystawiania paszportów i wiz, pełnienia funkcji urzęd-
nika stanu cywiłnego (m.in. udzielania ślubów) oraz rejestru obywateli państwa wysyła-
jącego przebywających w danym okręgu konsularnym.
Po trzecie, funkcje o charakterze sądowym wiążą się z możliwością doręczania
obywatelom państwa wysyłającego pism sądowych i pozasądowych, przesłuchiwania ich
w charakterze świadków czy biegłych, a także z obowiązkiem pomocy obywatelowi, który
znalazł się w obliczu wymiaru sprawiedliwości.
Po czwarte, funkcje o charakterze notarialnym obejmują możliwość sporządzania
testamentów, tłumaczenia i legalizowania dokumentów, przyjmowania oświadczeń, spo-
rządzania umów między obywatelami państwa wysyłającego.
Po piąte, funkcje w sprawach spadkowych dotyczą szeroko rozumianej ochrony oby-
wateli i osób prawnych państwa wysyłającego w sprawach spadkowych na terytorium
państwa przyjmującego. We współczesnej praktyce konsularnej wykonywanie tej funkcji
na rzecz osób prywatnych jest stopniowo ograniczane, w związku z możliwością korzy-
stania przez obywateli z pomocy firm prawniczych.
Po szóste, funkcje w zakresie opieki i kurateli nad osobami małoletnimi i nieposia-
dającymi pełnej zdolności do czynności prawnych.
Po siódme, funkcje w dziedzinie żeglugi morskiej i powietrznej sprowadzają się
właściwie do zapewnienia statkom i członkom ich załóg ochrony prawnej i opieki
w różnych sytuacjach życiowych.
Po ósme, funkcje w dziedzinie promocji stosunków gospodarczych faktycznie ozna-
czają promowanie interesów gospodarczych państwa wysyłającego w danym okręgu kon-
sularnym przez wspieranie inicjatyw inwestycyjnych i ułatwianie kontaktów gospodar-
czych.
Po dziewiąte, funkcje w dziedzinie promocji stosunków kulturalnych i naukowych
oznaczają obowiązek propagowania dorobku kulturalnego i naukowego państwa wysy-
łającego w danym okręgu konsularnym, a także integrację środowisk emigracyjnych.
Po dziesiąte, funkcja informacyjna dotyczy zbierania przez konsula informacji o Sy-
tuacji w swoim okręgu konsularnym i przekazywania ich swojemu rządowi.
Rozdział 7. Służba dyplomatyczna i konsularna 181
7. Przywiłeje i immunitety dypłomatyczne i konsularne
Pojęcie przywileje i immunitety ma charakter zbiorczy i stosowane jest na określenie
uprzywilejowanego i specyficznego statusu członków misji dypłomatycznych i konsular-
nych. Termin immunitet oznacza niepodleganie jurysdykcji władz państwa przyjmujące-
go, a termin przywileje odnosi się do wszelkich ulg, ułatwień czy prerogatyw, jakie są
przyznawane misjom dyplomatycznym i konsularnym oraz ich członkom przez państwo
przyjmujące.
Istnienie przywilejów i immunitetów jest wyjaśniane przez trzy tcorie:
1. Teoria reprezentacji opierała się na zafożeniu, że dyplomata jest osobistym re-
prezentantem wiadcy i każde naruszenie jego godności było traktowane jako zamach na
prestiż suwerena. Teoria ta, opierając się na zasadzie suwerennej równości państw, ar-
gumentowała, iż przedstawiciel dypłomatyczny jako reprezentant swojego państwa nie
może podlegać władzy obcego państwa.
2. Teoria eksterytorialności zakładała, że zarówno pomieszczenia misji dyploma-
tycznej, jak i osoba dyplomaty, pomimo fizycznej obecności w państwie przyjmującym,
pod względem prawnym znajdują się jakby poza jego terytorium, nadal podlegając wła-
dzy i jurysdykcji państwa wysyłającego. Współcześnie teoria ta jest nie do pogodzenia
przede wszystkim z obowiązkiem respektowania przepisów prawnych państwa przyjmu-
jącego przez przedstawiciela dyplomatycznego i praktycznie nie ma wartości eksplana-
cyjnej.
3. Teoria funkcjonalna wychodzi z założenia, iż przywileje i immunitety są przyzna-
wane w zakresie niezbędnym do swobodnego i należytego wypełniania funkcji przez
misje dyplomatyczne i przedstawicieli dyplomatycznych.
*- Współcześnie podstawę teoretyczną przywilejów i immunitetów stanowią przede
- ; wszystkim teoria funkcjonalna i, po demokratycznych modyfikacjach, teoria reprezen-
+ tacji.
We współczesnym prawie dyplomatycznym przywileje i immunitety zostały przyzna-
e zarówno misji dyplomatycznej, jak i członkom jej personelu.
Przywileje i immunitety misji dyplomatycznej i konsularnej obejmują: nietykalność
omieszczeń, nietykalność majątku i funduszy, nietykalność archiwów i korespondencji
yplomatycznej, przywileje podatkowe oraz celne.
, Nietykalność pomieszczeń stałej misji dyplomatycznej — pojęcie nietykalności po-
eszczeń dyplomatycznych można rozpatrywać w dwóch aspektach. Po pierwsze, niety-
alność oznacza, że funkcjonariusze państwa przyjmującego mają catkowity zakaz wkra-
ania na teren misji bez wyraźnej zgody szefa misji. Zakaz ten dotyczy wszystkich przed-
awicieli władz państwa: sądowych, administracyjnych, skarbowych, a szczególnie poli-
yjnych. Zakaz ten obejmuje również wszelkie sytuacje, nawet nadzwyczajne, np. pożar
'budynkach misji czy zajęcie jej pomieszczeń przez terrorystów. Bez zgody szefa misji
ib władz państwa wysyłającego wkroczenie straży pożarnej, policji czy grup antyter-
rystycznych uważa się za delikt międzynarodowy. Po drugie, przywilej nietykalności
omieszczeń misji dypłomatycznej nakłada na państwo przyjmujące obowiązek zapew-
enia ich bezpieczeństwai skutecznej ochrony.
 Rozdział 7. Służba dyplomatyczna
i konsularna _
11, 183
ch stosunków politycznych
182 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowy

dypłomatycznej na wzywać go w charakterze świadka, ani co najważniejsze stosować wobec niego sank-
Nietykalność rozciąga się również na mieszkania czlonków misji
zeniach się znajduje. cji karnych. Od immunitetu karnego istnieje wyjątek. Osoby korzystające z niego mog
oraz wszelkie mienie, jakie w tych pomieszc podlegać jurysdykcji karnej państwa przyjmującego jedynie w przypadku wcześniejszego
misja dyplomatyczna
Nietykałność majątku, funduszy misji dyplomatycznej — aby zrzeczenia się przez państwo wysyłające immunitetu wobec nich. Nałeży jednak podkre-
ące ma obowiązek zapew-
mogła skutecznie wykonywać swoje funkcje, państwo przyjmuj Ślić, IŻ obowiązkiem dyplomaty jest przestrzeganie prawa i przepisów państwa przyjmu-
nić jej swobodne dysponowanie majątkie m ruchomy m, środkami transportu oraz Środ-
h). Oznacza to, że jącego oraz niemieszanie się w jego sprawy wewnętrzne.
kami finansowymi (zwlaszcza zgromad zonymi na kontach bankowyc
. Dyplomata nie podłega również jurysdykcji cywilnej i administracyjnej sądów pań-
nie podlegają one rekwizycj i, zajęciu czy egzekucji
oznacza, iż dokumenty stwa przyjmującego przede wszystkim wówczas, gdy działa w imieniu państwa wysyła-
Nietykalność archiwów i korespondencji dyplomatycznej —
miejscu. jącego. Gdy występuje jako osoba prywatna jego immunitet jest ograniczony w trzech
i poczta dyplomatyczna są nietykaine w każdym czasie i w każdym przypadkach: a) powództwa rzeczowego, w sprawach nieruchomości prywatnych; b) po-
h podatków i oplat
Przywileje podatkowe — oznaczają zwolnienie misji od wszelkic
elektryczną, gaz. wództwa spadkowego; c) powództwa związanego z jego prywatną działalnością handio-
skarbowych. Nie obejmują jednak oplat za konkretne usługi (energię wą lub zawodową.
ch w cenę towarów czy
ogrzewanie czy telefon) or az podatków pośrednich wliczany
na zas adzie wzajemności prze- Przywileje podatkowe oznaczają, że członkowie misji dyplomatycznej nie podlegają
usług. Aczkolwiek współcześnie coraz częściej państwa
akcyzy. w zasadzie, przepisom podatkowym państwa przyjmującego, z wyjątkiem opłat dotyczą-
widują zwolnienia misji dyplomatycznych od VAT czy
|
! przedmio- cych prywatnego mienia nieruchomego, prywatnego dochodu w państwie przyjmującym
Przywiłeje celne — polegają na całkowitym zwolnieniu od oplat celnych czy zainwestowanego kapitału.
tów przeznaczonych do użytku służbowego misji. Przywiieje celne polegają na całkowitym zwolnieniu z opiat celnych przedmiotów
tycznej obejmuje cztery
Analiza przywiłejów i immunitetów członków misji dyploma
przeznaczonych do osobistego użytku członka misji dyplomatycznej. Bagaż osobisty
zakresy: podmiotowy, przedmiotowy, terytorialny i czasowy. dyplomaty nie podlega rewizji, chyba że istnieje uzasadnione podejrzenie, iż znajdują
Zakres podmiotowy obejmuje pięć kategorii osób: _ się w nim przedmioty zabronione, np. narkotyki czy broń.
tycznego oraz czlon-
1) szef misji dyplomatycznej i członkowie personelu dyploma z Zakres terytorialny przywilejów i immunitetów stałej misji dyplomatycznej obejmuje
wspólno cie domowej , niebędą cy obywatelami
kowie ich rodzin pozostający z nimi we e terytorium państwa przyjmującego oraz terytoria państw trzecich, przez które przedsta-
korzysta z pełnego zakresu przywil ejów i immunite-
państwa przyjmującego — grupa ta wiciel dyplomatyczny udaje się w celu objęcia stanowiska lub powraca po zakończeniu
tów; misji. Z kolei zakres czasowy przywilejów i immunitetów jest określony przez moment
e, szyfranci, sekre-
2) członkowie personelu administracyjno-technicznego (tlumacz przybycia przedstawiciela dyplomatycznego do państwa przyjmującego oraz moment
ejów i immunit etów wymieni onych w KW z 1961, aczkol-
tarki) — korzystają z przywil opuszczenia tego państwa.
jest ogranic zona do zakresu wykony wanych obowią zków służbo-
wiek ochrona tej grupy Przywileje i immunitety misji innych typów zostały skonstruowane w oparciu o sys-
wych; tem określony w Konwencji Wiedeńskiej z 1961 r., dotyczący stałych misji dyplomatycz-
etu w sprawach służ-
3) członkowie personelu służby misji — korzystają z immunit nych. Jednakże występują pewne różnice. Przywileje misji specjalnych zostały ograni-
bowych i zwolnień z podatków od wynagrodzeń; czone przez wprowadzenie tzw. „klauzuli ogniowej”, która pozwala w przypadku sytu-
i w dużej mierze zależy
4) służba prywatna — ochrona jest praktycznie minimalna ji nadzwyczajnych, na przykład pożaru w pomieszczeniach misji, na wkroczenie funk-
od państwa przyjmującego; nariuszy państwa przyjmującego, jeżeli nie jest możliwe uzyskanie zgody szefa misji.
jącego — korzystają
5) członkowie misji posiadający obywatelstwo państwa przyjmu nwencja Nowojorska z 1969 r. rozszerzyła również możliwość wyłączenia członka mi-
wykony wanych przez nich
z nietykalności oraz immunitetu jurysdykcyjnego w zakresie specjalnej spod jurysdykcji cywilnej w sytuacji powództwa o szkody spowodowane
funkcji. ez pojazd mechaniczny używany w celach prywatnych przez dyplomatę.
nietykalność osobistą,
Zakres przedmiotowy przywilejów i immunitetów obejmuje: „ Najszerszy zakres posiadają przywileje misji specjalnej wysokiej rangi. Wiążą się one
celne. Nietyka lność osobista oznacza,
immunitety jurysdykcyjne, przywileje podatkowe i rotokołem dyplomatycznym dotyczącym ceremonii powitania i pożegnania takiej mi- *
nietykal na, to znaczy nie podlega żadnej
że osoba przedstawiciela dyplomatycznego jest ŚJI, a także specjalnych ułatwień przyznawanych przez państwo przyjmujące, chociażby
czy areszto waniu. Ponadto obejmuje rów-
formie przymusu, a szczególnie zatrzymaniu zez udostępnianie specjalnych pomieszczeń.
osobę, wolność czy godność osobistą .
nież ochronę przed zamachami na jego "U podstaw przywilejów i immunitetów konsularnych, podobnie jak w przypadku
niepodl eganie jurysdyk cji karnej, cywilnej i ad-
Immunitet jurysdykcyjny oznacza 1żby dypłomatycznej, leży zasada funkcjonalności. Jednak ich zakres jest mniejszy od
immunit et od jurysdyk cji karnej wyłącza właści-
ministracyjnej państwa przyjmującego. „ęesu przywilejów i immunitetów dyplomatycznych. Przede wszystkim w przypadku
pozywany w Spra
wość sądów karnych i organów śledczych. Dyplomata nie może być ędnika konsularnego ograniczony jest immunitet nietykalności. Może on podlegać
być wszczyn ane postępo wanie karne przeciw ko niemu, nie moż-
wach karnych, nie może
184 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
zatrzymaniu lub tymczasowemu aresztowaniu w razie popełnienia ciężkiej zbrodni,
jednakże tylko na podstawie decyzji sądowej. W innych sytuacjach mogą być pozbawieni
wolności tylko na podstawie prawomocnego wyroku sądowego.
Ograniczony jest także immunitet jurysdykcyjny, który odnosi się clo czynności wy-
konywanych w ramach spełniania funkcji konsularnych. Konwencja wyłącza jednak sto-
sowanie immunitetu od jurysdykcji cywilnej w sprawach, które wynikły z zawarcia przez
urzędnika konsularnego umowy, w której nie występował on jako przedstawiciel swojego
państwa lub też w przypadku wytoczenia przeciwko niemu powództwa o wynagrodzenie
szkody spowodowanej w państwie przyjmującym przez pojazd, statek morski i powietrz-
ny. Ponadto, w odróżnieniu od przedstawiciela dyplomatycznego, urzędnik konsularny
może składać zeznania w charakterze świadka w sprawach niemających związku z wyko-
nywaniem funkcji konsularnych.
Istnieją również różnice w zakresie nietykalności pomieszczeń dyplomatycznych
i konsularnych. Zakres nietykalności pomieszczeń konsularnych obejmuje tylko te po-
mieszczenia, które są używane wyłącznie do pracy urzędu konsularnego. Istnieje ponad-
to domniemanie możliwości wkroczenia władz państwa przyjmującego w razie pożaru
lub innego nieszczęśliwego wypadku wymagającego niezwłocznej akcji ratowniczej.
Współcześnie przywileje i immunitety misji dyplomatycznych i konsularnych opar-
te są na zasadzie funkcjonalności. Przyznawane są w takim zakresie, aby osoby z nich
korzystające mogły swobodnie wykonywać powierzone im funkcje. Jednakże osoby te,
korzystając ze swoich praw, mają jednocześnie obowiązek przestrzegania ustawodaw-
stwa i przepisów państwa przyjmującego.
Problemy do dyskusji
1. Ewolucja form dyplomatycznych.
2. Ewolucja funkcji dyplomatycznych.
„i dziło bowiem o pokazanie różnorodności i złożoności treści, które stają się przedmiotem
3. Rola „dyplomacji na szczycie” we współczesnych stosunkach politycznych.
4. Rola i znaczenie dyplomacji publicznej.
Zalecana literatura
Dyplomacja współczesna a problemy prawa i bezpieczeństwa międzynarodowego, pod red. L. Łuka-
szuka, Warszawa 1999.
Pietraś Z. ]., Dyplomatyczna misja specjalna jako instytucja prawa międzynarodowego, Lublin 1978.
Sawicki S., Prawo konsularne. Studium prawnomiędzynarodowe, Warszawa 1998.
Sutor J., Prawo dyplomatyczne i konsularne, Warszawa 2003.
Rozdział 8
Marek Pietraś
Reżimy międzynarodowe
Postępująca zlożoność środowiska międzynarodowego wymaga coraz bardziej ela-
stycznych struktur umożliwiających regulowanie zachowań państw, zwłaszcza wobec
wspólnych problemów, procesów i zjawisk wymagających kolektywnych i kooperacyj-
nych działań w poliarchicznym środowisku międzynarodowym. Struktury takie tworzą
reżimy międzynarodowe. Są one jedną z form instytucji międzynarodowych, będąc po-
łączeniem z reguły norm prawa międzynarodowego oraz stałych organów w postaci ko-
misji, komitetów czy nawet organizacji międzynarodowych, które zajmują się weryfikacją
wykonywania uzgodnionych norm. Ich rozwój i funkcjonowanie są istotną cechą współ-
czesnych stosunków międzynarodowych i dotyczą wielu ich dziedzin, zwłaszcza jednak
kontroli zbrojeń, ochrony środowiska, a także gospodarki i szeroko rozumianych proce-
sów komunikacji.
Analizując na przykładzie Konwencji w sprawie transgranicznych zanieczyszczeń
" powietrza w Europie i Traktatu o rozbrojeniu konwencjonalnym w Europie (CFE)
„przypadki konkretnych reżimów międzynarodowych, świadomie skoncentrowano się,
"żwłaszcza w pierwszym przypadku, na wielu, wręcz technicznych ich elementach. Cho-
regulacji w międzynarodowych stosunkach politycznych.
1. Reżimy jako forma instytucji międzynarodowych
Reżimy są jedną z form instytucji międzynarodowych, a stąd elementem szerszego
rocesu, nawet prawidłowości, jaką jest instytucjonalizacja stosunków międzynarodo-
ch.! Jej intensywność jest tak znaczna, jak nigdy wcześniej w dziejach ludzkości. Jest
proces dynamiczny i co do treści podlegających regulacji, które wraz z internacjona-
żacją nowych obszarów życia społecznego ulegają systematycznemu poszerzaniu, i co
O form, które podlegają różnicowaniu. O jego istocie stanowi tworzenie i funkcjono-
anie instytucji międzynarodowych, na co składa się ich jakościowy rozwój i ilościo-
wzrost. Tym samym instytucje są tworami społecznymi, a procesy instytucjonalizacji
dynamicznymi procesami społecznymi, dla których w stosunkach międzynarodowych
ŁA £
czególne uwarunkowania tworzy poliarchiczność środowiska międzynarodowego.
11 Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2000, s. 202i n.
 186 _ Część Ell. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
U podstaw analizy procesów instytucjonalizacji stosunków międzynarodowych le-
ży więc pojęcie instytucji, których szczególnym rodzajem są instytucje międzynarodo-
we. W sensię etymołogicznym pojęcie „instytucja” wywodzi się od lacińskiego terminu
instituiio, oznaczającego urządzenie czegoś, ale też tradycję, zwyczaj czy nawyk? i do-
tyczyło przede wszystkim organizacji i funkcjonowania wnętrza państwa, chociaż inne
znaczenic przypisywano mu w filozofii, socjologii, prawie czy teorii organizacji. Tak jak
wiele innych elementów organizacji życia spolecznego, tak też i instytucje zaczęły pod.
legać procesom umiędzynaradawiania, stając się częścią organizacji i funkcjonowania
poliarchicznego środowiska międzynarodowego. a więc o cechach innych niż to zhierar-
chizowane wewnątrzpaństwowe. To z kolei prowadziło do kształtowania nowej jakości
instytucji, różnorodności ich form dostosowanych do specyfiki środowiska międzynaro-
dowego.
Nie ma jednej, powszechnie akceptowanej definicji instytucji międzynarodowej. Ke-
neth Shepsłe określał ją jako porozumienie o współpracy, które ogranicza koszty trans.
akcji, redukuje oportunizm państw i inne formy niewykonywania zobowiązań, a przez to
zwiększa perspektywę korzyści wynikających ze wspólpracy.* Z kolei James March i Jo-
han Olsen za instytucje uważają zespół względnie trwałych praktyk i określających pożą-
dane zachowania określonych podmiotów w określonych sytuacjach." Zdaniem Roberta
Keohane jest to zespół trwałych i powiązanych z sobą reguł formalnych i nieformalnych
określających role podmiotów, ograniczających ich zachowania i kształtujących ocze-
kiwania.” Thomas Risse uważa zaś, że instytucje międzynarodowe to zespół względnie
trwałych praktyk i reguł określających pożądane zachowania określonych grup podmio-
tów w określonych sytuacjach.
Powyźsze definicje, mimo odmiennego określania instytucji międzynarodowych,
ygn=N,
umożliwiają wskazanie kilku ich cech. Po pierwsze, instytucje są wzgłędnie trwałymi
i
i:
konstrukcjami społecznymi, tworzonymi w procesie negocjacji, czyli przez wspólne de-
1:
i
„A,
cyzje — a nie im danymi — i tworzącymi wzorce pożądanych zachowań społecznych,
a przez swą trwałość zapewniajającymi powtarzalność tych zachowań. Niejako repro-
dukują je w czasie i przestrzeni. Ze względu na proces tworzenia instytucji i tworzenia
przez nie wzorców zachowań uczestników stosunków międzynarodowych nazywane są
zmiennymi z wyboru. Po drugie, składają się na nie zespoły wzorców zachowań określo-
nych podmiotów stosunków międzynarodowych w określonych obszarach i sytuacjach
rzeczywistości międzynarodowej. Oznacza to, że instytucje regulują zachowania nie tyl-
ko państw, ale i innych uczestników stosunków międzynarodowych. Inaczej mówiąc, ich
2 Zob. B. Chmiel, /nstytucjonalizacja Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej,
Toruń 2002, s. 13.
3 K. Shepsłe, fastiutional Equilibrium and Equilibrium institutions, (w:] H. Weisburg [ed.], Political
Science: The Science of Politics, New York 1986, s. 74.
4 I. March, J. Olsen, The institutional Dynamics of International Political Order, „International Organiza-
tions” 1998, vol. 52, nr 4, s. 945.
5 R. Keohane, Neoliberal institutionalism:A perspective on world politics, [w:] R. Keohane [ed.], Interna-
tional Institutions and State Power: Essays in International Relations Theory, Boulder 1989, s. 3.
6 T. Risse, Rational Choice, Constructivism, and the Study of Iniernationał Institutions, [w:] 1. Katznelson,
H. Milner [eds.], Political Science as Discipline? Reconsidering Power, Choice, and the State at Century's End.
Referat przedstawiony w czasie dorocznego spotkania American Political Science Association, Waszyngton DC,
31 sierpnia — 3 września 2000, maszynopis, s. 14.
Rozdział 8. Reżimy międzynarodowe 187
zakres podmiotowy może obejmować szerokie spektrum podmiotów o różnym statusie
formalnym. Ich zakres przedmiotowy z reguły dotyczy dość wąskich obszarów stosun-
ków międzynarodowych. Wyjątek tworzą tu organizacje o charakterze uniwersalnym.
Po trzecie, szczególnie istotną cechą procesu tworzenia i funkcjonowania instytucji mię-
dzynarodowych jest ich utylitarny, pragmatyczny charakter. Odzwierciedlają go już mo-
tywy ich tworzenia, czyli dążenie do regulowania interakcji i więzi uczestników stosun-
ków międzynarodowych. Służą więc zaspokajaniu potrzeb tych uczestników, a w proce-
sie funkcjonowania ograniczają skalę spolecznych wyborów, przyczyniając się do zwięk-
szenia ich przewidywalności. H. Bull uważał w związku z tym, że wprowadzają lad do
spoleczności międzynarodowej.” Przyczynia się do tego także przezwyciężanie proble-
mów działań kolektywnych w poliarchicznym środowisku międzynarodowym, głównie
w postaci wysokich kosztów transakcji, deficytu informacji i różnego rodzaju asymetrii.
Instytucje umożliwiają bowiem uczestnikom stosunków międzynarodowych koncentra-
cję oczekiwań na zachowaniach kooperacyjnych, co oznacza, że są tworzone po to, aby
osiągać kolektywnie pożądane wyniki, tworzą nową jakość w postaci kolektywnej rzeczy-
wistości. Inaczej mówiąc, slużą realizacji wartości, interesów i celów określonych grup
uczestników stosunków międzynarodowych przez kształtowanie ich zachowań. W tej ro-
li nazywane są zmiennymi z wyboru. Po czwarte, stopień sformalizowania nie decyduje
o istocie instytucji międzynarodowych. Robert Keohane uważa nawet, że instytucje nie
muszą być formalne, ałe muszą być trwałe w określonym okresie. Co więcej, istotną ten-
dencją obecnego etapu tworzenia instytucji międzynarodowych jest obniżanie poziomu
ich formalizacji. Stają się one bowiem mniej zhierarchizowane i sformalizowane, a za to
bardziej elastyczne, z udziałem nie tylko państw, ale i podmiotów pozarządowych.
u Na podstawie wymienionych powyżej cech instytucji międzynarodowych można
„ gtwierdzić, iż są one zespołami trwałych, chociaż dynamicznych, przybierających róż-
fie formy i zawierających kolektywnie zaakceptowane wzorce zachowań, konstrukcji
połecznych, służących zapewnianiu powtarzalności interakcji uczestników stosunków
iędzynarodowych w określonych ich dziedzinach, a przez to przyczyniających się do
ch (interakcji) porządkowania i stabilizacji w poliarchicznym środowisku międzyna-
dowym. Tak określone instytucje są konstrukcjami służącymi kolektywnemu, z reguły
ełostronnemu sterowaniu środowiskiem międzynarodowym.
Istotnym problemem analizy instytucji międzynarodowych są ich formy, przez któ-
podlegają konkretyzacji w środowisku międzynarodowym. Oznacza to, że procesy
tytucjonalizacji stosunków międzynarodowych przybierają różne formy, a ich zakres
daje się systematycznie ulegać poszerzaniu. Ole Waever na początku lat dziewięć-
esiątych zaliczył do nich: 1) formalne międzyrządowe lub pozarządowe organizacje
iiędzynarodowe; 2) reżimy międzynarodowe jako wynegocjowany ład z wyraźnie okre-
nymi zasadami; 3) zwyczaje międzynarodowe jako niesformalizowane i niezhierarchi-
wane instytucje. Tak określony zakres form instytucji zdecydowanie nie wyczerpuje
„różnorodności. Do instytucji międzynarodowych zaliczane są bowiem także prak-
dyplomatyczne, procesy integracyjne, inne procesy, jak paneuropejska współpraca
7 H. Bull, . -
The Anarchical society: a study of order in world politics, Basingstoke 1995, s. 57—76.
188 — Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych —_———_—_
ekologiczna „Środowisko dla Europy”, czy do początków lat 90. proces KBWE, który
charakteryzuje trwałość i powtarzalność w czasie.
Różnorodność uczestników stosunków międzynarodowych i ich statusów sprawia, że
instytucjonalizacji zaczynają podlegać interakcje między podmiotami niepaństwowymi
lub też z udzialem tych ostatnich, prowadząc jednocześnie do tworzenia nowych form
instytucji międzynarodowych w postaci sieci (networks) więzi.5 Oznacza to, że instytucje
jako konstrukcje społeczne są tworami dynamicznymi ze swej istoty, co dotyczy także
i form ich konkretyzacji.
Różnorodność form instytucji międzynarodowych oznacza, że przed podiniotami je
tworzącymi wyłaniają się decyzje nie tylko co do treści regulacji danej dziedziny sto-
sunków międzynarodowych, ale także co do form tej regulacji, które są przedmiotem
wyboru. David Lake uważa, że wybór form instytucjonalizacji danej dziedziny stosun-
ków międzynarodowych wynika z dążenia państw do jednoczesnego zredukowania ry-
zyka oportunizmu i kosztów sterowania danym problemem międzynarodowym. Groźba
oportunizmu z reguły spada, gdy poziom hierarchizacji instytucji, a więc zdolności wyko-
nywania funkcji kontrolnych, wzrasta, ale wówczas wzrastają też koszty sterowania śro-
dowiskiem międzynarodowym w danej dziedzinie i za pośrednictwem danej instytucji,
Państwa, ale i inne podmioty stosunków międzynarodowych, będą wybierały różnorod-
ne formy instytucji, dążąc — w zależności od potrzeb i specyfiki obszaru regulacji — do
równoważenia dynamiki oportunizmu i kosztów.
Formułowane jest też inne, prostsze wyjaśnienie różnorodności form instytucji orga-
nizujących kooperacyjne zachowania państw. Zgodnie z nim różnorodność form insty-
tucji jest wynikiem racjonalnego wyboru państw, które dostosowują rozwiązania instytu-
cjonałne, także co do formy, do realizacji własnych zróżnicowanych celów i interesów.”
2. Istota i specyfika reżimów międzynarodowych
Szersze zainteresowanie reżimami międzynarodowymi tak ze strony praktyki poli-
tycznej, jak i wynikającej stąd refleksji naukowej przypada na lata siedemdziesiąte XX
wieku. Przesłanki tego zjawiska stworzyły dwa procesy. Po pierwsze, zmniejszenie się
hegemonicznej pozycji Stanów Zjednoczonych, zwłaszcza po zakończeniu wojny wiet-
namskiej. Po drugie, narastanie współzależności międzynarodowych i pogłębianie więzi
między państwami. Oba te procesy prowadziły do wzrastającego zapotrzebowania w Śro-
dowisku międzynarodowym na wielostronne i kooperacyjne zachowania oraz elastyczne
struktury je kształtujące."
Wiele lat badań nie doprowadziło do przyjęcia jednej, powszechnie akceptowanej
definicji reżimów, określającej ich istotę. Najszerzej jednak przyjęła się deskryptywna,
8. Zob. M. Keck, K. Sikkink, Activists Beyond Borders: Advocacy Networks in international Relations, Ithaca
1998; J.-F. Richard, Global Issue Networks: Desperate Times Deserve Innovative Measures, „The Washington
Quarterly” 2002-2003, vol. 26, nr 1.
9_B. Karemenos, Ch. Lipson, D. Snidal, The Rational Design of Intemaiional Institutions, „nternational
Organization” 2001, vol. 55, nr 4, s. 762.
10 Zob. M. Pietraś, Realia i koncepcje reżimów międzynarodowych, „Stosunki Międzynarodowe” 2002,
nr 1-2.
Rozdział 8. Reżimy międzynarodowe 189
koncentrująca się na wymienieniu elementów składających się na reżimy, definicja za-
proponowana przez Stephena Krasnera. Zgodnie z nią reżimy to zasady, normy i proce-
dury decyzyjne, wokół których następuje zbieżność oczekiwań podmiotów w określonej
dziedzinie stosunków międzynarodowych.!! Ten sposób definiowania, elastyczny, dość
ogólny, zyskał szeroką aprobatę środowisk naukowych, mimo że jego istotną wadą jest
ujęcie deskryptywne, sprowadzające się — jak pisano w literaturze — do rozpoznania
i sformułowania listy obecności elementów tworzących reżimy.
Szczegółnie ważnym elementem definiowania reżimów przez Krasnera jest okre-
ślenie ich miejsca w strukturze interakcji i więzi międzynarodowych. Tu są one trak-
towane jako zmienne interweniujące między czynnikami uruchamiającymi działania
państw a konkretnymi ich zachowaniami. Nie są więc strukturami umieszczonymi po-
nad państwami, rodzajem ponadnarodowej wladzy, lecz strukturami umieszczonymi
między państwami, a stąd chociażby przez obieg informacji mogącymi zmieniać kryteria
racjonalności podejmowanych decyzji i tworzyć przesłanki kolektywnych działań.
Za Krasnerem dość powszechnie przyjmuje się, że na strukturę reżimów składają
się cztery elementy: zasady, normy, reguly, procedury decyzyjne. Zasady charakteryzuje
duży poziom ogólności. Określają zjawiska i wartości, do których państwa mają dążyć.
Służą interpretacji rzeczywistości, zawierają cele działania oraz wypowiedzi dotyczące
tego, jak rzeczywistość powinna wyglądać w wyniku funkcjonowania reżimu. Normy są
podstawowym elementem reżimów. Określają ogólne kierunki postępowania stron reżi-
mu, a więc pewne standardy zachowań, i to w kategoriach praw i obowiązków, nakazów
lub zakazów określonego postępowania. Nie muszą mieć charakteru prawnie wiążące-
go, chociaż z reguły powiązane są z określonymi umowami wielostronnymi. Reguły są
ściśle powiązane z normami, jednak bardziej szczegółowo określają prawa i obowiązki
państw członkowskich. Konkretyzowane są w różnego rodzaju przepisach i zakazach.
Tworzą więc ściśle sformalizowany obszar reżimu, a od ich precyzji może zależeć jego
efektywność. Wreszcie procedury decyzyjne określają reguły postępowania w procesie
funkcjonowania reżimu. Zazwyczaj mają charakter technicznych procedur podejmowa-
nia decyzji, dotyczących — przykładowo — możliwości zmiany reżimu, przyjmowania
nowych członków czy obiegu informacji. Należy zauważyć, iż dla funkcjonowania reżi-
mów podstawowe znaczenie mają zasady i normy, które dostarczają podstawowych cech,
charakteryzujących reżimy. Ich zmiana oznacza zmianę reżimu. Natomiast w ramach
jednego reżimu mogą funkcjonować różne reguły i procedury decyzyjne.
Reżimy jako rodzaj instytucji międzynarodowych wyróżnia szereg cech specyficz-
. nych. Po pierwsze, szczególną ich cechą i zarazem celem funkcjonowania jest rozwój
Współpracy między uczestnikami stosunków międzynarodowych jednak w odniesieniu
do wąskich, precyzyjnie określonych ich obszarów. Stąd też reżimy są strukturami wy-
specjalizowanymi, obejmującymi swym zakresem względnie precyzyjnie zdefiniowane
obszary i rodzaje działań. Są wielostronnymi mechanizmami „obróbki” złożonych pro-
blemów sektorowych, właściwych poszczególnym płaszczyznom stosunków międzynaro-
dowych.
LS, Krasner, Structural causes and regime consequences: regimes as intervening variables, [w:] id. [red.],
International Regimes, Ithaca 1983, s. 1-2.
190) Częśćlll.
ę Instrumenty
) i mechanizmy y międzynarodowych
między stosunków politycznych
ycznych
Po drugie. reżimy międzynarodowe nie są tożsame z umowami międzynarodowymi,
chociaż najczęściej to one tworzą ich podstawy, kodyfikują je i wyrażają. Reżimy nie
ograniczają się jednak tylko do litery prawa zapisanej w postaci norm. Ważnym ich ele-
mentem i zarazem cechą specyficzną są komisje, komitety lub inne organy, które nadzo-
rują proces wykonywania uzgodnionych regułacji. Tym samym reżimy cechuje, z reguły
niski, poziom „zmaterializowania” sformalizowanych struktur. Z reguły są to kombi-
nacje sekretariatu i stałej komisji lub regularnie zwolywanej konferencji stron reżimu,
oceniającej jego funkcjonowanie. W przypadku Konwencji w sprawie transgranicznych
zanieczyszczeń powietrza na dalekie odległości w Europie z 1979 r. jest to Komitet Wy.
konawczy, będący częścią sekretariatu Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ. Zaś
w przypadku Traktatu o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie jest to Grupa
Konsultacyjna (Joint Consudtative Group) funkcjonująca w ramach OBWE.
Po trzecie, ze wzmiankowanymi komitetami, komisjami, sekretariatami, będącymi
najczęściej częściami składowymi organizacji międzynarodowych, powiązane są proce-
dury weryfikacji reżimów. Jest to najczęściej obowiązek składania przez państwa spra-
wozdań z wykonywania przyjętych regulacji, okresowo organizowane konferencje prze-
glądowe stron danej konwencji, inspckcje na miejscu czy też odwoływanie się — w zależ-
ności od przedmiotu regulacji — do monitoringu w postaci aparatury pomiarowej lub
nawet lotów zwiadowczych. Procedury weryfikacji sprawiają, że zachowania państw są
rzeczywiście „wtłoczone” w określony reżim postępowania.
Po czwarte, reżimy służą kształtowaniu zachowań kooperacyjnych państw. Funkcjo-
nują więc tam, gdzie ich interakcje „wtłoczone są” w ramy przyjętych regulacji i wynikają
ze wspólnych decyzji, a nie niezależnych. W tym kontekście J. Ruggi wskazywał, że re-
żimy służą identyfikacji zjawisk, które określił jako „zinstytucjonalizowane zachowania
kolektywne”.
Szczególnie ważnym elementem analizy reżimów międzynarodowych jest ich wpływ
na zmianę zachowań państw w poliarchicznym środowisku międzynarodowym. Poliar-
chiczność, a więc brak centralnego ośrodka sterowania, tworzy bowiem zasadnicze
strukturalne uwarunkowania dla zjawisk i procesów międzynarodowych, w tym i zacho-
wań państw, określając ich kryteria racjonalności. W tych warunkach, zdaniem O. Man-
cura, racjonalne i egocentryczne podmioty, za jakie można uznać państwa, nie będą
działały na rzecz realizacji wspólnych interesów, chyba że zaistnieje określony rodzaj
przymusu lub inny mechanizm, który skłoni je do tego. Dobrowolnie nie będą podej-
mować współpracy, mimo iż jest to korzystne dla grupy jako całości.!? Istnieje więc
wyraźna sprzeczność między racjonalnością indywidualną i racjonalnością kolektywną.
Racjonalność indywidualna wymaga działań prowadzących do maksymalizacji korzyści
jednostkowych, co sprawia, że dziatania kolektywne stają się zawodne, prowadzą do sub-
optymalnych wyników z punktu widzenia interesów wspólnych. Inaczej mówiąc, to, co
jest racjonalnie indywidualnie, przestaje być racjonalne w sensie działań kolektywnych.
Z kolei racjonalność kolektywna oznacza osiąganie korzyści przez grupę jako całość,
12 Zob. O. Mancur, The Logic of Collective Action. Public Goods and the Theory of Groups, Cambridge,
MA, 1965, s. 1-2.
Rozdział 8. Reżimy międzynarodowe 191
gdy zaspokajanie indywidualnych potrzeb skoordynowane jest z zaspokajaniem potrzeb
grupy.
W takich realiach środowiska międzynarodowego mechanizmem skłaniającym pań-
stwa do kooperacyjnych zachowań, zmieniającym kryteria racjonalności, przyczyniają-
cym się do przezwyciężania barier współpracy międzynarodowej są reżimy międzynaro-
dowe. Czynią to przez dwie zasadnicze funkcje: 1) przezwyciężanie dylematów działania
kolektywnego oraz 2) stabilizację więzi między państwami.
Pierwszą z tych funkcji pełnią przede wszystkim przez tworzenie normatywno-insty-
tucjonalnych ram działania, które zapewniają minimum wzajemności zachowań i pew-
ności co do zachowań innych państw. Osiągane jest to przez, po pierwsze, poprawę ko-
munikacji między państwami, gdyż istnieją kanały obiegu informacji, co zmniejsza praw-
dopodobieństwo błędnych interpretacji, a w konsekwencji prowadzi do wzrostu poziomu
zaufania. Po drugie, reżimy tworzą reguły, które powodują narastanie zbieżności oczeki-
wań co do wzajemnych zachowań, podnosząc poziom ich przewidywalności. Przy użyciu
terminologii piłkarskiej można stwierdzić, iż dążą do „zawężenia państwom poła gry” do
zachowań wspólnie wynegocjowanych i akceptowanych. Po trzecie, czynią procesy inte-
rakcji grą powtarzalną, co tworzy przesłanki interakcji w przyszłości, a w konsekwencji
obniża skłonność do łamania reguł gry ze względu na możliwość stosowania zasady wza-
jemności. Po czwarte, tworzą materialne i osobowe struktury interakcji w postaci różne-
go rodzaju komitetów, komisji czy organizacji międzynarodowych, które obniżają koszty
_ interakcji i działań kooperacyjnych, a zwiększają koszty braku współpracy.
Powyższe mechanizmy sprawiają, że reżimy zmieniają także kryteria racjonalności
podejmowanych decyzji i działań państw. Tworzą przesłanki przezwyciężania dychotomii
między racjonalnością indywidualną i kolektywną, umożliwiając osiąganie dóbr wspól-
nych, których optymalna realizacja jest możliwa tylko wtedy, gdy państwa unikają nieza-
leżnego podejmowania decyzji, a w konsekwencji pokusy niepodejmowania współpracy.
"aka zmiana zachowań nie jest jednak wynikiem woli altruistycznych działań na rzecz
wytwarzania dóbr wspólnych, lecz wynikiem dążenia do realizacji własnych, w dalszym
| . _ clągu egocentrycznie zdefiniowanych interesów, jednakże w innych uwarunkowaniach
„ tacjonalności podejmowanych decyzji.
. Wodniesieniu do drugiej z funkcji, a więc stabilizacji więzi między państwami, nale-
ży zauważyć, że instytucjonalizacja — w postaci stałych organów — współpracy państw
„ w wąskich obszarach stosunków międzynarodowych prowadzi do zastępowania uzgod-
„nień ad hoc długoterminową współpracą opartą na wspólnie zaakceptowanym kodeksie
postępowania, prowadzącym do zmiany kalkulacji jej (współpracy) kosztów i zysków.
Tym samym reżimy nie tylko regulują wzajemne oddziaływania państw, lecz także je
stabilizują, tworząc sformalizowane struktury powtarzalnych interakcji. Ponadto w sto-
Sunkach między państwami z reguły występuje większa liczba reżimów w różnych dzie-
dzinach, które przez systemy norm i regulacji mogą wiązać się z sobą. Występuje wów-
18 Szerzej na ten temat zob. B. Kohler-Koch, Zur Empirie und Theorie intemationaler Regime, [w:]
B. Kohler-Koch [hrsg.], Regime in den internationalen Beziehungen, Baden Baden 1989, s. 32-33; M. Ziirn,
Gerechte internationale Regime, Frankfurt am Main 1987, s. 34; R. Keohane, „After Hegemony. Cooperation and
* Discord in the World Political Economy, Princeton 1984, s. 89-92.
192 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
czas zjawisko swoistego zazębiania się reżimów. W praktyce może to oznaczać, że pań-
stwa będą obawiały się łamania reguł współpracy nie tylko w jednej dziedzinie, której
właściwy jest dany reżim, ale i w innych, obawiając się zasady wzajemności.!* W kon-
sekwencji następuje pogłębianie iustytucjonalnych współzależności między państwami
i stabilizacja ich więzi, co prowadzi — jak pisał Barry Buzan — do osiągania w środowi-
sku międzynarodowym stanu „dojrzałej anarchii”, czyli jego uregułowania przy zacho-
waniu poliarchiczności. Na taką rolę instytucji międzynarodowych w literaturze polskiej
wskazywał S. Bieleń. Jego zdanieni na dojrzałość systemu stosunków międzynarodowych
wskazuje poziom jego instytucjonalizacji. Należy też dodać, że jego rozwój prowadzi do
obniżenia poziomu konfłliktowości interesów, a w konsekwencji do stabilizacji środowi-
ska międzynarodowego.
Reasumując, nałeży zauważyć, że reżimy międzynarodowe nie odbierają państwom
ich suwerennych praw. Zinieniają tylko uwarunkowania sytuacyjne, w których państwa
ją bardziej prawdopodob-
oddziałują na siebie, tworząc zachęty do współpracy i czyniąc
ną. Wynika to z faktu, iż reżimy mogą tworzyć zasadniczy punkt, wokół którego nastę-
puje zbieżność oczekiwań co do wzajemnych zachowań państw. Pewne zachowania są
zakazane, co zwiększa przewidywalność wzajemnych interakcji i obniża związany z nimi
poziom niepewności. Zawarte w reżimach regulacje potrafią bowiem pełnić rolę swo-
istych wytycznych dla ośrodków decyzyjnych, struktur biurokratycznych poszczególnych
państw co do legitymizowanych przez środowisko międzynarodowe wzorców zachowań
czy preferowanych standardów. Tym samym reżimy wywierają wpływ także na wewnętrz-
ne procesy decyzyjne, głównie przez dostarczanie informacji ośrodkom decyzyjnym.
Tym samym brak, w warunkach suwerennnej równości państw, centralnej instytucji
sterującej, a raczej „nadzorującej” przestrzeganie regulacji prawnomiędzynarodowych,
nie oznacza, że państwa mogą je dowolnie ignorować, gdy wydają się niedogodne lub
kłopotliwe. Przeciwnie, istnieje wiele powodów, które sprawiają, że państwa zachowują
się zgodnie z wynegocjowaną literą reżimów. Nie wyklucza to jednak całkowicie przy-
padków ich łamania.
3. Funkcjonowanie reżimów międzynarodowych — analiza przypadków
Reżimy są formą regulacji złożonych problemów międzynarodowych w warunkach
poliarchiczności środowiska międzynarodowego. Funkcjonują w wielu dziedzinach sto-
sunków międzynarodowych jak gospodarka, telekomunikacja, kontrola zbrojeń czy
ochrona środowiska. W dwóch ostatnich obszarach mamy do czynienia ze szczególnie
intensywnym liczbowym rozwojem reżimów, ale też ze szczególnymi ograniczeniami
skłonności państw do podejmowania kooperacyjnych zachowań. Do kontroli zbrojeń
państwa podchodzą bowiem z dużą nieufnością, a w odniesieniu do problemów ekolo-
gicznych z reguły istnieje wysoki poziom pokusy do niepodejmowania kooperacyjnych
zachowań kosztem innych państw.
W obszarze kontroli zbrojeń i ochrony środowiska przedmiotem analizy będzie prak-
tyka funkcjonowania konkretnych reżimów międzynarodowych. W pierwszym przypad-
14M. Ziirn, op. cit., s. 35.
Rozdział 8. Reżimy międzynarodowe 193
ku będzie to Traktat o rozbrojeniu konwencjonałnym w Europie (CFE), a w drugim
Konwencja o transgranicznych zanieczyszczeniach powietrza na dalekie odległości.
3.1. Traktat o rozbrojeniu konwencjonalnym w Europie (CFE)
U podstaw reżimu CFE leżą regulacje prawnomiędzynarodowe w postaci Traktatu
o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie (CFE). Został on podpisany 19 listopa-
da 1990 r. i wszedł w życie 17 lipca 1992 roku." Przyjęcie traktatu zostało poprzedzone
negocjacjami prowadzonymi z udziałem ówczesnych państw członkowskich NATO i by-
łego Układu Warszawskiego w latach 1989-1990. To te państwa w liczbie 23 stały się
stronami traktatu.
Istotny wplyw na prowadzone negocjacje mial istniejący klimat polityczny, ukształto-
wany w warunkach końca zimnej wojnyi towarzyszących im radykalnych zmian politycz-
nych.'$ O znaczeniu klimatu politycznego dla osiągniętego porozumienia niech świadczą
prowadzone w Wiedniu od 1973 r. rokowania w sprawie wzajemnej redukcji sił zbroj-
nych i zbrojeń w Europie Środkowej i posunięć związanych z redukcją, które w klimacie
politycznym zimnej wojny nie tylko nie przyniosły porozumienia o redukcji zbrojeń, ale
strony nie były w stanie zgodzić się co do liczby uzbrojenia w obszarze redukcji.7
Na strukturę reżimu składają się zespoły zasad, norm, regul oraz procedur weryfika-
cji i procedur decyzyjnych. Do zasad traktatu CFE należą następujące z nich: 1) zasada
powstrzymywania się we wzajemnych stosunkach od groźby użycia siły lub użycia siły
przeciwko integralności terytorialnej i niepodległości jakiegokolwiek państwa; 2) zasa-
da ustanowienia bezpiecznej i stabilnej równowagi konwencjonalnych sił zbrojnych i eli-
minowania nierównowagi w tym zakresie; 3) zasada zapobiegania konfliktom zbrojnym;
4) zasada eliminowania zdolności do dokonania niespodziewanego ataku i rozpoczę-
Gia działań ofensywnych na dużą skalę w Europie; 5) zasada kooperacyjnych zachowań
w dziedzinie bezpieczeństwa.!$ Uogólniając, należy zauważyć, że reżim CFE — general-
nie — odwołuje się do ogólnych, powszechnie akceptowanych zasad stosunków między-
narodowych, wynikających chociażby z Karty Narodów Zjednoczonych czy Aktu Końco-
" wego KBWE z Helsinek. Odmienny, bardziej partykularny charakter z punktu widzenia
celu reżimu CFE, ma zasada czwarta. Zaś zasada piąta odzwierciedła nowe, kooperacyj-
ne myślenie na temat zapewniania bezpieczeństwa w pozimnowojennej Europie, czego
potwierdzeniem jest reżim CFE.
R Główna norma reżimu CFE zawarta jest w art. IV ust. 1. Zgodnie z nią państwa—
strony traktatu CFE są zobowiązane do ograniczenia, a jeśli to konieczne to do zre-
tikowania kategorii uzbrojenia, których zakres przedmiotowy, określony w art. I ust. 1,
15 Zob. „A.
H. Ognik, , Organizacjaja Bezpieczeństwa
Bezpieczeńs ii Współpracy
twa w Europie,je, [w:] [w:] S.
S$. P. Parzymii ies [red.], Europejski jski
„Sruktury współpracy, Warszawa 1995, s. 79.
(e, Buropejkie
SE Z. Lachowski, The Adapted CFE Treaty and the Admission of the Bałic States to NATO.
i <http:/www.ciaonet. org/wps/laz01/index.html>
r Zob. M. „Pietraś, Traktat o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie (CFE) jako międzynarodowy
bezpieczeństwa, [w:] G. Michałowska [red.], Integracja europejska — instytucje — polityka — prawo,
arszawa 2003; S. Dąbrowa, Wiedeńskie rokowania rozbrojeniowe, [w:] W. Multan [red.], Detente a rozbrojenie,
Aiszawa 1980, s. 123 i n.
ih Traktat o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie, [w:] Prawo w stosunkach międzynarodowych.
: Wybór dokumeńtów, oprac. S. Bieleń, Warszawa 1996.
 h
194 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznyc
obejmuje czołgi, bojowe wozy opancerzone, artylerię, samoloty bojowe i śmiglowce ude-
rzeniowe. Redukcji podlegał wiec sprzęt wojskowy służący przede wszystkim dzialaniom
ofensywnym. Zawarty w normach reżimu nakaz jego zniszczenia do uzgodnionych pu-
lapów oznaczał jednocześnie wyraźne dążenie do ograniczenia, tak dalece jak było ta
możliwe, możliwości przeprowadzenia niespodziewanego ataku jednego państwa euro-
pejskiego na inne.
Limity redukcji każdej z tych pięciu kategorii uzbrojenia byly określone dla państw
NATO i państw bylego Układu Warszawskiego w jednakowej wielkości, tak aby po wej-
ściu traktatu w życie nie przekraczały: 20000 czołgów, 30 000 wozów opancerzonych,
20000 środków artyleryjskich, 6800 samołotów, 2000 śmiglowców uderzeniowych. Ozna-
czalo to odwołanie się do tzw. grupowej struktury limitów.
Tak określone limity oznaczały, że w treści postanowień traktatu CFE znalazł od-
zwierciedlenie blokowy podzial Europy, który stopniowo, lecz nieuchronnie, stawał się
zjawiskiem historycznym. W konsekwencji reżim CFE już w momencie tworzenia był
obciążony istotną wadą, polegającą na niepelnym uwzględnianiu nowych realiów poli-
tycznych w Europie na początku lat dziewięćdziesiątych. Fakt ten kladi się cieniem na
funkcjonowaniu reżimu w latach dziewięćdziesiątych i wymaga! uruchomienia procesów
adaptacyjnych.
Potwierdzeniem blokowego myślenia jest także mechanizm określania pulapów na-
rodowych dla poszczególnych państw-stron. Zostały one wynegocjowane dla poszcze-
gólnych państw w ramach limitów ustalonych osobno dla państw czlonkowskich NATO
i osobno dla państw członkowskich byłego Układu Warszawskiego. Przy ich określaniu
dodatkowo odwołano się do zawartej w art. VI tzw. normy wystarczalności. Zgodnie
z nią każde państwo-strona nie może posiadać więcej niż 1/3 limitu uzbrojenia określo-
nego dla jego grupy.
Zawarte w traktacie normy przyznawały także państwom-stronom prawa. Tak czyni
art. VII, ust. 3. Zgodnie z nim każde państwo-strona ma prawo zmiany maksymalnych
pułapów swoich stanów posiadania uzbrojenia konwencjonalnego. Wymaga to jednak
notyfikacji wszystkim państwom-stronom i odpowiedniego zmniejszenia przyznanych
limitów przez inne państwa-strony w ramach tej samej ich grupy.
Do reguł zawartych w traktacie CFE należy m.in. zapis zawarty w art. VIII ust. 4.
Zgodnie z nim redukcje zostaną przeprowadzone w trzech fazach i zakończone nie póź-
niej niż 40 miesięcy po wejściu w życie traktatu. Wyraźnie też tu wskazano, że pierwsza
faza zakończy się nie później niż 16 miesięcy po wejściu w życie traktatu, a państwa
miała
strony zredukują nie mniej niż 25% swoich całkowitych zobowiązań. Druga faza
trwać nie dłużej niż 28 miesięcy, a państwa miały zredukować co najmniej 60% swoich
zobowiązań redukcyjnych. Trzecia faza miała trwać nie dłużej niż 40 miesięcy i zakończyć
się całkowitym wykonaniem zobowiązań. Inne reguly tworzą tzw. putapy redukcyjne in-
dywidualnie określone dla poszczególnych 22 państw-stron. Wielkości te, przykładowo,
dla Polski, Nierniec i Ukrainy w odniesieniu do poszczególnych rodzajów uzbrojenia wj-
nosiły odpowiednio: czołgi — 1730, 4166, 4080; wozy opancerzone — 2150, 3446, 5050;
artyleria — 1610, 2705, 4040; samoloty — 460, 900, 1090; śmigtowce — 130, 306, 330.
Rozdział 8. Reżimy międzynarodowe
195
Niezwykle ważnym i rozbudowanym elementem reżimu CFE są procedury weryfik;
cji przestrzegania przez państwa-strony przyjętych zobowiązań czy to w formie norm,
czy też regul. Zostały one określone w artykułach VIII, XIII XIV XV XVI oraz
XXI „ Ich celem jest zapewnienie wzajemnej przejrzystości aktywności wojskowej w dzie-
dzinie uzbrojenia konwencjonalnego i danie poszczególnym państwom-stronom pewno-
dobieże zobowiązan
ści, inne państwa-str
ia redu
ony A zachowują
„ine (ją się się w sposóbó kooperjnyi
acyjny
i wykonująj przyjęte
j na
Procedury weryfikacji są zróżnicowane i obejmują kilka elementów. Po pierwsze
jest to obowiązek wymiany informacji między państwami-stronami o rozbrojeniu kon-
wencjonalnym i stanie uzbrojenia. Konkretyzacja zasad wykonywania tego obowiązku
została określona w odrębnym Protokołe o notyfikacji i wymianie informacji, który jest
powiązany z traktatem CFE. Zgodnie z nimi państwa-strony zobowiązały się do wza-
jemnej wymiany informacji dotyczących ich uzbrojenia konwencjonalnego. W celu gro-
madzenia i weryfikacji przekazywanych przez państwa informacji utworzony został bank
danych.
Po drugie, są to inspekcje na miejscu. Zgodnie z art. XIV poz. 1 każde państwo—
strona ma prawo do przeprowadzania i obowiązek przyjmowania uzgodnionej liczby in-
spekcji. Sposób ich przeprowadzania jest regulowany odrębnym Protokołem o inspek-
cjach.* Zgodnie z nim każde państwo-strona Traktatu CFE ma prawo do przeprowa.
dzenia co najmniej jednej inspekcji na terytorium innego państwa-strony i do przyjęcia
_ ta swoim terytorium także co najmniej jednej inspekcji w ciągu roku.
Po trzecie, są to narodowe lub międzynarodowe techniczne środki kontroli. Podsta-
wę ich stosowania tworzy art. XV ust. 1. Stosowaniu tych środków towarzyszy zobowią-
zanie państw do niezakłócania ich działania i do niestosowania środków maskujących
óre mogłyby utrudniać weryfikację przestrzegania postanowień Traktatu. |
Po czwarte, jest to stały organ, charakterystyczny dla reżimów międzynarodowych
w tym przypadku o nazwie Wspólna Grupa Konsultacyjna (Joint Consultative Group),
powiązany z OBWE. Podstawy jego funkcjonowania tworzy art. XVI ust. 1 traktatu
FE. Rozpoczął on działalność już w 1990 roku. Zakres jego kompetencji jest dość
żeroki, zróżnicowany i obejmuje między innymi: 1) rozwiązywanie wszelkich proble-
ów związanych z przestrzeganiem lub ewentualnym nieprzestrzeganiem postanowień
aktatu CFE przez państwa-strony; 2) uzgadnianie rozwiązań służących podniesieniu
fektywności reżimu; 3) rozwiązywanie różnic w interpretacji postanowień reżimu; 4) na
ądanie państwa-strony rozpatrywanie wniesionych spraw; 5) opracowywanie zasad we-
nętrznego funkcjonowania Grupy.” Decyzje podejmowane są na zasadzie konsensu-
Formułowany jest pogląd, że działalność Grupy jako forum dialogu politycznego
ei instrumentu analizowania na bieżąco procesu wykonywania postanowień traktatu
„ jest istotnym elementem podnoszenia skuteczności reżimu CFE.?!
Ba
„18. Protokol 57>. Inspection.
i — <http://www.osce.org/docs/english/1990—1999cfe/cfetreate.htm4Anchor-
. -
ROTOCO-355
on Conventi ,
nventional Armed Forces in Europe. <http://www.osce.org/docs/englist/1990-1999/cfe/
0 Treaty
ate htr
1 i i > A >
1999, W.nr Koziarkiewi
m nie” Zob. 7, s 06 gewicz, Cz. Marcinkowski, Weryfikacja porozumień rozbrojeniowych, „Wojsko i Wycho-
196 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
Po piąte, są to konferencje przeglądowe reżimu CFE z udziałem państw-stron.
Podstawy ich organizacji tworzą postanowienia zawarte w art. XXI Traktatu, a mó-
wiące o okresowym, w odstępach pięcioletnich, zwoływaniu przez depozytariusza. czyli
Holandię, konferencji państw-stron. Celem tych konferencji jest dokonanie przeglądu
funkcjonowania reżimu CFE poprzez wielostronną dyskusję. W wyjątkowych okolicz-
nościach depozytariusz może zwołać konferencję nadzwyczajną państw-stron. Pierwsza
konferencja przeglądowa państw-stron została zorganizowana w maju 1996 r., a druga
na przełomie maja i czerwca 2001.
Po szóste, są to sprawozdania, które zobowiązane są skladać państwa-strony traktatu
o rozbrojeniu konwencjonalnym w Europie, przede wszystkim na temat uzbrojenia,
którego limity w tym traktacie zostały określone.
Uogólniając procedury weryfikacji Traktatu CFE, należy zauważyć, że właściwe jest
im połączenie reżimu wymiany informacji z reżimem weryfikacji uzyskanych informacji.
Zapewnia to wysoki poziom wzajemnej wiarygodności wykonywania przyjętych zobo-
wiązań. Państwa-strony „wtłoczone” są we wzajemnie uzgodnione rygory, które zawę-
do wzorców wspólnie uzgodnionych. Jest to szczególnie istotne
żają opcje zachowań
w przypadku reżimów rozbrojeniowych.
Ukształtowana na początku lat dziewięćdziesiątych struktura reżimu nie okazała się
jednak niezmienna, zwłaszcza w odniesieniu do regul, limitów uzbrojenia określonych
dla poszczególnych państw, lecz podlegała ewolucji, będącej zarazem procesem adap-
tacji reżimu do zmienionych realiów środowiska międzynarodowego, których — jak już
wskazywano — reżim już w momencie finalizacji jego tworzenia nie uwzględniał. Działo
się tak, gdyż początkom procesu rozbrojenia konwencjonalnego w Europie i tworzenia
jego podstaw prawnych i struktur organizacyjnych w postaci reżimu CFE towarzyszyły
radykalne zmiany środowiska międzynarodowego, wynikające z rozpadu byłego bloku
wschodniego i jednego z jego spoiw w postaci byłego Układu Warszawskiego, rozpadu
byłego Związku Radzieckiego, wojen na Baikanach i rozpadu byłej Jugosławii, licznych
napięć i konfliktów na tzw. flance południowej Rosji, tworzących wyzwania dla bezpie-
czeństwa tego państwa. Oznaczało to radykalną zmianę warunków, które legły u pod-
staw zawarcia traktatu CFE, co z kolei wymagało zmiany treści traktatu, zwłaszcza jego
reguł.
Zanim traktat CFE wszedi w życie, źródłem istotnych problemów jego funkcjono-
wania stał się rozpad byłego Związku Radzieckiego. Niezbędny okazał się bowiem nowy
podział liczby sprzętu podlegającego redukcji, a przypadającego na poszczególne, nowo
powstałe państwa. Litwa, Łotwa i Estonia zostały wyłączone z reżimu, a 8 państw, tj.
Armenia, Azerbejdżan, Biatoruś, Gruzja, Kazachstan, Mołdawia, Rosja i Ukraina przy-
stąpiły do traktatu CFE. W czasie konferencji w Taszkiencie zorganizowanej 15 maja
1992 r. dla tych państw zostały określone zobowiązania redukcyjne przypadające wcze-
śniej na były Związek Radziecki.
Kolejnym problemem, który wymuszał modyfikację postanowień traktatu CFE, by-
to bezpieczeństwo tzw. obszarów fiankowych Rosji i Ukrainy. Zwłaszcza Rosja zaczę-
ła wskazywać, że jej południowa część strefy flankowej sąsiaduje z obszarem Kaukazu,
peinym napięć i konfliktów na tle etnicznym, co wymaga utrzymywania większej licz-
Rozdział 8. Reżimy międzynarodowe 197
by wojsk, wykraczającej poza limity określone w Traktacie CFE. W wyniku dyploma-
tycznych działań Rosji w 1996 r. zawarto tzw. Dokument Flankowy. Na jego podstawie
zmniejszono obszar strefy flankowej i — zgodnie z postulatami Rosji — zwiększono limit
uzbrojenia, które może być umiejscowione w tym obszarze.??
Przeprowadzone procesy adaptacyjne w żaden sposób nie zmieniały giównej gru-
powo-strefowej zasady określania limitów posiadanego przez poszczególne państwa—
strony sprzętu objętego reżimem CFE. U podstaw jego funkcjonowania ciągle leżało
grupowe, będące anachronizmem okresu zimnej wojny, myślenie o bezpieczeństwie woj-
skowym w Europie. W celu adaptacji Traktatu CFE do nowych, radykalnie zmienionych
pozimnowojennych realiów, w styczniu 1997 r. podjęto negocjacje. Zostały zakończone
w listopadzie 1999 r., kiedy to w czasie Szczytu OBWE w Istambule, 19 listopada przyję-
to zmienioną wersję Traktatu CFE. Przede wszystkim zmieniono mechanizm określania
pułapów uzbrojenia dla poszczególnych państw. Zgodnie z propozycją Stanów Zjedno-
„czonych zniesiono dotychczasową grupowo-strefową strukturę limitów uzbrojenia, za-
stępując ją strukturą pułapów narodowych. Zmiana ta oznaczała jednoznaczne odejście
od wcześniejszego blokowego mechanizmu ustalania limitów sprzętu objętego Trakta-
tem CFE. Określono też nowe limity. Należy jednak pamiętać, że z powodu opóźnień
w procesie ratyfikacji przez państwa-strony Porozumienie Adaptacyjne do końca 1. po-
łowy 2003 r. nie weszło jeszcze w życie.
Uogólniając treść porozumienia adaptacyjnego z 1999 r., należy zauważyć, iż przede
wszystkim oznaczało ono adaptację reguł CFE do nowych realiów politycznych wynika-
jących już nie tyłko z zakończenia zimnej wojny i rozpadu bloku wschodniego, ale także
z kształtowania nowego ładu politycznego związanego m.in. z wstąpieniem pierwszych
trzech państw Europy Środkowej do NATO. Odzwierciedleniem przeobrażeń dokonu-
Ę jących się w Europie i zarazem formą adaptacji do nich Traktatu CEE stała się także
„ zmiana zasad określania pułapów redukcji uzbrojenia. Odwołanie się do pułapów na-
, rodowych w miejsce wcześniejszych grupowo-narodowych potwierdza odejście państw
. europejskich od blokowego myślenia o bezpieczeństwie starego kontynentu. Uzupełnie-
niem tego kierunku myślenia stało się także wprowadzenie możliwości przystępowania
< nowych państw do Traktatu CFE.
„3.2. Konwencja w sprawie transgranicznych zanieczyszczeń powietrza na dalekie
odłegłości
. U podstaw międzynarodowego reżimu ochrony powietrza w Europie leży regulacja
rawnomiędzynarodowa w postaci Konwencji w sprawie transgranicznych zanieczysz-
jeń powietrza na dalekie odległości. Została ona wyłożona do podpisania 13 listopada
779 r. I weszła w życie w 1983. Do połowy 2004 r. przystąpiło do niej 49 państw, bę-
ących członkami Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ, włącznie ze Stanami Zjed-
oczonymi i Kanadą, oraz Unia Europejska. Przyjęcie konwencji zostało poprzedzo-
kilkuletnimi badaniami naukowymi dostarczającymi dowodów naukowych na temat
nsgranicznych zanieczyszczeń powietrza i ich różnorodnych skutków, chociażby tych
-KONNA
-
22 Zob. szerzej > T. .
Otłowski, Traktat CFE, „Wojsko i Wychowanie” 2001, nr 5, s. 128in.
198 Część HI. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
w postaci kwaśnych deszczy. Swoistej politycznej legitymizacji transgranicznych zanie-
czyszczeń powietrza jako ważnego problemu międzynarodowego, którego rozwiązanie
wymaga zinstytucjonalizowanej i skoordynowanej współpracy państw, dokonała zorga-
nizowana w 1972 r. w Sztokholmie pod patronatem ONZ. konferencja na temat Śro-
dowiska człowieka. Stymulowała ona jednocześnie rozwój badań naukowych i działania
kanałami dyplomatycznymi. W latach 1972-1977 zrealizowano kilka programów badaw-
czych, między innymi pod auspicjami OECD, które potwierdziły hipotezę, że zanieczysz-
czenia powietrza mogą przemieszczać się nawet kilka tysięcy kilometrów, zanim opadną.
powodując różnorodne szkody.
Negocjacje nad utworzeniem analizowanego międzynarodowego reżimu ekologicz-
nego zaczęto w 1977 roku. U podstaw określenia stanowisk negocjacyjnych poszczegól-
nych państw legły złożone uwarunkowania. Nałeży do nich przede wszystkim: 1) do-
tkliwość szkód ekologicznych; 2) wewnętrzne interesy gospodarcze i rola lobby przemy-
słowego; 3) wewnętrzna presja polityczna — zwłaszcza ze strony organizacji pozarządo-
wych — na podjęcie działań; 4) koszty redukcji zanieczyszczeń i możliwości gospodarcze
poszczególnych państw.
Uwarunkowania te tworzą złożoną, wzajemnie warunkującą się całość. Jednak dla
uruchomienia negocjacji i współpracy państw europejskich w zakresie przeciwdziałania
transgranicznym zanieczyszczeniom powietrza zasadnicze znaczenie zdawał się mieć bi-
lans „eksportu” i „importu” zanieczyszczeń powietrza oraz koszty ich redukcji w powią-
zaniu z możliwościami gospodarczymi poszczególnych państw. W odniesieniu do pierw-
szego zagadnienia w latach siedemdziesiątych i w początkach osiemdziesiątych w Euro-
pie głęboko przeciwstawne były interesy państw skandynawskich, będących netto „im-
porterami” zanieczyszczeń, oraz kilku silnych gospodarczo państw zachodnioeuropej-
skich, jak Francja, RFN, Wielka Brytania i kilku państw wschodnioeuropejskich, jak
ówczesna Czechosłowacja, ówczesna NRD, Polska, Rumunia, będących „eksporterami”
zanieczyszczeń. Państwa, będące „ofiarami” zanieczyszczeń, domagały się uregulowania
tego problemu, a państwa, będące ich „sprawcami”, nie były tym zbytnio zaintereso-
wane ze względu na koszty przedsięwzięcia. Istota konfliktu interesów polegała więc
na tym, że jedne państwa przenosiły na inne koszty oczyszczania powietrza. Stąd pań-
stwa poszkodowane zaczęty domagać się od państw-sprawców zmiany postępowania.
Przedmiotem konfliktu stało się zredukowanie zanieczyszczeń powietrza, a dokładniej
mówiąc, sprawiedliwe rozłożenie kosztów tego procesu, co stanowiło podstawową prze-
słankę tworzenia międzynarodowego reżimu ochrony powietrza w Europie. Efektem
osiągniętego rozwiązania kompromisowego stała się wynegocjowana treść konwencji
wyłożonej do podpisania w siedzibie EKG ONZ w Genewie w dniach 13 i 14 listopada
1979 roku. Po raz pierwszy w historii ludzkości stworzyła ona prawne i instytucjonalne
ramy wielostronnej współpracy w zakresie transgranicznych zanieczyszczeń powietrza
w Europie i w Ameryce Północnej. Cena osiągniętego kompromisu była jednak wyso-
ka. Wynegocjowana konwencja była tzw. „dokumentem bez zębów”, gdyż nie nakładała
na państwa-strony ograniczeń na dotychczasowy poziom emisji zanieczyszczeń ani tym
bardziej nie wymagała ich redukcji. Jej postanowienia mówiły natomiast o konsultacjach
między państwami, wymianie informacji na temat stosowanych technologii ochrony po-
|...”
o" 0, Rozdział 8. Reżimy międzynarodowe 199
wietrza, rozwoju badań naukowych na temat transgranicznych zanieczyszczeń powie-
trza, wspieraniu ogólnoeuropejskiego systemu monitorinu zanieczyszczeń. Mimo tych
słabości zaletą konwencji był jej ramowy charakter. Umożliwił on „przyprawianie kon-
wencji zębów” przez protokoły nakładające na państwa-strony konkretne zobowiązania.
Do połowy 2006 r. wynegocjowano osiem takich protokołów, które w większości tworzą
reguły międzynarodowego reżimu ochrony powietrza w Europie. Zostaną omówione
w dalszej części rozdziału.
Na strukturę międzynarodowego reżimu ochrony powietrza w Europie składają się
zasady, normy, reguły oraz procedury dotyczące zarówno weryfikacji procesu wykony-
wania przyjętych regulacji, jak i mechanizmów podejmowania decyzji.
U podstaw całego reżimu, wszystkich składających się nań regulacji, leży 21 zasada
Deklaracji Zasad przyjętej w czasie Konferencji Sztokholmskiej z 1972 r., mówiąca
o suwerennym prawie państw do eksploatacji własnych zasobów naturalnych, ale tak,
aby nie powodowało to szkód dla innych państw. Na tej podstawie zarówno Konwencja
z1979r., jak i powiązane z nią protokoły odwołują się do zasady ochrony człowieka i jego
środowiska przed zanieczyszczeniem powietrza oraz do zasady dążenia do ograniczania,
stopniowego zmniejszania oraz zapobiegania zanieczyszczeniu powietrza, włączając w to
zanieczyszczenia transgraniczne (art. 2). „Protokół siarkowy” z 1994 r. dodatkowo
odwołuje się do zasady ostrożności, a więc podejmowania działań nawet w sytuacji
braku jednoznacznych dowodów naukowych. Do istotnych należy też zasada stosowania
przez państwa-strony w polityce ochrony powietrza najlepszych dostępnych i możliwych
z ekonomicznego punktu widzenia technologii.
Normy nie są najlepiej rozwiniętym elementem całego reżimu, chociaż stopniowo,
w poszczególnych protokołach podlegają pozytywnej ewolucji. Konwencja z 1979 r. for-
* mułuje dla stron obowiązek wymiany informacji oraz dokonywania przeglądu swej poli-
" ;tyki, działalności naukowej i środków technicznych mających na celu zwalczanie emisji
+ zanieczyszczeń powietrza (art. 4). Artykuł 7 konwencji zobowiązuje państwa-strony do
współpracy w prowadzeniu badań naukowych służących rozwojowi technologii zmniej-
ania zanieczyszczeń powietrza, aparatury kontrolno-pomiarowej i wpływu zanieczysz-
zeń na zdrowie ludzi i środowisko. Obowiązkiem państw jest także wymiana informa-
ji dotyczących emisji zanieczyszczeń, zmian w działaniach państw, które mogą prowa-
zić do zmian w transgranicznych zanieczyszczeniach powietrza, stosowania technolo-
gii zmniejszających zanieczyszczenia oraz meteorologicznych i fizykochemicznych pro-
sów zachodzących podczas przenoszenia zanieczyszczeń (art. 8). Zarówno Protokół
iarkowy z 1994 r., jak i Konwencja z 1979 r. w celu wykonania przyjętych regułacji na-
ładają na państwa obowiązek przygotowania własnych, narodowych strategii i progra-
ów działań. Ponadto ten pierwszy zobowiązuje strony do działań na rzecz ułatwiania
Wymiany technologii, włączając te dotyczące oszczędzania energii i jej źródeł odnawial-
ych (art. 3),
Najbardziej dynamicznie rozwijającym się elementem calego reżimu zdają się być
ły, które, chociaż powiązane z normami, bardziej szczegółowo regulują prawa i obo-
ki państw. Tak rozumiane reguły w Konwencji z 1979 r. zupełnie nie występowały.
stały natomiast rozwinięte w później wynegocjowanych protokótach, będąc wzmian-
200 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
kowanym już elementem „przyprawiania konwencji zębów”. Uczyniono to przez aż 8
protokołów zawartych w latach 1984-1999. Należą do nich:
A. Protokół w sprawie finansowania programu monitoringu i oceny transgranicz-
nych zanieczyszczeń powietrza w Europie (EMEP), podpisany w 1984 roku. Program
ten jest istotnym elementem weryfikacji przyjętych regulacji i będzie szerzej omawiany
przy analizie mechanizmów weryfikacji reżimu.
B. Protokól o 30% redukcji emisji związków siarki do atmosfery zostal podpisany
w Helsinkach w 1985 roku. Wszedl w życie 2 sierpnia 1987, a do połowy 2006 przystąpiły
do niego 22 państwa i Unia Europejska. Na państwa-strony nałożył obowiązek redukcji
emisji dwutlenku siarki o 30% do końca 1993 roku, przyjmując za podstawę obliczania
wielkość emisji w 1980.
C. Protokół o redukcji emisji tlenków azotu zostal podpisany w 1988 roku w Sofii
i wszedl w życie 14 lutego 1991. Przystąpiło do niego do połowy 2006 r. 30 państw i Unia
Europejska. Protokół nałożył na państwa-strony obowiązek podjęcia działań na rzecz
osiągnięcia na koniec 1994 roku stabilizacji emisji tlenków azotu na poziomie emisji
w 1987.
Protokól w sprawie kontroli emisji lotnych związków organicznych zostal podpi-
D.
sany w Genewie w 1991 i wszedl w życie 29 września 1997, a do połowy 2006 przystą-
pilo do niego 21 państw. Jego reguły mają charakter specyficzny w tym sensie, że dla
państw-stron określają trzy opcje, do wyboru, osiągnięcia redukcji lotnych związków or-
ganicznych. Po pierwsze, 30% redukcji emisji lotnych związków organicznych do 1999,
przyjmując za podstawę obliczania wielkość emisji w latach 1984-1990. Po drugie, ta-
ka sama jak powyżej wielkość redukcji, ale w odniesieniu do ozonu troposferycznego
(TOMA) i taka jego redukcja, aby w 1999 wielkość narodowych emisji poszczególnych
państw nie przekraczała poziomu z 1988 roku. Po trzecie, w odniesieniu do tych państw
gdzie wielkość emisji w 1988 roku nie przekroczyła określonego poziomu, mogą one
zdecydować się na osiągnięcie stabilizacji emisji na tym poziomie do 1999.
E Protokół o dalszej redukcji związków siarki podpisany w Oslo w 1994 roku.
Wszedł w życie 5 sierpnia 1998, a przystąpiło do niego do połowy 2006 r. 27 państw
i Unia Europejska. W dokumencie tym określono konkretne — jednak zróżnicowane
dla poszczególnych państw — indywidualne zobowiązania co do wielkości redukcji
emisji związków siarki do atmosfery etapowo do roku 2000, 2005 i 2010, przyjmując za
podstawę obliczanie wielkość emisji w 1980. Do roku 2000 wielkość redukcji dla Polski
wyniosła 37%, dla Austrii — 80%, dla Niemiec — 83%, dla Chorwacji 11%, a dla Grecji
0%. Do roku 2005 odpowiednio o 47%, 0%, 87%, 17%, 3%, a do 2010 odpowiednio
66%, 0%, 0%, 22%, 4%.
G. Protokół w sprawie metali ciężkich przyjęty w Aarhus w 1998 roku. Do połowy
2006 roku ratyfikowało go 27 państw, w tym UE, i wszedł on w życie 29 grudnia 2003.
Protokół nakłada na strony obowiązek redukcji emisji metali ciężkich, zwłaszcza kadmu,
ołowiu i rtęci, do poziomu emisji w 1990 roku lub innego roku w okresie 1985-1995.
Zobowiązuje też do zakazu stosowania benzyny ołowiowej.
H. Protokól w sprawie trwałych związków organicznych przyjęty w Aarhus w 1998 ro-
ku. Został podpisany przez 36 stron w tym i Unię Europejską i po ratyfikacji przez
Rozdział 8. Reżimy międzynarodowe _———————————_ 201
20 stron wszedł w życie 23 października 2003 roku. Protokól koncentruje na liście 16
substancji zaliczonych do grupy trwałych związków organicznych. Ostatecznym celem
przyjętej regulacji jest doprowadzenie do zaprzestania emisji tych związków. Przy tym
produkcja i stosowanie niektórych związków zostały zakazane natychmiast po wejściu
protokolu w życie, zaś eliminacja innych np. DDT, przewidywana jest w terminie póź-
niejszym.
L Protokól w sprawie przeciwdziałania zakwaszeniu, eutrofikacji I przygruntowemu
ozonowi wylożony do podpisania w Geteborgu w 1999 roku. Do polowy 2006 roku ra-
tyfikowało go 20 państw i wszedl w życie 17 maja 2005 roku. Do jego najistotniejszych
postanowień należy określenie do 2010 roku limitów emisji aż czterech związków zanie-
czyszczających powietrze: siarki, tlenków azotu, lotnych związków organicznych i amo-
niaku. Limity te określono na podstawie naukowej oceny skutków zanieczyszczeń i okre-
ślenia opcji przeciwdziałania im z uwzględnieniem gospodarczych możliwości poszcze-
gólnych państw. Takie podejście oznacza indywidualizację limitów emisji dla poszcze-
gólnych państw. Przy ich określaniu przyjęto generalną zasadę, że państwa, na których
terytoriach cztery wymienione związki powodują dotkliwe konsekwencje dla środowiska
i zdrowia ludzi, a ograniczenie emisji wiąże się z względnie niskimi kosztami, dokonają
większych ograniczeń emisji. Ustalono też, że pelna realizacja postanowień protoko-
łu ma prowadzić do ograniczenia emisji związków siarki o co najmniej 63%, tlenków
azotu o 41%, lotnych związków organicznych o 63% i amoniaku o 17% w porównaniu
z wielkością emisji w 1990 roku. Określono też ścisle limity zanieczyszczeń dla poszcze-
- gólnych ich źródeł w postaci spalarni, elektrowni, samochodów osobowych, ciężarówek,
itd., gdzie wymogiem uczyniono stosowanie zasady najlepszych z możliwych technologii.
Procedury, wśród których szczególna rola przypada mechanizmom weryfikacji wspól-
„ nie ustalonych norm, a zwłaszcza reguł, należą do dobrze rozbudowanych elementów
« całego reżimu. Składają się na nie: a) stałe struktury, służące administrowaniu proce-
- sem wykonywania postanowień konwencji i protokołów, b) struktury monitoringu za-
nieczyszczeń
. i weryfikacji procesu wykonywania regułacji, c) inne procedury dotyczące
ozstrzygania sporów, zgłaszania poprawek itp., które w swej treści nie odbiegają zna-
ząco od regulacji zawartych w innych międzynarodowych reżimach ekologicznych.
Strukturą administracyjną nadzorującą całość wykonywania postanowień Konwencji
protokołów jest Organ Wykonawczy (Executive Body), który powiązany jest z Euro-
ejską Komisją Gospodarczą ONZ (EKG ONZ). Głównym zadaniem tego organu jest
okonywanie przeglądu wykonywania Konwencji i powiązanych z nią protokołów. Od
997 r. czyni to przez Implementation Committee. Jego głównym zadaniem jest doko-
ywanie okresowego przeglądu działań państw, wykonywania przyjętych zobowiązań,
łównie na podstawie składanych przez państwa sprawozdań. W przypadku podejrzeń,
e państwo-strona konwencji i protokołów nie wykonuje przyjętych na siebie zobowią-
U. Komitet ma prawo domagać się dodatkowych informacji. Może też przypadek taki
czynić tematem własnych obrad, upublicznić ten fakt, wywierając tym samym na dane
Aaństwo swoistą presję.
„, Niezwykle istotnym elementem całego reżimu jest program monitoringu i oceny
rzenoszenia zanieczyszczeń powietrza na dalekie odległości (European Monitoring and
202 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
Evaluation Programme — EMEP). Program ten zostai utworzony w 1977 roku. Do głów-
nych obszarów jego aktywności należy: 1) zbieranie i gromadzenie danych na temat emi-
sji zanieczyszczeń powietrza i ich transgranicznych przepływów; 2) dokonywanie poni
rów jakości powietrza oraz 3) tworzenie modeli, które są w stanie ok ÓW
i prognoz na temat koncentracji i opadów różnych zanieczyszczeń powietrza.” W ońcu
lat dziewięćdziesiątych XX w. powyższe zadania realizowano poprzez ponad 100 stacji
monitoringu rozmieszczonych w 30 państwach oraz 3 ośrodki naukowo-badawcze.
Rozbudowanemu mechanizmowi weryfikacji międzynarodowego reżimu
powietrza właściwe są dwa cele. Po pierwsze, dostarczanie państwom-stronom Pew-
ności, że inne państwa-strony wykonują przyjęte na siebie zobowiązania i nie unikają
współpracy, czego pokusa, biorąc pod uwagę transgraniczny charakter zanieczyszczeń
powietrza i koszty przeciwdziałania im, może być duża. Po drugie, przyczynianie
ograniczania emisji zanieczyszczeń powietrza z ich transgranicznym efektem i konse-
kwencjami dla środowiska i zdrowia ludzi. . m | wania zasady wzajemności.
Cełom tym wyraźnie zostały podporządkowane mechanizmy weryfikacji. Z jednej
strony, obowiązek składania przez państwa-strony okresowych sprawozdań, ich p
za przez fmplementation Commiiitee, możliwość presji dyplomatycznej, ale iwery acji
sprawozdań przez system monitoringu. Z drugiej strony, w ograniczaniu emisji zanie-
czyszczeń istotna rola przypada badaniom naukowym, tworzeniu modeli ochrony śro-
dowiska i roli rozwiązań technologicznych w tym zakresie. Oznacza to, że zachowania
państw-stron reżimu poddane zostały określonym, uzgodnionym rygorom.
4. Problem skuteczności reżimów międzynarodowych
Ważnym, jeżeli nie najważniejszym, elementem analizy reżimów międzynarodowych
jest ocena ich skuteczności. Szczegółnie ważna wydaje się ona w przypadku tak złożo-
nych problemów międzynarodowych jak rozbrojenie konwencjonalne czy transgranicz-
ne zanieczyszczenia powietrza. Pierwszy obarczony jest bowiem dużym ładunkiem nie-
ufności, a drugiemu towarzyszy wysoki poziom pokusy niepodejmowania współpracy.
Niezwykle istotne jest jednak pytanie o kryteria, za pomocą których można „mierzyć
skuteczność reżimów międzynarodowych. Zasadnicze znaczenie zdają sięmieć dwa kry-
teria: 1) wpływ reżimu na zakres modyfikacji zachowań państw; 2) wpływ reżimu na roz
wiązywanie konkretnych problemów międzynarodowych, w tym przypadku PA
czeń powietrza z ich efektem transgranicznym, czy obniżenia poziomu zbrojeń konwe
.
jonałnych w Europie.
7 Wpiyw reżimów na modyfikację zachowań państw zdaje się uwzględniać WE
„kija i marchewki”, czyli „kar” za nieprzestrzeganie przyjętych regulacji oraz „nagró
wynikających z działań zgodnych z ich literą. W kontekście tych ostatnich należy ach
żyć, że u podstaw tworzenia przez państwa reżimów ! funkcjonowania w ich stru k które
któ
leży przekonanie, że przyczyniają się one do uzyskiwania wzajemnych korzyści,
23 Zob. P. H. Sand, Regional Approaches to Transboundary Air Pollution, [w:] J. L. Helm [ed.], Energy.
Production, Consumption and Consequences, Washington D. C. 1990, s. 247.
Rozdział 8. Reżimy międzynarodowe
203
w innym przypadku byłyby trudne do osiągnięcia.?* Stąd też państwa z reguły dobrowol-
nie dostosowują się do regulacji zawartych w stworzonych reżimach, gdy postrzegają, że
korzyści z tego płynące przewyższają koszty wynikające z łamania norm i reguł reżimów.
Przed nieprzestrzeganiem regulacji zawartych w reżimach chroni swoisty system
„kar” za takie działania. W przypadku międzynarodowego reżimu ochrony powietrza
w Europie system „kar” nie należy do szczególnie rozbudowanych. Jak już wskazywano,
w przypadku państwa podejrzanego o łamanie przyjętych wcześniej zobowiązań Imple-
ochrony mentation Committee może domagać się dodatkowych informacji, może też sprawić, że
dany przypadek stanie się przedmiotem obrad Organu Wykonawczego, co oznacza ro-
dzaj upublicznienia problemu i wywieranie presji politycznej. Podobnie w przypadku
reżimu CFE rozbudowane mechanizmy weryfikacji, włącznie z inspekcjami na miejscu
się do i wykonywaniem Traktatu „otwartych” przestworzy, który wszedł w życie w 2002 r., Ogra-
niczają możliwość łamania norm, dają podstawy presji dyplomatycznej, a nawet stoso-
Skuteczność obu reżimów na podstawie zastosowania pierwszego z kryteriów, czyli
wpływu na modyfikację zachowań państw-stron, a więc wykonywania przyjętych zobo-
wiązań, należy ocenić dość wysoko. W przypadku międzynarodowego reżimu ochrony
powietrza i w odniesieniu do tych regulacji, które weszły w życie, państwa przestrzegają
przyjętych postanowień, chociaż nie w 100%. Szczególnie wysoko należy ocenić wyko-
nywanie postanowień pierwszego protokołu siarkowego z 1985 r. Wszystkie państwa—
. strony (21) osiągnęły w 1993 r. wymagany poziom redukcji emisji zanieczyszczeń. Co
więcej, wiele państw ten poziom znacznie przekroczyło. Austria i Szwecja uczyniły to
nawet o ponad 80%. W przypadku Butgarii w latach 1994 i 1995 wystąpił wzrost emi-
sji dwutlenku siarki do atmosfery, ale w 1996 r. ustalony limit redukcji został ponownie
. osiągnięty. Obowiązkiem państw jest także składanie raportów na temat emisji dwutlen-
ku siarki do atmosfery. W roku 1996 z obowiązku tego wywiązało się 19 państw, czego
nie uczyniły Francja i Lichtenstein. .
W przypadku protokołu o kontroli emisji tlenków azotu i ich transgranicznych prze-
„pływów z 1988 r. poziom jego skuteczności mierzony wpływaniem na zachowania państw
st niższy. W latach 1994-1996 17 spośród 26 państw-stron protokołu osiągnęły wyma-
any poziom redukcji emisji. Niektóre z nich jak Bułgaria, Czechy, Niemcy, Ukraina
izekroczyły wymagany poziom redukcji nawet o 40%. Inne państwa jak Francja i Irlan-
a nieznacznie przekroczyły dopuszczalne limity emisji. Cztery strony protokołu (Wfo-
chy, Lichtenstein, Hiszpania i Unia Europejska) nie wywiązały się z obowiązku złożenia
portów na temat emisji do atmosfery tlenków azotu z ich terytorium.
_ Wysoko należy ocenić wykonywanie zobowiązań drugiego protokołu siarkowego
zakresie redukcji emisji zanieczyszczeń. Wszedł on w życie w 1998 roku. Wielkości
|
dukcji określone dla roku 2000 osiągnęły wszystkie państwa-strony z wyjątkiem Luk-
nburga, który przekroczył limit emisji o 10 t.
Mimo ogólnej wysokiej oceny wykonywania reżimu CFE, należy wskazać na wystę-
pujące ograniczenia. Wynikały one głównie z przesłanek politycznych i gospodarczych.
d 24 R, Keohane, The demand for international regimes, [w:] S. Krasner fed.], op. cit., s. 150.
204 _———— Częśćllil. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych ————_
Uwarunkowania polityczne utrudniające proces wykonywania postanowień Traktatu
CFE związane były przede wszystkim z radykalnymi zmianami ladu międzynarodowe-
go w Europie po zimnej wojnie. W tym kontekście należy podkreślić, że treść regula-
cji przyjętych w 1990 r. odzwierciedlała blokowe myślenie o bezpieczeństwie i związa-
nym z tym rozbrojeniem konwencjonalnym, gdyż pułapy redukcji określono osobno dla
państw Układu Warszawskiego i osobno dla państw czlonkowskich NATO. Tym samym
reżim CFE już w momencie jego powstania byl obciążony ograniczeniami jego wyko-
nywania. Dały one o sobie znać już wkrótce po warunkowym wejściu Traktatu CFE
w życie i przede wszystkim dotyczyły Rosji. Po pierwsze, państwo to zaczęlo domagać
się zmiany jego postanowień. Dotyczyły one między innymi liczby wojsk i uzbrojenia
rozmieszczonych przez Rosję w południowej części strefy tflankowej. Ze względu na są-
siedztwo z targanym licznymi konfiiktami na tle etnicznym obszarem Kaukazu, Rosja
w strefie flankowej utrzymywała większą liczbę wojsk, niż wynikalo to z postanowień
Traktatu CFE. Problem ten został rozwiązany przez przyjęcie w 1996 r. tzw. dokumentu
flankowego. Po drugie, istotnym utrudnieniem w realizacji zobowiązań redukcyjnych byl
rosyjsko-ukraiński spór o podział floty czarnomorskiej. Po trzecie, problemy dotyczyły
także wywiązywania się przez Rosję ze zobowiązań redukcyjnych sprzętu znajdującego
się za Uralem.
Istotne znaczenie dla efektywności funkcjonowania reżimu CFE miały też uwarun-
kowania gospodarcze, urastające nota bene do rangi ogólnej prawidłowości warunku-
jącej procesy kontroli zbrojeń, rozbrojenia i weryfikacji osiągniętych porozumień roz-
brojeniowych, a związane z kosztami tych działań.** W przypadku reżimu CFE koszty
w istotny sposób warunkowały tempo niszczenia sprzętu podlegającego redukcji. Wio-
sną 1995 r. państwa członkowskie NATO wykonały zobowiązania redukcyjne w 90%,
zaś byłe państwa członkowskie byłego Układu Warszawskiego w 70%. Z. powodu wyso-
kich kosztów Białoruś nawet ogłosiła decyzję o wstrzymaniu procesu niszczenia objęte-
go redukcją uzbrojenia i uzyskała zgodę na przedłużenie terminu wykonania zobowią-
zań redukcyjnych do kwietnia 1996 roku. Należy jednak zauważyć, że na tą drugą gru-
pę państw przypadała znacznie większa liczba redukowanego sprzętu. Ponadto państwa
Europy Środkowej i Wschodniej znajdowały się i znajdują w procesie wprowadzania re-
form gospodarczych i procesy rozbrojeniowe nie były źródłem tzw. „dywidendy pokoju”,
nie stymulowały wzrostu gospodarczego, a raczej były obciążeniem dla gospodarek. Mi-
mo to zróżnicowana dynamika niszczenia sprzętu podlegającego redukcji była źródłem
sporów politycznych, a pod adresem Rosji i Białorusi formułowano nawet oskarżenia
o niedotrzymywanie przyjętych zobowiązań redukcyjnych.
Drugim kryterium oceny skuteczności jest ich wpływ na rozwiązywanie konkret-
nych problemów międzynarodowych, czyli zanieczyszczeń powietrza na dalekie odleg-
tości oraz rozbrojenia konwencjonalnego i związanej z tym stabilizacji środowiska mię-
dzynarodowego. W pierwszym przypadku ogólną tendencją jest systematyczne obniża-
nie wielkości emitowanych zanieczyszczeń. Jednakże w odniesieniu do poszczególnych
substancji zanieczyszczających powietrze poziom redukcji ich emisji jest zróżnicowany.
W największym stopniu zredukowano wielkość emisji dwutlenku siarki do atmosfery —
25. Szerzej zob. H. Wulf, M. Brzoska, Reinvigorating Multilateral Arms Conirol, ISIS Paper 2001, no 24, s.5.
Rozdzial 8. Reżimy międzynarodowe —_—————————|————_ 205
aż o 60% w łatach 1980-2000. Znacznie mniejsze sukcesy odnotowano w dziedzinie
redukcji emisji tlenków azotu do atmosfery. W początkach lat osiemdziesiątych utrzy-
mywał się względnie stały poziom emisji, w drugiej ich połowie wystąpil nawet niewielki
wzrost, ale w latach dziewięćdziesiątych wystąpił systematyczny spadek emisji, które-
go wielkość za łata 1990-2000 ocenia się na 25%. W okresie tym o 18% zmniejszona
została emisja amoniaku do atmosfery, a o 30% lotnych związków organicznych. Tym
samym międzynarodowy reżim ochrony powietrza okazał się skutecznym instrumentem
ograniczania emisji jego zanieczyszczeń w Europie.
Oceniając wpływ reżimu CFE na redukcję zbrojeń konwencjonalnych i stabiłizację
środowiska międzynarodowego w pozimnowojennej Europie, należy pamiętać, że jest
to reżim szczególny, dotyczący bowiem kontroli zbrojeń. Niezbędne jest więc odwoła-
nie się do dodatkowych kryteriów, istotnych dla określania efektywności reżimów kon-
troli zbrojeń. Już na początku lat sześćdziesiątych Morton Halperin i Thomas Schel-
ling określili kryteria sukcesu kontroli zbrojeń. Zaliczyli do nich: 1) wzrastającą stabil-
ność środowiska międzynarodowego, wymagającą zachowań kooperacyjnych; 2) reduk-
cję destrukcyjnego potencjału wojskowego; 3) ograniczenie kosztów systemów uzbroje-
nia.
Reżim CFE jest niewątpliwie sukcesem w odniesieniu do każdego z tych trzech
kryteriów. Liczba wycofanego i zniszczonego sprzętu podłegającego redukcji osiągnęła
63000 sztuk. Nastąpiło ograniczenie wydatków państw europejskich na zbrojenia, cho-
ciaż sam proces niszczenia sprzętu podlegającego redukcji wiązał się ze wzmiankowany-
;* mi obciążeniami gospodarczymi, zwłaszcza dła państw Europy Środkowej i Wschodniej.
O wiele bardziej jest złożona, bo związana ze zmianami jakościowymi, ocena pierw-
. szego z tych kryteriów, czyli wpływu reżimu CFE na stabilność środowiska międzyna-
. rodowego. Nie ma najmniejszych wątpliwości co do tego, że reżim ten stał się struktu-
ją współkształtującą stabilność i związaną z nią przewidywalność aktywności wojskowej
w Europie. Skutek taki nie wynika jednakże tylko z zasad, norm, regułi procedur de-
ćyzyjnych właściwych reżimowi CFE. Oceniając bowiem jego skuteczność wpływania na
zmiany w środowisku międzynarodowym, nałeży pamiętać, że nie funkcjonuje on w izo-
cji, lecz jest elementem szerszego systemu wzajemnie się uzupełniających i nakładają-
ch rozwiązań instytucjonalnych. Składają się one na proces tworzenia przez negocjacje
owego ładu międzynarodowego w pozimnowojennej Europie. Wyrażają też nowe, ko-
peracyjne podejście do bezpieczeństwa narodowego międzynarodowego, a reżim CFE
st częścią tego procesu.
Co nie mniej istotne, reżim CFE jest nie tylko częścią obiektywnych zmian zwią-
anych z organizacją środowiska międzynarodowego w pozimnowojennej Europie, ale
rzyczynia się także do wzrostu subiektywnego poczucia bezpieczeństwa. Dzieje się tak
Że względu na przejrzystość aktywności wojskowej państw europejskich”, ograniczenie
,prawdopodobieństwa ataku wojskowego jednego państwa europejskiego na inne oraz
rzyczynianie się do niepodzielności ich bezpieczeństwa. Odzwierciedla więc nowe my-
p
"m Cyt. za H. Wulf, M. Brzoska, bid., s. 2
Tylko w latach 1992—1996 przeprowadzono ponad 2500 inspekcji na miejscu obiektów wojskowych
ństw-stron Traktatu CFE.
 206 —_————- Częśćlil. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 8, Reżimy międzynarodowe
————— Ww

ślenie o bezpieczeństwie w pozimnowojennej Europie, wyrażające dążenie do kształto- 4. Wpływ procesu tworzenia i funkcj Jonowaniaia reżimó
reżimów w mimiędzynarodowych na środo-
wania strefy współnego, niepodzielnego bezpieczeństwa, w miejsce wcześniejszego my- wisko międzynarodowe.
a 8
ślenia w kategoriach równowagi sil.
Uogólniając wpływ reżimów na funkcjonowanie środowiska międzynarodowego, na- Zalecana literatura
leży zgodzić się z poglądem, że powstanie i funkcjonowanie efektywnych instytucji mię-
dzynarodowych może stać się źródłem ładu i stabilności. Reżimy bowiem łagodzą ży- Hasenclever A., Mayer P., Rittberger V., Teories of inteational Cam
i k o - regimes, Cambrid ge 1997,
Pietraś M., Realia
wiołowość procesów międzynarodowych, a przez odwolywanie się do wspólnie uzgod- ! nr 1-2 ia i koncepcje reżimów międzynarodowych, „Stosunki Międzynarodowe” 2002,
nionych i stosowanych regulacji zachęcają do współpracy, ułatwiając
ją. Są więc „szkoła- Pie raŚ M,, Traktat
! o konwencjonalnych silach zbrojjjnych wE u. ropieie f ( FE) jako
j i
międzyn arodowy re -
mi współpracy”, obejmującymi zasięgiem działania nie tylko państwa, lecz także organi- ZUM bezpiecz
v0, eństwa, w:]
03: G. Michałowska red. Integracja
gracja eu. r opejska
j — in. tyt.
instytucjeje — polityka
i —
zacje międzynarodowe czy — jak w przypadku reżimu ochrony powietrza w Europie —
nawet organizacje pozarządowe. Łoś-Nowak T., Stosunki międzynarodowe. Teorie — systemy — uczestnicy
, Wrocław 2000.
Ważnym skutkiem funkcjonowania reżimów, istotnym dla stabilizacji środowiska
międzynarodowego, jest obniżenie konfiiktowości interesów państw, a nawet ich redefi-
nicja w kierunku działań kołektywnych. Wynika to z faktu, iż reżimy budują swoiste „wy-
spy” zinstytucjonalizowanych interakcji, które tworzą struktury więzi, potrafiące opierać
się doraźnym pogorszeniom klimatu politycznego. Reżimy są także w stanie ułatwiać
rozwiązywanie konfliktów interesów w określonych dziedzinach objętych zakresem re-
gulacji, jeśli państwa akceptują ich normy i reguly.?* H. Miiller zjawisko to określał mia-
nem „cywilizowania stosunków międzynarodowych”. Ponadto reżimy przyczyniają się
do budowy zaufania, którego skutki wykraczają poza obszar wynegocjowanych regulacji.
Redukują więc ogólny poziom niepewności i ryzyka, towarzyszący interakcjom państw.
Reasumując, należy wskazać, że reżimy międzynarodowe stały się ważnym elemen-
tem organizacji kolektywnych zachowań w poliarchicznym środowisku międzynarodo-
wym. Przyczyniają się do przezwyciężania właściwego państwom dylematu racjonal-
ności indywidualnej na rzecz tej kolektywnej. Stają się też ważnym czynnikiem stabi-
ZE LENE

lizacji środowiska międzynarodowego przez zwiększanie przewidywalności zachowań

państw. Potwierdzają wyrażony przez Hugo Grotiusa pogląd o możliwości przezwycięże-
nia anarchiczności środowiska międzynarodowego przez ustanowienie akceptowanych
przez państwa i wiążących je norm, reguł postępowania. Tworzą więc eksponowane kil-
JEBIE nr

ka wieków później przez Roberta Axelroda warunki pojawienia się współpracy w świecie
egoistów bez centralnej instancji sterującej”.??

Problemy do dyskusji

1. Istota i zakres instytucji międzynarodowych.

2. Istota i specyfika reżimów międzynarodowych.
3. Ograniczenia skuteczności reżimów międzynarodowych w poliarchicznym środo-
wisku międzynarodowym.
"28 v, Rittberger, M. Ziim, Regime Theory: Findings from the Study of East-West Regimes, „Cooperation
and Conflict" 1991, vol. XXIV, s. 180.
29_R. Axelrod, The Evolution of coopperation, New York 1984, s. 3; id., The Emergence of Cooperation
„Among Egoists, „American Political Science Review” 1981, val. 75, s. 306-318; id., Achieving cooperatin under
anarchy, „World Politics” 1985, nr 1, s. 226-254.
 Rozdział 9. Transnarodowe sieci w stosunkach międzynarodowych __—_——_ 209

Rozdział 9 wewnątrzkorporacyjne) oraz tworzą sieci między sobą (sieci międzykorporacyjne). Po-
wstają sieci biznesu i bankowe. Sieci gospodarcze (przemysłowe) oznaczają systemy in-
terakcji i przepływów informacji, dóbr, usiug i kapitału oraz wykorzystywania takich za-
Hanna Dumała sobów, jak zdolności technologiczne, marketingowe czy pozycja na rynku. Są więc „zbio-
rem połączonych relacji (wymiany)”. ”
Możemy także mówić o sieciach społecznych (w tym politycznych). Są one definio-

Transnarodowe sieci w stosunkach wane jako „dynamiczny system komunikacji, współpracy i partnerstwa pomiędzy gru-
pami lub instytucjami”. Sieć tego rodzaju oznacza siatkę połączeń pomiędzy jednost-
międzynarodowych kami i grupami, które współdziałają, realizując wspólne interesy. Taka szeroka interpre-
tacja oznacza, iż jako sieci mogą być traktowane różne formy organizacyjne, mniej lub
bardziej sformalizowane. Sieci społeczne tworzone są przez organizacje pozarządowe
grupy nacisku, grupy interesów, instytucje publiczne i prywatne, władze samorządowe
oraz jednostki, w celu wymiany informacji i doświadczeń, współpracy i podejmowania
arodowe w stosunkach eko- wspólnych inicjatyw.
Sieci transnarodowe, podobnie jak korporacje transn
ządowe w dziedzinie praw człowie- .
nomicznych czy międzynarodowe organizacje pozar Sieci społeczne mogą mieć charakter zarówno krajowy (narodowy), jak i transnaro-
jednocześni e komplikują współczesne.
ka czy ekologii, w sposób znaczący wzbogacają i dowy. Te pierwsze tworzone są przez podmioty pochodzące z jednego państwa. Z, siecia-
ter wyłącznie międzypaństwowy.
stosunki międzynarodowe, które przestały mieć charak mi transnarodowymi mamy do czynienia wówczas, gdy po pierwsze, przynajmniej jeden
ynarodowych stosunków
Przedstawie nie sieci jako pozapaństwowych uczestników międz z tworzących je aktorów nie ma charakteru rządowego oraz po drugie, pochodzą oni
,, sieć” oraz wyjaśnienia jego istoty z co najmniej dwóch państw. Mamy więc do czynienia ze strukturami wykraczającymi
politycznych wymaga zdefiniowania samego pojęcia
w różnych sferach życia międzynarodowego. poza lub ponad granice państwowe. Aktorami sieci transnarodowych w międzynarodo-
wych stosunkach politycznych najczęściej są instytucje publiczne i prywatne, organiza-
cje pozarządowe (polityczne, gospodarcze, zawodowe, kobiece, kulturalne, wyznaniowe
oaz

1. Istota sieci
oświatowe, techniczne i inne) i jednostki oraz aktorzy zbiorowi, jakimi są subpaństwowe
jednostki terytorialne (regiony, gminy, miasta itp.). Pozostają oni niezależni w zakre-
la red) definiowana jest pod”
„Sieć” (ang. network, niem. Netzwerk, fr. le Roseau, hiszp. sie działań niewchodzących w zakres porozumienia stanowiącego podstawę utworzenia
ex system) lub grupa powiązanych”
względem semantycznym jako złożony system (compl sieci.
interco nnected people or things).!
ze sobą elementów — rzeczy bądź ludzi (group of Istniejące sieci dość rzadko używają w nazwie określenia „sieć”. Jako przykłady po-
a Europe jska określi ła znacze-
„Sieci są arteriami jednolitego rynku” — tak Komisj zytywne mogą służyć: Sieć Europejskich Regionów i Obszarów Metropolitalnych (The
ch i teleko munika cyjnyc h) w Białej
nie sieci fizycznych (transportowych, energetyczny in- . Network of European Metropolitan Regions and Areas — Metrex), Sieć Władz Lokalnych
ienia z 1993 roku. Tworzą one
Księdze w sprawie wzrostu, konkurencyjności i zatrudn sa Państw Europy Środkowej i Wschodniej (Local Governments Network of Central and
a i „spina” gospodarki naro-
frastrukturę, która podbudowuje współczesne społeczeństw „; Eastern European Countries — CEEC-LOGON) oraz Sieć Współpracy Siedmiu Wysp
otę Europe jską stworzy ł podstawę prawną dla sieci
dowe. Traktat ustanawiający Wspóln Morza Baftyckiego (Baltic Sea Seven Islands Cooperation Network — BT). Sieci przyj-
XV Traktatu WE (art. 154, 155
transeuropejskich (TENS). Zgodnie z zapisami Tytułu mują bardzo różne nazwy własne, takie jak: forum (Międzynarodowe Forum Miast Hi-
rozwoju sieci transeuropejskich”
i 156) „Wspólnota przyczynia się do ustanowienia i storycznych — Das Internationale Stadteforum Graz, 1SG), liga (Liga Miast Historycz-
stworzenia rynku wewnętrznego
w tych trzech sektorach jako zasadniczego elementu nych — The League of Historical Cities), wspólnota robocza (Wspólnota Robocza Kra-
„Działanie Wspólnoty zmierza
oraz wzmocnienia spójności ekonomicznej i społecznej. Jów Naddunajskich — Arbeitsgemeinschaft Donauldnder, ARGE Donaulinder), związek
ości sieci krajowych, jak rów-
do sprzyjania wzajemnym połączeniom oraz interoperacyjn (Związek Miast Bałtyckich — The Union of the Baltic Cities, UBC), rada (Rada Jeziora
nież dostępowi do tych sieci”. 'Lemańskiego — Conseil du Leman), stowarzyszenie (Stowarzyszenie Miast i Regionów
gospodarce światowej.
Sieci niefizyczne coraz częściej występują we współczesnej *dla Recyklingu — The Association of Cities and Regions for Recycling, ACRR), konferen-
rę wewnęt rzną w sieciową (sieci
Korporacje transnarodowe przekształcają swoją struktu a (Konferencja Górnego Renu — Oberrheinkonferenz), platforma (Europejska Plat-
Ch. Cowley [eds.], Oxford University Press, rma Nowych Miast — The European New Towns Platform, ENTP), kampania (Kam-
1 The Oxford Colour Dictionary © Thesaurus, $. Hawker,
w słowniku języka polskiego, choć dość bliska jest ania Europejskich Zrównoważonych Miast — The European Sustainable Cities ć Towns
1996, s. 336. Takiego rozumienia terminu „sieć” nie ma
większej liczby czegoś”, Słownik języka polskiego,
definicja „rozmieszczenie, rozplanowanie na jakimś terenie ampaign — EŚC 6 TC). Ich nazwy mogą też w ogóle nie określać charakteru powiązań
t. 3, red. M. Szymczak, Warszawa 1983, s. 210.
210 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych ————_—_
i odwoływać się do tradycji, płaszczyzny współpracy bądź charakterystyki geograficznej,
społecznej czy ekonomicznej aktorów, np. Hanza, Europejskie Miasta Przeciwko Nar-
kotykom (The European Cities Against Drugs — ECAD), Quartiers en Crisen (QEQ),
Vier Motoren fiir Europa, Europolis czy Miasta Artystyczne w Europie (7he Arts Cities in
Europe).
Sieć definiowana jest przez jej cechy charakterystyczne, a więc jako struktura:
e samoorganizująca się — sieć oparta jest na związkach oddolnych, mających cha-
rakter dynamiczny;
« współpracy — dominują transakcje i przepływy zorientowane na członków sieci,
wymagające pewnych wzajemnych zobowiązań i świadczeń;
« niehierarchiczna — więzi pomiędzy aktorami sieci są dwukierunkowe, horyzonta|-
ne, dają możliwość jednakowego wpływu na zbiorowe decyzje sieci, brak jest monopolu
i nadrzędności;
» elastyczna — zarówno w sensie tworzonych struktur organizacyjnych, które nie
są niezmienne i mogą ulegać modyfikacjom (sieci są względnie stabilne), jak i w sen-
sie otwartości, oznaczającej możliwość opuszczenia sieci oraz przyłączenia się nowych
partnerów;
» topologiczna — co oznacza powstawanie więzi między podmiotami wcześniej ze
sobą przestrzennie niepowiązanymi, a nawet odizolowanymi.
Podstawą kształtowania się i identyfikacji sieci są relacje między tworzącymi je pod-
miotami (aktorami). Sposób i możliwości działania sieci są uwarunkowane w stopniu
znacząco silniejszym przez relacje między aktorami sieci niż przez cechy charaktery-
styczne tychże, stąd też struktury sieciowe nazywane są interakcyjnymi. Chodzi tutaj
przede wszystkim o relacje koordynacji i kooperacji (współpracy), sieci są bowiem zo-
rientowane na współdziałanie, a nie na rywalizację. Zakres relacji wewnątrzsieciowych
jest więc ograniczony: nie występują w nich relacje podporządkowania, konfliktu czy
kontroli. Podkreśla się, że sieci są strukturami koordynacyjnymi, oparte są na zaufaniu
i współpracy partnerskiej. Charakterystyczne jest także to, że relacje mają horyzontal-
ny (poziomy) i niehierarchiczny charakter oraz ukierunkowane są na realizację celów
długoterminowych. Sieci są więc strukturami zintegrowanymi funkcjonalnie.
Organizacja sieciowa traktowana jest zarówno przez badaczy, jak i aktorów uczest-
niczących w sieci jako alternatywa dla dwóch dominujących dotychczas mechanizmów
interakcji: rynku i hierarchii. Rynek oznacza przepływ zasobów oparty na zasadach kon-
kurencji i rywalizacji. Hierarchia to charakterystyczne dla struktur państwowych podpo-
rządkowanie i nadzór. Sieć jest więc trzecią — pośrednią między rynkiem a hierarchią —
formą organizacji zarządzania. W ramach sieci występuje zjawisko agregacji interesów
oraz wzajemności świadczeń i wykorzystywania zasobów (informacji, kapitatu, kontak-
tów, władzy, itp.), a aktorzy są współzależni.
2. Typy sieci
W literaturze przedmiotu wyróżnia się trzy zasadnicze typy sieci:
e wymiany (exchange networks),
Rozdział 9. Transnarodowe sieci w stosunkach międzynarodowych
211
e polityki (policy networks),
e relacji międzyrządowych (intergovernmental relations networks).
Sieci wymiany wyróżniane są ze względu na przepływy zasobów między aktorami.
Podstawowym zasobem podlegającym wymianie w przypadku sieci transnarodowych
w międzynarodowych stosunkach politycznych jest informacja. Aktorzy wymieniają się
wiedzą i doświadczeniami na temat udanych przedsięwzięć, jak i napotykanych trudno-
ści, rozpowszechniają między sobą dobre, sprawdzone rozwiązania wspólnych proble-
mów.
W odniesieniu do europejskich sieci terytorialnych, a więc tworzonych przez lokalne
i regionalne jednostki terytorialne, J. Bennington i J. Harvey wyróżniają cztery kategorie
sieci wymiany: 1) szczytowe (peak), 2) przestrzenne, 3) tematyczne oraz 4) sektorowe.
1. Sieci szczytowe to formalne struktury międzynarodowe, które zostały utworzone
w celu koordynacji i reprezentacji wspólnych interesów subpaństwowych jednostek te-
rytorialnych wobec instytucji państwowych i międzynarodowych. W skali globalnej taką
siecią są na przykład Zjednoczone Miasta i Władze Lokalne (The United Cities and Local
Governmenis — UCLG), na poziomie europejskim wymienić można Radę Gmin i Re-
gionów Europy (The Council of European Municipalities and Regions — CEMR) oraz
Zgromadzenie Regionów Europejskich (The Assembly of European Regions — AER).
Mają one charakter swoistego parasola obejmującego swoim zasięgiem większość tery-
torium świata bądź Europy. Pełnią funkcje doradcze instytucji międzynarodowych —
Organizacji Narodów Zjednoczonych, Rady Europy i Unii Europejskiej, ałe także sta-
nowią skuteczny instrument oddziaływania na państwa narodowe.
Sieci szczytowe mają złożoną strukturę wewnętrzną i stanowią swoiste mega-sieci.
UCGL składa się z 8 samodzielnych sekcji, z czego 7 ma charakter regionalny (sekcją
europejską jest CEMR), a ósma to sekcja metropolii. CEMR tworzy 45 narodowych
stowarzyszeń z 32 państw Europy skupiających ponad 100 tys. jednostek terytorialnych
różnego szczebla. Wśród członków AER jest — poza 250 pojedynczymi regionami
z 30 państw Europy — także 12 sieci typu przestrzennego lub sektorowego, w tym
m.in. Wspólnota Robocza Kantonów i Regionów Alp Zachodnich (Communautć de
travail des Alpes Occidentales — COTRAO) i Stowarzyszenie Europejskich Regionów
Producentów Wina (The Association of European Wine Producing Regions — AREV).
Przykład 1: Zgromadzenie Regionów Europejskich (Assembly of European Regions AER)
Aktorzy 12 związków międzyregionalnych: Stowarzyszenie Europejskich Regionów Granicz-
nych (AEBR), Wspólnota Robocza Kantonów i Regionów Alp Zachodnich (CO-
TRAO), Wspólnota Robocza Regionów Alpejskich (Arge Alp), Wspólnota Robo-
cza Alpy Adriatyk (Alpen-Adria), Wspólnota Robocza Pirenejów (CTP), Konferen-
cja Transjurajska (CTI), Stowarzyszenie Europejskich Regionów Producentów Wi-
na (AREV), Zgromadzenie Regionów Europejskich producentów owaców i warzyw
(AREFLH), Wspólnota Robocza Dolnego i Środkowego Adriatyku, Wspólnota Ro-
bocza Państw Naddunajskich, Wspólnota Robocza Galicja — Północna Portugalia,
Współpraca Subregionalna Państw Morza bałtyckiego (BSSSC) oraz około 250 regio-
Hi nów z 30 państw Europy
iStorią
p powołane
. 14u lipca 1985 1.r. w Lowain-la-Neuve
i (Walonia, a, Belgia)Belgia) z z inicjatywy
iniej jewi
dziewię-
współpracy ciu europejskich organizacji międzyregionalnych i 47 regionów jako Rada Regionów
Europejskich. Dwa lata później Rada przekształcona została w Zgromadzenie Regio-
nów Europejskich
 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
212 |
pozarządowa organizacja międzynarodowa, siedziba Strasburg
Status
prawny
biu-
Struktura Zgromadzenie Ogólne — zbiera się raz do roku, wybiera prezydenta i członków
organizacyjna ra, przyjmuje nowych członków oraz uchwala budżet; Biuro Wykonawcze — składa się
z 59 osób wybieranych przez Zgromadzenie z kandydatów nominowanych przez regio-
ny członkowskie, spotyka się przynajmniej dwa razy do roku; kadencja dwa lata; Pre-
zydium — podejmuje decyzje w okresie między sesjami Biura, w jego skład wchodzi
Prezydent, jego dwóch zastępców, Skarbnik i przewodniczący komitetów; Sekretarz
Generalny — zapewnia koordynację prac instancji politycznych ZRE oraz admini-
struje organizacją. Na czele sekretariatu stoi sekretarz, sprawujący swą funkcję przez
5 lat; Cztery komitety tematyczne, przygotowujące decyzje polityczne Biura i Zgro-
madzenia Ogólnego. Spotykają się one dwa razy do roku: Komitet A — kwestie in-
stytucjonalne, współpraca Wschód-Zachód, Komitet B — spójność socjalna, ochrona
zdrowia, zatrudnienie, Komitet C — polityka regionalna, infrastruktura, planowanie
przestrzenne, środowisko naturalne i turystyka, Komitet D — edukacja, młodzież,
media, sport, kultura, kształcenie
Cele umocnienie reprezentacji regionów w instytucjach europejskich, promocja współpracy
współpracy między regionami i solidarność z regionami biedniejszymi, promocja regionalizmu
i jej rezultaty i federalizmu w Europie; zarządzanie programami: Eurodyssey, Centurio, Summer
School i Youth Summer School
Źródło: opracowanie własne na podstawie strony internetowej: www.a-e-r.org
2. Sieci przestrzenne powstają ze względu na cechy fizyczne aktorów terytorialnych
(kryteria geograficzne) i mogą mieć dwojaki charakter: zwarty lub rozproszony. Sieci
zwarte przestrzennie tworzone są przez jednostki terytorialne sąsiadujące ze sobą przez
granicę państwową. Są to sieci transgraniczne, w wersji sformalizowanej znane również
jako euroregiony. Pierwszym euroregionem jest powstałe w 1958 r. na granicy niemiec-
ko-holenderskiej Euregio. Należy ono do euroregionów typu komunalnego, ze względu
bowiem na szczebel jednostki terytorialnej możemy wyróżnić przestrzenne sieci komu-
nalne (lokalne) i regionałne. Sieci komunalne tworzone są przez jednostki terytorial-
ne na poziomie lokalnym (w Polsce gminy i powiaty), sieci regionalne tworzą regiony,
wśród których zgodnie z klasyfikacją Unii Europejskiej (The Nomenclature of Territorial
Units for Statistics — NUTS) możemy wyróżnić trzy poziomy. NUTS 1 to regiony duże
(up. niemieckie landy), NUTS 2 — średnie (np. regiony francuskie) i NUTS 3 — małe
(np. włoskie prowincje). Przykładami struktur transgranicznych o charakterze komunal-
nym są między innymi niemiecko-czeski Egrensis, niemiecko-holenderski Ems Dollart
Region, fińsko-rosyjski Euregio Karjala-Karelia, niemiecko-bełgijsko-holenderski Eure-
Balic Sea Seven Islands Cooperation Network — BT). Wspólna charakterystyka akto-
gio Maas-Rhein, polsko-niemiecko-szwedzka Pomerania, beigijsko-holenderski Schelde-
mond. Do euroregionów typu regionalnego należą między innymi euroregion Bałtyk
(z udziałem partnerów z Danii, Litwy, Łotwy, Polski, Rosji i Szwecji), Międzynarodowa
tycznych.
Konferencja Jeziora Bodeńskiego (Intemationale Bodenseekonferenz — IBK, Austria,
Liechtenstein, RFN, Szwajcaria), Rada Jeziora Lemańskiego (Conseil du Lćman, Fran-
cja, Szwajcaria), Wspólnota Robocza Pirenejów (Comunidad de Trabajo de los Pirineos
— CIĘ Andora, Francja, Hiszpania) i Wspólnota Robocza Regionów Alpejskich (Ar-
beitsgemeinschaft Alpenlinder — Arge Alp, Austria, REN, Szwajcaria, Włochy). Związki
obszarów przygranicznych nakierowane są na rozwiązywanie konkretnych problemów
związanych z faktem istnienia między nimi granicy państwowej. Współpraca dotyczy
Rozdział 9. Transnarodowe sieci w stosunkach międzynarodowych
213
przede wszystkim zagadnień transgranicznego przepływu towarów, osób, usług i kapi-
tału, a także ograniczeń w infrastrukturze oraz systemie transportu i komunikacji.
Przykład 2: Wspólnota Robocza Regionów Alpejskich (Arbeitsgemeinschaft Alpenlinder — Arge Alp)
| om 11 regionów z 4 państw Europy: dwa łandy niemieckie (Bawaria oraz Badenia-Wir-
tembergia), jeden region (Lombardia) i dwie prowincje włoskie (Trydent i Południo-
wy Tyrol), trzy kantony szwajcarskie (Tessyn, Sankt Gallen, Gryzonia) oraz trzy landy
austriackie (Tyrot, Saizburg, Vorarlberg). 142 tys. km?, 23 mln mieszkańców, z tego
obszar alpejski to ok. 68,5 tys. km? i 5,6 mln mieszkańców; niska wydajność rolnictwa
a wrażliwe środowisko naturalne, wysokie koszty infrastrukturalne i produkcji |
Historia powstała 12 października 1972 r., ale jej założenie poprzedziło wiele spotkań, konfe-
współpracy rencji i koniaktów pomiędzy anałogicznymi organizacjami społecznymi, partiami po-
litycznymi regionów alpejskich oraz przedstawiciełami jednostek terytorialnych róż-
nych państw. Spotkanie założycielskie Arge Alp (pierwotnie 5 regionów) odbyło się
z inicjatywy naczelnika krajowego Tyrolu w Innsbrucku
Status brak osobowości prawnej
prawny
Struktura Konferencja Szefów Egzekutywy — główne gremium, odbywała się pierwotnie dwa
organizacyjna razy do roku, a od 1978 r. raz w roku; wyznacza cele, uchwala budżet, przyjmuje rezo-
lucje; Przewodniczący Wspólnoty — zmienia się raz na dwa lata, reprezentuje Wspól-
notę, przewodniczy Konferencji, Komitet Dyrektorów — organ wykonawczy, obra-
duje 4 razy do roku, inicjuje działania Wspólnoty, koordynuje na bieżąco poczynania
regionów, utrzymuje kontakty z innymi strukturami międzynarodowymi; Sekretariat
(od 1976 r.) prowadzi sprawy biurowo-techniczne, koordynuje prace komisji, obstu-
guje prace Komitetu Dyrektorów, zajmuje się sprawami finansowymi; Komisje (4) —
I kultury i kształcenia; II środowiska naturalnego, planowania przestrzennego i rol-
nictwa; III gospodarki i pracy; IV transportu
Cele ochrona środowiska naturalnego (sympozjum nt. ochrony łasów, atlas gatunków, na-
współpracy groda środowiskowa), rozwój odnawialnych źródeł energii, zatrudnienie, współpraca
i jej rezultaty społeczna (teatry dziecięce), współpraca służb ratowniczych
Zródło: Opracowanie własne na podstawie strony internetowej: www.argealp.org
Sieci przestrzenne rozproszone to sieci tworzone przez jednostki terytorialne nie-
graniczące ze sobą, lecz charakteryzujące się podobieństwem cech geograficznych:
peryferie-centrum, nadmorskie, górskie, wyspiarskie itp. Jako przykłady mogą służyć:
Stowarzyszenie Europejskich Regionów Granicznych (The Association of European Bor-
der Regions — AEBR), Konferencja Peryferyjnych Regionów Nadmorskich Europy (The
Conference of Peripherial Maritime Regions of Europe — CPMR), Cztery Zakątki Połu-
dniowego Bałtyku (Four Corners — FC) oraz Siedem Wysp Morza Baltyckiego (The
rów tworzących sieć rozproszoną generuje wspólnotę problemów będących przedmio-
tem współpracy i tworzy podstawę celów zarówno ekonomiczno-społecznych jak i poli-
Przykład 3: Cztery Zakątki Południowego Battyku (Four Corners — FC)
Aktorzy 4 regiony z 4 państw nadbałtyckich: wyspy Bornholm (Dania) i Rugia (RFN) oraz
Eistoc miasto Świnoujście (Polska) i Poładniowo- Wschodnia Skania (Szwecja)
istoria Bornholm i Południowo-Wschodnia Skania współpracują ze sobą od łat 80., w 1995 r.
współpracy współpraca ta została rozszerzona na Rugię i Świnoujście, co dało początek Czterem
Zakątkom
214 | Częśćlll. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
Status brak osobowości prawnej
prawny
Struktura Forum Czterech Zakątków: politycy reprezentujący regiony, najwyższy organ decyzyj-
organizacyjna ny, zbiera się raz w roku i podejmuje decyzje o kierunkach działalności na nadcho-
dzący rok; polityczny Komitet Zarządzający, w razie potrzeby zbiera się w ciągu roku,
omawia zagadnienia dotyczące strategii, celów i ogółnych kierunków realizacji pro-
jektów; Grupa Koordynacyjna: składa się z urzędników, odpowiada za projekty i inną
bieżącą działalność
Cele wspólne przedsięwzięcia w zakresie turystyki, kultury, wspierania rozwoju prywatnej
współpracy przedsiębiorczości, komunikacji i infrastruktury; publikacje na temat ogrodów wakół
i jej rezultaty południowego Bałtyku oraz kultury budownictwa i architektury, letnie regaty żeglar-
skie, „Tydzień Kulturalny” organizowany we wrześniu każdego roku, bilet okrężny
wprowadzony wspólnie z przewoźnikami promowymi południowego Bałtyku, umożli-
wiający podróż do czterech zakątków, projekt Regionalnej Kultury Kulinarnej
Źródło: Opracowanie własne na podstawie strony internetowej: www.four-corners.org
3. Sieci tematyczne powstają wokół określonego zagadnienia, którym może być na
przykład ochrona środowiska, technologia, urbanizacja, komunikacja, kultura i inne.
Współpraca pomiędzy aktorami sieci ogranicza się do interesującej wszystkich aktorów
kwestii. Należą do nich między innymi POLIS (The European Cities and Regions Networ-
king for New Transport Solutions), CERE (The Center of Euro-Mediterranean Regions for
the Environment), Regiony Innowacyjne Europy (The Innovating Regions of Europe —
IRE Network) czy Miasta Przyjazne Rowerzystom (Cities for Cyclists — CfO).
4. Sieci sektorowe tworzone są przez podmioty o takich samych bądź podobnych
cechach ekonomicznych. Ich zadaniem jest rozwijanie współpracy w celu wspomagania
rozwoju gospodarczego wspólnego sektora bądź jego restrukturyzacji. Przykładami sieci
sektorowych są: Stowarzyszenie Europejskich Regionów Przemysłowych (The European
Industrial Regions Association — EIRA), Europejska Akcja na rzecz Gmin Górniczych
(The European Action for Mining Communities — EURACOM,), Stowarzyszenie Euro-
pejskich Współnot Tekstylnych (Tke European Textile Collectivities Association — AC-
TE) czy też Stowarzyszenie Europejskich Regionów Producentów Owoców i Warzyw
(Assemblće des regions europćennes fruilieres, lćgumieres et horticoles — AREFLH).
Przykład 4: Europejskie Stowarzyszenie Regionów Przemysłowych (European Industriai Regions
Association — EIRA)
„Aktorzy 28 regionów z 9 państw Europy (Czech, Finlandii, Francji, Holandii, REN, Rumunii,
Węgier, Wielkiej Brytanii i Włoch)
Historia powstało 3 maja 2002 r. w Metherwell (Szkocja, W. Brytania) w wyniku połączenia
współpracy dwóch organizacji: istniejącego od 1984 r. RETI (Association of European Regions
of Industry and Technology) oraz powstałego w 1995 r. CASTer (Conference and
Association of Steel Territories), zakończyła działalność w 2005 r.
Status stowarzyszenie działające na podstawie prawa belgijskiego, siedziba w Brukseli
rawny
Struktura Zgromadzenie Ogólne — spotyka się przynajmniej raz w roku, podejmuje decyzje
organizacyjna w sprawach płanów działania stowarzyszenia, wybiera władze wykonawcze, zatwierdza
plany finansowe; Zarząd Wykonawczy — 9 członków (prezydent, 2 wiceprezydentów,
skarbnik i 5 członków), spotkania przynajmniej raz w miesiącu; Sekretariat Generalny;
Starsza grupa Doradcza; Grupy Interesu: A ds. adaptacji do zmian przemysłowych,
B ds. rozszerzenia, C ds. innowacji, D ds. spójności społecznej i E zrównoważonego
rozwoju.
Rozdział 9. Transnarodowe sieci w stosunkach międzynarodowych
215
Cele współpra- forum wymiany doświadczeń i wiedzy na temat zarządzania rozwojem przemysłowym.
cy ! promocja stałego, zrównoważonego rozwoju, konkurencyjności i innowacyjności sek.
i jej rezultaty tora przemysłowego, reprezentacja wspólnych interesów na poziomie UE; spotkania
i konferencje, raporty ”
Zródło: Opracowanie własne na podstawie strony internetowej: www.eira.org
J. K. Benson definiuje sieć polityki jako „grupę lub zbiór organizacji powiązanych
ze sobą zależnościami w sferze zasobów i wyróżniającą się od innych grup lub zbio-
rów przerwami w strukturze tych zależności”, Sieci polityki tworzone są w poszczepó|-
nych sektorach lub subsektorach działań politycznych. W Europie obecne są prawie we
wszystkich dziedzinach działałności Unii Europejskiej: w polityce transportowej, regio-
nalnej, społecznej, ekologicznej, rolnej, energetycznej, telekomunikacyjnej, badań na-
ukowych i technologii itp. Podstawą działania sieci polityki jest nierówny dostęp do zaso-
bów, takich jak informacja, kapitał, kontakty czy władza. Sieci polityki powstają zarów-
no na poziomie formułowania polityki, jak i jej implementacji. Aktorami są jednostki
grupy interesu i władze różnych poziomów: eksperci (naukowi, techniczni), członkowie
Parlamentu Europejskiego (zwłaszcza po wprowadzeniu procedury współdecydowania
w UE), urzędnicy Komisji Europejskiej, przedstawiciele agend rządowych, organizacje
pozarządowe, stowarzyszenia zawodowe, przedsiębiorstwa, władze regionalne, lokalne.
Można więc w tym przypadku mówić o swoistym partnerstwie publiczno-prywatnym.
, Uwzględniając różny poziom bliskości relacji pomiędzy aktorami sieci, D. Marsh
i R. A. W. Rhodes wyróżniają w ramach sieci polityki sieci problemowe (issue networks)
i wspólnoty polityki (policy communities). Te pierwsze zorganizowane są wokół pewne-
-_go zagadnienia. Są na ogół większe (liczniejsze), bardziej otwarte i wewnętrznie zróż-
hicówane, także pod względem zasobów, w zdecydowanej większości przypadków nie
mają charakteru formalnego. Zakres podobieństwa interesów i uznawanych wartości
- jest wąski, ograniczany do konkretnego probłemu, a rełacje wewnątrzsieciowe opierają
Się przede wszystkim na konsultacjach. Wspólnoty polityki oznaczają sieć o ograniczó-
nym członkostwie, większej spoistości wewnętrznej, szerokim zakresie wspólnoty intere-
sów i wartości oraz częstych kontaktach pomiędzy wszystkimi aktorami. Zakres czasowy
. wspólnot polityki jest na ogół nieograniczony, traktowane są one bowiem przez aktorów
: słeci jako instrument realizacji długookresowych celów polityki, stąd też często mają
sformalizowany charakter. Dominują negocjacje i targi jako sposób osiągania konsen-
usu wewnętrznego.
Pojęcie sieci relacji międzyrządowych odnosi się do relacji zachodzących między
dnostkami władzy wszystkich typów i poziomów: ponadnarodowej, państwowej i sub-
aństwowej (regionalnej i lokalnej). R. A. W. Rhodes szczegółowo opisuje trzy modele
eci — hierarchiczny, konsultacyjny i uczestniczący. W modelu hierarchicznym relacje
tają charakter odgórny, brak jest bezpośredniego kontaktu między szczeblem ponadna-
Odowym a subpaństwowym. Pośrednikiem w tych kontaktach jest rząd narodowy, który
rzekazuje decyzje na poziom niższy i stanowi jednocześnie rodzaj „bramkarza” prze-
-Ćhwytującego informacje idące z dołu do góry. Model konsultacyjny opiera się, jak sama
azwa wskazuje, na rełacjach konsultacji, a więc wymiany opinii między tymi trzema
216 Część]. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych ————___
poziomami władzy. Przyjmuje on postać graficzną trójkąta, w którym rząd narodowy
i subpaństwowy stanowią dwa wierzchołki jego podstawy i oba mają bezpośredni dostęp
y. W modelu
do władzy ponadnarodowej. Najbardziej złożony jest model uczestnicząc
tym władza subpaństwowa może wpływać na władzę ponadnarodową na pięć różnych
sposobów: 1) przez swój rząd narodowy, 2) bezpośrednio; 3) bezpośrednio, ale wspól-
nie z rządem narodowym; 4) przez stowarzyszenie (związek) władz subpaństwowych;
5) przez sieć transnarodową jednostek terytorialnych. Egzemplifikacją modelu uczest.
niczącego sieci relacji międzyrządowych są współcześnie relacje zachodzące w Unii Eu-
ropejskiej. UE może być traktowana jako sieć relacji pomiędzy aktorami ponadnaro-
dowymi (poziom Wspólnoty), narodowymi (państwa członkowskie) i subpaństwo
wymi
(władze regionalne i lokalne), zachodzących na różnych płaszczyznach stosunków. Zda-
niem B. Kohler-Koch UE jest „systemem zarządzania sieciowego o Chociaż państwa
ją
narodowe i ich przedstawiciele pozostają ważnymi aktorami polityki, nie monopolizu
już procesu podejmowania decyzji na poziomie wspólnotowym.
3. Klasyfikacje sieci
Możemy dokonać klasyfikacji sieci ze względu na takie kryteria, jak: liczba aktorów,
czas trwania, funkcje, członkostwo, zakres przedmiotowy, stopień zorganizowania oraz
stopień podobieństwa aktorów tworzących sieć. Najprostszy podział sieci dokonany ze
względu na liczbę aktorów tworzących sieć obejmuje sieci dwu- iwielostronne. Najstar-
szą i najbardziej rozpowszechnioną formą tych pierwszych w stosunkach międzynaro-
dowych są związki bliźniacze (twinning), określane również związkami partnerskimi lub
siostrzanymi (w USA sister cities). Mają one postać dwustronnych porozumień o współ-
pracy. Ruch ten obejmuje w Europie ponad 26 000 gmin (miejskich 1wiejskich). Szcze-
gólnie aktywne pod tym względem są lokalne jednostki terytorialne Francji 6322 z nich
należy do przynajmniej jednego związku bliźniaczego), następnie Republiki Federalnej
Niemiec (5177) i Polski (1825).? Do transnarodowych sieci dwustronnych możemy zali-
czyć także tzw. „miasta podzielone”, takie jak polsko-niemieckie Słubice/Frankfurt nad
Odrą, Gubin/Guben, Zgorzelec/Górlitz, polsko-czeskie Cieszyn/Czeski Cieszyn czy cy-
pryjska grecko-turecka Nikozja. Część badaczy uważa jednak, że związki TPA
nie zastugują na miano sieci i zaliczają do nich jedynie takie struktury, w skład któryc
wchodzi co najmniej trzech aktorów (sieci wielostronne). . morządów Małych Miast (Węgry), Węgierskie Narodowe Stowarzyszenie Władz Lo-
Ze względu na czas trwania możemy wyróżnić sieci ad hoc oraz trwałe. Te pierwsze
powstają w odpowiedzi na konkretne zapotrzebowanie, mają czasowy I celowy charakter
i rozwiązują się po zrealizowaniu założonego celu. Sieci trwałe nie określają horyzontu
czasowego swojej działalności. A .
Funkcje realizowane przez sieci zamykają się w trzech kierunkach działań: wymiana
informacji, lobbing oraz promocja. Wymiana informacji i doświadczeń oznacza, że sieć
skierowana jest do wewnątrz, lobbing i promocja akcentują zewnętrzny aspekt działal
ności podmiotów tworzących sieć. Celem takiej sieci jest przede wszystkim reprezen-
towanie wspólnych interesów wobec własnych państw lub instytucji międzynarodowych
2 Dane CEMR, która sprawuje opiekę nad ruchem bliźniaczym w Europie.
Rozdział 9. Transnarodowe sieci w stosunkach międzynarodowych _——_———_ 247
(globalnych lub regionalnych), a także wywieranie nacisku na te instytucje. Sieci teryto-
rialne powstają w celu przełamywania barier narodowych, wspomagania rozwoju gospo-
darczego obszarów peryferyjnych, wzmacniania władzy samorządowej, a także instytucji
demokratycznych oraz wspierania politycznej stabilizacji (dotyczy to zwłaszcza aktorów
z państw Europy Środkowo-Wschodniej). W ten sposób zwłaszcza europejskie regio-
ny, miasta i gminy dążą do odgrywania bardziej aktywnej roli i uczestnictwa w procesie
podejmowania decyzji zarówno we własnych państwach, jak i na poziomie Unii Euro-
pejskiej. Jednym z przykładów takich działań jest utworzenie w listopadzie 2000 roku
sieci regionów europejskich posiadających władzę legislacyjną — The Conference of Eu-
ropean Regions with Legislative Power (REGLEG). W konferencji zalożycielskiej w Bar-
celonie, zwołanej z inicjatywy Katalonii i Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych
(CLRAFE), wzięli udział przedstawiciele 22 regionów z 6 państw europejskich. Uzasad-
nione jest także wyróżnienie funkcji integracyjnej. W kontekście relacji wewnętrznych
sieci zbliżają jednostki i instytucje zorganizowane wokół wspólnych cełów danej sieci.
W szerszym znaczeniu integracji międzynarodowej, przede wszystkim europejskiej, sieci
sprzyjają rodzeniu się wspólnej świadomości i odpowiedzialności za rozwój regionu.
Inne ujęcie wyróżnia niematerialne i materialne funkcje sieci. Funkcje niematerialne
związane są z wymianą doświadczeń, wiedzy, podejmowaniem współpracy kulturalnej
i międzyludzkiej, promocją. Działania polegają na organizowaniu spotkań, konferencji,
seminariów, warsztatów, publikowaniu raportów i opracowań, lobbowaniu. Funkcje
materialne obejmują gospodarowanie fizycznymi zasobami aktorów sieci: środowiskiem
naturalnym, infrastrukturą.
Przykład 5: Sieć Władz Lokalnych Państw Europy Środkowo-Wschodniej
(The Local Governments Network
of Central and Eastern European Countries — CEEC-LOGON)
Aktorzy 24 związki miast i gmin z 19 państw Europy: Austriackie Stowarzyszenie Miast i Mia-
steczek, Narodowe Stowarzyszenie Gmin w Republice Bułgarii, Związek Gmin Cy-
pryjskich, Unia Miast i Gmin Republiki Czeskiej, Stowarzyszenie Miast Estońskich,
Stowarzyszenie Fińskich Władz Lokalnych i Regionalnych, Grecka Agencja ds. Roz-
woju Regionalnego i Władz Lokalnych, Stowarzyszenie Władz Lokalnych Litwy, Unia
Lokalnych i Regionalnych Władz Łotwy, Stowarzyszenie Rad Lokalnych (Malta), sek-
cja niemiecka Rady Gmin i Regionów Europy, Związek Miast Polskich, Związek
Gmin Wiejskich RB, Rumuńska Federacja Władz Lokalnych, Stowarzyszenie Miast
i Gmin Republiki Słowackiej, Stowarzyszenie Miast i Gmin Słowenii, Stowarzysze-
nie Gmin Słowenii, Szwedzka Federacja Rad Hrabstw, Narodowe Stowarzyszenie Sa-
kalnych, Stowarzyszenie Miast Hrabstwa Rank (Węgry), Węgierskie Stowarzyszenie
Władz Lokalnych, Biuro Międzynarodowe Władz Lokalnych (Wielka Brytania), sek-
cja włoska Rady Gmin i Regionów Europy
| Historia 1998 r. z inicjatywy Austriackiego Stowarzyszenia Miast i Miasteczek i Rady Gmin
współpracy i Regionów Europy (CEMR)
Status brak osobowości prawnej, projekt INTERREG HIC
prawny
Struktura Komitet Zarządzający — spotkanie 1 raz w roku, przedstawiciele wszystkich stowarzy-
organizacyjna _ szeń partnerskich, podejmowanie decyzji o przebiegu projektu; Komitet Wykonaw-
czy — spotkanie 1 raz w miesiącu, 4 osoby reprezentujące Austriacki Związek Miast
oraz Austriacki Instytut Władz Lokalnych, Dokumentacji i Szkoleń — Centrum Ba-
dawcze Administracji Publicznej (Wiedeń), koordynacja działań; Grupy Robocze
 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 9. Transnarodowe Sieci w stosunkach międzynarodowych
218 —- 219

Cele współpra- _ wymiana doświadczeń na temat zadań, celów, oraz działalności administracji
szcze- Niezależnie od podstawy prawnej działalności sieci zwykle są nieformalne, jeżeli
y bla lokalnego w państwach Unii Europejskiej, przygotowanie władz subpaństwowych chodzi o styl zarządzania. Nawet stworzenie struktury instytucjonalnej nie powoduje
i jej rezultaty z Europy Środkowo-Wschodniej do członkostwa w UE, wzmocnienie władz lokalnych
jej zbiurokratyzowania (powstałe organy nie mają zbyt dużej liczby pracowników etato.
i ich europejskich stowarzyszeń; organizowanie konferencji, seminariów i wizyt stu-
dyjnych, spotkania grup roboczych, szkolenia, publikacje (także w wersji elektronicz- wych, a koszty funkcjonowania struktury są ograniczane do niezbędnego minimum).
nej); publikacje raportów nt. rozszerzenia Unii Europejskiej ( 1999), nowych wyzwań Biorąc pod uwagę stopień podobieństwa podmiotów tworzących sieć, wyróżniamy
dla samorządów lokalnych (2000), lobbingu w Europie (2002), Internet Info Point:
www.ceec-logon.net dwa typy Sieci: synergii i komplementarną. Sieć synergii jest siecią homogeniczną, a więc
tworzoną przez aktorów podobnych do siebie, mających podobne interesy zasoby.i Sieć
Źródło: opracowanie własne na podstawie strony internetowej: www.cecc-logon.net komplementarna jest siecią heterogeniczną, tworzoną przez aktorów wyspecjalizowa-
nych, ale nawzajem się uzupełniających. Heterogeniczność interesów i zasobów sprawia
Biorąc pod uwagę cztonkostwo, wyróżniamy sieci otwarte i ograniczone. Sieci otwar- że współzależności w takiej sieci są znacznie silniejsze. |
te oznaczają swobodę przyłączania się wszystkich zainteresowanych cełami działania sie-
Podane wyżej klasyfikacje nie są oczywiście rozłączne, a poszczególne rzeczywiste
ci, bez względu na charakter aktorów i ich charakterystykę. W przypadku sieci ograni-
sieci transnarodowe należą do różnych typów.
czonych określone są warunki, jakie muszą spełniać kandydaci. Mogą one odnosić się
do cech geograficznych (np. wyspy), ekonomicznych (np. regiony przemysłowe), spo-
łecznych, wielkości aktorów (np. średnie miasta) i innych. 4. Znaczenie sieci transnarodowych w międzynarodowych stosunkach
Zakres przedmiotowy możemy określić jako wielotematyczny, obejmujący szereg za- politycznych
gadnień interesujących współpracujących aktorów oraz wąski, wyspecjalizowany, ogra-
niczony do wybranego, konkretnego tematu współpracy (np. ochrona środowiska natu-
Występowanie sieci w międzynarodowych stosunkach politycznych oznacza demo-
ralnego, kultura, rewitalizacja miast, walka z bezrobociem).
kratyzację tych stosunków, racjonalizację, zwiększenie efektywności działania aktorów,
Współcześnie możemy zaobserwować dwa przeciwstawne zjawiska, a mianowicie, a także bezpośredni dostęp podmiotów subpaństwowych i pozapaństwowych do proce-
z jednej strony, tworzenie platform sieciowych (sieci-sieci), a z drugiej subsieci. Plat- - sów decyzyjnych w strukturach międzynarodowych. Szczególnie intensywne występowa-
formy sieciowe powstają jako koordynatorzy istniejących mniejszych sieci, subsieci two-
; nie sieci w Europie skiania do przeanalizowania ich znaczenia na przykładzie tej części
rzone są wtedy, gdy sieć ma charakter wielowarstwowy i następuje podział zadań na węż-
( Świata.
sze zagadnienia. Przykładem globalnej sieci-sieci władz lokalnych jest WACLAC (The
Działalność sieci, zwłaszcza sieci wymiany, odgrywa coraz większą rolę w procesie
World Associations of Cities and Local Authorities Coordination) powstała jako platforma
integracji europejskiej, uzupełniając jej tradycyjny wymiar jako integracji państw i go-
dziesięciu organizacji skupiających miasta i władze lokalne z całego świata. Przykłada-
spodarek narodowych o integrację regionów i podmiotów pozarządowych. Jednocześnie
mi subsieci są między innymi działające w ramach Europejskiego Stowarzyszenia Miast
już istniejące itworzone nowe sieci mają coraz częściej szerszy niż wspólnotowy zasięg
Metropolitarnych Eurocities dwie sieci tematyczne: ACCESS (nowa kultura przemiesz-
i— przekraczając granice UE — sprzyjają ogólnoeuropejskiej integracji społecznej i ro-
czania się) i TeleCities (społeczeństwo informacyjne).
dzeniu się świadomości europejskiej.
Kolejnym kryterium klasyfikacji sieci jest stopień zorganizowania. Pozwala nam ono
wyróżnić dwa rodzaje sieci: sformalizowane oraz nieformalne. Sieci sformalizowane
Unia Europejska przywiązuje szczególnie dużą wagę do tworzenia sieci polityki
Wspólnota jest zainteresowana ich powstawaniem, ponieważ pozwala to na znaczne
oparte są na podstawie prawnej (prawa publicznego bądź prywatnego). Podstawą nor-
iproszczenie procesu konsultowania decyzji z podmiotami społecznymi i regionalny-
matywną ich funkcjonowania jest prawo wewnętrzne państwa, w którym sieć ma siedzibę
imi. Komisja w ten sposób unika rokowań z setkami pojedynczych (znaczne uproszcze-
(jest zarejestrowana), a w przypadku sieci terytorialnych także podpisywane przez rządy
e procesu konsultowania decyzji z podmiotami społecznymi i regionalnymi) aktorów.
państw, z których pochodzą aktorzy sieci, porozumienia rekomendowane przez Euro-
a jednocześnie prowadzi dialog polityczny z dużo większą liczbą i szerszym zakresem
pejską Konwencję Ramową o Współpracy Transgranicznej między Wspólnotami i Władza-
u zestników, niż byłoby to możliwe w ramach formalnego mechanizmu konsultacyjne-
mi Terytorialnymi Rady Europy z 21 maja 1980 r. wraz z jej protokołami (dodatkowym
ich Bo, otrzymując w efekcie opinię wielonarodową. Sieci są także korzystne jako sposób
z 1995 r. i nr 2 z 1998 r.). Sieci sformalizowane mają postać stowarzyszenia, a więc
organów, siedzibę itd. Struk- la uporządkowanie lobbingu w UE i dostępu do reprezentatywnych, paneuropejskich
statut określa nazwę, cele, warunki członkostwa, strukturę
ypinii i ekspertyz. Wspólnota widzi w sieciach rozwiązanie — przynajmniej częściowe —
tura wewnętrzna — mniej lub bardziej złożona — najczęściej obejmuje organ plenarny
(Zgromadzenie), wykonawczy (Rada lub Zarząd) i administracyjny (Sekretariat). Sie-
fakich problemów, jak „deficyt implementacji”, „deficyt demokracji” czy zróżnicowanie

ci nieformalne powstają na podstawie porozumień niemających charakteru prawnego: ionalne w ramach Wspólnoty. W ten sposób następuje poszerzenie grupy podmiotów
deklaracje intencji lub memoranda. Są słabo zorganizowane wewnętrznie, często nie augazowanych w europejski proces decyzyjny-o władze subpaństwowe i grupy intere-
posiadają żadnych stałych organów.
 220 i mechanizmy ly międzynarodow
mię olitycznych
ych stosunków poutycznych
ę III. Instrumenty
Część
Wspólnota widzi w tworzeniu sieci skuteczny sposób na aktywizację władz regional-
nych i lokalnych, wzmocnienie dialogu między poziomem subpaństwowym a władzami
centralnymi i europejskimi, wzmocnienie zasady subsydiarności oraz poczucia „euro-
!
1
|r
pejskości” aktorów regionalnych i lokalnych. Sieci traktowane są także jako skuteczny
środek przelamywania istniejących jeszcze barier narodowych.
W wielu przypadkach UE wręcz wymaga organizowania sieci, stawiając warunki do
korzystania z inicjatyw wspólnotowych, akcji innowacyjnych (tzw. Działań Art. 10 Euro-
pejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego) i programów sektorowych, takich jak IN-
""ERREG, Urban, ECOS-Ouverture, Recite, Programy Ramowe, Socrates, Leonardo
da Vinci i inne.
Na przyklad w ramach programu Urban powstało kilkanaście sieci tematycznych:
CHORUS (fizyczna regeneracja miast z naciskiem położonym na narodowe dziedzictwo
kulturowe), ECO-FIN-NET (nowe kierunki rozwoju gospodarki lokalnej oraz innowa-
cyjne sposoby finansowania projektów miejskich), Cultural Activities (dzialalność kultu-
ralna jako narzędzie odnowy miast), Partners4Action (przyciągnięcie partnerów prywat.
nych do udziału w lokalnych projektach odnowy miast), REGENERA (zintegrowany
rozwój obszarów miejskich dotkniętych kryzysem oraz integracja mniejszości narodo-
wościowych), Young People (tworzenie związków pomiędzy szkolą i gminą), Information
Society (wymiana informacji na temat zwalczania wykluczenia społecznego przez użycie
technik informacyjnych), REGENERANDO (nowe strategie rozwoju malych i średnich
przedsiębiorstw; partycypacja społeczna oraz promocja dzialań nakierowanych na ko-
biety i młodzież), PARTECIPANDO (partycypacja mieszkańców w procesie definiowa-
nia wytycznych oraz opracowywania metodologii odnowy miast), SECURCITY (zwięk-
szanie skuteczności polityk w zakresie przeciwdziałania przestępczości; rozwijanie po-
lityki zapewniania bezpieczeństwa), MED-INT (porównanie różnych strategii zrówno-
ważonego rozwoju miast i środki mające na celu osiągnięcie zintegrowanego podejścia),
CITIZQMOVE (studiowanie środków wspomagających partycypację społeczną przez
wykorzystanie nowych technologii), UDIEX (walka z wykluczeniem społecznym).
W ramach akcji innowacyjnych Komisja uznała za priorytetowe trzy zagadnienia: in-
nowacje technologiczne, rozwój zrównoważony (samopodtrzymujący) oraz gospodarka
oparta na wiedzy, i powołała trzy sieci: LANIS, Sustainable Development oraz ERIK. Sieć
IANIS (The Innovative Actions Network for the Information Society) jest koordynowana
przez Saksonię, a tworzy ją 28 regionów, siecią Sustainable Development złożoną z 12
regionów kieruje Walia, natomiast ERIK (The European Regions Knowledge Based In-
novation Network) to sieć 13 regionów na czele z Toskanią i Emilia-Romania.
Wspólnota współpracuje także ze Zgromadzeniem Regionów Europejskich, Ra-
dą Gmin i Regionów Europy, Stowarzyszeniem Europejskich Regionów Granicznych,
współfinansując pewne programy zarządzane przez te organizacje (np. PACTE, Twin-
ning, LACE, LACE-TAP).
Z punktu widzenia aktorów udział w sieci daje im bezpośredni dostęp do proce-
su podejmowania decyzji w UE, z ominięciem (bypass) władz narodowych. Co ważne,
utworzenie sieci daje możliwość wpływu także na etap kształtowania decyzji, a nie je-
dynie na ich implementację. Egzemplifikacją takiego skutecznego wpływu jest na przy-
— Rozdział 9, Transnarodowe sieci w stosunkach międzynarodowych
221
kład sieć aktorów terytorialnych, na czele z niemieckimi landami i belgijskimi regionami
którym w porozumieniu z AER udało się przekonać do swoich postulatów rządowych
przedstawicieli narodowych w negocjacjach nad Traktatem z Maastricht. Efektem jest
utworzenie Komitetu Regionów jako organu Wspólnoty o charakterze doradczym, skła-
dającego się z przedstawicieli wspólnot regionalnych i lokalnych oraz wprowadzenie do
Traktatu WE artykułu o subsydiarności (art. 5) i uznanie jej za zasadę działań Wspól-
noty i UE. Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską zawiera także, ważny z punk-
tu widzenia interesów regionów europejskich, zapis artykułu 203, który w przypadku
państw federacyjnych przewiduje możliwość wysłania przez rząd państwa członkowskie-
go UE przedstawiciela szczebla ministerialnego z poziomu wladz subpaństwowych jako
delegata do Rady Ministrów. Inny przykład stanowi wspólna działalność EURACOM
i Eurocities, które w latach dziewięćdziesiątych skutecznie lobbowały w Komisji i Par-
lamencie Europejskim na rzecz wprowadzenia nowych inicjatyw wspólnotowych, takich
jak RECHAR II i Urban. |
Sieci przyciągają wsparcie finansowe ze strony UE, wzmacniają konkurencyjność
i efektywność przez agregację zasobów i potencjałów ich aktorów. W obliczu proce-
sów globalizacji uważane są za skuteczny i innowacyjny model organizacji i zarządzania
zasobami publicznymi, przyspieszający wzrost gospodarczy i rozwiązywanie problemów
społecznych. Są one silniejsze i bardziej efektywne, a jednocześnie mniej zbiurokraty-
zowane niż rynek czy hierarchia. Podkreśla się także ich demokratyczny charakter oraz
fakt, że są wołne od nacisków narodowych grup interesów. Sieci transnarodowe wzmac-
niają autonomię polityczną władz subpaństwowych. "
Problemy do dyskusji
1. Porównaj strukturę sieciową z rynkiem i hierarchią.
2. Przedstaw możliwe relacje między sieciami transnarodowymi a innymi uczestnika-
mi międzynarodowych stosunków politycznych.
3. Oceń efektywność sieci w stosunkach międzynarodowych.
Zalecana literatura
Bennington J., , Harvey J., s Spheres or Tiers?! The Signi
ignificance of Transnational
7 Local Authori
Networks, „Local Government Policy-Making”, 1994, vol. 20, no 5. 0 kona
_ Bórzel T. A., What's special about policy networks? An exploration of the concept and its usefulness
in studying European governance, „European Integration online Papers” 1997, vol. 1, no 16.
- Castells M., The Rise of the Network Society, end ed., Oxford 2000.
s Daraparinę Policy Networks, D. Marsh [ed.], Philadelphia 1998.
umała H., Sieci międzyregionalne w Europie, [w:] Unifikacja i różnicowanie się wspólczesnej
Europy, B. Fijałkowska, A. Żukowski [red.], Warszawa 2002.
| Furmankiewicz M., Funkcjonalno-przestrzenne sieci współpracy samorządów lokalnych, „Studia
Regionalne i Lokalne” 2002, nr 1.
" Interaktive Politik in Europa. Regionen in Netzwerk der Integration, B. Kohler-Koch [ed.],
Opladen
1998.
* Kohler-Koch B., European networks and ideas: changing national policies?, „European Integration
online Papers” 2002, vol. 6, no 6.
 ch stosunków politycznych —_——_—_—__
222 Część II. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowy
Rozdział 10
Series” HIS, 90, Vienna 2003.
Peterson J., Policy Networks, „Political Science
n Union, London 1999.
Peterson J., Bromberg E., Decision-making in the Europea
Border Regions, and Europea n Integrat ion, R. Cappellin, P. W. J. Batey [eds.], Kazimierz Łastawski
Regional Networks,
1993, vol. 3. s
„European Research in Regional Science”
Networks, Governance, Reflexivity and Acco-
Rhodes R. A. W., Understanding Governance. Policy o,
sa .
untability, Buckingham 1997.
Staines J., Network Solution s for Cultural Cooperat ion in Europe, „Transna tional Associations
Procesy integracyjne w Europie
1997, no 2.
Sub-central Govermment and EU Urban
Ward S., Williams R., From Hierarchy to Networks? .
Common Market Studies” 1997, no 3.
Environment Policy, „Journal of
Integration Process, [w:] The Regional
Weyand S., Inter-Regional Associations and the European
Dimension of the European Union. Towards a Third Level in Europe?, Ch. Jeffery [ed.], London,
Portland, Or 1997. Procesy integracyjne w Europie nie mają odpowiednika w skali międzynarodowej.
Wpłynęły na nie inicjatywy i działania wielu polityków, ruchów integracyjnych i rzą-
dów zainteresowanych państw oraz szersze zjawiska i procesy międzynarodowe, w tym
zwłaszcza działania KBWE/OBWE Stanów Zjednoczonych i NATO.
N

W rozwoju integracji europejskiej ujawniły się różne idee i koncepcje działania oraz

l| różnice zdań między państwami. Część działań integracyjnych zakończyła się niepowo-
dzeniem, np. tworzenie Europejskiej Wspólnoty Obronnej, Europejskiej Wspólnoty Po-
litycznej czy Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej.
W literaturze fachowej za integrację międzynarodową uznaje się wielostronny pro-
ces dobrowolnego zbliżania się i łączenia dwóch lub więcej państw, w ramach którego
_ wykształcają się reguły prawne i odpowiednie struktury kierownicze. Przez „scalanie się”
państw europejskich powstał coraz bardziej wpływowy podmiot stosunków międzynaro-
dowych, oddziałujący coraz silniej na otoczenie zewnętrzne.
;, Procesy integracyjne objęty wiele działań, w których najważniejszą rolę spełnia Unia
- Buropejska. Wokół niej ukształtował się specyficzny system współnotowy — łączący ce-
„ chy rozwiniętej organizacji międzynarodowej i państwa — który charakteryzują nastę-
; pujące czynniki:
- — przechodzenie od wspólnot sektorowych (Europejska Wspólnota Węgla i Stali,
+ Europejska Wspólnota Energii Atomowej) do rozbudowanej Unii Europejskiej;
— zwiększanie płaszczyzn integracji od unii celnej i wspólnego rynku do współnej
waluty oraz postępującej koordynacji działań międzynarodowych;
4: — utrwalanie się wewnętrznych więzi wspólnotowych;
. — rozbudowa wspólnotowego systemu prawnego (Traktat Konstytucyjny);
— kształtowanie wspólnej tożsamości europejskiej.

1. Rozwój idei integracyjnych

Przez wiele wieków kształtowały się różnorodne idee integracji europejskiej, które
wywarły wpływ na sposób myślenia i działania późniejszych „integracjonistów”. Począt-
owo prezentowali je władcy europejscy, ich doradcy, duchowni, filozofowie i pisarze
olityczni. Wraz z rozwojem masowych organizacji politycznych idee integracyjne w XIX
Wieku znalazły się również w programach ruchów i partii politycznych.
|| 224 Część UL. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
Integracja europejska bazuje na trwałym dorobku cywilizacyjnym Starego Konty-
nentu, ukształtowanym głównie przez „triadę” europejską: kulturę grecką,
prawo rzym-
ny Eu-
skie i uniwersalistyczne idee chrześcijańskie. Wykorzystuje dorobek cywilizacyj
dialogu, kompro-
ropy i trwały system wartości z rozwiniętymi zasadami demokracji,
misu i praworządności. Poprzez wieki niepowtarzalne dziedzictwo europejskie tworzy-
,
ły takie zjawiska i prądy umysłowe jak: humanizm, renesans, oświecenie, romantyzm
racjonalizm, pozytywizm czy liberalizm, które w większym lub mniejszym stopniu obej-
mowały swym zasięgiem cały kontynent. W dziejach Europy zaznaczył się również eu-
ropocentryczny fundamentalizm religijno-cywilizacyjny. Występowały zjawiska krucjat,
inkwizycji, wojen religijnych, zbrojnych podbojów, kolonializmu, faszyzmu i stalinizmu.
Na potrzebę doceniania tych zjawisk wskazuje m.in. wybitny znawca integracji (były rek-
tor Kolegium Europejskiego w Brugii) Jerzy Łukaszewski, pisząc: „Kto nie zna źródel
i początkowych impulsów integracji europejskiej, nie zrozumie tendencji, tradycji i pisa-
nych — oraz niepisanych — reguł, które wyznaczają dzisiaj kierunek jej rozwoju” .!
Współczesne działania integracyjne nawiązują do licznych planów pokojowego roz-
woju Europy, które m.in. prezentowali: filozof francuski Pierre Dubois, poeta florencki
Dante Alighieri, filozof holenderski Erazm z Rotterdamu, książę Maksymilian de Sully,
pacyfista angielski William Penn, francuski opat i pisarz polityczny Charles de Saint-
„Pierre, filozof francuski Jean-Jacques Rousseau i królewiecki filozof Immanuel Kant.
Na terenie Europy rozwijały się idee różnych organizacji integracyjnych: Świętego Przy-
mierza, Ligi Europejskiej, Unii Paneuropejskiej, konwentu chrześcijańskiego i republiki
chrześcijańskiej. Występowały też głośne propozycje tworzenia Stanów Zjednoczonych
Europy (Victora Hugo, Karola Kautsky'ego, Aristide'a Brianda, Friedricha Naumanna,
Eduarda Herriota, Winstona Churchilla). Oryginalne propozycje zgłaszali również au-
torzy polscy, zwłaszcza książę Adam Czartoryski, Józef Skrzetuski, król Stanisław Lesz-
czyński, Stanisław Staszic, Wojciech Bogumił J astrzębowski („Konstytucja dla Europy”)
i Józef Hieronim Retinger.
W projektach tych istniały zarazem utopijne wątki i interesujące propozycje integra-
cyjne takie jak: idee wspólnego parlamentu, rady i trybunały, odgórne regulacje wymia-
ny handlowej, a nawet wspólna waluta i wspólne siły zbrojne. W wysuwanych projektach
z reguły próbowano ustalać relacje między rządami państw członkowskich i władcami
integrującej się Europy oraz w pewnym stopniu również przyszłe stosunki jednoczącego
się kontynentu z innymi podmiotami stosunków międzynarodowych. Autorzy pomysłów
integracyjnych dążyli głównie do polepszenia warunków wymiany handlowej, zapewnie-
nia bezpiecznego współżycia narodów oraz przeciwdziałania zagrożeniom zewnętrznym.
Działania integracyjne w Europie po II wojnie światowej skupiły się początkowo
na terenie Europy Zachodniej. W tym samym czasie we wschodniej części kontynentu
następował proces uniformizacji państw uzależnionych przez ZSRR, a wschodnioeuro-
pejscy emigranci polityczni przyłączali się do różnych inicjatyw zachodnioeuropejskich.
Powstało wówczas wiele ruchów paneuropejskich propagujących różne wizje scalania
Starego Kontynentu. Najważniejsze z nich to: Europejska Unia Federalistów (1946 r.)
Europejska Unia Parlamentarna (1947 r.) Nowe Ekipy Międzyrządowe (1947 r.), Socja-
1 J, Łukaszewski, Cel: Europa. Dziewięć esejów o budowniczych jedności europejskiej, Warszawa 2002, s. 11.
Rozdział 10. Procesy integracyjne w Europie 225
listyczny Ruch Stanów Zjednoczonych Europy (1945 r.), Europejska Liga Współprac
Gospodarczej (1946 r.). Ważną rolę w jednoczeniu Europy odegrał kongres federacjoni.
stów w Hadze (13-15 maja 1948 r.) oraz tacy politycy europejscy — „ojcowie Europy”
jak: Winston Churchill, Alcide De Gasperi, Robert Schuman, Jean Monet, Konrad Ade-
nauer i Paul Henri Spaak.
Rozwój integracji europejskiej następował stopniowo i można wyróżnić kilka jego
etapów. Etap pierwszy skupił działania różnych ruchów zjednoczeniowych i tworze-
nie pierwszych organizacji integracyjnych „szóstki”. W drugim etapie podwojono liczbę
państw członkowskich poprzez przyłączenie: Danii, Irlandii, Wielkiej Brytanii, Grecji
Hiszpanii i Portugalii oraz podjęto tworzenie unii gospodarczej i politycznej. Po rozpa-
dzie blokowego podziału Europy rozwinął się trzeci etap integracji europejskiej, doszło
do utworzenia Unii Europejskiej i rozszerzono płaszczyzny współpracy w skali ogólno-
europejskiej. Przez cały ten okres rozwijały działalność Rada Europy oraz Unia Zachod-
nioeuropejska, a z zewnątrz wpływali na ten proces Amerykanie.
2. Główne koncepcje integracji europejskiej
. Wśród autorów i realizatorów integracji europejskiej różnicowały się poglądy odno-
śnie do zakresu i tempa dokonywanych przeobrażeń. Z wielu różnorodnych idei inte-
gracyjnych najważniejsze dziś są trzy: konfederacyjna, federacyjna i funkcjonalna.
| Konfederacjoniści popierają ścisłą współpracę państw narodowych, ale niechętnie
. odnoszą się do intensyfikacji działań ponadnarodowych. Opowiadają się za luźną for-
"mą integracji działań europejskich, w których państwa mogłyby zachować jak najwięcej
suwerennych uprawnień. Konfederacyjny model integracji w powojennej Europie wy-
gksponował przede wszystkim prezydent Francji Charles de Gaulle. Głównie z jego in-
.piracji doszło do utworzenia Rady Europejskiej, regulamych spotkań szefów państw
rządów wprowadzających zasadnicze impulsy polityczne do integracji. Z nazwiskiem
de Gaulle'a tączy się Ściśle idea „Europy państw”, znana szerzej jako koncepcja „Eu-
ropy Ojczyzn”. W późniejszych latach podobny model rozwoju integracji europejskiej
pac owała też przywódczyni Partii Konserwatywnej Wielkiej Brytanii Margaret Tha-
cher.
, Zwolennicy federacji dążyli i dalej dążą do przyspieszania integracji i do tworzenia
y Europie federacji państw („państwa związkowego”), wyposażonej w ponadnarodowe
irgany władcze, przyjmujące znaczną część, a docelowo większość uprawnień państw
łonkowskich. Najbardziej radykalni federaliści dążyli do szybkiego uchwalenia kon-
tytucji europejskiej i dalszego postępowania zgodnie z jej postanowieniami. Federalny
harakter miały również różnorodne koncepcje tworzenia Stanów Zjednoczonych Eu-
PY,
h z opracowanym w 1944 roku „projektem konstytucji Stanów Zjednoczonych Eu-
opy - Zdeklarowanymi zwolennikami federalizmu europejskiego byli: jeden z projek-
tów Unii Europejskiej włoski działacz Altiero Spinelli i szwajcarski teoretyk Denis
le Rogemont. W roku 2000 najbardziej zdecydowane pogłądy federalistyczne zaprezen-
ał publicznie minister spraw zagranicznych Niemiec Joschka Fischer w wystąpieniu
A. J. Zurcher, The Struggle to Unite Europe 1940-1958, New York 1958, s. 213-223.
>

h
226 Część II. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznyc Rozdział 10. Procesy integracyjne w Europie
— 227

na Uniwersytecie Humboldta w Berlinie.3 Jego wizję federalnej Europy poparli liczni — wspólne regulacje prawne;
politycy niemieccy i federacjoniści europejscy. — wspólna waluta (euro);
Pośrednie stanowisko reprezentują funkcjonaliści (neofunkcjonaliści), opowiadają- — znoszone bariery graniczne między poszczególnymi państwami UE;
cy się za stopniowymi działaniami integracyjnymi dostosowanymi do istniejących wa- — wspólne obywatelstwo Unii (uzupełniające obywatelstwo narodowe);
runków zewnętrznych. Sektorowy rozwój jednej z płaszczyzn integracji może — w ich — wspólna symbolika (faga, hymn). |
ocenie — pozytywnie wpływać na inne. Funkcjonaliści zalecali rozpoczynanie działalno- Proces umacniania Unii Europejskiej jest w różnym stopniu akceptowany
ści integracyjnej od spraw łatwiejszych i stopniowe przechodzenie do działań bardziej poszczególne państwa, jedne wyraźniej, a inne tylko wybiórczo sprzyjaj
przez
skomplikowanych. Wyraźną przewagę wśród nich zdobyły koncepcje ekonomiczne, bo roces i
integracji. Federalizacyjne dążenia zderzają się ze zróżnicowanymi interesami aństw
były one najmniej kontrowersyjne, a ułatwiały wymianę gospodarczą w Europie. Funk-
i nierzadko napotykają niechętne stanowisko wpływowych polityków. Nawet czołowy
cjonalne uzasadnienia działań integracyjnych eksponowali zwłaszcza Ernest B. Haas, federacjonista europejski Denis de Rougemont pisał: „Zjednoczenie Europ nie nast api
Leon Lindberg i Karl Deutsch. Koncepcja ta jest również łączona z tzw. metodą Mon- samo Z siebie, na skutek jakiegoś mechanicznego procesu, albo dlatego że taki est
step”).
neta, zakładającą dokonywanie stopniowych przemian „krok po kroku” („step by kierunek wyznaczony »biegiem Historii«. Nie będzie także dziełem żadnego d ktatora:
Na realny proces jednoczenia Europy wpłynęły głównie działania wybitnych osobi-
przyspieszeń , przedsięwzięcia w styłu Napoleona czy Hitlera na długo zostały przekreślone Nie b dzie
stości, państw i ruchów politycznych. W jego rozwoju występowały okresy
i po- to więc zjednoczenie ani spontaniczne, ani nieuchronne, ani narzucone
ale zdarzały się też zahamowani a spowodowan e rozbieżnośc iami interesów państw . może b 6: iko
KROAŁAG i woli — identycznie jak to jest w wypadku demokracji
glądów najbardziej znaczących „integracjonistów”. Od początku w integracji przepłatały Są e REWA o
pewnej
zawsze — która natchnie i poprowadzi mniejszość, i to nie przemocą, ale
się działania ekonomiczne i polityczne. „Rezułtatem tego przeplatania się jest
nowego ob-
jak dowodzi Józef Kukułka — nowy fakt geopolityczny, tzn. powstawanie
Współczesna Unia Europejska
szaru gospodarczego i nowego na nim porządku prawnego, co z istoty swej jest faktem
tworzyła się „krok po kroku” w drodze stopni
wanych działań. Zdominowały ją funkcjonałne działania według zasady sto
politycznym”, lecz w dotychczasowej literaturze najszerzej eksponowano ekonomiczne niom 0
„rozlewania się” procesów zjednoczeniowych, określanej jako, spilł-over” Zacieś enie
aspekty integracji.
współpracy w jednej sferze powodowało z reguły — aczkolwiek nieautomatycznie
W praktyce działań integracyjnych przejawiają się treści różnych koncepcji i kształ- na.
łą- silenie współdziałania w kolejnych sferach. Uprawnienia państw narodowych był sto
tuje się mieszany model przekształceń”, a Unia pozostaje nadal tworem szczególnym, p.
Konfederacy jne treści to przede wszyst- niowo przekazywane na struktury i decyzje wspólnotowe. Wraz z przygotowywanicz
czącym elementy federalizmu i konfederali zmu. m
aktów prawnych i tworzeniem nowych organizacji, narastało też poczucie więzi
kim: mi
różnymi narodami kontynentu. mea
— powstanie i działalność Rady Europy;
Przenoszenie decyzji rządowych na struktury ponadnarodowe rozszerzało kom
— funkcjonowanie Rady Europejskiej;
ministrów tencje organów wspólnotowych (Komisji, Parlamentu Europejskiego, różnych
— zasadnicze decyzje Rady Unii Europejskiej (podejmowane przez komij i
itp.). Rozwinął się system regularnych spotkań szefów państw irządów wramach
państw narodowych); Ra.
dy Europejskiej, zwoływano kolejne Konferencje Międzyrządowe, przybywało nowych
— odrębne konstytucje państw członkowskich;
członków Unii Europejskiej, zacieśniano więzy, a nawet doszło do wypracowania
— odrębne organy władzy poszczególnych państw; wspól-
mA Traktatu Konstytucyjnego. W zamian za współudział w decyzjach Unii państwa
— narodowy charakter armii i policji;
edowały suwerenne uprawnienia na poziom ponadnarodowyi na suwerenność
— podległość narodowa służb specjalnych; państw
członkowskich „nałożyła się” tzw. łączona suwerenność.”
— trwałe symbole narodów europejskich.
Obejmowanie procesami integracyjnymi coraz nowych płaszczyzn zwiększa
Jednocześnie z tym narasta wspólnotowość działań i rozwijają się treści zmierzające rolę
u an aych instytucji oraz wspólnotowych funkcjonariuszy: parlamentarzystów,
ku systemowi federalnemu. Są to przede wszystkim: wyso-
Ob- 4 ch urzędników, sędziów, finansistów oraz grup wpływu o charakterze gospodarc
— ponadnarodowe instytucje Unii (Parlament Europejski, Komisja, Trybunał zym
Bank Centralny, Trybunał Sprawiedliwo ści); branżowym lub związkowym. Stopniowo następuje też „€uropeizacja” narodowych pod-
rachunkowy, Europejski
miotów i instytucji. Starcie różnych interesów narodowych łagodzone jest przez
— wspólne polityki Unii (rolna, transportowa, handlowa itp.); reguły
| | nakreślone przez ramy instytucjonalne i prawne procesu integracji. Unia łączy bowiem
iiber die Finalitit der europdischen Integration,
3 j. Fischer, Kor Statebend zur Federation-Gedanken
„Internationale Politik” 2000, nr 8, s. 100-108. ————..|..|Ź.._.
6
_
.
Fiszer (red.], Państwa
4 J. Kukułka, Narodowa i wspólnotowa polityka państw Unii Europejskiej, [w:] 1. PD 2 ougomont, List otwarty do Europejczyków, Warszawa 1995, s.
68.
narodowe w euroatlantyckich strukturach, Poznań-Warszawa 1996, s. 10.
- Zielińska-Głębocka, Dynamika Unii Europejskiej w świetle teorii integracji, „Studia
Europejskie”
$_p. Milczarek, Pozycja i rola Unii Europejskiej w stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2003,
s. 57. 151999, nr 3, s,17.
228 Częśćlll. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych ———___ Rozdział 10. Procesy integracyjne w Europie 229

w niespotykany do tej pory sposób prawo państw członkowskich, prawo wspólnotowe Proces integracyjny ułatwia „zasypywanie” podziałów między państwami, eliminu-
oraz prawo międzynarodowe. je stereotypowe oceny sąsiadów, a powoduje korzystne zmiany w świadomości spo-
Jednocześnie z rozwijaniem wspólnotowych działań federacyjnych wśród państw łeczeństw państw członkowskich. Stopniowo ogranicza różnice w poziomie rozwoju
członkowskich UE występują działania międzypaństwowe, głównie w zakresie spraw państw, rozbieżności interesów i różnorodnych systemów prawnych. Unia tworzy naj-
wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa oraz rozwijania przestrzeni wolności, korzystniejszy kierunek rozwoju dla całej Europy. Wymaga jednak dalszego umacnia-
bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Państwa członkowskie zacieśniają współpracę dwu- nia struktur wspólnotowych i szerszego kształtowania świadomości europejskiej wśród
stronną i wielostronną w zakresie zwalczania nielegalnej imigracji, przeciwdziałania ter- państw członkowskich.
roryzmowi oraz w zwalczaniu rasizmu i ksenofobii. Zacieśniają też współdziałanie na Unia Europejska wytworzyła specyficzny system więzi wewnętrznych, rozbudowała
forum wielu organizacji i konferencji międzynarodowych.
własne struktury i specyficzne procedury rządzenia. Jej główne instytucje odzwiercie-
Unia Buropejska coraz wyraźniej łączy uprawnienia ponadnarodowe z działaniami
dlają specyficzny system władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, o ograni-
koordynacyjnymi o charakterze międzypaństwowym i wspólnie wypracowuje sposoby czonych możliwościach stosowania przymusu. Największe kłopoty są z kształtowaniem
kompromisowego rozwiązywania sprzeczności rozwojowych. Najlepiej rozwiązuje róż- wspólnotowego wymiaru sprawiedliwości, obrony i polityki zagranicznej. Szczególne
norodne sprawy gospodarcze, gorzej sprawy wymiaru sprawiedliwości i bezpieczeństwa rozwiązania występują dalej w sprawach obrony europejskiej. Integracja zachodnioeuro-
(trzeci filar), a z największymi trudnościami problemy polityki zagranicznej i bezpieczeń- pejska tworzyła się pod „parasolem obronnym” NATO, w którym główną rolę spełniają
stwa (drugi filar). Państwa członkowskie uznają bowiem dyplomację, sprawy obronności, Amerykanie. Powoduje to uzależnienie systemu obronnego od zewnętrznego mocarstwa
dorobek kulturowy, obyczaje i język za główny wyznacznik suwerenności i tożsamości spoza struktur integracyjnych.
narodowej, i w tym zakresie są na ogół niechętne wspólnotowym regulacjom.
Unię cechuje ukształtowany przez wieki system współnych wartości, wpiywający na
W wybranych przedsięwzięciach Unia realizuje zasady ściśłejszej współpracy, któ-
przyjmowane przekonania i postawy społeczeństw kontynentu, a zwłaszcza jego elit re angażują tylko część państw członkowskich. Dotyczy to przyjęcia wspólnej waluty,
politycznych. Łączą ją wspólne cele i zasady postępowania oraz wspólne normy prawne ochrony granic zewnętrznych oraz wspólnych projektów: Concorde, Airbusa, Ariane
i coraz bardziej rozwinięte struktury organizacyjne. Kształtuje się specyficzny zespół czy Eureki. Liczne więzy łączą ją z państwami zewnętrznymi Europejskiego Obszaru
więzi wspólnotowych. O dalszej ewolucji Unii współdecydują instytucje, wyrażające Gospodarczego, z państwami stowarzyszonymi oraz z państwami wielu kontynentów.
uzgodnioną wolę suwerennych państw oraz wspólną postawę pomocniczości, bo państwa Unię integrują przede wszystkim: wspólne losy i tradycje historyczne, wspólne interesy,
dalej pozostają głównymi aktorami zjawisk i procesów wspólnotowych i głównie od ich wspólny system uznawanych wartości, wspólne dziatania w walce z przeciwnościami ze-
;,, wnętrznymi, wspólne postawy wobec zmian stosunków międzynarodowych oraz wspólne
zgody zależą dalsze posunięcia federacyjne.
oceny zewnętrznych zagrożeń.
Siłę napędową wspólnoty europejskiej stanowią zwolennicy federalizmu, przedsta-
wiciele elit politycznych, gospodarczych i różnorodnych grup interesu. Wraz z zacieśnie-
niem jednoczenia kontynentu następują też samonapędzające się zjawiska. Sprzyjają im Strefa wolnego handlu
również wysokiej rangi urzędnicy Komisji Europejskiej, liczni parlamentarzyści europej-
scy oraz reprezentanci sfer przemysłowych. W trakcie procesu integracyjnego rodzą się
koncepcje zróżnicowania procesów wspólnotowych, tworzenia „wielu szybkości”, „twar-
Unia celna
dego rdzenia” czy też tworzenia w ramach integracji „wzmocnionej współpracy”. Wy-
stępują również dążenia niektórych państw — zwłaszcza Danii i Wielkiej Brytanii — by
z ustaleń wspólnotowych wybierać najbardziej odpowiednie dla siebie rozwiązania („a Wspólny rynek
la carte”).*
Unia Europejska jest najlepszym modelem rozwoju dla większości państw kontynen-
tu. Stała się centrum debaty na temat całej Europy, gwarantem stabilności na kontynen- Unia gospodarcza i walutowa
cie i ośrodkiem zainteresowania ogółu państw europejskich. Jest bardziej zintegrowaną
wspólnotą, aniżeli sądzą o tym „eurosceptycy”, ale nie stała się jeszcze takim aktorem
światowym, jak chcieliby jej entuzjaści. Dalszy jej rozwój będzie wymagał coraz szersze- Unia gospodarczo-polityczna
go zastępowania współpracy międzyrządowej współpracą wspólnotową.
Szkic 1. Schemat rozwoju integracji
8 A. C-G. Stubb, A Categorization of Differentiated Integration, „Journal of Common Market Studies”
1996, nr 2.
 230 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
3. Rozwój organizacji i działań integracyjnych
Narastające po II wojnie światowej procesy konfrontacji między Wschodem i Zacho-
dem przyspieszyły tworzenie ruchów panamerykańskich i pierwszych organizacji wspól-
notowych. Najbardziej federacyjny charakter miał kongres haski w 1948 roku, który za-
powiedział tworzenie wielopłaszczyznowej organizacji paneuropejskiej. Faktycznie na-
stąpił zróżnicowany rozwój płaszczyzn integracji. Utworzona w 1949 roku Rada Europy
(szkic 2) skupiła uwagę na problematyce społecznej, kulturalnej i prawnej (na obro-
nie praw człowieka). Zgodnie z artykulem 1 statutu Rady Europy jej celem stało się
„osiągnięcie większej jedności między jej członkami, aby zabezpieczać i wcielać w życie
ideafy i zasady stanowiące ich wspólny dorobek oraz ułatwiać im postęp ekonomiczny
i społeczny”.
Rada Europy rozwinęła głównie społeczno-kulturową płaszczyznę integracji. Stała
się w istocie rzeczy organizacją o charakterze konsultatywnym i koordynacyjnym, bez
uprawnień do bezpośredniego podejmowania decyzji wiążących prawnie jej członków.
Dokumenty przygotowane przez Radę Europy wiążą państwa członkowskie dopiero
po ich podpisaniu i ratyfikacji przez poszczególne rządy. W ciągu kilkudziesięciu lat
działania Rada — mimo istniejących słabości — wypracowywała społeczną bazę dla
szerszej integracji.
Mh,
EKONOMICZNA POLITYCZNA MILITARN SPOŁECZNO-
„KULTURALNA
EwwiS . Europejska Europejska
Wspólnota Wspólnota Rada Europy
| S/
pako Unia ia (UZE)
N /
m
Rada Europy
Unia Europejska
Szkic 2. Płaszczyzny i kształtowanie się integracji europejskiej
Największy postęp uzyskano początkowo w zakresie integracji ekonomicznej. W la-
tach pięćdziesiątych powstały trzy pierwsze wspólnoty europejskie:
a) Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS) powołana do życia w 1951 roku
przez sześć państw: Francję, RFN, Włochy, Belgię, Holandię i Luksemburg. Utworzyła
ona pierwszy w Europie wspólny rynek w zakresie węgla, stali, złomu i koksu.
b) Europejska Wspólnota Gospodarcza (EWG) powołana do życia w 1957 roku
przeż państwa EWWiS. Stała się główną organizacją integracyjną w Europie. Początko-
Rozdział 10. Procesy integracyjne w Europie _—_———————————_ pa
wo tworzyła unię celną, a następnie wspólny rynek ze swobodnym przeptywem towarów >
kapitału, usługi siły roboczej.
c) Europejska Wspólnota Energii Atomowej (Euratom) powołana do życia w 1957
roku przez państwa EWWiS jednocześnie z EWG. Jej działalność skupiła się na współ-
pracy w zakresie pokojowego wykorzystania energetyki jądrowej. O ile Euratom i EW-
WiS tworzyły sektorowe organizacje integracyjne, o tyle EWG obejmowała znacznie
szerszy zakres problemów i przez następne dziesięciolecia stanowiła trzon zachodnio-
europejskiego procesu integracyjnego.
Pozytywny wpływ na integrację państw Europy Zachodniej odegrała doraźna pomoc
amerykańska, przekazana w ramach planu Marshalla. Dla przejęcia go przez państwa
zachodnioeuropejskie utworzono Organizację Europejskiej Współpracy Gospodarczej
(OEEO), która stała się zachętą do intensyfikowania współpracy państw korzystają-
cych z pomocy amerykańskiej. Natomiast utworzony w 1949 roku sojusz polityczno-mi-
litarny USA i Kanady z dziesięcioma państwami zachodnioeuropejskimi: Wielką Bry-
tanią, Francją, Belgią, Danią, Holandią, Islandią, Luksemburgiem, Norwegią, Portuga-
lią i Włochami zapoczątkował sojusznicze współdziałanie polityczno-militarne głównych
państw Zachodu, w ramach Układu Północnoatlantyckiego (NATO).
Pierwsze trzy organizacje wspólnotowe stopniowo rozszerzyły swoją działalność na
kolejne państwa Europy (tabela 1) i zacieśniały więzy integracyjne.
Tabela 1. Etapy rozszerzenia Wspólnot Europejskich / Unii Europejskiej na kolejne państwa
1 maja 2004
V — „wschodni” Polska, Słowenia,
Źródło: K. Łastawski, Od idei do integracji europejskiej, Warszawa 2004, s. 398.
Tabela 2. Podstawowe traktaty procesu integracji europejskiej
w
i Stali 18 kwietnia 1951 23 lipca 1952
1. Europejską Wspólnotę Gospodarczą
(EWG) 25 marca 1957 1 stycznia 1958
2. Europejską Wspólnotę Energii Atomowej
z
z
Źródło: K. Łastawski, Od idei do integracji europejskiej, Warszawa 2004, s. 398.
Podstawę rozwoju procesu integracji europejskiej tworzyły trzy traktaty początkowe,
uzupełnione przez kolejne zobowiązania traktatowe władz wspólnotowych (tabela 2).
232 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
Dopiero w 2004 roku zostały one zastąpione przyjętym (ale dalej nieratyfikowanym)
Traktatem Konstytucyjnym.
Wraz z rozszerzeniem integracji na kołejne państwa europejskie i przyjęciem nowych
traktatów powstał wspólny rynek europejski, wprowadzono unię gospodarczo-walutową
oraz poszerzono wzajemne zobowiązania polityczne państw członkowskich. Traktatem
z Maastricht powołano „nadbudowę” nad wspólnotami i utworzono Unię Europejską,
składającą się z trzech różnych filarów:
I — skupiający wspólnotowe problemy gospodarczo-społeczne,
Il — tworzący międzyrządowe reguły współnej polityki zagranicznej i bezpieczeń-
stwa,
II — skupiający uwagę na ścistej współpracy międzyrządowej w zakresie sprawie-
dliwości i spraw wewnętrznych (międzyrządowy).
W ramach rozwiniętych działań Unii nastąpiło przejęcie części zadań trzeciego filaru
do realizacji wspólnotowej (problemy migracji ludności, przekraczania granic) i pozosta-
wienie w zakresie trzeciego filaru działalności policyjnej i sądowej w sprawach karnych.
Utworzone zostało Europejskie Biuro Policji (Europol) oraz organ współdziałania w za-
kresie wymiaru sprawiedliwości — Eurojust. Unia zyskuje też szerszy wpływ na spra-
wy międzynarodowe. Nastąpiła rozbudowa stosunków UE z poszczególnymi regionami
i dalsze umocnienie jej roli światowej. Dalej rozwija się działalność Rady Európy, OB-
WE i NATO, rozszerzona o nowe państwa po rozpadzie ZSRR, Układu Warszawskiego
i RWPG.
4. Kierunki międzynarodowej działalności Unii Europejskiej
Zacieśnianie więzów integracyjnych „na wewnątrz” i przyjęcie kolejnych państw
umocniło również pozycję i rolę Unii Europejskiej w stosunkach międzynarodowych.
Wraz z Radą Europy są one szczególnym podmiotem życia międzynarodowego prefe-
rującym działania koncyliacyjne. Unia posiada jednak silniejsze wyznaczniki jej pozycji
międzynarodowej: geopolityczne, ekonomiczne, polityczne i społeczne. W działalności
międzynarodowej stosuje zróżnicowane instrumenty (ekonomiczne, dyplomatyczne, po-
lityczne, propagandowe).
Władze Unii stosują dyplomację prewencyjną, aktywnie uczestniczą w rozwiązywa-
niu konfliktowych sytuacji międzynarodowych i formułują nowatorskie propozycje dla
życia międzynarodowego. Wielostronna aktywność międzynarodowa pozwala Unii Eu-
ropejskiej na odgrywanie rołi „kooperacyjnego mocarstwa światowego”? lub „mocar-
stwa niewojskowego”, wykorzystującego w działaniu mechanizmy i struktury organiza-
- głównym konkurentem handlowym USA, opierającym rozwój handlu na korzystnych
cji międzynarodowych. Zbyt optymistyczna okazała się natomiast ocena szwedzkiego
teoretyka Johana Galtunga, iż Wspólnoty Europejskie są „supermocarstwem w trakcie
stawania się”.
9 H. Wassmund, Unia Europejska — kooperatywne mocarstwo Światowe, „Przegląd Europejski” 2001, nr 2,
s. 7-21.
10 J, Galtung, The European Community. A Superpower in the Making, London 1973.
Rozdział 10. Procesy integracyjne w Europie 233
Unia Europejska staje się coraz bardziej znaczącym ośrodkiem wpływu na kształt
współczesnych stosunków międzynarodowych. Jest największą w świecie wspólnotą, łą-
czącą cechy rozwiniętej organizacji międzynarodowej oraz federalnej struktury państwa
_ związkowego. Podobnej organizacji ani nie było w przeszłości, ani też nie ma w stosun-
kach międzynarodowych.
Unia posiada coraz silniejsze atrybuty aktora światowego i kompetencje do uczest-
nictwa w stosunkach międzynarodowych, przyznane jej w traktatach podstawowych i da-
lej cedowane na jej rzecz przez państwa członkowskie. Dysponuje ona specyficznymi
instrumentami działań międzynarodowych, a zwłaszcza przygotowywanym modelem dy-
plomacji, podejmującym różnorodne sprawy międzynarodowe (polityczne, gospodarcze,
kulturalne, społeczne) i specyficznym oddziaływaniem w zakresie bezpieczeństwa mię-
dzynarodowego. Dąży do utrzymywania aktywnej obecności we wszystkich regionach
świata."
Unia rozwija działalność międzynarodową na podstawie wspólnych strategii, dekla-
racji i stanowisk. Działaniom tym instytucje Unii nadają kształt w ścisłym współdziałaniu
z państwami członkowskimi. W imieniu Unii występują władze kolejnych prezydencji,
wspierane przez Wysokiego Przedstawiciela ds. Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bez-
pieczeństwa oraz komisarza ds. stosunków zewnętrznych. Przedstawicielstwa dyploma-
tyczne od wielu lat wysyłała i przyjmowała formalnie Wspólnota Europejska (d. EWG),
posiadaj ąca prawo legacji. Wraz z przyjęciem Traktatu Konstytucyjnego nadzór nad tymi
sprawami przejmie Minister Spraw Zagranicznych, który ma przewodniczyć Radzie ds.
Zagranicznych i posiadać w dyspozycji Europejską Służbę Działań Zewnętrznych. Unia,
podobnie jak państwa, posiada zdolność do zawierania traktatów międzynarodowych
z państwami trzecimi oraz organizacjami międzynarodowymi. Organem odpowiedzial-
nym za to działanie jest Rada UE, wspierana na co dzień przez funkcjonariuszy Komisji.
Unia Europejska jest wielostronnym uczestnikiem życia międzynarodowego. Pełni
role ekonomiczne, polityczne i kulturowo-cywilizacyjne i jest też szczególnym podmio-
tem bezpieczeństwa międzynarodowego.
A. Udział w handlu międzynarodowym i pomecy rozwojowej
W rezultacie pomyślnego realizowania współnej polityki handlowej Unia Europej-
ska stała się największą potęgą handlową świata. Zajmuje pierwsze miejsce w świato-
wym eksporcie (z głównym udziałem eksportu Niemiec) oraz drugie miejsce w impor-
cie (wykluczając z tego handel między państwami członkowskimi). Większość obretów
handlowych Unii przypada na rozwinięte państwa takie jak USA i Japonia. Unia jest
ułdadach preferencyjnych z większością państw świata. Na początku lat dziewięćdzie-
siątych powstał Europejski Obszar Gospodarczy, zacieśniający więzy gospodarcze UE
z państwami EFTA. Unia zawarła kilkadziesiąt układów stowarzyszeniowych z różnymi
państwami oraz układy preferencyjne z kilkudziesięcioma państwami Afryki, Karaibów
i Pacyfiku (konwencje z Yaunde, Lome i Cottonu).
1 . - . -
1 R. Zięba, Unia Europejska jako aktor stosunków międzynarodowych, Warszawa 2003, s. 13-14.
 ch stosunków politycznych Rozdział 10. Procesy integracyjne w Europie 235
234 Cześć III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowy

owej w świecie, a na jej pań- C. Promowanie wartości kułturowo-cywilizacyjnych

Unia jest największym dostarczycielem pomocy rozwoj
tej pomocy, która jest realizowa-
stwa członkowskie przypada aż ponad 50% całości
i Rozwoju (OECD) oraz Unia eksponuje w swej działalności wielowiekowy dorobek cywilizacyjny Europy,
na głównie w ramach Organizacji Współpracy Gospodarczej
ów i Pacyfiku. Udzicliła ukształtowany głównie przez kulturę grecką, rzymskie wzory państwowe i prawne, uni-
w ramach preferencji handlowych z państwami Afryki, Karaib
(program PHARE), a dalej wersalistyczne idee chrześcijaństwa i świecką myśl humanistyczną. Jest rdzeniem kul-
też znacznej pomocy rozwojowej byłym państwom RWPG
oraz państwom śródziemnomor- turowo-cywilizacyjnym całej Europy i wpływowym reprezentantem kultury europejskiej
udziela państwom postradzieckim (program TACIS)
państw poszkodowanych w świecie. W swej działalności dyskontuje wielowiekowe wpływy kultury europejskiej,
skim (program MEDA). Służy od lat pomocą humanitarną dla
itp. języka angielskiego, francuskiego, hiszpańskiego i niemieckiego na obszary ekspansji
przez konflikty wojenne, trzęsienia ziemi, powodzie
kolonialnej głównych państw europejskich. Wiele państw pozaeuropejskich, łącznie ze
Stanami Zjednoczonymi, przejmowało europejski system wartości: demokrację, plura-
B. Działalność polityczno-dyplomatyczna lizm polityczny, rozdział Kościoła od państwa oraz idee społeczeństwa obywatelskiego.
Wzory Starego Kontynentu wpływały też na systemy polityczne i partyjne części państw
rozwojową i humanitarną zroz-
Unia Europejska łączy politykę handlową, pomoc pozaeuropejskich.
. Podstawowe formy aktywności
szerzającą się działałnością polityczno-dyplomatyczną Od „jesiennej burzy narodów”, rozpoczętej w 1989 roku, Unia Europejska silniej —
w czasie funkcj onowan ia EWG. Organizacja ta kie-
politycznej w świecie powstały już aniżeli przez lata Rada Europy — odgrywa rolę atrakcyjnego reprezentanta w świecie
na konferencje międzynarodowe,
rowała swoich przedstawicieli do wybranych państw i całej cywilizacji europejskiej. Kolejne państwa wyrażają chęć stania się członkami Unii
państw. Od roku 1970 rozwi-
a do niej przybywali przedstawiciele dyplomatyczni wielu Europejskiej, bo dla wielu z nich jest ona wzorem rozwoju społecznego. Zwłaszcza na
racy Politycznej (EWP), Po-
nęły się działania w zakresie procedur Europejskiej Współp tle działań USA „z pozycji siły” rozwiązania Unii są bardziej przyjazne człowiekowi.
na koordynowanie działal-
zwalające państwom członkowskim Wspólnot Europejskich W zawieranych układach z państwami pozaeuropejskimi UE stawia wymogi w za-
działalności politycznej zapro-
ności zagranicznej. Szeroki zestaw propozycji dla dalszej kresie praw człowieka i przestrzegania demokratycznych reguł postępowania. Od cza-
możliwości realizowania wspólnej
ponował w 1975 roku raport Leo Tindemansa, w tym . su przyjęcia nowych konwencji Rady Europy i powstania Unii Europejskiej państwa
h o
polityki zagranicznej. członkowskie wprowadzają klauzule uzależniające pomoc rozwojową od respektowania
Europe jskiej rozszer zyły się
Po rozpadzie bloku wschodniego i utworzeniu Unii przez jej odbiorców demokratycznych reguł rządzenia. W przypadku wyraźnych naru-
z państwami Europy Srodkowej
możliwości jej działań międzynarodowych, głównie szeń praw człowieka w państwach współdziałających wstrzymana zostaje pomoc i ograni-
ale władze Unii tworzą korzystne moż-
i Wschodniej, z Federacją Rosyjską i Ukrainą, + czone są stosunki polityczne, np. w stosunku do Chin po masakrze dokonanej w centrum
region ów świata. Od traktatu z Ma-
liwości do współpracy z państwami wszystkich „5 „Pekinu w czerwcu 1989 roku. Państwa Unii z reguły wspierają ugrupowania o demokra-
tność zagran iczną — aniżeli w ramach Europej.
astricht bardziej zorganizowaną działa tycznej proweniencji, a krytycznie oceniają funkcjonowanie reżimów autorytarnych.
sprawy rozwoj u Wspóln ej Polityki Zagranicznej
skiej Współpracy Politycznej — zajęły
ntem w tym zakresi e stało się uznanie Unii Zachodnio-
i Bezpieczeństwa. Nowym eleme
jej komponentu obronnego i „eu- D. Utrwałanie warunków bezpiecznego rozwoju społeczeństw
europejskiej za integralny czynnik rozwoju UE, jako
owa państw członkowskich w tym
ropejskiego filaru NATO”. Współpraca międzyrząd * Unia Europejska od wielu lat dąży do tworzenia warunków sprzyjających stabili-
y narodowe różnych państw, a euro-
zakresie miała jednak słabości. Silnie ważyły interes zowaniu pokoju i korzystnego wpływania na stan bezpieczeństwa międzynarodowego.
ązań o charakterze polityczno-mi-
pejskie państwa neutralne UE odcinały się od zobowi Przyjęte w Maastricht ogólne założenia kształtowania wspólnej polityki zagranicznej
. m
litarnym. ibezpieczeństwa usiłuje realizować w trudnych warunkach zróżnicowanego świata i roz-
yplomatycznej UE wyraźniej da-
Na początku XXI wieku w działalności polityczno-d woju działań globalizacyjnych. Po rozpadzie blokowego podziału Europy realizowana
emieckiego, a oś Berlin-Bonn co-
je się zauważyć dążenie do przywództwa francusko-ni st przez Unię Europejską koncepcja bezpieczeństwa kooperacyjnego, w którym wystę-
europejskiej. Rozbieżności w Sto-
raz powszechniej jest uznawana za motor integracji je wiele płaszczyzn współdziałania, realizowanych przez różne podmioty stosunków
trznił y się w sytuacji akcji wojsko”
sunku do polityki globalnej USA wyraźnie uzewnę europejskich.
Iraku. Unia wyrast a na „stabilizatora poli-
wej Stanów Zjednoczonych Ameryki w Wyspecjalizowana w sprawach polityczno-militarnych Unia Zachodnioeuropejska
na ewolucję porządku a
tycznego o oddziaływaniu globalnym i wpływa owadziła operacje pokojowe na Adriatyku i Dunaju (blokujące dopływ broni do
łagodzić skutki globalnych dzia ań
wego. Jej działania dyplomatyczno-polityczne mogą
różne formy wspólpracy w świe” arniętej wojną Jugosławii), realizowała misję rozminowania w Chorwacji i misję
USA. Unia tworzy wspólnotę międzynarodową, rozwija
czeństwa międzynarodowego, której abilizacyjną w Albanii. Po decyzji z Amsterdamu — Unia Europejska stopniowo
cie i przyczynia się do tworzenia wspólnoty bezpie
sobą oraz ze Światem zewnętrznym. ejęła uprawnienia UŻE w realizowaniu tzw. misji petersberskich, obejmujących
członkowie zachowują pokojo we relacje między
236 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych _————___ Rozdział 10. Procesy integracyjne
w Europie SEZZZENEEENEEEE 237

ograniczone operacje w sprawach humanitarnych, ratowniczych oraz akcje rozjemcze wane interesy państw członkowskich oraz wyraźne rozbież
ności cywilizacyjno-gospodar-
i stabilizowania pokoju. cze obu części kontynentu.
Przełomowym wydarzeniem w tym zakresie był rok 1999, kiedy po mało udanych | Procesy integracyjne w Europie rozwijają się
pomyślnie, pomimo ograniczeń cywi-
próbach działania w konflikcie bałkańskim Unia podjęła decyzję o tworzeniu własnych lizacyjnych, organizacyjnych i świadomościowych.
Przybierają one różny kształt organi-
sił szybkiego reagowania dla skuteczniejszej działalności w sytuacjach kryzysowych zacyjny, a w tym zakresie coraz większą rolę spełnia
Unia Europejska. Procesy te przy-
wokół Europy. W sytuacjach konfliktowych w Świecie (Batkany, Bliski Wschód, Afryka) noszą pomyślne warunki rozwoju państwom członkowskim
i pozytywnie wpływają na
władze Unii eksponują założenia dyplomacji prewencyjnej, współdziałając z wieloma całokształt stosunków międzynarodowych.
organizacjami i instytucjami międzynarodowymi. W rejony zagrożeń bezpieczeństwa Unia jest współcześnie unikalną wspólnotą między
narodową, tworzącą regionalne
ugrupowanie o najbardziej zaawansowanych w świecie
władze UE wysyłają specjalnych przedstawicieli, by na miejscu koordynowali działania procesach integracyjnych, a zara-
rozjemcze i stabilizacyjne. zem jest unikatowym, coraz bardziej wpływowym
uczestnikiem stosunków międzynaro-
dowych. Dysponuje statusem swoistego mocarstwa pełniąc
Unia powołała nowe struktury do przygotowania operacji stabilizujących sytuację ego rolę „aktora globaln ego”
i a niewojskowego”. Do realnego zwiększenia tego
międzynarodową: Komitet Polityczny i Bezpieczeństwa, Komitet Wojskowy i Sztab Woj- statusu w skali między-
narodo
orzywódwej
ziwa: brak jej przede wszystkim zdolności militarnych
skowy, które włączone zostały w proces przygotowania własnych sił szybkiego reagowa- ych 1i b bardziej
dziej zdecydowanego
nia i sit policyjnych do działań prewencyjnych. W roku 2003 UE rozpoczęła operację
policyjną w Bośni i Hercegowinie, a następnie operację wojskową w Macedonii oraz na
Problemy do dyskusji
terenie Konga.
W działaniach międzynarodowych Unia łączy często środki dyplomatyczne, pomoc 1. Uwarunkowania i determinanty procesów integracyjny
ch w Europie
humanitarną, doradztwo polityczne z misjami policyjnymi i wojskowymi. W działaniach 2. Charakter procesów integracji europejskiej po II
wojnie Światowej. |
powyższych nie posiada jednak możliwości stosowania tak silnej presji polityczno-mili- 3. Nowy etap integracji po „jesiennej burzy narodów”
w Europie.
tarnej, jak mogą to czynić Amerykanie, bo brak jej wyraźnego przywództwa i podobnych 4. Kierunki międzynarodowej działalności Unii Europe
jskiej.
do USA możliwości militarnych. Koncyliacyjność i kompromisowość działań Unii uła-
twia im natomiast zyskiwanie życzliwego poparcia ze strony innych sił międzynarodo- Zalecana literatura
wych.
> Barcz J., Przewodnik po Traktacie Konstytucyjnym
, Warszawa 2005.
Przez wiele lat integrująca się Europa była tylko „regionalnym graczem” w sprawach : aa ROM European Union since 1 945, London 1999.
bezpieczeństwa międzynarodowego. Wraz z rozwijaniem nowych kierunków działań zy- addM., Federalism a and E uropean Union:
urgess ion: the Buildin
ildi, g of Europe 1950-2000, London-New
skała nowe możliwości działań międzynarodowych i staje się „głobalnym graczem” albo
Czachór Z., Zmiany i rozwój w systemni ji iskiej ; >
mówiąc ściśłej przekształca się stopniowo z roli potencjalnego w rolę rzeczywistego ak-
[red1 Ubi
2002, E., Parzymies 8. [red.],
Haliżak Puno acy nowy
Unia Europejsk
Maastricht, Wrocław 2004.
traktacie zmiędzynar
skiejtyppo wspólnoty
tora globalnego. Ma wiele cech znaczącego podmiotu stosunków międzynarodowych, bo odowej, Warszawa
dysponuje dużym dorobkiem cywilizacyjnym, potencjałem gospodarczym i handlowym, Kaayski = 0 idei do integracji europej
skiej, Warszawa 2004.
środkami dyplomatycznymi, inicjatywami politycznymi, środkami prawnymi i inicjatyw- „ALcasz
U ewski J., Cel: Eu
Europa. Dziewi
a ęć esejówo budownic zych jednoś
j ci i europejskiej,
jskiej, W:
nością w sprawach bezpieczeństwa międzynarodowego. Unia tworzy coraz lepsze wa- Niagjazck D., Pozycj a i rola Unii Europejskiej w stosunkach między,
narodowych Warszawa 2003. m
Ą coli W., Salmon T. C., Zrozumieć Unie Europe
runki ekonomicznego i cywilizacyjnego rozwoju państw członkowskich, utrzymuje bez- Piening Ch., The European Union in World Affairs
jską, Warszawa 2002. | |
pieczeństwo i stabilność na swym obszarze i ma swój pozytywny udział w kształtowaniu , London 1999.
sa p: de, List otwarty do Europejczyków, Warsz
porządku międzynarodowego. awa 1995
amctendoo
rp B., Foreign
reign Policy
Policy ini the European Union.
i Theory, history
ist and practicj e, London-New
Zasoby wspólnotowe są wciąż bardziej potencjalne aniżeli realne, bo dysponują ni-
mi poszczególne państwa, a zasoby państw członkowskich są większe aniżeli możliwo-
Wassmund
2001, nr H.,
2 Unia Europejska
uropejska —— .
kooperatywne mocarstwo światowe, „Przegląd Europejski”
Ści działania Unii w stosunkach międzynarodowych. Unia przyjęła rozwojową strate- ielińska-Głębocka A. i i „or . ,
gię lizbońską na lata 2000—2010, ale ma dalej trudności w rywalizacji międzynarodowej *. 1999, nr 3. , Dynamika Unii Europejskiej w świetle teorii integracji, „Studia Europejskie”
z USA, bo trudno jest godzić procesy dynamizowania działań na rzecz pogłębiania inte- ięba R., Unia Europejska jako aktor stosunków
międzynarodowych, Warszawa 2003.
gracji z procesami rozszerzenia jej na nowych członków. Pozytywne rozwiązania między-
narodowe UE napotykają bariery rozwoju, ograniczające skuteczność jej działalności.
Należą do nich przede wszystkim brak autonomicznego systemu obronnego, zróżnico-

Rozdział 11
Bartosz Bojarczyk, Andrzej Czamocki, Hanna Dumała,
Katarzyna Krzywicka, Czesław Maj, Ireneusz Topolski, Agata Ziętek
Region i regionalizm w stosunkach
międzynarodowych
Oba te pojęcia są współzależne w sensie terminologicznym. Pojęcie „region” jest
w tym układzie pierwotne, warunkujące istnienie pojęcia „regionalizm”.! Wybrane re-
giony w stosunkach międzynarodowych wykazują się pewną specyfiką. Związane jest
to z kwestiami dominacji jednej z płaszczyzn w danym regionie, tj. politycznej, gospo-
darczej, militarnej i kułturowej. Przekładają się one na mechanizmy sterowania danym
regionem, a przez to i państwami.
1. Pojęcie regionu
(Andrzej Czamocki)
Niemal wszyscy autorzy analizujący pojęcie regionu w stosunkach międzynarodo-
wych zwracają uwagę na trudności jego sprecyzowania. E Gołembski, podsumowując
swoje rozważania na ten temat, pisze: „Nieostrość i wieloznaczność pojęcia »regionu«,
jak również nawiązujących bezpośrednio do niego koncepcji regionalizmu sprawiają, że
nie ma jednoznacznych teorii, które by w sposób w pełni adekwatny wyjaśniały zarówno
to pojęcie, jak i odnoszące się do niego koncepcji”.? T. Jesudowicz poglądy na ten temat
dzieli na dwie zasadnicze grupy: 1) „pesymiści” akcentują nieokreśloność pojęcia i nie-
możliwość sprecyzowania jego treści, czy tym bardziej zdefiniowania go; 2) „optymiści”
próbują sformułować definicje bądź co najmniej sprecyzować elementy treści pojęcia
Rej
„region” w stosunkach międzynarodowych.> W dalszym wywodzie podejmujemy więc
próbę wyjaśniania tego pojęcia na tyle, by służyło ono do celów niniejszego artykułu.
Entymologicznie pojęcie to wywodzi się z łacińskiego słowa regio(-onis), które ozna-
cza: kierunek, linia, położenie; linia graniczna, granica, strona świata, okolica, obszar,
zakres; inne jego znaczenie to: okolica, kraina, powiat, dzielnica miejska.* Według słow-
nika języka polskiego, słowo „region” oznacza „wydzielony, stosunkowo jednorodny ob-
t E, Haliżak, Kategorie regionalizmu w nauce o stosunkach międzynarodowych, „Stosunki Międzynarodo-
we” 1982, nr 1, s. 50.
2 F Gołembski, Bałkany. Determinanty stabilności, Warszawa 1982, s. 11.
3 T. Jesudowicz, Kategoria „regionu” w stosunkach międzynarodowych, [w:] Marksistowska nauka stosun-
ków międzynarodowych (pojęcie — terminy — kategorie), pod red. E. Pałygi, J. Symonidesa, Warszawa 1979,
s. 192-193.
4 $lownik lacińsko-polski, oprac. K. Kumaniecki, Warszawa 1979, s. 426427.
i
Rozdział 11. Region i regionalizm w stosunkach międzynarodowych 239
szal odróżniający się od terenów przyległych określonych cechami naturalnymi lub na-
bytymi”.”
Rozważając pojęcie „region”, F. Gołembski stwierdza, że odnosi się ono do stosun-
ków w przestrzeni, będąc związanym z wyznaczaniem, wytyczaniem, graniczeniem okre-
ślonej przestrzeni zarówno w sensie geograficznym, jak i w sensie bardziej ogólnym.
Z, punktu widzenia epistemologicznego, pojęcie to pozostaje w związku z problemem
percepcji określonych części w ramach istniejącej (bądź zakładanej) całości. Jest to zwią-
zane z ontologicznym zagadnieniem stosunków wzajemnych między częścią a całością.
Omawiany autor słusznie też zwraca uwagę na rozróżnienie obiektywnego i subiektyw-
nego rozumienia „region”. Chodzi o to, że pojęcie to może oznaczać zarówno jednostkę
przestrzenną istniejącą w rzeczywistości jak i sztuczną konstrukcję, koncepcję stworzoną
na użytek nauki bądź praktyki.$
Zdecydowanie dominuje pogląd, że pojęcie „region” w stosunkach międzynarodo-
wych z natury swej zawiera treść geograficzną. Niemal wszyscy autorzy akcentują po-
trzebę równoczesnego uwzględniania także treści socjologicznej. „Region oznacza nie
jakąkolwiek wyodrębniającą się część kuli ziemskiej czy wyróżniający się obszar geogra-
ficzny, lecz obszar objęty międzynarodową współpracą państw, z reguły pokrywający się
z terytorium danego zespołu państw”.”
Według T. Jasudowicza, na temat istoty regionu w stosunkach międzynarodowych
zaznaczają się w nauce dwa stanowiska.$ Po pierwsze, region stanowi jakąkolwiek
„ wyodrębnioną geograficznie przestrzeń, do której odnosi się współdziałanie państw bez
. względu na ich położenie w stosunku do regionu. Przykładem może być pogląd E.
N. van Kleffensa, który twierdzi, że „czasem region jest ustanawiany przez terytoria
stron (...], ale nie musi tak być [...]. Zdarza się też czasem, iż terytoria niektórych
5. podmiotów leżą w obrębie, a terytoria innych poza regionem”. Po drugie, terytoria
e państw współdziałających muszą być położone w obrębie regionu. O ile pierwsze z tych
„stanowisk jest reprezentowane jedynie przez nieliczną grupę aktorów, o tyle drugie —
„g. zdaniem T. Jasudowicza — wyraźnie dominuje.
Więź geograficzna sama przez się nie przesądza jednak o istnieniu regionu w sto-
sunkach międzynarodowych. W zasadzie wszyscy badacze uważają ten czynnik za pod-
stawowy, choć nie tworzący jeszcze regionu. Tak zdaniem E. Pozdniakowa „region” jest
* „pojęciem w znacznym stopniu systemowo-kulturowym aniżeli geograficznym”.!0 Baza
: geogr aficzna ułatwia jedynie kształtowanie się innych więzi międzypaństwowych."! Cho-
dzi o więzi zarówno o charakterze obiektywnym, jak i subiektywnym.
Ś. Słownik języka polskiego, t. 3, Warszawa 1981, s. 34.
SĘ Gołembski, op. cit, s. 1-2.
TT Jasudowiez, op. cit., s. 192-193.
8_Zbid., s. 193-194.
ca E. N. van Kleffens, Regionalism and Political Pacts, „American Journal of International Law” 1949,
10.6, Pozdniakow, Struktura systemu stosunków międzynarodowych, [w:] Problemy teorii i metodologii badań
fosunków międzynarodowych (wybór opracowań z radzieckiej literatury naukowej), Warszawa 1982, s. 73.
Trafnie ujmuje to Haliżak, Regionalizm jako proces międzynarodowy, oprac. CPBP 11.4. III, cz. 1,
26: „Czynnik geograficzny tworzy swego rodzaju materialno-terytorialną bazę lub obszar umożliwiający
entyfikację uczestników” systemu regionalnego.
240) —_——- CZzęśćlIl. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych _——_—__
Istniejące próby definiowania regionu w stosunkach międzynarodowych, choć nie-
doskonale, pozwalają jednak uchwycić najważniejsze elementy tego pojęcia. Wedlug so-
wieckiego autora P. Steinigera, region stanowi „przestrzeń charakteryzującą się blisko-
ścią geograficzną, w której regulowane są takie czy inne identyczne lub różnorodne pro-
cesy społeczne. Podstawowymi wskaźnikami granic regionów, niezależnie od faktyczne-
go skurczenia się odległości w epoce postępu naukowo-technicznego, są takie czynniki
naturalne, jak na przykład ocean. Poza tym dla ustalenia granic regionu określoną rolę
mogą odgrywać historyczne, gospodarcze, kulturalne i inne elementy wspólnoty sąsiadu-
jących państw”,'? Według E. N. van Kleffensa, który reprezentuje podejście prawnomię-
dzynarodowe, „region można określić jako obszar geograficzny obejmujący pewną liczbę
niezależnych państw podzielających wspólne ekonomiczne, socjalne i polityczne warto-
ści oraz cele”.'* J. Schwarz rozumie przez region grupę państw, które swe szczególne
stosunki wzajemne opierają na takich kryteriach jak: sąsiedztwo geograficzne, wspól-
na kultura, religia, historia, pokrewieństwo językowe, podobne interesy ekonomiczne
i polityczne oraz jedność społeczno-ekonomiczna i polityczno-strukturalna”."* Z kolei
austriacki prawnik A. Verdross uważa, że pojęcie „regionu” odnosi się do grupy państw,
w której „wspólnota dziedzictwa kulturalnego, ideałów politycznych, interesów gospo-
darczych i społecznych tworzy szczególną świadomość zbiorową”.
Zdaniem autora, na pojęcie „region” w stosunkach międzynarodowych składają się
zarówno więzi o charakterze obiektywnym, jaki subiektywnym. Do kryteriów obiektyw-
nych obok koniecznego elementu geograficznego, a więc „geograficznie wyodrębniają-
cej się części kuli ziemskiej”, należą także i realnie kształtujące się na tym obszarze więzi
międzypaństwowe i transnarodowe, dotyczące zarówno dziedziny politycznej, jak i go-
spodarczej oraz kulturowej. jednocześnie państwa i społeczeństwa winny więzi te sobie
wyraźnie uświadamiać, przejawiając dążenie do współpracy, wspólnoty czy nawet jed-
ności. Istotną sprawą jest zatem kryterium subiektywne: wola zainteresowanych państw
i społeczeństw, które zarówno określają zasięg regionu, jak i wnoszą podstawowy wkład
w kształtowanie więzi na danym obszarze. Więzi te mogą przybierać określone ramy
prawnomiędzynarodowe i instytucjonalne. Współpraca regionalna jest więc zjawiskiem
dynamicznym, które kształtuje się, podlega zmianom i może zanikać.
2. Pojęcie regionalizmu
(Andrzej Czarnocki)
Z takim rozumieniem regionu iączy się ściśle pojęcie „regionalizmu”. F Gołemb-
ski uważa, że „regionalizm jest zjawiskiem społecznym bezpośrednio związanym z po-
jęciem »regionu«, ale jego uwarunkowania (w sensie ideowo-doktrynalnym) mają okre-
12_ p Steiniger, OON i problema regionalnoj biezopasnosii, |w:] OON: itogi, tiendencji, pierspiektiwy, Moskwa
1970, s. 120.
13 E. N.van Kłeffens, op. cit., s. 669.
14 J. Schwarz, Formen und Prozesse internationaler Zusammenarbeit, [w:] G. K. Kindermann [hrsg.],
Grundelemente der Weltpolitik, Miinchen-Ziirich 1986, s. 383-384.
15 Ą. Verdross, Vólkerrecht, Wien 1964, s. 542.
—_
o Rozdział 11. Region i regionalizm w stosunkach międzynarodowych 241
ślone związki historyczne, uwypuklające jego charakter i funkcje”.'6 Rumuński historyk
N. Iordache traktuje regionalizm jako doktrynę polityczną stosunków międzynarodo-
wych, która głosi potrzebę prowadzenia polityki „zmierzającej do pobudzenia specjal-
nych stosunków między różnymi narodami w danej strefie geograficznej”.'7
E. Haliżak traktuje regionalizm zarówno jako kategorię ontologiczną, jak i teoretycz-
ną. Regionalizm jako kategoria ontologiczna odzwierciedla obiektywne zjawiska i pro-
cesy zachodzące w rzeczywistości międzynarodowej, zaś jako kategoria teoretyczna sta-
nowi swego rodzaju metodę badawczą. Kategoria ta wiąże się zatem z pośrednim pozio-
mem analizy środowiska międzynarodowego między poziomem globalnym a poziomem
polityki zagranicznej państwa. Warunkiem poprawności tej analizy jest szerokie rozu-
mienie regionalizmu, z uwzględnieniem zarówno płaszczyzny ontologicznej, jak i teore-
tyczno-metodologicznej.!*
Dokonując analizy najbardziej typowych definicji regionalizmu, jakie możemy spo-
tkać w nauce zachodniej, E. Haliżak dzieli je na pięć grup: 1) definicje utożsamiające re-
gionalizm z rozwojem organizacji regionalnych; 2) definicje traktujące regionalizm jako
alternatywę wobec współpracy globalnej do rozwiązania problemów dotyczących pewnej
grupy państw o większym stopniu wspólnych interesów i wartości; 3) definicje traktujące
analizowane zjawisko jako etap pośredni między państwem narodowym a organizacją
czy rządem Światowym; 4) definicje akcentujące rolę regionalizmu jako zewnętrznego
wyrazu indywidualnych dążeń państw danego regionu do współdecydowania w celu za-
pewnienia sobie bezpieczeństwa czy zinstytucjonalizowania współpracy gospodarczej; 5)
definicje traktujące regionalizm jako narzędzie polityki zagranicznej państw. Wszystkie
te definicje, zdaniem omawianego autora, są mało przydatne ze względu na ich jedno-
stronność. Nie wyrażają one w pełni istoty regionalizmu.!?
Zdaniem F. Gołtembskiego, regionalizm stanowi określoną koncepcję społeczno-kul-
turową. Chodzi tu o dążenie do podkreślenia znaczenia danego regionu (w sensie spo-
łeczno-kulturowym) jako „odrębnego w stosunku do innych i mającego odrębne znacze-
nie dła formowania się poczucia tożsamości lub odrębności regionalnej”.? T. Jasudo-
wicz zwraca uwagę na różne konkretne przejawy regionalizmu w stosunkach międzyna-
rodowych. Regionalizm może mieć charakter prawniczy, gdy ma miejsce kształtowanie
się norm prawnomiędzynarodowych o zasięgu regionalnym, a także instytucjonalny, gdy
chodzi o powoływanie organów o charakterze regionalnym w powszechnych organiza-
cjach międzynarodowych, np. Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ.?! E. Haliżak
pojmuje regionalizm jako „specyficzną formę procesu społecznego o charakterze dyna-
micznym, przejawiającą się w wyniku działań i oddziaływań państw na podstawie ich
bliskości geograficznej, podobieństwa ustrojów społeczno-politycznych, komplementar-
ności i zbliżonego poziomu rozwoju gospodarczego i innych wspólnych cech takich jak:
16 F. Gołembski, op. cit., s. 10.
17_N. Iordache, Regionalism in the European Diplomacy between the two World Wars, „Revue roumain
d'Etudes Internationales” 1970, nr 3-4 (9-10), s. 149-150.
18 E. Haliżak, Kategorie regionalizmu... , s. 57-58.
19 E. Haliżak, Regionalizm..., cz. 1, s. 17-19.
20_F, Gołembski, op. cit., s. 10.
21 T. Jasudowicz, op. cit., s. 191.
242 Część IL. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
język, kultura, wspólne tradycje historyczne, religia”. Istotą regionalizmu jest nie umiej.
scawianie państw w fizycznej przestrzeni, lecz wzięcie pod uwagę rodzajów oraz często-
tliwości interakcji.” Regionalizm stanowi — jego zdaniem — długofalową tendencję
rozwojową związaną z dążeniem państw do lepszego zaspokojenia swych potrzeb: za-
pewnienia bezpieczeństwa, podwyższenia poziomu życia obywateli oraz współudzialu
w życiu międzynarodowym.
Geneza regionalizmu wiąże się z regieonalizacją, a więc „internacjonalizacją od-
działywań między uczestnikami, mającą swe źródlo w specyficznych uwarunkowaniach
i ograniczoną tylko do pewnego obszaru, liczby uczestników i zakresu oddzialywań mię-
dzy nimi”.**
Pojęcie regionalizmu może odnosić się nie tyłko do zwartego lądu, lecz także mo-
że dotyczyć państw nadbrzeżnych dookoła przestrzeni morskiej. T. Jasudowicz wyod-
rębnia regionalizm „zewnętrzny”, przez który rozumie „wspólpracę dowolnego kręgu
państw odnoszącą się do oznaczonego, ograniczonego terytorialnie obszaru geograficz-
nego, stanowiącego »region« stosownie do wskazań geografii fizycznej”.?6 W tym sensie
mówi się o współpracy państw nadmorskich w odniesieniu do obszaru morskiego (np.
region Morza Śródziemnego) czy też obszaru Atlantyku. Według E. Haliżaka, morza
i oceany są w pewnym stopniu przedłużeniem terytorium lądowego państw i stają się
obszarem intensywnych interakcji, mających swe źródło w komplementarnych i sprzecz-
nych potrzebach i interesach państw. Natomiast zakres i intensywność tych interakcji jest
odmienna dla konkretnych obszarów morskich, co pozwala mówić o ich regionalizacji.
Regionalizm morski ma u swych podstaw specyficzne cechy i konieczności (charakte-
rystyki) obszarów morskich, które razem wzięte tworzą zespół czynników genetycznych
i warunkujących ten proces.”
Podczas dyskusji na temat regionalizmu w Lidze Narodów używano określenia „kon-
tynentalizm”, dotyczącego sytuacji, gdy procesy regionalizacji dotyczą całego kontynen-
tu.28 Chodzi tu jednak w istocie tylko o jeden z możliwych pod względem skali prze-
strzennej wariantów regionalizmu. Region bowiem wcale nie musi stanowić terytorium
o niewielkiej powierzchni i może obejmować cały kontynent.”
Reasumując, należy stwierdzić, iż przez „regionalizm” rozumiany jest dynamiczny
proces międzynarodowy, polegający na zbliżeniu uczestników życia międzynarodowego
na pewnym obszarze bądź w związku z pewnym obszarem, określanym jako region
w stosunkach międzynarodowych. Zbliżenie to przejawia się w ilościowym i jakościowym
wzroście interakcji oraz tworzeniu norm i instytucji regionalnych.
22 EF, Haliżak, Regionalizm... , cz. 1, s. 19-31.
23 Ibid., s. 36.
24 [bid., s. 44.
25 Ibid., s. 27.
26 T. Jasudowicz, op. cit., 8. 173.
27 E. Haliżak, Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku, Warszawa 1999, s. 41-44.
28 R. Bierzanek, Bezpieczeństwo regionalne w systemie ONZ, Warszawa 1977, s. 49-51.
29 T. Jasudowicz, op. cit., s. 178.
-_——_ ———ć Rozdział 11. Region i regionalizm w stosunkach międzynarodowych _ 243
3. Region Europy
(Andrzej Czamocki)
Granice regionu. „Europa” to pojęcie używane w trzech różnych znaczeniach: geo-
graficznym, kulturowym i politycznym. Europa w znaczeniu geograficznym oznacza
przestrzeń rozciągającą się od Atlantyku po Ural. W istocie jednak stanowi ona jedy-
nie półwysep Eurazji wyróżniający się bardziej rozczłonkowaną linią brzegową. Granica
między Europą a Azją nosi charakter umowny i została powszechnie przyjęta dopiero
w XIX wieku.W toku KBWE uchwalono dokument międzynarodowy precyzujący poję-
cie „Europa” na potrzeby rokowań w sprawie konwencjonałnych sił zbrojnych w Euro-
pie”, który traktuje Europę w zasadzie jako pojęcie geograficzne.
Pojęcie Europy, używane także na oznaczenie określonego kręgu kulturowego, za-
stąpiło ostatecznie w XVIII wieku pojęcie Christianitas [wspólnota chrześcijańska]. Do
chrześcijańskich źródeł Europy również w końcu XX wieku nawiązywali ludzie o tak
odmiennej orientacji, jak Jan Paweł II i M. Gorbaczow. Ten ostatni napisał: „Jesteśmy
Europejczykami. Starą Ruś z Europą łączyło chrześcijaństwo [...]”.31 Europa w sen-
sie wspólnoty kulturowej jest jednak dziś pojęciem o granicach trudnych do określe-
nia, niewyraźnych i zmiennych. W najszerszym znaczeniu może ona obejmować rów-
nież państwa założone przez europejskich kolonizatorów na innych kontynentach: od
USA i Kanady po Australię i Nową Zelandię. Nie jest możliwe dokładne określenie jej
wschodniej granicy, gdyż na kulturę Europy Wschodniej i Bałkan istotny wpływ wywarły
ludy nieeuropejskie: Mongołowie i Turcy. A. Besangon pisze o ruchomości (pulsowa-
niu) wschodniej granicy między Europą a Rosją.?? Sami Rosjanie tylko częściowo uwa-
. żają się za Europejczyków, a w rosyjskiej myśli politycznej dość silne i ugruntowane jest
5+, przekonanie o swoistości kultury rosyjskiej (euroazjatyzm). Państwo moskiewskie było
" następstwem podboju Rusi przez Tatarów i połączyło w sobie kulturę bizantyjską z ele-
... mentami turańskimi, to jest mongolsko-tatarskimi oraz dopiero znacznie późniejszymi
. (od XVIII w.) wpływami zachodnioeuropejskimi.
4 E. Morin zauważa, że Europa „nigdy nie istniała jako organizm wyższy ponad swoje
> składniki”.> Podobnie J. Monnet, zwany „ojcem Europy”, stwierdził, że Europa nigdy
i : nie istniała i trzeba ją naprawdę dopiero stworzyć. Mamy tu do czynienia z pojęciem
„| Europy w znaczeniu politycznym.
s Zimnowojenny, utrwalony „żelazną kurtyną” podział Europy na zachodnią („wolny
-3" świat”) i wschodnią (reżimy komunistyczne) został w okresie pozimnowojennym uzu-
„pełniony przez wyodrębnienie Europy Środkowej (czy Europy Środkowo-Wschodniej).
- Podziały te nie pokrywają się jednak z historyczną Europą łacińską i Europą bizantyj-
ką. Wśród subregionów Europy wyraźnie wyodrębnić można także region skandynaw-
, Ski, Jako subregion traktowane są także Bałkany. Swoistym subregionem, obejmującym
« państwa nadbrzeżne dookoła przestrzeni morskiej, jest także region bałtycki oraz łą-
30. Załącznik III do Dokumentu Końcowego Spotkania Wiedeńskiego KBWE z 19.01.1989 r., [w:] Polska
realizacja uchwał KBWE, cz. 2, pod red, A. D. Rotfelda, Warszawa 1989, s. 142—143.
32 M. Gorbaczow, Przebudowa inowe myślenie dla naszego kraju i dla całego świata, Warszawa 1988, s. 261.
A. Besanęgon, Wschodnia granica Europy, [w:] „Eurazja” 1996, nr 1, s. 88 i n.
33_E. Morin, Myśleć: Europa, Warszawa 1988, s. 44-45.
 244 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych ———____
. czące Europę z innymi kontynentami — region atlantycki, śródziemnomorski czy nawet
czarnomorski.
Specyfika i znaczenie. W wyniku II wojny światowej Europa utraciła swoją dotych-
czasową pozycję przemysłowego, finansowego i handlowego, a przede wszystkim — po-
lityczno-militarnego — centrum świata. Tylko dzięki gospodarczej i militarnej pomocy
Stanów Zjednoczonych powojenna Europa Zachodnia była w stanie odrodzić się ekono-
mieznie i skutecznie przeciwstawić się potędze militarnej ZSRR oraz ekspansji sowiec-
kiego komunizmu, by połączyć swe wysiłki w kierunku integracji gospodarczej i współ-
pracy politycznej. Upadek komunizmu umożliwil przezwyciężenie podziału kontynentu
oraz poszerzenie integracji.
Jeśli chodzi o nowoczesność struktury przemysłu, to najwyżej rozwinięta — Europa
Zachodnia — odstaje od USA i Japonii. Europa jest w znacznym stopniu uzależniona
od pozaeuropejskich źródeł energii i surowców. Zaznaczający się spadek przyrostu natu-
ralnego (jest on bliski 0) powoduje stopniowe starzenie się społeczeństw europejskich,
co niesie ze sobą określone skutki nie tylko ekonomiczne, ale także kulturowe i po-
lityczne, do których prowadzi zwiększanie się liczby imigrantów — przede wszystkim
z najbliższych Europie państw islamskich. W państwach UE zamieszkuje dziś 15 mln
muzułmanów.
Współczesną kulturę europejską cechuje oderwanie się od chrześcijańskich korze-
ni i nasilenie procesów laicyzacyjnych. Rozwój oświeceniowych idei wolności i egalita-
ryzmu doprowadził do relatywizacji tradycyjnych wartości i tolerowania wszelkich od-
mienności od tradycyjnych wzorców kultury. Specyfiką Europy jest dziś panujący po-
wszechnie w mediach liberalny język, a światopogląd liberalny uchodzi za jedyny upraw-
niony i „postępowy”. Stosunkowo nieliczni dziś krytycy tego stanu rzeczy dostrzegają
w dominującym obecnie modelu kultury w Europie symptomy wyczerpywania się ener-
gii duchowej i dekadencji. Kosmopolityzm i tolerancję dla odmienności traktują jako
przejawy nie siły, lecz słabości i zaniku tożsamości. A. Toynbee uważa, że nadmierna
tolerancja okazuje się „korzystna dla agresywnych wspólnot postronnych: barbarzyń-
ców lub ościennych cywilizacji”.?* Gdy przyjrzeć się społeczeństwom Europy, można do-
strzec zanik tradycyjnych więzi wspólnotowych, spoleczną atomizację, koncentrację na
konsumpcji dóbr materialnych i masowej rozrywce.
Instytucjonalizacja. Organizacje regionalne
Rada Europy, utworzona 5.05.1949 r., jest organizacją o charakterze konsultacyjnym
i koordynacyjnym. Choć teoretycznie może podejmować wszystkie problemy europej-
skie poza obronnymi, jej rzeczywista działalność koncentruje się głównie wokół obrony
praw człowieka i propagowania demokracji, a także kwestii spolecznych (np. ochrony
zdrowia), kultury i oświaty, ochrony środowiska i samorządności lokalnej. Dorobkiem
Rady Europy są europejskie konwencje (do 1995 r. było ich 156). Najważniejsza z nich
to Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (1953). Formalne
warunki przyjęcia do Rady Europy to: demokratyczny charakter rządów, przestrzega-
nie praw człowieka, przeprowadzenie wolnych wyborów i rynkowy charakter gospo-
34 Ą. Toynbee, Studium historii, Warszawa 2000, s. 493-498, 805-806.
Rozdział 11. Region i regionalizm w stosunkach międzynarodowych 245
darki. Członkami Rady Europy jest 46 państw, w tym również Turcja i Cypr. Od ro-
ku 1996 czlonkiem tej organizacji jest także Rosja, mimo że nie spelnia europejskich
norm, przede wszystkim w zakresie praw czlowieka (Czeczenia). Uznano jednak, że ta-
ka sytuacja jest korzystniejsza niż pozostawanie Rosji poza Radą. Białoruś jest jedynym
państwem europejskim, które nie należy do tej organizacji. Przyjęte zostaly do niej na-
tomiast trzy republiki zakaukaskie: Gruzja, Armenia i Azerbejdżan.
Organizacja Traktatu Północnego Atlantyku (NATO), utworzona 4.04.1949 r., w okre-
sie „zimnej wojny” stanowiła ponadregionalny sojusz obronny, mający na celu zrówno-
ważenie przy pomocy USA zagrażającej Europie Zachodniej potęgi militarnej ZSRR.
Jednym z głównych celów NATO stało się też trzymanie pod kontrolą tej organizacji
potencjału militarnego RFN. Po rozpadzie bloku sowieckiego i ZSRR nastąpiła trans-
formacja wewnętrzna i próba określenia nowych celów sojuszu, który wyraźnie traci na
znaczeniu. Miało miejsce dwuetapowe (1999 i 2004 r.) poszerzenie NATO o 10 państw
postkomunistycznych Europy Środkowo-Wschodniej, w tym 3 byłe republiki sowieckie
(Litwa, Łotwa, Estonia). Jednocześnie państwa NATO przyjęły jako zasadę przy kształ-
towaniu systemu bezpieczeństwa w Europie uwzględnienie interesów Rosji, co zostało
ujęte w określone struktury instytucjonalne. Ustanowiona w 2002 r. nowa Rada NATO-
Rosja daje temu państwu w określonych obszarach współpracy, jak zwalczanie terory-
zmu, przeciwdziałanie proliferacji broni masowego rażenia, kontrola zbrojeń, tzw. za-
rządzanie kryzysowe itd., prawo wspóldecydowania. Nie dotyczy to przyjmowania no-
wych państw członkowskich oraz działań na rzecz wspólnej obrony na podstawie art. 5
Traktatu Waszyngtońskiego. Na mocy tego artykułu państwa czlonkowskie są zobowią-
zane do udzielenia sobie pomocy w wypadku zbrojnej napaści, przy tym każde z nich jest
zobowiązane podjąć „taką akcję, jaką uzna za konieczną”.35
Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie jest od 1.01.1995 r. kontynua-
torką Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Stanowi szeroką, ponadre-
gionalną strukturę, obejmującą 55 państw: wszystkie państwa europejskie, Turcję, Cypr
oraz obok Rosji także wszystkie byłe republiki sowieckie (również zakaukaskie i środ-
kowo-azjatyckie) oraz USA i Kanadę. Celem OBWE jest realizacja na tym obszarze
koncepcji bezpieczeństwa kooperacyjnego, opartego na wartościach liberalnych (prawa
człowieka, demokracja, rządy prawa itd.). Istotny aspekt jej działalności to zapobiega-
nie konfliktom przez wczesne ostrzeganie i dyplomację prewencyjną oraz rozwiązywanie
kryzysów (operacje pokojowe). W związku z tym OBWE odgrywa rolę mało spektaku-
larną i trudną do właściwej oceny. KBWE/OBWE mimo usprawnienia na początku lat
90. procesu decyzyjnego opartego dotychczas na zasadzie konsensusu jest oceniana jako
instytucja w sumie mało efektywna. Czołowym rzecznikiem jej wzmocnienia była Rosja,
- próbując w ten sposób przeciwdziałać poszerzeniu NATO.
Unia Europejska. Stanowi od 1.11.1993 r. nowy etap ścisłej współpracy między pań-
stwami członkowskimi, a więc związek państw oparty na dotychczasowych trzech wspól-
notach: Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej, Europejskiej Wspólnocie Węgla i Sta-
li oraz Europejskiej Wspólnocie Energii Atomowej i nowych formach współpracy jak
35. Prawo w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, oprac. S$. Bieleń, Warszawa 1996, s. 227—
228.
 246 Część HI. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych —L
Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa oraz współpraca w zakresie spraw we-
wnętrznych i wymiaru sprawiedliwości. W roku 1999 jako narzędzie wykonawcze Wspól-
nej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa została proklamowana Europejska Polityka
Bezpieczeństwa i Obrony. Jej skuteczność jest uzależniona od współdziałania z NĄ-
TO. UE łączy w sobie cechy organizacji międzyrządowej oraz organizacji o charakterze
ponadnarodowym, gdzie decyzje mogą być podejmowane większością glosów, a pań-
stwa przekazały część swych suwerennych uprawnień organom wspólnotowym. Orga-
nom wspólnotowym zostały przekazane sprawy gospodarcze i spoteczne. W tym zakre-
sie jest tworzony autonomiczny porządek prawny niezależny od państw (prawo euro-
pejskie), który ma prymat nad prawem państw członkowskich. Charakterystyczne cechy
UE to także jej biurokratyczny charakter i bezosobowość suwerena.
Procesy integracyjne. Rozpoczęcie procesów integracyjnych w Europie Zachodniej
po II wojnie światowej było rezultatem zarówno tragicznych doświadczeń obu wojen
światowych, jak i sytuacji powojennej. Należało stworzyć system, który by zapobiegał wy-
naturzeniu nacjonalizmów, w szczególności trzymał Niemcy pod kontrolą. Jednocześnie
należało przeciwdziałać nowemu wyzwaniu: zagrożeniu militarnemu i ideologicznemu
ze strony ZSRR i kierowanego przezeń światowego komunizmu. Przy realizacji kon-
kretnych pomysłów integracyjnych zwyciężyła koncepcja funkcjonalistów (J. Monnet),
którzy uważali, że pełna integracja [gospodarcza, wojskowa i polityczna] może być osią-
gnięta tylko w wyniku stopniowego („krok po kroku”) przenoszenia coraz większej liczby
sfer działania (funkcji) spod kontroli państwa pod kontrolę ponadnarodową. W ten spo-
sób integracja w jednym wąskim sektorze węgla i stali zaczęła się stopniowo rozszerzać
na nowe sfery. Rysujący się w końcu lat 50. podział Europy Zachodniej na zwolenników
ściślejszej integracji (EWG) oraz luźniejszej strefy wolnego handlu (EFTA) został prze-
zwyciężony w wyniku przystąpienia Wielkiej Brytanii, a następnie innych państw EFTA
do EWG/UE. W ramach EWG ustanowiono między innymi unię celną (1968), wspól-
ną politykę rolną i wspólną politykę handlową, zapoczątkowano Europejską Współpra-
cę Polityczną (1970). Od roku 1987 (Jednolity Akt Europejski) rozpoczęła się kolejna
faza procesów integracyjnych, w wyniku której została powofana do życia Unia Euro-
pejska (od 1.11.1993 r.). Wprowadzono obywatelstwo UE, zainicjowano Unię Gospo-
darczą i Walutową (2002), a od 1.05. 2004 r. UE została po raz pierwszy poszerzona
o postkomunistyczne państwa Europy Środkowej, nabierając w ten sposób charakteru
ogólnoeuropejskiego.
Mimo że inicjatorzy integracji europejskiej (R. Schuman, K. Adenauer i A. de Ga-
speri) nawiązywali do tradycji chrześcijańskiej, korzenie obecnej UE nie są chrześci-
jańskie, ale oświeceniowe. Unia stanowi bowiem próbę realizacji ludzkiego marzenia
o lepszym świecie bez wojen, nacjonalizmu i niesprawiedliwości społecznej, opartego na
racjonalizmie, laicyzmie, kosmopolityzmie, tolerancji i abstrakcyjnie rozumianych pra-
wach człowieka jako jednostki z położeniem szczególnego akcentu na prawa wszelkich
pt, mniejszości: nie tylko narodowych czy religijnych, lecz również np. seksualnych. Stanowi
więc realizację nie tyłko określonego projektu ekonomicznego i politycznego, lecz także
i kulturowego.
Rozdział 11. Region i regionaliz
w stosunkach
m międzynarodowych _—_————_———_ 247
Przywódcy UE odcinają się dziś od chrześcijańskiej tradycji Europy. Spór o pojęcie,
czym jest i powinna być Europa, przejawia się w chwili obecnej w sporze o możliwą
akcesję Turcji do UE.
Mocarstwa regionalne. Po zakończeniu „zimnej wojny” do roli centralnego mocar-
stwa regionalnego w Europie (o ambicjach globalnych) powróciły zjednoczone Niemcy.
W traktacie o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec z 12.09.1990 r. zostały
zawarte określone ograniczenia przyszłego statusu Niemiec.*6 Ponadto Niemcy znajdu-
ją się w sieci powiązań tworzonej przez UE i NATO i w związku z tym uważa się, że
„w sferze politycznej RFN jest skazana na multilateralizm w stosunkach międzynaro-
dowych i forsowanie wielostronnej współpracy we wszystkich dziedzinach [...]”. Powrót
Niemiec do roli mocarstwa regionalnego jest w tej sytuacji nowym elementem ich racji
stanu, wymaga zdefiniowania w nowej sytuacji geopolitycznej ich narodowych interesów,
a przede wszystkim akceptacji ich zasadniczej roli w perspektywie nowego przywództwa
europejskiego.”
Francja dysponuje potencjałem (w tym bronią jądrową), który umożliwia jej odgry-
wanie „roli średniego mocarstwa o ambicjach i możliwościach globałnych, a nie tylko
regionalnych”. Dość rozpowszechniony jest przy tym pogląd, że francuscy decydenci
kładą szczególny nacisk przede wszystkim na polityczną wolę bycia mocarstwem. We
wspieranej przez Francję koncepcji przyszłej architektury Europy Rosja i Wspólnotę
Niepodległych Państw postrzegane są jako drugi obok UE filar kontynentu. W interesie
Francji leży, aby jej główny partner — Niemcy — był na trwale zakotwiczony w UE i —
co za tym idzie — zabezpieczony przed odradzaniem się tendencji nacjonalistycznych.
Również Wielka Brytania jest określana jako „Średnie mocarstwo lub też państwo
prowadzące selektywną politykę mocarstwową”””, głównie w układzie atlantycko-za-
chodnioeuropejskim. Państwo to jest uważane za pierwszoplanowego sojusznika Sta-
nów Zjednoczonych w Europie. Przyszłą zjednoczoną Europę postrzegają Brytyjczycy
nie jako federację, lecz jako związek suwerennych państw narodowych, bardziej jako
luźniejsze stowarzyszenie wspólnorynkowe aniżeli organizację o charakterze politycz-
nym. Na Europę Brytyjczycy patrzą nadał w dużej mierze z punktu widzenia tradycyjnej
polityki równowagi sił, widząc dla siebie możliwości równoważenia rywalizacji francu-
sko-niemieckiej i postrzegając Rosję jako mocarstwo mające szczególne znaczenie dla
równowagi sił w Europie i w Azji.
Rosja jest wielkim mocarstwem euroazjatyckim, które mimo kryzysu demonstruje
wolę wywierania istotnego wpływu na stosunki międzynarodowe w Europie. Jej mocar-
stwowa pozycja w tym regionie nie podlega dyskusji, gdyż jest uznawana i akceptowana
tak przez pozostałe mocarstwa, które obawiają się „postimperialnej frustracji” gigan-
ta, jak i przez najważniejsze struktury międzynarodowe. Podstawy mocarstwowości Fe-
deracji Rosyjskiej to przede wszystkim wciąż groźna dla otoczenia ogromna machina
militarna z potencjałem jądrowym, a także posiadane zasoby surowców strategicznych
36 Ibid., s. 386-390.
37 W. M. Góralski, Poszukiwanie nowej roli dla zjednoczonych Niemiec, (w:] Nowe role mocarstw, pod
red. B. Mrozka, S. Bielenia, Warszawa 1996, s. 119-121.
38 S$, Parzymies, Procesy adaptacji mocarstwowej roli Francji, ibid., s. 63.
39_K. Jaźwiński, Ewolucja mocarstwowej roli Wielkiej Brytanii po zimnej wojnie, ibid., s. 89 i n.
 248 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych ————_—__
(gaz ziemny, ropa naftowa), a także wielkomocarstwowa, imperialna świadomość decy.
dentów politycznych i wciąż skłonnej w tym celu do wyrzeczeń masy ludzkiej, opano-
wanej „sowiecką filozofią mocarstwowości”. Rosyjskich decydentów cechuje tradycyjna
nieufność i poczucie zagrożenia oraz liczne urazy i uprzedzenia wobec Zachodu. Eu-
ropa Środkowa także po rozszerzeniu UE pozostaje „strefą koncentracji interesów Ro-
sji”, która dąży do uzależnienia państw tego subregionu od dostaw rosyjskich surowców
energetycznych, a glówne rosyjskie koncerny wiążą swoją ekspansję kapitalową z gene-
ralnymi planami państwa”.*
Konflikty zbrojne w regionie. Po I[ wojnie światowej Europa przez okres 46 lat by-
ła regionem stabilnym, bez konfliktów zbrojnych. Do konfliktów tych doszło w latach
1991-2001 w związku z rozpadem byłej Jugosławii w drodze secesji jej byłych republik
związkowych: Słowenii, Chorwacji, Bośni i Hercegowiny. Secesja ta miała swoje podłoże
przede wszystkim w historycznie ukształtowanych a czasowo zamrożonych przez system
rządów komunistycznych J. Broz-Tito różnicach etnicznych i kulturowo-religijnych (cy-
wilizacyjnych) między narodami zamieszkującymi byłą Jugosławię. Dodatkowym czyn-
nikiem konfliktogennym stał się zróżnicowany poziom rozwoju gospodarczego poszcze-
gólnych republik związkowych. Serbowie, będący najliczniejszym (36%) narodem fede-
racji, usiłowali najpierw przeciwstawić się zbrojnie secesji przez działania militarne ar-
mii jugostowiańskiej (Zdominowanej przez Serbów) przeciwko Słowenii. Działania te nie
okazały się skuteczne. Następnie mniejszość serbska w Chorwacji oraz w Bośni i Herce-
gowinie, korzystając ze wsparcia armii jugosłowiańskiej i Serbii, wystąpiła zbrojnie prze-
ciwko władzom nowych państw, żądając samostanowienia w celu zjednoczenia z Serbią
obszarów, które opanowała.
W przerwanie działań zbrojnych i likwidację konfliktów zostały zaangażowane prócz
ONZ (siły pokojowe UNPROFOR), WE/UE, KBWE/OBWE, Rosja i Stany Zjedno-
czone, tzw. grupa kontaktowa (mocarstwa) oraz NATO (akcje lotnictwa). W rezultacie
traktat pokojowy w sprawie Bośni i Hercegowiny został podpisany 14 grudnia 1995 r.
przez Bośnię, Chorwację i Serbię.
Zaostrzenie sytuacji w okręgu Kosowo, gdzie władze Serbii starały się przez zlikwi-
dowanie (zawieszenie) autonomii i represje przeciwstawić dążeniom separatystycznym
Albańczyków (ponad 77% ludności), spowodowało w 1999 r. interwencję wojskową NA-
TO przeciwko Jugosławii. Do działań zbrojnych na tle konfliktu etnicznego doszło rów-
nież w 2001 r. w Macedonii. Albańczycy (od 23 do ok. 40% ludności) bowiem uważają
się w Macedonii za dyskryminowanych. Zdecydowana mediacja UE i NATO oraz USA
doprowadziła do zawieszenia broni.
4. Region Wspólnoty Niepodległych Państw
(Ireneusz Topolski)
Granice regionu. Rozpad Związku Sowieckiego w grudniu 1991 r. umożliwił powsta-
nie nowych państw. Obszar postsowiecki obejmuje dwanaście państw Wspólnoty Nie-
podległych Państw (WNP), które wcześniej wchodziły jako republiki związkowe w skład
40 Rocznik Strategiczny 2004/2005, Warszawa 2005, s. 73, 216.
Rozdział 11. Region i regionalizm w stosunkach międzynarodowych _— 249
ZSRR. Zalicza się do nich Armenię, Azerbejdżan, Białoruś, Federację Rosyjską (FR),
Gruzję, Kazachstan, Kirgistan, Moldawię, Tadżykistan, Turkmenistan, Ukrainę i Uzbe-
kistan. Poza strukturą WNP pozostały trzy republiki nadbałtyckie: Estonia, Litwa i Ło-
twa.*!
Powierzchnia tego regionu wynosi około 22,228 mln km”, z czego na samą Rosję
przypada ponad 17 mln km”. Na obszarze posowieckim można wyróżnić dwa subre-
giony, tj. Zakaukazie i Azję Środkową (Azję Centralną), trzeci — Europa Wschodnia
jest sztucznym tworem. Do Zakaukazia zalicza się Armenię, Azerbejdżan i Gruzję (po-
wierzchnia 186 tys. km”), zaś do Azji Środkowej Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan,
Turkmenistan i Uzbekistan (powierzchnia 3,994 mln km?).*
W tym regionie dominują przede wszystkim dwie religie: prawosławie i islam. Wi-
doczne są także wpływy innych wyznań chrześcijańskich, m.in. Kościoła rzymskokatolic-
kiego.
Specyfika i znaczenie regionu w stosunkach międzynarodowych. Region posowiecki,
określany także jako poradziecki lub obszar WNP jest sam w sobie specyficzny. Według
S. Bielenia, rozpad ZSRR doprowadził do dezintegracji jednolitej przestrzeni bezpie-
czeństwa, rozerwania więzi gospodarczych oraz zerwania linii komunikacyjnych i trans-
portowych. Jednakże okazało się, że wykształcone w długim procesie historycznym zło-
żone więzi międzyrepublikańskie nie zostały przekreślone za pomocą aktów prawnych
likwidujących ZSRR. W spadku po imperium pozostało położenie geopolityczne, sprzy-
jające jednolitej organizacji przestrzeni politycznej, społecznej i gospodarczej. Duże
znaczenie mają także czynniki moralno-psychologiczne, polegające na poczuciu przy-
należności wielkich grup ludności do dużego kraju, świadomości przekazywanej z poko-
lenia na pokolenie i wierze z silne państwo, mocną władzę centralną, wierze okupionej
krwią milionów ofiar w kolejnych wojnach za ojczyznę. Obszar posowiecki tworzy jed-
ną przestrzeń kulturową, językową i informacyjną, w którym język rosyjski pozostaje
ciągle ważnym spoiwem. Na obszarze byłego ZSRR około 70 mln stanowią mniejszo-
ści narodowe.** W związku z powyższym, nowo powstałe państwa w dużym stopniu były
skazane-uzależnione od współpracy ekonomicznej. W państwach tego regionu, a przede
wszystkim FR, na sposób sprawowania władzy i mentalność mieszkańców swoje piętno
odcisnęło także panowanie Imperium Mongolskiego i samodzierżawie Rosji carskiej.
Obszar posowiecki i przede wszystkim sama Rosja stanowią jeden z najbardziej nieprze-
widywalnych regionów świata.
Region ten posiada duże znaczenie polityczne i gospodarcze, a sama FR także mili-
tarne. Azja Środkowa i Zakaukazie dają możliwość oddziaływania w kierunku Bliskiego
i Środkowego Wschodu. Nie bez znaczenia jest także sąsiedztwo Chin. W tym regio-
nie, szczególnie na Syberii znajdują się bogate złoża wszystkich surowców naturalnych.
Jednak najważniejszą rolę odgrywa wydobycie i eksport ropy naftowej i gazu ziemnego
przez FR, Azerbejdżan i państwa Azji Środkowej.
3% R. Sakwa, Russian politics and society. Second edition, London-New York 1996, s. 24; R. Zięba,
Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego. Koncepcje — struktury — funkcjonowanie, Warszawa 2004,
s. 231.
42_R. Sakwa, op. cit., s. 322.
48_$, Bieleń, Tożsamość międzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006, s. 229-230.
 cznych Rozdział 11. Region i regionalizm w stosunkach międzynarodowych 251
międzynarodowych stosunków polity
250 Cześć III. Instrumenty i mechanizmy

Rosję jako tzw. „bliska zagranica” i strefa

aż p ana 15 maja 1992 r. przez FR, Armenię, Kazachstan Kirgi
Obszar posowiecki jest traktowany przez ie stan, Tadżykistan i Uzbekistan. W roku 1993 i iego idżan
połowy lat 90. XX w. stopniowo w tym region
żywotnych i wyłącznych jej wpływów. Od kaziu także Turcja . sień), Białoruś i Gruzja (grudzień). Wszedł w cię %kwiotnia 1904 1. m. toe:
Unia Europejska, a na Zakau
angażują się także Stany Zjednoczone, sów insty- pięciu lat. Azerbejdżan, Gruzja i Uzbekistan w 1999 r. nie przedłużyły Traktatu W ma:
regionalne. Pewnym przejawem proce
Instytucjonalizacja — organizacje przy- ju 2002 r. sześć państw, tj. FR, Armenia, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan i Tad > ki tan,
było utworzenie 8 grudnia 1991 r. przez
tucjonalizacji na obszarze postsowieckim w. Jako cele WNP, za- podjęło decyzję o przekształceniu Traktatu w Organizację Traktatu o Bez jecze stwie
y Niepodległych Państ
wódców FR, Białorusi i Ukrainy wspólnot w sferze polity ki zagra- Zbiorowym. Jako najważniejsze cele organizacji wymienia sięzapewnienie stabilności,
się wspólne dziatania
warte w Deklaracji Almaackiej, wymienia ko- umocnienie bezpieczeństwa międzynarodowego i regionalnego, pogłębienie ws ślę ra
przest rzeni ekono micznej, systemów transportowych i
nicznej, stworzenie wspólnej ji i zwalc zania prze- cy w sferze wojskowo-politycznej, ochronę niezależności suwerenności i inte i ości
naturalnego, polity ki migrac
munikacyjnych, ochrony środowiska e. terytorialnej państw czlonkowskich.5 | Paa
Zosta ły one stopniowo uściślone w późniejszym okresi
stępczości zorganizowanej. celów, w tym m.in. reali- Do działań integracyjnych bez udziału FR należy zaliczyć dwie formy. Pierwszą z nich
już siedem główn ych
W Statucie WNP z 1993 r. wymienia się i kul- tworzy GUUAM (Gruzja, Ukraina, Uzbekistan, Azerbejdżan Mołdawia) W rok 11997
w sferze polity cznej, ekono micznej, ekologicznej, humanitarnej
zację współpracy szych cztery państwa podjęły decyzję o nawiązaniu współpracy, a w kwietniu 1999 r.pr „ ł
dość dużą liczbą organów, a do najważniej
turalnej. Wspólnota charakteryzuje się
Szefów Rządów. Jednakże zarówno sama
się do nich Uzbekistan, który następnie w 2002 r. zawiesił członkostwo, a w 2005 wy
należy załiczyć Radę Szefów Państw i Radę jest okre- szedł z tej struktury. Związek ten jest wspierany przez Stany Zjednoczone iUE Do naj
małą efektywnością działania. Trafne
organizacja jak i jej organy wykazują się ze”.** waźniejszych celów zalicza się umocnienie niezależności politycznej jego członkć p iza.
„działającą na papier
ślenie charakteryzujące WNP jako strukturę racyjne pewnienie stabilności w regionie, budowa korytarzy transportowych i nowego Jedwabne
WNP widoczne są zarówno procesy integ
Procesy integracyjne. Na obszarze a także a djęto 26 |utega add s Współpraca Środkowoazjatycka. Decyzję o jej utworzeniu
i powstanie piętnastu nowych państw,
jak i dezintegracyjne. Rozpad ZSRR stopn iową erozją utego roku. Została utworzona przez Kazachstan, Kirgistan, Tadżyki-
w spod „opieki” FR oraz
„usamodzielnianie” się niektórych państ racyj ne na obsza rze stan i Uzbekistan. W okresie 1993-1998 państwa te współdziałały w ramach Zmięzku
dezintegrację. Procesy integ
samej WNP należy traktować jako i bez udział u Rosji. z 6 acB0. Przedmiotem wspólpracy są przede wszystkim kwestie ekono-
grupy, tj. z udziałem
posowieckim należy podzielić na dwie za-
racyj nych z udziałem Federacji Rosyjskiej należy
Do procesów i struktur integ ą formę integr acji . Mocarstwa regionalne. Dominującym państwem-mocarstwem na obszarze
i Rosji (ZBiR) jako najści ślejsz
liczyć Państwo Związkowe Białorusi 2 kwiet- wieckim jest FR. Rosja obecnie jest określana jako mocarstwo regionalne z aspiracjarni
Układ o Stowarzyszeniu Białorusi i Rosji zawarto
na obszarze postsowieckim. i Rosji 2 kwiet nia 1997 roku. i O jejwyjątkowej pozycji międzynarodowej decyduje przede wszystkim 0-
Związku Białorusi
nia 1996 r., a Porozumienie o utworzeniu ratyf ikacy jnych Poroz umie- encjał militarny, w tym głównie strategiczna broń nuklearna. Tylko Rosja i USA mó
wymiany dokument ów
26 stycznia 2000 r. doszło m.in. do Drugą wykonać pierwsze i odwetowe uderzenie jądrowe na każde państwo świata. FR ada
wa Związ koweg o, co formalnie oznaczało jego powstanie.
nia o utworzeniu Państ wchod zi także bogate złoża surowców naturalnych i jest jednym z ważniejszych eksporterów ro y
rzyszenie Gospodarcze. W jego skład
strukturę tworzy Euroazjatyckie Stowa tward e ją- całego we : gaz ono. M FR przypada około 50% ludności i blisko 77% terytorium
Tadżykistan i jest traktowane jako tzw.
FR, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan i ierni ka 2000 spodarcze u a ja posiada w tych państwach również znaczne wpływy polityczne i go-
tej organizacji podpisano 10 paźdz
dro WNP. Porozumienie o powstaniu maja 2002 aaa . a e może wykorzystywać kwestię mniejszości rosyjskiej jako środek na-
obserwatora w tej organizacji od 25
roku. Ukraina i Mołdawia mają status wchod zi FR, Arme- sykazajc U » wa LARA w pewnym stopniu ograniczone aspiracje mocarstwowe
Czwórka”. W jego skład
roku. Trzecie ugrupowanie to „Kaukaska Czwar tą strukt urą w Aj Środkowcj, lo prowadzenia polityki niezależnej wobec Rosji, oraz Uzbekistan
współpracy sięgają roku 1996.
nia, Azerbejdżan i Gruzja. Początki Białor uś, Kazac hstan
utworzona przez Rosję,
jest Wspólna Przestrzeń Gospodarcza, o eta-
państ wa te podpi sały deklarację o rozpoczęciu noweg sbilnacAch zbrojne w regionie. Obszar postsowiecki należy do jednych z bardziej nie-
i Ukrainę. 23 lutego 2003 r. zenia Organ izacj i Integr a- nych na świecie. Główne przyczyny konfliktów zbrojnych mają podłoże etnicz-
doprowadzić do utwor
pu integracji regionalnej, która miała ą w formi e WPG. Poro- R ac i separatystyczne. Bardzo dużą rolę w ich wygaszaniu-kreowaniu odgry-
integrację ekono miczn
cji Regionalnej. Pierwszy etap zakładał 2003 roku. Piątą strukturą > koc Na to z interesów politycznych i gospodarczych Rosji. Podłoże konfliktów
zumienie o utworzeniu WPG zostało podpisane 19 września
jego podsta” zbrojnych na obszarze postsowieckim jest bardzo złożone. Po rozpadzie ZSRR wie-
stwie Zbiorowym. Umowa tworząca
jest Organizacja Traktatu o Bezpieczeń jako Traktat
o bezpieczeństwie zbiorowym określany
wę prawnomiędzynarodową (Traktat
Koza . Informator, i
2003/2004, Warszawa 2004, s. 230—
Państw, (w:] Europejskie struktury współpracy.
OP. >S. ; Ro i
„ s. ĄD
44 M. A. Piotrowski, Wspólnota Niepodległych Rocznik Strategiczny 2004/2005, Warszawa 2005, G0-
7 . . DY
ch. Istota — 232.;
s. 171-188;Organizacje w stosunkach międzynarodowy
pod red. $. Parzymiesa, Warszawa 2000, Organizacje. . . , s. 256-258; M. A. Piotrowski, op. cit., s. 186-187.
T. Łoś-Nowak, Wrocław 2004, s. 223-253.
Mechanizmy działania — Zasięg, pod red.
252 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 11. Region i regionalizm w stosunkach międzyna
rodowych 253

konfliktów
le z nich zostało rozmrożonych i wybuchło ponownie. Do najważniejszych
ropą a Cc hinami . Nie bez znaczenia po ZO: staj e także Pp ozycja
zy ) E eder acji Ros y, ) skiej ) wt be. c
)
m Kara-
zbrojnych należy zaliczyć wojny domowe w Naddniestrzu (Mołdawia), Nagorny
oraz w Gruzji
bachu (enklawa ormiańska na terytorium Azerbejdżanu), Tadżykistanie Omawiane zagadnienie powinno być uzupełnione o informację dotyczącą zróżnico-
w Czeczenii, który
(Abchazja, Osetia Południowa). W samej Rosji trwa konflikt zbrojny wania politycznego i ekonomicznego państw regionu. Wśród państw leżących na ob
promieniuje także na inne podmioty federalne. szarze Bliskiego i Środkowego Wschodu oraz Azji Centralnej wskazać można re ubliki
(Cypr, Liban, Syria, Izrael, Turcja, Irak, Iran, Kazachstan, Kirgistan Tadżykistan, Turk-

5. Region Środkowego Wschodu i Azji Centralnej

menistan, Uzbekistan, Afganistan, Pakistan), a także monarchie zarówno konstytuc ine
(Jordania) jak i absolutne (Arabia Saudyjska). EL
(Czesław Maj)
Przyjęcie dla charakterystyki państw regionu kryterium politycznego pozwala na
oraz subre- przedstawienie zróżnicowania tych państw pod względem ich potencjału polityczno-mi-
Zasięg przestrzenny. Określenie granic regionu Środkowego Wschodu litarnego. Turcja jest państwem członkowskim NATO i prezentuje proeuropejską lini
znym obszar
gionu Azji Centralnej stanowi poważne wyzwanie. W rozumieniu geografic polityczną. Zdecydowanie antyeuropejski kurs polityki zagranicznej realizuje Tran
Morza Śród- o.
Środkowego Wschodu obejmuje terytoria państw od wschodnich wybrzeży dejmujący intensywne działania na rzecz uzyskania dostępu do broni atomowej "est
Egipt, Sudan, Etiopię, Erytreę i Półwy-
ziemnego (włącznie z Cyprem i Turcją), wliczając w trakcie aktywnego wdrażania swojego programu energii jądrowej, wywiad Stanów
sep Arabski, aż po Wyżynę Irańską.'” Pojawia się również stanowisko rozszerzające ten Zjednoczonych uważa, że także i programu budowy broni nuklearnej Uważa się, że
aż po Ma-
region o państwa leżące na południowych wybrzeżach Morza Śródziemnego, Iran posiada wiele instalacji atomowych nieobjętych traktatem NPT. Prawdopodobnie
ć też wypada pogląd ograniczaj ący teren Środkoweg o
roko i Mauretanię.* Odnotowa Iran uzyskuje wysoko wzbogacony uran z zakładów metalurgicznych w Ulba (Kazach-
leżących od wschodnic h wybrzeży Morza Śródziemn ego po krańce
Wschodu do państw stan), prowadzi także prace nad opanowaniem techniki wzbogacania uranu i separacji
Azji Cen-
Półwyspu Arabskiego.” O wiele prostsze jest określenie zasięgu subregionu plutonu. [ran nie został jednak formalnie oskarżony o łamanie traktatu NTP50 Tran
tralnej. Ogranicza się on do pięciu azjatyckich republik postsowieckich:
Kazachsta nu, ,
obszar Bliskiego siada 5 MW reaktor cieplny kontrolowany przez LAEA w Teherańskim Centrum Badań
Kirgistanu, Tadżykistanu, Uzbekistanu i Turkmenistanu. O ile zatem - Naukowych, w skład którego wchodzi centrum badań nukleamych w Isfahanie, rów-
o,
i Środkowego Wschodu (Middle East. Moyen Orient), według stanowiska pośrednieg . kontrolowane przez IAEA, w którym można rozwijać technologie plutonową na
przez ponad 500 mln ludności, o tyle
obejmuje około 9,0 mln km? i jest zamieszkany aboratoryjną skalę. Iran także prawie ukończył dwa reaktory jądrowe w Bushehr,
Azja Centralna zajmuje około 4,0 mln km? i liczy około 58 mln mieszkańców. Z których budowę wydano już więcej niż 1 miliard USD. Program budowy tych reakto-
na

Zbieżność geograficznego ujmowania Bliskiego i Środkowego Wschodu niewątpli- o rów przerwano po rewolucji irańskiej roku 1979 (zaniechano sprowadzania zachodniej
roz-
wie komplikuje możliwość ich kompleksowego potraktowania. Podobnie oddziałuje „„ technologii). Ukończenie tych reaktorów jest częścią umowy z Rosją. Iran posiada małą
Zabiegi takie wynikają jednak z podobieńs tw
szerzanie regionu na Afrykę Północną. maszynę separacji elektromagnetycznej zakupioną od Chin, nieadekwatną do programu
państw i społeczeństw zamieszkujących omawiany region świata.
| ; Wojskowego, wystarczającą jednak, aby zdobyć wiedzę techniczną potrzebną do wytwo-
jak
Charakterystyka regionu. Zarówno obszar Bliskiego i Środkowego Wschodu, zenia własnych zakładów tego typu. Chiny podpisały także umowę dotyczącą procesów
i Azji Centralnej posiadają ważne znaczenie geostrateg iczne. Dysponow anie odpowied-
obróbki uranu i projektowania zakładów.
dominację
nimi wpływami połityczno-militarnymi w tym regionie świata pozwała na Jeżeli Iran rzeczywiście prowadzi własny program jądrowy, znajduje się on
Indyjskieg o. Przyczynia się również do kontrolow ania drogi mor- w po-
nad basenem Oceanu qtkowym stadium. Krajowi temu brakuje podstawowych technologii imaterialów
Śródziemn ego przez Kanał Sueski i Morze Czerwone na Ocean Indyjski. do
skiej z Morza inicjowania programu rozwoju. W świetle ataku irackiego i ośmiołetniej z nim
),
Umożliwia również dostęp do bogatych złóż ropy naftowej (65% zasobów światowych 4 aa
woj-
producent a- o Pora budowy broni nuklearnej nie dziwi fakt chęci zdobycia broni
której państwa leżące w omawianym regionie świata są najpoważniejszymi
Wschodu i Azji Centralnej o , e o ak pa ają staje się wrogo nastawiony Izrael, podejrzany
mi (ok. 25% produkcji światowej). Z obszaru Środkowego hogramnys
o posia-
Ma- arnej, oraz bliskie sąsiedztwo Pakistanu i Indii, prowadzących własne
pochodzi znacząca część Światowej produkcji bawełny i ok. 77% uprawy daktyli.
też ważny instrument polityki eko-
nipulowanie skalą wydobycia ropy naftowej stanowi
Środkowym Wscho- kad pi aŁOrROWCg” należy również Pakistan. Bardzo trudno ocenić wielkość
nomicznej państw regionu. Stąd wynika zainteresowanie Bliskim i
Eu-
dem mocarstw świata. Azja Centralna natomiast stanowi rodzaj pomostu między pakistańskiego arsenału jądrowego. Sądzi się, że kraj ten dysponuje około 2448

47 Np. Encyklopedia „Gazety Wyborczej”, t. 2, Warszawa 2004.

Mocarstwa atomowe i
48 <http://inic.utexas.edu/menic.html>. k 1 ich arsenał ly, < htt p:/h www,ato
„at minfo.org/atom5 „4 „htmI>.
49: <http://www.sick.pl/sickmaihak de/about/world/middłeeast/en.html>.
254 Część I. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 11. Region i regionalizm w stosunkach międzynarodowych
255

głowicami nuklearnymi. Broń ta korzysta z systemu implozyjnego, a jej rdzeń wykonany Zasilany Nopaliwem
pocisku Dan" ; ciekłym Ghauri I | jest w więks
i ększości
ści k kopiąią północnokor
pó ński
eańskiego
jest z wysoko wzbogaconego uranu, co wymaga użycia 15-20 kg materiału na głowicę.*?
Dwustopniowy Ghauri II został po raz pierwszy odpalony
Lotnictwo. Prawdopodobnie amerykański F-16 jest glównym pakistańskim samolo- 14 kwietnia 1999 roku
z mobilnej wyrzutni w pobliżu Jhelum. Było to trzy dni po indyjskiej próbie gni
tem uderzenia jądrowego. Niewykluczone jednak, że inne maszyny — jak Mirage V II. Po
ośmiu minutach lotu pocisk uderzył w cel w Jiwani. Aktualnie trwają także prace nad
łub chińskie A-5 — zostały także odpowiednio dostosowane. W latach 1983-1987 pa-
trzecią wersją Ghauri, której zasięg, według niepotwierdzonych źródeł, może wynosić
kistańskie siły powietrzne otrzymały 28 F-16 A (jednomiejscowe) oraz 12 treningowych
a 2500-3000 km. Pierwszy próbny lot tej konstrukcji miał miejsce 15 sierpnia 2000
F-16B (dwumiejscowe). Wiadomo, że przynajmniej osiem z nich wycofano ze służby.
roku.
W grudniu 1988 Islamabad zamówił Il dodatkowych maszyn, które jednak nie zostały
25 maja 2002 roku Islamabad poinformował o przeprowadzeniu kolejnego, trzeciego
dostarczone.
oficjalnie potwierdzonego, testu systemu Ghauri. Prezydent Perwez Muszarraf pogra-
W roku 1985 Kongres uchwalił Poprawkę Presslera, nakazującą Pakistanowi zaprze- tulował „naukowcom oraz wszystkich osobom zaangażowanym w program osiągnięcia
stania działań zmierzających do budowy broni atomowej. Zgodnie z przyjętą uchwałą, UREA sukcesu, który jest źródłem dumy dla całego kraju”. Według danych paki-
dopóki prezydent USA nie potwierdzi, że Pakistan nie posiada głowic jądrowych, pań- cisk został odpalony o godzinie 9:30
stańskich pocisk : czasu lokalnepo (3:3:30 GMT i
stwo to nie może otrzymywać amerykańskiej pomocy ekonomicznej i wojskowej. Sankcje 1500 km, osiągając „dużą celność”. Bl „prezy!
zostały czasowo cofnięte przez prezydenta Regana, a później Busha, w związku z kon- Nazwa „Ghauri” ma czysto symboliczną wymowę. W roku 1192 muzułmański sułtan
fliktem radziecko-afgańskim i zaangażowaniem w niego Pakistanu. Muhammad Ghauri pokonał hinduskiego władcę Prithvi Raj Chauhan. Należy pamię-
Jedenaście maszyn, zamówionych jeszcze w roku 1988, jest składowanych na pustyni tać, że Prithvi to nazwa indyjskiego systemu SRBM.
w Arizonie, w pobliżu Bazy Sił Powietrznych Davis-Monthan. We wrześniu 1989 zapro- Począwszy od roku 1992, Chiny dostarczyły do Pakistanu co najmniej 30 komplet-
zbu-
ponowano Pakistanowi nabycie dalszych 60 maszyn. Siedemnaście z nich zostało nych pocisków M-11 (DF-11CSS-7). Dodatkowo Państwo Środka pomogło w budo-
końca 1994 roku, jednak w związku z przywróceniem embarga w 1990
dowanych do wie odpowiednich obiektów zaplecza technicznego. Pakistan może obecnie produkować
pod-
dołączyły one do samolotów już składowanych w Davis-Monthan. W dokumencie swoją własną wersję M-11, nazywaną Ghaznavi (Hatf-3). 13 czerwca 199%6 Washington
uprawnień wyni-
pisanym 22 września 2001 roku prezydent George W. Bush zrzekł się Post zacytował dokument CIA stwierdzający, że Pakistan „prawdopodobnie stworzył
kających z Poprawki Presslera. F-16 nie zostały jednak przekazane Pakistanowi.3 głowice jądrowe” dla dostarczonych z Chin pocisków M-11. Fakt ten, jeżeli jest praw-
Pakistańskie F-16 zostały prawdopodobnie zmodyfikowane do przenoszenia broni dziwy, dowodzi chińskiej pomocy w miniaturyzacji pakistańskich głowic. 29 maja 2002
jądrowej i przydzielone do eskadr 9. i 11., stacjonujących w Bazie Lotniczej Sargodha, roku miał miejsce pierwszy test pocisku Ghaznavi — choć nazwa ta może być myląca, bo
ponad
zlokalizowanej 160 km na północny zachód od Lahore. F-16 dysponuje zasięgiem w ciągu ostatnich kilu lat była wykorzystywana przez Pakistan do oznaczania kilku róż-
1600 km, który może być zwiększony przez użycie dodatkowy ch zbiorników z paliwem. : pach | ORGA broni (tak miała nazywać się nowa wersja Ghawri, potem następca Sha-
jednym „
Samolot może przenosić do 5450 kg ładunku na zewnętrznych zaczepach: heen ł H, a obecnie pakistański odpowiednik M-11). . Według źróródeł paki:istański Ó
pod kadłubem i sześciu pod skrzydłami. Biorąc pod uwagę parametry F-16, ładunek „.. zakończyła się sukcesem. * PK Poda
zaczep kę| Naukowcy pakistańscy skopiowali także proj
jądrowy prawdopodobnie waży około 1000 kg i jest podczepiony pod centralny iński
projekt chińskiego M-9 (DF-15/CSS-6), two-
pod kadłubem. Bomby nuklearne mogą być przechowywane w magazynac h uzbrojenia ; rząc pocisk Shaheen I („Orzeł”). Skaheen I dysponuje zasięgiem 700 km i może prze-
h na
w pobliżu Sargodha. Możliwe jest także ich ulokowanie w bazach wysuniętyc nosić ładunek do 1000 kg. Pierwszy lot testowy tej konstrukcji miał miejsce 15 kwiet-
zachód, wzdłuż granicy z Afganistanem. nia 1999 roku. Isiamabad oświadczył także, że pracuje nad dwustopniowym pociskiem
O zasięgu Skaheen II, który mógłby dostarczać 1-tonowe głowice na odległość
Pociski rakietowe. Według informacji ujawnionych przez A. Q. Khana, projektanta
zdolnym do ; 0km. Pierwsza publiczna prezentacja nowej konstrukcji miała miejsce podczas woj-
pakistańskich głowic nuklearnych, Ghauri jest aktualnie jedynym pociskiem
, jeżeli zajdzie taka potrzeba, mogą zostać s owej parady 3 marca 2000 roku. Shaheen II jest transportowany przez kołową wy-
przenoszenia broni jądrowej. Inne konstrukcje
w ładunki nuklearne. Jednostop niowy Ghawi e oe jest, że oba pociski Shaheen I mogą zostać uzbrojone w ładunki jądro-
odpowiednio dostosowa ne do uzbrojenia
dystans 1100 km ac
we. W obliczu
Td poczucia zagrożenia ze strony świata muzułmański ńskiego swojeje siły
I został po raz pierwszy przetestowany 6 kwietnia 1998 roku. Przebył si zbrojne
j
miasta Jhełum
przenosząc ładunek nie większy niż 700 kg. Pocisk odpalono w pobliżu
Islamabadu. Na odrębne potraktowanie zasługuje Kazachstan. Po upadku ZSRR i utworzeniu
w północno-wschodnim Pakistanie, 100 km na południowy wschód od
Wspólnoty Niepodległych Państw, to właśnie na terytorium Kazachstanu pozostaty
poli-
52 Jpidem. 54. Ibidem.
58 Jpidem. 55 Ibidem.
256 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych —————_
gony atomowe imperium sowieckiego (Semipałatyńsk). Zdaniem G. Capisaniego, w la-
tach 1980-1990 na terytorium kazachskim stacjonowały 104 rakiety SS18, 40 ciężkich
bombowców oraz 1410 bomb atomowych Sprzyja temu usytuowanie w Ulbie zakładów
metalurgicznych pracujących na bazie wzbogaconego uranu. W dniu uzyskania niepod-
ległości była to czwarta, pod względem wielkości, potęga nuklearna (posiadająca być
może tyle głowic co Francja, Wielka Brytania i Chiny razem wzięte). Kazachstan sam
silnie dążył do zlikwidowania swojego arsenału jądrowego. Początkowo na jego terenie
stacjonowały 104 pociski SS-18 Satan (RS-20), rozlokowane w dwóch bazach. Do koń-
ca 1994 roku 44 z nich zostały wywiezione z silosów. Pozostałe SS-18 przekazano Rosji
w 1995 roku. Do kwietnia 1995 wszystkie głowice pocisków SS-18 opuściły Kazachstan.
Ostatnie 40 bombowców Tu-95H (27 Tu-95 H6 i 13 Tu-95 H16) opuściło bazę w Semi-
pałatyńsku w lutym 1994, razem z 370 odpalanymi z powietrza pociskami AS-15.7
Ważną rolę w funkcjonowaniu państw i społeczeństw Bliskiego Wschodu i Azji Cen-
tralnej odgrywa dominacja islamu, w jego różnych odłamach. Do grona państw niemu-
zutmańskich wypada zaliczyć Cypr oraz Izrael. Należy również zauważyć, że poszczegó|-
ne państwa omawianego regionu i subregionu w zróżnicowany sposób traktują strukturę
religijną społeczeństwa. Z jednej strony, mamy do czynienia z laickimi działaniami rządu
tureckiego. Podobnie zlaicyzowaną politykę wewnętrzną prowadzą republiki Azji Cen-
tralnej. Z drugiej zaś strony, skrajnie przeciwny kurs prezentuje Iran, kierowany przez
hierarchię religijno-polityczną.
Uwarunkowania religijne stanowią zarówno podstawę kierunków i zasad polityki we-
wnętrznej jak też udziału w stosunkach międzynarodowych. Nie można także pominąć
kwestii stabilizacji politycznej państwa. Rywalizacja odłamów islamu szyityzmu i sunni-
tyzmu doprowadziła do konfliktów wewnętrznych w Iraku. Sprzeciw społeczny, wynika-
jący z czynników religijnych, wywołuje proamerykańska polityka prezydenta Pakistanu.
Zamachy terrorystyczne o podłożu religijnym miały miejsce w Egipcie, Turcji i Arabii
Saudyjskiej. W latach 1992-1993 miała miejsce wojna domowa w Tadżykistanie. Na od-
rębne potraktowanie zasługuje otwarty konflikt zbrojny izraelsko-pałestyński.
Ważne znaczenie w charakterystyce państw Bliskiego i Środkowego Wschodu zaj-
muje problematyka ekonomiczna. Wskazać w tym miejscu należy na zdecydowane ich
zróżnicowanie zarówno pod względem potencjału ekonomicznego, jak też dochodów
mieszkańców. Zdecydowana większość państw tego regionu i subregionu dysponuje bo-
gatymi złożami ropy naftowej i gazu ziemnego. Takich bogactw nie posiadają natomiast
takie państwa jak Etiopia, Erytrea czy Jemen. Dodatkowo znajdują się one w strefie
pustynnej, udaremniającej funkcjonowanie rolnictwa. Czynniki te rzutują na dochód na
jednego mieszkańca. Wskaźnik ten jest najkorzystniejszy dla Zjednoczonych Emiratów
Arabskich, Kuwejtu czy Arabii Saudyjskiej. Najgorzej prezentuje się on w odniesieniu
do Erytrei, Etiopii, Jemenu i Afganistanu.
Konflikty międzynarodowe. W regionie Bliskiego i Środkowego Wschodu mają miej-
sce ważne dla międzynarodowego ładu konflikty i spory terytorialne. Do najważniej-
56 G. R. Capisani, Nowe państwa Azji Środkowej, Warszawa 2004, s. 39. Zob. Kazachstan,
społeczeństwo — polityka, pod red. T. Bodio, Warszawa 2000.
57 <http://www.atominfo.org/atom5 _4.html>.
Rozdział 11. Region i regionalizm w stosunkach międzynarodowych _—_——_—————— 257
szych należy konflikt izraelsko-palestyński, który swoim zasięgiem obejmuje tereny przy-
legających państw arabskich. Rozmieszczenie obozów uchodźców palestyńskich na tery-
torium Libanu przyczyniło się do izraelskich nalotów na to państwo i okupacji wzgórz
Golan. Zmusiło to ONZ do rozmieszczenia w tym rejonie sił pokojowych. Niepokój
wzbudza również obecność wojsk syryjskich w Libanie. Syria zgłasza także sprzeciw wo-
bec tureckich projektów uregulowania hydrologicznego górnego biegu Eufratu.
W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku w poważne konflikty wo-
jenne zaangażował się Irak. W latach 1980-1988 prowadził wojnę z Iranem. Powodem
była zarówno rywalizacja o dominację w rejonie Zatoki Perskiej, jak i dążenie do opa-
nowania Chuzestanu. W sierpniu 1991 roku nastąpił iracki atak na Kuwejt, który władze
irackie traktowały jako integralną część swego państwa. Niebagatelne znaczenie miały
także względy ekonomiczne (złoża ropy naftowej). Efektem stała się interwencja USA
poprzedzona stosownymi rezolucjami Rady Bezpieczeństwa ONZ. „Operacja Pustynna
Burza” przyczyniła się również do nafożenia na Irak sankcji międzynarodowych. Irak za-
angażowany był także w konflikt kurdyjski, obejmujący swoim zasięgiem terytorialnym
część Turcji.
Niepotwierdzone informacje o budowie potencjału nuklearnego Iraku oraz zarzuty
dotyczące sprzyjania ugrupowaniom terrorystycznym (w tym Al Kaidzie) przyczyniły się
do interwencji wojsk sprzymierzonych w marcu 2003 roku. Wprowadzenie stref stabi-
lizacyjnych i utworzenie nowego rządu irackiego nie zapobiegło eskalacji terroryzmu.
Obecność wojsk stabilizacyjnych nie ułatwia działań normalizacyjnych. Proces ten nale-
ży traktować jako możliwy do osiągnięcia w dłuższej perspektywie czasowej.
. Do ważnych konfliktów i sporów terytorialnych w omawianym regionie należy pa-
kistańsko-indyjski spór o Kaszmir. Wskutek wielokrotnych starć zbrojnych doszło, pod
wpływem ChRL, do podziału spomego obszaru w 1973 roku.
Kierunki polityki zagranicznej. Ważnym czynnikiem charakteryzującym państwa
regionu i subregionu jest określenie zasad i kierunków polityki zagranicznej. Wszystkie
z nich akcentują swoje atrybuty suwerenności. Uczestniczą w działalności powszechnych
„ organizacji międzynarodowych (ONZ). Biorą udział w pracach organizacji międzyna-
rodowych o charakterze wyspecjałizowanym (np. OPEC) i regionalnym. Państwa mu-
zułmańskie należą do odpowiednich międzynarodowych ugrupowań religijnych (Liga
Państw Arabskich, Liga Muzułmańska). Zachowują jednak odmienność kierunków po-
- lityki zagranicznej. Osią podziału jest stosunek do USA oraz Izraela. Proamerykańskie
_ Stanowisko zajmuje Arabia Saudyjska oraz Pakistan. Antyamerykańskie i antyizraelskie
deklaracje składają władze Iranu.
Kierunki polityki zagranicznej państw regionu i subregionu należy rozpatrywać tak-
„że w kontekście ścierania się wpływów mocarstw świata w tej części Azji. Walory eko-
.; Romiczne (zasoby surowców, w tym ropy naftowej) oraz geostrategiczne (możliwość
„kontrolowania basenu Oceanu Indyjskiego) sprawiają zainteresowanie USA i Federacji
Rosyjskiej Bliskim i Środkowym Wschodem oraz Azją Centralną. Obszar ten nie traci
„ważności dla bytych metropolii kolonialnych: Wielkiej Brytanii i Francji. Zaznacza się
.
Historia — również obecność Unii Europejskiej jako wspólnoty międzynarodowej.
Można jednak dostrzec, że w sferze szczególnych zainteresowań Federacji Rosyjskiej
258 Część 111. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
pozostaje obszar Azji Centralnej. Byte republiki związkowe ZSRR, które po 1991 roku
uzyskały niepodległość, nie utraciły wszystkich swoich powiązań z Federacją Rosyjską.
Są to przede wszystkim zależności ekonomiczne. Federacja Rosyjska jest głównym part-
nerem handlowym pięciu republik azjatyckich. We wszystkich z nich mieszka ludność
rosyjska. Ważnym czynnikiem utrzymującym zależność od dawnego ZSRR jest powiąza-
nie elit politycznych państw środkowoazjatyckich z elitami rosyjskimi. Nie bez znaczenia
pozostają więzi instytucjonalne w postaci Wspólnoty Niepodległych Państw. Co prawda,
nie wszystkie państwa subregionu uczestniczą w całości struktur WNP, jednak wspólnota
odgrywa istotną rolę w ksztaltowaniu polityki wewnętrznej i zewnętrznej tych państw.
Ich stopień zależności od Federacji Rosyjskiej jest zróżnicowany. Najsilniej związ-
ki te dotyczą Tadżykistanu. Pozostale republiki deklarują samodzielność w dziedzinie
polityki zagranicznej. Turkmenistan realizuje ideę pozytywnej neutralności, oznaczającą
wieczysty, pozytywny i konstruktywny model zachowania państwa w dziedzinie pokoju,
stabilności i współpracy międzynarodowej.** Mimo pozostawania w strukturach WNP
władze Turkmenistanu zdecydowaly się na zaprzestanie wspólpracy z rosyjskimi wojska-
mi pogranicza i podjęły się samodzielnej ochrony swych granic. Neutralność w dziedzinie
wojskowo-nuklearnej ogłosily również władze Kirgistanu.
Podobnie samodzielną politykę zagraniczną prowadzi Kazachstan, mimo pozosta-
wienia na jego terytorium dawnych sowieckich poligonów wojskowych i zależności eko-
nomicznej. Nastąpilo nawiązanie wspólpracy z USA i Chinami. Obok formuly polityki
integracji, czyli kontynuacji współpracy w ramach WNĘ, podjęto starania o rozluźnienie
zależności od Federacji Rosyjskiej.
W Uzbekistanie natomiast, podobnie jak w Turkmenistanie, dostrzegalne jest zaan-
gażowanie państw muzulmańskich. Dotyczy to zwłaszcza Arabii Saudyjskiej, Iranu oraz
Turcji. Mimo deklarowanej fascynacji modelem chińskim, po interwencji w Tadżykista-
nie, nastąpiło zbliżenie polityczne z Federacją Rosyjską.
Zgodzić się wypada, że problemy wspólczesnego świata w sposób szczególnie do-
strzegalny uwidoczniają się w zjawiskach zachodzących na obszarze Bliskiegoi Środko-
wego Wschodu oraz w Azji Centralnej. Stają się one uczestnikami wielkiej „gry strate-
gicznej”, której efektem stanie się transformacja ładu międzynarodowego.
6. Region Azji i Pacyfiku
(Agata Ziętek)
Region Azji i Pacyfiku w sensie analitycznym jest symbiozą dwu pojęć. Symbolizuje
jedność i integralność państw o różnej tradycji, kulturze i poziomie rozwoju. Cały region
charakteryzuje się zróżnicowaniem potencjałów państw tam leżących, ze względu na no-
śniki energii, zasoby mineralne, produkcję surowców rolniczych, żywności, pod wzglę-
dem ludnościi kulturowo-cywilizacyjnym. Pojęcie „region Azjii Pacyfiku” jest również
koncepcją teoretyczną, w której kładzie się nacisk przede wszystkim na podobieństwa
i komplementarność cech państw regionu.5” Są one podstawą kształtowania wspólnych
58 Turkmenistan. Historia — spoleczeństwo — polityka, pod red. T. Bodio, Warszawa 2005, s. 657.
59 E. Haliżak, Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku, Warszawa 1999, s. 53.
Rozdział 11. Region i regionalizm w stosunkach międzynarodowych __—_————_—_ 259
interesów i poczucia przynależności do wspólnoty regionalnej, określanej jako Wspól-
nota Pacyfiku.
Uwzględniając czynnik geograficzny, jako kryterium wyodrębnienia regionu Azji
i Pacyfiku, zalicza się do niego państwa leżące na obszarze czterech kontynentów: Azji,
Australii, Ameryki Północnej i Południowej. Że względu na wielkość, obszar ten można
podzielić na cztery subregiony:
A. Azję Północno-Wschodnią, do której zalicza się takie państwa jak: Rosja, Japo-
nia, Korea Południowa, Korea Północna, Chiny (ChRL), Tajwan i Mongolię;
B. Azję Południowo-Wschodnią: Myanmar (Birma), Wietnam, Laos, Kampucza,
Tajlandia, Brunei, Malezja, Indonezja, Singapur i Filipiny;
C. Oceanię — Australia, Nowa Zelandia oraz państwa i terytoria archipelagów:
Melanezji, Mikronezji i Plinezji;
D. Amerykę Północną z USA, Kanadą i Meksykiem.
Region Azji i Pacyfiku jest nowym systemem regionalnym, wyodrębnionym z sys-
temu stosunków międzynarodowych. Relacje między uczestnikami są Ściśle określone
i dotyczą powiązań ekonomicznych i politycznych. Z, tego też względu pojęcie regionu,
co podkreśla Edward Haliżak, nie ma charakteru ściśle geograficznego, a jest to kon-
strukcja polityczno-decyzyjna stworzona na użytek polityki zagranicznej państw regio-
nu. Granice nie są ściśle określone, a o ich kształcie decyduje wybór powiązań między
uczestnikami, co oznacza, że dane państwo może być do tego konstruktu teoretycznego
włączone bądź z niego wyłączone.
Region przyciąga zainteresowanie całego świata, tym bardziej że coraz częściej lan-
sowana jest teoria mówiąca o przesuwaniu się środka ciężkości współczesnych stosun-
ków międzynarodowych w kierunku Azji i Pacyfiku. Nic w tym dziwnego, skoro ścierają
się tam interesy takich mocarstw jak: Stany Zjednoczone, Chińska Republika Ludowa,
Japonia i Federacja Rosyjska. Ponadto coraz większe znaczenie zaczynają odgrywać Au-
stralia, państwa ASEAN (Association of South East Asian Nations), a na wzajemne relacje
w regionie wpływa również sytuacja na Półwyspie Koreańskim i na Tajwanie. Nie można
tu nie odnotować bardzo dynamicznego gospodarczego wzrostu ChRL, co w efekcie bę-
- "dzie wpływało na jej pozycję i znaczenie nie tyłko w regionie, ale w wymiarze głobalnym.
W regionie utrzymują się również poważne zagrożenia dła bezpieczeństwa między-
*... narodowego, wynikające z podziału Korei, zagrożenia nukleamego (nuklearyzacja Pół-
wyspu Koreańskiego), podziału Chin. Nada! nierozwiązane są spory terytorialne (wy-
. Spy Senkaku (ChRL--Japonia), wyspy Spratly i Paracelskie (ChRL-ASEAN), Kuryle
(Rosja-Japonia), co w efekcie wpływa na bezpieczeństwo szlaków komunikacyjnych.
Rozwiązanie tych kwestii traktowane jest priorytetowo w narodowych strategiach bez-
pieczeństwa głównych sił regionu.
Stosunki wielostronne w regionie są kształtowane zgodnie z logiką mechanizmu rów-
nowagi sił. Równowaga ta ma uniemożliwić wyłonienie się jednego państwa-mocarstwa,
które zdominowałoby stosunki w regionie. Ze względu na słabość Rosji w regionie rów-
nowaga sił może być realizowana w układzie trójstronnym USA-ChRL Japonia lub ja-
; 4, Id., Zmiana układu sił USA — Chiny a transformacja porządku międzynarodowego, Warszawa 2005,
260 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
ko system dwubiegunowy USA-ChRL. Taka strategiczna triada, zdaniem Z. Brzeziń-
skiego, będzie w stanie równoważyć sytuację i minimalizować niepokoje w regionie.*!
Zaś system dwubiegunowy, w takiej postaci, jest uzasadniony ze względu na pozycję
i rosnące mocarstwowe aspiracje ChRL. Jednocześnie duża grupa badaczy i polityków
akcentuje występowanie w regionie hegemonii Stanów Zjednoczonych w sferze bezpie-
czeństwa regionalnego. Taki stan jest akceptowany, a USA są gwarantem bezpieczeń-
stwa m.in. przez system sojuszy dwustronnych, tzw. system San Francisco.
Cechą charakterystyczną instytucjonalizacji stosunków międzynarodowych w regio-
nie jest jej niski poziom. Przyczyną tego stanu jest przed wszystkim polityka gospodarcza
i kulturowa heterogeniczność państw regionu.
Współpraca i integracja gospodarcza jest realizowana przez tworzenie stref wolnego
handlu. W obrębie regionu funkcjonują strefy wolnego handlu na trzech poziomach:
a) ogólnoregionalnym — Rada Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku — APEC
(Asia-Pacyfic Economic Cooperation), b) subregionalnym — Strefa Wolnego Handlu
ASEAN — AFTA (ASEAN Free Trade Area), Północnoamerykański Układ Wolnego
Handlu — NAFTA (North American Free Trade Agreement), Strefa Wolnego Handlu
Australia-Nowa Zelandia — CER (The Australia-New Zeland Closer Economic Rela-
tions), €) transregionalnym — Chiński Obszar Gospodarczy.
APEC jako jedyna posiada status organizacji ogółnoregionalnej. Charakteryzuje ją
niski poziom instytucjonalizacji. Istotne jest to, że podmiotami APEC są nie tylko pań-
stwa, ale również gospodarki państw. Z, tego też względu mogą w niej współpracować
ChRL i Hongkong czy Tajwan. Ma bardzo istotne znaczenie i z tego względu organiza-
cja pełni rolę środka budowy zaufania w regionie. APEC pełni też rolę forum geopo-
litycznego, czym przyczynia się pośrednio do zapewnienia stabilności i bezpieczeństwa
w regionie.
Ponadto należy zwrócić uwagę na funkcjonowanie w regionie instytucji wielostronnej
współpracy regionalnej takich jak: Społeczno-Ekonomiczna Komisja Azji i Pacyfiku —
ESCAP (Economic and Social Commission for Asia and the Pacific), Azjatycki Bank Roz-
woju — ADB (Asian Development Bank), Współpraca Gospodarcza Basenu Pacyfiku —
PBEC (Pacific Basin Economic Cooperation), Rada Współpracy Gospodarczej Pacyfi-
ku — PECC (The Pacyfic Economic Cooperation Cuncil).
Bardzo ważna w regionie Azji i Pacyfiku jest instytucjonalizacja współpracy w za-
kresie bezpieczeństwa. Wymienia się sześć form instytucji bezpieczeństwa: 1) bardzo do-
brze rozwinięte bilateralne instytucje bezpieczeństwa; 2) tymczasowe instytucje powoła-
ne z myślą o rozwiązaniu konkretnego problemu destabilizującego sytuacje w regionie,
np. rozmowy sześciostronne z udziałem USA, ChRL, Rosji, Japonii, KRLD i Republi-
ki Korei; 3) subregionalne instytucje bezpieczeństwa takie jak Stowarzyszenie Narodów
Azji Południowo-Wschodniej — ASEAN, Pakt Bezpieczeństwa między Australią i Nową
Zelandią — ANZUS; 4) pozarządowe instytucje bezpieczeństwa; 5) Regionalne Forum
61 Zob. szerzej, Z. Brzeziński, Wybór, dominacja czy przywództwo, Kraków 2004.
62 Zob. szerzej, E. Haliżak, Regionalny kompleks bezpieczeństwa Azji Północno-Wschodniej, Warszawa
2004.
Rozdział 11. Region i regionalizm w stosunkach międzynarodowych
261
ASEAN — organizacja międzyrządowa o wielostronnym charakterze; 6) słabo rozwi-
nięte instytucje ograniczające zbrojenia i wyścig zbrojeń. .
Ważną organizacją, z punktu widzenia bezpieczeństwa w regionie, jest ASEAN. Po-
wstało w 1967 r., a państwami założycielami były: Indonezja, Malezja, Filipiny, Singapur,
Tajlandia. W chwili obecnej jej członkami jest 10 państw, poza tymi pierwszymi, Brunei
(1984), Wietnam (1995), Laos (1997), Myanmar (1997), Kambodża (1999). Celem orga-
nizacji jest promowanie pokoju i stabilności oraz współpraca na rzecz wzrostu gospodar-
czego, postępu spofecznego i rozwoju kulturalnego. Istotnym wydarzeniem było powoła-
nie w 1993 r. Regionalnego Forum ASEAN, jako formy tzw. dyplomacji konferencyjnej.
Forum jest traktowane jako środek i instrument strategii politycznej ASEAN w stosun-
kach wewnątrzregionalnych. W Forum uczestniczą również poza państwami ASEAN
inne państwa z regionu i spoza, takie jak: Australia, Kanada, ChRL, Unia Europejska,
Indie, Japonia, Republika Korei, Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna, Mon-
golia, Nowa Zelandia, Pakistan, Papua Nowa Gwinea, Rosja i USA.
7. Region Bliskiego Wschodu
(Bartosz Bojarczyk)
Region Bliskiego Wschodu zajmuje w stosunkach międzynarodowych stałe i istotne
miejsce. O jego szczególnej roli świadczą zaszłości historyczne, geopolityczne położenie,
strategiczne rezerwy surowców energetycznych, a także jego konfiiktogenny charakter.
Obszar ten przez wieki dominował w starożytnym świecie jako kolebka pierwotnych
cywilizacji oraz miejsce narodzin „wielkich religii” — judaizmu, chrześcijaństwa i islamu.
W XX wieku zmieniło się geopolityczne znaczenie tego regionu, co było bezpośrednim
skutkiem uzależnienia świata od kopalnych zasobów energetycznych (ropy naftowej,
gazu ziemnego), a także powstania państwa Izrael. W świecie zimnowojennym Bliski
Wschód stał się terenem rywalizacji między mocarstwami, a także obszarem walki
ideologii i religii. W pozimnowojennym systemie międzynarodowym region Bliskiego
Wschodu jest obszarem ciągłych turbulencji, skutkujących potencjalnymi zagrożeniami
dla całego ładu światowego.
Bardzo istotną kwestią analizy stosunków międzynarodowych w regionie Bliskiego
Wschodu jest określenie jego granic terytorialnych. Bliski Wschód jest terminem bardzo
szerokim, któremu przypisywane są różne znaczenia. Każda z nauk, od geografii po
stosunki międzynarodowe, w inny sposób wyznacza granice tego regionu. W najbardziej
szerokim znaczeniu region Bliskiego Wschodu rozciąga się od Maroka po Pakistan,
. a także od Turcji po Sudan i Jemen. W najwęższym rozumieniu tej kategorii w skład
Bliskiego Wschodu wchodzą państwa położone wokół Izraela i terytoriów okupowanych
iw tym znaczeniu region utożsamiany jest z konfliktem arabsko-izraelskim.
| Dla J „ świecy „Bliski i Środkowy Wschód” to kilka subregionów: Dolina Nilu, Żyzny
Półksiężyc oraz Zatoka Perska,*$ Według innych autorów, w szeroko rozumianym obsza-
Ś8_J. Świeca, Regionalne i globalne oddziaływania międzynarodowe w kryzysie bliskowschodnim (1947-
ug Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 1370, Uniwersytet Śląski, Katowice 1993,
262 | --- CzęśCIII. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
rze Bliskiego Wschodu należy wyróżnić następujące subregiony**: subregion „Bliskiego
Wschodu” sensu stricto, którego członkowie bezpośrednio zaangażowani są w konflikt
palestyńsko-izraelski i w którego skład wchodzą: Egipt, Izrael, Jordania, Liban, Autono-
mia Palestyńska, Syria i Turcja; subregion Zatoki Perskiej, subregion Afryki Północnej.
W terminologii anglosaskiej obszary na wschód i południe od Europy określane są
jako Middle East lub Near East. Termin Near East (Bliski Wschód) został wprowa-
dzony przez administrację amerykańską i obejmuje państwa skupione wokół Izraela
i Palestyny. Bardzo często literatura wojskowo-politologiczna określa ten sam region
jako Eastern Mediterranean (Wschodnio-Śródziemnomorski), w którego sklad wcho-
dzą: Egipt, Izrael, Jordania, Liban, Autonomia Palestyńska, Syria i Turcja. Termin Mid-
dle East (którego polskim odpowiednikiem jest Bliski Wschód) jest pojęciem szerszym
i obejmuje także, obok wyżej wymienionego rejonu, Afrykę Północną oraz region Zato-
ki Perskiej. Tak wielki (geograficznie) obszar, zróżnicowany kulturowo i społecznie, jest
w bardzo wielu przypadkach postrzegany jako jednolity twór. Według specjalistów z tej
dziedziny nie można postrzegać Bliskiego Wschodu (the Middle East) jako jednorodne-
go tworu geopolitycznego i słuszny jest podział tego regionu na części składowe.
Obecnie w literaturze przeważa stanowisko zawężające region Bliskiego Wschodu,
a raczej umiejscawiające go wokół dwóch centrów: konfliktu arabsko-izraclskiego i złóż
ropy naftowej i gazu ziemnego.5 Pomijanie roli Afryki Północnej jest dość częste, co
związane jest z traktowaniem tego subregionu jako niezależnej części, która przez swo-
ją pozycję geopolityczną oraz kontakty z państwami Europy stanowi niejako oddzielny
obszar stosunków międzynarodowych. W całościowej analizie bardzo popularne jest po-
dejście Williama D. Andersona, który uważa, że w ostatnich trzech dekadach postrzega-
nie Zatoki Perskiej jako centrum Bliskiego Wschodu jest bardziej właściwe, co związane
jest z mniejszym zainteresowaniem (znudzeniem) Świata konfliktem arabsko-palestyń-
skim.
W dzisiejszych czasach głównym z wyznaczników świadczących o istotności tego re-
gionu są ogromne zasoby surowców energetycznych. Na obszarze Bliskiego Wschodu
znajduje się około 65% światowych zasobów ropy naftowej (739 135,6 mln barytek) oraz
około 40% światowych złóż gazu ziemnego (72896 tryliony m?).5” Tak ogromne zło-
ża przynoszą niektórym państwom regionu ogromne dochody, a także dają możliwość
mocniejszego oddziaływania na innych aktorów międzynarodowych. Państwa Bliskiego
Wschodu pokrywają około 31% światowej produkcji ropy naftowej (18856,3 tys. bary-
tek dziennie), a roczne wydobycie gazu ziemnego na tym obszarze (285 273 mln m?)
64_ [Dyskusja nad granicami czy też nazwą tego obszaru wciąż trwa. By zaznajomić się bliżej z problematyką,
polecam G. Corm, Bliski Wschód w ogniu; Oblicza konfliktu 1956-2003, przekład: E. Cylwik, R. Stryjewski,
Dialog, Warszawa 2003.
65 _B. Rubin, The Politics of the New Middle East, Middle East Review of International Affairs (MERIA),
vol. 1, no 3 — September 1997, URL, <http://meria.idc.ac.ił/journał/1997/fissue3/jv1n3a8.html>; S. Murden,
Emergent Regional Powers and International Relations in the Gulf 1988-1991, Lebanon: 1thaca Press Reading,
1995.
66 Cyt. za S. Murden, s. 15.
67 Annual Statistical Bulletin 2004, Organization of the Petroleum Exporting Countries, URL,
<http://www.opec.org/iibrary/Annuał% 20Statisticał%%20Bulłetin/asb2004.htm>, s. 18, 20.
Rozdział 11. Region i regionalizm w stosunkach międzynarodowych —_—————_— 263
pokrywa światowe zapotrzebowanie w okofo 10%.5 To właśnie złoża kopalnych surow-
ców energetycznych wydają się podstawowym czynnikiem kształtującym pozycję oraz
charakter tego regionu. i
Region Bliskiego Wschodu jest więc istotny dla systemu międzynarodowego z punk-
tu widzenia strategiczno-militarnego (czynnik polityczny) oraz ze względu na jego
ogromny potencjał gospodarczy (czynnik ekonomiczny). ” Dwa czynniki: powstanie
państwa Izrael oraz burzliwy, powojenny ruch narodowowyzwoleńczy ukształtowały bar-
dzo konfliktogenny charakter tego regionu. Wojny izraelsko-arabskie oraz kwestia pa-
lestyńska stanowią o dynamice wydarzeń w tym regionie świata. Dodając do tego „nie-
kończące się” rezerwy energetyczne oraz niestabilność systemu bezpieczeństwa Zatoki
Perskiej, otrzymujemy dość klarowny obraz Bliskiego Wschodu.
Od końca H wojny światowej analizowany region poddawany jest nieustannym fłuk-
tuacjom. Zmieniające się układy sił oraz nieprzerwane zmiany regionalnego systemu
bezpieczeństwa w jego strukturze oraz w rozwiązaniach zarządzania skutkowały zaanga-
żowaniem państw trzecich. W czasie zimnej wojny mimo braku bezpośredniej konfron-
tacji supermocarstwa, a także inni uczestnicy międzynarodowi rywalizowali o wpływy,
a nawet o dominację nad tym regionem. Stosunki regionalne odzwierciedlały toczącą
się zimnowojenną rywalizację, gdzie gtówni aktorzy międzynarodowi starali się uzyskać
jak największy wpływ na regionalnych uczestników, mając na celu dominację polityczną
oraz maksymalizację zysków ekonomicznych.
Agresywna polityka Isłamskiej Republiki Iranu oraz Iraku, a także dążenie ugrupo-
wań palestyńskich do ustanowienia niepodległego państwa w latach 80. XX wieku spo-
wodowały, że region Bliskiego Wschodu stał się polem otwartych konfliktów zbrojnych,
z którymi regionalne państwa nie były sobie w stanie poradzić. Region ten, co gorsza,
stał się kolebką islamskich organizacji terrorystycznych, które otwarcie i zbrojnie walczą
z obcą dominacją, atakując cele tak w regionie, jak i poza nim. Wymienione czynniki
doprowadziły do zaangażowania w regionie państw trzecich, przede wszystkim Stanów
Zjednoczonych.
Na skutek rozwoju wydarzeń, a przede wszystkim eskalacji przemocy oraz konfliktów
regionalnych Stany Zjednoczone zaangażowały się bezpośrednio w sprawy regionalne.
Bezpośrednia oraz trwała obecność wojsk amerykańskich w Zatoce Perskiej miała na
celu stabilizację tego subregionu oraz przywracała regionalny status quo. Od tamtego
czasu właśnie to mocarstwo jest gwarantem regionalnego systemu bezpieczeństwa Za-
_toki Perskiej, co skutkuje coraz głębszym uwikłaniem polityki amerykańskiej w regionie.
Należy podkreślić, że na tle innych systemów regionalnych region Bliskiego Wscho-
u zajmuje dość wysoką pozycję międzynarodową. Pomimo specjalnej pozycji Bliskiego
Wschodu w obecnym systemie międzynarodowym, nie jest to region spójny wewnętrznie.
Zarówno więzi etniczno-językowe, zaszłości historyczne, jak i aktualna sytuacja politycz-
„ no-ekonomiczna nie stanowią o jedności regionu. Oprócz położenia geopolitycznego nie
a żadnych zależności, które byłyby wspólne dła wszystkich państw regionu.
Ś8_Ibid., s. 22,24.
69. Cz. Mojsiewicz, Bliski i Środkowy Wschód w stosunkach międzynarodowych, cz. 2, [w:] Stosunki między-
arodowe, red. W. Malendowski, Cz. Mojsiewicz, Wrocław 2000, s. 135.
264 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych ————_
z tego re-
Uzależnienie gospodarki światowej od dostaw surowców energetycznych
ch. Obec-
gionu stanowi o jego rołi w całościowej analizie stosunków międzynarodowy
jest podstaw owym wyznacz nikiem pozycji Bliskiego
nie to właśnie rola ekonomiczna
się Stanów Zjed-
Wschodu. Drugim z czynników jest trwałe i militarne zaangażowanie
a granicznej i międzynarodowej, zwłaszcza wobec wspólnych zagrożeń czy interesów po-
noczonych w stosunki Zatoki Perskiej, co bezpośrednio przyczyniło się do powstani
ugrupowań terrorystycznych mających na celu destabilizację systemu międzyn
arodowe-
od ponad pół wie-
go. Trzecim z elementów jest konflikt izraelsko-palestyński, który
m. Ostatnim z czynnikó w
ku zajmuje stałe i istotne miejsce na forum międzynarodowy
z Eu-
świadczących o ważkości Bliskiego Wschodu jest relatywna bliskość tego regionu
trzenian iem konflikt ów z tego tery-
ropą, co wywołuje nieustanne obawy przed rozprzes
torium.
Podsumowując, należy podkreślić wyjątkowość oraz niezwykle strategiczny pod
re-
wzgłędem ekonomicznym, jak i politycznym charakter Bliskiego Wschodu. Obecnie
gion ten pozostaje jednym z najbardziej istotnych i zapalnych obszarów stosunków mię-
dzynarodowych oraz jest połem nieustannej rywalizacji mocarstw światowych. W ostat-
, pod
nich latach stał się także obszarem krwawego konfliktu, jakie siły międzynarodowe
ponadna-
przywództwem Stanów Zjednoczonych, toczą ze społeczeństwem irackim oraz
rodowymi grupami terrorystycznymi. Nic nie wskazuje, że sytuacja w regionie ustabili-
zuje się, a dotychczasowy jej rozwój tworzy przeslanki raczej przenoszenia wojny na inne
państwa regionu.
8. Region Afryki
(Hanna Dumala)
Granice regionu. Afryka w rozumieniu geografii fizycznej to zwarty, otoczony akwe-
nami morskimi kontynent o powierzchni blisko 30 min km?, położony na półkuli
wschodniej po obu stronach równika, oddzielony od Europy Morzem Śródziemnym,
od Azji Kanałem Sueskim i Morzem Czerwonym. Do kontynentu afrykańskiego zali-
cza się również kilkadziesiąt wysp o łącznej powierzchni około 600 tys. km? (z czego
największa -— położony na oceanie Indyjskim Madagaskar — ma 587041 km”).
Czynnikiem, który oddziałuje zarówno na przyrodniczą, jak i kulturową strukturę
regionu afrykańskiego jest wpływ pustyni Sahara. Pustynia ta w naturalny sposób dzieli
Afrykę na dwie części, stwarzając podstawę do wyodrębniania dwóch dużych subregio-
nów: Afryki Północnej i Afryki na południe od Sahary (Subsaharyjskiej). Afryka Północ-
na zamieszkiwana jest przez ludy zaliczane do rasy europeidalnej, natomiast Subsaha-
ryjska często nazywana jest Afryką Czarną, z racji zamieszkiwania przez negroidów.
Afryka jest terenem oddziaływania trzech religii: tradycyjnych (animistycznych),
islamu i chrześcijaństwa.
Zaobserwowana odrębność rasowa, etniczna i kulturowa Afryki Północnej od po-
zostałej części kontynentu zaowocowała tezą Johna Gunthera, iż istnieją dwie Afryki.
Jego zdaniem północne wybrzeże kontynentu „w pewnym stopniu nie są zupełnie Afry-
ką”, a idąc dalej: „na północ od Sahary Afryka — to Europa, na południe — Afryka
Rozdział 11. Region i regionalizm w stosunkach międzynarodowych
265
jest Afryką”.”9 Niemniej w większości dokonywanych w praktyce życia międzynarodo-
wego politycznych podziałów świata Afryka występuje jako ogólnokontynentalny region
międzynarodowy. Wynika to z obiektywnej roli w polityce światowej oraz integralnego
pojmowania jego problematyki ze strony samych afrykańskich podmiotów polityki za-
zakontynentalnych.”!
Zdecydowana większość państw afrykańskich to organizacje młode, o kilkudziesię-
cioletniej historii suwerennej państwowości. Z 53 państw regionu aż 49 uzyskało niepod-
ległość po II wojnie światowej (z tego 43 po roku 1959). W przededniu wojny w Afryce
istniały jedynie Etiopia, Liberia (1847), Republika Południowej Afryki (1910) oraz Egipt
(1922). Najmłodszym państwem afrykańskim jest powstała w 1993 roku na drodze sece-
sji Erytrea. Sporna pozostaje kwestia uznania niepodległości Arabskiej Demokratycznej
Republiki Sahary (Sahrawi Arab Democratic Republic — SADR) proklamowanej przez
narodowowyzwoleńczy Front POLISARIO w 1976 r. na terytorium zajętej przez Maro-
ko Sahary Zachodniej. SADR jest uznawana przez około 80 państw świata, z tym że są
to jedynie państwa afrykańskie lub inne rozwijające się.7? |
Państwa afrykańskie należą do tzw. Południa, a więc do państw slabo rozwiniętych
z dominacją rolnictwa, hodowli i przemysłu wydobywczego. Duża część z nich zaliczana
jest do najstabiej rozwiniętych państw świata (LDC's”3). Niewielka liczba państw kon-
tynentu osiąga wyższy poziom dochodu narodowego w oparciu o posiadane surowce
mineralne (przede wszystkim ropę naftową) lub rozwój usług (głównie turystycznych)
Struktura i warunki produkcji stanowią niewątpliwie czynniki upodabniające państwa
afrykańskie i wyróżniające je spośród innych obszarów świata. Brak jest jednak istot-
nego elementu łączącego — wewnętrznych powiązań i współzależności gospodarczych
; w skali całego regionu, i to zarówno tych podstawowych, a więc handlowych, jak i wyż-
szych (kapitałowych, technologicznych, produkcyjnych). | M
Specyfika i znaczenie regionu w stosunkach międzynarodowych. Afryka jest regio-
nem dużych potencjalnych możliwości ekonomicznych wyróżniającym się: różnorodno-
ŻA ścią warunków przyrodniczych, bogactwem fłory i fauny, występowaniem zasobnych złóż
dE wielu SUrowców mineralnych, dostatkiem zasobów rolnych i wodnych oraz dużą licz-
ję bą ludności. Niemniej jednak pozycja ekonomiczna Afryki wyrażana w statystycznych
„i wskaźnikach produktu narodowego, udziału regionu w produkcji przemysłowej świata
i obrotów handlu zagranicznego jest bardzo niska i co najważniejsze, nie tylko nie ulega
zdecydowanej poprawie, łecz wręcz pogarsza się. Tak np. udział Afryki w handlu świa-
towym w roku 1980 wynosił 5,9% (eksport) i 4,6% (import), spadając w roku 2001 do
odpowiednio 2,0% i 2,1%. Także pod względem wartości przyjmowanych inwestycji za-
OCZNE
„ I Gunther, Afryka od wewnątrz, Warszawa 1958, s. 8.
Hasnające,
„ J. Pałyga, Podmioty
a1982. polityki
p 22, zagranicznej
granicznej i i międzynarodowej
mi j (teoriopolityczna
Lopli typologiaia ii jej
jej walory
73 a 1 24 r SADR została przyjęta do OJA. Polska nie uznaje SADR.
„ najsłabiej rozwiniętych państw świata aż 35 to państwa afrykańskie. Th
ld”
Countries 5 at a glance, , UNCTAD/press/ pr/2004,27/05/04, URL, <http: w. . korg/Templateshwebftje
sp? docid=56818.intltemID =1528%lang=1>. 08 pla ea byer
 stosunków politycznych Rozdział 11. Region i regionalizm w stosunkach międzynarodowych 267
266 Część Tt. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych

w przeważającej mierze na Traktat powołujący do życia ECOWAS podpisano 28 maja 1975 roku w Lagos. Orga-
granicznych, jedynie kilka miliardów rocznie przypadających
światowej listy. nizacja skupia 16 państw Afryki Zachodniej. Utworzona 17 sierpnia [992 r.w Windhoek
kilka bogatych w mineraly państw, region znajduje się na szarym końcu
esowania Południowoafrykańska Wspólnota Rozwoju stanowi kontynuację działającej od 1981 ro-
Niepodległa Afryka byta przez długi czas przedmiotem głębokiego zainter
docenialy znaczenie ku Konferencji Koordynacji Rozwoju Afryki Południowej (SADCCO). W sierpniu 2001 r.
i intensywnego oddziaływania Zachodu i Wschodu. Obie strony
nych, w tym paliw i innych podpisano w Blantyre nowy traktat. Wspólny Rynek Afryki Wschodniej i Południowej
strategiczne regionu, wagę znajdujących się tu bogactw natural
najliczniejszą jest ugrupowaniem skupiającym największą liczbę państw kontynentu (21), od Egiptu
surowców strategicznych oraz fakt, iż grupa afrykańska w ONZ stanowi
o na północy po Namibię i Madagaskar na południu. COMESA rozpoczęła działalność
zbiorowość regionalną w tej organizacji.
afrykańskiego na arenie mię- 8 grudnia 1994 r. jako następca utworzonej w 1981 r. Preferencyjnej Strefy Handlowej
Obecnie obserwujemy wyraźną marginalizację regionu (PTA). Wspólnotę Ekonomiczną Państw Afryki Środkowej utworzono na mocy poro-
już od lat SU.
dzynarodowej. Jest to spowodowane przede wszystkim, obserwowanym zumienia z I$ października 1983 roku. Z powodu trudności finansowych i konfliktów
mocarstw, związanym z zakoń-
XX wieku, spadkiem zainteresowania Afryką ze strony między członkami w latach 1992-1998 pozostała martwa. Powołana 17 lutego 1989 r,
ta — paradoksałnie —
czeniem międzysystemowej rywalizacji ideologicznej. Sytuacja w Marakeszu Unia Maghrebu Arabskiego nawiązuje do działającego od 1964 r. Stałego
tycznego i gospodarcze-
dając większą swobodę w wyborze drogi rozwoju spoleczno-poli Komitetu Konsultacyjnego Maghrebu.
skich we współc zesnym świecie. A
go, ograniczyła znaczenie państw afrykań
jonalizacji jest Na początku grudnia 2000 r. przedstawiciele OJA i sześciu regionalnych wspólnot
Instytucjonalizacja. Wyrazem ogólnoregionalnych procesów instytuc integracyjnych (ECOWAS, COMESA, ECCAS, SADC oraz IGAD”* i COMESSA”)
Afrykań skiej (OJA), która następni e w roku
utworzenie w 1963 r. Organizacji Jedności podpisali porozumienie o współpracy w realizacji celów OJA.
ską (UA). Traktat ustanaw iający UA podpi-
2002 została zastąpiona przez Unię Afrykań
wszedł w życie 26 maja 2001 r., a pierwsze posiedz enie Mocarstwa regionalne. W przeciwieństwie do innych systemów regionalnych w re-
sano w Lomć 11 lipca 2000 roku,
i Rządów miało miejsce w Durbani e W lipcu 2002 roku. gionie afrykańskim nie ma wyraźnej dominacji jakiegoś państwa. Brak jest również ana-
Zgromadzenia Szefów Państw
m jej celem była przede logii z rywalizacją latynoamerykańską pomiędzy Argentyną, Brazylią i Chile czy też bli-
OJA miała zupełnie inne zadania niż Unia Afrykańska. Główny
a głównie w celu skowschodnią (Syria, Irak, Izrael) o przywództwo w regionie. W dalszym ciągu aktualne
wszystkim dekolonizacja, natomiast nowa organizacja została powołan |
a - jest stwierdzenie W. Zartmana, że struktura władzy w regionie afrykańskim jest bardzo
pobudzenia rozwoju gospodarczego.
ie aż 17 organów . Naj. egalitarna.5 Niemniej można wskazać kilka państw, których pozycja i rola ogólnoafry-
Umowa konstytuująca Unię Afrykańską przewiduje powołan kańska jest znacząca, a subregionalna w pewnym stopniu wiodąca.
Zgroma dzenie Szefów Państw i Rządów oraz obraduj ąca na poziomie mi-
ważniejsze to
i Bezpiec zeństwa, zajmu- Najwięcej państw, które mogłyby pełnić rolę „mocarstw” regionalnych, leży w Afry-
nistrów Rada Wykonawcza. Ma powstać także Rada Pokoju
w odróżni eniu od OJA, to Par- ce Północnej, z tym że ich polityka zagraniczna jest zwrócona raczej w kierunku państw
jąca się zapobieganiem konfliktom. Nowe pomysły UA,
Central ny, Fundus z Walutowy arabskich i regionu bliskowschodniego, a nie afrykańskiego (Algieria, Egipt). Jedynie
lament Panafrykański, Trybunał Sprawiedliwości, Bank
został Komisją UA z siedzibą w Addis Libia ma ogromne ambicje przywództwa w regionie. W Afryce Zachodniej takim pań-
i Bank Inwestycyjny. Sekretariat OJA zastąpiony
. . . stwem jest Nigeria. Zajmująca blisko 924 tys. km? sama w sobie stanowi subregion afry-
Abebie.
integracja Bop kański. Jest to najludniejsze państwo regionu, dysponujące silną armią, o ogromnym
Procesy integracyjne. W warunkach regionu afrykańskiego potencjale ekonomicznym, wyrażającym się między innymi pierwszym miejscem wśród
wnie zachodz ącym. Mimo Ró
jest procesem bardziej postulowanym niż obiekty
MWĄ 0
KE

i rezolucj i uchwala nych na kolejnyc afrykańskich producentów ropy naftowej. Republika Południowej Afryki należy do naj-
ZPO

deklaracji jedności, licznych koncepcji, progra mów

regiona lna polityk a ekonomicz- silniejszych ekonomicznie i militarnie państw nie tylko w subregionie południowym, ale
sngmir

subregi onalnym
LONE

sesjach organów OJA oraz na szczeblu także w skali całego kontynentu.

faktyczn ej koordyna cji, nie wspomi nając o szczeblu in-
na daleka jest jeszcze od etapu
Auta ta poem

zawsze jest więc równoznaczne z tym, Konflikty zbrojne w regionie. Afryka jest regionem bardzo niestabilnym, charakte-
tegracji. Tworzenie ugrupowań integracyjnych nie
procesy integracji. . tyzującym się dużą liczbą sporów i konfiiktów zarówno międzynarodowych, jak i we-
że powstają więzi gospodarcze i dokonują się obiektywne
erze ekonomicznym zali- wnętrznych. Część z nich ma podłoże terytorialne i wynika z faktu, iż pokolonialne gra-
Do najważniejszych subregionalnych organizacji o charakt nice w regionie w znacznej mierze mają charakter geometryczny, a więc nie uwzględniają
struktur y integrac yjne: Wspólno tę Gospoda rczą Państw Afryki
czyć należy następujące warunków geograficznych i etnicznych. Przyjęcie zasady uti possidetis iuris zaowocowało
African States), Południowo-
Zachodniej (ECOWAS — Economic Community of West utrwaleniem sytuacji wewnętrznego zróżnicowania państw afrykańskich oraz rozprosze-
Development Communi,
afrykańską Wspólnotę Rozwoju (SADC — Southern African
(COME SA — Common Market or
Wspólny Rynek Afryki Wschodniej i Południowej 74. Międzynarodowa Władza ds. Rozwoju (Intergovernmental Authority for Development).
Środkowej (EC-
Eastem and Southern Africa), Wspólnotę Ekonomiczną Państw Afryki 75. Wspólnota Państw Sahelu i Sahary (Community of Sahel-Saharan States).
Arabski ego Maghre-
CAS — Economic Community of Central African States) oraz Unię 76 w. Zartman, Affica, [w:] World Politics, J. N. Rosenau, K. W. Thompson, G. Bayd [eds.], New York
łc

1976, s. 550.
bu (UMA — Union du Maghreb Arabe).
zofęecw
268 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
nia plemion i grup etnicznych pomiędzy państwa sąsiednie. Uwarunkowania konfiik-
tów w regionie afrykańskim są jednak zdecydowanie bardziej złożone. Poza czynnikami
terytorialno-etnicznymi należą do nich także przesłanki ekonomiczne oraz polityczne.
Cechą charakterystyczną konfliktów w Afryce jest ich znaczne rozciągnięcie w czasie,
wielokrotne przechodzenie z fazy aktywności dyplomatycznej i militarnej do fazy ich
wyciszania i zamrażania. Niepokojącym zjawiskiem jest przeksztalcanie się konfliktów
wewnętrznych w wojny regionalne oraz tzw. „prywatyzacja przemocy”. Do czynników
zwiększających ryzyko wybuchu konfliktu wewnętrznego zalicza się takie czynniki jak:
uzależnienie od bogactw naturalnych, bieda i niski poziom wykształcenia ludzi młodych
oraz niedostatki demokracji.”7 Do najbardziej konfliktogennych obszarów regionu na-
leży współcześnie Afryka Środkowa (konflikty w Rwandzie i Burundi, Demokratycznej
Republice Konga) i Zachodnia (Liberia, Nigeria, Wybrzeże Kości Słoniowej, Sierra Le-
one).
9. Region Ameryki Łacińskiej i Karaibów
(Katarzyna Krzywicka)
Ameryka Łacińska obejmuje południową część kontynentu Ameryki Północnej oraz
cały kontynent Ameryki Południowej wraz z przybrzeżnymi wyspami oraz archipelagami
Falklandami (Malwinami), Galapagos (Archipćlago de Colón). Ameryka Łacińska jest
<> zania konfliktów i poprawy stosunków dwustronnych. Procesy demokratyzacji odegrały
położona całkowicie na półkuli zachodniej i po obu stronach równika. Obszar Ameryki
Łacińskiej i Karaibów wynosi około 20,3 mln km?, co stanowi blisko 50% powierzchni
obu kontynentów amerykańskich i odpowiada 14% powierzchni wszystkich lądów na
Ziemi.
Biorąc pod uwagę złożone kryterium oparte na odmienności uwarunkowań geogra-
ficznych, gospodarczych i politycznych, można wyróżnić w regionie Ameryki Łacińskiej
i Karaibów sześć subregionów: Meksyk, Amerykę Środkową”, Andy”, La Plata”, Bra-
zylię i Karaiby. Pomimo tego zróżnicowania Ameryka Łacińska jest jednym z najbar-
dziej zwartych i odrębnych regionów, charakteryzujących się określoną i trwałą tożsa-
mością.
Amerykę Łacińską możemy określić jako podsystem w globalnym systemie stosun-
beda
ków międzynarodowych. Wskazują na to następujące uwarunkowania, będące zarazem
uzasadnieniem dla traktowania Ameryki Łacińskiej jako regionu?: 1) istnienie zespołu
państw bliskich geograficznie; 2) wysoki stopień zinstytucjonalizowania stosunków poli-
tycznych i gospodarczych oraz duża dynamika i intensywność interakcji; 3) świadomość
77 The World Bank, Can Africa Claim the 2ist Century?, Washington 2000, s. 59, cyt. za: J. J. Milewski,
Wojny i konflikty zbrojne w Afryce — wprowadzenie, [w:] Stosunki międzynarodowe w Afryce, J. J. Milewski,
W. Lizak [red.], Warszawa 2002, s. 147.
78. Gwatemala, Belize, Honduras, Salwador, Nikaragua, Kostaryka, Panama.
79 Wenezuela, Kolumbia, Ekwador, Peru, Boliwia, Chile.
80 Argentyna, Paragwaj, Urugwaj.
81 Zob. W. Dobrzycki, Stosunki międzynarodowe w Ameryce Łacińskiej. Historia i współczesność, Wydaw-
„Scho-
nietwo „Schołar”, Warszawa 2000; W. Dobrzycki, System międzyamerykański, Wydawnictwo Naukowe
ar”, Warszawa 2002.
Rozdział 11. Region i regionalizm w stosunkach międzynarodowych
269
identyfikacji i tożsamości regionalnej opierająca się na wspólnej przeszłości kolonial-
nej, walce o niepodległość i suwerenność, wspólnej kulturze, języku, religii; 4) uznanie
Ameryki Łacińskiej jako regionu przez inne podmioty systemu międzynarodowego.
Zgodnie z Kartą Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) Organizacja Państw
Amerykańskich (OPA) jest porozumieniem regionalnym. Ameryka Łacińska traktowa-
na jest także jako region przy wyborze niestałych członków Rady Bezpieczeństwa ONZ.
w której Ameryka Łacińska posiada dwóch reprezentantów. Jako region traktowana jest
również w działalności Rady Społeczno-Gospodarczej ONZ. Świadczy o tym utworze-
nie 25 lutego 1948 r. Komisji Ekonomicznej dla Ameryki Łacińskiej, od 27 lipca 1984 r.
funkcjonującej pod nazwą Komisji Ekonomicznej dla Ameryki Łacińskiej i Karaibów
(Comisión Económica para America Latina y el Caribe — CEPAL).$2
W Ameryce Łacińskiej i na Karaibach istnieją 33 niepodległe państwa i 12 tery-
toriów zależnych.*? Na mapie politycznej dominują państwa demokratyczne o ustroju
republikańskim. W latach 80. rozpoczął się proces demilitaryzacji i demokratyzacji sys-
temów politycznych państw latynoamerykańskich. Przeprowadzono wówczas demokra-
tyczne wybory?!, w których następstwie dokonało się przejście od rządów autorytarnych
do systemów demokracji parlamentarnej. W Ameryce Środkowej proces ten był efek-
tem pokojowego rozstrzygnięcia konfliktów zbrojnych, zaś w Ameryce Południowej re-
zultatem upadku dyktatur wojskowych. Demokratyzacja systemów politycznych państw
latynoamerykańskich, co miało miejsce w przypadku Argentyny i Brazylii, Argentyny
Chile oraz Peru i Ekwadoru, przyniosła bardzo pozytywne rezultaty w sterze rozwią-
: decydującą rolę w zakresie nawiązania współpracy międzypaństwowej w regionie, roz-
" woju integracji gospodarczej i politycznej. Do państw o największym potencjale należą
Brazylia, Meksyk, Argentyna oraz Chile i Wenezuela,
_ Współpraca polityczna państw regionu realizowana jest w ramach wielu organiza-
cji, instytucji i gremiów. Nałeżą do nich: Organizacja Państw Amerykańskich (Organi-
zación de los Estados Americanos — OEA), Organizacja Państw Ameryki Środkowej
(ODECA), Organizacja Państw Wschodnich Karaibów (OECS), Padłament Latynoame-
rykański, Chrześcijańsko- Demokratyczna Organizacja Ameryki. (Organización Demó-
crata-Cristiana de Marica — ODCA). Na szczególną uwagę zasługuje Grupa z Rio,
82 Comisión
Económica
dniu 13 stycznia M para
BpAmeri i y el Caribe
erica Latina ibe —— CEPAŁ, URL, <http:/fwww.eclac.org/,
" Erytoria zależne posiadają Stany Zjednoczone Ameryki, Wielka B i ja i i i
glości te obejmują 0,05% powierzchni regionu, zamieszkuje je ok. 1.29% ieszkańców regionu
” OBA yy a Gujany Francuskiej iFalklandów (Malwinów), położone są na Antylach w podregionie
Wszystkie,
Karaibów.
(1985 eru (1980), Hondurasie (1981), Boliwii (1982), Argentynie (1983), Brazylii (1985), Gwatemali
) Urugwaju (opa) Paragwaju (1989), Chile (1989), Nikaragui (1990).
. rganizacja Freedom House wyodrębnia trzy grupy państw ze względu na przestrzegani -
pa zaych ipaabóć obywatelskich. Państwa Ameryki Łacińskiej w 2003 zostały ocenione następują.
Do e nik a ca kowicie wolne: Antigua i Barbuda, Argentyna, Bahamy, Barbados, Belize, Brazylia, Chile,
a Na Ponad, Gujana, Jamajka, Kostaryka, Meksyk, Panama, Peru, Republika Dominikany, Saint
że wolność, i Lucia, Saint Vincent i Grenadyny, Salwador, Surinani, Urugwaj; państwa ograniczają-
Wonezucia: oliwia, Ekwador, Gwatemała, Honduras, Kolumbia, Nikaragua, Paragwaj, Trynidad i Tobago,
htt la; Podstwa łamiące wolność: Haiti, Kuba. Freedom House, Freedom in the World 2005, URL,
up: Www. reedomhouse.org/research/freeworld/2005/table2005.pdf>, kwerenda 14 stycznia 2006.
Zob. K. Krzywicka, Geneza i rozwój chrześcijańskiej demokracji w Ameryce Łacińskiej, [w:] K. Krzywicka,
 politycznych Rozdział 11. Region i regionalizm w stosunkach międzynarodowych
270 Część III. Instrumenty i mechanizmy miedzynarodowych stosunków 271

nania
Grupa Trzech
tree —Rade
G-3,Agraement
która jest głównym forum dialogu politycznego państw latynoamerykańskich w dziedzi- Północn — NAFTA),
ński ieni
Porozumien j
ie o Wólnym Handłu (North
współ-
nie promowania rozwoju społecznego i demokracji. Grupa utrzymuje akiywną
Nowy etap integracji o charakterze ogólnoamerykańskim rozpoczął si w
pracę z wieloma państwami świata: Unią Europejską, Japonią, Radą Współpracy państw grudni
1994 r. w Miami podczas spotkania szefów rządów 34 państw półkulizachodniej ( wy
Zatoki Perskiej, Kanadą, Rosją, Chinami, Australią, Koreą i Indiami.
Wspól- jątkiem Kuby). Prezydent Clinton przedstawił projekt utworzenia
Nową fornią współpracy politycznej państw regionu jest Ilberoamerykańska Obszaru. Wolnege ,
h przykładó w organizacj i o charakterz e międzyre- Handlu obu Ameryk, który zakładał ponadto wspólpracę polityczną i społeczno-
nota Narodów — jeden z nielicznyc 0.
spodarczą. Jednakże nie wszystkie państwa regionu zaakceptowały scenariusz inte rac
gionalnym na świecie. Organizacja zajmuje sie współnymi problemami 19 państw latyno-
zaproponowany przez USA. Państwa latynoamerykańskie, wychodząc z pozycjiobron
amerykańskich oraz trzech państw europejskich: Hiszpanii, Portugalii i Andory. Celem
nauki, tożsamości regionalnej i niezależności, stanęły na stanowisku negocjowania zbliżenia na
organizacji, której początki sięgają 1990 r.. jest współpraca w dziedzinie kuitury,
podstawie istniejących już procesów integracji subregionów i regionów w celu ws Óln -
edukacji. gospodarki, polityki, a także popularyzowanie wiedzy o państwach iberoame-
go utworzenia projektu dla całej półkuli.” Pierwszym etapem tak widzianego rojekt
rykańskich.*”
h prze- Z perspektywy Ameryki Południowej miało być utworzenie Obszaru Wolnego
Wiele problemów dotyczących funkcjonowania państw latynoamerykańskic Handlu
wywierać wpływ na polity- Ameryki Południowej przez Wspólny Rynek Południa i Wspólnotę Andyjską.
stało mieć charakter wewnętrzny, a ich konsekwencje zaczęły W mud-
Ame- niu 2004 r. 12 państw”! podpisalo w Cuzco (Peru) Deklarację o zacieśnieniu ws ólpra
kę wewnętrzną i zagraniczną USA. Powstały nowe formy dialogu i współpracy obu
są Szczyty Państw Amerykańs kich, począwszy gospodarczej i utworzeniu Południowoamerykańskiej Wspólnoty Narodów. O
ryk. Nową formą dyplomacji w regionie
. Najistotniejszą kwestią w sferze stosunków międzypaństwowych w Ame ce
od pierwszego spotkania, które odbyło się w 1994 r. w Miami, następnie w 1996 r. w San- Łaciń
r. skiej i Karaibach są problemy bezpieczeństwa. Ameryka Łacińska jest najwięks
ta Cruz (Boliwia), 1998 r. w Santiago (Chile), w 2001 r. w Quebeku (Kanada), w 2004 m 2a.
r. w Mar del Plata w Argentyn Ś*
ie mieszkanym, ustanowionym jako pierwszy na świecie obszarem wolnym od broni.
w Monterey (Meksyk) oraz w listopadzie 2005 j dr. -
wej. Powstał on na mocy Traktatu z Tlatelolco (Tratado para la Proscripción de las Armas
Rozwój gospodarczy w Ameryce Łacińskiej i na Karaibach opiera się na nowej Nucleares — Tratado de Tlatelolco). Traktat został podpisany 14 lutego 1967 r
koncepcji „otwartego regionalizmu” oraz „rozwoju trwałego”, wypracowanej w latach wszedł
w życie 25 kwietnia 1969. Zobowiązuje on wszystkie 33 państwa regionu, które od isał
90. przez CEPAL. Wraz z wprowadzeniem zasad gospodarki neoliberalnej powstały
i ratyfikowały traktat, do nierozprzestrzeniania i niestosowania broni jądrowej
nowe warunki dla rozwoju integracji gospodarczej w ramach regionu i w skali globalnej, ryce Łacińskiej i na Karaibach oraz do wykorzystania energii jądrowej jedynie w
w Ame.
e
Problemem gospodarek latynoamerykańskich jest jednak wrażliwość na zewnętrzn pokojowych. W oparciu o zawarty traktat została utworzona Agencja do Spraw Zak:
celach
ny od napływu kapitału
szoki finansowe. Region jest w znacznym stopniu uzależnio Broni Jądrowej w Ameryce Łacińskiej i na Karaibach — OPANAL32
zagranicznego, co oznacza ogromną wrażliwość na zmiany w wysokości tego
źródła * m
w Meksyku (1994) oraz . w początkach lat 90. wraz z zanikiem konfliktu ideologicznego i transformacj
finansowania. Ukazały juź tę zateżność m.in. kryzysy finansowe -
lityczną państw latynoamerykańskich doszło do zmiany koncepcjibezpieczeństwa naro
w Argentynie (2001-2002).
dowego i regionalnego. W nowych uwarunkowaniach definicja bezpieczeństwa na
Państwa Ameryki Łacińskiej współpracują w ramach wielu organizacji gospodar- kuli zachodniej wykroczyła poza tradycyjne aspekty bezpieczeństwa militarnego i os;
ół-
Latyno-
czych o charakterze subregionalnym i międzyregionalnym, należą do nich: darczego. Została uzupełniona o nowe wartości, jak obrona demokracji i praw człowi
0-
(Asociació n Latinoame ricana de Integració n —
amerykańskie Stowarzyszenie Integracji ka, ochrona środowiska naturalnego, walka z terroryzmem i przemytem narkotyków,
Bank Rozwoju (Banco Interamer icano de Desarrollo — za.
ALADI), Międzyamerykański pobieganie zagrożeniom wynikającym z masowych migracji ludności, rozbrojenie
Ameryki Środkowej (Mercado Comin Centroame ricano — i stw -
BID), Wspólny Rynek rzenie nowej koncepcji bezpieczeństwa opartego na kooperacji.3
Integracji Ameryki Centralnej (Sistema de la Integració n Centroame - | *
MCCA), System
An-
ricana), Współnota Karaibska (Comunidad del Caribe — CARICOM), Współnota
(Sistema Econó-
dyjska (Comunidad Andina), Latynoamerykański System Gospodarczy
Ama-
mico Latinoamericano — SELA), Układ o Współpracy Nadamazońskiej (Pakt
and Pacific Economic Coope-
zoński), Współpraca Gospodarcza Azji i Pacyfiku (Asia
ration — APEC*, Wspólny Rynek Południa (Mercado Comin del Sur
— Mercosur), 9 eZob.
0p raj i ua 6
i Z
oni poeci:
Łacińskiej i Pó — między imperializmem

ę sko peak uczeticzi Meśsyk Graz Panama, Wspólnoty Andyjskiej oraz Chile, Surinam i Gu-
Wydawnictwo UMCS, Lublin 1999,
E. Olszewski [red.], Chrześcijańska demokracja we wspólczesnym świecie,

aaa yli (ORA

s. 155-167.
87 URL, <http:/ivww.cumbre-iberoamericana.org>, kwerenda 30 stycznia 2006.
88 URL, <http:/fwww.summit-americas.org/defaults.htm>, kwerenda 18 grudnia 2005.
89 Członkami APEC są: Meksyk (1993), Chile (1994) i Peru (1998). URL,
kwerenda 18 grudnia 2005.
<http://www.apec.OIB>> b U Stopami Biedna
fp://spanish state.gov/spa/doc/2004/6/22-947. 922 Bt wee eaxdaa0 rap spartment of State, URL,
 272 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 11. Region i regionalizm w stosunkach międzynarodowych _—————_ 273

Problemy do dyskusji Zarys dziejów Afryki i Azji: historia konfliktów 1869-2000, pod red. A. Bartnickiego, Warszawa
2000.
AWN HM . Istota pojęć region i regionalizm w stosunkach międzynarodowych. Dobrzycki W., Stosunki międzynarodowe w Ameryce Łacińskiej. Historia i współczesność, Wydaw-
nictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2000.
. Znaczenia i zakres przestrzenny pojęcia „Europa”.
Dobrzycki W., System międzyamerykański, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2002.
Specyfika Europy jako regionu w stosunkach międzynarodowych. Gawrycki M. FE, Unia Europejska — Ameryka Łacińska i Karaiby: trudne partnerstwo dwóch
. Uwarunkowania, mechanizmy i skutki hegemonicznej polityki Rosji na obszarze regionów, Warszawa 2004.
WNP.
Specyfika Afryki jako regionu w stosunkach międzynarodowych.
UN

. Specyfika Regionu Azji i Pacyfiku w stosunkach międzynarodowych.

NO

. Specyfika Regionu Bliskiego Wschodu w stosunkach międzynarodowych

. Specyfika Azji Centralnej jako regionu w stosunkach międzynarodowych.
o©0

. Specyfika Ameryki Łacińskiej i Karaibów jako regionu w stosunkach międzynaro-

dowych.

Załecana literatura

Czarnocki, A., Europa jako region wspólistnienia Wschód—Zachód w latach 1972-1989, Lublin
1991.
Davies N., Europa. Rozprawa historyka z historią, Kraków 2001.
Łastawski K., Od idei do integracji europejskiej. Od najdawniejszych idei do Unii 25 państw,
Warszawa 2004.
Parzymies S., Stosunki międzynarodowe w Europie 1945-1999, Warszawa 1999.
Zięba R., Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego: koncepcje — struktury — funkcjonowa-
nie, Warszawa 2004.
Bieleń S., Tożsamość międzynarodowa Federacji Rosyjskiej, Warszawa 2006.
Capisani G. R., Nowe państwa Azji Środkowej, Warszawa 2004.
Federacja Rosyjska w stosunkach międzynarodowych, pod red. A. Czarnocki, l. Topolski, Lublin
2006.
Organizacje w stosunkach międzynarodowych. Istota — Mechanizmy działania — Zasięg, pod
red. T. ŁośmNowak, Wrocław 2004, s. 222-259.
Piotrowski M. A, Wspólnota Niepodległych Państw, [w:] Europejskie struktury współpracy. Informa-
tor, pod red. $. Parzymiesa, Warszawa 2000, s. 171-188.
Topolski I., Sila militarna w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Lublin 2004.
Corm G., Bliski Wschód w ogniu; Oblicza konfliktu 1956-2003, przekład: E. Cylwik, R. Stryjewski,
Dialog, Warszawa 2003.
Halliday F., Isłam i mit konfrontacji, „Dialog” 1999.
Murden S., Emergent Regional Powers and International Relations in the Gulf 1988-1991, Lebanon:
Ithaca Press Reading, 1995.
Świeca J., Regionalne i globalne oddziaływania międzynarodowe w kryzysie bliskowschodnim (1947-
FE” 1992), Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 1370, Uniwersytet Śląski,
4se
1: Katowice 1993.
L-
Dumała H., Afryka jako region współistnienia. Synteza badań, Lublin 1990.
Dumała H., Afryka we wspólczesnej gospodarce światowej, Annales Universitatis Mariae Curie-
-Skłodowska 1995/1996, sectio K: Politologia, vol. II/III, s. 9-24.
Kenig-Witkowska M., Unia Afrykańska ze stanowiska prawa międzynarodowego, „Państwo i Prawo”
2003, z. 9, s. 41-57.
Lizak W., Afryka a globalizacja — przypadek marginalizacji, [w:] Globalizacja a stosunki międzyna-
rodowe, E. Haliżak, R. Kuźniar, J. Symonides [red.|, Bydgoszcz-Warszawa 2004.
Stosunki międzynarodowe w Afryce, pod red. J. J. Milewski, W. Lizak, Warszawa 2002.

Rozdział 12
Anna Natorska-Michrowska.
Koncepcja procesów globalnego zarządzania
stosunkach politycznych po-
Na przestrzeni ostatniej dekady w międzynarodowych
często kolokwi alnie określanego mia-
jawiło się nowe zjawisko globalnego zarządzania,
ego zarządzania warun-
nem „rządu bez rządu”. Percepcja zjawiska procesów globaln
podmiotów uczestniczących
kuje właściwą i pełna analizę pozycji i funkcji wszystkich
głobalnego zarządzania są
we wspófczesnych stosunkach międzynarodowych. Procesy
narodowego i stanowią
zjawiskiem pochodnym od zmieniającego się środowiska między
narodowych, organizacji po-
swoistą trajektorię dla funkcjonowania organizacji między
ików międzynarodowych relacji poli-
zarządowych oraz innych niepaństwowych uczestn
uszy ich realizacji wyjaśnia
tycznych. Poznanie ich zakresu i istoty oraz analiza scenari
ska polity cznego w odejściu od
potencjalne ścieżki ewolucji międzynarodowego środowi
ającym się środow isku międzynaro-
państwocentrycznego ujęcia zarządzania. W zmieni
zarządz ania wyłania się praktyka tego za-
dowym z koncepcyjnych wzorców globalnego
rządzania.
a
1. Istota koncepcji procesów globalnego zarządzani
em opartym na założeniach
Definiowanie pojęcia globalne zarządzanie” jest proces
ynaro dowyc h nie funkcjonuje unie
empirycznych, stąd w terminologii stosunków międz
n ten jest pochod nym terminu ogól-
wersalna definicja globalnego zarządzania”. Termi
cję do interpr etacji zjawiska zarządza”
nego 'zarządzanie'. Obserwuje się ogólną tenden
czy polity czno-e konomi cznego kierownictwa. I
nia” jako określenia fadu, stabilności
jest od podmio tu defini ująceg o, dlatego też róż-
pologia definicji *zarządzania” zależna
na linii podmiot definiujący —
norodność definicji jest rezultatem subiektywnych relacji
warunkowane są przez różnice
środowisko międzynarodowe, zaś subiektywne relacje
lturowe i językowe.”
sion on Global Govemance) de-
" Komisja Globalnego Zarządzania (the UN Commis
i instytucjonalnego, p
finiuje zarządzanie jako całokształt indywidualnego
interesów. W proces zarzą za-
i prywatnego kierowania i reprezentowania wspólnych
nieformalne stowarzyszenia, gru-
nia zaangażowane są formalne instytucje, reżimy oraz
Change in the International System,
1 M. Simai, The Future of Global Governance. Managing Risk and
1994, s. xxit.
United States Institute of Peace Press, Washington, D. C.
Rozdział 12. Koncepcja procesów globalnego zarządzania 275
py interesu, które razem posiadają upoważnienie do działania w imieniu całej społecz-
ności międzynarodowej. Z, kolei dwie międzynarodowe organizacje finansowe, Bank
Światowy i Międzynarodowy Fundusz Monetarny, pojęcie zarządzania postrzegają jako
specyficzny tad ekonomiczny i polityczny, który bezpośrednio utożsamiany jest z pro-
cesem rozwoju i promowania demokracji i „przejrzystości” (transparency) w warunkach
sprawowania władzy i wolnego rynku.”
W teorii stosunków międzynarodowych funkcjonuje również systemowe ujęcie pro-
blemu zarządzania, O. Young zjawisko systemu zarządzania określa mianem zorganizo-
wanej instytucji, która specjalizuje się w podejmowaniu kolektywnych decyzji w interesie
i imieniu cafej społeczności międzynarodowej złożonej z różnych grup. Na tak określo-
ny system w praktyce składa się wiele form zarządzania, poczynając od pierwotnych,
starożytnych form organizacji, struktur państwowych średniowiecznej Europy poprzez
fundamentalne współczesne formy organizacji państw, a kończąc na *embrionalnych"
strukturach organizacyjnych głobałnej wspólpracy na płaszczyźnie ekonomicznej, spo-
łecznej i politycznej."
Bez względu na warunki rozwoju procesów zarządzania (kontekst historyczny i kul-
turowy oraz poziom funkcjonowania) system zarządzania, na który składają się wszyst-
kie procesy, pełni trzy kluczowe role w międzynarodowym środowisku. Po pierwsze, sys-
tem zarządzania gwarantuje bezpieczeństwo dła uczestników stosunków międzynaro-
dowych poprzez kompromisowe usankcjonowanie nadrzędnych zasad 1 procedur bez-
pieczeństwa w ramach działań prewencyjnych przed wewnętrznymi konfliktami oraz
zagrożeniami zewnętrznymi. Po drugie, system zarządzania jest ekonomicznym regu-
latorem procesu dystrybucji dóbr społecznych, celem bowiem kolektywnego zarządza-
nia na płaszczyźnie ekonomiczno-społecznej jest optymalizacja standardu życia z jedno-
- czesnym zachowaniem zrównoważonej dystrybucji dóbr, szczególnie produktów pierw-
szej potrzeby. Po trzecie, system zarządzania pełni funkcję obywatelsko-polityczną,
decydującą o organizacji sterowanego środowiska. Taki system tworzy instytucjonal-
ne ramy społeczeństwa obywatelskiego. Tutaj struktury zarządzania są istotą systemu,
ponieważ definiują tożsamość grup i ich członków, tym samym zachowując kulturo-
wą i etniczną różnorodność podmiotów, co składa się na istotę kolektywnej współ-
- pracy”
Według Ch. Reus-Smita każdy system zarządzania składa się z dwóch zasadniczych
elementów. Po pierwsze, z zasad instytucjonalizacji zarządzania, a po drugie, z organi-
zacji zarządzania. Zasady instytucjonalizacji to kompleks zasad i norm, które definiują
pozycję i tożsamość uczestników stosunków międzynarodowych oraz wzorce przyjętych
w społeczności międzynarodowej form aktywności politycznej, ekonomicznej i kułtu-
2. Commission on Global Govemmance, Our Globał Neighbourhood. The Report of the Commission on
Głobał Governance. 1995, <hitp://www.spd-berlin.de/FA1/Dokumentejcgg.htm>.
3%_$, M. Makinda, Recasting Global Govemance, s. 1, <http://www.unu.edu/millenium/makinda.pdf>.
4. O. Young, Intemational Govemance: Protecting the Environment in a Stateless Society, Ithaca: Cornell
University Press, 1944, s. 26, cyt. za. Between Sovereignty and Głobał Governance: the United Nations, the
State and Civil Society, red. A. Paolini, A. Jaruis, Ch. Reus-Smit, Houndmills-Basingstoke, 1998, s. 5.
5 Ch, Reus-Smit, Changing Patterns of Govemance: From Absolutism te Global Mulilateralism, [w:]
Between Sovereignty and Global Governance: the United Nations, the State and Civil Society, red. A. Paolini,
A. Jaruis, Ch. Reus-Smit, Houndmilis-Basingstoke 1998, s. 5.
 wych stosunków politycznych Rozdział 12. Koncepcja procesów globalnego zarządzania _—————————— 277
276 (Część l. Instrumentyi mechanizmy międzynarodo

bytu, spójności, ładu i ciągłości systemu międzynarodowego."” Aktywność tych mechani-

ramy instytucjonalne społeczeństwa two-
ralnej. Kształtowane w ten sposób zasadnicze zasady międzynarodowych re- zmów widoczna jest w postaci rosnących współzależności w środowisku międzynarodo-
rzą specyficzne zasady gry” w procesach zarządzania — ną wym, w przestrzeganiu praw człowieka i ułatwianiu zrównoważonego rozwoju społecz-
rolę instytucjonalnych ram zarządzania
lacji między aktorami. Współcześnie taką mie społeczności ności międzynarodowej. Powyższa definicja nie określa przesłanek wystąpienia zjawiska
konstytucje, natomiast na pozio
poziomie państw narodowych pelnią globalnego zarządzania oraz nie precyzuje jego podmiotowego zakresu.
nalnym i globalnym, ta rola przypisana jest
międzynarodowej, czyli na poziomie regio Koncepcja globalnego zarządzania pojawiła się w efekcie transformacji ładu zim-
wemu i zjawisku multilateralizmu. Elemen-
międzynarodowemu prawu, prawu zwyczajo które nowojennego — porządek dwubiegunowy ustąpił miejsca układowi poliarchicznemu
organizacyjne,
tarnym dopełnieniem każdego systemu zarządzania są struktury
dzania, materialną strukturą ustanowioną
gdzie system międzynarodowy jako całość przestał podlegać procesom planowania i ste-
w praktyce są wiodącymi mechanizmami zarzą drogą między- rowania przez dominujące w stosunkach międzynarodowych podmioty — supermocar-
dzania. To rządy narodowe
na potrzeby administrowania systemem zarzą stwa układu dwubiegunowego. W konsekwencji ewolucji ładu mechanizmy samoregula-
ą takic organ izacj e. Współcześnie, w międzynarodowej
państwowych porozumień tworz a Na- cji systemu, nazywane globalnym zarządzaniem, zaczęły zyskiwać na znaczeniu. Rozwój
nistratora” próbuje odgrywać Organizacj
społeczności taką rolę globalnego „admi procesów globalnego zarządzania sprzyjał postępującej stabilizacji systemu międzynaro-
|
rodów Zjednoczonych. dowego w nowym jakościowo poliarchicznym środowisku, w atmosferze zaangażowania
|. W literaturze pojawienie się procesów globalnego
zarządzania tłumaczy się efektem
międzynaro- wielu uczestników stosunków międzynarodowych.
| transformacji procesów zarządzania zacho
dzących wyłącznie na poziomie
Dodatkowym czynnikiem sprawczym wystąpienia nowej jakości zarządzania w sto-
b. i T. Bruehl porównują zarządzanie mię-
dowym. Dla uzasadnienia tej tezy V. Rittberger międzynarodowe- sunkach międzynarodowych są nasilające się procesy globalizacyjne. Wpływ globaliza-
zdaniem istota zarządzania
dzynarodowe i zarządzanie globalne. Ich
|
cji na procesy zarządzania oznacza wzrost współzależności między wszystkimi uczest-
zonych międzynarodowych instytucji, które
go opiera się na niehierarchicznej sieci połąc pod- nikami stosunków międzynarodowych przez co współczesne interesy w skali globu zy-
i innych (w praktyce drugorzędnych)
w porozumieniu regulują zachowanie państw skują nowy wymiar, bo podlegają globalnym mechanizmom regulacji. J. A. Ścholte za
k: miotów stosunków międzynarodowych . Z. kolei istota globalnego zarządzania opier
a się
czynnik sprawczy globalnego zarządzania uznaje zjawisko globalności (głobality), czyli
rodowych, jak i transnarodowych instytu-
na niehierarchicznej sieci zarówno międzyna owych zmienionego środowiska międzynarodowego, które cechuje zjawisko 'supraterytorial-
reżimów, ale również transnarod
cji, tj. „nie tylko tzw. IGOSs i międzynarodowych ności” (supraterritoriality). W tym znaczeniu środowisko międzynarodowe zyskuje nową
wego zarządzania globalne zarządzanie ce-
reżimów”. W odróżnieniu od międzynarodo transgraniczną jakość: funkcjonuje jako specyficzna, określona przestrzeń ponad tery-
rnym wzroście zaangażowania podmio-
chuje „wzrost milczenia” państw przy równomie torialnymi granicami, geograficznym dystansem. Wartość terytorialności w międzynaro-
tów transnarodowych w procesy decyzyjne? e dowych stosunkach została zmarginalizowana w efekcie intensyfikacji procesów globali-
lnego zarządzania — zdaniem V. Rittber-
Uwarunkowania ewolucji procesów globa 20 zacji. Uczestnicy stosunków międzynarodowych w swej aktywności tworzą 'odterytorial-
zmianami w środowisku międzynarodo-
gera — tworzą dwa czynniki, będące istotnymi - nioną* społeczność, zaś środowisko międzynarodowe rozwija się na drodze przeplatania
rodowych problemów o nowej jakości, któ-
wym. Po pierwsze, to pojawienie się międzyna - się zjawisk przestrzeni określonej terytorialnie ze zjawiskami przestrzeni globalnej.!!
dzani a. Te problemy to — przykładowo —
re są wyzwaniem dla tradycyjnych form zarzą W obliczu nowej jakości środowiska międzynarodowego, gdzie rozwój międzynarodo-
internet oraz nowe zagrożenia bezpie-
utrzymanie kontroli przepływu informacji przez ogicznych. Po wych relacji faktycznie przerasta zjawisko terytorialności, tradycyjne tzw. terytorialne
i komputerowych i biotechnol
czeństwa wynikające z rozwoju technologi zarządzanie stało się niepraktyczne i nieefektywne, ustępuje miejsca zjawisku globalne-
uczestników stosunków międzynaro-
drugie, wzrost liczby i różnorodności aktywnych go zarządzania.
XXI wieku: rewolucję technologiczną,
dowych, co jest odpowiedzią na nowe wyzwania i me- „Procesy globalnego zarządzania rozwijają się w efekcie postępującej dynamiki
.? W kontekście tych czynników struktury
procesy globalizacji i koniec zimnej wojny szenia „zmienności środowiska międzynarodowego. Istotą globalnego zarządzania nie jest bu-
gają transformacji w celu zwięk
chanizmy międzynarodowego zarządzania podle 'dowa światowego rządu, ale stworzenie między narodowymi rządami i międzynarodowy-
skuteczności działań. iorganizacjami, z uwzględnieniem równoprawnego uczestnictwa społeczeństwa oby-
la mianem mechanizmów kierowania sys-
A. Dybczyński globalne zarządzanie okreś sto- watelskiego, dodatkowej płaszczyzny międzynarodowego decydowania. Przedmiotem
ej aktywności — od rodziny do
temami społecznymi na wszystkich poziomach ludzki stwa, dobro- „dyskusji akademickiej może być wizja modelu takiej płaszczyzny: czy jest faktyczne za-
jest zapewnienie bezpieczeń
sunków międzypaństwowych — których celem potrzebowanie na funkcjonowanie takiej płaszczyzny kooperacji w skali globalnej?
6 Tbid., s. 6. =
R Łoś10 Nowak ski Globalne
A. Dybczyński,
Zakamycze, Kraków
rządzenie,
2000, [w:]
A Encyklopedia
cyklopedia poli
politologii,
ji t. 3, Stosunki i mi
międzynarodowe, red.
TQ. Young, op. cit., cyt. za. Ch. Reus-Smit, op. cić., 8. 6. and
global governance: Actors, collective decision-making,
8 T Bruehil, V. Rittberger, From international to J. „A. A Scholte,
Ścholte, Civil Society andd Democracy acy ini Głobal Governance, Centre for the Study of Głobałisati
Nations in the world of the twenty-first century, [w:] Głobał Govemance and the United Nations System, p 9 Bionalisation (CSGR) Working Paper, no 65/01, University of Warwick, Coventry, United Kingdom,
the United
Tokyo-New York-Paris 2001, s. 2.
red. V. Rittberger, United Nations University Press, , <http://vww.warwick.ac.uk/fac/soc/CSGR/wpapers/wpó501.pdf>. " |
9. bid., s. 3.
278 0 CzęśćIIlI. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
W koncepcyjnym założeniu globałnego zarządzania budowa globalnej plaszczyzny
partnerstwa jest współczesnym wyzwaniem zmieniającego się środowiska międzyna-
rodowego." Postępujący wzrost znaczenia kolektywnych mechanizmów zarządzania
jest efektem zmian w środowisku międzynarodowym, które dynamicznie się zmienia
i komplikuje. Równoczesny wpływ procesów głobalizacji i eksponowanie tego co ło-
kane, zwane glokalizacją, podważa dotychczas priorytetowe znaczenie hegemonicz-
nych struktur sterowania, ranga państwocentrycznego decydowania ustępuje prioryte-
towi międzynarodowej współpracy. Jednocześnie stopniowo ulegają erozji fundamen-
talne założenia i idee funkcjonowania międzynarodowych organizacji jak ONZ, czy
IMF
Wielopoziomowo zorganizowane dzialania i instytucje globalnego zarządzania mają
wysoce zdecentralizowany i rozproszony charakter. Według A. Dybczyńskiego globalne
zarządzanie ( rządzenie”) nie opiera się na pojedynczej, nadrzędnej zasadzie przyjętej
przez społeczność międzynarodową w drodze kompromisu, ale na komponencie wielu
zasad i reguł postępowania."* Teza ta jest fundamentem powszechnej w literaturze an-
glosaskiej tzw. teorii globalnego zarządzania (Giobal Governance Theory); według niej
zjawisko głobalnego zarządzania jest konsekwencją ekonomicznej i finansowej globali-
zacji, która „wyzwoliła” dodatkowe, niepaństwowe sily ekonomicznej i politycznej „wła-
dzy”, tym samym stwarzając olbrzymie wyzwanie dla pozycji państwa we współczesnych
stosunkach międzynarodowych. Według M. Fingera, zwolennika tej teorii, to wydarze-
nia lat 90. XX wieku w postaci intensyfikacji regionalnych konfliktów zbrojnych na tle
różnic etnicznych i religijnych i rozwoju interwencji humanitarnych zmieniły dotychcza-
sową pozycje i możliwości państwa w zakresie budowy i kontrolowania jego ładu we-
wnętrznego.!*
Wydarzenia ostatniej dekady XX wieku uaktywniły w sferze rozwiązywania narodo-
wych i lokalnych problemów podmioty niepaństwowe, które dla podniesienia efektyw-
ności i harmonizacji działań wymagają uniwersalnych reguł koordynacji i kontroli. Me-
chanizmy globalnego zarządzania funkcjonują w tym miejscu jako mechanizmy koordy-
nowania i kontrolowania wszelkiej aktywności niepaństwowej na wszystkich poziomach:
lokalnym, narodowym, regionalnym i globalnym.
Komisja Globalnego Zarządzania przy ONZ zaprezentowała w 1995 roku w swo-
zarządza-
im raporcie Our Global Neighbourhood syntetyczną definicję pojęcia globalne
nie, uwzględniają c genezę zjawiska. Zjawisko globalnego zarządzania to złożony proces
a interaktywnyc h decyzji, który nieustannie rozwija się w odpowiedzi na
podejmowani
zmieniające się parametry środowiska międzynarodowego. Efektywny proces decyzyjny
na poziomie globalnym jest pochodną decyzji podejmowanych na poziomach łokalnym,
jest budowa
narodowym i regionalnym. Stąd istotą procesów globalnego zarządzania
międzynarodowego partnerstwa, „Sieci instytucji i procesów, które umożliwiają global-
12 żob. R. Thakur, Security in the new millenium, [w:] Enkancing Global Governance:
Towards a new
diplomacy?, red. A. E Cooper, J. English, R. Thakur, The United Nations University 2002, s. 270.
13 Ą. Dybczyński, op. cit., s. 126.
Commission
14 M. Finger, Globalisation and governance, „Policy Matters. Newsletter of the IUCN
on Environmental, Economic and Social Policy (CEESP)”, Contents Issue No. 6, December 1999, s. 1,
<http:/www iuen.org/themes/ceesp/Publications/newsletter/policyć.pdf>.
Rozdział 12. Koncepcja procesów globalnego zarządzania
279
nym aktorom
wijania gromadzeni
wspólacj polityk erządzecia
i weryfikowani
wa enie informacji,
i ji, wiedzy
wi ii umiejętnośc
umiejętnościi w celu roz-
w stosunku do mechanizmów globalnego zarządzania eksperci Komisji
Globalnego
Zarządzania formuiują obligatoryjne wymagania, których spelnienie gwarantuje efek.
tywność procesów globalnego zarządzania. Po pierwsze, mechanizmy globalnego za-
rządzania ze względu na złożoną budowę wewnętrzną muszą odzwierciedlać demokra-
tyczny podział kompetencji w swej strukturze. Po drugie, muszą posiadać rozwinięt
zdolność adaptacyjną, czyli muszą być elastyczne i otwarte na nowe wyzwania środowi.
ska międzynarodowego. Po trzecie, wszystkie mechanizmy powinny być zintegrowane
w działaniu, tak by razem tworzyły globalne ramy koordynujące ich polityki. W tym
celu niezbędnym elementem w procesie globalnego zarządzania jest skoordynowana
„multilateralna strategia” zarządzania.'6 Sformułowanie skoordynowanej strategii wy-
maga zaaranżowania procesu reform systemu międzyrządowych instytucji, gdzie pierw.
szoplanowym celem jest rozwój współpracy z sektorem prywatnym oraz pozarządowym
Wielostronna współpraca — według ekspertów ONZ — powinna opierać się na trzech
zasadach: wzajemnej konsultacji, przejrzystości i odpowiedzialności, w celu włączenia
w procesy globalnego zarządzania obszarów marginalizowanych pod względem cywi-
lizacyjnego rozwoju. W dalekiej perspektywie zdemokratyzowane procesy globalnego
zarządzania spowodują dobrowolne podporządkowanie samowolnej władzy ekonomicz-
nej, politycznej i militarnej globalnej społeczności.
Powyższa definicja 'globalnego zarządzania” jest definicją spójną, ponieważ zawiera
wszystkie elementy analizy zjawiska: prezentuje jego czynnik sprawczy, jakim jest nowa
jakość środowiska międzynarodowego; określa istotę zjawiska: "globalne zarządzanie”
nie jest zjawiskiem statycznym, ale jest kompleksem procesów decyzyjnych zmierzają-
cych do budowy struktur międzynarodowego partnerstwa na różnych poziomach decy.
zyjnych w celu skoordynowanego, kolektywnego sterowania środowiskiem międzyna-
rodowym. Ponadto powyższa definicja określa warunki i perspektywy rozwoju procesów
globalnego zarządzania: „wizja globalnego zarządzania może rozwijać się w długoletniej
perspektywie wielostronnej, silnej współpracy opartej na zasadach społeczeństwa oby-
watelskiego: równości i demokracji”.'7 Głobalne zarządzanie ma praktyczny sens tylko
: wtedy, kiedy funkcjonuje jako „system zasad i norm powszechnie akceptowanych przez
. większość międzynarodowej społeczności”.!$
NOENESEENEEEEE
16
15
Midrsa 7 on Global Govemance, Our Global Neighbourhood... , s. 2.
c 3a a
13 Ibid., s. 3.
J. Rosenau, h Governance, . Order and Change nge i in World Politics,
jgi [w:] Govemance Without Government:
noge" and Change in World Politics, red. J. Rosenau, E. Czempiel, Cambridge: Cambridge University
Press
> cyt. Za. $, Peou, Security-community building for better global govemance, [w:] Globa! Governance
and
. he106,United Nati i
ations System, red. V. Rittberger Unitedi i
Nations iversi Press, Tokyo-New York-Paris 2001,
University
6
280 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
2. Zakres podmiotowy, przedmiotowy, czasowyi przestrzenny procesów
globalnego zarządzania
Problematyka zarządzania w praktyce stosunków międzynarodowych funkcjonuje od
czasów starożytnych i rozwijała się wraz z polityką imperialną i hegemonią światowych
mocarstw. Sterowanie światowym ładem — a to jest właściwie istotą procesów globalne-
go sterowania — zawsze było przedmiotem sporu w międzynarodowych relacjach mię-
dzy państwami. Na przestrzeni wieków zmienia się skala procesów globalnego sterowa-
nia oraz liczba i różnorodność podmiotów uczestniczących w tych procesach w zależno-
ści od rozwoju różnych cywilizacji.
W zakresie podmiotowym cechą procesów globalnego zarządzania jest partnerstwo
wielu różnych uczestników stosunków międzynarodowych: państw narodowych repre-
zentowanych przez rządy, organizacji międzynarodowych, organizacji pozarządowych
i innych grup społeczeństwa obywatelskiego, poczynając od jednostki.» S. Makinda,
stwierdza, że w odróżnieniu od form „dobrego zarządzania”, gdzie państwa są główny-
mi decydentami, istotą globalnego zarządzania jest aktywne zaangażowanie w globalną
politykę formalnych i nieformalnych aktorów sceny międzynarodowej. Państwa nie są
w stanie rozwiązywać samodzielnie „globalnych problemów”, dlatego też nieodłącznym
elementem struktury podmiotowej zarządzania jest aktywna rola organizacji międzyrzą-
dowych (IGOS), organizacji pozarządowych (NGOs) oraz multinarodowych korporacji
(MNCs). W tym kontekście wszystkie podmioty tworzą transnarodową sieć porozumie-
nia, tworzą nowe instytucje, reżimy, precyzują normy i zasady przedsiębiorczości, sterują
globalnymi zmianami międzynarodowego środowiska.”
Ewolucja procesów zarządzania, ich swoista globalizacja na płaszczyznach politycz-
nej, ekonomicznej i społecznej w stosunkach międzynarodowych nie oznacza margina-
lizacji pozycji i roli terytorialnego państwa. Zmianie ulega model regulacji stosunków
międzynarodowych, którego nadrzędnym mechanizmem było państwo. Istota globalne-
go zarządzania polega na zaangażowaniu w ten proces oprócz państwa również pod-
miotów niepaństwowych.?! W efekcie współczesne, głobalne zarządzanie jest nie tylko
multilateralne, ale i multipoziomowe. To znaczy, że procesy globalnego zarządzania za-
chodzą jednocześnie na kilku poziomach aktywności społecznej: lokalnym, subpaństwo-
wym regionalnym, suprapaństwowym regionalnym i transnarodwym.>* Innymi słowy,
międzynarodowy ład i relacje między podmiotami rozwijają się w procesach kolektyw-
nego sterowania z zastosowaniem funkcjonujących na wielu poziomach mechanizmów
koordynacji i kontroli.
W nowych jakościowo warunkach Środowiska międzynarodowego występują dwie
tendencje rozwoju mechanizmów globalnego. Po pierwsze, są to mechanizmy kreowa-
ne i wspierane przez państwa narodowe. Tego typu mechanizmy są pochodne wobec
państw jako podmiotów, które w obliczu intensyfikacji procesów globalizacyjnych, ro-
18 R. Thakur, op. cit, s. 271.
20_$, M. Makinda, op. cit., s. 1-2.
21 Zob. J. N. Rosenau, Governance in the Twenty — First Century, Globał Governance, vol. 1, 1995, no 1,
s. 13-43, cyt. za. J. A. Scholte, op. cit., s. 10.
22 Zob. J. A. Scholte, op. cit.,s. 11.
Rozdzial 12. Koncepcja procesów globalnego zarządzanią
281
snących współzależności, wzrostu liczby i różnorodności uczestników stosunków mię-
dzynarodowych zainicjowały rozwój mechanizmów kolektywnego decydowania. Te me-
chanizmy obejmują reżimy międzynarodowe, organizacje międzynarodowe, dwu- i wie-
lostronne porozumienia między państwami oraz makroregiony, zaś różnią się stopniem
zinstytucjonalizowania, zasięgiem terytorialnym, efektywnością i oczywiście dziedziną
specjalizacji. Przykłady tej formy mechanizmów to system Organizacji Narodów Zjed-
noczonych, Światowa Organizacja Handlu, Unia Europejska, OECD, Międzynarodowy
Fundusz Monetarny i Bank Światowy.
Po drugie, mechanizmy globalnego zarządzania rozwijają się już nie na poziomice
aktywności rządowej czy międzyrządowej, ale na poziomie aktywności transnarodowej,
a nawet globalnej. Mechanizmy te tworzą organizacje pozarządowe, korporacje trans-
narodowe, ruchy społeczne, porozumienia miast i mikroregionów. Przykładem „oddoł-
nych” mechanizmów globalnego sterowania są Greenpeace, Kongres Polonii Amery-
kańskiej, korporacje transnarodowe jak General Motors, Microsoft, Wal-Mart Stores
czy Exxon Mobil. Jednocześnie mechanizmy globalnego zarządzania rozwijają się na
drodze współpracy instytucji państwowych i niepaństwowych, publicznych i prywatnych.
Przykłady tych nowatorskich mechanizmów to reżim praw człowieka (Amnesty Inter-
national) i rozwinięty w wielu państwach system monitorowania wyborów (np. w Bośnii
i Hercegowinie).
. Przedmiotem kontrowersji w teorii stosunków międzynarodowych jest faktyczna
równoprawna pozycja wszystkich podmiotów uczestniczących w procesach globalnego
zarządzania. M. Finger podważa tezę o braku hierarchii podmiotów w procesach gło-
balnego zarządzania, stwierdzając, że wszystkie "globalne" teorie dają to samo złudzenie
równoprawnej pozycji uczestników stosunków międzynarodowych, przez celowe pomi.
janie rzeczywistej pozycji i strategii realizowania interesów. Dla przykładu M. Finger
porównuje pozycje grup społeczeństwa obywatelskiego z korporacjami transnorodowy-
mi, które faktycznie w swych działaniach posiadają odmienne hierarchie interesów i po-
tencjały.* |
. Zakres przedmiotowy procesów globalnego zarządzania, czyli wszystkie problemy
i sprawy będące przedmiotem międzynarodowej współpracy, nieustannie ewoluuje.
S$. Makinda podkreśla szeroki zakres przedmiotowy globalnego zarządzania z wyszcze-
-. gólnieniem dziedzin: praw człowieka z osobnym ujęciem praw kobiet, rozwoju społecz-
. nego i ekonomicznego, demokratyzacji, środowiska naturalnego, bezpieczeństwa, inwe-
stycji ekonomicznych. Do najistotniejszych współcześnie spraw bieżących i problemów
globalnego zarządzania należą: traktat o zakazie stosowania min przeciwpiechotnych.
konwencja klimatyczna wraz z protokołem z Kyoto, Międzynarodowy Sąd Karny, Świa.
towa Organizacja Handlu oraz tzw. „nowa dyplomacja” operacji pokojowych ONZ.
Zjawisko zarządzania analizuje się na wszystkich poziomach organizacji życia spo-
łecznego: lokalnym, narodowym i globalnym. Różne pod względem lokalizacji formy
zarządzania wyróżnia dodatkowo zakres podmiotowy i przedmiotowy działań oraz we-
wnętrzna hierarchia podmiotów. Jednakże różnice nie izolują tych poziomów zarządza-
NN
24 M. Finger, op. cit, s. 9.
4_$. Makinda, op. cit., s. 2.
282 | Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych ————_
nia od siebie, tym samym nie wykluczają możliwości wzajemnego uzupełniania się w za-
kresie rozwiązywania problemów. Procesy zarządzania na różnych poziomach równoleg-
le się rozwijają, ewoluuje ich struktura organizacyjna, zasady instytucjonalizacji. Według
M. Fingera nie należy łączyć wszystkich poziomów zarządzania w jedną organiczną ca-
łość. Wszystkie, funkcjonując osobno, składają się razem na całokształt procesów zarzą-
dzania, ale przy zachowaniu specyficznych odrębności. Procesy zarządzania nie są nieza-
leżne od siebie, ale nie są jednocześnie skoordynowane na trzech poziomach. Ta teza
znajduje swoje uzasadnienie w sytuacji zmagań z wyzwaniami globalizacji. Na poziomie
narodowym państwo jest dominującym aktorem, ale wpływ procesów globalizacji ogra-
nicza jego możliwości adaptacyjne do zmieniającego się środowiska międzynarodowego.
Poziom lokalny zarządzania, mimo postępującej modernizacji, służy rozpatrywaniu pro-
blemów wąskich grup społecznycii. Ponadto cechuje go wysoka wrażliwość na zmiany.
Z kolei globalny poziom zarządzania, a w szczególności jego mechanizmy — według
M. Fingera — jest zaangażowany we wspieranie procesów globalizacji, którym faktycz-
nie zawdzięcza swoje istnienie.* Generalizując, można stwierdzić, iż istnienie głobalne-
go poziomu zarządzania wyplywa z zapotrzebowania na koordynację działań podmiotów
funkcjonujących w przestrzeni transgranicznej, globalnej.
Śladem gtównej tezy Ch. Reus-Smita, że przełomowe wydarzenia w historii świata
wyznaczają nowa erę zarządzania międzynarodowym ładem, można wyznaczyć, przynaj-
mniej w sensie umownym, zakres czasowy współczesnych procesów globalnego zarzą-
dzania.
Ch. Reus-Smit wyróżnia kilka kluczowych wydarzeń historycznych, które znacząco
wpłynęły na transformację wzorców zarządzania na przestrzeni pięciu wieków: (1) pokój
westfalski z 1648 roku, (2) powołanie w drodze międzypaństwowego porozumienia
uniwersalnej organizacji międzynarodowej, Organizacji Narodów Zjednoczonych w celu
ochrony bezpieczeństwa i utrzymania pokoju w 1945 roku, (3) podpisanie Dekłaracji
Praw Człowieka w 1948 roku, podpisanie międzynarodowego porozumienia Układu
Ogólnego o Taryfach Celnych i Handlu (GATT) w 1947 roku.
Powyższe wydarzenia historyczne są znaczące w procesie ewolucji form sterowania
środowiskiem międzynarodowym z dwóch powodów. Po pierwsze, obrazują przebieg
transformacji reżimów, tj. norm i zasad w procesach zarządzania jednocześnie na po-
ziomie wewnątrzpaństwowym i na poziomie międzynarodowym. Pokój westfalski sym-
bolizuje „konfliktogenną” epokę zarządzania przez suwerenne państwa. Z, kolei okres
po II wojnie światowej symbolizuje początek „multilateralnej” ery zarządzania kolek-
tywnego, międzypaństwowego.?* Po drugie, wybrane wydarzenia obrazują różnorodność
czynników kształtujących nowe reżimy zarządzania: są to „różne struktury instytucjo-
nalne, formy organizacyjne kreowane w oparciu o radykalnie różne poglądy polityczne
i wyobrażenia o politycznej i spotecznej wspólnocie”.
25_M. Finger, op. cit., 5.9.
26 7bidem.
27 Ch. Reus-Smit, op. cit., s. 11.
28 Jbid.,s. 11.
29 Ibid.,s. 11.
Rozdział 12. Koncepcja procesów globalnego zarządzania _ 283
Zgodnie z definicją A. Dybczyńskiego termin 'globalne rządzenie” odnosi się „do roz-
woju struktur i procesów związanych z przemianami stosunków międzynarodowych po
zakończeniu zimnej wojny”*0, czyli procesy globalnego zarządzania zaczęły rozwijać się
na przełomie lat 80. i 90. XX wieku. W historii powszechnej to okres załamania się dwu-
biegunowego tadu międzynarodowego. Intensyfikacja procesów globalnego zarządzania
nastąpiła w efekcie oddziaływania procesów globalizacji, tj. rosnących współzależności
między uczestnikami stosunków międzynarodowych, liberalizacji światowej gospodarki,
wzrostu aktywności niepaństwowych podmiotów stosunków międzynarodowych, postę-
pu technologicznego i naukowego. Zatem za początek procesów globalnego zarządza-
nia umownie przyjmuje się koniec zimnej wojny. Ze względu na dynamikę i złożoność
wydarzenia określenie '*koniec zimnej wojny” jest mało precyzyjne, ale ze względów hi-
storycznych jest to określenie wymowne. .
Przedstawiciele amerykańskiej szkoły stosunków międzynarodowych ża początek
procesów globalnego zarządzania uznają okres powojenny, gdzie umowną datą jest rok
1945, rok utworzenia Organizacji Narodów Zjednoczonych. ONZ w tym kontekście jest
kluczowym elementem systemu globalnego zarządzania, ponieważ powołana została do
roli kolektywnego mechanizmu sterowania ładem międzynarodowym na podstawie wie-
lostronnego porozumienia rządów państw członkowskich.3! Jednak tak określone ramy
czasowe są blędne, bo nie uwzględniają faktycznych parametrów ówczesnego środowi-
ska międzynarodowego, tj. bipolarnego państwocentrycznego układu, dominacji hege-
monicznych struktur sterowania, terytorialności działań. Popularyzacja pojęcia 'global-
ne zarządzanie” w latach 90. uwarunkowana była pojawieniem się nowego ładu między-
narodowego i wzrostem zaangażowania w procesach zarządzania podmiotów niepań-
stwowych, często aktywnych na poziomie transgranicznym, globalnym.
. Pojęcie "procesy globalnego zarządzania” wskazuje na ciągłość i ewolucję samego
zjawiska w czasie, a zatem należy wykluczyć określenie ram końcowych procesów glo-
balnego zarządzania. C. Thomas we własnej analizie zjawiska globalnego zarządzania
prezentuje jedynie umowny zarys ram czasowych dla globalnego zarządzania, stwier-
dzając, że „współcześnie, w okresie pozimnowojennym (the post-Cold War period) świat
(ład międzynarodowy) ewoluuje ze świata bipolarnego, gdzie precyzyjnie określone były
strefy wpływów między dwoma supermocarstwami, do świata globalnego zarządzania,
gdzie jeszcze nie ma ukształtowanej nadrzędnej struktury władzy.*? R. Latham uwa-
ża, że specyfiką zjawiska globalnego zarządzania jest brak określenia jego lokalizacji
w czasie: procesy globalnego zarządzania są dynamiczne i transgraniczne, nie zachodzą
w określonym czasie, bo nieustannie ewoluują w kierunku nowej jakości środowiska mię-
dzynarodowego, stąd też ich atrakcyjność „w erze dwuznaczności, niejasności i ciągłych
zmian”.
4 A. Dybczyński, op. cit., s. 126.
J. Reed, Why is the USA not a like-minded country? Some structural notes and kistoricał considerations
[*:] Enkancing Głoba! Governance: Towards a new diplomacy?, red. A. E. Cooper, J. English, R. Thakur, The
United Nations University, 2002, s. 62.
C. Thomas, Głobal Governance, Developmnet and Human Security: the Challenge of Powerty and
4 Inequality, London 2001, s. 15.
33 s > .
R. Latham, Politics in a Floating World: Toward a Critique of Global Govemance, (w:] M. Hew-
son, T. J. Sinclair, Approaches to Global Govemance Theory, Albany, NY, State University of New
284 | Częśćlll1l. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
Zakres przestrzenny procesów globalnego zarządzania jest syntezą działań wielu
różnych podmiotów stosunków międzynarodowych na wszystkich poziomach aktywności
społecznej, politycznej, ekonomicznej, tj. na poziomie lokalnym, narodowym, regional-
nym i międzynarodowym. W kontekście syntezy procesy globalnego zarządzania zacho-
dzą „w wirtualnej przestrzeni, wszędzie tam, gdzie zachodzi taka potrzeba”.** J. N. Ro-
senau zauważa, że fundamentem globalnego zarządzania jest unifikacja systemu norm
i zasad na wszystkim poziomach ludzkiej aktywności — poczynając od rodziny, a kończąc
na międzynarodowej organizacji — tak by zamierzone cele byty osiągane drogą dzia-
tań skoordynowanych, wspólnie kontrolowanych.** Zgodnie z tą tezą procesy globalne-
go sterowania mają charakter transnarodowy, ponadgraniczny: mechanizmy globalnego
sterowania przejmują w swoje tryby zakres działań tych podmiotów, których możliwo-
ści adaptacyjne i decyzyjne na poziomie lokalnym, państwowym czy regionalnym sa już
nieefektywne. L. Finkelstein określa taki poziom decydowania następująco: „Globalne
zarządzanie to taka polityka spraw wewnętrznych jak w państwie, z tą różnicą, że jest
realizowana w przestrzeni międzynarodowej”.*$
Reasumując, stwierdzimy, iż w teorii stosunków międzynarodowych nie ma precy-
zyjnego określenia zakresu czasowego i przestrzennego procesów globalnego zarządza-
nia. Sama koncepcja globalnego zarządzania jest kontrowersyjna w nauce o stosunkach
miedzynarodowych, co warunkuje różnorodność definicji zjawiska globalnego zarządza-
nia. Tym samym trudno o klarowne, statyczne odniesienie definicyjne w przypadku prób
określenia ram czasowych i przestrzennych procesów globalnego zarządzania.
W definincji Komisji Globalnego Zarządzania przyjęto, że globalne zarządzanie” nie
jest zjawiskiem statycznym, lecz kompleksem procesów decyzyjnych zmierzających do
budowy struktur międzynarodowego partnerstwa i przebiegających na różnych pozio-
mach w celu skoordynowanego, kolektywnego sterowania środowiskiem międzynarodo-
wym. W kontekście takiego rozumienia globalnego zarządzania należy określić w czasie
tylko początek procesów. W teorii stosunków międzynarodowych za taki uznaje się za-
kończenie zimnej wojny. Ponieważ procesy globalnego zarządzania zachodzą w czasie
teraźniejszym, nie można określić ich końcowych ram: należy pamiętać, że procesy glo-
balnego zarządzania to procesy dynamiczne, wciąż ewoluujące w środowisku międzyna-
rodowym, to procesy otwarte. Jeśli chodzi o zakres przestrzenny, należy stwierdzić, że
procesy globalnego zarządzania, jak podpowiada etymologia samego pojęcia, zachodzą
na poziomie globalnym, transgranicznym. To znaczy, że Są syntezą działań podmiotów
decydujących na różnych poziomach: lokalnym, narodowym, regionalnym i międzyna-
rodowym.
York Press, cyt. za. K. Speath, Inside Globał Governance. New Borders of a Concept,
<http://www.cpogg.org/paper%20amerang/Konrad%20Speath.pdf>.
34 T__$. Finkelstein, What is Global Governance?, Global Governance 1, no 3, September-December 1995,
s. 368.
35 I, N. Rosenau, Governance, Order... , 1995, s. 16.
36 1, $. Finkelstein, op. cit., s. 369.
Rozdział 12. Koncepcja procesów globalnego zarządzania 285
3. Wizje globalnego zarządzania
Dynamika i zmienność procesów globalnego zarządzania kształtują nowe wizje
i koncepcje globalnego zarządzania, z których powołi wylania się praktyka globalnego
zarządzania. W literaturze politologicznej obserwuje się debatę nad wyborem optymal-
nej koncepcji globałnego zarządzania.
Obecnie funkcjonują dwie wizje globalnego zarządzania, najbliższe praktyce: mul-
tilateralizm, rozwijany na kontynencie europejskim, oraz unilateralizm, promowany na
kontynencie północnoamerykańskim. W stosunkach międzynarodowych obie wizje są
realizowane jednocześnie, czego dowodem jest wspólczesna polityka zagraniczna Sta-
nów Zjednoczonych Ameryki oraz proces integracyjny w Europie. Dla porównania obu
koncepcji należy zaprezentować ich główne założenia.
Multilateralizm to koncepcja globalnego zarządzania konstruowana w oparciu o wie-
lostronną współpracę wielu różnych podmiotów przy zachowaniu ich wzajemnie równo-
prawnej pozycji. Koncepcję multilateralizmu zaczęto rozwijać po drugiej wojnie świato-
wej. Wypłynęła z idei powołania Organizacji Narodów Zjednoczonych w 1945 roku —
idei utworzenia wielostronnej sieci wzajemnych relacji w celu wspólnej, międzynaro-
dowej koordynacji i kontroli działań na rzecz utrzymania bezpieczeństwa i pokoju na
świecie. Powołanie ONZ to początek procesu powstawania międzyrządowych, później
pozarządowych organizacji, angażujących się w rozwiązywanie międzynarodowych pro-
blemów na różnych szczeblach aktywności. Stąd ONZ uznawana jest za fundamentalny
element multilateralizmu.”? Właściwie koncepcja multilateralizmu rozwija się i funkcjo-
nuje nieprzerwanie od 1945 roku do lat współczesnych.
Istotą multilateralizmu jest funkcjonowanie organizacji międzynarodowych, zarów-
no typu międzyrządowego jak i pozarządowego. Według K. Valaskakisa te „multilate-
ralne” organizacje rozwijają się w trzech grupach. Pierwszą grupę stanowią organizacje
międzyrządowe (the IGO), w skład których wchodzą „suwerenne rządy reprezentowane
przez pełnomocnych ambasadorów”. Drugą grupę stanowią organizacje pozarządowe
(the NGO), tworzone przez podmioty z sektora prywatnego, a działające w przestrze-
ni transgranicznej. Trzecia grupa organizacji to grupa „organizacji hybrydowych”, czyli
tworzonych w celu sformalizowania współpracy podmiotów z sektora publicznego, pań-
stwowego z podmiotami z sektora prywatnego.”
Do pierwszej grupy organizacji zalicza się przede wszystkim ONZ, później zaś or-
ganizacje wyspecjalizowane Narodów Zjednoczonych, czyli Bank Światowy, Międzyna-
rodowy Fundusz Walutowy, UNESCO i autonomiczne agencje specjalne NZ. Ważnym
. dopełnieniem tej grupy są organizacje regionalne jak Północnoamerykańskie Porozu-
mienie o Wolnym Handlu (NAFTA), Wspólny Rynek Południa (MERCOSUR — Mer-
cado Comun del Cono Sur), Układ o Współpracy Gospodarczej Azji i Rejonu Pacyfiku
(APEC — Asia-Pacific Economic Cooperation), Unia Europejska, Organizacja Paktu
CPOGG, s. 4,
Północnoatlantyckiego (NATO — North Atlantic Treaty Organization). Ważnym uzupet-
. 37_K. Vałaskakis, Long-term Trends in Global Governance: From 'Westphalia"
to Seattle", [w:] Governance
in the 21st Century, Paris, OECD 2001, s. 58.
38. Ibid., s. 58.
286 Część! Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 12. Koncepcja procesów globalnego zarządzania
287

nieniem tych struktur jest Światowa Organizacja Handłu (WTO), Organizacja Współ- liczby organizacji pozarządowych o statusie konsultacyjnym w 1946 roku tyłko kiłka or-
pracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) oraz grupa G8.* ganizacji typu NGOs miało taki status, w 1992 roku ich liczba wzrosła do 744, zaś w 2005
przypada szczegól- roku do 2710. ONZ, uznano w koncepcji multilateralizmu za centrum sterowania mię-
Organizacjom 'międzyrządowym” w koncepcji multilateralizmu
dzynarodowym ładem.
na roła: mają charakter paternalistyczny. Dotyczy to w szczególności systemu Narodów *
Taką tezę wysunięto również w dokumencie o nazwie Agenda 21, przyjętym w czasie
Zjednoczonych, który jest „kompleksem organizacji pionierskich”.*9 Tb ich działalność
tzw. Szczytu Ziemi nt. Środowiska i rozwoju zrównoważonego w 1992 roku w Rio de
zapoczątkowała proces kolektywnego sterowania ładem międzynarodowym. W począt-
Janeiro*': „Agenda 21 jest wyrazem globalnego konsensusu i politycznego zaangażowa-
kowej fazie, tj. w latach pięćdziesiątych XX wieku, wspólpraca w zakresie kolektywne-
nia na najwyższym poziomie w proces współpracy na rzecz realizacji koncepcji rozwoju
go sterowania rozwijana była tylko na poziomie międzyrządowym. Współcześnie, w wy-
i ochrony środowiska. Za efektywną realizację takiej współpracy w pierwszej kolejności
niku zmieniającego się środowiska międzynarodowego, efektywna współpraca wymaga
odpowiedzialne są rządy. Międzynarodowa współpraca powinna być wspierana przez
zaangażowania podmiotów niepaństwowych, o czym wspominał już na Światowym Fo-
narodowe strategie i polityki rozwoju, ale kluczowym podmiotem takiej współpracy jest
rum Ekonomicznym w 1999 roku Sekretarz Generalny ONZ, Kofi Annan: „Obecnie,
system Narodów Zjednoczonych. Inne podmioty, tj. organizacje międzynarodowe, re-
wiemy już, że budowa i utrzymanie pokoju i dobrobytu na świecie jest nieosiągalnym
gionalne i transnarodowe są niezbędnym ogniwem współpracy”. |
celem bez wielostronnej współpracy rządów, organizacji międzynarodowych, podmio-
Dominującym elementem wizji globalnego zarządzania rozwijanej w kontekście kon-
tów handlowych i spoteczeństwa obywatelskiego. We współczesnym świecie wszyscy są
cepcji multilateralizmu jest nadrzędna rola organizacji systemu Narodów Zjednoczo-
zależni od wszystkich”.*! Podobne konkluzje wysunięto w raporcie Komisji Globalne-
nych. ONZ z założenia jest organizacją o charakterze powszechnym, globalnym. Na
go Zarządzania pt. Our Global Neighbourhood opublikowanym w 1995 roku. Zawiera
podstawie Karty Narodów Zjednoczonych posiada międzynarodowe 'pełnomocnictwo”
on wizję globalnego zarządzania we współczesnym świecie konstruowaną przez pryzmat
do działania na rzecz utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, zatem
multilateralizmu: „Globalne zarządzanie rozpatrywane jako sieć międzyrządowych re-
jest nominowana” do roli głównego, kolektywnego organu sterującego procesami gło-
lacji, współcześnie angażuje nie tylko rządy narodowe i międzyrządowe instytucje, ale
balnego zarządzania. Ponadto, w multilateralnej strategii globalnego sterowania system
również organizacje pozarządowe (the NGOs), tzw. ruchy obywatelskie, transnarodowe
Narodów Zjednoczonych jest moralnym zwierzchnikiem podmiotów niepaństwowych
korporacje, ośrodki akademickie oraz media. Wyłonienie się społeczeństwa obywatel-
ze względu na gwarantowanie bezpieczeństwa. Powyższa teza jest często krytykowana
skiego [...] odzwierciedla olbrzymi wzrost możliwości i chęci zaangażowania się ludzi
przez zwolenników innych wizji realizacji globalnego sterowania.
w proces sterowania, decydowania i kontrolowania ich życiem”.
„Unilateralizm to wizja globalnego zarządzania rozwijana przez dyplomację siły.
Wpływ zmieniającego się środowiska międzynarodowego na przebieg procesów glo-
Główne założenia koncepcyjne unilateralizmu są przeciwstawne charakterystycznej dla
balnego zarządzania przedstawia R. O'Brien we własnej koncepcji tzw. „złożonego mul-
multilatralnej wizji nadrzędnej roli ONZ, w procesach globalnego zarządzania. Fak-
tilateralizmu” (complex multilateralism), gdzie wyróżnia „stare i nowe formy multilate-
tyczna międzynarodowa pozycja i rola ONZ w stosunkach międzynarodowych jest po-
ralizmu”. Pierwszy rodzaj multilateralizmu wyodrębniają tradycyjne, państwocentryczne
strzegana w koncepcji unilateralizmu przez pryzmat racji stanu Stanów Zjednoczonych.
formy koordynacji działań między państwami. Nowe formy multilateralizmu powstają
Zgodnie z nią ONZ. zostało utworzone w interesie Stanów Zjednoczonych Ameryki
w wyniku rekonfiguracji działań wielostronnych, poczynając od poziomu lokalnego (bot-
w celach prewencyjnych przed negatywnymi skutkami kryzysów gospodarczych oraz
tom up), przy szczególnym rozwoju i zaangażowaniu globalnego społeczeństwa obywa-
w celu sterowania międzynarodowym fadem pod hasiem kolektywnej, tylko z pozoru
telskiego (global civil society). Nowy multilateralizm cechuje wyraźna aktywność wszyst-
współpracy państw, z cichą dominacją USA. Procesy głobalnego zarządzania tylko z po-
kich podmiotów społeczeństwa obywatelskiego, w szczególności grup biznesu i organi-
- zoru sterowane były i są w drodze wielostronnej współpracy państw, czego uosobieniem
zacji pozanarodowych.* jest Organizacja Narodów Zjednoczonych. Faktycznie, to Stany Zjednoczone Ameryki
Komisja Globalnego Zarządzania NZ. wyraźnie podkreśla, że efektywny proces glo- .„, mają decydujący głos w procesach globalnego sterowania* ze względu na swój potencjal
balnego zarządzania uwarunkowany jest wielostronną współpracą wszystkich uczestni- „ ekonomicznyi militarny.
ków stosunków międzynarodowych, jednak Komisja nie przedstawia realnej wizji rozwo-
ju takiej współpracy na poziomie systemu Narodów Zjednoczonych. W efekcie rosnącej 44. Agenda 21 to jeden z trzech dokumentów pizyjętych na Szczycie Ziemi — Konferencji NZ „Ś i
- o i Rozwój” (UŃCED) w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 roku. Agenda 21 stanowi zbiórzaleceń wytycznych
. ziałań, które powinny być podejmowane na przełomie XX i XXI wieku w celu zapewnienia trwałego i zrów-
39_ Ibid., s. 59.
<http:/Aivww. ; kadonEgo rozwoju. Agenda 21 składa się z 40 rozdziałów, co stanowi IV części: I. Zagadnienia socjalne
40 Zob. E Dodds, The Context: Multi-stakeholders Processes and Global Governance, s. 27, st żar OBO TOO
earthsummit2002.ord/msp/book/chap3.pdf>.
Wa i zarządzanie zasobami naturałnymi w celu zapewnienia trwałego i zrównowa-
41 [bid., s. 27.
> ozwoju, Il. Wzmacnianie roli gfównych społecznych i organizacji, IV. Możliwości realizacyj
Ę Zob. pełny tekst Agendy 21 w: <http://habitat. igeory/agenda2i>.
42 Commission on Global Governance, Our Global Neighbourhood. .. Zob. też F. Dodds, op. cit. Banka, JV. Maliwośc realizacyjne
43 Zob. Enkancing Global Governance: Towards a new diplomacy?, red. A. FE Cooper, J. English, R. Tha- F. Dodds, op. cit., s. 29.
kur, The United Nations University, 2002, s. 206-207. 46 J. Reed, op. cit.
288 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
Realizacja unilateralnej wizji globalnego zarządzania ulegała transformacji na prze-
strzeni zmieniających się prezydentur w Białym Domu. Ewolucja procesów globalnego
zarządzania utożsamiana jest przez amerykańską administrację z wpływem konkretnej
prezydentury. W latach pięćdziesiątych republikanie spostrzegali procesy globalnego
zarządzania przez pryzmat stricte amerykańskich interesów: ONZ. w swej działalności
kreowane było przez administrację amerykańską na główny mechanizm wdrażania Pax
Americana. W konfrontacji z wydarzeniami i rozwojem zimnej wojny w polityce zagra-
nicznej USA wyraźnie dominowały unilateralne tendencje. W tym czasie rząd Stanów
Zjednoczonych, „jak przystało na rząd mocarstwa”, usiłował realizować swoje interesy
za pośrednictwem ONZ, ale tylko w sytuacji kiedy ta organizacja (tym samym otoczenie
międzynarodowe) byta przychylna jego interesom. W tym kontekście przez blisko trzy-
dziestoletni okres funkcjonowania (od polowy lat 40. do połowy lat 70.) pozycja ONZ
w polityce zagranicznej USA była stosunkowa silna, niemal uprzywilejowana. Stosun-
ki na linii USA-ONZ rozwijały się w atmosferze wzajemnej współpracy i wsparcia: od
momentu kryzysu sueskiego w 1956 roku rząd Stanów Zjednoczonych doceniał wartość
operacji pokojowych ONZ. W trakcie kryzysu kubańskiego w 1962 roku Amerykanie
ubiegali się o akceptację społeczności międzynarodowej, czego wyrazem bylo słynne wy-
stąpienie na forum Rady Bezpieczeństwa ambasadora USA Adlai Stevensona. Ponadto
wzajemne relacje rozwijały się w wyniku zaangażowania społeczeństwa obywatelskie-
go: międzynarodowe fundacje i grupy biznesu jak Ford czy Rockefeller naciskały na
rozwój współpracy z wyspecjalizowanymi agencjami systemu NZ w zakresie wspierania
ekonomicznego rozwoju, ochrony zdrowia, likwidacji analfabetyzmu i ubóstwa. „Złoty
wiek” w relacjach między USA a ONZ. trwał w atmosferze międzynarodowych konflik-
tów zbrojnych w Wietnamie, na Kubie czy Palestynie.
Okres 'separacji” w kontaktach na linii ONZ-USA datuje się na lata 1975—1989 i cha-
rakteryzuje go wyraźny wzrost tendencji unilateralnych w administracji kolejnych prezy-
dentów Stanów Zjednoczonych Ameryki: Geralda Forda (1974-1977), Jimmy Carte-
ra (1977-1981), Ronalda Reagana (1981-1989). Polityka zagraniczna USA w stosunku
do ONZ. sformułowana była przez dwóch ambasadorów, Daniela Patricka Moynihana
i Jeane'a Kirkpatricka, którzy na wstępie swojego urzędowania przyjęli postawę poli-
tycznych „jastrzębi” w stosunku do ONZ — ONZ posłużyło za przysłowiowego kozła
ofiarnego w procesach globalnego zarządzania.
Okres prezydentury Ronalda Reagana cechowało bardzo klarowne ograniczenie
amerykańskiego wsparcia dla instytucji globalnego zarządzania do tego stopnia, że
w 1985 roku na łamach „Foreign Policy” prezydenturę Reagana określono mianem
„zmierzchu internacjonalizmu”.*” „Anty-ONZ-towska” dyplomacja Stanów Zjednoczo-
nych lat 80. jednocześnie zmniejszyła zaangażowanie społeczne w procesach globalnego
zarządzania: podmioty niepaństwowe ograniczyły swoją działalność do spraw wewnętrz-
nych. Zaostrzenie relacji między rządem USA a ONZ było wyrazem realizacji koncepcji
unilateralizmu w polityce zagranicznej. Wzrost tendencji unilateralnych miał logiczne
uzasadnienie w okresie prób realizacji koncepcji tzw. gwiezdnych wojen, kiedy admini-
47 TL, Hughes, The Twiligt of Internationalism, [w:] Foreign Policy 61 (Winter 1985-1986), s. 25-48, cyt.
za. J. Reed, op. cit., s. 63.
Rozdział 12. Koncepcja procesów globalnego zarządzania
289
stracja Reagana pracowała nad amerykańsko-radzieckim porozumieniem o ogranicze-
niu zbrojeń: koniec zimnej wojny nieuchronnie się zbliżał, zaś wewnętrzny kryzys gospo-
darczy w Związku Radzieckim podnosił Stany Zjednoczone Ameryki do rangi przyszłe-
go supermocarstwa.
Prezydentura Georga H. W. Busha w latach 1989-1993 to konsekwentne utrzymanie
tendencji unilaterałnych. Idea „nowego ładu międzynarodowego” autorstwa G. Busha
seniora zakładała oficjalną współpracę z ONZ przy jednoczesnym założeniu, iż nie jest
to wspólpraca partnerska. ONZ w koncepcji nowego ładu międzynarodowego to rzecz-
nik interesów Stanów Zjednoczonych — oficjalnie funkcjonuje jako fundament świa-
towego ładu, tym samym realizuje minimalnie swoje aspiracje do roli globalnej orga-
nizacji międzynarodowej.* W praktyce „nieparzysta doktryna” G. Busha, która była
wyrazem unilateralizmu w administracji amerykańskiej, zderzyła się z multilateralnymi
aspiracjami silnej osobowości na forum ONZ — z aspiracjami sekretarza generalnego
ONZ Boutrosa Boutros-Ghali. Boutros-Ghali postrzegał okres pozimnowojenny jako
doskonałą okazję do strukturalnej i funkcjonalnej rewitalizacji ONZ. Wyrazem aspi-
racji reformatorskich szóstego sekretarza generalnego był Program dla Pokoju”, który
zakładal rozwój sil pokojowych z ramienia ONZ oraz realizację niezależnej polityki fi-
nansowej, warunkującej swobodę organizacji międzynarodowej w procesach podejmo-
wania decyzji. W konsekwencji promowania niezależnej dyplomacji ONZ w stosunkach
międzynarodowych Boutros-Ghali nie otrzymał poparcia Stanów Zjednoczonych na re-
elekcję w 1996 roku, już za prezydentury Williama J. Clintona.
Współcześnie koncepcja unilateralizmu jest hasłem przewodnim prezydentury Geo-
rga Busha juniora. Atak terrorystyczny z 11 września 2001 roku na Stany Zjednoczo-
ne Ameryki rozpoczął nową erę promowania przez Stany Zjednoczone unilateralizmu
w procesach globalnego zarządzania. W roku 2002 administracja G. Busha ogłosiła
w dokumencie Narodowej Strategii Bezpieczeństwa (National Security Strategy) nowe
założenia polityki zagranicznej USA opartej na idei supremacji i wyjątkowości tego pań-
stwa, wobec czego w stosunkach międzynarodowych nie ma alternatywy, ponieważ za-
równo bezpieczeństwo wewnętrzne jak i międzynarodowy pokój załeżą od silnej pozycji
USA na świecie”! Nowym hasłem-metaforą amerykańskiego unilateralizmu jest oś zła
(che axis of evil) — to wyrażenie zaczęło funkcjonować wraz z publikacją polityki za-
granicznej Busha (często zamiennie określanej mianem „doktryny Busha”) i obecnie
pojęcie osi zła symbolizuje zasadniczy zwrot w polityce zagranicznej USA po 11 wrze-
śnia.
Na przestrzeni ostatniej dekady polityka zagraniczna Stanów Zjednoczonych syste-
| | matycznie ewoluowała w kierunku unilateralizmu: „W latach 90. strategia USA spro-
wadzała się do stopniowego poszerzania obszaru demokracji, działania przez organi-
48. G,za. B.J. Ostrower,
10, cyt. The 0,65
Road, cp. alt United Nations and
a the € Uni
United i
States, New York: Twayne Publishers, 1998, chapter
, s. 65.
so Ibid.
1095. 0 B. Bout outros Ghali,i Program dla Pokojuj 1995 oraz Załącznikj do Programu dla Pokoju, PISM, Warszawa
51 The National Security Strate gy of the i
United States of i
<http://www.whitehouse. gov/nsc/nss.pdf>. 0800 mena. Pepiemoor 2002, 5.19.
 290 Część Ii. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych —— Rozdział 12. Koncepcja procesów globalnego zarządzania
291

zacje międzynarodowe i okazjonalnych ekspedycji przeciw reżimom łamiącym prawa
człowieka (Bałkany)”.52 Administracja prezydenta Busha juniora posiada większe, he-
gemoniczne aspiracje w stosunkach międzynarodowych, ponieważ za główny cel polity-
ki zagranicznej USA stawia „budowę nowego ladu światowego, w którym chore tkanki
światowego organizmu, zagrażające — jej zdaniem — jego calości, ma się leczyć me-
todą operacji bolesnych, ale skutecznych, korzystając z niekwestionowanej hegemonii
Ameryki”3
Doktryna Busha i dominująca w niej retoryka osi zła noszą znamiona unilateralnej
wizji globalnego zarządzania. Unilateralizm USA potrafi ignorować prawo międzynaro-
dowe oraz wszystkie reguły i procedury kolektywnego decydowania zawarte w Karcie
Narodów Zjednoczonych, tym samym kreuje międzynarodowego „policjanta, sędziego
i egzekutora” czasów nam wspólczesnych, jakim są Stany Zjednoczone Ameryki. Język
dyplomacji USA i sposób międzynarodowych konsultacji i wspólpracy po 11 września
2001 roku jest jednoznaczny — wskazuje na nieuchronny wzrost tendencji unilateral-
nych w procesach głobałnego sterowania ze strony tego najpotężniejszego aktora sto-
sunków międzynarodowych.
Porównanie dwóch przeciwstawnych wizji globalnego zarządzania, multilateralizmu
i unilateralizmu nie jest latwe ze względu na różnice w zakresach podmiotowych obu
koncepcji. Koncepcja multilateralizmu rozwija się w powiązaniu z ONZ. W interesie
zwolenników multiłateralizmu łeży wielostronna współpraca polityczna, gospodarcza,
militarna i kulturowa, która gwarantuje im aktywny udzia! w procesach globalnego za-
rządzania, co jest tożsame z udziałem w budowie systemu utrzymania pokoju i bez-
pieczeństwa oraz udziałem w procesie zrównoważonego rozwoju na świecie. Koncep-
cja multilateralizmu znajduje duże grono zwolenników na kontynencie europejskim. TĘ
załeżność uzasadnia się rywalizacją polityczną i ekonomiczną USA i Unii Europejskiej
(UE). Państwa członkowskie UE spostrzegają rozwój procesów globalnego zarządzania
poprzez pryzmat idei integracji gospodarczej, stąd też przychylność Europejczyków do
multilateralnej wizji globalnego zarządzania.
Koncepcja multilateralizmu zakłada wielostronne działanie wielu podmiotów, waru-
nek solidarności uczestników i konsultacji działań. Uniłateralizm zaś zakłada domina-
cję jednego, silnego podmiotu i realizacje polityki hegemonicznej. Stany Zjednoczone
uzasadniają powrót w polityce zagranicznej do koncepcji unilateralizmu nieefektywnym
systemem kolektywnego sterowania międzynarodowym ładem, czego — ich zdaniem —
uosobieniem jest Organizacja Narodów Zjednoczonych. ONZ. powstała wówczas, kiedy
gtówne idee i zasady instytucji wiełostronnego decydowania były uzasadnione, choć nie-
jednokrotnie były podważane przez nierównowąagę sił w stosunkach międzynarodowych,
opi
multilateralne są nieefektywne w obliczu współczesnych wyzwań i zagrożeń
środowiska
międzynarodowego.5 W tym miejscu alternatywą dla koncepcji multilaterali j
unilateralizm. o
Teoretycy stosunków międzynarodowych szukają kompromisowych rozwiązań
dla
skutecznej i efektywnej realizacji procesów globalnego zarządzania. Charles A. Kup-
chan szansę na optymalne sterowanie procesami globalnego sterowania upatruje w roz-
woju koncepcji regionalizmu. W swoim artykule z 1998 roku na łamach „International
Security” stwierdza, że rozwiązania globalnego multilateralizmu „są pożądane jedynie
w sytuacjach kiedy nie są wprowadzane kosztem regionalnej integracji i budowy stabil-
nego regionalnego ładu”.** Rozwój procesów globalnego zarządzania według założeń
globalnego multilateralizmu powinien być poprzedzony rozwojem współpracy w stosun-
kach międzynarodowych na poziomie regionalnym. Z kolei Peter Ludlow w analizie
istoty globalnego partnerstwa przyszłość globalnego zarządzania uzależnia od porozu-
mienia i partnerstwa Unii Europejskiej i Stanów Zjednoczonych Ameryki. Stwierdza
że to właśnie ci dwaj aktorzy są obecnie nominowani do sterowania międzynarodowy
m
ładem, ale tylko w drodze obopólnej współpracy. Jednocześnie P Ludłow prezentuje
możliwe scenariusze takiej współpracy. Pierwszy dopuszcza przewodnictwo USA: „Je-
żeli UE spostrzega w USA głównego realizatora multilateralizmu i globalnego zarzą-
dzania, to musi odgrywać
w swoim interesie znaczącą rolę globalną”.5? Drugi scenariusz
określa pozycję USA w stosunku do UE: „Samotne supermocarstwo potrzebuje global-
nego partnera w celu lepszego dostrzegania swoich wad i zalet globałnego zarządzania.
[...] UE jako silny aktor w skali regionu posiada doskonałą lokałizację, by móc rozwijać
amerykańskie wpływy, tak potrzebne zarówno w Europie, jak i na świecie. UE może być
po prostu silnym partnerem USA w świecie multilateralnego ładu”.8
. Wyjaśnienie pojęcia procesów globalnego zarządzania wymaga wszechstronnej ana-
lizy samego zjawiska ze względu na jego złożoność i dynamikę ewolucji. W nauce sto-
sunków międzynarodowych funkcjonuje wiele nie do końca precyzyjnych definicji tego
pojęcia. Dynamika i teraźniejsza lokalizacja w czasie procesów globalnego zarządzania
- stwarza merytoryczne trudności w uchwyceniu ich istoty.
Za kluczową definicję procesów globalnego zarządzania przyjęto definicję Komisji
Globalnego Zarządzania NZ. Zgodnie z nią głobałne zarządzanie „to złożony proces
podejmowania interaktywnych decyzji, który nieustannie rozwija się w odpowiedzi na
zmieniające się parametry środowiska międzynarodowego”. Samo zjawisko zarządza-
nia w stosunkach międzynarodowych nie jest zjawiskiem pionierskim. Zmienia się tylko
jakość tego zjawiska: w obliczu nowych wyzwań środowiska międzynarodowego zarzą-
dzanie międzynarodowym ładem zyskuje nowy wymiar globalnego procesu.

nierównomierny dobrobyt, rywalizację zimnej wojny. W zmienionym środowisku mię-

dzynarodowym nowe ramy multilateralizmu zaznaczyły się wyraźnym rozwojem między- 55 „ł I, Williams, , A New Multilateral Spirit
)pirit ini i
Washington? i Commentary, „Foreign Policy i
Global Affairs
NONNZNA

narodowej współpracy jako „alternatywa wcześniejszych tendencji nacjonalistycznych

Focus „ September 18.2002, <http:/Avww.fpif.org/pdf/gac/0209newmulti.pdf>.. 7 To Pol m
Mul; Ch. A. Kupchan, After Pax Americana. Benign Power, Regional Integration, and the Sources of a Stable
i rozwiązań militarnych”.** Aktualnie Amerykanie są zdania, że ówczesne rozwiązania ulipolarty International Security, vol. 23, no 2 (Fall 1998), s. 74.
" m zo oma al Partner, Washington Quarterly, Summer 2001, The Center for Strategic
52 T, Zalewski, Imperium dobra kontratakuje, „Polityka” nr 18, 3 maja 2003, s. 44-46. Olsummesadlo wpwdłz,
rnational Studies and itute of Technołogy, s. 171, <http:/jwww.tw
the Massachusetts Institu : q.com/ .
58 Ibid.,s. 46.
54 <http://www.presentdanger.org/pdf/PrD-OurPatefulChoice.pdf>. 58 Ibid., s. 171.
292 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 12. Koncepcja procesów globalnego zarządzania
293

Procesy globalnego zarządzania zachodzą między różnymi podmiotami stosunków
międzynarodowych na bieżąco — to procesy otwarte w czasie. Charakterystyczna dla te-
go zjawiska jest jego lokalizacja w przestrzeni. Zakres przestrzenny uwarunkowany jest
specyfiką aktywności uczestników procesów globalnego zarządzania, które faktycznie są
swoistą syntezą działań wielu podmiotów. Procesy globalnego zarządzania sterowane są
w przestrzeni globalnej, transgranicznej, a na ich finalny kształt składają się skoordyno-
wane działania przestrzeni lokalnej, regionalnej i międzynarodowej.
Przedmiotem globalnego zarządzania jest każda sfera życia i działalności uczestni-
ków stosunków międzynarodowych, poczynając od jednostki, rodziny, poprzez zorga-
nizowane grupy, małe społeczności, a kończąc na instytucjach międzynarodowych, po-
nadnarodowych, całej wspólnocie międzynarodowej i globalnym społeczeństwie obywa-
telskim. Różnorodność wizji globalnego zarządzania jest wspólmierna do liczby i różno-
rodności zaangażowanych w stosunki międzynarodowe podmiotów. Spór o uniwersalny
scenariusz rozwoju procesów globalnego zarządzania jest właściwie sporem o ostateczny
kształt i formę ogólnoświatowego ładu. Aktualnie przedmiotem sporu są dwie propozy-
cje: multilateralizm i unilateralizm, co w praktyce jest przejawem międzykontynentalnej
rywalizacji o przywództwo na świecie.
Ludlow Peter, Wanted:A Global Partner [w:] Washington Quarterly, Summer 2001, The Center for
Strategic and International Studies and the Massachusetts Institute of Technołogy,
<http://www.twq.com/01summer/udłow.pdf>.
Makinda Samuel M., Recasting Global Governance, <http://www.unu.edu/millenium/makinda.pdf>.
Scholte J. A., Civil Society and Democracy in Global Governance, Centre for the Study of Głobali-
sation and Regionalisation (CSGR) Working Paper no 65/01, University of Warwick, Coven-
try, United Kingdom, <http://www .warwick.ac.uk/facjsoc/CSGR/wpapers/wp6501.pdf>.
Simai Mihafy, The Future of Global Governance. Managing Risk and Change in the International
System, United States Institute of Peace Press, Washington D. C. 1994.
Speath Kristopher, Inside Głobal Governance. New Borders of a Concept, CPOGG,
<htip://www.cpogg. org/paper%20amerang/Konrad%20Speath.pdf>.
Thomas Caroline, Global Govemance, Developient and Human Security: the Challenge of Powerty
and Inequality, London 2001.
Valaskakis Kimai, Long-term Trends in Global Govermance: From 'Westphalia' to 'Seattle, [w:]
Governance in the 21st Century, Paris, OECD 2001.

Problemy do dyskusji

1. Uwarunkowania ewołucji koncepcji i mechanizmów „sterowania” środowiskiem

międzynarodowym.
„ Globalne zarządzanie to mit czy konieczność?
nNAOCON

„ Podmioty globalnego zarządzania.

. Zakres przedmiotowy globalnego zarządzania.
„ Ewolucja wizji globalnego zarządzania.

Zalecana literatura

Between Sovereignty and Global Governance: the United Nations, the Sate and Civil Society, ted.
A. Paolini, A. Jaruis, Ch. Reus-Smit, Houndmills-Basingstoke 1998.
Boutros Boutros-Ghali, Program dla Pokoju 1995, PISM, Warszawa 1995.
Global Governance and the United Nations System, Red. V. Rittberger, United Nations University
Press, Tokyo-New York-Paris 2001.
Commission on Głobał Governance, Our Głobał Neighbourhood. The Report of the Commission
on Global Govemance. 1995, <http://www .spd-berlin. de/FA1/Dokumente/cgg.htm>.
Encyklopedia politologii, t. 5, Stosunki międzynarodowe, red. T. Łoś-Nowak, Zakamycze, Kraków
2000.
Enhancing Global Governance: Towards a new diplomacy?, red. A. F. Cooper, J. English, R. Tha-
kur, The Uited Nations University 2002.
Finger Mitchell, Globalisation and governance, „Policy Matters. Newsletter of the IUCN Commis-
sion on Environmentał, Economic and Social Policy (CEESP)”, Contents Issue no 6, Decem-
ber 1999, <http://www.iucn.org/themes/ceesp/Publications/newsłetter/policyó.PDF>.
Finkelstein L. $., What is Global Governance?, [w:| Global Governance 1, no 3, September
December 1995.
Governance Without Government: Order and Change in World Politics, red. J. Rosenau, E. Czem-
piel, Cambridge: Cambridge University Press 1992.

Rozdział 13
Marek Pietraś
Pozimnowojenny ład międzynarodowy
Ład międzynarodowy, a dokładniej międzynarodowy ład polityczny, jest formą Zor-
ganizowania środowiska międzynarodowego, a stąd i sterowania jego funkcjonowaniem.
To w ramach danego ładu międzynarodowego uczestnicy stosunków międzynarodowych
podejmują działania i utrzymują interakcje służące zaspokajaniu ich potrzeb. Jednakże
jak każde zjawisko spoteczne ład międzynarodowy ze swej istoty jest dynamiczny, zmien-
ny i podlega ewolucji, zaś koniec zimnej wojny — wraz z nasilaniem się procesów globa-
lizacji — istotnie zmienił i zmienia „parametry” jego struktury i funkcjonowania, prowa-
dząc do postępującej złożoności. Ważnym problemem badawczym, o istotnym znacze-
niu dla praktyki politycznej, staje się uchwycenie struktur, mechanizmów oraz tendencji
organizacji środowiska międzynarodowego, określających pozimnowojenny ład między-
narodowy. Stopień bowiem i charakter zorganizowania środowiska międzynarodowego
tworzy zewnętrzne uwarunkowania polityk zagranicznych poszczególnych państw, a ich
rozpoznanie ułatwia świadome i efektywne oddziaływanie na środowisko międzynaro-
dowe w procesie zaspokajania potrzeb.
Przedmiotem anałizy w ramach niniejszego rozdziału jest pojęcie ładu międzynaro-
dowego oraz specyfika jego kształtowania się jako dynamicznego procesu po zakończe-
niu zimnej wojny. Skoncentrowano się przede wszystkim — chociaż nie jedynie — na
ładzie w obszarze euroatlantyckim ze względu na jego szczególne znaczenie dla global-
nego ładu międzynarodowego i ze względu na istotne, jakościowe zmiany, które w tym
obszarze się dokonały po zakończeniu zimnej wojny. Podjęta została także próba okre-
ślenia tendencji ewołucji pozimnowojennego ładu międzynarodowego.
1. Pojęcie ładu międzynarodowego i jego specyfika po zimnej wojnie
Zjawisko ładu międzynarodowego, mimo że jest przedmiotem intensywnych badań,
rzadko jest definiowane. Od wieków wielu filozofów i myślicieli ujmowało ład jako
wartość. Utożsamiano go bowiem z przeciwieństwem chaosu, anarchii, nieporządku
czy żywiołowości. W sensie pozytywnym utożsamiano go z porządkiem, spójnością
wewnętrzną i równowagą.!
1 Zob. J. Kukułka, Pojęcie i istota międzynarodowego ładu pokojowego, [w:] Problemy międzynarodowego
ładu pokojowego, Warszawa 1987, s. 10.
Rozdział 13. Pozimnowojenny ład międzynarodowy 295
Takie utożsamianie pojęcia „ład” najwyraźniej związane jest z jego potocznym, po-
zytywnym rozumieniem. Dla celów analiz naukowych niezbędne jest jednak jego „neu-
tralne” ujmowanie. Stąd lad międzynarodowy należy utożsamiać z zespolem struktur,
mechanizmów, rozkładu siły, podmiotów i ich interesów, wartości itp., określających
kształt i funkcjonowanie środowiska międzynarodowego w danym okresie. Jest to spo-
sób jego zorganizowania, określający warunki wspólżycia uczestników stosunków mię-
dzynarodowych, zwłaszcza państw. Tak rozumiany ład możliwy jest w poliarchicznym,
zdecentralizowanym czy jak wolą niektórzy w anarchicznym środowisku międzynarodo-
wym, które tworzy strukturalne ramy wszelkich zjawisk i procesów międzynarodowych.
Tym samym między poliarchicznością środowiska międzynarodowego i tadem między-
narodowym nie ma sprzeczności.
W warunkach braku powszechnie akceptowanej definicji tadu międzynarodowego
dominującym sposobem jego charakterystyki jest identyfikowanie jego elementów, czyli
składowych struktury i funkcjonowania, tj. treści ładu, w danym okresie. Józef Kukuł-
ka zaliczył do nich: stopień instytucjonałizacji środowiska międzynarodowego, wartości
preferowane zwłaszcza przez głównych uczestników stosunków międzynarodowych oraz
strukturę interesów i dążeń państw, zwłaszcza tych będących mocarstwami. Elementy te
nie wyczerpują jednak złożoności organizacji środowiska międzynarodowego mieszczą-
cej się w formule ładu międzynarodowego. Jego analiza wymaga połączenia w spójną
całość takich elementów jak biegunowość środowiska międzynarodowego, czyli istnie-
jący rozkładu siły, zespotu preferowanych wartości, norm i wzorców zachowań, więzi
instytucjonalnych w postaci organizacji międzynarodowych oraz dominujących tenden-
cji ewolucji.
Obok określenia struktury ważnym elementem charakterystyki pozimnowojennego
ładu międzynarodowego jest ekreśłenie jego specyfiki. Mimo kilkunastu lat od zakoń-
czenia zimnej wojny, ład międzynarodowy, zwłaszcza w obszarze euroatlantyckim, cią-
gle jest w procesie kształtowania. Tu jego przejrzystość i jednoznaczność właściwa okre-
sowi zimnej wojny już nie istnieje. Wówczas w płaszczyźnie wojskowo-politycznej i ide-
ologicznej charakteryzowała go dwubiegunowość. W płaszczyźnie więzi instytucjonal-
nych zamykał się on w formule „trójpołówki”, czyli podziału na, po pierwsze, państwa
NATO, ówczesnej EWG oraz Rady Europy, po drugie, państwa Układu Warszawskiego
i RWPG oraz — po trzecie — państwa neutralne i niezaangażowane. Istotną cechą ów-
czesnego ładu była decydująca dla jego struktury i funkcjonowania obecność wielkich
mocarstw, jednego pozaeuropejskiego (USA), a drugiego tylko częściowo europejskie-
go (były ZSRR). Ograniczało to znacząco międzynarodową podmiotowość Europy i jej
tożsamość polityczną.
Obecny ład, mimo radykalnej zmiany, rozwija się — co może wydać się paradoksał-
ne — przez zachowanie i adaptację wielu elementów ładu starego, zwłaszcza w płasz-
czyźnie więzi instytucjonalnych. Pojawiają się też nowe struktury i mechanizmy. Jego
ksztaltowaniu właściwy jest więc proces zmiany, ale też kontynuacji i adaptacji starych
elementów do nowych realiów środowiska międzynarodowego. Dzieje się tak, gdyż jak
wskazywał Józef Kukułka, ład nowy nie jest prostym odrzuceniem ładu starego, lecz
stanowi jego reasumpcję w nowych okolicznościach. I dodawał, że ład nowy nie jest pro-
296 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
stą antytezą ładu starego, lecz tworzy nową syntezę trwałych elementów jego przeszłości
i nowych elementów jego struktury.? Procesowi tworzenia i funkcjonowania pozimnowo-
jennego ładu międzynarodowego właściwe jest więc występowanie elementów ciągłości
i zmiany.
Istotną cechą wyłaniającego się ładu jest proces jego negocjowania, odwoływania się
do wysiłków dypłomatycznych, a nie narzucania. Jest to istotna zmiana w porównaniu
z doświadczeniami historycznymi. W przeszłości zmiany tadu międzynarodowego byly
przede wszystkim wynikiem wygrania wojny o hegemonię przez jedne mocarstwa i jej
przegrania przez inne. Nowe mocarstwo lub mocarstwa hegemoniczne narzucały tad
zgodnie z wlasnymi preferencjami. Na tych zasadach kształtowany był ład międzynaro-
dowy po zawarciu w 1648 r. Traktatu Westfalskiego kończącego wojnę trzydziestoletnią.
Tak też bylo po Kongresie Wiedeńskim w 1815 r., kończącym okres wojen napoleoń-
skich i ustanawiającym tzw. koncert mocarstw. Po pierwszej wojnie światowej podstawy
ówczesnego ładu międzynarodowego stworzył zawarty w 1919 r. Traktat Wersalski, a po
drugiej wojnie światowej zawarte w 1945 r. traktaty jałtańsko-poczdamskie. Obecnie,
chociaż zimna wojna zakończyła się zwycięstwem jednego z supermocarstw t upadkiem,
a nawet rozpadem drugiego, to proces kształtowania ładu międzynarodowego głównie
przez działania dyplomatyczne ciągle trwa i będzie jeszcze trwał. Należy przypuszczać,
że tworzy to przesłanki jego trwałości i stabilności w przyszłości. Oceny tej nie zmienia
pogląd, zgodnie z którym po atakach terrorystycznych z 11 września 2001 r. zakończył
się pozimnowojenny ład międzynarodowyi rozpoczął nowy okres jego funkcjonowania.
Specyfikę wyłaniającego się ładu międzynarodowego określa także przezwyciężenie
dotychczasowych tradycji jego państwocentrycznego ujmowania. Staje się on bowiem
coraz bardziej pluralistyczny pod względem podmiotów tworzących go, a w konsekwen-
cji coraz bardziej zdecentralizowany. Niezbędne staje się więc uwzględnianie także pod-
miotów pozarządowych, związanych z upodmiotawianiem grup społecznych, a nawet
jednostek w środowisku międzynarodowym. Tym bardziej że ich rozwój jest elementem
obiektywnej dynamiki i zmienności tegoż środowiska. Pozimnowojenny ład międzynaro-
dowy ma więc strukturę dwupoziomową. Jest to „Świat państw” oraz „Świat podmiotów
pozarządowych”, przy wyraźnej i niekwestionowanej pozycji i roli tych pierwszych.
Analiza specyfiki ładu międzynarodowego wymaga także określenia jego utylitar-
ności, czyli identyfikacji pragmatycznej logiki funkcjonowania. W okresie zimnej wojny
użyteczność a zarazem logika funkcjonowania tzw. ładu jałtańsko-poczdamskiego nakie-
rowana była na zachowanie istniejącego wówczas polityczno-terytorialnego status quo.
Na czym polega utylitarność obecnie kształtowanego ładu międzynarodowego, zwłasz-
cza w obszarze euroatlantyckim? Wydaje się, że główną wartością chronioną w ramach
tego ładu i przez ten ład stała się stabilność środowiska międzynarodowego, a więc zdol-
ność zachowania jego podstawowych parametrów w warunkach postępującej dynamiki
i zmienności. W szczególności chodzi o przeciwdziałanie zmianom nagłym, nieliniowym
i nieprzewidywalnym. Stabilizacja środowiska międzynarodowego oznacza więc dążenie
do jego większej przewidywalności, co z kolei tworzy przesłanki optymalizacji decyzji
2 ]. Kukułka, Na drodze do nowego ładu światowego, [w:] R. Kuźniar [red.], Krajobraz po transformacji.
Środowisko międzynarodowe Polski lat dziewięćdziesiątych, Warszawa 1992, s. 197.
Rozdział 13. Pozimnowojenny ład międzynarodowy 297
i działań państw, ale i innych uczestników stosunków międzynarodowych. O szczegól-
nym znaczeniu stabilności i stabilizacji środowiska międzynarodowego dła pozimnowo-
jennego ladu świadczy chociażby zamienne używanie tych pojęć z pojęciem bezpieczeń-
stwa międzynarodowego.
Potwierdzeniem szczególnego znaczenia stabilności i stabilizacji w procesie tworze-
nia i funkcjonowania pozimnowojennego ładu międzynarodowego są chociażby doku-
menty globalnych i regionalnych organizacji międzynarodowych, które — można przy-
jąć — odzwierciedlają stan preferencji społeczności międzynarodowej. W przypadku
ONZ w decyzjach podejmowanych w latach dziewięćdziesiątych XX wieku i w pierw-
szych latach XXI wieku o stabilności i stabilizacji mówiono w odniesieniu do poszcze-
gólnych państw, regionów, ale i globu jako całości oraz w odniesieniu do wielu obsza-
rów Życia spolecznego. Mówiono chociażby o wyzwaniach stabilności w Afryce i na
Bałkanach, o społecznej, gospodarczej i politycznej stabilności, o strategicznej stabil-
ności w kontekście przeciwdziałania nierozprzestrzenianiu broni masowego rażenia czy
o makroekonomicznej stabilności w państwach rozwijających się. Używano takich pojęć
jak „promocja stabilności”, „poszukiwanie stabilności” czy „wyzwania dla stabilności”.
W statucie powstałej w 2002 r. Unii Afrykańskiej za cel jej działania uznano promocję
pokoju, bezpieczeństwa i stabilności (art. 3).
Zaś w obszarze euroatlantyckim wątek stabilności i stabilizacji środowiska między-
narodowego zdaje się być trwale wkomponowany w procesy myślenia, ale i działania po-
dejmowane przez główne organizacje międzynarodowe jak OBWE, NATO, Unia Euro-
pejska czy Rada Europy. W przypadku OBWE już w Paryskiej Karcie Nowej Europy z li-
stopada 1990 r. nakreślono wizję pokojowej i stabilnej Europy. W dokumentach Szczytu
Helsińskiego KBWE z lipca 1992 r. wskazywano, że celem uczestniczących państw jest
„wzmocnienie bezpieczeństwa i stabilności”. Zaś w Karcie Bezpieczeństwa Europejskiego
(Chaeter for European Security), przyjętej w czasie szczytu OBWE w Istambule w listopa-
dzie 1999 r., stabilność została potraktowana jako wartość, której osiągnięciu ma służyć
szeroki zespół działań przewidzianych w tym dokumencie. Należy do nich m.in. ochro-
na praw człowieka, w tym mniejszości narodowych, rozwój środków budowy zaufania,
realizacja postanowień Traktatu CFE z 1990 r. o rozbrojeniu konwencjonalnym, działa-
nia organizacji międzynarodowych czy demokratyzacja życia społeczno-politycznego we
wnętrzu państw.
Wątek stabilności od początku lat dziewięćdziesiątych na trwałe został wkompono-
wany w struktury myślenia i działania NATO. W dokumentach Rzymskiego Szczytu tej
organizacji z listopada 1991 r. wskazywano na Sojusz jako źródło stabilizacji i niezbęd-
ny gwarant bezpieczeństwa jego członków. Dodawano, że wypracowana nowa koncepcja
strategiczna, w warunkach radykalnie zmienionej sytuacji w Europie, umożliwi pełną re-
alizację szerokiego i wszechstronnego podejścia do spraw stabilizacji i bezpieczeństwa.
Z. kolei w czasie Szczytu Waszyngtońskiego w kwietniu 1999 r. wskazywano, że Sojusz
jest w centrum wysiłków na rzecz uksztattowania nowych wzorców współpracy i wzajem-
nego zrozumienia w obszarze euroatlantyckim i że zobowiązał się do nowych działań
w interesie stabilności. Dodawano, że NATO przyczynia się nie tylko do obrony człon-
ków, lecz także do pokoju i stabilności tego obszaru.
 politycznych
296 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków Rozdział 13. Pozimnowojenny ład międzynarodowy
299

Od początku lat dziewięćdziesiątych problem stabilności istabilizacji R 2. Struktura pozimnowojennego ładu międzynarodowego
międzynarodowejestgo obecny w myśli politycznej i działaniach Unii Europejs iej. v ie-
ie Ndz Struktura pozimnowojennego ładu międzynarodowego będzie analizowana
lokrotnie mówiono o tym w dokumentach Rady Europejskiej, szczególn poprzez
roku l! k z ini-
niu z rozwojem Wspólnej Polityki Zagranicznej I Bezpieczeństwa. W jego elementy składowe jak: współne wartości polityczne, uzgodnione normy zachowań
,
cjatywy Francji jako państwa członkows kiego UE podpisano Pakt Stabilnośc i, uż struktura rozkładu siły, czyli tzw. biegunowość środowiska międzynarodowego oraz wię-
celem — w istocie — stala się stabilizacj a granic w Europie Środkowej i Wscho niej zi instytucjonalne „organizowane” przez główne organizacje międzynarodowe. Analiza
i niedopuszczenie do sytuacji, aby problemy etniczne staly się źródiem roszczeń zmiany biegunowości środowiska międzynarodowego będzie dotyczyła globu jako całości. Z.aś
granic. Z kolei w czerwcu 1999 r. w czasie szczytu Rady Europejskiej w ARS pozostałe elementy ładu międzynarodowego będą analizowane przede wszystkim
w od-
przyjęty Pakt stabilności dla Europy Poludniow o-Wschodn iej (Stability Paci for Qu 1 niesieniu do obszaru euroatantyckiego.
-Eastem Europe). Tworzy on podstawy wielowymiarowych działań, a ATO

spodarczą, na rzecz stabilizacji sytuacji na Balkanach po zakończeniu operacji 2.1. Wspólne wartości

- Stabilność jest także istotną wartością dla działań podejmowanych pa Tę Mimo niejednoznaczności ocen dotyczących istoty zimnej wojny i dylematu, czy była
ropy. W latach dziewięćdziesiątych organizacja tawypracowała EE ra a to rywalizacja o hegemonię dwóch supermocarstw, czy też konflikt dwóch przeciwsta
w-
. Jeszcze wcześniej niz uczyniła to , o h a j nych ideologii, to wartości leżały u podstaw ówczesnych podziałów zwłaszcza w obszarze
nego bezpieczeństwa i stabilności
1999 r. Komitet Ministrów Rady Europy przyjął Pn Europy Południo- euroatlantyckim. Stąd też proces jego jednoczenia rozpoczęto od określenia katalogu
iej (Stability Programme for Southeast Europe). e wspólnych wartości, wokół których następuje proces „organizacji” wnętrz państw
/0- WS eu-
w Powyższe przyklady jednoznac znie pokazują, że w koncepcja ch dzialań O ropejskich oraz osiągania ich — przynajmniej w wymiarze minimalnym —
spójności.
NATO, Unii Europejski ej i Rady Europy, a więc organizacj i o fundament alnym Pierwszy, znaczący krok w tym kierunku uczyniono w czasie Paryskiego Szczytu KBWE.
WE,
WRA zac W przyjętej wówczas Paryskiej Karcie Nowej Europy wskazano na takie wartości jak:
znaczeniu dla pozimnowojennego tadu międzynarodowego, problem de-
yre dw
je centralne miejsce. Jest powszechnie akceptowaną wartością, a stąd źród em mokracja, gospodarka rynkowa, praworządność, przestrzeganie praw człowieka
w tym
praktycznego działania. Tworzy punkt odniesienia „do funkcjono wania państw cz a mniejszości narodowych oraz odpowiedzialność ekologiczna. Zostały one zaakcepto
wa-
strategii, mechaniz mów i „m Tu-
kowskich oraz samych organizacji. Stymuluje rozwój ne przez wszystkie państwa europejskie uczestniczące w konferencji. Tym samym
po
mentów oraz operacyjnych działań nakierowa nych na stabilizacj ę środowisk a międzyna- zakończeniu zimnej wojny obszar euroatlantycki jest kształtowany jako wspólnota war-
tości.
ama
"O pażenie do stabilizacji środowiska międzynarodowego wynika niewątpliwie W porównaniu z okresem zimnej wojny sytuacja ta tworzy nową jakość i jest elemen-
dokonując ych się. Ziemowit J. Pietraś pisat, że integracja A tem zmiany ładu międzynarodowego w obszarze euroatlantyckim. Zmiana ta
miki zmian w środowisku jednocze-
chodu i dezintegra cja Wschodu na przełomie lat osiemdzie siątych i RET WRAN śnie tworzy przesłanki wzmocnienia stabilności. Wspólnota podstawowych wartości
po-
oko on: po
doprowadziły do zaniku polaryzacji w postaci dotychczasowej litycznych eliminuje bowiem możliwość konfrontacji ideologicznej. Ponadto w sytuacji
OAI Pina gdy wnętrze państwa jest obecnie głównym źródłem destabilizacji środowiska międzyna-
cji i do przerwania dotychczasowej łogiki rozwoju stosunków
cz
re stały się chaotyczne i znalazły się w stanie nierównowagi funkcjona nej i strt rodowego”, jego homogeniczność, „Zorganizowana” wobec wspólnych wartości, ze
swej
końca Z wp nA
nej. James N. Rosenau, chociaż niebezpośrednio w kontekście istoty zwiększa przewidywalność zachowań państw i jest Źródłem stabilizacji obszaru
eu-
a ci
zmiany tzw. parametrów środowiska międzynarodowego, pisał o procesaci tur roatlantyckiego.
yły. Stąd też istotną kolejną cec SD h
które upadek ładu dwubiegunowego przyspiesz Szczególnego znaczenia dla zachowania ładu międzynarodowego w pozimnowo
jen-
rodowego jest — z jej any — aa
cyficzną pozimnowojennego ładu międzyna nej Europie i jego stabilizacji nabiera ochrona praw człowieka. Staje
się ona głów-
poziomu jego zorganizowania, zwłaszcza instytucjonalizacji, a z rogi s tony, nym ełementem europejskiej tożsamości politycznej i wyraźnie zyskuje pierwszeństwo
dynamiki — z elementami nieliniowości — obiektywnych procesów spolecznych. przed zasadą suwerenności państw i nieingerencji w ich sprawy wewnętrzne. Uznano
bowiem, że w sytuacji gdy łamanie praw człowieka może być źródłem destabilizacji śro-
dowiska międzynarodowego, państwa nie mogą powoływać się na zasadę nieingerencji
w ich sprawy wewnętrzne. Co więcej ochrona praw człowieka może tworzyć przesłanki
Interwencji w celach humanitarnych. Powołano się na nią jako uzasadnienie interwencji
połyka — stosunki
3 Z. J. Pietraś, Wyłanianie się Nowego Ładu Międzynarodowego, [w] Historia —
Księga jubileuszowa na 65-lecie Profesora Józefa Kukułki, Warszawa 1994, s. 21 . 1990 5 Zob.J.N. Rosenau, Along the Domestic — Foreign Frontier. Exploring Governance in a Turbulent
mi dzynarodowe. Worid,
Princeton . Cambridge 1997.
* 4 Zob. J. N. Rosenau, Turbulence in World Politics:A Theory of Change and Continuity,
300 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
NATO w Kosowie w marcu 1999 r., interwencji, która była sprzeczna z ukształtowanymi
standardami prawa międzynarodowego, tzn. została przeprowadzona bez zgody Rady
Bezpieczeństwa ONZ. Pojawia się więc istotne pytanie, czy interwencja ta — jaki kilka
innych — była zjawiskiem incydentalnym, czy też precedensem określającym przyszłą
tendencję ewolucji prawa międzynarodowego?
Unifikacja wartości w obszarze euroatlantyckim dotyczy jednak płaszczyzny politycz-
nej i jest istotnym czynnikiem pogiębiania spójności tego obszaru. W płaszczyźnie kultu-
rowej potrzebna jest różnorodność wartości slużących zachowaniu przez poszczególne
narody swej tożsamości i odrębności. Różnorodność kulturowa, w warunkach unifika-
cji i stabilizacji politycznej, tworzy przesłanki wzajemnego kulturowego przenikania się
i wzbogacania przez poszczególne narody i grupy etniczne. Stąd też w Karcie praw pod-
stawowych, włączonej do tzw. Traktatu konstytucyjnego, wskazano wprost, że Unia Eu-
ropejska przyczyniając się do zachowania i rozwoju wspólnych wartości politycznych,
jednocześnie szanuje różnorodność kultur i tradycji narodów Europy, określających ich
tożsamość.
Walka z terroryzmem międzynarodowym po 11 września 2001 r. tworzy dwojakiego
rodzaju uwarunkowania dla funkcjonowania wartości w euroatlantyckim obszarze sto-
sunków międzynarodowych. Po pierwsze, w warunkach dążenia da skuteczności walki
z terroryzmem możliwy staje się groźny dylemat bezpieczeństwa czy wolności. Walka ze
strukturami terrorystycznymi może bowiem prowadzić do ograniczania praw człowieka
w zakresie swobód obywatelskich. Przesłanki ku temu tworzy także, charakterystyczne
dla procesów globalizacji, wprowadzanie technologii cyfrowych, tzw. dygitalizacja życia
społecznego5, służących gromadzeniu i przetwarzaniu informacji oraz dających szcze-
gólne możliwości działania służb specjalnych. Po drugie, obok sojuszy wspólnych warto-
ści, co było przesłanką powstania NATO w okresie zimnej wojny i rozszerzenia Sojuszu
po jej zakończeniu, pojawiają się sojusze wspólnych celów. Taki charakter ma globalna
koalicja antyterrorystyczna powstała po zamachach terrorystycznych w Nowym Jorku
i Waszyngtonie. W jej skład wchodzą państwa o odmiennych systemach politycznych
i wartościach, także tych kulturowych, leżących u podstaw ich funkcjonowania. Obok
państw demokratycznych do koalicji tej wchodzą państwa o systemach autorytarnych
jak Pakistan czy Arabia Saudyjska. Zmianie ulegają więc kryteria tworzenia tej koalicji.
Wymóg skuteczności walki z terroryzmem w warunkach głobalizacji jego działań wymu-
sza tworzenie globalnej koalicji państw, niezależnie od preferowanych przez nie wartości
politycznych czy kulturowych.
Określenie wspólnych wartości politycznych w odniesieniu do globu jako całości, ze
względu na polityczne oraz gospodarcze i kulturowe zróżnicowanie współczesnego świa-
ta, jest o wiele bardziej utrudnione niż w przypadku obszaru euroatłantyckiego. Wyda-
je się jednak, że minimalne wspólne standardy polityczne zostały określone w Karcie
Narodów Zjednoczonych. Odwołuje się ona do takich wartości jak pokój i bezpieczeń-
stwo, sprawiedliwość międzynarodowa, przyjazne stosunki między narodami oraz rów-
nouprawnienie i samostanowienie narodów.
6 Szerzej zob. M. Pietraś, Globalizacja jako proces zmiany społeczności międzynarodowej, [w:] M. Pietraś
[red.], Oblicza procesów globalizacji, Lublin 2002.
Rozdział 13. Pozimnowojenny tad międzynarodowy
301
2.2. Normy zachowań
Normy można określić jako wzorce zachowań związane z nakazem realizacji okre-
ślonych wartości lub zakazem działań z nimi sprzecznych. W stosunkach międzynaro-
dowych mogą przybierać postać norm prawnomiędzynarodowych, norm politycznych
zwanych też "miękkim prawem” oraz nawet norm moralnych.
Zmaczenie wspólnie uzgodnionych norm jako elementu ładu w obszarze euroatlan-
tyckim i przesłanka jego stabilności zostało dostrzeżone już w okresie zimnej wojny.
Wówczas w Akcie Końcowym z Helsinek, podpisanym 1 sierpnia 1975 r. i będącym do-
kumentem politycznym, zawarto 10 zasad regulujących — w istocie — istnienie obok
siebie dwóch przeciwstawnych bloków wojskowych i politycznych. Zasady te, z których
siedem wywodzi się z Karty Narodów Zjednoczonych, a trzy (nienaruszalność granic, in-
tegralność terytorialna i poszanowanie praw człowieka) zostały wynegocjowane w pierw-
szej połowie lat siedemdziesiątych, w sensie politycznym są wiążące państwa europejskie
do dzisiaj. Są więc elementem kontynuacji tego, co zostało wypracowane w okresie zim-
nej wojny. Wówczas oraz obecnie przyczyniają się do stabilizowania środowiska między-
narodowego. Istotnej zmianie ulega jednak funkcja tych norm. W okresie zimnej woj-
ny regulowały one istnienie obok siebie przeciwstawnych systemów międzynarodowych.
Obecnie regulują wspólne istnienie państw w obszarze euroatiantyckim.
Istotnym elementem zmiany procesu funkcjonowania norm w obszarze euroatlan-
tyckim po zimnej wojnie jest znaczne poszerzenie katalogu wspólnie uzgodnionych
norm, zasad i reguł regulujących zachowania państw oraz zróżnicowanie ich mocy wią-
żącej. Obok dokumentów tworzących rodzaj miękkiego prawa, czyli wiążących w sen-
sie politycznym, pojawiły się regulacje prawnomiędzynarodowe, będące „kłasycznymi”
reżimami międzynarodowymi. Jedne i drugie oznaczają, że ważnym elementem ładu
międzynarodowego i jego analizy jest powstawanie, trwanie, zmiana i upadek określo-
nych reguł gry. U ich podstaw leży przekonanie, że zachowania społeczne są kształtowa-
j ne przez określone reguły, a procesy interakcji, znaczenie poszczególnych zachowań po
każdej ze stron, stają się wzajemnie czytelne i zrozumiałe.”
Do pierwszej grupy regulacji, a więc tych politycznie wiążących, należą między in-
nymi postanowienia dotyczące środków budowy zaufania i bezpieczeństwa, dokumenty
konferencji przegłądowych KBWE/OBWE, regulacje KBWE z 1990 i 1991 r. dotyczące
5 praw człowieka czy też przyjęty w 1994 r. w czasie Szczytu Budapeszteńskiego KBWE
e pak i w dziedzinie polityczno-wojskowych aspektów bezpieczeństwa
">, pule
Oraz «1999
Karta sA
Bezpieczeństwa Europejski
pejskiego przyjęta
j w czasiei Szczytu OBWE w Istam-
sa Mechanizm kontynuacji i zmiany właściwy jest rozwojowi środków budowy zaufa-
nia i bezpieczeństwa w płaszczyźnie wojskowej. Przyczyniają się one do przejrzystości
: aktywności wojskowej, do ograniczania prawdopodobieństwa niespodziewanego ataku
< 4 przez to do podniesienia poziomu bezpieczeństwa i jego poczucia. Oznaczają zmia-
TRY
Poliics, FE Boukier
V. Kratochwil,
1978,42International Order and Foreign
oreign Poli
Policy. A Theoretical
? Sketch of Post-War Intemational
)
 302 (Część lil. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
nę sposobu myślenia państw europejskich na temat aktywności wojskowej i są ważnym
elementem organizacji środowiska międzynarodowego, a więc jego ładu.
Pierwsze elementy środków budowy zaufania wojskowego zostały zawarte w Ak-
cie Końcowym z Helsinek.
Rozbudowano je w Dokumencic Sztokholmskim KBWE
z 1986 roku. Po zakończeniu zimnej wojny konkretyzowano je w Dokumentach Wie-
deńskich z lat 1990, 1992 i 1994 oraz z 1999 roku. Pierwsze trzy z tych dokumentów
określają środki budowy zaufania tzw. trzeciej generacji”, a więc te, w przeciwieństwie
do zapisów w Akcie Końcowym z Helsinek i w Dokumencie Sztokholmskim z 1986 r.,
stworzone po zakończeniu zimnej wojny. Dokument Wiedeński z 1994 r. określa m.in.
takie środki jak: coroczna wymiana informacji o silach zbrojnych, w tym o organiza-
cji uzbrojenia i dowodzenia; wymiana informacji dotyczących planowania obronnego
oraz wydatków wojskowych: uprzednie powiadamianie o określonych rodzajach działal-
ności wojskowej jak manewry czy przemieszczanie jednostek wojskowych; obserwacja
określonych rodzajów działalności wojskowej; coroczne spotkania oceniające wykona-
nie uzgodnionych środków itd.*
Dokument Wiedeński z 1999 r. otwiera nowy etap w historii środków budowy zaufa-
nia i bezpieczeństwa, wprowadzając ich tzw. czwartą generację. Zgodnie z nią możliwe
jest uzupełnianie środków stosowanych na obszarze OBWE dobrowolnymi, politycznie
wiążącymi rozwiązaniami, uwzględniającymi regionalne, subregionalne, a nawet dwu-
stronne potrzeby państw. Tym samym środek ciężkości rozwoju i stosowania środków
budowy zaufania przesuwa się w kierunku regionów, a nawet regulacji stosunków dwu-
stronnych. Dzieje się tak, gdyż głównie stąd płyną zagrożenia bezpieczeństwa i stabil-
ności w Europie. Ponadto, co pokazały kryzysy bałkańskie, dotychczasowe, tradycyjne
środki okazały się nieadekwatne do nowych realiów środowiska międzynarodowego.
Niezbędne stało się podniesienie ich elastyczności i efektywności poprzez procesy do-
stosowawcze. Służyła temu swoista regionalizacja, a nawet bilateralizacja tych środków.
Wyraźnie pokazało to porozumienie z Dayton z 1995 r., kończące wojnę w byłej Jugo-
sławii. Jego częścią stał się subregionalny system środków budowy zaufania dla Bośni
i Hercegowiny. Podobne rozwiązanie zastosowano w przyjętym w czerwcu 1999 r. Pak-
cie Stabilności dla Europy Południowo-Wschodniej. Od 1991 r. zaczęto też zawierać
dwustronne porozumienia dotyczące zaufania i bezpieczeństwa w sferze wojskowej."
I ET PARDO
aspektów bezpieczeń-
„Kodeks postępowania w dziedzinie polityczno-wojskowych
stwa” jest dokumentem wynegocjowanym w latach dziewięćdziesiątych. Uwzględnia
więc nowe realia środowiska międzynarodowego i w porównaniu z „pierwszym koszy-
DUR ARE
kiem” Aktu Końcowego z Helsinek jest elementem zmiany. Zawiera m.in. takie dy-
rektywy i zasady postępowania jak: niepodzielność bezpieczeństwa i jego zapewnianie
poprzez współpracę; nieudzielanie poparcia państwom, które odwołują się do groźby
użycia siły lub jej użycia przeciw innym państwom; uznanie demokratycznej kontroli
8 Zob. Z. Lachowski, Środki budowy zaufania i bezpieczeństwa w nowym środowisku międzynarodowym,
„Sprawy Międzynarodowe” 2001, nr 2, s. 37 i n.
9 Dokument Wiedeński 1994 z rokowań w sprawie środków budowy zaufania i bezpieczeństwa, [w:] Prawo
w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumentów, oprac. S. Bieleń, Warszawa 1996, s. 325-333.
10 7. Lachowski, op. cit., s. 39in.
Rozdział 13. Pozimnowojenny ład międzynarodowy 303
nad wojskiem; zapewnienie przejrzystości aktywności wojskowej; nienarzucanie innym
państwom dominacji wojskowej; niepopieranie aktów terroru i zwalczanie terroryzmu.!!
Karta bezpieczeństwa europejskiego przyjęta w listopadzie 1999 r. jest swoistym
podsumowaniem i zwieńczeniem ewolucji myślenia na temat ładu i bezpieczeństwa mię-
dzynarodowego w obszarze euroatlantyckim zapoczątkowanej końcem zimnej wojny.
Stąd też dokument ten wyraża zmiany, które zaszły w tym obszarze oraz identyfikuje
nowe zagrożenia i wyzwania. Szczególny nacisk został położony na tworzenie i stosowa-
nie mechanizmów służących zapobieganiu konfliktom. Oznacza to, że OBWE staje się
głównym instrumentem wczesnego ostrzegania, dyplomacji prewencyjnej oraz działań
podejmowanych po zakończeniu konfliktów, a mających prowadzić do ich nieodnawia-
nia się.
W Karcie zaprezentowano także nowe, tzw. podwójne podejście do zapewniania po-
koju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Zgodnie z nim niezbędne jest budowanie za-
ufania między ludźmi wewnątrz państw oraz wzmacnianie współpracy między państwa-
mi. U podstaw tego podejścia wyraźnie leży postrzeganie wnętrza współczesnych państw
jako źródla destabilizacji środowiska międzynarodowego, a nawet zagrożeń bezpieczeń-
stwa. Oznacza to, że ani państwa europejskie, ani Stany Zjednoczone i Kanada nie są
zagrożone klasyczną agresją z zewnątrz. Tym samym podboje terytorialne, które były
głównym motywem wyścigu zbrojeń, obecnie nie określają już polityki państw obsza-
ru euroatlantyckiego.'* Stąd też za główne zasady ich polityki bezpieczeństwa uznano
partnerstwo, solidarność oraz przejrzystość.
Do regulacji prawnie wiążących, istotnych dla stabilizowania środowiska między-
narodowego i określających normy postępowania państw europejskich, należy Traktat
CFE o rozbrojeniu konwencjonałnym w Europie z 1990 roku oraz Traktat Otwartych
Przestworzy z 1992 roku. Pierwszy z nich określił limity zbrojeń konwencjonalnych,
zwłaszcza broni ofensywnych, dla państw-stron. Drugi wprowadził obserwację lotniczą
jako instrument weryfikacji przestrzegania porozumień rozbrojeniowych na obszarze od
San Francisco do Władywostoku. Oba porozumienia są przykładami nowej jakości me-
chanizmów kontroli zbrojeń po zakończeniu zimnej wojny. Wkomponowują się bowiem
w logikę funkcjonowania kształtowanego kooperacyjnego systemu bezpieczeństwa, któ-
rego stają się częścią. Są także elementem kształtowania ładu międzynarodowego, przy-
czyniając się do przejrzystości aktywności wojskowej, przewidywalności zachowań po-
szczególnych państw i eliminacji możliwości niespodziewanego ataku. Stąd też powodu-
Ją — jak wskazywał B. Buzan — osiąganie stanu „dojrzałej anarchii” zdecentralizowa-
*nego środowiska międzynarodowego.!?
Oile identyfikacja norm będących elementami pozimnowojennego ładu międzyna-
rodowego w obszarze euroatlantyckim nie nastręcza trudności, o tyle jest to znacznie
; M Zob. Kodeks postępowania w dziedzinie polityczno-wojskowych aspektów bezpieczeństwa, [w:] Prawo
w stosunkach międzynarodowych, s. 285-290.
Zob. A. D. Rotfeld, Europe: the new transatlantic agenda, SIPRI Yearboo 2000. Armament, Disarma-
ent and International Security, Oxford 2000, s. 206.
14
A. D. Rotfeld, Przyszłość kontroli zbrojeń, „Sprawy Międzynarodowe” 2001, nr 2, s. 11.
BrightonB. 1991,.8 176,
Buzan, People, States and Fear: an „Agenda Agenda for
for Internati
alional Securityi Studies
ies ini the Post Cold War Era,
,
304 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 13. Pozimnowojenny ład międzynarodowy
305

trudniejsze w odniesieniu od głobu jako całości. Wydaje się, że tu zespół takich norm ak- kach transnarodowej współzależności. $ Z kolei w literaturze polskiej Ziemowit J.
Pi
Karty Narodów Zjed- traś zasadnie uznał, że próby prostego, jednopłaszczyznowego czy jednowymiarowcgo
ceptowanych przez społeczność międzynarodową tworzą zasady
noczonych. Należą do nich: zasada suwerenne j równości państw, zasada wykonywania modelowania struktury środowiska międzynarodowego nie oddają jego złożoności
Za
w dobrej wierze zobowiązań wynikających z Karty Narodów Zjednoczonych, zasada ! najbardziej prawdopodobne uznał powstanie triady triad polączonych (płaszczyzna woj.
się od skowa — USA, Rosja, Chiny; płaszczyzna gospodarcza — USA, J aponia, UE; piaszc: ,
pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych, zasada powstrzymywania
ści po-
groźby użycia siły lub jej użycia przeciwko integralności terytorialnej i niezałeżno zna kulturowa — USA, Chiny, Indie lub Japonia), w ramach której Stany Zjednoczone
litycznej któregokolwiek państwa, zasada powstrzymywania się od udzielenia pomocy będą państwem organizującym funkcjonowanie tego systemu, nie przyjmując jednak
ro-
lub
jakiemukolwiek państwu, przeciwko któremu ONZ zastosowała środki prewencyjne [i światowego hegemona.'Ś Tym samym na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku
środki przymusu, zasada dążenia ONZ. do tego, aby państwa niebędące jej czlonkami powstanie ladu jednobiegunowego z wyraźną hegemoniczną pozycją Stanów Zjedn
postępowały zgodnie z zasadami Karty w stopniu koniecznym do utrzymania pokoju czonych uznawano za mało prawdopodobne. e
i bezpieczeństwa międzynarodowego oraz zasada nieingerencji w sprawy należące do Ład jednobiegunowy z hegemoniczną pozycją Stanów Zjednoczonych stał
się jed-
prze-
wewnętrznej kompetencji poszczególnych państw z wyjątkiem środków przymusu nak faktem. Zadecydowało o tym kilka czynników. Przede wszystkim fakt rozpadu blo-
Świato-
widzianych w rozdziale VII Karty NZ. Zasady te tworzą od czasów drugiej wojny ku wschodniego, w tym byłego ZSRR, niejako automatycznie doprowadził do relatyw-
wej globalny porządek normatywny i leżą u podstaw rozwoju prawa międzynarodowego. nego wzrostu potęgi Stanów Zjednoczonych. Potężny potencjał wojskowy, gospodarce.
i technologiczny, który w okresie zimnej wojny wystarczał zaledwie do równoważenia
2.3. Struktura rozkladu siły byłego ZSRR, nagle znalazł się w świecie nie tylko bez wyraźnie określonego wr a,
ale i jakiegokolwiek mocarstwa łub koalicji mocarstw zdolnych do równoważenia po-
tęgi USA. Należy przy tym pamiętać, że Rosja, jako sukcesor byłego ZSRR
Od wieków tzw. biegunowość środowiska międzynarodowego byla istotnym elemen- wkrocz -
ła w okres „posupermocarstwowej” pozycji (post-superpower age)”, tracąc wcześniejsze
tem określającym jego Strukturę, chociaż nie tę podmiotową, a w konsekwencji współ-
możliwości wywierania wpływu na środowisko międzynarodowe.
określała ład międzynarodowy. W dotychczasowych dziejach ludzkości był on jednobie- j
. Po drugie, potęga USA jest bezprecedensowa w dziejach ludzkości. Przede wszyst-
gunowy w warunkach dominacji jednego z imperiów, np. rzymskiego, wielobiegunowy
kim jestwiełowymiarowa, czyli dotyczy wielu płaszczyzn stosunków międzynarodo „ych
z klasycznym mechanizmem równowagi sił, jak to było od Traktatu Westfalskiego (1648)
zwłaszcza wojskowej, gospodarczej, technologicznej, politycznej i kulturowej. T ms
do końca drugiej wojny światowej, czy też dwubiegunowy w okresie zimnej wojny.
mym Stany Zjednoczone są hegemonem „kompletnym”.
Obecny, pozimnowojenny ład międzynarodowy jest ładem jednobiegunowym, okre- a
. Po trzecie, skumułowany potencjał w ramach wymienionych płaszczyzn daje
ślonym przez hegemoniczną pozycję Stanów Zjednoczonych. Należy jednak pamiętać, Stanom
Zjednoczonym bezprecedensową relatywną przewagę nad pozostałymi mocarstwa
że po zakończeniu zimnej wojny, mimo upadku bloku wschodniego, poglądy na temat mi
Przede wszystkim dotyczy to potencjału wojskowego i zdolności — jak
przyszłej biegunowości środowiska międzynarodowego nie były jednoznaczne. Co wię- żadne inne
państwo na świecie — podejmowania działań operacyjnych w skali głobu.
cej, istniała niepewność co do przyszłej dystrybucji siły. Potwierdził ją chociażby Joseph Znacz. co
| przyczynia się do tego przewaga technologiczna. Przesłanki ku temu tworzy nie
Nye, konstruując na początku lat dziewięćdziesiątych pięć możliwych scenariuszy, pró- kle
=, wysoki i w ostatnich latach wzrastający poziom wydatków na cele wojskowe
bując jednocześnie oceniać szanse ich realizacji. Po pierwsze, powrót do dwubieguno- W roku
,. 2000 budżet wojskowy USA wynosił 288 mid USD, w 2002 — 343,6 mld USD
wości USA-Rosja — scenariusz mało realny. Po drugie, wielobiegunowość w układzie w 2003 |
nie- 396, a w roku 2004 — 518 mld USD. Globalne wydatki na cele wojskowe
Rosja-Chiny-Unia Europejska-USA-Japonia to mało prawdopodobna konstelacja w 2003 roku
trzy bloki gospodarcz e stworzone przez Unię Gao 250 mid USD, <o oznacza, że na Stany Zjednoczone przypadło ponad
równoważnych sobie mocarstw. Po trzecie,
Ro 1 ok. osiem razy więcej niż wydatki zajmujących drugą i trzecią
Europejską-USA i Japonię. Za wadę tego scenariusza Nye uznaje branie pod uwagę pozycję Chin
osji (po ok. 51 mld USD). Ale już w roku 2004 ponad połowa wydatków militarnyc
jedynie siły gospodarczej. Po czwarte, jednobiegunowa hegemonia Stanów Zjednoczo- h
w skali globu przypadała na Stany Zjednoczone, do Czego znacząco przyczyniła
nych. Ten scenariusz Nye uznaje także za mało prawdopodobny ze względu na istnie- się wojna
h dak. Ponadto USA posiadają bazy wojskowe w 40 państwach, a ich nakłady
nie gospodarczych bloków, wskazanych w scenariuszu trzecim, ograniczających domi- na prace
acawczo-rozwojowe do celów wojskowych wynoszą 80% wydatków globu.
nację USA i ze względu na dyfuzję siły w warunkach występowania transnarodowych NN
współzależności. Za najbardziej prawdopodobny Nye uznał scenariusz wielopoziomo- Vote151993,
Zob. z J. poja
S$. Nye (jr.),) Understandi
erstanding International
1 Conflicts.
7 An Introduction
i to Theory and History, New
wej współzależności. Zgodnie z nim w warunkach złożoności świata błędne jest konstru-
owanie jego biegunowości, odwołując się do jednego kryterium. W płaszczyźnie woj-
17 Zob. Z. J. Pietraś, op. cit., s. 223-224.
1995 cji waży CIad, After the Crusade: American Foreign Policy for the Post-Superpower
skowej bowiem świat jest jednobiegunowy (USA), w płaszczyźnie gospodarczej trzybie- Cent . za: E. $. Pearson, J. M. Rochester, International Relations.
Age, New York
The Global Condilion i the Ii
gunowy (USA-UE-Taponia), zaś trzecią płaszczyznę tworzy dyfuzja potęgi w warun-
Fi
Ury, New York-London 1998, s. 92.
" AD
 politycznych Rozdział 13. Pozimnowojenny ład międzynarodowy
306 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków 307

potencjał go- nia się i dostosowywania społeczności międzynarodowej do tej sytuacji Dotyc:
Przesłanki hegemonicznej pozycji Stanów Zjednoczonych tworzy także f
czy tego państwa cjonowania instytucji międzynarodowych, zwłaszcza ONZ, ale reakcji
spodarczy. Szacuje się, że na początku XXI wieku potencjał gospodar i poszcze gólnych
Co więcej, p zwłaszcza pozostałych mocarstw. Brakuje tu wyraźnej strategii
jest równy połączonemu potencjałowi Niemiec, Japonii i Wielkiej Brytanii. odpowiedzi ga
Stany Zjednoc zone po- geopolityczne wyzwanie wynikające z hegemonicznej
po zakończeniu zimnej wojny dynamiką wzrostu gospodarczego pozycji ó j
się, że w latach 1990-199 8 GNP USA Metodą prób i błędów świat uczy się postępowania w tych nowych Tealch
większały przewagę nad resztą Świata. Szacuje Goacic
kiej o 16%, a Japonii o 7%. Ozna- międzynarodowego.
wzrósł o 27%, państw czlonkowskich Unii Europejs PA
dystans do Sta- . Po czwarte, mimo bezprecedensowej hegemonicznej pozycji paradoksem
cza to, że po zakończeniu zimnej wojny pozostałe mocarstwa straciły jest t
yły swą relatywn ą przewagę . Do tego — jak zauwa- że Stany Zjednoczone nie dysponują wystarczającym potencjałem do sterowanii
nów Zjednoczonych, które powiększ u
globalny lad gospodar czy jest American -centere d, co bardziej złożonym środowiskiem. Chociażby do walki z globalizującym się te zyżmem
ża Ethan B. Kapstein — obecny
potrzebują szerokiej koalicji międzynarodowej.
oznacza, że funkcjonowanie handlu międzynarodowego, międzynarodowych instytucji oem
Analizując problem rozkładu siły w środowisku międzynarodowym jako ważnej
finansowych oraz zasady międzynarodowego obiegu kapitału odzwierciedlają preteren-
chy jego struktury, należy zauważyć, że pojęcie sily i elementy potęgi państwa
cje i interesy Stanów Zjednoczonych.* s ci wi
połączeniu elemen- skami dynamicznymi, podłegającymi ewołucji i następują tu istotne przewartoś owa
Po czwarte, należy pamiętać, że hegemonia USA opiera się na
przywód ztwa tego państwa. nia. Przede wszystkim wzrasta znaczenie niewojskowych elementów siły wspól:
tów siły z elementami międzyn arodowe go przyzwol enia dla zsnych
ji przez repu- państw i na tym tle relatywnie tracą na znaczeniu wojskowe komponenty sł
Wprawdzie poziom tej akceptacji uległ obniżeniu w warunkach preferenc wie lat dziewięćdziesiątych XX wieku Henry Kissinger, zdeklarowany zwolennik
W poło
dalszym ciągu
blikańską administrację G. W. Busha działań jednostronnych, niemniej w realistycznej, wskazywał, że problemy podatne na rozwiązania wojskowe podle
ck M
jest dość wysoki. a ogra.
jest cechą struk-
niczaniu, a siła wojskowa jest nawet coraz mniej znacząca dla rozwiązywania daj
Skutki jednobiegunowej hegemonii Stanów Zjednoczonych, która acych
wane. Po pierwsze,
się przewidzieć kryzysów międzynarodowych.” W to miejsce systematycznie wzrast
tury ładu międzynarodowego, dla jego funkcjonowania są zróżnico znaczenie gospodarczych i technołogicznych czynników siły, a zwłaszcza
wertykalizacją porządku tzw. £ h n0po-
Roman Kuźniar uważa, że w tych realiach mamy do czynienia z wer. Przesłanki jej rozwoju tworzą badania naukowe, zwłaszcza w dziedzinie
którym mocar-
międzynarodowego. Ukształtowany Pax Americana jest porządkiem, w t o wy-
sokich technologii służących przetwarzaniu informacji. Tym samym we współ zesnym,
praktyki właściwe poprzednie-
stwo centralne otwarcie odrzuca instytucje, mechanizmy i coraz bardziej złożonym środowisku międzynarodowym mamy coraz bardziej do czynie.
h dwóch podejść USA
mu porządkowi międzynarodowemu.!? Stąd też spośród możliwyc nia z dyfuzją siły oraz różnorodnością, a nawet wieloznacznością jej źródeł, Oceny tej
mi, a więc
do obecnego ładu międzynarodowego, czyli hegemonii z cechami liberalny pace nie zmienia bezprecedensowa hegemonia Stanów Zjednoczonych, gdyż
podejści a do bezpiecz eństwa, i hegemo-
budowanej wokół instytucji i kooperacyjnego korporacje banana rodycm m Pa zynnają się także podmioty pozarządowe,
ładu poprzez jednostr onne działania , wydaje zwłaszcza
nii z cechami imperialnymi, czyli budowy ,
próbami jego łagodzen ia w czasie drugiej obok państw, ze i j
się dominować to drugie podejście , jednak z
nologiczny i finansowy, stają się nośnikami siły na arcnie mędzynarocnycj
a cza
kadencji prezydenta Georga Busha. to, że problemu siły w stosunkach międzynarodowych nie można już rozpat a
pozostałe 6 tylko
Po drugie, w warunkach bezprecedensowej potęgi Stanów Zjednoczonych z perspektywy państwowocentrycznej.
przeciwwagi. Oznacza to Pw Oko
mocarstwa nie są w stanie, nawet poprzez koalicję, stworzyć
międzynarodowe-
w praktyce odchodzenie od charakterystycznej dla westfalskiego ładu 2.4. Kręgi więzi instytucjonalnych
arodowego bez-
go zasady równowagi sił. Będąc przez kilka wieków podstawą międzyn
egunową, hegemo-
pieczeństwa i stabilności, zasada ta jest obecnie zastępowana jednobi Stopień instytucjonalizacji jest istotnym elementem charakterystyki ładu międzyna-
realnej ideologicznej
niczną stabilnością. Należy dodać, że sytuacji tej towarzyszy brak zo owego w obszarze euroatlantyckim i oraz przesłanką jego dojrzałości i stabilności.
ego i polityczne-
alternatywy dla wartości leżących u podstaw organizacji życia społeczn Cechą tego obszaru jest asymetryczność więzi instytucjonalnych istotnych dla struktu
to, chociażb y poprzez procesy
go w Stanach Zjednoczonych, wartości, którymi państwo ry i funkcjonowania ładu międzynarodowego. Stąd też, przyjmując za punkt odniesieni
i
globalizacji, „promieniuje” na resztę świata. stałe sformalizowane struktury w postaci organizacji międzynarodowych, możem
yod-
wo no-
Po trzecie, ukształtowanie się amerykańskiej jednobiegunowości jako jakościo rębnić cztery kręgów więzi instytucjonalnych. Są to: krąg transatlantycki krąg Rao
ch, urucham ia proces ucze-
wej cechy westfalskiego systemu stosunków międzynarodowy Zachodniej, krąg Wspólnoty Niepodległych Państw oraz krąg OBWE. | ©
- Krąg transatlantycki. Jego spoiwem jest Sojusz Północnoatlantycki. Podkreśla on
o [eds.], Unipolar
18 E, T. Kapstein, Does Unipolarity Have a Future?, [w:] E. B. Kapstein, B. Mastandym zaangażowanie Stanów Zjednoczonych w bezpieczeństwo Europy. Związek ten, od-
Politics: Realism and State Strategies After the Cold War, New York 1999. OKENNNNNNNNNE
Kuźniar, J. Symonides
19 R. Kuźniar, Globalizacja, polityka i porządek międzynarodowy, [w:] E. Haliżak, R. 20 H. Kissinger,
icei ive i
We live in an age of transition, „Deadalus” 1995, Summer, vol. 124, s. 102
(red.], Globalizacja a stosunki międzynarodowe, Warszawa 2003, s. 153 in.
 h Rozdział 13. Pozimnowojenny tad międzynarodowy
308 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznyc 0 309

okrzepł w czasie Oznacza to, że Stany Zjednoczone obawiają się „Tozmywania się” więzi tr
wołując się do wspólnych wartości politycznych i cywilizacyjnych, jĘ
kich. Ich zdaniem niezbędne jest jednoczesne poglębianie integracji zachodniowi ropej.
zimnej wojny. Istotnym czynnikiem spajającym był strach przed byłym ZSRR. Jed-
regulacj e prawnot raktato we i są zróż- skiej i więzi transatłantyckich, które mają fundainentalne znaczenie dla wiar podności
nakże więzi transatlantyckie wykraczają poza
wartości NATO istabilności obszaru euroatlantyckiego. Bezpieczeństwo Europy i
nicowane. Istotnym elementem spajającym krąg transatlantycki są wspólne Amer ki Pół
ono wolność nocnej jest niepodzielne. W tym kontekście w euroatłantyckim obszarze stosunków
polityczne. W preambule Traktatu Waszyngtońskiego z 1949 r. wymieni dzynarodowych występuje kombinacja elementów ciągłości w postaci zachowania
mie
jednostki, demokra cję, dobrobyt , praworz ądność i stabiliza cję. Wartości te sprawiają, ęzi
też pamiętać o wię- transatlantyckich, ale i jednoczesnej zmiany w postaci wzmacniania europejsk
że obszar ów nazywany jest współnotą bezpieczeństwa. Należy iego "fła-
ru” NATO i autonomicznych struktur wojskowych Unii Europejskiej. W tym kontekś ie
chociażby w formie intensywnej wymiany handlowej i przeply-
ziach gospodarczych,
dodać wspól- formulowany jest pogląd, że w obszarze euroatlantyckim powstał drugi obok St ów
wów kapitalu także w formie inwestycji bezpośrednich. Do tego należy
części społecz eństwa amery- Zjednoczonych, ośrodek decyzji politycznych.
ne korzenie kulturowe Europejczyków i ciągle większej a ma
Z kołei w państwach Unii Europejskiej koniec zimnej wojny, upadek dwubie
kańskiego. uno-
ładu międzynaro- wego systeniu międzynarodowego i związanego z nim zagrożenia ze strony byłe o bl
Obszar euroatlantycki w strukturze i funkcjonowaniu globalnego
ki, wskazując, że ku wschodniego prowadziły do akcentowania własnej podmiotowości swoistej. cu
dowego zajmuje szczególne miejsce. Podkreślił to Zbigniew Brzezińs izacji Europy”, wzrostu roli interesów narodowych poszczególnych państw oraz
e.
Ameryka i Europa stanowią oś globalnej stabilizacji, są lokomot ywą światowej gospo- akcen
technologicz- towania większej odpowiedzialności za własne bezpieczeństwo. Procesy tezachod.
darki oraz centrum, gdzie zbiega się kapitał intelektualny z innowacjami iły
w warunkach utrzymywania się asymetrii międzynarodowego znaczenia Stanów
nymi.*! Zjed.
ne zna- noczonych i Unii Europejskiej. USA są mocarstwem o znaczeniu globalnym itakini
Po zakończeniu zimnej wojny krąg transatlantycki, posiadający tak szczegól przestrzennym zasięgu interesów, zaś UE ciągle pozostaje głównie strukturą re żonal.
żenia. Pań-
czenie dla globalnego ładu międzynarodowego, przechodzi istotne przeobra ną. Asymetrii tej towarzyszy odmienność podejścia do spraw bezpieczeństwa i s osobów
ie-
stwa Europy Zachodniej w warunkach braku zagrożenia ze strony bloku wschodn oraz mechanizmów jego zapewniania. Stany Zjednoczone swoje środowisko bezę ieczeń
autonom ii w ramach bloku zachodn iego, zaczęły
go zaczęły stopniowo zyskiwać więcej stwa postrzegają w wymiarze globalnym oraz giównie w kategoriach polityczno wojsko.
o stop-
brać na siebie większą odpowiedzialność za własne bezpieczeństwo, co oznaczał wych. Zaś Unia głównie w kontekście regionalnym i z uwzględnieniem niewojskowych
ie politycz nej podmiot owości Europy, przy jednocz esnym pojawian iu się *
niowe budowan wymiarów bezpieczeństwa jak politycz .
ob-
sprzeczności interesów w stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi. W konsekwencji w czy kulturowy. jak polityczny, gospodarczy, humanitarny oraz ekologiczny
nego. Jeden utwo-
szarze euroatlantyckim powstały dwa ośrodki decydowania politycz
Należy też podkreślić, że obok sprzeczności interesów w sprawach bezpiecze
rzony przez Stany Zjednoczone, a drugi przez Unię Europejską. ństw
zachod- zaczęły pojawiać się rozbieżności stanowiska i w innych dziedzinach Dotyc
Istotnym elementem działańw kierunku większej odpowiedzialności państw ciażby sporów na tle wymiany handlowej, odmiennego podejścia dożywności genci
to ch .
nioeurop ejskich za własne bezpiec zeństwo jest rozwój procesu kształto wania Europej- 7.
Identity — pady kowancj, problemów ekologicznych, a zwłaszcza Protokołu z Kioto
skiej Tożsamości Bezpieczeństwa i Obrony (European Security and Defence pa
O redakcji
go gazów cieplarnianych, czy konwencji o utworzeniu Międzynarodowego
stronach Atlantyk u, od-
ESDI). Tendencją taką zainteresowane są państwa po obu Sądu
. Dla Stanów Zjednoc zonych
miennie jednak interpretując sens i logikę tych procesów
ym „kotwicą 1 Wydawało się, że ataki terrorystyczne na Nowy Jork i Waszyngton przeprow
o ich pozycji w Europie decydowało ich przywództwo w NATO, nazywan adzone
w Europie i zwornik iem transatl antyckie go bezpieczeń- września 2001 r. wniosą elementy stabilizacji i spójności do turbulentnych stosunkó
amerykańskiego zaangażowania w
transatlantyckich. Po pierwsze, państwa członkowskie NATO, po raz pierwszy
stwa”.22 Zaangażowanie to jest także postrzegane jako przesianka zachowania przez w dzi
wania jach Sojuszu, solidarne ze Stanami Zjednoczonymi odwołały się do art. 5Traktatu
USA globałnego przywództwa. Nie zaskakuje więc fakt, że w kontekście kształto Wa.
wojskow ych Unii Europejs kiej, Stany Zjednoc zone przestrz e- szyngtońskiego, zaś państwa członkowskie Unii Europejskiej wyraziły pełną
autonomicznych struktur solidarn ść
żeniem UE i poparcie dla USA. Po drugie, ataki te wyraźnie pokazały, że walka z podłegają
gały przed procesami określanymi jako „trzy d”: decoupling — czyli odsprzę ym
globalizacji terroryzmem wymaga ścisłej współpracy Stanów Zjednoczonych
USA w dziedzinie bezpieczeństwa i obronności; duplication — czyli tworzeniem rów- i Ruropy,
co w konsekwencji wydawało się, że powinno oznaczać wzrost znaczenia
noległych, powielających swe zadania struktur; oraz discrimination — czyli dyskrymina- Euro Za:
chodniej dla bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych oraz przesłanki ożywienia
cją w ramach struktur unijnych państw członkowskich NATO nienależących do Unii. s l
pracy transatlantyckiej. Tak się jednak nie stało. Stany Zjednoczone zaczęt
bowie: ,
21 7, Brzeziński, Jak żyć z nową Europą?, „Gazeta Wyborcza” z 24-25 czerwca 2000.
preferować działania jednostronne, zwłaszcza te wojskowe, uznając najwyraźniej o do.
nr 1, s. 44.
22 j, Stachura, Dynamika stosunków transatlantyckich, „Sprawy Międzynarodowe” 2002, świadczeniach operacji w Kosowie, że państwa europejskie nie mają im zbytwiele
do
a
23 A. Biegaj, Stanowisko Stanów Zjednoczonych wobec Wspólnej Europejskiej. Politiki Bezpieczeństw zaoferowania. Ten kierunek myślenia potwierdziła podjęta samodzielnie jesienią 2001
i Obrony, „Sprawy Międzynarodowe” 2001, nr 1, s. 79. r.
EEEE

Rozdział 13. Pozimnowojenny ład międzynarodowy

310 Część Hł. łastrumentyi mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych 311

państwa Strukturą o szczególnym znaczeniu dła ładu w obszarze euroatłan

operacja przeciwko Talibom w Afganistanie. Sytuacja ta wyraźnie niepokoiła tyckim, ałe i
za nim, jest NATO. Po zakończeniu zimnej wojny Sojusz podlega procesom
Unii Europejskiej. dapta.
cyjnym do nowych realiów środowiska międzynarodowego. Po pierwsze
Momentem w sposób szczególny pokazującym rozbieżności interesów między Stana- obejmuj 10 M
dialog i swoiste „przerzucanie mostów” do Europy Środkowej i Wschodniej Wysię
mi Zjednoczonymi i niektórymi państwami UE, zwłaszcza Francją, Niemcami i Belgią, tu odwoływanie się do formuły: dialog — współpraca — niezbędny potencjał
uje
stało się przygotowywanie, a następnie realizacja decyzji o interwencji w Iraku (marzec obron.
ny. Dialog i współpraca z państwami Europy Środkowej i Wschodniej jest zjawiskie
2003 r.), podjętej w sprzeczności z zasadami Karty Narodów Zjednoczonych. Dla państw wielopostaciowym. Od 1991 r. prowadzony był on w ramach Północnoatlantyckiej Rad
m
europejskich argumenty o wspieraniu przez Irak organizacji terrorystycznych, zwłaszcza ny Rata a M Ta 1997 r. w ramach Rady Partnerstwa Euroatlantyckiego. istot
Al Kaidy, oraz o posiadaniu, wbrew rezolucjom Rady Bezpieczeństwa ONZ, broni ma- w ramach
skutkiem,
Partasre
ale tna
i elemente
dlPokoje.
nych wo- m te ia
dialogu j
jest uruchomiona
i w 1994 r. współpra
Ó ca
sowego rażenia, nic były przekonujące, Co więcej, polityka Stanów Zjednoczo
bec Iraku była postrzegana jako zbyt konfrontacyjna, preferująca instrument wojskowe
y
Wschodu. Szczególnym elementem procesu „przerzucania mostów” do Europy Środkowo-
przed działaniami dyplomatycznymi, grożąca destabilizacją regionu Bliskiego
Wschodniej jest dialog z Rosją i Ukrainą. Przybrał on statą, zinstytucjonalizow
Stanami aną for-
Zdaniem Roberta Kagana wyjaśnienia sprzeczności interesów między mę. W maju 1997 r. podjęto decyzję o utworzeniu stałego organu o nazwie Rada NATO-
nie
Zjednoczonymi i niektórymi państwami zachodnioeuropejskimi należy poszukiwać Rosja. Jest on forum dialogu obu stron, nie dając jednocześnie Rosji prawa weta wobec
w stylu przywództwa prezydenta Busha, lecz w znaczącym zróżnicowaniu potencjató w,
decyzji NATO. Po atakach terrorystycznych 11 września 2001 r.i jednoznacznie proza
zwłaszcza tego wojskowego, oraz w odmiennym typie kultury strategicznej, sprawiają-
chodniej reakcji Rosji, podjęto działania na rzecz wypracowania nowej formuł "Rady
cej, że USA i Europa różnią się postrzeganiem rzeczywistości międzynarodowej i wyni- NATO-Rosja. Deklaracja Rzymska NATO z 28 maja 2002 r. stworzyła podsta "Nowej
kającymi stąd preferowanymi działaniami. Potęga wojskowa USA, z jej szczególną cechą Rady NATO-Rosja. 2. wyjątkiem art. $ Traktatu Waszyngtońskiego tworzącego odsta.
innowacyjności technologicznej umożliwiającej działania w skali głobu, rodzi skłonność wy wspólnej obrony państw członkowskich, i art. 10, określającego zasady przyjmowania
do stosowania siły w stosunkach międzynarodowych. Zaś wojskowa słabość UE prowa- nowych państw członkowskich, Rosja zyskala prawo współdecydowania o działaniach
dzi do niechęci do stosowania siły wojskowej i preferowania w stosunkach międzyna- podejmowanych przez NATO. Zwłaszcza tych dotyczących wałki z terroryzmem, roz-
rodowych działań dyplomatycznych. Unia Europejska tworzy szczególny rodzaj środo- przestrzeniania broni masowego rażenia czy udziału w operacjach pokojowych w tych
wiska międzynarodowego organizowanego poprzez prawo, negocjacje, dążenie do kon- dziedzinach NATO zacznie funkcjonować w myśl formuły 26 + 1. Z, kolei dialog z Ukra-
sensusu i współpracy. Wkracza w etap względnej stabilności i prosperity, co w istocie iną pon jst w ramach Komisji NATO-Ukraina. Działania te, w tym kształto-
od-
przypomina realizację Kantowskiej wizji wiecznego pokoju. Zaś Stany Zjednoczone szaru nowa
wana uroatlan
formuła
iyckiego
stosunków N. ATO-Rosj
gdzie prawo nie —Rosja, mająją istotne
i znaczeniei dla stabilnośc
ilnościi ob-
wołują się do stosowania siły w anarchicznym, hobbesowskim świecie,
jest przestrzegane, a bezpieczeństwo i promocja liberalnych wartości zależą od posiada-
Swoistym zwieńczeniem wielowymiarowego dialogu politycznego z państwami Euro-
nia i użycia siły wojskowej.
py Środkowej i Wschodniej prowadzonego w latach dziewięćdziesiątych stało się przy-
Odmienność rozumienia mechanizmów funkcjonowania środowiska międzynarodo- stąpienie 12 marca 1999 r. Polski, Czech i Węgier do NATO. Oznacza to potwierdzenie
wego tworzy przesłanki odmiennego postrzegania świata. Stany Zjednoczone postrze- demokratycznego charakteru tych państw oraz jest skutkiem i potwierdzeniem zmia-
Dla Euro-
gają go głównie w kategoriach państw dobrych i złych, wrogów i przyjaciół. ny ładu międzynarodowego w Europie. Nie oznacza to jednak przesunięcia na wschód
pejczyków świat jest bardziej złożony. W konsekwencji USA preferują politykę naci-
miejsca podziału Europy. Przeczy temu diałog z Rosją i Ukrainą, omówione wcześniej
podchodze nia do sytuacji
sku przed perswazją. Wykazują tendencję do jednoznacznego więzi instytucjonalne i współpraca NATO z państwami Europy Środkowej i Wschodniej
międzynarodowych zgodnie z zasadą, że problemy mają być rozwiązane, a zagrożenia oraz otwartość procesu poszerzania. W czasie Szczytu NATO w Pradze w listo, adzie
a-
wyeliminowane. Działaniom tym towarzyszy skłonność do unilateralizmu, pomniejsz 2002 r. kolejne państwa, takie jak: Bułgaria, Estonia, Litwa, Łotwa, Rumunia, Słowacja
nia znaczenia instytucji międzynar odowych, zwłaszcza organizacj i takich jak ONZ, oraz
ana i Słowenia uzyskały zaproszenie do podjęcia negocjacji na temat członkostwa wSojuszu,
sceptycyzm co do znaczenia prawa międzynarodowego. W tym kontekście kształtow Państwa te z dniem 29 marca 2004 r. stały się pełnoprawnymi członkami NATO. Dzia-
nia polityki siły — kultura strategicz na dominując a w UE
nowa — po okresie preferowa łania te wyraźnie oznaczają, że atak terrorystyczny 11 września 2001 r. wyraźnie zmienił
ie się do tolerancji, negocjacji i działań dyplomaty cznych, prawa
nakazuje odwoływan kryteria przyjmowania nowych państw członkowskich. Głównym z nich stało się posze-
międzynarodowego, opinii publicznej i więzi gospodarczych. Stąd też, zdaniem Kagana, rzenie obszaru stabilności i przewidywalności. Poziom przygotowania państw kandydu-
się jak
w odniesieniu do problemów międzynarodowych Stany Zjednoczone zachowują jących do sprostania standardom Sojuszu, zwłaszcza w pierwszym okresie jego funkcjo-
z Marsa, a Europejczycy
jak z Wenus.”
nowania, odgrywa mniejszą rolę.
Po drugie, istotnym elementem procesów adaptacyjnych NATO jest podejmowanie
24 Zob. R. Kagan, Power and weakness, „Policy Review” 2002, June and July, nr 113.
 h
312 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznyc Rozdział 13. Pozimnowojenny ład międzynarodowy
313
> "e u
ącym z art. a przepaści między Stanami Zjednoczonymi i Europą Zachodnią
działań out of area, czyli poza obszarem wspólnej obrony wynikaj w zakresie technolo-
terytorió w państw człon m. ja gicznego poziomu uzbrojenia wojsk i zdolności podejmowania współny
Waszyngtońskiego, a w konsekwencji i poza obszarem ch działań ope-
dzi i h h p podjęto0 w 1992
j roku. W pra
Takktyce o
zastosow R
ano j . -- racyjnych. Unaoczniła uzależnienie państw europejskich od amerykań
ich
Decyzjęję o takich działaniac skiej technologii
w 1999 r. w czasie
czasie Ininterwenc ji w , i potencjału wojskowego. W konsekwencji pokazała, jak twierdzi Z. Brzezińs
tach 1994—1995 w Bośni Śnii i Hercegowinie, ki, iż so-
o ab w jusz Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej nie jest sojuszem równych
w sierpniu 2003 r. NATO przejęło dowództwo nad siłami partnerów,
atlantyck
euroat i
im.m . ! c
Oznaczaz a to swoistą globaliz bowiem ta ostatnia „jest de facto protektoratem wojskowym Stanów Zjednoczonych”
i czyli i poza obszarem
i nie,
Afganista .
w c
dzialań NATO. Zaś w przypadku operacji w Kosowie, niemającej podstaw Wyciągając wnioski z operacji NATO w Kosowie, państwa Unii Europejs
kiej wzmoc-
Ą i
powołano sięi na zasadędo interwenc
ONZ, , po ji
wara w c elach
orzyczynii hu- nily działania na rzecz poszerzenia Wspólnej Polityki Zagranic
j
decyzjach Rady | Bezpiecz i eństwa znej i Bezpieczeństwa
ialani te, zwłaszcza podjdjęte w 1995 r. itw w l 1999 r. znacząco przy
E a oiatwa o komponent obronny. Pierwsze kroki w tym kierunku podjęto
itar ych. Dzialania
manitarn już w grudniu 1998 r.
i środowisi ka międzyn
i *
arodowego . Co więcej str
| ww strategii bezpiejeczi Wówczas w czasie brytyjsko-francuskiego spotkania w Saint Malo zaakcen
i tabilizacj
ilizacji Ś towano po-
równości między zadaniam i out of
NATO przyjętej w kwietniu 1999 r. postawiono znak trzebę autonomicznego działania Unii Europejskiej w sprawach obronnyc
h. Szczególnie
m ważne w realizacji tego procesu okazały się decyzje podjęte w
area oraz zadaniami współnej obrony. czasie szczytu Unii Euro-
się do p pejskiej w Kolonii (czerwiec 1999 r.). Zdecydowano wówczas o wzmocni
Po trzecie, od Deklaracji Rzymskiej z listopada 1991 r. NATO odwoluje eniu Wspólnej
Aa NA Bodo s Europejskiej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa. Podjęto też decyzję
kiego rozumienia bezpieczeństwa w jego wymiarze o włączeniu
i znym oraz wi:taściwych tym wymiar
w y n . ; . UZE do UE do końca 2000 r. Z kolei w czasie obrad Rady Europejskiej
czym, humanita i rnym i ekologic UE w Helsin-
eństwa. kach (grudzień 1999 r.) podjęto decyzję o utworzeniu i osiągnięciu
wymusza zmianę strategii i instrumentów służących zapewnianiu bezpiecz zdolności operacyj-
kiej. Istotnym nej w 2003 r. przez siły szybkiego reagowania liczące 60 tys. żołnierzy, Jednakż
Krąg Europy Zachodniej. Zorganizowany jest wokół Unii Europejs e w czasie
integracji europejsk iej i jej poszerza- obrad Rady Europejskiej w Laecken w grudniu 2001 r., pod wpływem ataków
elementem jego funkcjonowania jest pogłębianie terrory-
pogłębian ia integracji wakawsie ooliyki b A stycznych w Nowym Jorku i Waszyngtonie oraz konieczności walki
nie na państwa Europy Środkowej. Proces- . - : i bez. z międzynarodowymi
z ą panu
polityczn ą, w zimnej
zakresie po i zyskały
wojny strukturami terrorystycznymi, podjęto decyzję o przyspieszeniu osiągnię
z uzupełniianiem aniem integracji
i ji gospodarcdarczej integracj cia przez siły
: woji szybkiego reapowania zdolności operacyjnej o rok wcześniej,
i ń lityki obronnej. Procesy te po zakończ czyli od 1 stycznia 2002 r.
Zachodni ejiej zaczęły ł y b
bowiem pod
podejmo oo wa ć działania celem na Siły te w liczbie ponad 3 tys., pod egidą ONZ, zostały wysłane do Afganist
i
oblicze.
nowe oblicze.
Ewa ń
Państwa
Państwa Europy anu. W ro-
ści h bezpi zpieć eczeń obrony.
i stwa ke IUnii ch istotny Bazopejsk m iej ku 2003 została podjęta operacja policyjna, a później wojskowa w Bośni
rzecz większejI j podmi i otowo ści w sprawac i Hercegowinie
że Un nowe pejski
bezpie. oraz operacja wojskowa w Macedonii, a następnie w Demokratyczne Republic
stało sięi przekształceniei potęgi i gospo darczej państw członkowskich b, e Kon.
Zjednoczone uznały, że
wiej” „now: Wino. ga, zastąpiona od maja 2005 r. operacją policyjną. Misje doradczo-szkol
w potęgę polityczn i ą. W tym kontekście Stany Zjednocz eniowe zostały
ilniejszycc h organizacjach integracji
nieg europejsk
1 iej owa wysłane w 2004 r. do Gruzji, a w 2005 r. do Iraku.
ń
czeństwo musi i być być oparte na silniejszy
j czniei ocenićić. Czy jeststt to zapowiedź, stopniow ya ego wy: anie Rozwój Wspólnej Europejskiej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa
wiedźiedź tę trudno jednozna i związanych
j mało prawdopo dobne i niewskaz ane? Czy2 też jest to pop z nią sił szybkiego reagowania oznacza pierwszy krok w kierunku kształto
sięi z Europy, co jest wania podmio-
ia kontroli towości Europy Zachodniej w zakresie polityki bezpieczeństwa i obrony.
zachodniocuropejskiej tożsamości i obrony, z jednoczesną próbą zachowan Należy jednak
A . a pamiętać o specyfice tych działań, określonej chociażby poprzez konieczn
nad tym procesem? ość koordy-
1952) stworz nacji stanowisk wcześniej 15, a obecnie 25 suwerennych państw czy problem
Niezależnie od tych dylematów w Europie Zachodniej istnieje w y dotyczące
eństwo. Traktat z Maastric
ozeństwa i , tmianował s” Unię) infrastruktury wojskowej oraz ograniczony zakres tych działań. Są one
szej j odpowied ziałnoścści
iedzi i za własne bezpiecz
' i ń 4 przede wszystkim
Polityki Zagranic
jagrai znej i Bezpiecz „mić
Uni Europejsk iej
Unię przewidziane do udziału w realizacji tzw. zadań petersberskich, oznaczaj
podstawy prawne Wspó ólnej ących operacje
j (UZE) do rangi oficja Inego organu obronneg o skiej pokojowe, operacje opanowywania kryzysów w środowisku międzyn
Zachodnioeuropej i ską arodowym Europy
do RE Zachodniej. Szczyt w Laecken jednoznacznie potwierdził taki kierunek
(UE) Deklaracja Petersberska UZE z czerwca 1992 r. stworzyła podstawy rozwoju Wspól-
pominięciem ż nej Europejskiej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa Unii Europejs
o eracyjnych UZE, z możliwością udziału w operacjach pokojowych z kiej. Wysłanie
a oce o oslo wymienionych misji wojskowych i policyjnych potwierdza jej rosnącą
nów Zjednoczonych. Szczyt Brukselski NATO w styczniu 1994 r. zdolność do udzia-
aren reglo- łu w operacjach opanowywania kryzysów.
iwości wydzielan
liwości ielaniia z NATO kontyngen tów europejskich, które wobec konfliktów
i y pod kierownii ch twem UZE. Oznaczał zało o to już w la Analiz wymaga jednak wpływ powyższych działań Europy Zachodniej,
nalnych lub lokałnych działałyb związanych
Europy Zachodni ej i tworzenie pod ze stopniowym kształtowaniem jej podmiotowości w zakresie bezpiec
dziewięśdziesiątych wzmacnianie podmiotowości zeństwa i obrony,
"a, A | ną stosunki i więzi transatlantyckie. Szczególnie ważna jest odpowie
staw działań na rzecz regionalnej stabilności. dź na pytanie, czy
Europejsk iej w e Procesy te mogą prowadzić do stopniowego uniezależnienia się bezpieczeństwa
Szczególne przesłanki kształtowania podmiotowości Unii Stanów
istnien! Zjednoczonych i bezpieczeństwa Europy Zachodniej? Czy też więzi
bezpieczeństwa i obrony stworzyła operacja NATO w Kosowie. Pokazała ona transatlantyckie
314 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
będą podlegały procesom adaptacyjnym do nowych realiów, ale ich trwałość nie zostanie
naruszona?
Zmiany zachodzące w ramach Unii Europejskiej pokazują, że najtrudniejszym dla
niej problemem jest integracja polityczna, na dodatek w warunkach braku jednoznacz-
nie określonego zagrożenia zewnętrznego. W tym kontekście formułowano nawet kon-
cepcje zawężenia integracji politycznej do kilku obecnych członków UE. W wyniku tego
powstałaby Europa „różnych prędkości integracji” i „zmiennej geometrii”, co może pro-
wadzić do nowych podziałów. Oznacza to także, że koniec zimnej wojny i potrzeba in-
tegracji politycznej jednoznacznie zmieniły kontekst procesów integracyjnych w ramach
UE. Trudne do powtórzenia są sukcesy integracji gospodarczej z okresu zimnej wojny
osiągane w warunkach zagrożenia ze strony bloku sowieckiego.
Należy także podkreślić, że procesy integracyjne w ramach UE tworzą nową jakość
funkcjonowania środowiska międzynarodowego. Prowadzą bowiem do zastępowania,
a nawet eliminowania zasady równowagi sil, która od wieków określała logikę funkcjo-
nowania westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych. Zasada ta służyła stabi-
lizacji środowiska międzynarodowego, ale też wywoływano wojny w celu przywrócenia
naruszonej równowagi sił. W tym kontekście procesy integracyjne Unii Europejskiej są
ważnym elementem zmiany logiki funkcjonowania środowiska międzynarodowego w za-
kresie problemów bezpieczeństwa. W miejsce mechanizmu równowagi sił wprowadza-
ne są bowiem głębokie współzależności, negocjacje dyplomatyczne i dążenie do osiąga-
nia konsensusu, a wszystko to dzieje się w warunkach wspólnych wartości politycznych
i wspólnych więzi instytucjonalnych. Zjawiska te i procesy oznaczają istotną zmianę ładu
międzynarodowego, służąc jednocześnie jego stabilizacji. W konsekwencji proces posze-
rzenia Unii Europejskiej od 1 maja 2004 r. o 8 państw Europy Środkowej i Wschodniej
oraz Cypr i Maltę oznacza poszerzenie obszaru stosowania tej nowej logiki funkcjono-
wania środowiska międzynarodowego, a w konsekwencji poszerzenie obszaru stabilności
i dobrobytu. Problemem Europy staje się jednak asymetria stosowania tej nowej logiki,
niezależnie od poszerzania obszaru jej stosowania. W praktyce oznacza to, że obecnie
Europa funkcjonuje w oparciu o dwie odmienne zasady bezpieczeństwa.
Krąg Wspólnoty Niepodłegłych Państw. Składają się nań byłe republiki radzieckie
z wyjątkiem Litwy, Łotwy i Estonii. Podstawy politycznych więzi instytucjonalnych two-
rzy Wspólnota Niepodległych Państw powstała w grudniu 1991 roku. W płaszczyźnie
bezpieczeństwa i obrony zasadnicza rola przypada Traktatowi Taszkienckiemu podpi-
sanemu w maju 1992 roku. Jednakże w kategoriach geopolitycznych jest to przestrzeń
niejednolita. Logikę jej funkcjonowania określają procesy centralizacji i jednoczesnej
decentralizacji. W zakresie procesów centralizacji decydująca rola przypada Rosji. Ze
względu na potencjał wojskowy, ale i gospodarczy podejmuje działania na rzecz centra-
lizacji tzw. obszaru poradzieckiego. Wyraźnie pełni rolę reintegratora tego obszaru. Po-
twierdzeniem tego są struktury WNP, wzmiankowany Traktat Taszkiencki czy Związek
Białorusi i Rosji, bazy wojskowe na terytoriach niektórych państw WNP czy wykorzysty-
wanie dźwigni surowcowo-energetycznej. W polityce zagranicznej Rosji dość wyraźnie
zaczynają występować tendencje neoimperialne.
Procesy decentralizacji polegają na tworzeniu alternatywnych wobec WNP i Trakta-
Rozdział 13. Pozimnowojenny ład międzynarodowy _
———1————————_ 315
tu Taszkienckiego struktur współpracy, odzwierciedlających aspiracje i interesy poszcze-
gólnych państw. Dotyczą płaszczyzny politycznej i gospodarczej. Przykładów procesów
decentralizacji w płaszczyźnie politycznej dostarcza chociażby Porozumienie o Współ-
pracy Gruzji, Ukrainy, Uzbekistanu, Azerbejdżanu i Mołdawii (GUUAM) z 1996 r.
czy Strefa Bezatomowa w Azji Środkowej. Zaś w płaszczyźnie gospodarczej potwier-
dzeniem procesów decentralizacji są ugrupowania o charakterze subregionalnym. Przy-
kłady ich tworzy Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza (Rosja, Białoruś, Kazachstan,
Kirgistan, Tadżykistan) oraz Środkowoazjatycka Współnota Gospodarcza (Kazachstan,
Uzbekistan, Kirgistan, Tadżykistan).* Istotnym wyróżnikiem tego obszaru jest istnie-
nie dużych niestabilności politycznych, gospodarczych i etnicznych i związanych z tym
zagrożeń bezpieczeństwa pozostalych państw europejskich.
Krąg OBWE. Obejmuje 55 państw, a OBWE jest jedyną strukturą spinającą je w ob-
szarze od Vancuver i San Francisco do Władywostoku. Oprócz więzi instytucjonalnych
spoiwem tego obszaru są zadeklarowane w Paryskiej Karcie Nowej Europy wspólne war-
tości polityczne. Proces ich praktycznej realizacji przez poszczególne państwa obszaru
OBWE jest jednak głęboko zróżnicowany. W przypadku państw byłych azjatyckich re-
publik byłego ZSRR czy chociażby Białorusi akceptacja tych wartości w istocie dotyczy
sfery deklaracji, a nie praktycznej realizacji.
OBWE swymi korzeniami sięga okresu zimnej wojny. Wówczas w początkach lat
siedemdziesiątych został uruchomiony dialog połityczny między dwiema częściami po-
dzielonej Europy. W ramach Aktu Końcowego z Helsinek (1975 r.) określono zasady
istnienia obok siebie w podzielonej Europie. Koniec zimnej wojny uruchomił proces ad-
aptowania ówczesnej KBWE do nowych realiów środowiska międzynarodowego. Roz-
poczęto tworzenie stałych organów, co doprowadziło do przekształcenia od 1 stycznia
1995 r. KBWE w OBWE. Określenie w Paryskiej Karcie Nowej Europy wspólnych warto-
ści sprawiło, że struktura ta zaczęła regulować proces wspólnego istnienia w integrującej
się Europie.
OBWE w pozimnowojennej Europie jest elementem mechanizmu wzajemnie się
uzupełniających i nakładających instytucji, obok NATO, UZE, UE, Rady Europy czy
ONZ. Tu jako struktura ładu międzynarodowego w Europie odwołuje się do szerokiego
(comprehensive) i wielowymiarowego (wymiar wojskowy, polityczny, gospodarczy, hu-
manitarny lub społeczny i ekologiczny) rozumienia bezpieczeństwa oraz kooperacyjne-
go podejścia do działań służących jego zapewnianiu. „Specjalizuje się” w humanitar-
nym wymiarze bezpieczeństwa. Poprzez misje OBWE podejmuje działania operacyjne
w środowisku międzynarodowym na rzecz ochrony praw człowieka, promocji instytucji
demokratycznych oraz ochrony wolności mediów. Do innych obszarów działań OBWE
należy kontrola zbrojeń, co pokazują rokowania CFE, rozwój środków budowy zaufania
oraz stymulowanie współpracy gospodarczej i ekologicznej.
Szczególne miejsce w działaniach OBWE przypada dyplomacji prewencyjnej. Do-
tyczy ona zwłaszcza zapobiegania konfliktom etnicznym. OBWE czyni to poprzez dzia-
ś 25. Szerzej zob. Polityka wschodnia Unii Europejskiej w perspektywie jej rozszerzenia o państwa Europy
rodkowo-Wśchodniej — polski punkt widzenia, Warszawa 13 czerwca 2001 r. <http:///www.msz.gov.pl/Unia
—Europejska/polityka _ wschodnia.html>.
316 CZzęśćlll. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
łania Wysokiego Komisarza do spraw Mniejszości Narodowych, mechanizm wczesnego
informowania i ostrzegania oraz wysylanie misji obserwacyjnych.** Dzialania te są istot-
nym elementem zmiany ladu międzynarodowego w Europie i znacząco przyczyniają się
do stabilizowania turbulentnego środowiska międzynarodowego w obszarze curoatlan-
tyckim. Podniesienie efektywności działań tej organizacji wymaga jednak ciągłych pro-
cesów adaptacyjnych do zmieniających się realiów środowiska międzynarodowego.
3. Tendencje ewolucji pozimnowojennego ładu międzynarodowego
Ład międzynarodowy, jak chyba każde zjawisko spoleczne, ze swej istoty jest dyna-
miczny i zmienny, tak co do struktur jego organizacji jak i mechanizmów funkcjonowa-
nia. Zmiany te warunkowane są obiektywnymi tendencjami i procesami zachodzącymi
w środowisku międzynarodowym, które tworzą jego tzw. systemowe sily, warunkujące
decyzje i dzialania poszczególnych podmiotów. Będą one analizowane na trzech pozio-
mach: środowiska międzynarodowego, państwa oraz grup spolecznych, a nawet jediio-
stek.
Poziom środowiska międzynarodowego jest najbardziej odpowiedni do wyjaśniania
ewolucji ladu międzynarodowego. Do najistotniejszych zmian należą tu — po pierwsze,
jednoczesne procesy centralizacji środowiska międzynarodowego i jego decentralizacji,
zwłaszcza w postaci struktur regionalnych. Po drugie, wyraźną tendencją jest paradoks
postępującej organizacji środowiska międzynarodowego, chociażby w postaci jego insty-
tucjonalizacji i jednocześnie wzrastającej nieprzewidywalności zmian i coraz wyższego
poziomu turbulencji zachodzących w nim. Po trzecie, w warunkach postępującej złożo-
ności środowiska międzynarodowego i jego niestabilności następuje poszukiwanie ade-
kwatnych mechanizmów sterowania nim.
Źródłem zmian środowiska międzynarodowego o istotnych implikacjach dla ładu
międzynarodowego są jednocześnie występujące procesy centralizacji i decentralizacji.
J. N. Rosenau na ich określenie użył nawet pojęcia „fragmegracja”, oznaczającego jed-
noczesne procesy integracji i fragmentacji, które uznał za główną przyczynę turbulencji
środowiska międzynarodowego. Przyczyną procesów centralizacji jest przede wszyst-
kim pogłębianie współzależności międzynarodowych, zwłaszcza w ich nowej jakościowo
postaci, jaką tworzą procesy globalizacji. Ich istota powszechnie określana jest nawet
mianem ścieśnienia czasu i przestrzeni, w wyniku czego Świat staje się niejako „jednym
miejscem”, co oznacza odczuwanie zjawisk i procesów społecznych, gospodarczych czy
kulturowych, niezależnie od ich lokalizacji w przestrzeni globu. Potwierdza to chociażby
globalny obieg informacji, kapitału czy też funkcjonowanie globalnego rynku.
Tendencją przeciwstawną procesom centralizacji środowiska międzynarodowego jest
intensywny rozwój i swoiste dowartościowanie po zakończeniu zimnej wojny organiza-
cji regionalnych. Ich rozwój był i jest — po pierwsze — reakcją na procesy globalizacji,
zwłaszcza w płaszczyźnie gospodarczej. Dzieje się tak, gdyż struktury regionalne stają
26 Zob. A. Chayes, A. Handler-Chayes [eds.], Preventing Conflict in the Post-Communist World. Mobilizing
International and Regional Organizations, Washington DC, 1996; G. Bonvicini, E. Greco, B.
R. Rummel [eds.], Preventing Violent Confliets. Issues from the Baltic and ine Caucasus, Baden Baden 1998.
Rozdział 13. Pozimnowojenny tad międzynarodowy _
——————_ 317
się źródłem względnego bezpieczeństwa w warunkach wzrostu konkurencji i niepew-
ności funkcjonowania w skali rynku światowego. Ponadto procesy globalizacji istotnym
czynią problem efektywności sterowania środowiskiem międzynarodowym w warunkach
jego dynamicznych, często nieprzewidywalnych zmian. Tu struktury regionalne, działa-
jące w mniejszej skali, okazują się bardziej efektywne.” Po drugie, jak pisała Irena Po-
piuk-Rysińska, przesłanką dowartościowywania organizacji regionalnych w dziedzinie
bezpieczeństwa stała się po zakończeniu zimnej wojny swoista „degłobalizacja” polity-
ki bezpieczeństwa wielkich mocarstw w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. W tym
kontekście Rada Bezpieczeństwa ONZ od 1991 r. zaczęła popierać zasadę regionalnych
rozwiązań dła regionalnych problemów oraz współpracę w tym zakresie z organizacjami
regionalnymi.*$
Tendencją funkcjonowania pozimnowojennego ladu międzynarodowego jest para-
doks postępującej organizacji środowiska międzynarodowego przy jednoczesnym postę-
pującym ograniczaniu zdolności sterowania nim. Koniec dwublokowej, zimnowojennej
konfrontacji przyniósł dowartościowanie struktur działań wielostronnych. Potwierdze-
niem tego jest dość intensywny rozwój organizacji regionalnych, rozwój prawa między-
narodowego, zwłaszcza w postaci reżimów międzynarodowych, czy rozwój międzynaro-
dowych norm politycznych. Prowadzą one do swoistego „uladzenia” środowiska mię-
dzynarodowego — jak pisał Józef Kukułka — czy osiągania stanu „dojrzalej anarchii”,
jak to ujął Barry Buzan. Chyba bowiem w każdej płaszczyźnie stosunków międzynaro-
dowych mamy do czynienia z podniesieniem poziomu ich instytucjonalizacji, a dodat-
kowo koniec zimnej wojny ze swej istoty związany był z nadziejami na nastanie ery har-
monii i globalnego pokoju. Tymczasem dynamika zmian środowiska międzynarodowe-
go prowadzi do wzrostu jego niestabilności, niepewności i obniżonej przewidywalności,
a w miejsce poglądów o nowym ładzie międzynarodowym pojawiły się poglądy o „nowym
bezładzie światowym”. Procesy te ograniczają możliwości sterowania środowiskiem mię-
dzynarodowym mimo wzrostu poziomu jego zorganizowania w płaszczyźnie stosunków
międzypaństwowych.
Postępującej złożoności środowiska międzynarodowego i jego niestabilności towa-
rzyszy poszukiwanie nowych koncepcji sterowania nim. Na początku lat dziewięćdzie-
siątych XX wieku pojawiła się — zyskując polityczną akceptację państw członkowskich
ONZ, — koncepcja globalnego rządzenia (globał governance), czyli „rządzenia bez rzą-
du”. Zakłada ona bowiem istnienie luźnego, o niskim poziomie formalizacji, systemu
współdziałania rządów państw, organizacji międzyrządowych oraz podmiotów pozarzą-
dowych w celu rozwiązywania problemów dotyczących globu jako całości. Zaś w końcu
lat dziewięćdziesiątych pojawiła się koncepcja wielopoziomowego rządzenia (multi-le-
vel governance). Zgodnie z nią złożone problemy międzynarodowe w warunkach jed-
noczesnych procesów globalizacji i fragmentacji środowiska międzynarodowego mogą
być rozwiązywane poprzez struktury sterowania zorganizowane niczym wielowarstwo-
27 B. R.J. Jones, P. M. Jones, K. Dark, Introduction to intemational relations. Problems and perspectives,
Manchester 2001, s. 150 i n.
von Plate, 28_ 1. Popiuk-Rysińska, Globalny system bezpieczeństwa a porozumienia regionalne, [w:] E. Haliżak, R. Kuź-
niar, J. Symonides (red.], op. cit.
318 _——- CzęśćlIl. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych
wy tort. Każda ze struktur steruje środowiskiem międzynarodowym na poziomie,
funkcjonowania na którym jest najlepiej przygotowana. Tendencją jest więc dążenie do
elastyczności struktur sterowania w celu podniesienia ich skuteczności.
Poziom państwa. Charakterystyczne dla westfalskiego systemu stosunków między-
narodowych scentralizowane państwa narodowe podłepają przeobrażeniom o istotnych
implikacjach przede wszystkim dla funkcjonowania ładu międzynarodowego. Przeobra-
żenia te polegają przede wszystkim na ograniczonej zdolności państw adaptacji do ra-
dykalnie zmieniających się realiów środowiska międzynarodowego i związanym z tym
stopniowym ograniczaniu zdolności sterowania procesami wewnętrznymi. Stąd też mó-
wi się o deregulacji wspólczesnych państw, czyli o ograniczaniu ich funkcji regułacyj-
nych. Dzieje się tak, gdyż w wyniku coraz większej przenikalności granic państw, swoistej
ich porowatości, środowisko międzynarodowe w postaci informacji, kapitalu, towarów,
usług, wzorców zachowań, ale też terrorystów, migrantów, narkotyków, transnarodo-
wych struktur przestępczych itd. wręcz „wlewa się” do wnętrza państwa. Na dodatek
w warunkach procesów globalizacji regulacyjne funkcje państw są ograniczane, a nawet
próbuje się je zastępować, na rzecz globalnych mechanizmów rynkowych.
Dynamika i intensywność tych procesów jest coraz większa. | o ile na początku XX
wieku zaczęto mówić o tzw. przyśpieszeniu historycznym zmian życia społecznego, o tyle
na przełomie XX i XXI wieku w warunkach procesów globalizacji mamy do czynienia
z historycznym „turboprzyspieszeniem”. Do tego szacuje się, że ok. 1/3 państw człon-
kowskich ONZ. jest zagrożona niestabilnością na tle problemów etnicznych. W kontek-
ście tych zmian pojawił się w stosunkach międzynarodowych problem tzw. „upadających
państw”, czyli niezdolnych do efektywnego kierowania życiem społecznym w obszarze
ich terytorialnej jurysdykcji. Gurmeet Kanwal uważa nawet, że spójność i autonomia
państwa narodowego podlega erozji.
Należy też podkreślić, że we współczesnym świecie następuje pogłębianie podziału
na państwa bardzo bogate i bardzo biedne. Przepaść między coraz bogatszą Północą
i coraz biedniejszym Południem jest źródłem procesów migracyjnych i tworzy przesłanki
międzynarodowego terroryzmu, zwłaszcza że znaczna liczba państw biednych skoncen-
trowana jest w świecie islamu.
Procesy „upadku” niektórych państw, w warunkach analizowanej dynamiki i zmien-
ności środowiska międzynarodowego, niosą z sobą zróżnicowane konsekwencje przede
wszystkim dla funkcjonowania ładu międzynarodowego. Po pierwsze, są źródłem de-
stabilizacji środowiska międzynarodowego. Po drugie, mogą osłabiać funkcjonowanie
instytucji służących sterowaniu tym środowiskiem. Po trzecie, podważają pozycję pod-
miotu uważanego dotychczas za gwaranta bezpieczeństwa własnych obywateli. Stąd też,
zdaniem Francisa Fukujamy, niezbędne jest wzmacnianie struktur państwowych. „Budo-
wanie państwa” stanowi jedno z najważniejszych zadań społeczności międzynarodowej,
a to dlatego, że słabe, niewywiązujące się ze swych funkcji państwa stanowią źródło wie-
lu, najbardziej dotkliwych problemów problemów współczesnego świata. Wzmacnianie
funkcji państwa i jego instytucji staje się priorytetem i warunkiem bezpieczeństwa w wie-
lu regionach świata.??
29 F, Fukujama, Budowanie państwa. Władza i ład międzynarodowy w XXI wieku, Poznań 2005.
Rozdziat 13. Pozimnowojenny ład międzynarodowy 319
do Poziom grup społecznych i jednostek. Analiza ładu międzynarodowego nie może
ograniczać się do państw i właściwych im interakcji. Niezbędne jest odejście od jego
państwocentrycznego ujmowania i uwzględnianie podmiotów pozarządowych. Tym bar-
dziej że ich rozwój odzwierciedla ogólną prawidłowość stosunków międzynarodowych,
jaką jest nie tylko wzrost liczby ich uczestników, lecz także pogłębianie się ich różno-
rodności.0 Oznacza to, że mimo niezaprzeczalnej dominacji państw, następuje wyła-
nianie się równoleglej do państwowej struktury interakcji politycznych, będących wyni-
kiem działań podejmowanych przez zdecentralizowane, lokalne podmioty, które funk-
cjonują „w poprzek” granic państwowych. James N. Rosenau zjawisko to określił mia-
nem bifurkacji podiniotowej struktury społeczności międzynarodowej, w wyniku czego
obok świata państw powstaje wielocentryczny świat podmiotów pozarządowych. W tym
kontekście formułowano nawet pogląd, że rozwój podmiotów pozarządowych oznacza
najbardziej znaczącą zmianę środowiska międzynarodowego w ciągu ostatnich 400 lat,
a więc w okresie funkcjonowania westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych.
Jak pisał Martin Shaw wkraczamy bowiem w okres postmiędzypaństwowych stosunków
międzynarodowych.
Proces ten jest ważnym elementem zmiany struktury, ale przede wszystkim funk-
cjonowania ładu międzynarodowego. Po pierwsze, zmieniają charakterystyczną dla
państw praktykę dzialań dyplomatycznych, wprowadzając nowe zjawisko dyplomacji
obywatelskiej, które powstało w latach osiemdziesiątych XX wieku. Wówczas bezpo-
średnie kontakty ludzi z przeciwstawnych bloków, także z udziałem organizacji poza-
rządowych prowadziły do zmniejszania napięć. Organizacja pozarządowa „Lekarze na
rzecz Zapobieżenia Wojnie Nuklearnej” (International Phisicians for the Prevention of
Nuclear War) w 1985 r. otrzymała za swą działalność Pokojową Nagrodę Nobla. Nagrodę
tę w 1999 r. otrzymała powstała w Belgii organizacja „Lekarze Bez Granic” (Medecins
Sans Frontieres). Po zakończeniu bowiem zimnej wojny organizacje pozarządowe sta-
ły się elementem działań na rzecz stabilizacji środowiska międzynarodowego, chociaż-
by w ramach dyplomacji prewencyjnej. Są integralnym elementem silnych społeczeństw
obywatelskich.
Po drugie, organizacje pozarządowe są elementem w strukturze więzi kształtowa-
nych już nie tylko między państwami, ale także między społeczeństwami różnych państw.
Wnoszą do tych więzi tzw. komponent transnarodowy. Po trzecie, tworzą coraz istotniej-
sze struktury lobbingu w stosunkach międzynarodowych. Potwierdza to praktyka tzw.
„równoległych szczytów”, czyli jednoczesnych, chociaż niekoniecznie w tym samym miej-
scu, obrad rządów w ramach konferencji oraz organizacji pozarządowych, a poświęco-
nych tej samej tematyce. Tak było w czasie „szczytów Ziemi” w Rio de Janeiro w 1992 r.
i w Johannesburgu w 2002 roku. Możliwości działań lobbingowych organizacji pozarzą-
dowych, tworzących swoiste globalne społeczeństwo obywatelskie, znacznie wzmacniają
nowoczesne środki komunikacji i obiegu informacji. Gurmeet Kanwal uważa nawet, że
swoiste elektroniczne wyzwolenie jednostek stopniowo tworzy w stosunkach między-
30 Zob. T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe. Teorie — systemy — uczestnicy, Wrocław 2000, s. 248-
250; 1. Popiuk-Rysińska, Uczestnicy stosunków międzynarodowych, ich interesy i oddziaływania, [w:] E. Haliżak,
R. Kuźniar [red.), Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, funkcjonowanie, Warszawa 1994, s. 99.
320 Część III. Instrumenty i mechanizmy międzynarodowych stosunków politycznych

narodowych nową strukturę siły. Po czwarte, organizacje pozarządowe stały się źró-
dłem zagrożeń bezpieczeństwa międzynarodowego. Ataki terrorystyczne w Nowym Jor-
ku i Waszyngtonie pokazały, że pojawił się wróg inny niż państwa, posiadający możliwość
transgranicznych działań w skali całego globu. Zaś społeczność międzynarodowa, insty-
tucje i definicje określające jej funkcjonowanie, jak chociażby definicja agresji, nie są
przygotowane na ten nowy rodzaj zagrożeń. Ich źródłem są nie tylko organizacje terro-
rystyczne, ale także struktury transnarodowej zorganizowanej przestępczości.
Reasumując, należy zauważyć, że ad międzynarodowy jako forma zorganizowania
środowiska międzynarodowego i sterowania nim jest zjawiskiem złożonym, wielowymia- Część IV
rowym i dynamicznym. Obejmuje m.in. wspólne wartości, wynegocjowane normy zacho-
wań oraz więzi instytucjonalne i strukturę rozkładu siły. Procesowi jego kształtowania
po zimnej wojnie właściwe są ełementy kontynuacji rozwiązań z okresu zimnej wojny,
ale i ich radykalnej zmiany. Jest to ład negocjowany, a nie narzucany. Wyraźnym cełem
podejmowanych działań jest stabilność środowiska międzynarodowego. Przedmiot międzynarodowych stosunków
Problemy do dyskusji politycznych
. Pojęcie „ład międzynarodowy” i jego elementy składowe.
BGWDBD
M

. Specyfika pozimnowojennego ładu międzynarodowego.

. Znaczenie obszaru euroatlantyckiego w stosunkach międzynarodowych.
. Wpływ jednobiegunowej hegemonii Stanów Zjednoczonych na funkcjonowanie
głobalnego ładu międzynarodowego.
5. Przyczyny i skutki odmienności kultury geopolitycznej państw Unii Europejskiej
i Stanów Zjednoczonych.
6. Tendencje ewolucji globalnego ładu międzynarodowego.

Zalecana literatura

Brzeziński Ż.., Wybór: dominacja czy przywództwo, Kraków 2004.

Brzeziński Z., Wielka szachownica: główne cele polityki amerykańskiej, Warszawa 1998.
Kagan R., Potęga i raj: Ameryka i Europa w nowym porządku świata, Warszawa 2003.
Kuźniar R., Globalizacja, polityka i porządek międzynarodowy, (w:] E. Haliżak, R. Kuźniar, J. Sy-
monides (red.], Globalizacja a stosunki międzynarodowe, Warszawa 2003.
Kuźniar R. [red.], Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, Warszawa 2005.
Pietraś M., Ład międzynarodowy w pozimnowojennej Europie jako środowisko międzynarodowe Pol-
ski, [w:] T Łoś-Nowak, A. Dudek [red.], Poziomy aktywności Polski w środowisku międzynaro-
dowym, Legnica 2002.
Zięba R., Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony, Warszawa 2005.
 Rozdział 14

Marek Pietraś

Bezpieczeństwo międzynarodowe

Szczególnym obszarem regulacji międzynarodowych stosunków politycznych jest

problematyka bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo bowiem niezmiennie od wieków zajmuje
najwyższe miejsce w systemie wartości i interesów państw, ale i systemów społecznych,
grup oraz jednostek. Jest więc ich — jak wskazywał J. Kukułka — egzystencjalną po-
trzebą. Obok tego jest ono także dynamicznym procesem, podlegającym ewolucji wraz
z ogólną dynamiką środowiska międzynarodowego. Zmienia się sposób jego rozumienia
i wynikający stąd zespół koncepcji i działań służących jego zapewnianiu. Proces redefi-
nicji rozumienia bezpieczeństwa oraz konceptualizacji i podejmowania działań na rzecz
jego zapewniania nabrał szczególnego przyspieszenia i zyskał nowe jakościowo cechy po
zakończeniu zimnej wojny.

1. Istota bezpieczeństwa międzynarodowego

Pojęcie „bezpieczeństwo” w sensie etymologicznym wywodzi się od łacińskiego secu-

ritas i w czasach rzymskich oznaczało polityczną stabilność. Dotyczyło więc funkcjono-
wania państwa i odnosiło się głównie do jego wnętrza. Z, czasem zaczęto je także utożsa-
miać z ochroną przed przemocą zewnętrzną.W czasach państw narodowych, a zwłasz-
cza w XX wieku, który w swoisty sposób „wyłansował” to pojęcie, stało się ono częścią
polityki zagranicznej służącej realizacji bezpieczeństwa narodowego, a po zakończeniu
zimnej wojny także coraz częściej bezpieczeństwa międzynarodowego.
Definicje leksykalne z reguty eksponują ogólnospołeczne rozumienie bezpieczeń-
stwa, bez uwzględniania specyfiki stosunków międzynarodowych. Z reguły jest ono defi-
niowane poprzez odwolanie się do pewności, wolności od zagrożeń, trosk, obaw i ogra-
niczeń. Słownik języka polskiego identyfikuje bezpieczeństwo z pewnością, zabezpiecze-
niem oraz brakiem zagrożenia i ochroną przed nim. Podobnie w 4 Dictionary of Social
Sciences wydanym przez UNESCO bezpieczeństwo utożsamiano z pewnością i brakiem
zagrożenia fizycznego albo ochroną przed nim.
Dla stosunków międzynarodowych jako dziedziny stosunków społecznych bezpie-
czeństwo jest jedną z podstawowych kategorii służących anałizom i wyjaśnianiu. Mimo
to ciągle jest to pojęcie wieloznaczne i używane w różnych kontekstach. Dla różnych
autorów jest to cel polityki zagranicznej, wartość międzynarodowa, ale też dynamiczny
proces. Mówi się o bezpieczeństwie narodowym i o bezpieczeństwie międzynarodowym.
324 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdziaj 14. Bezpieczeństwo międzynarodowe
325

gólnych państw, a bezpieczeństwo międzynarodowe, będąc nową jakością, nie jest sumą
Przedmiotem sporu jest jego obiektywny czy subiektywny charakter, ale także zakres
warto- bezpieczeństw narodowych. O jego istocie stanowi taki sposób zorganizowania środo-
przedmiotowy związany z dylematem wąskiego czy szerokiego rozumienia, zakres
są istotne dla zapewniani a bezpie- wiska międzynarodowego poprzez zespoły przede wszystkim instytucji w tradycyjnym
ści chronionych, zakres podmiotów, których działania
rozumieniu, ale też norm i wartości, które uczestnikom stosunków międzynarodowych
czeństwa, a w tym kontekście dylemat państwocentrycznego podejścia czy uwzględnianie
przede wszystkim jednak państwom, zapewniają nie tylko istnienie bez poczucia ze-
podmiotów innych niż państwa. Przedmiotem dyskusji i kontrowersji są także koncepcje
wnętrznego zagrożenia, ale także możliwość realizacji istotnych wartości jak TOZWÓJ, tOŻ-
zapewniania bezpieczeństwa takie jak: „bezpieczeństwo zbiorowe”, „wspólne bezpie-
samość czy suwerenność i niezależność polityczna. E. Adłer wskazywał, że bezpieczeń-
czeństwo”, „bezpieczeństwo wszechstronne”, „bezpieczeństwo kooperacyjne”. Wątpli-
stwo międzynarodowe wynika ze zbiorowej interpretacji tego, co tworzy zagrożenia dla
wości dotyczące pojęcia bezpieczeństwa można mnożyć. Wszystkie wynikają ze szcze-
gólnej złożoności i wieloznaczności tego pojęcia, podkreślają jego szczególne znaczenie bezpieczeństwa narodowego. Jest zjawiskiem systemowym i interakcyjnym, osiąganym
tylko przez wzajemną
dla praktyki politycznej, ale i wyjaśniania stosunków międzynarodowych oraz wskazują redukcję zagrożeń, które są niiędzynarodowe w Swym zakresie
na potrzebę porządkowania tego obszaru analizy.
przestrzennym.” |
Istotnym problemem definiowania i rozumienia zjawiska bezpieczeństwa w stosun-
W nauce 0 stosunkach międzynarodowych występuje ugruntowany podział na bez-
kach międzynarodowych jest dyłemaćt jego charakteru obiektywnego czy subiektywnego
pieczeństwo narodowe i międzynarodowe, chociaż w warunkach pogłębiania współzależ-
Jedni, jak chociażby R. J. Art, uważają, że jest ono zjawiskiem subiektywnym i dotyczy
ności międzynarodowych i procesów globalizacji bezpieczeństwo narodowe nieuchron-
większego lub mniejszego stopnia poczucia bycia bezpiecznym. O. Waever wskazywał
nie staje się bezpieczeństwem międzynarodowym. Podział ten pokazuje jednak ewolucję
nawet, że dane zjawisko staje się problemem bezpieczeństwa, jeżeli tak zostanie zdefi-
rozumienia bezpieczeństwa z odwołaniem się do pojęć cząstkowych. Punktem wyjścia
niowane przez piastunów władzy. Z kołei inni uważają, że jest ono zjawiskiem obiek-
tego procesu było bezpieczeństwo narodowe, i to ujmowane wąsko z perspektywy ze-
tywnym, określonym przez brak zagrożeń dla istnienia i funkcjonowania państw i innych
wnętrznych zagrożeń wojskowych. Już w połowie lat czterdziestych XX w. W. Lippmann
uczestników stosunków międzynarodowych. A. Wolfers, starając się podzić te przeciw-
wskazywał, że naród jest bezpieczny, gdy nie musi rezygnować ze swych podstawowych
stawne punkty widzenia, wskazuje, że bezpieczeństwo w znaczeniu obiektywnym ozna-
interesów w celu uniknięcia wojny lub gdy zaatakowany, jest w stanie obronić te interesy,
cza brak zagrożeń dła wartości istotnych dla państwa i narodu, a w znaczeniu subiektyw-
wygrywając wojnę.! Definicja ta zakładała, że poziom bezpieczeństwa państwa wzrasta
nym brak obaw, że te wartości mogą być zagrożone. Oznacza to, że analizując zjawisko
lub opada wraz z jego zdolnością do powstrzymania ataku zewnętrznego. Tak rozumia-
bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych, naieży uwzględniać sferę obiektywnie
ne pojęcie bezpieczeństwa wyraźnie odwołuje się do usuwania zagrożeń zewnętrznych,
istniejącej rzeczywistości, w której powstają zagrożenia dla bezpieczeństwa uczestników
ma charakter państwocentryczny oraz eksponuje rolę potęgi państwa, zwłaszcza siły mi-
stosunków międzynarodowych, ale też przesłanki ich ochrony oraz sferę świadomości
litarnej w procesie jego zapewniania. Podobnie w latach sześćdziesiątych M. Berkovitz
w której dokonuje się percepcja tych zagrożeń i jest kształtowane poczucie pewności lub |
i P Bock utożsamiali bezpieczeństwo z państwem i usuwaniem zagrożeń. Wskazywali, iż
braku bezpieczeństwa.
oznacza ono zdolność państwa do ochrony wartości wewnętrznych przed zagrożeniami
Na współwystępowanie tego co obiektywne i tego co subiektywne w analizie zjawi-
zewnętrznymi.* Tym samym pojęcie bezpieczeństwa narodowego szczególnie akcentuje
problem zagrożeń zewnętrznych i ochrony przed nimi. Cel ten ma być osiągany poprzez
ska bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych wskazał D. Frei w opracowanym
przez siebie już w latach siedemdziesiątych modelu. Obejmuje on następujące elementy:
formułowanie i realizację narodowej polityki bezpieczeństwa, która — niezależnie od
1) stan braku bezpieczeństwa jest wówczas, gdy występuje duże zagrożenie zewnętrzne,
zmieniających się jej koncepcji warunkowanych zmiennością środowiska międzynaro-
a postrzeganie tego zagrożenia jest prawidłowe; 2) stan obsesji występuje wówczas gdy
dowego — zakłada dążenie do ochrony państwa i społeczeństwa przed zagrożeniami
zewnętrznymi.
nieznaczne zagrożenia postrzegane są jako duże; 3) stan fałszywego bezpieczeństwa ma
miejsce wówczas, gdy poważne zagrożenia zewnętrzne postrzegane są jako niewielkie;
Bezpieczeństwo międzynarodowe łączy zaś bezpieczeństwo państwa, ale i innych
4) stan bezpieczeństwa jest wówczas, gdy zagrożenie zewnętrzne jest nieznaczne, a jego
uczestników stosunków międzynarodowych, ze sposobem zorganizowania i funkcjono-
postrzeganie jest prawidłowe. Model Freia wyraźnie więc pokazuje, że analizując zjawi-
wania środowiska międzynarodowego. Oznacza to, że narodowe interesy bezpieczeń-
sko bezpieczeństwa, należy uwzględniać sferę rzeczywistości międzynarodowej, ale i sfe-
stwa są wkomponowane w szersze struktury ładu międzynarodowego, zwłaszcza w me-
tę świadomości, której podmiotami są ośrodki decyzyjne państw i — w coraz szerszym
chanizmy jego instytucjonalizacji, przejrzystości, przewidywalności i stabilizacji. W wa-
zakresie — społeczeństwa.
runkach pogłębiania współzależności międzynarodowych i rozwoju procesów globaliza-
Na współwystępowanie obiektywnych i subiektywnych elementów zjawiska bezpie-
cji, następuje poszerzenie przestrzennego zakresu interesów bezpieczeństwa poszcze-
czeństwa w stosunkach międzynarodowych wskazuje koncepcja dylematu bezpieczeń-
1 W. Lippmann, U. S. Foreihn Policy: Shields of the Republic, Boslon 1943, s. 51.
2 M. Berkovitz, P. Bock, National Security, (w:] D. Sils [ed.], International Encyclopedia of the Social 3_E. 2. Adler, , Seasons of Peace: ; Progres Progresi in zernatii
Postwar International j
Security, [w:| Adier E.
Sciences, t. 11, New York 1968, s. 40.
Progres in Postwar International Security, New York 1991, s. 131. p. bel aoerE. Cawora B. [eds]
326 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
stwa, opracowana przez J. Herza na początku lat pięćdziesiątych XX wieku. U jej pod-
staw legło założenie, że bezpieczeństwo narodowe, a raczej jego brak, jest wynikiem
poliarchicznej, zdecentralizowanej, oznaczającej występowanie obok siebie wielu nie-
zależnych organizmów państwowych, struktury Środowiska międzynarodowego, która
ma charakter obiektywny. Środowisko to w procesie zapewniania bezpieczeństwa
argumentował Herz — wymusza na państwach połeganie na własnych siłach. Tu jed-
nak działania państw na rzecz podniesienia poczucia własnego bezpieczeństwa, mogą
prowadzić — niezależnie od intencji — do wzrostu poczucia braku bezpieczeństwa ze
strony innych państw. Tym samym państwa własne działania na rzecz bezpieczeństwa
interpretują jako defensywne, ale takie same działania innych państw w poliarchicznym
środowisku międzynarodowym postrzegają jako ofensywne, zagrażające ich bezpieczeń-
stwu.
2. Zagrożenia bezpieczeństwa międzynarodowego
Analizy bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych nie można odrywać od
analizy jego zagrożeń. Oba te zjawiska są ściśle ze sobą powiązane, gdyż w istocie pro-
blem bezpieczeństwa to problem przeciwdziałania jego zagrożeniom lub zredukowania
podatności na nie. F. X. Kaufman definiował je jako możliwość wystąpienia jednego
z negatywnie wartościowanych zjawisk.* Takie ich rozumienie oznacza, że z jednej stro-
ny, mają one charakter subiektywny i dotyczą sfery świadomości ośrodka decyzyjnego,
grup społecznych i jednostek, które pewne zjawiska postrzegają jako niekorzystne, nie-
bezpieczne. Z drugiej strony, mają charakter obiektywny, związany z realnymi, nieko-
rzystnymi działaniami innych uczestników stosunków międzynarodowych, występujący-
mi zjawiskami lub procesami oraz warunkującymi je czynnikami. Inaczej ujmując, anałi-
zując zagrożenia bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych, należy uwzględniać
sferę rzeczywistości, w której one powstają oraz sferę świadomości, w której dokonuje
się ich postrzeganie. Należy też pamiętać, że zagrożenia podlegają definiowaniu. Zagro-
żeniem jest więc także to, co ośrodek decyzyjny czy inny podmiot za zagrożenie uznaje.
Zagrożenia, tak jak całość zjawiska bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodo-
wych, są dynamiczne, zmienne i podlegają ewolucji. Dzieje się tak w warunkach dy-
namiki i zmienności środowiska międzynarodowego. To zmiany w nim zachodzące pro-
wadzą do spadku znaczenia jednych zagrożeń i do wzrostu znaczenia innych. Są więc
fenomenem historycznie zmiennym, obiektywnymi procesami zachodzącymi w środowi-
sku międzynarodowym. Obok końca zimnej wojny do ewolucji zagrożeń bezpieczeństwa
narodowego i międzynarodowego na przełomie XX i XXI w. przyczyniają się przede
wszystkim procesy pogłębiania współzależności międzynarodowych i procesy globaliza-
cji, które do ewolucji zagrożeń bezpieczeństwa międzynarodowego zaczęły wnosić nową
jakość. Całość tych zmian jest częścią stopniowego odchodzenia od westfalskiego sys-
temu stosunków międzynarodowych i przechodzenia do systemu późnowestfalskiego,
a w perspektywie powestfalskiego, czemu towarzyszy zanikanie dotychczasowych i poja-
wianie się nowych zagrożeń bezpieczeństwa.
4 FR X. Kaufman, Sicherkeit als soziologisches und sozialpolitisches Problem, Stuttgart 1970, s. 167.
Rozdział 14. Bezpieczeństwo międzynarodowe 327
Po zakończeniu zimnej wojny i w warunkach coraz głębszych współzależności mię-
dzynarodowych zagrożenia militarne przestają być jedynymi, chociaż w dalszym cią-
gu istotnymi. Obok nich pojawiają się polityczne, społeczne, gospodarcze, ekologiczne
a więc wzrasta rola zagrożeń niemilitarnych. Tym samym stały się one zjawiskiem wie.
— lowymiarowym, czemu poświęcono seminarium OBWE, zorganizowane we wrześniu
1995 roku. W czasie jego obrad podjęto problem zróżnicowania i wielowymiarowości
zagrożeń w pozimnowojennej Europie. Podziełono je na połityczno-militarne, dotyczą-
ce ludzkiego wymiaru bezpieczeństwa, gospodarcze, społeczne i ekologiczne. Do tych
pierwszych zaliczono niedostateczny rozwój wzorów współpracy w dziedzinie bezpie-
czeństwa, trwanie mentalności zimnowojennej, próby tworzenia: stref wpływów, domi-
nację koncepcji bezpieczeństwa opartego na równowadze sił, używanie siły w rozwiązy-
waniu sporów wewnętrznych, niestabilność struktur politycznych, proliferację broni ma-
sowego rażenia, terroryzm. Do zagrożeń ludzkiego wymiaru bezpieczeństwa zaliczono
naruszanie praw czlowieka, nacjonalizm, rasizm, ksenofobię, szowinizm, antysemityzm,
nieprzestrzeganie praw mniejszości etnicznych, fundamentalizm religijny, nietolerancję.
Na zagrożenia gospodarcze składają się dysproporcje rozwojowe i migracje ludności na
tym tle, zależności państw od dostaw specyficznych surowców, niebezpieczeństwo zastą-
pienia starych bloków wojskowych przez nowe bloki gospodarcze. Za zagrożenia spo-
łeczne uznano dezintegrację społeczeństw, marginalizację pewnych społeczności, nie-
kontrolowaną migrację oraz handel narkotykami. Do zagrożeń ekologicznych zaliczono
natomiast energetykę nuklearną i odpady promieniotwórcze, handel niebezpiecznymi
odpadami, technologie zagrażające rozwojowi społeczeństw oraz degradację środowi-
ska naturalnego.
Tabela 1 pokazuje, że złożoność i zróżnicowanie zagrożeń bezpieczeństwa międzyna-
rodowego nie ogranicza się tylko do ich wielowymiarowości. Są one zróżnicowane także
w zależności od poziomu analizy. Inne są na poziomie środowiska międzynarodowego,
inne na poziomie państwa, a inne na poziomie podmiotów transnarodowych.
. Procesy globalizacji, tworząc nowe uwarunkowania organizacji i funkcjonowania ży-
cia społecznego, wywierają wpływ także na ewolucję zagrożeń bezpieczeństwa. Przyczy-
niają się do poszerzenia zakresu zagrożeń niewojskowych, które stają się coraz trud-
niejsze do identyfikacji, lokalizacji, zmierzenia i monitorowania. Dzieje się tak, gdyż
zagrożenia te nie są identyfikowane ze zjawiskiem wroga. Pojawiają się zaś specyficzne
zagrożenia kreowane przez swoistą infrastrukturę procesów globalizacji jak internet czy
obieg kapitału, związane ze zwiększoną przepuszczalnością granic czy też.z pogłębia-
niem dysproporcji rozwojowych. Oznacza to, że tracą na znaczeniu tradycyjne zagroże-
nia w postaci wojen między państwami, a ich zakres i specyfika w warunkach procesów
globalizacji wykracza poza te, które pojawiły się po zakończeniu zimnej wojny.
Do głównych dających się zidentyfikować zjawisk i procesów tworzących zagrożenia
bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego w warunkach procesów globalizacji
należą:
1) wzrost dostępu do technologii produkcji broni masowego rażenia, zwłaszcza
broni jądrowej;
2) większe możliwości działania transnarodowych grup przestępczych, karteli nar-
328 ||| Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 14, Bezpieczeństwo międzynarodowe 329

kotykowych, grup terrorystycznych, co oznacza, że wraz z procesami globalizacji nastą- symbołem stały się dokonane przez Al Kaidę 11 września 2001 r. ataki terrorystyczne
piła intensyfikacja transnarodowych zagrożeń bezpieczeństwa; w Nowym Jorku i w Waszyngtonie, określana jest przez: po pierwsze, religijną moty-
3) groźba załamania się cyberprzestrzeni światowych finansów. W tym kontekście wację; po drugie, masowość ofiar; po trzecie, wykorzystywanie infrastruktury technicz-
formułowany jest pogląd, że światowe rynki finansowe są większym zagrożeniem dla nej obszaru atakowanego; po czwarte, szczególną strukturę organizacji ifinansowania
utrudniającą zwalczanie; po piąte, groźbę wejścia w posiadanie broni masowego rażenia
stabilności społeczności międzynarodowej aniżeli bomba atomowa;
i jej zastosowania; po szóste, wykorzystywanie do swej działalności tzw. „upadających
4) powiększanie się obszarów ubóstwa I możliwe na tym tle konflikty tak we wnętrzu
państw”, których atrybut suwerenności może być „parasolem ochronnym” dia podejmo-
państw jak i w środowisku międzynarodowym;
wanych działań.
5) brak zrównoważenia przepływu wartości kulturowych, które głównie z państw
Zmianie podlega także charakter konfliktów zbrojnych. Charakterystyczne dla wcst-
bogatych są transmitowane do państw ubogich, co tworzy zagrożenia dla tożsamości
falskiego systemu stosunków międzynarodowych wojny między państwami, zwane też
kulturowej tych ostatnich;
wojnami typu klausewiczowskiego, zastępowane są przez konflikty we wnętrzu państw,
6) zmiany w środowisku naturalnym, których efektem są globalne problemy ekolo-
głównie etniczne, nazywane mianem „nowej wojny”, konfliktem postmodernistycznym
giczne w postaci „efektu cieplarnianego”, zaniku warstwy ozonowej czy ginięcia gatun-
lub konfliktem niskiej intensywności.” Tendencja ta wystąpia już po II wojnie światowej.
ków;
które zagrażają ich spójności Zgodnie z danymi Międzynarodowego Instytutu Badań Pokoju (PRIO) w Oslo w latach
7) wzrost społecznych napięć we wnętrzu państw,
1946-1999 w skali globu miało miejsce 261 konfliktów zbrojnych, z czego 41 to woj-
i stabilności, ale także środowisku międzynarodowemu.
ny między państwami. Zaś po zakończeniu zimnej wojny mamy niemalże wyłącznie do
W warunkach procesów globalizacji ewolucji podlega także zakres wartości chronio-
czynienia z konfliktami wewnętrznymi. Zgodnie z Rocznikiem SIPRI za rok 2003 w ła-
nych w ramach polityki bezpieczeństwa. Tradycyjnie rozumiane bezpieczeństwo w sensie
tach 1990-2002 w skali globu miało miejsce 58 konfliktów zbrojnych, z czego 3 to wojny
ochrony terytorium, instytucji państwa i jego suwerenności jest uzupełniane o ochro- między państwami. Pozostałe to konflikty wewnątrzpaństwowe, których istotnym wyróż-
nę zasobów informacji i technologii. Procesy globalizacji utrudniają państwom kontrolę nikiem jest niezwykła złożoność, różnorodność uczestniczących podmiotów i trudność
nad nimi. Przyczynia się do tego także transnacjonalizacja produkcji wojskowej prowa-
w ich rozwiązywaniu.
dzonej przez korporacje w wielu państwach. W tym kontekście pojawiła się koncepcja
5 Nawet pobieżna analiza zagrożeń bezpieczeństwa w pozimnowojennej Europie
niefizycznego lub niematerialnego bezpieczeństwa. Formułowany jest nawet pogląd, że
i świecie wyraźnie pokazuje zmianę ich charakteru. Dość jednoznacznie określone i glo-
w XXI wieku zasoby informacji i dostęp do nich będą określały rozkład siły w środowi-
balne zagrożenia okresu zimnej wojny są zastępowane przez wieloznaczne, różnorodne
sku międzynarodowym. Podobnie w dziedzinie wojskowości coraz istotniejsze znaczenie
i często bez konkretnej lokalizacji. Tworzą wyzwania nie tylko dla państw i narodów, lecz
ma nie tyle siła ognia, ile tzw. bronie inteligentne, oparte na technologiach informa-
także pozapaństwowych uczestników stosunków międzynarodowych. Są bardziej złożo-
tycznych. Przykładów ich skutecznego stosowania dostarcza operacja „Pustynna Burza”
ne i kompleksowe niż te z okresu zimnowojennej konfrontacji, jednakże mniej apoka-
czy też interwencja NATO w Kosowie, czy interwencja Stanów Zjednoczonych w Iraku
liptyczne niż ukształtowany wówczas system wzajemnie gwarantowanego zniszczenia,
w 2003 roku.
istotną tendencją jest też „odrywanie” zagrożeń od wroga, a więc podmiotów podejmu-
Wskazywano już, że procesom globalizacji właściwe jest zacieranie wcześniejszego jących celowe, świadome działania godzące w żywotne interesy określonych państw, ale
wyraźnego podziału między wnętrzem państwa i środowiskiem międzynarodowym. Zja- 1 grup społecznych oraz jednostek. Stąd też coraz częściej, jak w strategii bezpieczeń-
wisko to niesie z sobą istotne implikacje dla bezpieczeństwa narodowego i międzynaro- stwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej przyjętej we wrześniu 2003 r., w mniejszym
dowego. Następuje bowiem interpenetracja problemów międzynarodowych i wewnątrz- stopniu mówi się o zagrożeniach bezpieczeństwa narodowego czy międzynarodowego
państwowych. Procesy te, w powiązaniu z transnacjonalizacją zagrożeń, prowadzą do a bardziej o wyzwaniach.
zacierania tradycyjnego podziału między bezpieczeństwem wewnętrznym i zewnętrznym |
państw. Na określenie tego zjawiska Victor D. Cha zaproponował pojęcie intermestic se-
curity, czyli koncepcję bezpieczeństwa, która całościowo obejmuje wnętrze państwa i śro-
dowisko międzynarodowe, uwzględniając przenikanie się i warunkowanie tych dwóch
obszarów.
Szczególnym zagrożeniem, wykorzystującym infrastrukturę procesów globalizacji
i podlegają cym globalizacji, jest terroryzm międzynarodowy. Wprowadza on do stosun-
ków międzynarodowych nowe zjawisko zagrożeń asymetrycznych, czyli — upraszcza- 5 -
M Szerzej zob. M. Kaldor,ta and Old Wars. Organized Violence in a Global Era, Cambridge 1999.
jąc — zagrożeń kreowanych przez podmioty inne niż państwa i dysponujące znacznie dzynarodowe”
rzej zob.
1997, M.ne 2.Pietraś, Pozimnowojenny
jenny paradygmat
parad bezpieczeństywa in! statu nascendi, i „Sprawy Mię-
t bezpieczeń. i
mniejszym potencjałem niż państwa. Nowa jakość zagrożenia terrorystycznego, którego
 Rozdział 14. Bezpieczeństwo międzynarodowe
| 331
i „ych stosunków po m

|s PONO m 3. Redefinicja
icj bezpiei stwa międzynarodowego
A: a ;
i [ssa NENIEEC h środowiskiem, 0. za.
, | UE JEĘ% Bs ń w którym
de wszystkim
i proces dyna
potrzeba ich bezpi micznych rełacji między
. podmiota-
Sadie:
„|BRa
BIE ać4 adykalne
orsrodowickicn
ktośane przećzaspokajana.
onej znej Stą wej
|E28 g338 zmiany środowiska
a ka
s

międzyna i do międzyieczeństwa jest

Be 2 a
rady
, a

SE 5 bianie współzależności a
| > ć|5 ny, ale też . przez pogłębia
radykalne Ś i i
narodowych
rodowego określa i procesy globalizacji,
jebac J woj
m |Gmż'o|8 EŻalŻ 5 poz oczeńna Ego dosiosowie
5 5 >» do.
$ [5 3 0 5
wy
i
$| $3ZE 2 RE . dniesienia dla trwająceg
EleGu5 EU 3
5 |avżyjazdja lą SEĘ-3 SZĘ u re
|| ję; F : twa,
ków hJednakże pa ct odniesienia
. zarazem czeń
5|SRZSOS 8 GĘZZ
NCPEECZEFCECZE SZR ZĘ obrazując kalę zmian,dl, stanowijącego
skalę jeg,
procesu reinterpretacji bezpieczeń
kstlss l; | ko| akcją tsmicjącego ładu bipolarnego.
PZSZEEZZE G48
— ż siekaÓWzimnej
oC j wojny.
wojny. za a
Wówczas było i i jego rozumienie
| ono . funkcjąblematyki
istn ja bozpieczeńs
aa Tworzy |
ukształtowane
2d 3 | sowa opierał się a ! it
> ES = strukturalne ramy dlaa ws wszelkichh blokówanaliz propolitycznych, militarnych,
EE 5
"JB Z8ZE_ E = pi kleologicznych >
ideologiczny i go
żj |Ęz "5
OŚ 36 nieniu dwóch
5 [3 zĘ=,
2 o BE
B5
ŻE BE
53 RESEKOCIKJE
Bed
Ż%ŹZ Ź.% ĘE => p o , w nego odstra
| „JE 42 DĄ ż o8
3Śź om; dwóch
a przeciwstaw
iwstawnych u je
|s3 KZEPPEF 5 ścigowi
spodarczych zbrojeń.2 realizowanej
Mechanizmy blo , dstraszania23 i towarzy:
Ś oraz , te zapewniały
strategii iat tzw |» negatywny
o aniały rzyszącemu|
5 „źle SĘ wyścigowi zbroj ja państw na zapewnieniu narodowego pok legowwyróżni-
pokój”. | Jego wyróżni
[B= EM a$ RE 3 $ pr
2 lBśl83% EE =
2 instytucji państwa i jego terytorium, powaniu
6BŹRZZŃo%
/
=
BI
z =
Li odkad
=P
. Es poprzez zdo ka do narodow czo
E .vb:m |e d R 23 Ka
Ai
ins pada | age ten i
|
dolność odparcia ataku zewnę
|
Ta samg
| = |

Z ń . noś
i ; Pa EE : a nie zapewniania
dla na rozwoju współpracy
p i stabilności
dec
€ wiska
anie miala sia
sia wojskowa.
3 2 z $ |g5E =1a
enie miała
|
| HĘ b zŚ a
885 3 iania bezpieczeństwa decydując © mia a dzynarodowe.
5
| |R KĘJE | b aŻs5
; R |Ezżyii | :| > > | dostosowany był sposób
Do ukształtowanych w okresie zimnej j wojny
woj Ó Opierał sięa między
ństwa. on. na kilku zało.
B8|Plzz5
i EEIECE
- 5 |SSE 38 «$58| żŚ
rozumienia i ze. goentralizowany i suweten: bezpieczeń
:
|ksś (5 5ół
BE EEBZAN=
>
80 « - e, zjzjawisko bezpieczeństwa
:R
ZNIEDCJEJ
:
DECIEFA Ę
GSĘ SEKCIE RZ żeniach. Po pierwsze, a
. . ;
wią
odstawową
»le|$z | GE
8 b
|loSse2
|Rs5%
ŚZE
nym OSpaństwem narodowym . bę jednostką stosunkó ków międzynarodo.
I |BZZĘ wZEz|j
BŚ 8 ącym . p 2 Oo o
| 8 m |S Wz | 2 BEDA
SSB ©8 iąza
OOO -
| 8 |8l8gu |8a 85 ..8 5, wych. Stąd Stą: odwoływano sięie do bezpieczeń.
|B8BSŻ SRR enie bezpieczeństwa.
|| 558 ło to więc państwocentty eczeństwa.
5 | 5 |3BQ SĘŻ
EB EEE 3 eń a. Po dugi
drugie,e w takich
kich uwa.
8|EJSEB
a |bu
KRC
|2Śz i O
BSB]
ŚS334| ©AZ© Było . j struktury
Po
GRE
5 kowaniach
runkowa i ń
podmiotowej tryczne rozumie środowiska między. bezpieczeństwo
„, kategoriach grystr o su mie zerowej.-Tym i samym nztost bezpieczeństwa
i
czpiczeństwo
| zizńem jeż
5 ls =8-8 a
żĘ Ś B2
8% B= RóĘ SZE
Ę -BBEGSŚlS< „Bl
.2 SN Zz| BE= nych p ”
| - 1
ad
o
dą M 3 © , 28 —%Ż s gle
„Pi 2 E ; g —| 2 stwa miała
nych aństw chronić
afstw c oznaczał jego spadek
z ukształtowane ityczne, terytori no
w przypadku kdeoloicznz
„ Po trzecie, po! sata quo, Poi
o |8 SW
| polity m | | | e arożenicm any
E
|.52 |2 BER SO SERE ZĘ
2 sony kac
- 8 3
Ś [80 SIE ŻE B>,$5EE ŻESZE| £
; -
ie przed dni nimi. Stąć | :
gsN
E| GE
EjLE
|5|Bs GąŻ5|5 h daw
51 -S56B a BŚ ę ssż||; © ost ana i a yo
ofektwncj obronie p p6d
zp
nina. ep d bezpieczeństwowa iw a
i obrona
ły
były niemalże
niemalże
N D 5 8 |. SE2-s2 Ę HaSPSEMRSB| syn I
ARE 8g ożcń, | a nie pozytywny
CEE)
Ed l diiki igatywnych,
Rona czyli PSY TO bezpieczeństwo definiowanow kateg mowa| pożą
|= NS GR legg a a5 braku zagrożeń, ność państwa od groźby winy,
3 Po s
5 | less [8 8$ S5E8Ź SB danych syt (Zna j edukcjonistyczny
DE ka. bzzai 8 4; ji
rozumiane bezpieczeństwo ało bowiem woln c | PNowanz gada
miało r uk ijoni
pony oaz
33 Ś|Ż PIEŃ
55 85 25 Ę BE I 55 E 2
ie poojęczońst witanyByłowiec
harakter. zori proble
s HI2
LiiŻ
8 aŚRosa
E
| [SBS GE
| | żR
Ng BIES
zęć
BISEE ś aństwo, jako podmiot
bezpieczeństwa
BĘ Z5RRa” _2Ę3 8 aZ Było to działań i przedmi
więc statyczne na
kie rozumienie bezpieczeństwa.
e
| : > >
9 = fany zachodzące
'
>
w śro
środowisku międzyna .

| 0 m urachmitunichomiły trwającą dysku

. . |

Zmiany e w
> mającca dsk
|F BE I 0 KR żą
AL Ś s$|ls ES Bl % R żi
i. i ję i : ę : j i ś:Ę sję nad nowym rozumieniem a j a czy też tendencje tego procesu. Po
.
ED = Z ió bnić4 cztery jeruaa 2 ę |
s 7 ultz, Introduclio!
ZĘ ż ?
| E | o Ee, , BE| 5 558|
jĘ i4ć i Shultz, R. Godson,| T. Greenwood
| [eds.],
s tion to Intemational
Security, | | ,
SBŚ | a Security Studies for ihe
| Po dd i
- 8 Zob. dyskusję na ten tem at: M.
M. Pietraś, Bezpieczeństwo
eko
Pi w poonadkam środogisku ogic.
R A j. ż ędzwarodowym, [e] 8. Taębski
i s di he 1990 s, Washington DC 1993, Ś: 46. logiczne między
w Europie. Studium politologiczn .
ć - : - - Ś Lublin 2000; id., Bezpieczeństwo p
B. Górka-Winter (red.],
(red.], Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa,
ń War.
Warszawa 2003; : J. Ku kułka, Nowe
332 || Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
pierwsze, redefinicję rozumienia bezpieczeństwa w układzie horyzontalnym, dotyczącą
jego przedmiotowego zakresu. Po drugie, redefinicję w układzie wertykalnym dotyczą-
cą poszerzenia zakresu podmiotowego „w dół”, od państwa i narodu do uwzględniania
grup społecznych, a nawet jednostek. Po trzecie, poszerzenie zakresu przestrzennego
i wyjście poza obronę granic państw. Po czwarte, redefinicję działań i politycznej od-
powiedzialności za bezpieczeństwo, która obejmuje powyższe trzy tendencje, czyli obok
rządów państw włączanie organizacji międzynarodowych i podmiotów pozarządowych
oraz podejmowanie wielowymiarowych dzialań na rzecz ładu międzynarodowego. lemu
ostatniemu zagadnieniu zostanie jednak poświęcony odrębny fragment tego rozdzialu.
1. Redefinicja zakresu przediniotowego. Dotyczy próby określenia obszaru zjawisk,
które mogą tworzyć zagrożenia dla narodów i państw, ale jednocześnie dziatania w ich
ramach mogą być istotne dla podniesienia poziomu bezpieczeństwa i jego poczucia. Wi-
doczna jest tu wyraźna tendencja do poszerzania jego pojęcia i obejmowania nim coraz
liczniejszych zjawisk. Prowadzi to do ukształtowania się pogłądu o wielowymiarowości
zjawiska bezpieczeństwa i jego szerokiego rozumienia (comprehensive security).
Dyskusja na ten temat rozpoczęła się jeszcze w okresie zimnej wojny i była inicjo-
wana przez środowiska naukowe. Postulaty środowisk naukowych spotykały się ze stop-
niową akceptacją elit politycznych. Lester Brown w opublikowanej w USA przez World
Watch Institute pracy Redefining National Security apelował o redefinicję bezpieczeństwa
narodowego USA w warunkach zagrożeń gospodarczych wynikających z kryzysu ener-
getycznego, nielegalnej migracji i zagrożeń ekologicznych w postaci możliwych zmian
klimatycznych. W Europie instytut badań pokoju w Kopenhadze rozpoczął w 1985 r.
realizację projektu badawczego pt. Non-military aspects of security. Zaś J. 'Tuchman-Ma-
thews w artykule opublikowanym w 1989 r. w „Foreign Affairs” stwierdziła wprost, że
logika procesów międzynarodowych sugeruje poszerzenie rozumienia bezpieczeństwa
narodowego o wymiar gospodarczy, ekologiczny i demograficzny.
Poglądy środowisk naukowych były stopniowo akceptowane przez polityków. Rząd
Japonii już w 1980 r. przyjął koncepcję wszechstronnego bezpieczeństwa narodowego,
eksponując zwłaszcza jego wymiary wojskowy i gospodarczy. Ten ostatni w kontekście
zapotrzebowania Japonii na surowce energetyczne i żywność. M. Gorbaczow w swej
koncepcji nowego myślenia wskazywał wprost, że myślenie o bezpieczeństwie w kate-
goriach militarnych jest ułomne, a stąd niezbędne jest jego szerokie, całościowe rozu-
mienie. W grudniu 1987 r. ONZ przyjęła rezolucję w sprawie systemu wszechstronnego
pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. Społeczność międzynarodowa zaakcepto-
wała w niej szerokie, wielowymiarowe rozumienie bezpieczeństwa.
Myślenie na rzecz szerokiego, wielowymiarowego rozumienia bezpieczeństwa i jego
polityczna akceptacja były kontynuowane po zakończeniu zimnej wojny. W roku 1991
uwarunkowania i wymiary bezpieczeństwa międzynarodowego Polski, „Wieś i Państwo” 1995, nr 1; B. Buzan,
O. Waever, J. de Wilde, Security. New Framework for Analysis, London 1998; Ch. Reus-Smit, Realist and
Resistance Utopias: Community, Security and Political Action in the New Europe, Millennium: Journal of
International Studies 1992, nr 1, s. 6 i n.; S. Dalby, Security, Modernity, Ecology: the Dilernmas of Post-Cold
War Security Discourse, Alternatives 1992, nr 1, s. 97 i n.; K. Baoth, N. Wheeler, Contending philosophies about
security in Europe, [w:] €. Mclnnes (ed.], Security and Strategy in the New Europe, London-New York 1992,
s. 4. - Bezpieczeństwo ekologiczne. ..
Rozdział 14. Bezpieczeństwo międzynarodowe 333
w przyjętym przez szczyt NATO zorganizowany w Rzymie dokumencie pt. Nowa kon-
cepcja strategiczna wskazano wprost, że bezpieczeństwo i stabilność obejmują elementy
polityczne, gospodarcze, społeczne, ekologiczne oraz niezbędny wymiar obronny. Po-
gląd ten podtrzymano w strategii bezpieczeństwa przyjętej w Waszyngtonie w kwietniu
1999 roku. Z kolei w przyjętym przez OBWE w listopadzie 1999 r. dokumencie pt. Kar-
ta bezpieczeństwa europejskiego wskazano na trzy wymiary bezpieczeństwa międzynaro-
dowego: humanitarny, polityczno-wojskowy, gospodarczo-ekologiczny. Potwierdzeniem
politycznej akceptacji szerokiego, wielowymiarowego rozumienia bezpieczeństwa stały
się także strategie bezpieczeństwa narodowego poszczególnych państw, w tym również
i Polski, przyjęte w latach 1992, 2000 oraz 2003.
Podstawową przesłankę takich pogłądów tworzy fakt, że zagrożenia militarne, cho-
ciaż ciągle zasadnicze, relatywnie straciły na znaczeniu w porównaniu z wymiarem go-
spodarczym oraz energetycznym i ekologicznym. Stąd definiowanie bezpieczeństwa nie-
mal wyłącznie w kategoriach militarnych, a więc ich redukowanie do tego wymiaru, pro-
wadzi do całkowicie fałszywego obrazu rzeczywistości, co samo w sobie jest niebezpiecz-
ne. Oznacza bowiem koncentrowanie się na militarnych zagrożeniach i ignorowanie in-
nych, być może bardziej szkodliwych w nowych realiach ładu międzynarodowego.
W dyskusjach naukowych jak i w dokumentach politycznych istnieje dość duża zgod-
ność poglądów na temat przedmiotowego zakresu bezpieczeństwa międzynarodowego.
Z reguły wskazuje się, że obejmuje on pięć wymiarów: polityczny, gospodarczy, wojsko-
wy społeczny lub humanitarny i ekologiczny.”
A. Wymiar polityczny. Obejmuje polityczne elementy stosunków międzynarodo-
wych. Szczególnie ważne jest tu kształtowanie struktur stabilizujących ład międzyna-
rodowy. Należą do nich mechanizmy pokojowego rozstrzygania sporów czy też proces
instytucjonalizacji współpracy w różnych dziedzinach. W euroatlantyckim obszarze sto-
sunków międzynarodowych istotna rola w tym zakresie przypada Organizacji Bezpie-
czeństwa i Współpracy w Europie i wypracowanemu w jej ramach w ostatnich latach
zespołowi procedur i instytucji służących zapobieganiu konfliktom, rozwojowi współ-
pracy, a przez to stabilizowaniu środowiska międzynarodowego. Istotne znaczenie mają
także zespoły działań nakierowanych na stabilizowanie ładu wewnętrznego w państwach
Europy Środkowo-Wsśchodniej w okresie transformacji ustrojowej.
B. Wymiar gospodarczy. Systematycznie zyskuje na znaczeniu. E. Luttwak sformuło-
wał nawet tezę, iż jedną z cech ewolucji środowiska międzynarodowego jest przechodze-
nie od geopolityki do geoekonomiki, czyli takiego stanu stosunków międzynarodowych,
w których wojskowe metody realizacji polityki zagranicznej są wypierane przez gospo-
darcze. W tych warunkach gospodarczy wymiar bezpieczeństwa zyskuje własną dynami-
kę ilogikę przejawiania się. Oddziałuje na bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe.
. Gospodarka warunkuje bezpieczeństwo narodowe głównie w dwojaki sposób. Po
pierwsze, tworzy podstawy materiałnego potencjału państwa, w tym także obronnego.
Stąd też państwo jest zagrożone, gdy gospodarka nie jest w stanie się rozwijać. Po
9 B. Buzan, People, States and Fear: An Agenda for Interational Security Studies in tke Post Cold War
Era, Brighton 1991, s. 31-35; P. Ekins, A New World Order, London-New York 1992, s. 17; M. Pietraś,
"
 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
334
drugie, zwłaszcza w warunkach współzależności, a jeszcze bardziej zależności, istnieje
możliwość instrumentalizacji więzi gospodarczych do osiągania celów politycznych. Słu-
żyć temu mogą zależności surowcowe, energetyczne oraz żywnościowe. Stąd też mowa
o bezpieczeństwie surowcowym, energetycznym lub żywnościowym państwa. Dla Polski
w warunkach zależności energetycznych, zwłaszcza od Rosji, problem bezpieczeństwa
energetycznego i poszukiwania alternatywnych źródeł zaopatrzenia nabiera szczególne-
go znaczenia. Gospodarczy wymiar bezpieczeństwa narodowego oznacza bowiem brak
wrażliwości i podatności danego państwa na negatywne zewnętrzne impulsy gospodar-
cze w takim zakresie, aby nie były one wykorzystywane przez inne państwa do wywicra-
nia presji politycznej. Stąd wielkość produkcji przemysłowej, rolnej, handel, technologic,
finanse są środkami warunkującymi stan bezpieczeństwa każdego państwa.
Gospodarka warunkuje także bezpieczeństwo międzynarodowe, i to w dwojaki spo-
sób. Z jednej strony, czynniki gospodarcze mogą być źródłem napięć i konfliktów, z re-
guły sektorowych, niemniej negatywnie wpływających na bezpieczeństwo międzynaro-
dowe. Z drugiej strony, współpraca gospodarcza państw może tworzyć istotne przesłanki
stabilności i bezpieczeństwa międzynarodowego. Stąd w Deklaracji Szczytu Budapcesz-
teńskiego KBWE w grudniu 1994 r. jednoznacznie wskazywano, że gospodarka rynkowa
i stały rozwój gospodarczy są integralną częścią koncepcji kompleksowego bezpieczeń-
stwa (comprehensive security). W tym kontekście formułowana jest teza, że wolność
gospodarcza i swobodny dostęp do czynników produkcji ograniczają skłonność do sto-
sowania siły w stosunkach międzynarodowych.
C. Wymiar społeczny zamiennie nazywany też humanitarnym. Jest zjawiskiem zło-
żonym. Szczególnie daje o sobie znać w warunkach przezwyciężania dwubiegunowego
ładu międzynarodowego i związanych z tym społecznych kosztów, zwłaszcza w odniesie-
niu do problemów zachowania tożsamości i odrębności kulturowej oraz towarzyszących
im nacjonalizmów i napięć na tle etnicznym. Są one głównym źródłem niestabilności
w euroatlantyckim obszarze stosunków międzynarodowych. Era pozimnowojenna za-
częła się tu bowiem od powrotu przez wiele narodów do realizacji prawa samostano-
wienia i dezintegracji państw wielonarodowych. Doprowadziło to do wiełu konfliktów
etniczno-religijnych i powiązanych z nimi sporów terytorialnych."
Wymiar ten niekiedy jest traktowany jako główna tendencja ewolucji bezpieczeństwa
po zakończeniu zimnej wojny, związana z odchodzeniem od bezpieczeństwa terytorium
w kierunku bezpieczeństwa tożsamości. Zdaniem O. Waevera społeczny wymiar bezpie-
czeństwa (societal security) dotyczy zdolności społeczeństwa do zachowania jego podsta-
wowych cech w warunkach zmienności środowiska międzynarodowego oraz obecnych
i przyszłych zagrożeń. Oznacza to zdolność zachowania wzorców zachowań, kultury, ję-
zyka, wierzeń, a więc tego wszystkiego, co składa się na narodową tożsamość.!! Inaczej
ujmując, społeczny wymiar bezpieczeństwa dotyczy nie tylko braku zagrożeń dla toż-
samości narodu, grupy etnicznej itp., lecz także pewności ich realizacji. W tym kontek-
10 Ą_ M. Dorman, A. Treacher, European Security. An Introduction to Security Issues in Post-Cold War
Europe, Aldershot 1995, s. 146-148.
1 O. Waever, Sociefał security: the concept, [w:] O. Waever, B. Buzan, M. Kelstrup, P. Lemaitre, Identity,
migration and the new security agenda in Europe, London 1993, s. 23.
Rozdzial 14. Bezpieczeństwo międzynarodowe
335
ście używane jest także pojęcie „bezpieczeństwa etnicznego” (ethnic security).
Tożsamość
grupy etnicznej jest tu główną wartością chronioną.
Zjawisko społecznego wymiaru bezpieczeństwa jest istotne także z tego względu, że
problemy społeczne, a zwłaszcza narodowościowe mogą mieć poważne reperkusje dla
o osnków między państwami, a więc tradycyjnie ujmowanych problemów bezpieczeń-
stwa.
Problem tożsamości dotyczy grup społecznych. Dła bezpieczeństwa w obszarze euro-
atlantyckim istotne znaczenie mają także prawa jednostek. Ich łamanie tworzy zagroże-
nia dia stabilizacji środowiska międzynarodowego i bezpieczeństwa, zaś przestrzeganie
w powiązaniu z procesami demokratyzacji i budowy społeczeństwa obywatelskiego two-
rzy przesłanki stabilizacji, współpracy i bezpieczeństwa i jego poczucia. |
D. Wymiar wojskowy. W okresie zimnej wojny „zagospodarowywał” niemalże całą
przestrzeń zjawiska bezpieczeństwa, glównie pod postacią wyścigu zbrojeń, nieudolnych
prób jego kontrolowania oraz związanego z tym mechanizmu równowagi sił. Obecnie re-
latywnie traci na znaczeniu, co nie znaczy, że przestał być istotny, tym bardziej że proces
walki z globalizującym się terroryzmem przynosi swoiste dowartościowanie wojskowych
instrumentów polityki bezpieczeństwa niektórych państw. Dotyczy to zwłaszcza Stanów
Zjednoczonych, których polityka zagraniczna podlega swoistej remilitaryzacji.
N iezaleźnie ad powyższych ocen w warunkach pozimnowojennego ładu międzynaro-
dowego wojskowy wymiar bezpieczeństwa staje się zjawiskiem złożonym, wielopostacio-
wym. Z jednej strony, w euroatlantyckim obszarze stosunków międzynarodowych obej-
muje proces coraz bardziej efektywnej kontroli zbrojeń, ich redukcji oraz weryfikacji
wynegocjowanych w tym zakresie porozumień. Dotyczy to zbrojeń konwencjonalnych
redukcji stanów osobowych oraz redukcji potencjałów jądrowych Rosji i USA. Istotne
znaczenie ma proces redukcji broni chemicznej i biologicznej. Należy jednak pamię-
tać, iz tym pozytywnym zjawiskom towarzyszą zagrożenia — zwłaszcza poza obszarem
euroatlantyckim, ale i nie tylko — w postaci proliferacji zbrojeń konwencjonalnych, któ-
ra uzupełniana jest niebezpieczeństwem proliferacji broni masowego rażenia iwejścia
w jej posiadanie obok kolejnych państw podmiotów pozarządowych, zwłaszcza organi-
zacji terrorystycznych. Tym bardziej że w warunkach procesów globalizacji i swoistej pry-
watyzacji handlu uzbrojeniem wzrasta łatwość dostępu do różnego rodzaju uzbrojenia
Wzrastają także zdolności produkowania broni. |
z drugiej strony, wojskowy wymiar bezpieczeństwa w coraz szerszym zakresie obej-
muje rozwój środków budowy zaufania. Koniec zimnej wojny stworzył jakościowo no-
we możliwości ich kształtowania. Potwierdzeniem tego stały się wypracowane w ra-
mach KBWE/OBWE kolejne generacje środków budowy zaufania i bezpieczeństwa
przyczyniające się do przejrzystości aktywności wojskowej i eliminacji możliwości prze-
prowadzenia niespodziewanego ataku jednego państwa europejskiego na inne. Działa-
niom tym towarzyszy nowe formułowanie doktryn obronnych oraz wojskowa współpraca
państw, które jeszcze niedawno należały do przeciwstawnych sojuszy wojskowych. Szcze-
gólnym fenomenem stał się proces tworzenia wielonarodowych jednostek wojskowych
jak siły szybkiego reagowania UE, brygada polsko-niemiecko-duńska czy bataliony pol-
12 B. Roberts, 1995 and the End of the
Post-Cold War Era, „The Washington Quarterly” 4995, nr 1, s. 6.
336 | Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
sko-ukraiński i polsko-litewski. Zmienia się także organizacja i funkcje jednostek woj-
skowych, które ze struktur statycznych, przeznaczonych do obrony terytorium, stają się
siłami szybkiego reagowania w sytuacjach kryzysowych. Działania te, zmieniając oblicze
wojskowego wymiaru bezpieczeństwa, niewątpliwie przyczyniają się do stabilizowania
środowiska międzynarodowego.
E. Wymiar ekologiczny. Jest zjawiskiem tyleż nowym co kontrowersyjnym, prezen-
tującym własną dynamikę oraz powiązania z analizowanymi wcześniej wymiarami nie-
militarnymi jak i z płaszczyzną militarną bezpieczeństwa. Formułowany jest nawet po-
gląd, że stan środowiska naturalnego ma fundamentalne znaczenie dla bezpieczeństwa
w Europie. Jego zmiany wpływają na fizyczne uwarunkowania istnienia i dobrobytu na-
rodów, zagrażają obniżeniem efektywności procesów gospodarczych, niestabilnościami
wewnętrznymi i międzynarodowymi. Prowadzą do obniżenia poczucia pewności istnie-
nia i funkcjonowania w środowisku naturalnym. Oznacza to, że procesy jego degrada-
cji, z jednej strony, bezpośrednio oddziałują na ludzi, niosąc z sobą zagrożenia dła ich
zdrowia i życia. Z, drugiej, są zmienną zachowań społecznych. Nierozwiązywane mogą
być przyczyną napięć i konfliktów społecznych, w tym międzynarodowych. Rozwiązy-
wane mogą przyczyniać się do rozwoju współpracy, wzrostu zaufania, w konsekwencji
stabilizacji środowiska międzynarodowego. Czynnik ekologiczny staje się więc istotnym
elementem określającym postzimnowojenny ład międzynarodowy.
Procesowi redefinicji przedmiotowego zakresu bezpieczeństwa w stosunkach mię-
dzynarodowych towarzyszy, zwłaszcza w dyskusjach naukowych, dylemat określany w ję-
zyku angielskim, i dość trudno przetłumaczalny na język polski, jako securitization lub
di-securitization, a więc pytanie o to, czy w analizach, ale i koncepcjach bezpieczeństwa
uwzględniać kolejne wymiary niemilitarne i właściwe im zjawiska i procesy, czy też ogra-
niczać ich zakres łub wręcz eliminować. B. Buzan, O. Waever oraz J, de Wilde uważają,
że proces securitization oznacza postrzeganie jakiegoś zjawiska jako pilnego, o charak-
terze egzystencjalnym i tak ważnego, że nie nadaje się do „normalnego” przetargu po-
litycznego, lecz powinno być rozwiązane przez głównych decydentów w państwie, mając
priorytet przed innymi problemami, z możliwością stosowania nadzwyczajnych środków.
Stąd uważają oni, że definiowanie problemów życia społecznego w kategoriach bezpie-
czeństwa oznacza niepowodzenie w ich rozwiązywaniu poprzez działania polityczne.
Dylemat securitization czy di-securitization został dość jednoznacznie rozstrzygnięty
w badaniach naukowych, ale w koncepcjach posiadających akceptację polityków na rzecz
pierwszej z tych opcji. Przesłanki takiej tendencji stworzyły niewątpliwie zmiany zacho-
dzące w środowisku międzynarodowym. Przede wszystkim zmniejszenie znaczenia za-
grożeń wojskowych po zakończeniu zimnej wojny. Proces ten prowadził do objęcia poję-
ciem bezpieczeństwa sfer, które wcześniej do niego nie należały. Tym samym ogranicze-
13 Zob. J. Kukułka, Ekologiczna koncepcja ladu międzynarodowego, [w:] Stosunki międzynarodowe i poli-
tyka. Wyzwania końca stulecia. Księga jubileuszowa na 65-lecie Profesora Boguslawa Mrozka, Warszawa 1995,
s. 147-155; M. Pietraś, Państwa narodowe wobec dynamiki procesów bezpieczeństwa w euroatlantyckim obszarze
stosunków międzynarodowych, [w:] J. Fiszer (red.], Państwa narodowe w euroailantyckich strukturach, Poznań--
Warszawa 1996, s. 50; M. Pietraś, Ekologiczny wymiar bezpieczeństwa w postzimnowojennej Europie, [w:] Histo-
ria — polityka — stosunki międzynarodowe. Księga jubileuszowa na 65-lecie Profesora Józefa Kukułki, Warszawa
1994, s. 199-212; M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne... , s. 41-85.
Rozdział 14. Bezpieczeństwo międzynarodowe 337
nia stosowania siły wojskowej prowadziły do wzrostu znaczenia niewojskowych wymia-
rów bezpieczeństwa. Przesłanki tego procesu tworzył także postępujący wzrost współza-
leżności międzynarodowych.
Ukształtowana po zakończeniu zimnej wojny akceptacja poszerzania przedmioto-
wego zakresu bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych nie zmienia w niczym
ważnego pytania o granice tego procesu. Czy każdą trudność, problem w stosunkach
międzynarodowych należy definiować w kategoriach bezpieczeństwa? Jakie kryteria do
takiego definiowania stosować?
2. Redefinicja zakresu podmiotowego. Dotyczy określenia podmiotów, które pod-
legają ochronie w ramach polityki bezpieczeństwa oraz podmiotów, których działania
w nowych realiach środowiska międzynarodowego są istotne dła zapewniania bezpie-
czeństwa. Zagadnienie to związane jest pytaniem: czyje bezpieczeństwo? Czy tylko pań-
stwa, jak uważano jeszcze do niedawna, są jedynymi podmiotami bezpieczeństwa w sto-
sunkach międzynarodowych, czy także podmioty pozarządowe, jak zorganizowane grupy
społeczne, a nawet jednostki?
Przez wieki funkcjonowania westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych,
którego niemalże jedynym podmiotem było scentralizowane państwo narodowe, od-
powiedź na powyższe pytania była jednoznaczna. Podmiotem polityki bezpieczeństwa
i jednocześnie przedmiotem ochrony było państwo, jego instytucje i terytorium. Bezpie-
czeństwo było też problemem stosunków wyłącznie między państwami, czasami — jak
to miało miejsce w XX w. — za pośrednictwem organizacji międzynarodowych. Było to
więc państwocentryczne podejście do zapewniania bezpieczeństwa, ałe też jego analizy.
Obecnie, w warunkach przemijania westfalskiego systemu stosunków międzynaro-
dowych, przejawiającego się m.in. poprzez proces postępującej decentralizacji państw,
zwiększonej przenikalności granic i upodmiotawiania w stosunkach międzynarodowych
grup społecznych, a nawet jednostek, następuje odchodzenie od państwocentryczne-
go ujmowania bezpieczeństwa. Podmioty niepaństwowe stają się powszechnie uznawa-
nym uczestnikiem stosunków międzynarodowych oraz elementem analizy problemów
bezpieczeństwa. Oceny tego zagadnienie są jednak głęboko zróżnicowane. K. Booth,
zwolennik szkoły „społeczności światowej”, prezentuje dosyć skrajny punkt widzenia,
odrzucając państwo jako najważniejszy punkt odniesienia dla analizy bezpieczeństwa
w stosunkach międzynarodowych. W kontekście pytania, czyje bezpieczeństwo jest naj-
ważniejsze, wskazuje na jednostki ludzkie. Z kolei M. Shaw, zwolennik socjologicznego
nurtu w badaniu stosunków międzynarodowych, uważa, że przeciwstawianie bezpieczeń-
stwa jednostek bezpieczeństwu państw nie ma sensu. Potrzebna jest całościowa, wielo-
warstwowa analiza, gdzie bezpieczeństwo jednostek analizowane jest obok bezpieczeń-
stwa grup społecznych, a to obok zjawisk, które zagrażają bezpieczeństwu państw.
. Podobne poglądy akcentujące potrzebę równoległego analizowania problemów bez-
pieczeństwa państw i podmiotów pozapaństwowych prezentują zwolennicy podejścia
neorealistycznego. Dla B. Buzana podstawowym podmiotem związanym z analizą bez-
pieczeństwa międzynarodowego jest suwerenne państwo, ale obok niego niepaństwowe
zbiorowości ludzkie (human collectivities). Rozróżnia on także trzy poziomy analizy bez-
pieczeństwa w stosunkach międzynarodowych, tj. poziom jednostek, poziom państw na-
338 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
bez-
rodowych oraz poziom międzynarodowy. Z kolei E. Kolodziej za jednostki analizy
pieczeństwa w stosunkac h międzynar odowych, obok państw, uznaje obywatels kie spo-
łeczeństwo gospodarcze (civil economic society), złożone z tych wszystkich grup, jedno-
stek, korporacji itd., które działają na rzecz osiągania dobrobytu bez respektowania gra-
nic państwowych oraz obywatelskie społeczeństwo polityczne (civil political society), zło-
żone z podmiotów wewnątrzpaństwowego Życia politycznego, wykraczających w swych
działaniach poza granice państwowe.!*
Powyższe poglądy, mimo ich kontrowersyjności, pokazują, iż w badaniach problema-
tyki bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych istnieje szeroki nurt argumentacji
na rzecz uwzględniania podmiotów pozarządowych, a więc odchodzenia od ujęć pań-
jak
stwowocentrycznych. Podmioty pozarządowe są tu zarówno przedmiotem zagrożeń
i nośnikiem działań na rzecz stabilizacji środowiska międzynarodowego.
W pełni akceptując nie tyłko potrzebę, ałe i konieczność uwzględniania w analizie
bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych podmiotów transnarodowych, których
rozwój jest prawidłowością, należy unikać wyidealizowanego ich ujmowania. Podmioty
te bowiem nie tylko wymagają ochrony w ramach polityki bezpieczeństwa i nie tylko mo-
gą przyczyniać się do jego wzmacniania, ale także mogą być źródłem zagrożeń. W szcze-
gólności dotyczy to organizacji terrorystycznych oraz struktur transnarodowej przestęp-
-
czości zorganizowanej. Ich działania, zwłaszcza w kontekście tzw. zagrożeń asymetrycz
nych, oznaczają, że w późnowestfałskim środowisku międzynarodowym obserwowana
jest redukcja zdolności państw do monopolizacji przemocy. Jej nośnikami stają się także
podmioty inne niż państwa.
Powyższe poglądy nie zmieniają jednak faktu, że państwa są i jeszcze przez dłu-
gi okres będą głównymi podmiotami polityki bezpieczeństwa oraz przedmiotem badań
w tym zakresie. Jednakże państwowocentryczna struktura ładu międzynarodowego jest
uzupełniana niepaństwowymi podmiotami istotnymi zarówno dła polityki bezpieczeń-
stwa, jak i dla jej analizy.
Redefinicja bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych poprzez uwzględnia-
nie podmiotów pozarządowych niesie z sobą dwie istotne konsekwencje. Po pierwsze,
te
przyczynia się do redefinicji wartości chronionych w ramach polityki bezpieczeństwa o
dla podmiotó w pozarządo wych. Po drugie, prowadzi do uwzględni ania bezpie-
istotne
czeństwa jednostek ludzkich (human security) w polityce bezpieczeństwa.
Wartości chronione w ramach polityki bezpieczeństwa służą określaniu jej treści. Po-
kazują, co ma podstawowe znaczenie dla państw, narodów, grup społecznych, a nawet
jednostek, jest wartością i powinno być chronione w ramach polityki bezpieczeństwa.
w
Koniec zimnej wojny i uwzględnianie w analizach zjawiska bezpieczeństwa podmiotó
pozarządowych znacząco przyczyniły się do poszerzen ia katalogu takich wartości, wy-
kraczając poza państwowocentryczne ich ujęcie, jakie w latach pięćdziesiątych XX w.
zaprezentował H. Morgenthau. Zaliczał on do nich integralność terytorialną oraz za-
chowanie instytucji państwa. Jednakże na początku lat dziewięćdziesiątych do warto-
ści takich poszczególni autorzy zaczęli zaliczać także ochronę tożsamości narodu i jego
1991,
14 E. Kolodziej, What is Security and Security Studies? Lessons from the Cold War. Arms Control,
vol. 13, s. 9.
Rozdział 14. Bezpieczeństwo międzynarodowe
339
instytucji, zachowanie samostanowienia, autonomię, pomyślność, dobrobyt,
możliwości
swobodnej realizacji własnego rozwoju i postępu oraz jakość życia. W literatur
© pol.
skiej J. Kukułka wyróżnił cztery grupy takich wartości: przetrwanie (państwa
nai kd
grupy etnicznej), integralność terytorialną, niezałeżność polityczną oraz jakość życia.
"
Powyższe przykłady wyraźnie pokazują, iż mamy do czynienia z poszerze
niem zakre-
suwartości istotnych, chronionych polityką bezpieczeństwa. Obok poszerze
nia katalogu
wartości istotnych dla państw, uwzględniane są także wartości istotne dła podmiot
ów
pozarządowych, takie chociażby jak pomyślność, dobrobyt, autonomia czy jakość życia.
Drugim istotnym skutkiem uwzględniania w analizie bezpieczeństwa w stosunkach
podmiotów pozarządowych, a dokladniej jednostek, jest próba redefinicji koncepcji
bez-
pieczeństwa poprzez odejście od koncentracji na państwie i skoncentrowanie
się na bez-
pieczeństwie jednostki ludzkiej (human security). Podstawy takiego kierunku myślenia
stworzył opubl ikowany przez UNDP w 1994 r. Human Development Report 1994. |dkre-
ślono w nim istotę koncepcji human security, jej cechy, zagrożenia i obszary
realizacji
Określając istotę, wskazano wprost, że przedmiotem zainteresowania nie
jest państwo,
broń, lecz życie i godność jednostki ludzkiej, a w szczególności możliwości zas okajania
jej indywidualnych potrzeb. Do głównych zagrożeń zaliczono wówczas: niekontr
olowaa
przyrost demograficzny, dysproporcje w poziomie rozwoju, procesy migracyjn
e, obci ,
żenia środowiska, handel narkotykami i międzynarodowy terroryzm. Zaś do tówn
ch
o aów działań na rzecz koncepcji bezpieczeństwa jednostek ludzkich zaliczono sze-
ga -y pe trum przedsięwzięć gospodarczych, ekologicznych, politycznych, zdrowotnych
Koncepcja human security spotkała się z poparciem niektórych organizacji systemu
ONZ oraz niektórych państw, zwłaszcza Japonii i Kanady. "
. 3. Redefinicja zakresu przestrzennego. Jego dynamika związana jest z przechodze-
niem od bezpieczeństwa narodowego do międzynarodowego w warunkach lawinowo
narastających współzależności. Zmieniając charakter zagrożeń, sprawiają one, że pań-
stwa widzą swoje interesy bezpieczeństwa w coraz szerszym zakresie, a nie tylko w
sto.
sownym potencjale obronnym, umożliwiającym odparcie ewentualnej agresji, lecz także
w uładzeniu i stabilizacji środowiska. międzynarodowego. Następuje więc poszerzenie
przestrzennego zakresu interesów bezpieczeństwa. Dotyczy ono obecnie już nie tylko
mocarstw, dła których wręcz tradycyjnie środowiskiem ich polityki bezpieczeństwa jest
glob jako całość. Tak czynią Stany Zjednoczone. Jednakże w warunkach zagrożenia gło.
balizującym się terroryzmem, przestrzennemu poszerzeniu i wyjściu poza wymiar re-
gionalny podlegają interesy bezpieczeństwa państw średniej wielkości takich jak Polska
Tendencję tę wyraźnie potwierdza przyjęta we wrześniu 2003 r. strategia bezpieczeństwa
narodowego oraz obecność wojsk polskich w Afganistanie i Iraku.
Zmiany zachodzące w środowisku międzynarodowym sprawiają, że państwa swoje
narodowe interesy bezpieczeństwa — jak już wskazywano — „wkomponowują” w SZE[-
sze struktury ładu międzynarodowego. Pojawia się tu zjawisko bezpieczeństwa między-
narodowego, będącego nową jakością, sposobem zorganizowania środowiska między-
narodowego, a więc czymś więcej niż sumą bezpieczeństw narodowych poszczególnych
* państw. Rozwój idei bezpieczeństwa międzynarodowego doprowadził do wykreowania
 ———NCEOZOEZOEOEE

ch Rozdział 14. Bezpieczeństwo międzynarodowe

340 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków polityczny 341

państwa niero” wskazywano, iż zmiany zachodzące w środowisku międzynarodowym prowadzą

zasady jego niepodzielności. Oznacza ona, że bezpieczeństwo każdego ku użyteczności siły militarnej w procesie zapewniania bezpieczeństwa.
do spad-
e być grą
zerwalnie związane jest z bezpieczeństwem innych państw i przestaj temu stworzyła zmiana hierarchii zagrożeń. Relatywnie spada bowiem
Przesłanki ku
znaczenie woj-
w c skowych, a wzrasta pozawojskowych. Te ostatnie z reguly nie mogą być rozwiązywane
"EE Calość zmian składających się na proces redefinicji bezpieczeństwa poprzez stosowanie sił zbrojnych. Tym bardziej, jak wskazano w Strategii bezpieczeństwa
o A
międzynarodowych uzasadnia wniosek o kształtowaniu się MAGA
"a NA a narodowego Rzeczypospolitej Polskiej z września 2003 r., że w Europie znikła groźba
staje ono być bowiem określane wyłącznie przez zdolność pańs wa buchu poważnego konfliktu wojskowego. Inaczej mówiąc, prawdopodobieństwo bezpo-
wy-
AK o
zewnętrznego. Staje się zjawiskiem złożonym, NORACWRNNACC średniej konfrontacji militarnej państw europejskich jest niskie.
w Ta Po OE "
bardziej określa pewność istnienia uczestników stosunkó
zaci o oi W takich warunkach bezpieczeństwo nie jest już wyłącznie postrzegane jako brak
tylko państw, pewność niezbędnych warunków ich rozwoju,
sku między narodo wym I jego p określonych zagrożeń i towarzyszących im wrogich intencji. Tym samym spada
tywności oraz pewność funkcjonowania w środowi s
znacze-
alność 15 nie obrony przed zagrożeniami, a wzrasta znaczenie zapobiegania im. Stąd
w pozimno-
potrzebę, ale i konieczność szerszego a wojennych realiach ładu międzynarodowego działania na rzecz bezpieczeństwa
M odnakże akceptując nie tylko wyma-
tradycyjne, należy pamiętać o trudnościac H a a gają usuwania nie tylko najgłębszych przyczyn konfliktów i napięć, ale także innych
pieczeństwa niż dotychczasowe, zja-
procesowi mogą towarzyszyć. gae p ka sę wisk, które godząw poczucie pewności istnienia i rozwoju narodów i państw. To wymaga
niebezpieczeństwach, które temu
problem, trudność stojącą p a 1p „ NA szerokiego spektrum instrumentów, mechanizmów i działań, których wcześniej w znacz-
ży wystrzegać się tego, aby każdy
iezbędne k e nej mierze nie utożsamiano z problematyką bezpieczeństwa. Niezbędne jest bowiem
rodem postrzegać w kategoriach wyzwania dla bezpieczeństwa.
e są o i WEGA stabilizowanie stosunków między państwami we wszystkich wymiarach bezpieczeństwa,
rozróżnianie wyzwań i zagrożeń dla bezpieczeństwa. Te pierwsz
ia u , R ale także coraz bardzie stabilizowanie sytuacji we wnętrzach państw, chociażby w kon-
nie szerszym i obok aspektów negatywnych mogą także stwarzać szanse
gdy zjawisko o NRNA tekście ciągle wysokiej groźby konfliktów niskiej intensywności na tle etnicznym
drugie, narastają problemy definicyjne w sytuacji, .
szerszy obszar zjawisk. Po p , A W takich realiach środowiska międzynarodowego w działaniach na rzecz bezpie-
sunkach międzynarodowych obejmuje coraz
rozumiane bezpieczeństwo stwarza wiele problem ów dotycząc ych Yi czeństwa pierwszeństwo przyznawane jest instrumentom politycznym przed
wojskowy-
cepcji i działań na rzecz jego osiągania. Przeciwnicy jego OSO ja az ia pac mi. Taki kierunek myślenia wymusza także odwoływanie się do szerokiego, wielowymi
a-
jego rozumie nie może prowadz ić nie tyle a emi w ary j rowego rozumienia bezpieczeństwa. Stąd też nawet NATO, będąc w istocie sojuszem
że nazbyt szerokie
ile do „militar yzacji” nowych niemilit arnych jego obszarów . wojskowym, już od początku lat dziewięćdziesiątych XX w. obok komponentu wojsko-
tego pojęcia,
wego, służącego odstraszaniu i operacjom zarządzania kryzysowego, odwołuje
się do
dialogu i współpracy z państwami nieczłonkowskimi. Nie oznacza to jednak,
4. Działania na rzecz bezpieczeństwa międzynarodowego że instru-
menty wojskowe przestały być całkowicie nieistotne.
Przyznawanie pierwszeństwa instrumentom politycznym oznacza, w porównan
Działania na rzecz bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych poznac iu
pn z okresem zimnej wojny, radykalną zmianę koncepcji zapewniania bezpiecze
lucji wraz z ogólną dynamiką środowiska międzynarodowego, opo ic ństwa oraz
zakresu wartości chronionych.
i żeń Ewo h po ae zespołu działań i podporządkowanych im instrumentów. Państwa obszaru euroatlan
pieczeństwa oraz zmienności zagro tyc-
w coraz PAG z " kiego odwołują się do trochę idealistycznej koncepcji bezpieczeństwa kooperacy
ga zakres podmiotów podejmujących działania i obok państw jnego.
we. pa i a i" To z niej wynika wzrost roli instytucji międzynarodowych jako struktur organizuj
są to organizacje międzynarodowe, a nawet podmioty pozarządo ących
a j kooperacyjne zachowania państw, ale i innych podmiotów. To w ramach
że instrumenty służące zapewnianiu bezpieczeństwa, zwłaszcza w warunkacj tej koncepcji
tych niewojsko wych, oe Zo r _ następuje szerokie odwotywanie się do mechanizmu dyplomacji prewencyjnej,
zagrożeń bezpieczeństwa i wzrostu znaczenia działań
O ile przez wieki potencjał militarny i nie iedy ze operacyjnych w postaci misji czy operacji pokojowych, współpraca w procesie
chociaż mniej apokaliptycznych. budowa-
ane w myśl mechaniz mu równowagi sił miały i aaa nia pokoju po zakończeniu konfliktu. Kooperacyjne działania dotyczą także
wojskowe organizow stosowania
zdolność odparcia ewentualnego ataku zewnętrznego, O tyle obecnie wielu pro aa instrumentów wojskowych.
składających się na zakres nowego rozumienia bezpieczeństwa nie da się aś n "i Początki myślenia o bezpieczeństwie zapewnianym poprzez współpracę
sięgają
pomocy siły lub groźby jej stosowania. Tym bardziej że już w latach siedemdziesią XVIII wieku. Taki kierunek myślenia zainicjował I. Kant swym traktatem o wiecznym
pokoju. Jednakże warunki politycznej akceptacji i realizacji koncepcji bezpiecze
15 J, Kukułka, Narodziny nowych koncepcji bezpieczeństwa, 1.[w:] id. [red.], Bezpieczeństwo międzynarodowe ństwa
.
Środkowej po zimnej wojnie, Warszawa 1994, 8. 404
ó . : : EJ
a o . = kooperacyjnego powstały po zakończeniu zimnej wojny, likwidacji politycznych, wojsko-
" Ch Daase, Der erweiterte Sicherheitsbegriff und die Diversifizierung amerikanischer rf wych, ideologicznych i innych podziałów oraz rozprzestrzeniania wspólnych liberalno-
Anmerkungen zu aktuelien Tendenzen in der sicherheitspolitischen Forschung „Politische Vierteljahre! -demokratycznych wartości. Pojęcie to stało się modne, służąc poszukiwaniu nowego
1991, nr 3, s. 444.
 342 0| -- Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
i trud-
podejścia do bezpieczeństwa w tym — mimo wspólnoty wartości — turbulentnym
no przewidywalnym środowisku.
Mimo braku jednoznacznej, powszechnie akceptowanej definicji pojęcie „bezpie-
czeństwo kooperacyjne” jest używane po zakończeniu zimnej wojny na podkreślenie
nowego podejścia do zapewniania bezpieczeństwa. O ile nuklearne odstraszanie i po-
wstrzymywanie były ideami organizującymi myślenie i działanie na rzecz bezpieczeństwa
w okresie zimnej wojny, o tyle bezpieczeństwo kooperacyjne jest kategorią organizuj
ącą
myślenie i działanie na rzecz bezpiecze ństwa po zakończen iu zimnej wojny.
Garcth Evans w 1994 r. określał bezpieczeństwo kooperacyjne jako takie, które
przyznaje pierwszeństwo konsultacjom przed konfrontacją, poczuciu pewności przed
odstraszaniem, przejrzystości przed utajnianiem, zapobieganiu przed reagowaniem
po
fakcie konfliktu oraz współzale żności przed dominacją działań jędnostro nnych.
Pragmatyczne i zarazem operacyjne podejście do koncepcji bezpieczeństwa koope-
racyjnego zaprezentował Richard Cohen. Jego zdaniem składa się ono z czterech kon-
i wzajemnie warunkujących się kręgów. Pierwszym, wewnętrznym,
centrycznych
rzącym w istocie podstawy całej koncepcji, jest bezpieczeństwo jednostki ludzkiej. Ten
kierunek myślenia jest zgodny z analizowaną wcześniej koncepcją human security. Drugi
krąg tworzy odwołanie się do koncepcji kolektywnego bezpieczeństwa. Oznacza „spo-
glądanie do wewnątrz” i koncentrację na zapewnieniu bezpieczeństwa wewnątrz obsza-
ru określonej grupy państw, które zobowiązują się do wzajemnej ochrony przed atakiem
jakiegokolwiek państwa funkcjonującego w ramach tej grupy. Do koncepcji tej nawią-
zywała już Liga Narodów, a obecnie leży ona u podstaw funkcjonowania ONZ. Trzeci
krąg tworzy koncepcja kołektywnej obrony. Oznacza ona „spoglądanie na zewnątrz”
i koncentrację na obronie określonej grupy państw przed atakiem z zewnątrz. NATO,
wcześniej Układ Warszawski, Unia Zachodnioeuropejska, SEATO, CENTO tworzą lub
tworzyły przykłady systemów kolektywnej obrony. Czwarty, najbardziej zewnętrzny, krąg
promocji stabilności oznacza aktywne działania na rzecz stabilności obszarów otaczają-
i
cych daną grupę państw. Całość tych zróżnicowanych działań wymaga silnych ram insty-
tucjonalnych."”
Tak określona struktura koncepcji bezpieczeństwa kooperacyjnego w ujęciu Cohena
i zbiorowej
oznacza dodanie do wcześniejszych koncepcji bezpieczeństwa zbiorowego
obrony koncepcji bezpieczeństwa jednostki ludzkiej i promocji stabilności w otoczeniu
międzynarodowym. Wydaje się, iż te dwie nowe koncepcje, w powiązani u z rozwojem
więzi instytucjonalnych, wywierają największy wpływ na działania na rzecz bezpiecze ń-
stwa w euroatlantyckim obszarze stosunków międzynar odowych. Stymulują działania
na rzecz zapobiegania konfliktom poprzez promocję ochrony praw człowieka czy praw
mniejszości narodowych oraz rozwój działań operacyjnych w środowisku międzynaro-
dowych w postaci misji OBWE czy tzw. działań out of area podejmowanych przez NA-
TO. Nie znaczy to, że działania na rzecz wspólnej obrony całkowicie straciły na znacze-
niu. Potwierdzeniem ich użyteczności jest chociażby poszerzenie NATO już o 10 państw.
17 R. Cohen, Cooperative security: From Individual Security to International Security, (w:] R. Coken,
M. Mihałka, Cooperative Security: New Horizons for Intemational Order, The Marshali Center Papers,
Garmisch-Partenkirchen 2001.
Rozdział 14. Bezpieczeństwo międzynarodowe 343
dzpnanodowy oznaczają preferowanie zapobiegania napięciom i konfliktom mię-
Ważnym mechanizmem kooperacyjnego podejścia do zapewniania bezpieczeństwa
w pozimnowojennym świecie stała się dyplomacja prewencyjna.!$ Opiera się ona
przede
wszystkim na metodach dyplomatycznych. Dotyczy wszystkich wymiarów szeroko rozu-
mianego bezpieczeństwa. O jej istocie stanowi zapobieganie temu wszystkiemu, co za-
graża stabilności i bezpieczeństwu międzynarodowemu. Obejmuje dwa horyzonty cza-
sowe. Na pierwszy składają się działania doraźne, jak ustalanie faktów, wczesne ostrze-
ganie czy rozmieszczenie prewencyjne, mające zapobiegać eskałacji już istniejących
konfliktów. Drugi, szeroki, dotyczy zapobiegania powstawaniu sporów lub konfiktów
w przyszłości. Taki charakter mają działania na rzecz rozwoju środków budowy zaufa-
nia, stymułowania rozwoju gospodarczego i przezwyciężania istniejących w tym zakresie
dysproporcji czy też stabilizowania demokratycznych systemów wewnętrznych. Dotyczą
więczj awisk, których wcześniej nie utożsamiano ze zjawiskiem bezpieczeństwa w stosun-
two- kach międzynarodowych. Mechanizmy te w euroatlantyckim obszarze stosunków mię-
dzynarodowych stosowane są także szeroko w kontekście problemów etnicznych i po-
tencjalnych konfliktów stąd wynikających.
*
. Istotny wkład w rozwój i działania na rzecz zapobiegania konfliktom wniosta naj-
pierw Konferencja, a następnie Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie
W kontekście groźby konfliktów na tle etnicznym szczególne znaczenie mają dziatania
Urzędu Wysokiego Komisarza ds. Mniejszości Etnicznych. Jego zadaniem jest wcze-
sne ostrzeganie i -— jeżeli to możliwe — wczesne reagowanie w możliwie najwcześniej-
szym stadium konfliktu. Zadania te realizowane są poprzez, po pierwsze, dążenie do
powstrzymania konfliktu i deeskalacji napięć. Po drugie, informowanie OBWE 0 groź-
bie eskalacji napięć ponad poziom uniemożliwiający utrzymanie ich pod kontrolą pr
pomocy środków będących w dyspozycji Komisarza. 2
Oznacza to, że Komisarz koncentruje się głównie na działaniach krótkookreso-
wych, doraźnych, służących zapobieganiu konfliktom etnicznym. Może także podejmo-
wać działania dfugookresowe, prowadzące do deeskalacji napięć i stabilizacji sytuacji,
poprzez umożliwianie zwaśnionym stronom nawiązania i prowadzenia dialogu, a nawet
współpracy.
|
Innym organem OBWE podejmującym działania z zakresu dyplomacji prewencyjnej
ale obliczone na efekt przede wszystkim w długim okresie, jest Biuro Instytucji Demo-
kratycznych i Praw Człowieka. Jest główną instytucją OBWE służącą realizacji huma-
nitarnego wymiaru bezpieczeństwa. Głównym celem działania jest wspieranie w pań-
stwach członkowskich poszanowania praw człowieka, podstawowych wolności, prze-
strzegania prawa, wzmacnianie instytucji demokratycznych i promocja tolerancji. Biuro
przyczynia się także do wczesnego ostrzegania i zapobiegania konfliktom poprzez moni-
toring wykonywania zobowiązań państw członkowskich składających się na wzmianko-
wany już humanitarny wymiar bezpieczeństwa.
1994 18 e I oa: Wspólpraca dla pokoju.; Agenda globalna na lata dziewięćdziesiąte i następne, Warszawa
nr 3,
h S. 5- 9; B. Boutros-Ghali, Program dla pokoju, 1995, Warszawa 1995, s. 51-57; L. Popiuk-Rysińska
Dyplomacja prewencyjna, [w:] J. Kukutka [red.], op. cit., s. 151-160. | |
344 | |——_—— Część IV, Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
Powyższe działania, skierowane głównie do wnętrza państwa, w powiązaniu z roz-
wojem w ramach OBWE środków budowy zaufania i bezpieczeństwa oraz norm re-
gulujących wzajemne stosunki państw członkowskich odzwierciedlają właściwą OBWE
strategię tzw. podwójnego podejścia do zapewniania bezpieczeństwa czy stabilizacji sto-
sunków wewnątrz państw oraz stosunków między nimi. Strategię tę wyraźnie wyekspo-
nowano w przyjętym w listopadzie 1999 r. dokumencie o nazwie Karta bezpieczeństwa
europejskiego.
Działania z zakresu dyplomacji prewencyjnej nie są podejmowane tylko przez OB-
WE. Podejmuje je także ONZ. Podstawy takich działań, podejmowanych wyłącznie w ra-
mach Karty Narodów Zjednoczonych, tworzy przyjęty w 1992 r. Program dla pokoju,
który był punktem zwrotnym w konceptualizacji działań ONZ. na rzecz pokoju i bezpie-
czeństwa międzynarodowego po zakończeniu zimnej wojny. Stworzył on podstawy dzia-
łań ONZ w dziedzinie dyplomacji prewencyjnej, tworzenia pokoju i utrzymania pokoju.
Zakres celów dyplomacji prewencyjnej jest szeroki. Podejmowane w jej ramach działa-
nia mają służyć: 1) zapobieganiu powstawania sporów między państwami, 2) zapobiega-
niu powstawania konfliktów wewnątrzpaństwowych, 3) przeciwdziałaniu przeradzania
się istniejących sporów w konflikty, 4) dążeniu do ograniczenia zasięgu konfliktów, gdy
powstaną. Realizacji powyższych celów przypisane są m.in. takie instrumenty jak środki
budowy zaufania, wczesne ostrzeganie, rozmieszczenie prewencyjne czy ustanowienie
strefy zdemilitaryzowanej.
Złożoność, ale i nowe oblicze, w porównaniu z okresem zimnej wojny, wielu wyzwań
i zagrożeń bezpieczeństwa, ich międzynarodowy charakter, wymagają struktur umożli-
wiających kolektywne odpowiedzi. Tworzy to przeslanki rozwoju instytucji międzynaro-
dowych. Stąd już w dokumentach Szczytu Helsińskiego KBWE w 1992 r. wskazywano
wprost, że trwały i pokojowy ład w europejskiej wspólnocie państw będzie zbudowa-
ny na wzajemnie wspierających się instytucjach. Oznacza to, że w pozimnowojennym
obszarze euroatlantyckim nie ma jednej organizacji odpowiedzialnej całościowo za za-
pewnianie bezpieczeństwa, lecz jest ich kilka i specjalizują się one w poszczególnych
wymiarach bezpieczeństwa, jednocześnie wzajemnie w działaniach się uzupełniając. Po-
twierdzeniem takiego myślenia jest zawarty w Paryżu 14 grudnia 1995 r., a wynegocjo-
wany w Dayton traktat kończący wojnę w byłej Jugosławii. Określił on swoisty „podział
pracy” między organizacjami międzynarodowymi. Pakt Północnoatlantycki uczyniono
odpowiedzialnym za sprawy wojskowe i siły szybkiego reagowania, Unii Europejskiej
przypisano sprawy polityczne, prawne i gospodarcze, ONZ, była odpowiedzialna za po-
wrót uchodźców, OBWE stała się odpowiedzialna za sprawy humanitarne, budowę in-
stytucji demokratycznych i związane z tym przeprowadzanie wyborów, ale także rozwój
środków budowy zaufania i kontrolę zbrojeń. Podobnego podziału ról między instytucje
europejskie dokonano na podstawie Paktu Stabilności dla Europy Południowo-Wschod-
niej, przyjętego w czerwcu 1999 r. po zakończeniu operacji NATO w Kosowie.
O szczególnym znaczeniu współpracy organizacji międzynarodowych na rzecz bez-
pieczeństwa w ramach mechanizmu nakładających się i uzupełniających instytucji świad-
czą chociażby działania OBWE w latach 1994—1999 na rzecz określenia wizji i zasad
współpracy z innymi organizacjami międzynarodowymi. Określono je w — będącej czę-
Rozdział 14. Bezpieczeństwo międzynarodowe __———————————_ 345
ścią Karty Bezpieczeństwa Europejskiego — Platformie Kooperacyjnego Bezpieczeń-
stwa, przyjętej w listopadzie 1999 roku. Stwierdzono w niej, że obecne wyzwania i za-
grożenia bezpieczeństwa nie mogą być rozwiązane przez pojedyncze państwo lub or-
ganizację. Niezbędne jest rozwijanie nowych form współpracy między OBWE i innymi
organizacjami i w tym celu Płatforma tworzy elastyczne ramy takiej współpracy poprzez
regułarne konsultacje, wymianę informacji i praktyczne działania. Główne organizacje
uczestniczące w funkcjonowaniu Platformy Kooperacyjnego Bezpieczeństwa to ONZ,
Rada Europy, UE, NATO, EKG ONZ, OECD i Europejski Bank Odbudowy i Rozwo-
ju.
Obok organizacji międzynarodowych kooperacyjne podejście do zapewniania bez-
pieczeństwa wiąże się z tworzeniem i funkcjonowaniem elastycznych, o niższym po-
ziomie formalizacji, instytucji, jakimi są reżimy międzynarodowe. W euroatlantyckim
obszarze stosunków międzynarodowych po zakończeniu zimnej wojny wystąpił proces
przyśpieszenie ich rozwoju, zwłaszcza w odniesieniu do wojskowego i ekologicznego wy-
miarów bezpieczeństwa. W pierwszym przypadku podstawy funkcjonujących reżimów
tworzą chociażby Traktat o siłach konwencjonalnych (CFE) z 1990 r., zaadaptowany
do nowych realiów środowiska międzynarodowego w 1999 r., czy Traktat Otwartych
Przestworzy z 1992 roku. W pierwszym określono limity uzbrojenia konwencjonalne-
go państw europejskich w pięciu kategoriach broni ofensywnych. Drugi zaś, normując
praktykę obligatoryjnych lotów zwiadowczych, jest ważnym instrumentem weryfikacji
Traktatu CFE. Zaś w płaszczyźnie ekologicznej w Europie powstało i funkcjonuje kilka-
naście reżimów, wśród których szczególne znaczenie należy przypisać konwencji w spra-
wie transgranicznych zanieczyszczeń powietrza na dałekie odległości.
Działania instytucji międzynarodowych przyczyniają się — jak pisał Barry Buzan —
do tworzenia w środowisku międzynarodowym tzw. „stanu dojrzałej anarchii”. Jest
więc ono w dalszym ciągu poliarchiczne, ale bardziej zorganizowane, ustabilizowane
i przewidywalne.
Potwierdzeniem preferencji dla stosowania politycznych instrumentów w ramach
koncepcji kooperacyjnego bezpieczeństwa jest instytucjonalizacja dialogu i współpracy
NATO z państwami Europy Środkowej i Wschodniej lub też proces swoistego „przerzu-
cania mostów” do tego obszaru przez zachodnie struktury bezpieczeństwa.
Proces instytucjonalizacji dialogu i współpracy NATO ze środowiskiem międzynaro-
dowym ewoluował od tworzenia struktur wielostronnych do dwustronnych w stosunkach
z Rosją i Ukrainą. Struktury wielostronne tworzy Rada Partnerstwa Euroatlantyckiego
utworzona w 1997 r. w miejsce powstałej w 1991 Północnoatlantyckiej Rady Współpracy.
W roku 2004 obejmowała ona 46 państw, w tym 26 członkowskich NATO i 20 nieczłon-
kowskich. Inną strukturą wielostronnej współpracy jest zainicjowany w 1994 r. program
„Partnerstwo dla Pokoju”.
Z. kolei metaforycznie określony proces „przerzucania mostów” przez zachodnie
struktury bezpieczeństwa i integracyjne polega na włączaniu do nich państw Europy
Środkowej. NATO łącznie przyjęło 10 takich państw i tyleż samo Unia Europejska, a jest
to proces otwarty. Działania te służą poszerzaniu obszaru bezpieczeństwa, stabilności,
rozwoju, a w konsekwencji i przewidywalności.
 346 — | Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 14. Bezpieczeństwo międzynarodowe 347

Odwoływanie się do koncepcji bezpieczeństwa kooperacyjnego wymaga także dzia- ją tylko na dialogu i współpracy z państwami nieczłonkowskimi, ale także na aktyw-
łań na rzecz aktywnej promocji stabilności środowiska międzynarodowego. Stuży temu nym stosowaniu instrumentów wojskowych poprzez tzw. operacje out of area, czyli poza
niewątpliwie dyplomacja prewencyjna, promocja praw człowieka i instytucji demokra- wspólną obroną na podstawie art. 5 Traktatu Waszyngtońskiego, a stąd także poza ob-
tycznych, rozwój środków budowy zaufania, rozwój więzi instytucjonałnych, rozwiązywa- szarem państw członkowskich. Decyzję o możliwości takich działań podjęta Rada Pól-
nie problemów ekologicznych czy stymulowanie procesów rozwoju. Jednakże koopera- nocnoatlantycka najpierw w czerwcu 1992 r., oświadczając o możliwości wsparcia misji
cyjne podejście do bezpieczeństwa wymaga od państw gotowości do angażowania się we pokojowych zapowiedzianych przez ówczesną KBWE, a w grudniu 1992 r. Rada pod-
wspólne dyplomatyczne, gospodarcze, a jeśli to konieczne, i w wojskowe działania poza jęła decyzję o gotowości wsparcia operacji pokojowych prowadzonych pod egidą ONZ.
obszarem ich terytoriów. Wymaga to podejmowania działań operacyjnych w środowisku Pierwszą taką operację, za aprobatą ONZ, Pakt Północnoatlantycki podjąt w czasie woj-
międzynarodowym, które najczęściej są organizowane przez organizacje międzynarodo- ny w Bośni i Hercegowinie. Drugą, ale już bez aprobaty ONŻ, w 1999 r. w Kosowie.
we. Dla obszaru euroatlantyckiego szczególne znaczenie mają działania OBWE, NATO Ozn aczeniu tych działań niech świadczy fakt, że w Nowej Koncepcji Strategicznej przyję-
i — po utworzeniu sił szybkiego reagowania — UE, zaś w skali globu ONZ. tej w kwietniu 1999 r., a więc w czasie trwania operacji w Kosowie, wskazano na równo-
OBWE podejmuje działania operacyjne, głównie w ramach humanitarnego wymiaru ważność działań na rzecz wspólnej obrony państw członkowskich (art. 5) z działaniami
out of area w zakresie tzw. zarządzania kryzysowego. Oznacza to ewolucję NATO
bezpieczeństwa, od początku łat dziewięćdziesiątych. Najczęściej nazywane są one mi- od
sjami OBWE i w połowie 2006 r. organizacja realizowała łącznie 18 takich misji o zróż- organizacji zbiorowej obrony do organizacji bezpieczeństwa zbiorowego z aktywną pro-
nicowanym ich mandacie. Byty one realizowane głównie na obszarze byłej Jugoslawii, mocją działań na rzecz stabilizacji środowiska międzynarodowego.
Europy Wschodniej (Białoruś, Ukraina, Mołdawia) oraz na obszarze Kaukazu i Azji . Operacje pokojowe ONZ czy działania out of area podejmowane przez NATO poka-
zują, że mimo relatywnego spadku znaczenia działania w płaszczyźnie wojskowej właści-
Środkowej. Są to więc obszary o wysokim poziomie niestabilności. 7 misji zakończyło
funkcjonowanie. we im instrumenty ciągle służą zapewnianiu bezpieczeństwa narodowego i międzynaro-
dowego. Chociaż wielkie mocarstwa całkowicie nie zrezygnowały ze strategii odstrasza-
Działania operacyjne w środowisku międzynarodowym poprzez operacje pokojowe
nia, w nowych realiach ładu międzynarodowego zmieniają się treść, charakter i funkcje
podejmuje także ONZ. Na podstawie karty Narodów Zjednoczonych realizowane są
działań wojskowych. Systematycznie podlegają procesowi umiędzynaradawiania, stając
one od 1948 roku. W zależności od mandatu, cel każdej operacji jest zróżnicowany. Mo-
się przedmiotem szerokiej współpracy międzynarodowej. Obejmuje ona między innymi
że być nim zapobieżenie wybuchowi konfliktu, stabilizacja po zaprzestaniu walk, pomoc
modyfikację doktryn obronnych, redukcję zbrojeń i weryfikację przyjętych w tym zakre-
w realizacji porozumienia pokojowego czy też poprzez stabilizację tworzenie warunków
sie porozumień, rozwój środków budowy zaufania, współdziałanie w operacjach pokojo-
procesu transformacji danego państwa czy państw w kierunku demokratycznych rządów
wych czy tworzenie wspólnych, międzynarodowych jednostek wojskowych. Prowadzi to
i rozwoju gospodarczego.
stopniowo do kształtowania się partnerstwa państw w tym zakresie i oznacza jakościową
Od 1948 r. do połowy 2006 r. ONZ. podjęta decyzję o realizacji 60 operacji poko-
zmianę w porównaniu z okresem zimnej wojny.
jowych, z który 15 było w trakcie realizacji. Z tej liczby na lata 1990-1999 przypada 35
Nałeży jednak pamiętać, że instrumenty wojskowe i strategia odstraszania pomyśla-
operacji, a od 2000 r. podjęto decyzję o realizacji kolejnych 7. Oznacza to, że po zakoń-
ne były i są jako reakcja na tradycyjne zagrożenia bezpieczeństwa tworzone przez inne
czeniu zimnej wojny podjęto decyzję o reałizacji ok. 70% ogólnej liczby operacji pokojo-
państwa i ich potencjał wojskowy, który może być użyty do celów agresji. Strategia od-
wych ONZ. Należy też zauważyć, że przede wszystkim w tym okresie realizowano proces
straszania jest jednak całkowicie zawodna wobec zagrożenia stwarzanego przez organi-
zmiany formuły operacji i dostosowania ich do zmienionych realiów środowiska między-
zacje terrorystyczne motywowane względami religijnymi, których członkowie są gotowi
narodowego. Stąd też mowa o trzech generacjach operacji pokojowych ONZ. Pierwszą
do przeprowadzania ataków samobójczych. W przyjętej we wrześniu 2002 r. Strategii
tworzyły tradycyjne operacje utrzymania pokoju obserwacyjne i rozdzielające. Druga
Bezpieczeństwa Narodowego Stanów Zjednoczonych wskazano wprost na konieczność
generacja to tzw. wielofunkcyjne operacje utrzymania pokoju, które obok rozdzielenia
redefinicji strategii odstraszania. Należy też dodać, że instrumenty wojskowe także wy-
zwaśnionych stron podejmowały działania na rzecz np. nadzorowania rozbrojenia, bez-
kazują ograniczoną przydatność w przeciwdziałaniu zagrożeniu terrorystycznemu.
pieczeństwa tymczasowej administracji, ochrony i nadzorowanie wyborów. Trzecia ge-
„Ważnym elementem ewolucji zakresu działań na rzecz bezpieczeństwa w pozimno-
neracja to tzw. operacje wymuszania pokoju. Ich celem może być np. wymuszanie nało-
wojennym Świecie jest udział, obok państw i organizacji międzynarodowych, podmiotów
i
p: żonych przez ONZ sankcji, zapewnianie bezpieczeństwa akcji humanitarnych czy nawet
i pozarządowych. Decyduje o tym postępująca złożoność problemów bezpieczeństwa, co-
zbrojna interwencja przeciw agresji. Wyraźna jest więc ewolucja od jednowymiarowych,
raz szersze preferowanie strategii współpracy w procesie jego zapewniania oraz rozwój
biernych, statycznych operacji w kierunku wielowymiarowych, aktywnych, zakładających
demokratyzacji życia społecznego i upodmiotowienia społeczeństw."? Stąd pomyślność
nawet użycie sił zbrojnych.
wysiłków na rzecz budowy trwałego pokojowego i demokratycznego ładu międzynaro-
Do działań na rzecz aktywnej promocji stabilności środowiska międzynarodowego
od początku łat dziewięćdziesiątych włącza się także NATO. Działania te nie polega- 19_B. Russett, Grasping the democratic peace. Principles for Post-Cold War World, Princeton 1993, s. 25.
348 _| Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
Rozdział 14. Bezpieczeństwo międzynarodowe —|
349

dowego wymaga współpracy transnarodowej. Podmioty te mogą uczestniczyć w dziata-

Problemy do dyskusji
niach z zakresu dyplomacji prewencyjnej, w niesieniu pomocy humanitarnej, budowie
społeczeństwa obywatełskiego i rozwoju instytucji demokratycznych, a w tym kontek- 1. Istota bezpieczeństwa międzynarodowego.
Ście mogą uczestniczyć w całym zespole działań na rzecz budowy pokoju po zakończeniu 2. -laczego bezpieczeństwa międzynarodowe jest dynamic
znym procesem spolecz-
konfliktu. nym?
Reasumując, należy podkreślić, że bezpieczeństwo jest dynamicznym procesem spo- - Dynamika i czynniki ewolucji zagrożeń bezpieczeństwa międzyn
arodowego.
łecznym, który każda epoka historyczna wypełnia sobie właściwą treścią. Koniec zim- „ Uwarunkowania redefinicji bezpieczeństwa międzynarodowe

(MBR
go.
nej wojny i towarzyszące mu przeobrażenia środowiska międzynarodowego stworzyły „ łendencje redefinicji bezpieczeństwa międzynarodowego.
nie tylko przesłanki, lecz czynią niezbędnym określenie nowego rozumienia bezpicczeń- . Tendencje ewolucji działa na rzecz bezpieczeństwa międzyn
arodowego.
stwa w stosunkach międzynarodowych. Jego nowe rozumienie nie tworzy jednak w pełni
uformowanej, „zamkniętej” konstrukcji, lecz jest dynamicznym procesem w „trójkącie”: Zalecana literatura
zagrożenia i wyzwania powstające w środowisku międzynarodowym — wizje i koncep-
a z Górka-Winter B. [red.], Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego
cje — podejmowane działania. państwa, Warszawa
Dynamika interakcji we wzmiankowanym trójkącie określana jest przez kilka ten- Kuźniar R., Lachowski Z. [red.], Bezpieczeństwo międzynarodow
czasu przemian: zagrożenia, kon-
dencji. Po pierwsze, ewolucji podlega zakres i charakter zagrożeń czy wyzwań dla bez- _ Cepeje, instytucje, Warszawa 2003.
|
pieczeństwa w stosunkach międzynarodowych. Nie są to już tylko zagrożenia ze strony pioaś M Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie. Studium politolog
iczne, Lublin 2000.
innych państw i ich potencjału wojskowego. Wiele zagrożeń nie jest już związanych ze ietraś
Ne” M., Pozimnow
1607 102 ojenny paradygmat bezpieczeństwa in statu nascendi,
„S
endi, „Sprawy ię
Międzyna rodo-
zjawiskiem wroga, a procesy globalizacji określają nową ich jakość. W tym kontekście,
Pietraś M,, Bezpieczeństwo państwa w późnowestfalskim środowisku
po drugie — ewolucji podlega zakres rozumienia bezpieczeństwa. Staje się ono zjawi- międzynarodowym, [w:] S. Dęb-
aa Górka-Winter [red.], Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego
skiem o wiele bardziej pojemnym niż jego dotychczasowe rozumienie, które okres zim- państwa, Warszawa
nej wojny niemalże „spłaszczył” do wymiaru wojskowego. Obecnie jest ono wielowymia- Zięba R., Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego, Warszawa
2004.
rowe i obejmuje, obok wojskowego, przede wszystkim wymiary gospodarczy, polityczny, Zukrowska K., Gącik M. [red.], Bezpieczeństwo międzynarodowe.
Teoria i praktyka, Warszawa 2006.
społeczny i ekologiczny. Poszczególne wymiary są współzależne. Po trzecie, następuje
przezwyciężanie państwowocentrycznego rozumienia bezpieczeństwa. Państwo bowiem
przestaje być jedynym podmiotem działań na rzecz zapewniania bezpieczeństwa, a jego
instytucje i terytorium przestają być niemalże jedynym przedmiotem ochrony. Działania
na rzecz zapewniania bezpieczeństwa podejmują bowiem organizacje międzynarodowe
i podmioty pozarządowe, a organizacje terrorystyczne są jednym z głównych zagrożeń
bezpieczeństwa. Po czwarte, znaczącej ewolucji ulegają działania na rzecz zapewniania
bezpieczeństwa. W sytuacji jego wielowymiarowości i złożoności mamy do czynienia ze
złożonością działań i różnorodnością stosowanych instrumentów, które daleko wykra-
czają poza zdolność odparcia ataku zewnętrznego. Wzrasta znaczenie działań koopera-
cyjnych i zapobiegania zagrożeniom.
Debata dotycząca tego co składa się na pojęcie bezpieczeństwa w erze pozimnowo-
jennej nie jest zagadnieniem czysto semantycznym czy wyłącznie akademickim. Wynik
tej dyskusji ma bowiem istotne znaczenie dla określenia tego, jakie problemy stojące
przed państwami w przyszłości będą miały charakter priorytetowy, a w konsekwencji
uzyskiwały wsparcie finansowe i koncentrację badań naukowych. Sposób bowiem po-
strzegania problemów bezpieczeństwa przez elity polityczne i społeczeństwa ma zasad-
nicze znaczenie dla procesów decyzyjnych oraz działań na rzecz jego zapewniania.

Rozdział 15
Konrad Pawłowski
Spory i konflikty międzynarodowe
Działałność w sferze stosunków międzynarodowych państw i w coraz szerszym za-
kresie innych podmiotów niepaństwowych prowadzi niejednokrotnie do występowania
między nimi sprzeczności interesów, czyli do sporów i konfliktów międzynarodowych.
Stanowią one nieodłączną część rozwoju cywilizacji ludzkiej oraz jeden z najstarszych
i najbardziej powszechnych elementów międzynarodowych stosunków politycznych.
1. Istota sporów i konfliktów międzynarodowych
Pod pojęciem sporu międzynarodowego należy rozumieć taki stan stosunków między
podmiotami prawa międzynarodowego, w jakim jedna strona kieruje pod adresem
drugiej strony określone roszczenie, którego spełnienie spotyka się z odmową. Według
opinii doradczej Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (1950 r.) spór oznacza
„Sytuację, w której punkty widzenia dwóch stron są wyraźnie przeciwstawne”. Podobnie
definiuje niniejsze pojęcie wyrok Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej
(1924 r.), utożsamiając go z „brakiem zgody w przedmiocie kwestii prawnej lub stanu
faktycznego, z przeciwieństwem prawnych stanowisk lub interesów między stronami”,
Obok pojęcia sporu Karta Narodów Zjednoczonych posługuje się także pojęciem sy-
tuacji. Oznacza ona określony układ stosunków międzynarodowych, w którym istnieją-
ce nieporozumienia i sprzeczności nie występują w postaci całkiem skonkretyzowanych
roszczeń. Z, uwagi na fakt, iż zgodnie z treścią art. 34 Karty NZ, Rada Bezpieczeństwa
może badać każdy spór lub każdą sytuację, która może doprowadzić do nieporozumień
międzynarodowych lub wywołać spór, właściwe wydaje się traktowanie sytuacji jako fazy
poprzedzającej spór międzynarodowy.
Jakkolwiek Karta NZ, nie wskazuje wyraźnych kryteriów rozróżnienia między spo-
rem a sytuacją, podział ten ma istotne znaczenie prawnopolityczne. Przyjęcie przez Ra-
dę Bezpieczeństwa decyzji odnoszącej się do określonego sporu międzynarodowego re-
gulowane jest treścią art. 27 ust. 3 Karty NZ, zgodnie z którym, przy podejmowaniu
decyzji dotyczących pokojowego rozstrzygania sporów przewidzianych w rozdziale VI
Karty NZ. oraz w ustępie 3 art. 52 Karty NZ, strona w sporze, będąca członkiem Rady
Bezpieczeństwa, ma obowiązek wstrzymać się od głosowania. Wymóg ten nie istnieje
w przypadku zakwalifikowania określonego stanu faktycznego jako sytuacji, kiedy to Ża-
Rozdział 15. Spor
i konflikty
y międzynarodowe _
—_————,—/———||_ 351
den z członków Rady Bezpieczeństwa nie jest zobowiązany do wstrzymania się od aktu
głosowania.
. Na gruncie nauki o stosunkach międzynarodowych konflikt międzynarodowy zdefi-
niować można jako układ stosunków w środowisku międzynarodowym, który charakte-
ryzuje się sprzecznością stanowisk określonych podmiotów prawa międzynarodowego
oraz występowaniem rzeczywistego lub wyobrażonego zagrożenia dla nadrzędnych war-
tości, interesów lub celów tych podmiotów. Jakkolwiek wyraźne rozróżnienie między
analizowanym wcześniej pojęciem sporu a pojęciem konfliktu nie zawsze jest możliwe,
a pojęć tych często używa się zamiennie', konfliktami określa się zwykle spory, które
przybrały ostrzejszą formę i stwarzają zagrożenie użycia zbrojnej siły albo też spory,
w których siła ta została już użyta. Takie ujęcie zjawiska konfliktu wydaje się w pełni
słuszne. Nie ogranicza ono bowiem konfliktów tylko do konfliktów zbrojnych, co pozwa-
la na uwzględnienie szerszego, niemilitarnego charakteru konfliktu oraz wyodrębnienie
faz rozwojowych zjawiska sporów i konfliktów (zob. ryc. 3).
. Wyjaśnienia wymaga także zależność między pojęciami konfliktu i wojny. W trady-
cyjnym ujęciu prawa międzynarodowego wojna jest stosunkiem między państwami, a jej
rozpoczęcie związane jest z przejściem od stanu pokoju do stanu wojny?, który zazwy-
czaj wiąże się z prowadzeniem walki zbrojnej między państwami. Obecnie pojęcie wojny
coraz częściej zastępowane jest jednak znaczeniowo szerszym pojęciem konfliktu zbroj-
nego, tj. konfliktu, w którym mają miejsce wszelkie przejawy walki zbrojnej (obejmują
one poza klasycznymi regularnymi wojnami o charakterze międzypaństwowym także in-
terwencję zbrojną, starcia graniczne, wojny domowe, powstania itp.)”, a jej stronami po-
zostają państwa, organizacje międzynarodowe, narody, grupy etniczne lub ugrupowania
wewnątrzpaństwowe (pojęcie to odnosi się zatem także do działań zbrojnych, których
strony nie są podmiotami prawa międzynarodowego).
Za przyczyny powstawania sporów i konfliktów międzynarodowych uznaje się wiele
czynników, do których zalicza się m.in.: (1) asymetrię sił i potencjałów państw, (2) zmia-
nę układu siły w środowisku międzynarodowym, (3) nacjonalizm, (4) działania o cha-
rakterze separatystycznym i irredentystycznym, (5) neodarwinizm spofeczny traktujący
rywalizację i walkę jako naturalny i konieczny mechanizm warunkujący dalszy rozwój
cywilizacji ludzkiej, (6) niesprawność komunikacji lub łączności międzypaństwowej, (7)
wyścig zbrojeń, (8) wzmacnianie wewnętrznej spójności państwa poprzez wywoływanie
, ł z tego powodu przedstawione w dalszej części typologie sporów i konfliktów (pkt II) oraz sposoby
ich rozwiązywania (pkt IV) nie mogą być rozumiane jako odnoszące się wyłącznie do sporów lub wyłącznie
konfliktów. Zarówno spory jak i konflikty, różniąc się wprawdzie poziomem natężenia i eskalacji, stanowią
faktycznie wyraz tego samego zjawiska sprzeczności interesów i napięć międzynarodowych lub wewnątrzpań-
stwowych.
, 2 Zgodnie z art. 1 Konwencji dotyczącej rozpoczęcia kroków nieprzyjacielskich z 18 października 1907 r.
działania wojenne między państwami nie mogą być rozpoczęte bez uprzedniego i niedwuznacznego ostrzeże-
nia, które powinno mieć formę umotywowanego wypowiedzenia wojny lub formę ultimatum z warunkowym
wypowiedzeniem wojny.
3 Stosownie do postanowień Protokołu dodatkowego do konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r.
dotyczącego ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół II) z 8 czerwca 1977 r., nie
uważa się jednak za konflikty zbrojne „takich wewnętrznych napięć i niepokojów, jak rozruchy, odosobnione
1sporadyczne akty przemocy oraz inne działania podobnego rodzaju” (art. 1 ust. 2), do których zaliczyć można
rożnego rodzaju zamieszki, demonstracje czy krwawe pucze.
352 | - Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
konfliktu międzynarodowego, (9) instynktowną agresywność ludzką, (10) brak demokra-
cji*, (11) rozwój gospodarczy stwarzający przesłanki działań wojennych, (12) politycz-
ne wpływy kompleksu wojskowo-przemysłowego, (13) występowanie luki aspiracyjnej
między poziomem życia a potrzebami i aspiracjami ludności, (14) przeludnienie zgodne
z teoriami neomaltuzjańskimi oraz (15) traktowanie wojny jako racjonalnego, siłowego
mechanizmu rozwiązywania sporów i konfliktów międzynarodowych.
Analizując problem skutków występujących w środowisku międzynarodowym Sspo-
rów i konfliktów, zasadne wydaje się uwypuklenie negatywnych następstw zbrojnej fazy
tego zjawiska.
Niewątpliwym efektem działań zbrojnych pozostają wynikające z nich (1) straty lud-
nościowe. Według obliczeń Miltona Leitenberga, w wyniku toczonych działań zbrojnych
w XX w. śmierć poniosło ok. 120-129 mln osób (w tym ok. 40 mln zabitych w latach
1945-2000). Należy pamiętać, iż na obszarach dotkniętych konfliktami zbrojnymi ma
miejsce postępująca (2) dezintegracja struktur państwowych oraz (3) zniszczenia mate-
rialne, pogłębiające ubóstwo i nędzę życia. W rezultacie liczba zabitych w wyniku bez-
pośredniego użycia zbrojnej siły zwiększona zostaje o kolejne ofiary wojen. Niejedno-
krotnie działaniom zbrojnym towarzyszą (4) masowe migracje ludności cywilnej.
W następstwie działań zbrojnych dochodzi do (5) zmian granic międzypaństwowych,
ma miejsce (5) rozpad i znikanie z mapy Świata jednych oraz powstawanie innych
organizmów państwowych. Koszty prowadzenia działań wojennych oraz zniszczenia
infrastruktury (przemysłowej, energetycznej, transportowej itd.) powodują (6) kryzysy
gospodarek zaangażowanych państw, osłabiają rozwój gospodarczy i przyczyniają się do
ubożenia ludności.
Konflikty zbrojne stanowią źródło postępującej (7) demoralizacji społeczeństw oraz
elit politycznych, niszczą funkcjonujące struktury społeczne oraz powodują wzrost za-
chowań o charakterze przestępczym i patologicznym. Wojny wywierają (8) wpływ na
świadomość narodową lub etniczną, pogłębiają istniejące antagonizmy, utrwalają wrogie
stereotypy oraz powodują wzrost poparcia dla postaw radykalnych i nacjonalistycznych.
Waźną konsekwencją wojen pozostaje (9) dalsza militaryzacja społeczeństw.
Konflikty zbrojne stwarzają (10) poważne zagrożenie dla sąsiednich państw, a nawet
całego regionu. Państwa te ponoszą koszty spadku lub całkowitego przerwania wymiany
handlowej, borykają się z przekraczającymi granice falami uchodźców oraz narażone są
na wszelkie negatywne impulsy w postaci przemytu i przestępczości, a nawet wewnętrzną
destabilizację.
2. Typołogie sporów i konfliktów międzynarodowych
Podział sporów i konfliktów międzynarodowych może zostać przeprowadzony w Opar-
ciu o szereg różnorodnych kryteriów.
4 Opierając się na analizie zjawiska konfliktów zbrojnych od czasów starożytnych do współczesności,
Spencer R. Weart wskazuje, iż państwa o ugruntowanej demokracji wprawdzie angażowały się w działania
wojenne w skali podobnej do państw o innym ustroju, jednak nigdy nie toczyły wojen między sobą. Autor
ten zauważa także, że demokratyzacja świata stanowi jedyny sposób na osiągnięcie trwałego i powszechnego
pokoju.
Rozdział 15. Spor
i konfiikty
y międzynarodowe _——————|| 353
„Zastosowanie kryterium podmiotowego pozwala na wyodrębnienie sporów między-
państwowych, które stanowią niewątpliwie grupę zdecydowanie najliczniejszą i na grun-
cie prawa międzynarodowego wyczerpują w zasadzie pojęcie sporu międzynarodowego.
. Na gruncie nauk politologicznych, w sytuacji dynamicznego wzrostu liczby uczest-
ników stosunków międzynarodowych, nie należy jednak pomijać możliwości wystąpie-
nia innych sporów, tj. sporów między państwem a międzynarodową organizacją między-
państwową (międzyrządową), państwem a międzynarodową organizacją niepaństwową
(pozarządową), sporów między organizacjami międzyrządowymi, organizacją między-
rządową i organizacją pozarządową czy wreszcie sporu między państwem a określonym
podmiotem niepaństwowym o charakterze międzynarodowym, zarówno posiadającym
podmiotowość prawnomiędzynarodową (np. spór między państwem a narodem walczą-
cym o realizację prawa do samostanowienia), jak i jej pozbawionym (np. spór między
państwem a korporacjami ponadnarodowymi, które stają się nowym i istniejącym obok
państw istotnym źródłem siły w środowisku międzynarodowym).
Biorąc jednak pod uwagę fakt, iż prawnomiędzynarodowa podmiotowość części nie-
wątpliwych uczestników stosunków międzynarodowych (np. niektórych organizacji mię-
dzynarodowych) bywa kwestionowana, a nawet negowana (dotyczy to np. korporacji po-
nadnarodowych), w przypadku trudności ustalenia prawnomiędzynarodowej podmioto-
wości stron sporu”, zasadne wydaje się odróżnienie sporu posiadającego elementy mię-
dzynarodowe czy ponadnarodowe od klasycznie rozumianego sporu międzynarodowe-
go, którego podmiotem pozostają państwa i inne powszechnie akceptowane podmioty
prawa międzynarodowego.
Biorąc pod uwagę kryterium przedmiotu sporu, wyodrębnić można spory odno-
szące się do zaistnienia pewnego faktu, dotyczące danego terytorium lub określonych
asób. Kryterium to pozwała dodatkowo na wyodrębnienie podziału na spory politycz-
nei prawne. Spory polityczne dotyczą zwykle konoru lub żywotnych interesów państwa
występują
i wówczas, gdy państwa dążąc do osiągnięcia określonych celów politycznych.
uzasadniają swe stanowisko, powołując się na argumenty pozaprawne. W chwili zaist-
nienia sporu międzynarodowego 0 tak wyraźnym charakterze politycznym mało praw-
dopodobne staje się jego przekazanie do rozstrzygnięcia w drodze międzynarodowe-
go postępowania sądowego. W przypadku sporów prawnych państwa uzasadniają swoje
roszczenia lub odmowę ich spełnienia, powołując się na obowiązujące w prawie między-
narodowym podstawy prawne, zaś do rozstrzygania tych sporów właściwe są międzyna-
A organy sądowe. Zgodnie z art. 36 ust. 3 Karty NZ, spory prawne powinny być
Tybunaj Sprawiedliw
z reguły przek aneościprzez strony y sporu
sp do o ich
i rozstrzygnięięci
cia przez Międzynaro
i dowy
Podział na spory polityczne i prawne spotyka się jednakże z uzasadnioną krytyką.
Wynika ona z faktu, iż w praktyce zdecydowana większość sporów międzynarodowych
łączy w sobie zarówno elementy polityczne jak i prawne, gdyż państwa uzasadniają swe
5 Zagadnienie
n podmiotowości
0 na1a grunciei prawa międzynarodowego
i budzi i faktycznie szereg niesłabną-
ch kontrowersji w zakresie precyzyjnego określenia katałogu podmiotów tego prawa, a dodatkowo pojęcie
podmiotu prawa międzynarodowego nie pokrywa się z istniejącym w nauce o stosunkach międzynarodowych.
zakresowo szerszym, pojęciem uczestnika (aktora) stosunków międzynarodowych.
|
354 |
| Część V. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 15. Spor
i konflikty
y międzynarodowe _—————|| 355
Brak dosta-
interesy polityczne także w oparciu o przepisy prawa międzynarodowego. i ograniczeń wymiany handlowej, zaś w wymiarze militarnym jej wyrazem pozostawał
y:
spotęgo-
tecznej ostrości podziału na spór polityczny i prawny może zostać dodatkowo pana RANA wyścigu zbrojeń, utrzymywanie wielkich armiizgrupowanych
państwo za spór poli- niedoświ adczony
wany w sytuacji, kiedy ten sam spór będzie uważany przez jedno juszach h wczasoi pokoju
wojskowych wydatki mili © kształtująj ce sięi na poziomie
iomi dotychczas
tyczny, podczas gdy drugie państwo przypisywać mu będzie charakter prawny. Możliwe
i jak najbardziej zasadne pozostaje zatem przeprowadzenie podziału w oparciu o kry- Skupiając większą część dalszych rozważań na zjawisku wojen i konfliktów zbrojnych
terium możliwości rozstrzygnięcia sporu w międzynarodowym postępowaniu sądowym. zasadne wydaje się rozpoczęcie od kryterium charakteru konfliktu zbrojnego, które o-
Istnieje bowiem grupa sporów międzynarodowych posiadająca w wystarczającym stop- zwala na wyodrębnienie międzynarodowych i niemiędzynarodowych konfliktów zbroj.
niu sprecyzowane elementy prawne, co powoduje, że spory te (niezależnie od występo- nych. Według ekspertów z Department of Peace and Conflict Research (Uppsala Univer
wania w nich także elementów politycznych) mogą być rozstrzygane przez międzynaro- sity) oraz International Peace Research Institut, OsłoŚ, pierwsze z nich, a więc międ p
dowe organy sądowe orzekające na podstawie prawa międzynarodowego. narodowe konflikty zbrojne, obejmują (1) międzypaństwowe konflikty zbrojne oraz 2)
Stosownie do kryterium kompetencyjnego wyodrębnić można spory, które ze swej pozasystemowe konflikty zbrojne. Międzypaństwowe konflikty zbrojne (interstate armed
istoty mogą zostać rozstrzygnięte w drodze kontaktów i ustałeń o charakter
ze między- conflicis) pojawiają się między dwoma lub więcej państwami. Państwa mogą występo-
roz-
narodowym (np. spory dotyczące podzialu wód terytorialnych), oraz spory, których wać przeciw sobie indywidualnie lub grupowo, działając wówczas w ramach międ
yna.
wiązane leży wyłącznie w gestii wewnętrznych organów państwa (np. spory dotyczące rodowej koalicji państw (np. interwencja w Iraku w 2003 r.), a czasem także w ramach
tem organizacji międzynarodowej (np. działania NATO przeciw Jugosławii w 1999 r. ). Poza
kwestii przestrzegania podstawowych praw i wolności). Niejednokrotnie przedmio
wewnętrz- sys emowe konflikty zbrojne (extrasystemic armed conflicts) toczą się między państwem
sporu jest już samo ustalenie, czy określony problem należy do kompetencji
nej państwa, czy też jego rozwiązanie powinno nastąpić na forum międzynarodowym. grupąAniepo
niepaństwo wą 4 pochodząc.
dlezlość. or) i
ącą spoza terytorium ń
tego państwa (np. walki i z lat 1955—
Należy jednak wskazać, iż w wyniku dynamicznego wzrostu liczby organizacji między-
narodowych i intensyfikacji współpracy między państwami coraz więcej spraw z zakresu . Pojęcie niemiędzynarodowych (wewnątrzpaństwowych) konfliktów zbrojnych odno-
oraz
polityki wewnętrznej państwa podlega ustaleniom na szczeblu międzypaństwowym si się do (1) wewnętrznych konfiiktów zbrojnych w znaczeniu ścisłym oraz (2) umiędzy-
poddanych jest regulacji i kontroli międzyna rodowej. narodowionych konfiiktów wewnętrznych.” Wewnętrzne konflikty zbrojne sensu
stricto
(pure internal armed conflicis) rozgrywają się między rządem państwa a istniejącą w tym
Zgodnie z kryterium skutków sporów, możliwe jest wyodrębnienie sporów zwykłych,
państwie wewnętrzną opozycją, przy tym brak jest zbrojnej interwencji ze strony innych
niezagrażających utrzymaniu międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, oraz sporów
państw lub organizacji międzynarodowych; w momencie wystąpienia takiej interwencji
kwalifikowanych, które stanowią już takie zagrożenie lub których dalsze trwanie może
można mówić © umiędzynarodowienym wewnętrznym konfikcie zbrojnym (intermafio-
stanowić zagrożenie dla międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
nalized internal armed conflict) (zob. ryc. 1).
Biorąc pod uwagę kryterium przestrzenne, spory międzynarodowe podzielić można
ji
na łokałne, regionalne oraz uniwersalne (globalne). Z kolei kryterium organizac
środowiska międzynarodowego daje możliwość podziału na spory wewnątrz blokowe 55

Liczba konfliktów zbrojnych

(toczone
(prowadzone w ramach danego sojuszu polityczno-militarnego), peryferyjne

KUżŻŚZZ
okowe (ich stronami pozostają wrogie wobec
poza obszarem tychże sojuszy) i międzybl
s Ściśle wewnątrzpaństwowe
siebie grupy państw).

SRSBSZR
Przykład tej ostatniej kategorii konfliktu stanowiła rywalizacja między powstałymi po

ouzZZNR
a Umiędzynarodowione
wewnątrzpaństowe
drugiej wojnie światowej blokami polityczno-wojskowymi, określana mianem konfliktu s Międzypaństwowe
Wschód-Zachód. Konflikt ten toczony był w warunkach zimnej wojny, tj. takiego stanu a Pozasystemowe
nie ist-
stosunków międzynarodowych, w którym ma miejsce permanentny konflikt, lecz 1546 1950 1554 1558 1962 1966 19M 19M 198 19% J6 1990 19% 995 202 :

rozstrzygn ięcia w drodze militarnej konfrontac ji. Zimnowoj enna

nieje możliwość jego
państwam i obozu socjalist ycznego a państwam i Zachodu prowadzo - Ryc. 1. Konflikty zbrojne w latach 1946-2004 według kryterium charakteru konfliktów zbrojnych wszystkich
rywalizacja między poziomów intensywności działań zbrojnych
j jej
na była w wielu obszarach stosunków międzynarodowych. Na płaszczyźnie polityczne Źródlo: Uppsala Conflict Data Program, URL: <http:/fwww.pcr.uu.se/research/UCDP/graphs.htm>.
oraz pozyski-
wyrazem stało się oscylowanie między kryzysami a okresami odprężenia
wanie i podtrzymywanie przychylnych reżimów w państwach trzeciego świata. Rywaliza- 046-200) o: A. i wRisch, E wacastecn, M. Eriksson, M. Sollenberg, H. Strand, Armed Conflict
:
cja w wymiarze ideologicznym i kulturowym wzmacniała ukształtowany „obraz wroga” 7 e ataset, , .<http: .por.uu.se/con
„BU. ferens es/Euroconference/nilspett
ilspet erpapper.pdf
w art 1 Biotokoli dodatkowe do kogo definicja niemiędzynarodowego konfliktu zbrojnego
oraz przekonanie o istnieniu różnic w zakresie uznawanych systemów wartości. Na po-
awaria jest
| art. onwencji genewskich z 12 sierpni
lu ekonomicznym międzyblokowa konfrontacja wiązała się z wprowadzaniem kontroli niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół II) z 8 czerwca 1977r.
| © Podczacego ocarony ogar
356 || Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 15. Sporyi konflikty międzynarodowe | 357

Zgodnie z wyliczeniami badaczy z DPCR/PRIO, w latach 1946-2004 miało miejsce „ |A Konflikty zbrojne
o niskim natężeniu Ameryka
229 konfliktów zbrojnych. Wśród nich 63 stanowiły konflikty o charakterze międzyna- Pólnocna |[1
i Południowa
E Wojny
Pozostałe
rodowym (42 konflikty między państwami i 21 konfliktów pozasystemowych).

Łiczba konfliktów zbrojnych

„ | q Konflikty zbrojne o
m Konfikty zbrojne

us
o średnina natężeniu
państwow y (128 konfliktów wewnętrzn ych seń- Wochój Ę 0 średnim natężeniu
166 konfliktów miało charakter wewnątrz

aw
schó.
zatem, iż
jn

su stricto oraz 38 umiędzyn arodowio nych konfliktów wewnętrzn ych).* Widać "| a Wojny Konflikty zbrojne

uRowe
Europa H o niskim natężeniu
w analizowanym okresie konflikty o charakterze Ściśle wewnętrznym stanowiły wyraź-
nie dominującą formę konfliktu zbrojnego i jedynie ograniczona ich liczba uległa umię-

e
w
Azja

=
dzynarodowieniu w wyniku zewnętrznej interwencji zbrojnej; konflikty pozasystemowe 10.

zanikły wraz z końcem procesu dekolonizacji, zaś liczba klasycznych konfliktów między- Afryka
5

a
państwowych utrzymywała się na niewielkim poziomie. e
nv
© «

Z%ĘZŻZZŻES$4żRĘżŻżŻ
2
umo
QQ ©
BEL
© * ©
EL
U vw ©
2x2
2%
4
—d
28 0.5 10 IS 20 258 30 35 40 45
h

Stosując kryterium stopnia (poziomu) natężenia prowadzonych działań zbrojnych
i związanej z nim liczby ofiar, można podzielić konflikty zbrojne na konflikty o małej,
w li-
średniej i dużej intensywności. Jakkolwiek określenie powyższych wielkości jest
teraturze różnie definiowane, opierając się na kryteriach przyjętych przez ekspertów
z DPCR/PRIO, wyodrębnić możemy precyzyjnie zdefiniowane w celach analitycznych
trzy poziomy konfliktów zbrojnych, tj.: (1) konflikty zbrojne © niskim natężeniu, w któ-
rych w wyniku walk śmierć poniosło przynajmniej 25 osób w danym roku trwania kon-
h
fliktu zaś łączna suma ofiar konfliktu wynikłych z podejmowanych działań militarnyc
w całym okresie jego trwania była mniejsza niż tysiąc ofiar śmiertelnych, (2) konflikty
zbrojne o średnim natężeniu, w których liczba ofiar śmiertelnych związanych z prowa-
dzonymi działaniami zbrojnymi wynosiła przynajmniej 25 osób w ciągu roku, a łączna
liczba poległych w wyniku walk w całym okresie trwania konfliktu stanowiła przynaj-
mniej tysiąc osób, lecz mniej niż tysiąc zabitych w każdym roku trwania konfliktu oraz
(3) wojnę, w której na każdy rok trwania konfliktu przypadało przynajmniej tysiąc ofiar
śmiertelnych, powiązanych z prowadzonymi działaniami zbrojnymi (zob. ryc. 2).”
Poczynione powyżej uwagi wskazują, iż zjawisko konfliktów zbrojnych ulega ewolu-
cji. Uchwycenie zmiany oblicza konfliktów zbrojnych stanowi podstawę do dokonanego
przez Mary Kaldor rozróżnienia na tzw. stare i nowe wojny (old and new wars). Pojęcie
„starej wojny” odnosi się do ukształtowanego w Europie sposobu militarnej organizacji
i prowadzenia działań zbrojnych, warunkującego dominujące w okresie od XVII w. do
początku lat 90. XX w. podejście w postrzeganiu i analizie zjawiska wojny.
Stronami „starych wojen” pozostawały zcentralizowane, hierarchicznie zorganizo-
wane i terytorialnie określone, suwerenne państwa. Posiadały one pod swoją kontrolą
stałą i profesjonalną armię, której wyszkolenie i utrzymanie wymagało sprawnie funk-
cjonującej administracji i systemu podatkowego. Przyczynę wybuchu „starych wojen”
8 Szerzej: Uppsala Conflict Data Program, URL: <http://www.per.uu.se/research/UCDP/our_ data.him>.
po-
9 Zgodnie z wyliczeniami DPCR/PRIO, w latach 1946-2004 110 konfliktów zbrojnych osiągnęło
ziom intensywności działań wojennych określany mianem wojny, 11 konfliktów charakteryzowa
ło się Śred-
prze-
nim natężeniem, zaś 108 pozostało na najniższym poziomie intensywności. Różny był także ich zakres
strzenny. W Europie toczyły się 32 konfikty zbrojne, na Bliskim Wschodzie — 30, w Azji — 67, w Afry-
r.uu.
ce — 73, na obszarze obu Ameryk — 27. Szerzej zob.: Uppsala Conflict... , URL: <http://www.pe
sejresearch/UCDP/our_data.htm>.
10 przedstawiona w dalszej części koncepcja „starych i nowych wojen” zasadniczo oparta jest na
rozwa-
żaniach zawartych w pracy: M. Kaldor, New and Old Wars. Organized Violence in a Global Era, Cambridge
1999.
Liczba konfliktów zbrojnych
Ryc. 2. Konflikty zbrojne wszystkich typów w latach 1946-2004 według kryterium stopnia (poziomu)
| natężenia działań zbrojnych oraz regionu ich występowania
Źródło: Uppsala Conflict Data Program, URL: <http:/fwww.per.uu.se/research/UCDP/graphs.htm>.
stanowiła rywalizacją o terytorium i sprawowanie nad nim suwerennej władzy, zaś znaj-
dujące się pod kontrolą państwa stałe armie pozwalały na jego opanowanie i kontrolo-
wanie. O rozstrzygnięciu wojny decydował wynik bitwy, a prowadzenie działań wojen-
nych regulowały ustalone na poziomie międzynarodowym przepisy prawa wojennego
(ius in bello). Aż do zakończenia drugiej wojny światowej prawo do prowadzenia wo-
jen (ius ad bellum) stanowiło jeden z atrybutów państwowej suwerenności. Odwołanie
się do wojny uzasadniano usprawiedliwionym interesem państwa, a działanie takie po-
strzegane było jako racjonalny i w pewnych sytuacjach „konieczny” mechanizm działa-
nia państw w środowisku międzynarodowym. W ujęciu teoretyka wojskowości Carla von
Clausewitza, tak rozumiana wojna stanowiła kontynuację międzypaństwowych „stosun-
ków politycznych” (des Politischen Verkshrs) „przy zastosowaniu innych środków” (mit
Einmischung anderer Mittel).
Jakkolwiek zjawisko „starej wojny” odnosi się w dużej części do czasu przeszłego
(na ryc. l widać wyraźnie, że liczba wojen o charakterze międzypaństwowym nie stano-
wi obecnie istotnej części zjawiska konfliktów zbrojnych), trudno jednakże pisać dzisiaj
o „starej wojnie” jako zamkniętym etapie rozwoju konfliktów zbrojnych. W dalszym cią-
gu bowiem mają miejsce tradycyjne konflikty międzypaństwowe i trudno spodziewać się
całkowitego zniknięcia tej kategorii wojen. Słuszny wydaje się zatem pogląd Martina van
Crevelda, który pisze, iż cłausewitzowska wojna między państwami zanika i zastępowana
jest przez konflikty o charakterze niepaństwowym.
Już w okresie zimnej wojny miało miejsce wiele konftiktów zbrojnych, które nie wpi-
sywały się w definicję „starej wojny” i z tej przyczyny były zwykle pomijane przy analizie
zjawiska konfliktu zbrojnego. Owe nieregularne konflikty zbrojne stanowiły zwiastun
wyłaniaj ącego się nowego oblicza konfliktów zbrojnych. Niewątpliwie zakończenie zim-
nowojennej rywalizacji oraz intensyfikacja procesów globalizacyjnych!! końca XX w. do-
wol w gjącznym
; elementem „nowych wojen” a pozostaje- występowanie wielości ponadnarodowych powiązań
Wa e jące na p umiędzynaradawianie. Przyjmuje ono postać angażowania się w konflikt innych
państw,
ęczyrządowych i pozarządowych organizacji międzynarodowych, diaspory oraz obecności w rejonie kon-
 || Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
358
prowadziły do istotnych zmian w środowisku międzynarodowym. Czynniki te wpłynęły
także na zmianę oblicza konfliktów zbrojnych. Wojna przestała podlegać szczególnym
zasadom i ograniczeniom poprzedniego okresu, co spowodowało pojawienie się kolej-
nych konfliktów i wywolało zmianę: (1) zakresu podmiotowego konfiiktów zbrojnych,
(2) motywacji stron obecnie toczonych wojen, (3) celów, metod i środków prowadzenia
walki, (4) skali cywilnych ofiar konfliktów zbrojnych oraz (5) źródeł finansowania współ-
czesnych konfliktów zbrojnych. Ten właśnie wyłaniający się w latach 80. i90. XX w. nowy
typ zorganizowanej przemocy o charakterze wewnątrzpaństwowym określany jest w lite-
raturze mianem konfliktu postmodernistycznego, konfliktu o niskiej intensywności lub
wreszcie pojęciem „nowej wojny”.
Toczone w granicach państw wojny (1) charakteryzują się wielością zaangażowanych
w walki uczestników. Stan ten powoduje, że konflikty te określane są często mianem
wojny „sprywatyzowanej”, gdyż w sytuacji rozkładu struktur państwowych następuje
swoista „prywatyzacja” stosowania przemocy przez różne zwalczające się ugrupowania.
W „nowych wojnach” uczestniczą regularne armie (często o niskim morale i zdyscy-
plinowaniu, niedostatecznie wyposażone i wyszkołone, a nawet nieregułarnie wynagra-
dzane), różnego rodzaju siły policyjne, jednostki paramilitarne, lokałne oddziały samo-
obrony, oddziały zagranicznych najemników!? czy regularne siły wojskowe działające
pod międzynarodowymi auspicjami (np. ONZ. czy WNP), które są zazwyczaj biernym
uczestnikiem konfliktów i prowadzą działania o charakterze szeroko pojętego utrzymy-
wania pokoju. Warto także zwrócić uwagę na to, iż w walkach często biorą udział —
zwykle zaciągani siłą — nieletni, podlegający przeszkoleniu ideologicznemu i wojsko-
wemu. Liczbę dzieci-żołnierzy czynnie zaangażowanych w konfiiktach zbrojnych ocenia
się na ponad 300 tys.
Ważną cechę „nowych wojen” stanowi fakt, że pojawiają się one w sytuacji dezinte-
gracji lub erozji współczesnych struktur państwowych zaś (2) rozgrywająca się we wnę-
trzu państw walka o władzę motywowana jest względami tożsamości etnicznej, rasowej
lub religijnej. Charakterystyczna dla „nowych wojen” mobilizacja do zbrojnego działa-
nia w oparciu o tożsamość danej grupy określana jest przez M. Kaldor mianem poli-
tyki tożsamości (identity politics). Ma ona charakter różnicujący i dzielący, opiera się
na poczuciu wyłączności i prowadzi do wewnątrzpaństwowej fragmentacji. Ugrupowa-
nia polityczne bazujące na własnej tożsamości stają się ruchami nostalgii odwofującymi
się do heroicznej przeszłości danej grupy oraz pamięci o doznanej kiedyś prawdziwej
lub wyimaginowanej niesprawiedliwości. Ponownie rozpalone lęki przed historycznymi
wrogami powodują stan niepewności oraz poczucie zagrożenia ze strony innej grupy
o odmiennej tożsamości.
sił pokojowych czy
fiiktu ochotników, najemników, zagranicznych doradców wojskowych, międzynarodowych
wreszcie płynącego z zagranicy uzbrojenia.
12 Bjorą oni udział w walkach, prowadzą szkolenia oraz zapewniają ochronę określonym osobom i znaj-
dującemu się w strefie walk mieniu. We współczesnych konfliktach, oprócz charakterystycznych dla okresu
wcześniejszego najemników indywiduałnych lub doraźnych ich oddziałów, uczestniczą niepaństwowe forma-
cje zbrojne (Private Military Companies, PMC). W obecnej chwili istnieje około 90 padmiotów działających
w sektorze prywatnych usług militarnych, a ich personel obecny jest w ponad 110 państwach świata.
Rozdział 15. Spory i konflikty międzynarodowe 359
Kolejną charakterystyczną cechą „nowych wojen” pozostaje (3) odejście od znanych
tradycyj nym wojnom cetów, metod i środków prowadzenia działań zbrojnych. Celem
nie
jest już zdobycie danego terytorium, lecz jak podkreśla M. Kaldor, jego kontrola doko-
nywana poprzez eliininację z tego obszaru ludności o odmiennej tożsamości. Eliminacja
lub ekspulsja ludności obcej pod względem tożsamościowym, czyli innymi słowy zmiana
struktury demograficznej danego obszaru, odbywa się poprzez systematyczne i planowe
ludobójstwo, wszelkiego rodzaju gwałty dokonywane na ludności cywilnej, czystki etnicz-
ne oraz czynienie danego obszaru niezdolnym do zamieszkania (co przybiera postać pól
minowych, ostrzeliwania celów cywilnych, pozbawiania ludności cywilnej niezbędnych
środków egzystencji, np. przez blokowanie dostaw żywności, zatruwanie Studni itp.)
Często ma także miejsce presja psychologiczna realizowana za pomocą działań zmie-
rzających do wymazania wszelkich śladów wrogiej kultury na danym obszarze (np. przez
niszczenie obcych kulturowo obiektów kultu religijnego lub innych obiektów o znacze-
niu historycznym). Dodatkowo wskazać należy, że „nowe wojny” charakteryzują się nie-
wielką liczbą bitew lub poważnych starć zbrojnych. Wynika to z faktu, iź rywalizujące
strony, obawiając się zbytniego wykrwawienia i uszczuplenia swego potencjału militar-
nego, unikają zbrojnej konfrontacji na większą skalę.
Kolejną cechą „nowych wojen” pozostaje fakt, iż (4) większość aktów przemocy zo-
stą je skierowana wobec ludności cywilnej. Charakterystyczną cechę współczesnych kon-
fliktów stanowi zamazywanie się granic pomiędzy tradycyjnie rozumianą wojną, zarga-
o nizowaną przestępczością oraz dokonywanymi na masową skalę pogwafceniami praw
wj człowieka. Na obszarach dotkniętych występowaniem konfliktów zbrojnych życie ludno-
; ści cywilnej niejednokrotnie zredukowane jest do codziennej walki o przetrwanie, a 0s0-
by cywilne nie są przypadkowymi, lecz bezpośrednimi celami i ofiarami prowadzonych
działań. Brutalność i bezwzględność współczesnych konfliktów zbrojnych powoduje, iż
coraz częściej zasadne staje się przywoływanie pojęcia „Zzdegenerowanej wojny”. będą-
cej obecnie normą w niektórych częściach świata, gdzie dominuje nieograniczony w bru-
talności i środkach, alternatywny wobec uznanego normami prawa międzynarodowego
styl prowadzenia działań wojennych. Zaciera się znana z poprzedniego okresu różnica
między prowadzeniem walk a atakami wymierzonymi w ludność cywilną, znikają granice
między strefami działań wojennych i pozomymi obszarami pokoju. Można zatem stwier-
dzić, iż wynaturzenia postrzegane dotychczas jako niepożądane i niezgodne z prawem
konfliktów zbrojnych, swoiste „efekty uboczne” tzw. „Starych wojen”, stały się istotnym
elementem strategii w toczonych obecnie konfliktach zbrojnych. |
Współczesne konflikty zbrojne posiadają także (5) własne mechanizmy ekonomicz-
ne. Z uwagi na fakt, że w ogarniętych wojną państwach produkcja pozostaje na bardzo
niskim poziomie lub ulega niemalże całkowitemu załamaniu, wysiłki prowadzenia wojny
uzależnione są od lokalnych grabieży ludności cywilnej oraz dostarczanej pomocy zagra-
nicznej (która często zamiast trafiać w ręce potrzebującej jej ludności cywilnej bywa roz-
grabiana przez walczące strony). Działania takie M, Kaldor określa pojęciem transteru
dóbr, tj.redystrybucji środków materialnych, która przyjmuje postać wszelkiego rodzaju
: wymuszeń, porwań, grabieży i rozbojów. Powszechne stają się liczne punkty kontrolne,
blężenia i blokady, poprzez które sprawowany jest nadzór nad dostępnością żywności
360 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 15, Spory i konflikty międzynarodowe
361

Bardziej wyszu- ścią (skrócenie czasu potrzebnego do wykrycia i unieszkodłiwienia celu), precyzją i sku
i innych niezbędnych artykułów oraz cenami rynkowymi tych towarów.
finansow ych pozostaj e eksploat acja bogactw tecznością działań zbrojnych oraz ich zwiększoną destrukcyjnością, ograniczeniem licz-
kanym sposobem na pozyskiwanie środków
szmaragd ów, ropy naftowej, miedzi i szlachet nych gatunków by dokonywanych ataków i zakończeniem konfliktu zbrojnego w jego wczesnej fazie
naturalnych (tj. diamentów,
„podatk ów wojennyc h”, opłat za ochronę, handel bronią czy też poważnym ograniczeniem zdolności bojowych przeciwnika, sparaliżowaniem funkcjo-
drewna), wprowadzanie
nowania jego państwa oraz zdolności do odtwarzania utraconego potencjału militarne-
produkcja i sprzedaż narkotyków.
wydaje się 4 ograniczeniem ryzyka wystąpienia ofiar wśród ludności cywilnej oraz radykalnym
Analizując zagadnienie ewolucji oblicza konfliktów zbrojnych, zasadne
(a Ści- 0ojskowych Przeciw gay sił własnych przy zasadniczej dyspropoccji strat po stronie sił
także wskazanie, iż co pewien czas mówić można o zaistnieniu tzw. rewolucji
jnego przełomu ) w dziedzini e wojskowo ści (Revoluti on in Military Affairs,
ślej, rewolucy
za- Operacje te potwierdziły także, iż zmianie ulega oblicze sil zbrojnych. Nie są to już
RMA), a więc głębokiej zmianie sposobu prowadzenia walki zbrojnej, skutkującej
h,
sadniczym wzrostem zdolności bojowych i militarnej skuteczności działań sił zbrojnyc
masowe armie znane z poprzedniego okresu, gdyż zwycięstwo w zbrojnej konfrontacji
ń technolo gicznych na potrze- nie jest w bezpośredni sposób uzależnione od liczby zmobilizowanych żołnierzy Armie
spowodowanej przez: (1) zastosowanie nowych rozwiąza
najsilniejszych państw świata zostały poddane redukcji w zakresie stanu osobowego i ilo-
by działań wojennych, (2) transformację oblicza sił zbrojnych, polegającą na zmianie
nowa-
sposobu zorganizowania, szkolenia i wyposażania tych sił oraz (3) wprowadzenie
ści posiadanego w okresie zimnej wojny sprzętu, jednocześnie wyposażono je w nowo-
działań wojenny ch. czesną broń wykorzystującą najnowsze osiągnięcia elektroniki, nowe materiały i rozwią-
torskich koncepcji prowadzenia
znym roz- zania konstrukcyjne (np. technologie stealth )!*, systemy napędowe i środki wybuchowe
Wyrazem ostatniej, dokonującej się obecnie RMA, warunkowanej dynamic
in- Praktyka wskazanych operacji wykazała, iż wyszkoleni żołnierze (należy dostrzec istotn
wojem technologii komputerowej w zakresie pozyskiwania, przetwarzania i wymiany
staniem tej technolog ii na polu bitwy w wyniku komputer y- wzrost roli sił specjalnych), posługujący się zaawansowanym technologicznie uzbroje-
formacji, a następnie wykorzy
niem, potrafią odnieść militarną przewagę nad dużo liczniejszym przeciwnikiem. O a
zacji i intensyfikacji powiązań systemów: dowodzenia, kontroli, tączności, przetwarzania
racje te dowodzą też, że we wspólczesnych konfliktach zbrojnych zasadniczą rolę od.
danych, wywiadu, obserwacji, rozpoznania (C4ISR) oraz samego uzbrojenia, pozostają
grywają nowoczesne siły powietrzne, które ograniczają, a nawet w pewnych sytuacjach
prowadzone przez państwa Zachodu operacje wojskowe lat 90. XX w. i początku XXIw.
wyłączają, istnienie znanych z poprzednich okresów historycznych decydujących bitew.
w Iraku, Jugosławii i Afganistanie.
przeciągających się walk pozycyjnych, oblężeń czy nawet linii frontu, zaś czas reagowa-
Dostrzegalna w nich zmiana sposobu prowadzenia działań zbrojnych polegała m.in.
nia, zasięg oraz mobilność sił powietrznych stwarza możliwość szybkiego, precyzyjnego
na: wykorzystaniu dla celów operacji wojskowej ogromnej liczy danych, przewyższa-
i skutecznego uderzenia na stałe i ruchome cele na całym terytorium strony przeciwnej
jących liczbę informacji dostępnych we wcześniejszych konfliktach zbrojnych, równo-
. Podsumowując zagadnienie zmieniającego się oblicza wojny, możemy zatem stwier.
czesnym atakowaniu wszystkich ważnych celów militarnych i politycznych, prowadze-
dzić, że obecnie mamy do czynienia ze swoistą polaryzacją oblicza konfliktów zbrojnych
niu operacji wojskowych w dużym stopniu niezależnie od warunków atmosferycznych
Istnieje bowiem grupa konfliktów, w których zasadnicze działania wojenne skierowa.
i pory dnia oraz lokalizacji geograficznej, zastosowaniu międzykontynentalnego procesu
nia, ne są głównie przeciw ludności cywilnej, oraz konflikty, w których dominującą rołę od-
planowania w czasie rzeczywistym, wykorzystaniu satelitarnych systemów rozpozna
onym wykorzys taniu coraz nowocześ niejszej broń kon- azbroja ka ada O aaa Przy użyciu coraz bardziej zaawansowanego technologicznie
dowodzenia i łączności, zwiększ
(określan ej mianem broni inteligen tnej, smart weapons) dzonych nia,
operacji wojkawy ilna
a ludność "i nie stanowi i bezpośredn
Ś iego
i i zamierzone
i go celu prowa-
wencjonalnej nowej generacji
jak np. bojowe środki rażenia precyzyjnie naprowadzane (np. laserowo lub z wykorzy-
Kontynuując analizę zjawiska wojen i konfliktów zbrojnych, w oparciu o kryterium
staniem satelitarnego systemu nawigacyjnego GPS) lub samonaprowadzające się (np.
celu dziafania strony konfliktu, wyodrębnić można wojnę napastniczą (określaną mia-
odnajdujące zakodowany w pamięci cel dzięki umieszczonemu w pocisku czujnikowi
nem wojny zaborczej, kolonialnej czy imperialistycznej) oraz wojnę obronną (oprócz
telewizyjnemu lub termowizyjnemu), powierzeniu kluczowej roli w działaniach zbroj-
działań mających na celu odparcie przez państwo zewnętrznej agresji, obejmuje ona
nych siłom powietrznym, zwiększonej interoperacyjności działań wszystkich rodzajów
także wojny antykoloniaine i narodowowyzwoleńcze). Kryterium tostwarza także moż-
sił zbrojnych i swobodzie ich używania oraz zmniejszeniu wielkości sił wojskowych zaan-
gażowanych w działania zbrojne. liwość wyodrębnienia konfliktów nakierowanych na wywołanie zmian w zakresie spra-
wowania władzy (celem staje się obalenie istniejącego systemu politycznego lubzmia.
Skutkowało to m.in.: zapewnieniem dotychczas w tej skali niedostępnej znajomości
na w danym państwie ośrodka decyzyjnego) oraz konfliktów, których strony dążą do
i kontroli pola walki, uzyskaniem całkowitej przewagi w powietrzu, wyjątkową szybko-
osiągnięcia zmian odnoszących się do statusu określonego terytorium (wówczas celem
szerokiego
13 Tstota RMA określana jest w literaturze w sposób różnorodny, co prowadzi do bardzo A Fahad " .
s.
spektrum definicyjnych ujęć tego zjawiska. Zob.: R. O. Hundley, Past Revolutions, Future Transformation akustycznych, elektromagne-
Wha! can the history of revolutions in military affairs tell us about transforming the U. S$. Military?, Santa
Monica tycznych, 2 radaronych iw podezonwieteni, ©copoegające na zmniejszeniuó śladów
w efekcie w istot! ie 7 ici
możliwość wykrycia samolotu, rakiety czy okrętu. otny sposób zmniejsza lub też całkowicie wyłącza
1999, URL:< http://www.rand.org/pubs/monograph_ reports/MR1029/index. html>.
 nych Rozdział 15. Spory
i konflikty międzynarodowe _—————————————_ 363
362 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycz

em, jego secesja lub uzyskanie prowadzonej za pomocą wszystkich środków materialnych i psychologicznych przeciwko
działania staje się przejęcie kontroli nad danym obszar s całej ludności danego terytorium.
autonomii).
nie podziału konfliktów Analiza konfliktów zbrojnych na podstawie kryterium teatru działań pozwała na
Zastosowanie kryterium legałności pozwala na wyodrębnie wskazanie wojny łądowej, morskiej i powietrznej. W okresie zimnej wojny pojawiła się
prawo międzynarodowe (obec-
zbrojnych na wojny nielegalne, a więc zabronione przez także koncepcja wojen kosmicznych. Związana była ona nie tyle z bezpośrednią zbroj-
powyzszej zasady — wojny
nie są to wszystkie wojny), oraz — stanowiące wyjątek od ną konfrontacją w przestrzeni kosmicznej, ale raczej z jej „podbojem” w celu osiągnię-
o przez prawo międzynaro-
legalne. Do tej grupy zalicza się trzy przypadki dozwoloneg cia militarnej przewagi strategicznej. Wybiegając w przyszłości, można domniemywać,
brony indywidualnej lub
dowe użycia siły, tj.: (1) działania zbrojne wynikające z samoo iż militaryzacja przestrzeni kosmicznej jest prawdopodobnie nieunikniona i przeniesie
dzone na podstawie decyzji
zbiorowej (art. 51 Karty NZ), (2) działania zbrojne prowa ona wojnę w nowy wymiar. Już dzisiaj wykorzystanie przestrzeni kosmicznej podnosi
(art. 42 Karty NZ) oraz (3)
Rady Bezpieczeństwa o zastosowaniu środków przymusu możliwość zabezpieczenia się przez atakiem przy użyciu broni jądrowej oraz zwiększa
narod ów do samos tanowienia Zawar-
wojny narodowowyzwoleńcze (co wynika z prawa zdolności militarne państw w wyniku umieszczania na orbicie satelitów obserwacyjnych,
|
tego w art. 1 i art. 55 Karty NZ).* lokalizujących wojska nieprzyjaciela, satelitów nasłuchowych, pozwalających na prze-
jest rzeczą łatwą, gdyż rze-
Zastosowanie kryterium motywacji walczących stron nie chwytywanie informacji oraz satelitów komunikacyjnych, dających możliwość szybkiego
ają się do działań zbrojnych, wy-
czywista złożoność powodów, dla których strony uciek przekazywania informacji i rozkazów.
k wyodr ębnienie konfliktów
maga dogłębnej i każdorazowej analizy. Możliwe jest jedna Nie można także zapominać, iż szybki rozwój technologiczny doprowadził do poja-
wzglę dami religi jnymi, etnicznymi
zbrojnych motywowanych w swej zasadniczej części wienia się nowego wymiaru stosunków międzynarodowych określanego mianem cyber-
m
lub ideologicznymi. przestrzeni. Plaszczyzna ta staje się obecnie miejscem rywalizacji nazywanej wojną infor-
m przyn ajmni ej Je ze
Pojęcie konfliktu religijnego odnosi się konfliktu, w który matyczną (information warfare), polegającą na użyciu technologii komputerowej w celu
prawa do otwart ego prakty ko-
stron walczy w imię swoich przekonań religijnych, żąda zniszczenia, zablokowania lub przejęcia kontroli nad skomputeryzowanymi systemami
lub głosze nia zasad wyzna wanej wiary bądź też odmaw ia tego prawa innym gru- wymiany informacji, zarządzania lub użyteczności publicznej (np. system energetyczny)
wania
. |...
innych państw. Cyberataki mogą być wymierzone zarówno przeciwko infrastrukturze
ktu (a przynajmniej jed-
.

Konflikt etniczny ma miejsce wówczas, gdy stronami konfli militarnej jak i cywilnej, stanowią zatem poważne zagrożenie dla stabiłności i bezpie-
pore.

owe lub narody. Głównym

ną z nich) są plemiona, grupy etniczne, mniejszości narod czeństwa państwa.
cym strony konfliktu są odmien-
elementem różnicującym, wyróżniającym i oddzielają Na koniec należy wskazać, że w nauce o stosunkach międzynarodowych coraz czę-
powo dem konfli ktu jest poczucie
ności etniczne, zaś uświadomionym i artykułowanym ściej przywołuje się obecnie pojęcie wojny asymetrycznej (asymmmetric warfare). Definiu-
konfii ktu. . | o
zagrożenia dla etnicznej i kulturowej tożsamości strony je ono konflikt zbrojny, w którym przeciwstawne strony posiadają odmienne potencjały
zy odmie nnej koncep cji militarne, co powoduje, że słabsza strona nie może liczyć na sukces w klasycznej kon-
Konflikt ideologiczny w wymiarze międzynarodowym dotyc
międz ynaro doweg o i przeja wia się w wielo płaszczyznowej rywa- frontacji militarnej i musi uciekać się do niekonwencjonalnych metod i środków pro-
organizacji środowiska
darcz ym i politycznym. Pojęcie wadzenia wałki lub też skutecznie wykorzystać określoną słabość silniejszego wroga.
lizacji państw o odmiennym systemie społeczno-gospo
ji wewną trz państwa, w której Do środków tych zaliczyć nałeży np. ataki z użyciem broni biologicznej, chemicznej,
konfliktu ideologicznego odnieść można także do sytuac
mu w danym państwie systemo- a w przyszłości być może nawet atomowej, zaś metodami działań pozostają walki party-
określone grupy społeczne sprzeciwiają się dominujące
Choci aż konfli kty ideol ogiczne mogą zanckie oraz terroryzm.
wi politycznemu lub społeczno-gospodarczemu.
religij ny, to w większ ości przyp adków wal-
zawierać w sobie pewien wymiar etniczny lub
rodo wym państ wa często odległ e od siebie
ka ideologiczna łączy w wymiarze międzyna ludzi
3. Dynamika sporów i konfliktów międzynarodowych
rowym , zaś w wymia rze wewnę trzny m skupia
pod względem geograficznym i kultu |
znym i społe cznym .
o odmiennym pochodzeniu etnic Jak zostało już wskazane, pojęcia sporu i konfliktu obejmują, z jednej strony, sytuację
u broni wykorzystywanej do
Podział konfliktów zbrojnych według kryterium rodzaj powstania sprzeczności, narastania i utrzymywania się kryzysu między określonymi stro-
ębnie nie konfliktów toczonych przy
prowadzenia działań wojennych pozwala na wyodr nami, z drugiej zaś, także zakres działań określany mianem konfliktu zbrojnego. Takie
cznej, biologicznej czy wreszcie broni
użyciu uzbrojenia konwencjonalnego, broni chemi ujęcie zagadnienia sporów i konfliktów uwzględnia ich dynamiczny i zmienny charakter
atomowej. W literaturze istnieje także pojęci e wojny totalnej, tj. wojny niszczącej, oraz pozwala na całościową analizę polegającą na wyodrębnieniu faz rozwoju zjawiska
sporów i konfliktów. Pierwszą z nich stanowi (1) powstanie między stronami określo-
dnim następstwem drugiej wojny Świa-
15. Czwartym, formalnie istniejącym wyjątkiem, będącym bezpośre nej sprzeczności interesów, oznaczającej pojawienie się sporu. Brak obustronnie satys-
uznany za zdezaktualizowany mechanizm
towej, pozostaje zawarty w Karcie NZ, lecz obecnie powszechnie fakcjonujących rozstrzygnięć może stopniowo prowadzić do (2) rozwoju sytuacji kryzy-
Karty NZ).
„klauzuli o państwach nieprzyjacielskich” (art. 53 i 107
 364 | Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
sowej, kiedy to istniejący wzrost napięcia między przeciwstawnymi stronami powoduje
się
stopniowe przekształcanie się sporu w konflikt i niesie ze sobą możliwość pojawienia
aktów przemocy.!$ Zaostrzający się konflikt może wejść w (3) fazę działań zbrojnych
określaną mianem konfliktu zbrojnego. Na tym etapie wybuchają walki, a następnie ma
miejsce ich eskalacja, deeskalacja, a wreszcie zakończenie działań zbrojnych, które na-
stępuje w sytuacji osiągnięcia przez strony politycznego kompromisu, pokonania jednej
z nich, obustronnego wyczerpania sił czy też militarnej interwencji strony trzeciej. Za-
przestanie zbrojnej konfrontacji stron nie jest zwykle równoważne z zakończeniem Sa-
mego konfliktu, można zatem spodziewać się przynajmniej przez jakiś czas jego dalszej
kontynuacji tj. (4) utrzymywania się sytuacji kryzysowej. Przeciągający się kryzys może
doprowadzić do ponownego wybuchu walk. Kiedy dochodzi do nowych aktów przemocy,
mają one zwykle charakter bardziej krwawy niż poprzednio, a budowa trwałego pokoju
staje się wówczas coraz trudniejsza. . = . zagrożeń dla międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Środkiem dyplomacji pre-
Analiza sporów i konfliktów uwzględniająca fazy rozwoju tych zjawisk oprócz peł-
a także konieczno ść wypraco-
niejszego obrazu samych sporów i konfliktów uzmysławi
wania i podjęcia na każdym etapie ich rozwoju właściwej odpowiedzi społeczności mię-
dzynarodowej (zob. ryc. 3). Problematyce tej poświęcony został raport An Agenda for
Peace (1992 r.) sporządzony przez Sekretarza Generalnego ONZ Boutrosa Boutrosa
Ghali. Dokument ten, będący swoistą wykładnią metod i środków międzynarodowego
systemu zapobiegania i rozwiązywania konfliktów, wskazuje na istnienie pięciu obsza-
rów działania, w istotny sposób przyczyniających się do zapewnienia pokoju.
Wymuszanie pokoju Utrzymywanie pokoju
Konflikt zbrojny
Utrzymywanie pokoju 4TPRĘJ BOUMUSKĄ, Budowanie pokoju
SASZ) DUO
kryzysowej kryzysowej
A A.
Tworzenie pokoju
Tworzenie pokoju
SPÓR u
Dyplomacja prewencyjna
a
Ryc. 3. Fazy rozwoju zjawiska sporu/konfliktu i mechanizmy jego ograniczania
Źródło: opracowanie własne.
a
Pierwszy z nich stanowi (1) dyplomacja prewencyjna (preventive diplomacy), pole-
gająca na podejmowaniu przez państwa lub organizacje międzynarodowe działań mają-
1 in
cych na celu zapobieganie powstawaniu sporów (zarówno międzynarodowych jaki we-
wnątrzpaństwowych), zapobieganie przeradzaniu się już istniejących sporów w konilik-
ty oraz ograniczanie zasięgu konfliktów, jeśli już mają one miejsce. Skuteczne prowa-
dzenie dypłomacji prewencyjnej wymaga zastosowania (a) środków budowy zaufania,
16 Pod pojęciem kryzysu należy rozumieć zaistniałą w stosunkach między przeciwstawnymi stronami Sy-
tuację, która charakteryzuje się intensywnością negatywnych oddziaływań oraz dużym prawdopodobieństwem
przekształcenia się w konflikt zbrojny.
Rozdział 15. Spory i konflikty międzynarodowe __—_—————_ 365
obejmujących np. systematyczną wymianę misji wojskowych, tworzenie regionalnych
i lokalnych ośrodków monitorujących i ograniczających możliwość wystąpienia konflik-
tów, zawieranie porozumień dotyczących swobodnego przepływu i wymiany informa-
cji oraz nadzorowanie przestrzegania i implementacji układów regionalnych z zakre-
su kontroli zbrojeń. Drugi środek stosowany w ramach dyplomacji prewencyjnej sta-
nowi (b) ustałanie faktów, czyli dążenie do zapoznania się z istniejącym stanem fak-
tycznym. Zbieranie informacji odbywa się poprzez wysyłanie przez odpowiednie organy
ONZ różnego rodzaju misji obserwacyjnych oraz konsultacje z władzami państw. Ko-
lejnym mechanizmem działania pozostaje (c) wczesne ostrzeganie, polegające na pozy-
skiwaniu informacji dotyczących możliwości wystąpienia zagrożeń dla środowiska na-
turalnego, ryzyka katastrofy jądrowej, klęsk żywiołowych, masowych ruchów ludności,
groźby głodu lub rozprzestrzeniania się chorób, w celu osłabienia wynikających z nich
wencyjnej może być także dokonane za zgodą władz państwowych (d) prewencyjne róz-
mieszczenie sił międzynarodowych (np. ONZ) na terytorium danego państwa lub też
tworzenie na jego obszarze (e) stref zdemilitaryzowanych nadzorowanych przez woj-
skowy, policyjny i cywiłny międzynarodowy personel. Zastosowanie takich środków,
poprzez rozdzielenie potencjalnych uczestników siłowej konfrontacji oraz zmniejsze-
nie prawdopodobieństwa zaistnienia pretekstu do przeprowadzenia zbrojnego ataku,
ogranicza możliwość wybuchu działań zbrojnych i wszelkich aktów przemocy, zaś dzia-
łania wysłanego w rejon konfliktu personelu międzynarodowego dają szansę na łago-
dzenie istniejących napięć i niesienie w wielu wypadkach koniecznej pomocy humani-
tarnej.
Oprócz dyplomacji prewencyjnej ważną rolę pełni także (2) tworzenie pokoju (pe-
- acemaking), czyli zaangażowanie społeczności międzynarodowej, oparte głównie na wy-
korzystaniu przewidzianych w rozdz. VI Karty NZ. pokojowych sposobów działania, po-
dejmowane w celu doprowadzenia stron sporu do zawarcia porozumienia. Tworzenie
pokoju może przyjąć postać np.: zaleceń udziełanych stronom sporu przez Radę Bez-
pieczeństwa czy Zgromadzenie Ogólne, angażowania w rokowania, mediację czy świad-
czenie dobrych usług znanych osobistości (w tym także Sekretarza Generalnego ONZ)
czy aktywniejszego angażowania Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w roz-
wiązywanie zaistniałych sporów.
Tworzenie pokoju zostaje wzmocnione i ułatwione: zwartymi i skoordynowanymi
działaniami prowadzonymi w tym celu przez organy ONZ oraz państwa członkowskie
(up. poprzez ścisłe przestrzeganie przez państwa trzecie nałożonych na strony konflik-
tu sankcji gospodarczych), łagodzeniem okoliczności przyczyniających się do powsta-
nia sporu lub konfłiktu poprzez skoordynowane działania różnych programów i agen-
cji ONZ. (np. udzielanie pomocy humanitarnej), wysłaniem w rejon konfliktu sił utrzy-
mywania pokoju (peace-keeping) czy wreszcie poprzez posiadającą moc „odstraszającą”
wiarygodność zastosowania przez Radę Bezpieczeństwa siły militarnej wobec ewentual-
nego agresora.
Kolejnym środkiem powstrzymującym rozwój konfliktów staje się (3) utrzymywa-
nie pokoju (peace-keeping), które polega na rozmieszczeniu w rejonie konfliktu sił mię-
366 Część 1V. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
dzynarodowych składających się z personelu wojskowego, policyjnego oraz cywilnego”?
w celu zabezpieczenia kruchego pokoju lub zawieszenia broni. Siły międzynarodowe
zaangażowane w operacje utrzymywania pokoju nie pełnią funkcji wymuszania posta-
nowień pokojowych lub porozumień dotyczących zawieszenia broni, lecz jedynie moni-
torują rozwój sytuacji. Obecność w rejonie konfliktu sił międzynarodowych zazwyczaj
w poważnym stopniu zmniejsza prawdopodobieństwo wybuchu lub powrotu do działań
zbrojnych, dzięki czemu siły te faktycznie przyczyniają się do wypracowania i wdrażania
porozumień pokojowych. Charakter operacji utrzymywania pokoju miały np. działania
UNPROFOR w Bośni i Hercegowinie (1992 r.-1995 r.).
W sytuacji kiedy niepowodzeniem zakończą się próby wykorzystania pokojowych
środków rozwiązywania sporów międzynarodowych, w celu przywrócenia międzynaro-
dowego pokoju i bezpieczeństwa, konieczne staje się (4) wymuiszanie pokoju (peace-en-
forcement), polegające na wykorzystaniu środków wynikających z rozdz. VII Karty NZ
i wiążących się z przeprowadzeniem działań z użyciem siły militarnej. W kierowanych lub
autoryzowanych przez ONZ operacjach wymuszania pokoju biorą udział siły wojskowe
upoważnione do stosowania siły z użyciem broni włącznie, zaś celem ich działania po-
zostaje wymuszenie przestrzegania zasad prawa międzynarodowego, porozumień poko-
jowych lub też postanowień wynikających z rezolucji Rady Bezpieczeństwa. Przykładem
operacji wymuszania pokoju pozostają działania prowadzone przez siły międzynarodo-
we w Korei (1950 r.-1953 r.), Iraku (1991 r.) czy Haiti (1994 r.-1995 r.).
Wraz z zakończeniem zbrojnej fazy konfliktu rozpoczyna się proces (5) budowania
pokoju (peace-building), polegający na podejmowaniu działań przyczyniających się do
utrwalenia pokoju, powodujących wzrost poczucia bezpieczeństwa oraz poprawę sytu-
acji materialnej. Budowanie pokoju ma na celu zapobieżenie nawrotowi aktów prze-
mocy w stosunkach między państwami lub ich obywatelami, a opiera się ono na prze-
konaniu, że podstawę trwałego pokoju stanowi rozwiązanie lub złagodzenie istnieją-
cych problemów społecznych, ekonomicznych, humanitarnych lub kulturowych. Podję-
te w ramach budowania pokoju kroki mogą przybrać postać rozbrajania stron konflik-
tu oraz niszczenia zebranego uzbrojenia, usuwania min lądowych, repatriacji uchodź-
ców, ułatwiania powrotu byłym żołnierzom do życia cywilnego, szkolenia służb policyj-
nych oraz pracowników wymiaru sprawiedliwości, sprawowania nadzoru nad wybora-
mi, angażowania się w ochronę praw człowieka, reformowania i wzmocnienia instytucji
państwowych, promowania koncepcji społeczeństwa obywatelskiego, rozwoju instytu-
cji demokratycznych oraz wsparcia szeroko pojętego rozwoju społeczno-ekonomiczne-
go. W wymiarze międzypaństwowym budowanie pokoju może przybrać dodatkowo po-
stać realizacji wspólnych przedsięwzięć przyczyniających się do integracji gospodarczej
oraz zacieśniania współpracy kulturalnej czy naukowej, co w istotny sposób wpływa na
zmniejszanie się wrogości oraz procentuje wzrostem zaufania we wzajemnych stosun-
kach zarówno na szczeblu międzypaństwowym jak i w wymiarze kontaktów międzyludz-
kich. | -
17 Pęace-keeping opiera się na trzech podstawowych zasadach, tj.: zgodzie stron konfliktu na rozmieszcze-
nie sił międzynarodowych, ich bezstronności w wykonywaniu powierzonych zadań oraz ograniczeniu stosowa-
nia siły tylko do przypadków obrony własnej.
Rozdział 15. Spory
i konflikty międzynarodowe _
||| 367
4. Ewolucja sposobów regulowania sporów i konfliktów
międzynarodowych
. Z. uwagi na fakt, iż w praktyce międzynarodowych stosunków politycznych niemoż-
liwe jest całkowite zapobieżenie powstawaniu sporów i konfliktów międzynarodowych
niewątpliwego znaczenia nabierają procedury pokojowego ich rozwiązywania. Należy
podkreślić, iż na gruncie obecnie obowiązującego prawa międzynarodowego istnieje
obowiązek załatwiania sporów (konfliktów) międzynarodowych wyłącznie środkami po-
kojowymi; zabronione jest także uciekanie się do groźby użycia siły w stosunkach mię-
dzynarodowych (art. 2 ust. 3 i 4 Karty NZ). Sposoby regulacji sporów i konfliktów mię-
dzynarodowych możemy podzielić na dyplomatyczne, sądowe i organizacyjne.
4.1. Dyplomatyczne sposoby rozstrzygania sporów i konfliktów międzynarodowych
Sposoby dyplomatyczne polegają na tym, że strony uczestniczące w sporze same
współdziałają w jego rozwiązaniu i przez cały czas posiadają wyłączną zdolność do pod-
jęcia ostatecznej decyzji rozstrzygającej istniejący spór. Prowadzona przez strony dzia-
łalność dyplomatyczna może być w różnym zakresie wspierana ze strony innych uczest-
ników stosunków międzynarodowych, jednakże podmioty te nie posiadają możliwości
wiążącego wpływania na postawę zwaśnionych stron. Do sposobów dyplomatycznych
zalicza się rokowania dyplomatyczne, dobre usługi, pośrednictwo (mediację), komisje
badań oraz pojednanie (koncyliację).
Rokowania międzynarodowe (negocjacje) polegają na bezpośredniej wymianie sta-
nowisk i pogłądów (dokonywanej ustnie lub w formie pisemnej) między przedstawicie-
lami stron sporu, w trakcie której dążą one do usunięcia istniej ącej między nimi różnicy
zdań. Ze względu na charakter sprawy same negocjacje i wynikłe z nich ustalenia mogą
mieć zarówno charakter jawny jak i poufny. Brak stosunków dyplomatycznych między
państwami-stronami sporu nie stanowi przeszkody w prowadzeniu negocjacji. Uwzględ-
niając kryterium zakresu podmiotowego, rokowania dyplomatyczne podzielić można na
rokowania dwustronne lub też rokowania wielostronne, prowadzone na konferencjach
międzynarodowych lub w ramach organizacji międzynarodowych. Rokowania stanowią
najprostszy, lecz zarazem najczęściej stosowany sposób rozstrzygania sporów i konflik-
tów międzynarodowych.
Dobre usługi stanowią wobec rokowań bezpośrednich środek pomocniczy, świadczo-
ny przez stronę trzecią (niebędącą uczestnikiem sporu), który ufatwić ma stronom spo-
ru rozpoczęcie rokowań bezpośrednich lub też, w wypadku przerwania rokowań, dalszą
ich kontynuację. Dobre usługi mogą być świadczone np. poprzez złożenie stronom spo-
ru propozycji ich spotkania na terytorium państwa trzeciego lub też mogą polegać na
przekazywaniu między nimi komunikatów w sytuacji braku zgody stron sporu na pod-
jęcie rokowań bezpośrednich. Podmiot świadczący dobre usługi (może być to zarówno
Państwo, organizacja międzynarodowa, a nawet określona osoba fizyczna) nie bierze
udziału w rokowaniach bezpośrednich między uczestnikami sporu.
 368 Część TV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 15. Spo
i konflikt
ry y międzynarodowe —|
369
. . h . ch
zał podyednika (m h
Pośrednictwo (mediacja) jest środkiem rozwiązywania
Sądownictwo międzynarodowe w ścisłym tego słowa znaczeni
u ma charakter stały.
jmujjącym zarówn
obejmu świadczenie dobrych usług oraz czynny | udzia wo pch, co nastę.
Ó o świa Stałe funkcjonujące sądy międzynarodowe orzekają na podstawie zasad
i norm prawa
' ych,
atyczn lastę- międzynarodowego, stały jest skład sędziów sądu międzynarodowego
i w prowadzonych przez strony sporu Io. kowaniach dyplom (wybierani są oni
ora u organach na określone w statucie okresy czasu)!*, stała pozostaje także procedur
buje za obopólną zgodą zwaśnionych stron. Zadaniem mediat a postępowania
taje dążenie do złagodz enia . przeciwstaw- sądowego. Kończący postępowanie wyrok jest dla stron wiążący i zobowiąz
i
iędzyn arodowej j lub osoby fizycznej)j pozos ane są one
enie ich do wyprac owania p R procesem wykonać go w dobrej wierze.
nych stanowisk stron sporu, nakłoni. |. e . OW
e do jej przyjęci i
a. Mediat or
i moze ier
panie propozy cje > Pierwszym stałym sądem międzynarodowym o zasięgu światówym był związany
uregulowanial sporu oraz wreszci z Li-
ze s stronami przedłożone pr je P rozwięzania. z gą Narodów i działający w okresie 1922-1945 Stały Trybunał Sprawiedliwości
rokowań f dyplomatycznych, omawiać ć ze Międzyna-
iać s stronom sporu własnee propozy propozyc cje jeg! ma wwicjąc e. rodowej. Po zakończeniu drugiej wojny światowej w jego miejsce powołany
ń niai sporu oraz przedstawiać
kończe został dzia-
j owane są w
narodowe podejm wy
sytuacji zaistnienia sporu 0, Staony sporu łający od 1946 r. Międzynarodowy Trybunat Sprawiedliwości. Jest
mi
Badaniaia między on głównym organem
śniee do określonego c stanu faktycznego.
eg y por sądowym Organizacji Narodów Zjednoczonych i działa według statutu
o z różnicy
Óżni zapatrywań ń stron odnośni stanowiącego in-
narodo wej między narodo wą tegralną część Karty NZ. Siedzibą Trybunału jest Haga, zaś stronami
mogą wówczas powołać w drodze specjalnej umowy między Statutu MTS są
y kwestie faktyczn e. Komi- wszystkie państwa członkowskie ONZ”; zgodnie z art. 34 ust. 1 Statutu
komisję b adań, wyjaśniającą w sposób bezstronny i sumienn posiadać charakter stały. MTS „jedynie
ń mogą byś Ś organami i powoływanymi i doraźnie lub też adać ch państwa mogą występować jako strony przed Trybunałem”,
j
w dwustro nnych jak i a Orzecznictwu MTS podlegają „wszelkie spory, przedłożone mu przez
a drugi typ komisji powoływany jest zarówno strony, oraz
mi i dowodami prze oa wszelkie sprawy wyraźnie wymienione w Karcie Narodów Zjednoczonych
umowach międzynarodowych. Po zapoznaniu się z wyj aśnienia albo obowią-
badań oporzaK a zujących traktatach i konwencjach” (art. 36 ust.1 Statutu MTS). Jurysdyk
wionymi przez strony sporu oraz po przesłuchaniu świadków komisja cja Trybunału
w swej treści ogranicz a się jedynie do stwierdz enia okr ma więc charakter fakultatywny i uzależniona jest od zgody będących
sprawozdanie. Dokument ten w sporze państw
ów i nienie j jest w ż
żaden sposó ób dła stron sporu wiążący. . a na przekazanie sporu do rozstrzygnięcia przez MTS, Zgoda ta może zostać
Ś
ślonych faktów zawarta bądź
nie md kC o w (1) formalnym porozumieniu stron sporu, tj. umowie międzynarodowej,
Pojednanie (koncyliacja) jest sposobem pokojowego w której stro-
nar rodowych. Utworzenie mo. dokonuj e si ny przyjmują kompetencje MTS w istniejącym między nimi sporze. Żgoda
nowi i rozszerzeniei koncepcjjii badań ń mięmiędzyna państw na
iacyjnej, której celem działani
a a jest pojedna nie stron sporu, owi i ad za poddanie jurysdykcji Trybunału istniejącego między nimi sporu nie
isji koncylia
komisji cyjnej, której ce musi być wyrażona
i onnej umowy m iędzyna ; W z
rodowej. komisje koncylacyj w jakiejś konkretnej formie i może zostać również wyrażona przez (2) niebędąc
w drodze dwustronnej j lub wielostr e formal-
ień tworzonne. e są doraźne lub stałe A komisj R ! ną umową dwa jednostronne oświadczenia woli państw uznające jego
wartych w umowach postanowień jurysdykcję w tym
cyjne nieni tylko badają i us talają sytuację
ytuż faktyczn ą, le takż sporze. Państwa zawierające dwustronną lub wielostronną umowę międzyn
„ Komisjeisj koncyliaiacyjne arodową
sporu. W AO mogą także (3) zawrzeć w niej klauzulę uznającą jurysdykcję MTS
modzielnie opracowują propozycje pokojowego załatwienia w sporach związa-
warunki pokoo nych ze stosowaniem lub interpretacją tej umowy (tzw. klauzula traktatow
ocedury mediacyjnej, komisja koncyliacyjna ustala zalecane przez nią a). W sytuacji
propozycją warunków powstania na tym tle sporu wykonywanie jurysdykcji sądowej przez
towego rozwiązania sporu bez udziału stron. W czasie prac nad MTS rozpoczyłia
arodowy komisja koncylia cyjna nie jest A interesy się z chwilą skierowania jednostronnego pozwu do Trybunału. Państwa-
kończących dany spór międzyn p; n strony statutu
isami prawa iędzyna
mię rodoweg o ; i biorącr ą c podp o uwagę i
różnorobys dne interes;
nie Pojawi MTS mogą wreszcie w każdym czasie (4) oświadczyć, że w stosunku
j
zującymi i przepisa mi do każdego inne-
które a zapewne an Dysadowy gedynie go państwa, które przyjęło takie samo zobowiązanie, uznają za przymus
stron sporu, możeż zaproponować ć S stronom rozwiązanie, : ową ipso facto i
sporze decyzję po dejmowa ł międzyn arodowy , org ść Woj koncy- bez zawierania specjalnego porozumienia, jurysdykcję MTS w
sporach natury prawnej,
to, gdyby w danym
i
i prawa międzyn aro dowego. Będące efektem pr i j które dotyczą wykładni umowy międzynarodowej, każdej kwestii
| arciui o przepisy prawa międzynarodo-
międzyn arodowe go nie mają dla wego, istnienia faktu stanowiącego w razie jego stwierdzenia
acjnej propozycje pokojowego uregulowania sporu naruszenie zobowiązań
międzynarodowych oraz rodzaju lub wysokości odszkodowania należneg
stron sporu mocy wiążącej. o za naruszenie
zobowiązania międzynarodowego (tzw. kłauznła fakultatywna
z art. 36 ust. 2 Statutu
wych MTS). Deklaracja taka może zostać złożona tylko na określony
4.2. Sądowe sposoby rozstrzygania sporów i konfliktów międzynarodo okres. Jest ona składana
- 18 Strony sporu nie mają wpływu na skład sędziowski, jak ma
to miejsce w przypadku arbitrażu. Możliwe
jest jednak, tak jak np. przewiduje art. 31 Statutu MTS, że strony
Sądowe sposoby regulacji sporów międzynarodowych mają miejsce w sytuacji, "" sporu rozpatrywanego przez Trybunał
posiadają prawo delegowania do składu orzekającego sędziego narodowoś
ae są Ado ci tej strony (tzw. sędzia ad koc).
strony sporu podejmują decyzję o przekazaniu sporu do 18 Zgodnie z treścią art. 93 Karty NZ także państwa niebędące członkami
ONZ mogą stać się stroną
i
n międzynar odowy, a 1
wynik postępowa i
nia (wyro k) ) jest dla stron wiążący. Do sądo- i Statutu MTS.
między: 20. Przykładowo, sprawa incydentu w cieśninie Korfu (1946 r.) trafiła pod
wych sposobów rozwiązania sporów zalicza się arbitraż oraz stałe sądownict wo nostronnego wniosku państwa wnoszącego powództwo (Wielkiej Brytanii)
obrady
MTS w wyniku jed-
oraz odpowiedzi drugiej strony
narodowe. (Albanii), zawierającej zgodę na jurysdykcję MTS.
 nych Rozdział 15. Spory i konflikty międzynarodowe
370 Część LV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycz 371

państwom-stronom statutu . Oprócz doraźnie powoływanych sądów arbitrażowych,

Sekretarzowi Generalnemu ONZ, który przesyła jej odpisy władze (1900) sporu międzynarodowego, w czasie
któ j
rozpoczyna się w chwili złoże-
MTS. W tej sytuacji wykonywanie jurysdykcji przez MTS pierwszej konferencji pcz
państw, pod warunkiem że Naa Tybunat, p oo
nia jednostronnego pozwu przez jedno z będących w sporze
został istniejący do dzisiaj Stały Trybunał Arbitrażowy,
oba te państwa przystąpiły wcześniej do kłauzuli fakultatywnej.
ł wydaje wyrok, który oprócz stałegoBiura Międzynarodowa badac: o sekret
Po zakończeniu postępowania i zamknięciu rozprawy Trybuna wiatem Tryou alu, sta sd
rewizja wyroku w sytuacji jedynie lista osób wyznaczonych przez państwa-strony konwen
jest ostateczny i nie podlega odwołaniu (możliwa jest jednak Arbitrażowego, W
cji do pelniełnieni a funkcjiji
wpływ na wydani e wyroku). ge 2 zostają wpisane na listę jako członkowie Stalogo Tybun
odkrycia nowych faktów, które mogły mieć decydujący m p zkaocwi Ma a Pona sporu między państwami
ał
w stosunku do danego sporu.
Wyrok MTS jest wiążący dla państw będących w sporze i zaistnienia obustronnej
Trybunal przedstawia ALE t go sporu
W sytuacji zaistnienia sporu co do znaczenia lub zakresu wyroku,
o rozstrzygnięcia przez Stały Trybunał Arbitrażowy,
bę-
strona w sporze nie wykona ciążących na ą porze państwa dokonują wyboru arbitrów z listy członków
na żądanie stron swoją interpretację. Jeżeli właściwy iest i - Trybunału a uko
strona posiada prawo odwoła nia się do Rady stytuowany w ten sposób Trybunał właściwy jest + <
niej na mocy wyroku zobowiązań, druga 2. wyjest jedynie do orzekan ia w określonym,
lub podjąć decyzję w sprawie zastos owania środków wniesionym przez strony sporze.
Bezpieczeństwa, która może zalecić
wyroku.
mających na celu zapewnienie skutecznego wykonania
Sądownictwo arbitrażowe (rozjem stwo między narodo we) polega na tym, że strony 4.3. Organizizacyj
acyjne sposoby rozstrzyganiai sporów i konfliktów między
narodowych
arbitrów) i określają proce-
sporu same wybierają skład sędziowski (tj. jednego lub kilku
owanie arbitrażowe wyrok sądu
durę postępowania arbitrażowego”! , a kończący postęp ray azacyjne sposoby regulowania sporów międzynarodo
wych polegają na tym, ż
ażowego organ sądowy stosuje
jest dla stron wiążący. W przypadku postępowania arbitr jaro o a isniejęceo sog JA przez nie organizację międzynarodową do rogu.
w umowie arbitrażowej pod-
prawo międzynarodowe. Strony sporu mogą same ustalić aa ego
>80 SPsporu lub wszelkich sporów, , jakie w przyszłości
ści mogą między
i nim !
mogą również uzgodnić
stawy prawne właściwe do rozstrzygnięcia przedmiotu sporu, sado pa M zależności od Przyjętych w statucie organizacji uregulowań prawnyc
h nie
arbitra żowy. Po zamknięciu rozpra-
pewne zasady”, jakie mają być stosowane przez sąd salo dE ano ac ać wydawać stronom niewiążące załecenia dotyczące ure-
yga spór „ostate cznie i bezapelacyjnie”.
wy sąd arbitrażowy wydaje wyrok, który rozstrz rur lub też: podjąć decyzje, , które maj ją dla stron sporu charakte
r wiąż |
owania arbitr ażoweg o decyzja jest dla stron wią-
Oznacza to, że zapadła w wyniku postęp mo ie sporów przez organizacje międzynarodowe stanowi coraz bardziej
ia się wyroko wi sądu arbitr ażoweg o w dobrej
żąca i nakłada na nie obowiązek poddan p a y sposób rozwiązywania sporów. Większość organizacji międzyn
arod h
wierze. Po a system regułowania sporów między swoimi członkami
istnienia zgody stron spo- wa
Zastosowanie postępowania arbitrażowego zależne jest od kn ONZ a miejsce wśród nich zajmuje Organizacja Narodó
w Zjednoczonych.
narodowej zwanej kompromi- Ce-
ru, która wyrażona jest (1) w specjalnej umowie między ON j st m.in. łagodzenie i załatwianie pokojowymi sposobami
sporów albo
, kiedy strony decydują się
sem lub zapisem na sąd rozjemczy. Oprócz powyższej sytuacji kaca a och. które mogą prowadzić do naruszenia
pokoju. Państwa człon.
wyrażenie przez nie uprzed-
na rozstrzygnięcie już istniejącego sporu, możliwe jest także c aan są do załatwiania sporów międzynarodowych środkami pokojo
ch wyniknąć między nimi
niej zgody na poddanie arbitrażowi wszelkich sporów mogący m pa OBA o oływać się do groźby lub użycia siły wobec integralności
terytorialnej
dwustronnej lub wielostronnej
w przyszłości. Dzieje się to w wyniku (2) zamieszczenia w ke La N i a politycznej innego państwa. Porównując do regulacj
i przyjętych w Pak-
której ewentualne spory wyni-
umowie międzynarodowej klauzuli arbitrażowej, dzięki Spor, a dro ów, Karta NZ. nie dopuszcza zatem łegałnej możliwo
ści rozwiązywania
stosowa nia umowy zostaną podda-
kłe między stronami umowy na tle interpretacji lub " ę zynarodowego w drodze użycia siły w stosunkach między
państwami
stanowi (3) zawarci e dwustronnej lub
ne postępowaniu arbitrażowemu. K olejny sposób Kart NZ. Strony w oporze LwaA międzynarodowych uregulo
wane jest wrozdziale vł
dotyczą cej poddan ia arbitra żowi wszystkich lub
wielostronnej umowy międzynarodowej . ws orze,ź którego
r dalsze trwanie może zagrażać
grazać ut utrzymaniu
ch pojawić się w przyszł ości między strona mi umo- a mi. -
niektórych kategorii sporów mogący da awego pokoju i bezpieczeństwa, zobowiązane są dążyć do jego
załatwienia dro
wy. odwotania się oda, WAR
: koncyliacji, rozjemstwa, rozstrzygnięcia sądowego.
|| dotyczących procedury organów
pokojowych przyjęty ch przezlub strun
układów regionalnych lub teżeż ww d drodze innych
21 państwa-strony postęp owania arbitrażowego mogą skorzystać z postanowień z 18 października
i Ś
środków
ów
postępowania zawartych w Ko nwencji o pokojowym załatwianiu sporów międzynarodowych p | j „stronyy sporu według własnego wyboru. . PańPaństwa będ
1907 r. sporze posiadają zatem możliwość wyboru środka jego pokojowego uregulo
Guj aną Brytyjską a Wenezuelą ustalono, wania o
22 W postępowaniu arbitrażowym dotyczącym granicy między OOEEEEEEEEENĘ
terytorium przez 50 lat powinno być przyjęte jako decydujące o tytule prawnym do
że zajmowanie danego między jedną „Uma:
gy Umawiającą się Stroną
roną Iii inwestorem (tj.j osobą fizyczną lub pra
danego obszaru. iej jającej si
arbitrażowego mogą określać ny, na wniosek inwestora może zostać przedłożony trybunałowi ataż owa
23 Należy pamiętać, iż umowy międzynarodowe, jako strony postępowania . Noea pow c sięię
Umowa między Rzecząpospolitą Polską podstawą(2002
Polskiej postępowania
„. arbitrażażowego rozpoczętego z powództwa Eureko B. V. przeciwko
oprócz państw także podmioty prawa wewnętrznego. Przykładowo, r. wskazuje, iż spór
Rzeczypospolitej
z 7 września 1992
i Królestwem Holandii o popieraniu i wzajemnej ochronie inwestycji
372 |. Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
między-
Rada Bezpieczeństwa, ponosząca główną odpowiedzialność za utrzymanie
narodowego pokoju i bezpieczeństwa, dążąc do pokojowego rozstrzygania sporów
w celu ustalenia
dzynarodowych, może: (1) badać każdy spór lub każdą sytuację
go pokoju i bezpiecz
dalsze ich trwanie może zagrażać utrzymaniu międzynarodowe
stwa, (2) wezwać strony sporu do jego uregulowania środkami pokojowymi,
załatwie nia danego sporu lub sytuacji,
stronom odpowiednią procedurę lub sposób
wet takie warunki rozstrzygnięcia sporu, jakie Rada Bezpiecz eństwa uzna
w danej sytuacji, (4) rozpatrywać spory przekazane jej w tym celu przez państwa-
Bezpiecz eństwa dotycząc e pokojow ego rozstrzy gania
sporu. Decyzje Rady
dzynaro dowych podejmo wane w oparciu o rozdz. VI Karty mają postać zaleceń
mają mocy wiążącej dla państw będących w sporze.
W sytuacji stwierdzenia przez Radę Bezpieczeństwa istnienia zagrożenia lub naru-
szenia pokoju, bądź aktu agresji, może ona: (1) wezwać zwaśnione strony, aby zastoso-
lub
wały się do zarządzeń tymczasowych, jakie uzna ona w danej sytuacji za konieczne
pożądane; zarządzenia tymczasowe nie przesądzają praw, roszczeń lub położeni a zainte-
resowanych stron i mają zapobiec dalszemu pogarszaniu się sytuacji (mogą przybrać po-
stać np. wezwań do przerwania ognia czy też wycofania wojsk z terenów okupowanych),
(2) udzielić odpowiednich (niewiążących) zaleceń lub (3) podjąć decyzję o zastosowaniu
środków przewidzianych w art. 41 (Środki prewencji) i 42 (środki przymusu) Karty NZ.
Środki prewencyjne obejmują całkowite lub częściowe zerwanie stosunków gospo-
darczych i komunikacji (kolejowej, morskiej, lotniczej, pocztowej, telegraficznej, ra-
diowej i innej) oraz zerwanie stosunków dyplomatycznych z danym państwem przez
wszystkich członków ONZ. Środki przymusu polegają na przeprowadzeniu przez siły
powietrzne, morskie i lądowe akcji koniecznej dla utrzymania lub przywrócenia mię-
dzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Akcja taka obejmować może demonstrację,
blokadę i inne operacje sił zbrojnych państw członkowskich ONZ. Uciekając się do
powyższych sposobów egzekwowania przestrzegania pokoju międzynarodowego, Rada
Bezpieczeństwa dąży do wymuszenia pożądanych działań państw, przeciwko którym są
one skierowane. Decyzje Rady Bezpieczeństwa, przyjęte na podstawie rozdz. VII Karty,
mają moc wiążącą zarówno dla stron konfliktu jaki dla wszystkich państw członkowskich
ONZ.
Pewne prawa w zakresie działania na rzecz światowego pokoju i bezpieczeństwa
przyznane zostały Zgromadzeniu Ogólnemu. Organ ten może omawiać wszelkie zagad-
nienia lub sprawy, wchodzące w zakres Karty NZ, oraz udzielać w tych kwestiach nie-
wiążących zaleceń państwom członkowskim ONZ i Radzie Bezpieczeństwa. Praktyka
funkcjonowania ONZ wykazała, że w zależności od samej osoby oraz istniejącej sytuacji
politycznej, także Sekretarz Generalny posiada wpływ na zagadnienia związane z poko-
jowym rozwiązywaniem sporów międzynarodowych. Istotne znaczenie ma w tym zakre-
sie świadczenie przez niego dobrych usług czy prowadzenie mediacji między stronami
sporu.
Podsumowując zagadnienie rozwiązywania sporów międzynarodowych w ramach
ONZ, należy pamiętać, iż wykorzystanie stworzonego w ramach tej organizacji systemu
regulacji sporów międzynarodowych silnie uzależnione jest od rzeczywistej woli działa-
Rozdział 15. Spory i konflikty międzynarodowe
373
nia państw oraz istniejących uwarunkowań politycznych. W efekcie ONZ wielokrotnie
mię-
nie odegrała istotnej roli w łagodzeniu i rozwiązywaniu sporów i konfliktów międzyna
, czy rodowych (np. w czasie kubańskiego kryzysu rakietowego w 1962 r).
o
eń- Oprócz ONZ także inne organizacje międzynarodowe o charakterze powszechnym
(3) zalecić
posiadają systemy regulacji sporów między państwami członkowskimi.2* Wśród organi-
a na- zacji regionalnych, które w swych statutach odnoszą się do zagadnienia sporów i konflik-
za stosowne tów międzynarodowych oraz sposobów ich regulacji, wskazać można np. na Ligę Państw
strony
Arabskich (art. $ Paktu Ligi Państw Arabskich z 22 marca 1945 r. przewiduje możli-
sporów mię- wość wiążącego rozstrzygnięcia sporu miedzy państwami przez Radę) oraz Organizację
i nie Państw Amerykańskich (zgodnie z art. 84 i 85 Karty Organizacji Państw Amerykańskich
z 30 kwietnia 1948 r., Stała Rada Organizacji wspiera państwa członkowskie w poko-
jowym załatwianiu sporów oraz zaleca stronom zastosowanie odpowiednich procedur.
jakie uzna ona za stosowane w celu pokojowego załatwienia sporu). |
Nie
. można zapomnieć także o Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie
której jedna z naczelnych zasad regulujących stosunki między państwami członkowskimi
dotyczy właśnie pokojowego rozwiązywania sporów. Wśród politycznych mechanizmów
antykryzysowych przyjętych w ramach OBWE należy zwrócić uwagę na tzw. mechanizm
berliński (w razie pojawienia się niepokojącej sytuacji, wynikającej z naruszenia jed-
nej z zasad Aktu Końcowego KBWE lub poważnych zaburzeń stwarzających zagrożenie
dla pokoju, bezpieczeństwa i stabilności, państwa członkowskie podejmują konsultację
i współpracę mającą na celu usunięcie tego zagrożenia), mechanizm wiedeński
(prze-
widujący możliwość konsultacji i współpracy państw członkowskich w sytuacji zaistnie-
nia nadzwyczajnych i niezaplanowanych poważniejszych działań sił zbrojnych) oraz
me-
chanizm moskiewski (wiążący się z koniecznością udzielenia przez państwo odpowiedzi
w sytuacji postawienia pytania dotyczącego przestrzegania praw człowieka na jego tery-
torium, a nawet przewidujący możliwość wysłania na miejsce misji ekspertów lub misji
sprawozdawczej).
Podsumowując omawianą problematykę sporów i konfliktów międzynarodowych
należy stwierdzić, że ulegając zmianom w treści i formie wraz z przekształcaniem się
środowiska międzynarodowego oraz ewolucją sposobu organizacji wewnątrzpaństwo-
wej, spory ikonflikty, mimo podejmowanych prób złagodzenia ich charakteru
i skutków
w dalszym ciągu stanowią ważny obszar międzynarodowych stosunków
politycznych. |
Wybiegając w przyszłość, można przypuszczać, iż stan ten nie ulegnie zasadniczej
zmianie, zaś wśród czynników, które wpływać będą na oblicze sporów i konfliktów
w XXI w. uwzględnić należy m.in.: pogłębiający się nierównomierny rozwój gospodar-
czy, zachodzące zmiany klimatyczne, zanieczyszczenie środowiska naturalnego, dostęp
do surowców energetycznych oraz zasobów wodnych, rozwój technologii prowadzenia
działań zbrojnych, zjawisko terroryzmu, różnice cywilizacyjno-kulturowe, ruchy migra-
cyjne czy też odmienny w wielu państwach świata przyrost demograficzny. ”
24. procedury rozst rzyganiai sporów
2 Ó dotyczących wykładni i traktatów założycielskich I iani
Baw nich postanowień istnieją m.in. w Międzynarodowym Funduszu Walutowym, Międyuarodowywi
a w budowy i Rozwoju, Organizacji ds. Wyżywienia i Rolnictwa, Międzynarodowej Organizacji Pra:
czy Światowej Organizacji Zdrowia.
*
 nych
374 | Część|V. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycz

Rozdział 16
Problemy do dyskusji

arodowych.
1. Sposoby pokojowego regulowania sporów i konfliktów międzyn Ireneusz Topolski
sporu i konflikt u w środowi sku między narodowym.
2. Typologie i analiza zjawiska
3. Przyczyny i skutki konflikt ów zbrojnyc h.

Zalecana literatura Kontrola i redukcja zbrojeń

Warszawa 2005.
Barber B. R., Imperium strachu. Wojna, terroryzm i demokracja,
Boniface B, Atlas wojen XX wieku, Warszaw a 2001.
Z. Cesarz, E. Stadtmiiller, Proble-
Cesarz Z., Konflikty zbrojne jako problem międzynarodowy, [w:]
my polityczn e współcze snego świata, Wrocław 2000.
. Kontrola i redukcja zbrojeń jest jednym z przedmiotów międzynarodowych stosun-
Crópon P., Religie a wojna, Gdańsk 1994.
ki, J. Mieczkowski, A. Wojtaszak, ków politycznych. Potencjał militarny jest częścią potencjału państwa, w znaczącym stop-
Czerwiński M., Współczesne konflikty etniczne, [w:] M. Czerwińs
Wybrane problemy narodowościowe, Szczecin 1998. niu wpływa na bezpieczeństwo narodowe oraz międzynarodowe. Jest także wykorzysty-
York 2001.
Hauss Ch., International Conflict resolution, London-New wany jako instrument prowadzenia polityki zagranicznej. „Szczególne” jego znaczenie
Heisbourg E., Wojny, Warszawa 1998. wiąże się z faktem, iż może on doprowadzić do samozagłady ludzkości w sytuacji użycia
onal System in the 21 st Century,
Hirst P Q., Another Century of Conflict? War and the Internati
vol. 16, 2002, nr 3. broni masowego rażenia. Próby związane z ograniczeniem potencjału militarnego często
„international Relations”,
in a Global Era, Cambridge 1999. budzą wzajemną nieufność.
Kaldor M., New and Old Wars. Organized Violence
Keegan J., Historia wojen, Warszawa 1998.
problematyki, Warszawa 2005.
Kuźniar R., Polityka i sila. Studia strategiczne — żarys
śmiertelne, [w:] Bezpieczeństwo mię- 1. Istota i geneza
Leitenberg M., Wojny i konflikty w latach 1945-2000: Ofiary
Koncepcj e — Instytucj e, R. Kuźniar, Z. Lachowski
dzynarodowe czasu przemian. Zagrożenia —
[red.], Warszawa 2003. Według A. D. Rotfelda, pojęcie „kontrola zbrojeń? oznacza rozmaite formy współ-
międzynarodowym, [w:) Kryteria
Pietraś M., Bezpieczeństwo państwa w późnowestfalskim środowisku pracy państw w sprawach wojskowych, a zwłaszcza w zakresie ograniczania i regulowa-
eństwa międzyn arodowe go państwa, $. Dębski i B. Górka-Winter [red.], Warszawa
bezpiecz nia rozwoju oraz rozmieszczania zbrojeń, eliminacji bądź redukcji broni, użycia broni
2003.
om, Warszawa 1996. iweryfikacji porozumień. Obejmuje ono zarówno nadzorowanie i regulowanie zmniej-
Piątkowski P., Międzynarodowy system zapobiegania konflikt
Powers. Qutside Intervent ion in Intrastate Conflict, Michigan szenia zbrojeń i wydatków, jak i określony reżim norm, procedur i mechanizmów. Pod-
Regan P. M., Civil Wars and Foreign
2002. stawowym celem kontroli zbrojeń w okresie „zimnej wojny” było nadzorowanie. zarzą-
„International Relations”, vol. 17, 2003,
Rogers P., "Losing Contral' — War and the Modem World, dzanie i regulowanie rywalizacji między NATO i Układem Warszawskim. Wraz z za-
nr 1. kończeniem rywalizacji zimnowojennej zmieniła się również rola kontroli zbrojeń. Nie-
A. Ciupiński [red.], Warszawa 2001.
Umiędzynarodowiony konflikt wewnętrzny, J. Pawłowski, bezpieczeństwo wybuchu światowej wojny nuklearnej zmniejszyło się, ale jednocześnie
rie walczą ze sobą?, Warszawa 2001.
Weart $. R., Bez wojny. Dlaczego państwa demokratyczne
i zapobieganie konfliktom zbrojnym w strategii Sojuszu Północnoatlantyckiego, wzrosło zagrożenie związane z eskalacją regionalnych i lokalnych konfliktów zbrojnych
Wcżesne ostrzeganie
A. Ciupiński, R. Białoskórski [red.], Warszawa 2002. przede wszystkim o charakterze wewnętrznym. Uwidocznił się również problem proli-
feracji broni masowego rażenia, w tym nuklearnej oraz pozyskania technologii środków
przenoszenia przez państwa „specjalnej troski”. Wraz z zaniechaniem wyścigu zbrojeń
między USA i ZSRR pojawiły się regionalne spirale zbrojeń w państwach Zatoki Per-
skiej oraz Dalekiego i Środkowego Wschodu. Polityka zbrojeń nuklearnych prowadzo-
nych przez „państwa rozbójnicze” doprowadziła do przewartościowania polityki bezpie-
czeństwa USA, w tym możliwość prowadzenia działań prewencyjnych. Wiąże się to tak-
że z rozwojem nowych jakościowo systemów uzbrojenia. Innym problemem są działania
o charakterze zbrojnym prowadzone przez struktury niepaństwowe, w tym organizacje
terrorystyczne, różnego rodzaju bojówki, skierowane przeciwko państwom. A. D. Rot-
teld uważa, że znaczenie kontroli zbrojeń zwiększy się, w sytuacji kiedy stanie się ona
częścią kształtującego się systermu bezpieczeństwa międzynarodowego. W takim rozu-
376, ————- Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
mieniu należy włączyć w ramy tej współpracy także państwa odpowiedzialne za narusza-
nie międzynarodowego pokoju oraz aktorów pozapaństwowych.!
Drugim określeniem nierozerwalnie związanym z „kontrolą zbrojeń” jest „redukcja
zbrojeń”. Pojęcie „redukcja” w Słowniku języka polskiego” oznacza sprowadzenie cze-
goś do mniejszych rozmiarów, mniejszej liczby, zredukowanie, zmniejszenie. Określenie
„redukcja zbrojeń” należy traktować jako zmniejszenie, zredukowanie personelu woj-
skowego w siłach zbrojnych, systemów uzbrojenia, wydatków militarnych.
Zakres przedmiotowy kontroli i redukcji zbrojeń jest szeroki i zróżnicowany. Pod
względem ciężaru gatunkowego najważniejsze znaczenie posiada broń nuklearna. Wy-
różnić można układy dotyczące broni nuklearnej dwustronne między USAi ZSRR/FR:
ABM [Anti-balistic missile (system) — Układ o ograniczeniu systemów obrony przeciw-
rakietowej], SALT I, II (Strategic Arms Limitation Tulks — Traktat o ograniczeniu stra-
tegicznej broni jądrowej), INF (Intermediate-range nuclear forces — Traktat o Redukcji
Broni Jądrowej Średniego Zasięgu), START I, II (Strategic Arms Reduction Treaty —
Traktat o ograniczeniu i redukcji ofensywnej broni jądrowej), SORT (Strategic Offensive
Reductions Treaty — Traktat o redukcji strategicznych potencjałów ofensywnych) oraz
wielostronne: NPT [Non-Proliferation Treaty (Treaty on the Non-Proliferation of Nuclear
Weapons) — Traktat o nierozprzestrzenianiu broni nuklearnej] i CTBT (Comprehen-
sive Nuclear Test-Ban Treaty — Traktat o całkowitym zakazie prób z bronią nuklearną)
i układy o strefach wolnych od broni jądrowej. Duże znaczenie mają także porozumienia
związane z pozostałymi rodzajami broni masowego rażenia, tj. biologicznej i chemicznej,
ponieważ w tym przypadku istnieje możliwość ich pozyskania/zdobycia przez struktury
niepaństwowe. Odrębne znaczenie ma problem związany z uzbrojeniem konwencjonal-
nym, m.in. CFE I [Conventional Armed Forces in Europe (Treaty) — Traktat o redukcji sił
konwencjonalnych w Europie], CFE IA (Akt zamykający rokowania w sprawie reduk-
cji stanów osobowych sił konwencjonalnych w Europie), także środki budowy zaufania
i bezpieczeństwa (CSBM — Confidence — and Security-Building Measures) oraz „bronie
niehumanitarne”, lekkie uzbrojenie i broń ręczna. Pośrednio duży wpływ na kontrolę
i redukcję zbrojeń wywiera również eksport i import uzbrojenia oraz wydatki militarne
państw.
Początki zjawiska kontroli i redukcji zbrojeń sięgają drugiej połowy XIX wieku.
J. Goldblat* jako jedną z pierwszych wymienia Deklarację z Sankt Petersburga z 1868 r.,
w której zakazywano używania pocisków wybuchających o małym kalibrze. Ważne miej-
sce w problematyce przedmiotu zajmują dwie konferencje haskie z lat 1899 i 1907.
W czasie pierwszej konferencji haskiej przyjęto trzy konwencje dotyczące takich kwestii
jak stosowanie pocisków rozrywających się, tj. „dum-dum”, użycia pocisków gazowych
oraz zrzucania pocisków i materiałów wybuchowych z balonów. Postanowienia jedena-
stu konwencji przyjętych podczas I konferencji haskiej dotyczyły prawa wojny.*
1 Zob. A. D. Rotfeld, Przyszłość kontroli zbrojeń, [w:] Kontrola zbrojeń. Rozbrojenie u progu XXI wieku,
pod red. A. D. Rotfelda, Warszawa 2002, s. 9-30.
2. Słownik języka polskiego, t. 3: R-Z, Wydawnictwo Naukowe PWN, płyta CD-ROM.
3 J. Goldblat, Arms Control. A Guide to Negotiations and Agreements, London-Thousand Oaks-New
Delhi 1994.
4 Ibid., s. 255-269; W. Góralczyk, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 2001, s. 441;
Rozdział 16. Kontrola i redukcja zbrojeń 371
Po zakończeniu I wojny światowej do najważniejszych dokumentów związanych
z kontrolą i redukcją zbrojeń należy zaliczyć Protokół o zakazie użycia w czasie wojny ga-
zów duszących, trujących i innych oraz bakteriologicznych metod prowadzenia wojny (zwa-
ny Protokołem genewskim). Został on podpisany 17 czerwca 1925 r. i wszedł w życie 8
lutego 1928 roku. Ponadto należy wymienić także Protokół waszyngtoński z 1922 r., który
wprowadzał ograniczenie tonażu i uzbrojenia głównych typów okrętów wojennych oraz
wprowadzał wielkość potencjałów i parytetów sił morskich USA, W. Brytanii, Japonii,
Francji i Wioch. Jego kontynuację stanowiła druga konferencja morska i Protokół lon-
dyński z roku 1930. Podczas kolejnej konferencji morskiej przyjęto w roku 1936 Protokół
londyński dotyczący użycia okrętów podwodnych.*
Rozwój kontroli i redukcji zbrojeń nastąpił po II wojnie światowej. Wpływ na to zja-
wisko miało kilka kwestii. Pewnym impulsem było powstanie w czerwcu 1945 r. ONZ,
która jako główny cel stawiała sobie utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpie-
czeństwa, w tym kwestii związanych z rozbrojeniem.$ Bardzo duże znaczenie wywarły
także „doświadczenia” zakończonej wojny światowej oraz pojawienie się nowego jako-
ściowo rodzaju broni, która posiadała niespotykaną do tej pory moc niszczenia, tj. broni
atomowej. Sytuację międzynarodową zaostrzał dodatkowo dwubiegunowy podział świa-
ta, który doprowadził do konfrontacji między dwoma blokami. W konsekwencji istniała
groźba wybuchu globalnego jądrowego konfliktu zbrojnego.
2. Broń nuklearna
Obawa związana z możliwością zagłady życia na Ziemi, a przede wszystkim powsta-
nie tzw. „pata nuklearnego”, czyli braku możliwości skutecznego zniszczenia przeciw-
nika i przetrwania ataku nuklearnego, miały swój wpływ na zjawisko kontroli i redukcji
zbrojeń. W okresie „zimnej wojny” dominowały dwa supermocarstwa. Rywalizacja Sta-
nów Zjednoczonych i ZSRR na płaszczyźnie militarnej prowadziła do wyścigu zbrojeń.
Potencjał militarny pozostałych państw w stosunku do supermocarstw był stosunkowo
mały, szczególnie przy uwzględnieniu broni nuklearnej. Taka rozbieżność wpłynęła także
na charakter światowej polityki kontroli i redukcji zbrojeń nuklearnych. Kontrola zbro-
jeń strategicznych obejmuje dwa najważniejsze elementy, tj. ograniczenie strategicznych
I086 a jach Z. J. Pietraś, W$pólistnienie państw. Wstęp do międzynarodowych stosunków politycznych, Lublin
„s. 196.
5 J. Goldblat, op. cit., s. 125-126, 277-279; Kennedy, Mocarstwa świata. Narodziny — Rozkwit —
Upadek. Przemiany gospodarcze i konflikty zbrojne w latach 1500-2000, Warszawa 1994, s. 274-275; W. Mulłtan,
Porozumienia rozbrojeniowe po II wojnie światowej, Warszawa 1985, s. 157.
. 6 W Karcie Narodów Zjednoczonych w art. 11 p. 1. przyjęto: „Zgromadzenie Ogółne może rozważać
ogólne zasady współdziałania nad utrzymaniem międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, włączając w to
zasady rozbrojenia i regulowania zbrojeń oraz w związku z tymi zasadami może udzielić zaleceń członkom
ONZ albo Radzie Bezpieczeństwa, ałbo też członkom ONZ i Radzie Bezpieczeństwa”. Zgodnie z art. 26
w celu zapewnienia i utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, przy jak najmniejszym zużyciu
światowych zasobów łudzkich i gospodarczych na zbrojenia, Rada Bezpieczeństwa obowiązana jest opraco-
wać, z pomocą Wojskowego Komitetu Sztabowego planów, które będą przedłożone członkom ONZ cełem
stworzenia systemu normowania zbrojeń, zob. A. Przyborowska-Klimczak, Prawo międzynarodowe publiczne.
Wybór dokumentów, Lublin 1992, s. 10, 14.
378 ||| Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
sił nuklearnych w ramach porozumień SALI, START, SORT oraz kwestię obrony anty-
rakietowej zgodnie z postanowieniami Układu ABM z 1972 roku.
2.1. Porozumienia dwustronne USA-ZSRR/FR
Prowadzony przez USA i ZSRR wyścig zbrojeń nuklearnych doprowadził do sytu-
acji, w której oba supermocarstwa były w stanie wykonać zarówno pierwsze jak i odwe-
towe uderzenie nuklearne. W takiej sytuacji nie udałoby się określić zwycięzcy. Należy
także podkreślić, że Związek Radziecki w latach 70. XX. w. osiągnął porównywalny po-
ziom wielkości potencjału nuklearnego w stosunku do Stanów Zjednoczonych. Problem
ograniczenia strategicznych sił jądrowych odgrywał i odgrywa największą rolę w stosun-
kach USA z ZSRR/FR. Tyłko te dwa państwa mają możliwość wykonania zmasowanego
uderzenia nuklearnego, które spowoduje zniszczenie terytorium przeciwnika.”
Jako pierwsze znaczące porozumienie dwustronne, które wpływało na kontrolę
i redukcję zbrojeń nuklearnych należy wymienić Porozumienie tymczasowe SALT I.
Zostało ono podpisane na 5 lat przez USA i ZSRR w Moskwie 26 maja 1972 roku,
a weszło w życie 3 października 1972 roku. Wraz z podpisanym tego samego dnia
Układem ABM stanowilo nierozerwalną całość.*
Zgodnie z postanowieniem SALT I, USA i ZSRR zamrażały stan posiadania dwóch
elementów strategicznej triady nuklearnej, tj. wyrzutni międzykontynentalnych poci-
sków balistycznych rozmieszczonych na lądzie (ICBM), atomowych okrętach podwod-
nych (SSBN) i rozmieszczonych na nich pocisków balistycznych (SLBM).” Wadą Poro-
zumienia SALT I był brak uwzględnienia trzeciego komponentu triady nuklearnej w po-
staci powietrznej. Całkowicie pominięto także zainstalowane na środkach przenoszenia
głowice nuklearne.
26 maja 1972 r. został podpisany Układ ABM, który wszedł w życie 3 października
1972 roku. Zgodnie z jego postanowieniami, USA i ZSRR mogły posiadać nie więcej
niż dwa rejony dyslokacji systemów ABM. 3 lipca 1974 r. podpisano w Moskwie Pro-
tokół do Układu ABM, który wszedł w życie 24 maja 1976 roku. Uzgodniono w nim
zmniejszenie liczby systemów obrony antyrakietowej (ABM) tylko do jednego dla każ-
dego z państw. Miał on chronić stolicę lub jedno pole z silosami wyrzutni ICBM. W prak-
tyce ZSRR stworzył system ABM wokół Moskwy, zaś USA zrezygnowały z jego budowy.
Układ ABM miał charakter bezterminowy, jednocześnie istniała możliwość jego wypo-
wiedzenia, w sytuacji gdy jedna ze stron uzna, że nadzwyczajne okoliczności zagrażają jej
najważniejszym interesom. Musi o tym powiadomić drugą stronę sześć miesięcy przed
wystąpieniem."
Podpisany w okresie konfrontacji zimnowojennej Układ stał się „kamieniem węgiel-
nym” równowagi strategicznej między USA i ZSRR, opartej na gwarancji wzajemnego
TL Topolski, Siła smilitama w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Lublin 2004, s. 217.
8 w. Multan, op. cit., s. 189, 354-357; J. Goldblat, op. cit., 8. 385-388.
9 ICBM — międzykontynentalny pocisk balistyczny (Intercontinentał ballistic missile); SSBN — atomo-
wy okręt podwodny wyposażony w międzykontynentalne pociski balistyczne (Nuclear-powered ballistic missile
submarine); SLBM — pocisk balistyczny odpalany z okrętu podwodnego (submarine-launched ballistic mis-
sile).
10 J. Goldblat, op. cit., s. 377-385, 390-391; W. Muitan, op. cit., S. 348—354.
Rozdział 16. Kontrola i redukcja zbrojeń 379
zniszczenia. Efektywne ograniczenie środków systemu ABM miało na celu powstrzy-
manie wyścigu zbrojeń i prowadziło do zmniejszenia niebezpieczeństwa wybuchu wojny
z użyciem broni nuklearnej. W systemie dwubiegunowym zasady te sprawdziły się, jed-
nak po jego rozpadzie zaczęły budzić kontrowersje w USA jako przestarzałe. Planowana
budowa NMD (National missile defence — Narodowy system obrony przeciwrakieto-
wej), a później MD (Missile defence — System obrony przeciwrakietowej) miała zabez-
pieczyć Stany Zjednoczone przed potencjalnym atakiem jądrowym ze strony „państw
hultajskich”. Rosja traktowała odejście od postanowień Układu ABM jako możliwość
zachwiania strategicznej równowagi jądrowej oraz stworzenie przesłanek do nowego wy-
ścigu zbrojeń.!!
13 grudnia 2001 r. Stany Zjednoczone formalnie poinformowały FR o zamiarze wy-
cofania się z Układu ABM z zachowaniem sześciomiesięcznego okresu wypowiedzenia.
Prezydent G. W. Bush podkreślił, że oba państwa nie zagrażają sobie wzajemnie, a USA
muszą mieć swobodę ruchów w rozwoju skutecznej obrony antyrakietowej, szczególnie
przeciwko terrorystom i „państwom hultajskim”. Układ ABM formalnie nie obowiązuje
od 13 czerwca 2002 roku. Jego konsekwencją było ogłoszenie przez Rosję w czerwcu
2002 r., że nie czuje się dłużej zobowiązana postanowieniami traktatu START IL.'2
Kolejnym instrumentem kontroli i redukcji zbrojeń nuklearnych był Traktat SALT
IL. Został on podpisany 18 czerwca 1979 r. w Wiedniu. Interwencja ZSRR w Afganista-
nie spowodowała, że w styczniu 1980 r. prezydent J. Carter podjąt decyzję o wstrzymaniu
procesu ratyfikacji Traktatu przez Kongres. Traktat SALT II nie wszedł w życie, jednak
USA i ZSRR oficjalnie dawały do zrozumienia, że nie czynią niczego sprzecznego z po-
rozumieniem.
Zgodnie z postanowieniem SALT II, USA i ZSRR ograniczały stan posiadania
wszystkich elementów strategicznej triady nuklearnej, tj. wyrzutni ICBM o zasięgu
ponad 5500 km, wyrzutni SLBM rozmieszczonych na SSBN oraz ciężkich bombowców.
Supermocarstwa zobowiązały się w SALT II do ograniczeń jakościowo-ilościowych.
Z chwilą wejścia w życie Traktatu miały one zredukować liczbę wyrzutni ICBM, SLBM.
ciężkich bombowców do pułapu nieprzekraczającego 2250 jednostek do 31 grudnia 1981
roku. Ograniczenia jakościowe wiązały się z określeniem maksymalnej liczby ładunków,
która mogłaby być zainstałowana na pociskach balistycznych. Dla ICBM przyjęto 10
MIRY, 14 SLBM, 10 ASBM, a ciężkie bombowce mogły przenosić do 28 ALCM.3
Państwa zobowiązały się także do zawiadamiania drugiej strony przed każdorazowo
dokonywanym startem rakiety.!?
, Ważne miejsce w procesie kontroli i redukcji zbrojeń zajmuje Układ o całkowitej
likwidacji rakiet średniego i krótkiego zasięgu (INF). Został on podpisany 8 grudnia
a L. Topolski, op. cit., s. 222—224.
Ibid., s. 225; J. Sawicz, M. Orliński, P. Pacholski, S. Cugier, Broń jądrowa i środki przenoszenia, (w:]
Przegląd światowego procesu rozbrojeniowego. 2002 rok, pod red. L. Kościuka, Warszawa 2003, s. 159. |
MIRY — głowica wieloładunkowa, każdy z członów naprowadzany niezależnie na cel (multiple inde-
pendentły targetable re-entry vehicle); ASBM — pociski balistyczne klasy powietrze-ziemia (air-tosurface ballistic
missiie); ALCM — pocisk manewrujący odpalany z powietrza (air launched cruise missile).
J. Goldblat, op. cit., s. 60-62, 457-467; W. Multan, op. cit., s. 197-202.
380 | Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
1987 r. przez USA i ZSRR w Waszyngtonie, wszedł w życie 1 czerwca 1988 roku. Uklad
INF został w pełni wykonany 1 czerwca 1991 roku.
USA i ZSRR zgodziły się w Układzie INF na całkowitą likwidację rakiet średniego
(zakres 1000-5500 km) i mniejszego (taktyczno-operacyjne — zakres 500-1000 km) za-
sięgu, rozmieszczonych na lądzie oraz zakaz posiadania tego typu środków w przyszłości.
Pociski balistyczne o średnim zasięgu zniszczono w ciągu 3 lat od wejścia w życie trak-
tatu, a taktyczno-operacyjne w okresie 18 miesięcy. Zabroniono także produkcji i prze-
prowadzania prób z tym rodzajem uzbrojenia. W celu weryfikacji realizacji postanowień
Układu, państwa wykorzystywały narodowe środki kontroli i inspekcja na miejscu."
Traktat INF byt pierwszym porozumieniem, w wyniku którego całkowicie wyelimi-
nowano jeden system uzbrojenia — pociski balistyczne o zasięgu 500-5500 km, tj. tzw.
„eurorakiety”. Oznaczało to redukcję na poziomie 2611-2619 pocisków balistycznych
i około 3820 głowic, z których na ZSRR przypadało 1752 rakiet, a USA 859-867 rakiet
oraz 72 niemieckie Pershing-1 A.
Według W. Multana, stanowiło to ponad 6,9% z około 55 000 całkowitej liczby gło-
wic nuklearnych supermocarstw. Sama likwidacja rakiet średniego i mniejszego zasięgu
pozwoliła na znaczne zmniejszenie groźby niekontrolowanego (automatycznego) użycia
broni jądrowej i wybuchu wojny nuklearnej w Europie. W praktyce uderzenie jądrowe
mogło nastąpić w ciągu kilkunastu minut od ostrzeżenia. Redukcja pocisków balistycz-
nych o zasięgu 500-5500 km zwiększała bezpieczeństwo w Europie i jednocześnie eli-
minowała zagrożenie dla Chin i Japonii. Pewnym niedostatkiem Układu INF jest brak
objęcia porozumieniem pocisków manewrujących o takich samych parametrach, roz-
mieszczonych na bombowcach strategicznych i okrętach wojennych.5
Nową jakościowo kategorią w procesie kontroli i redukcji strategicznych zbrojeń
nuklearnych w stosunkach USA-ZSRR były Traktaty START. Traktat START [ został
podpisany w Moskwie przez USA i ZSRR w dniu 31 lipca 1991 r., a wszedł w życie 5
grudnia 1994 roku. Uzgodniono w nim redukcję środków przenoszenia strategicznej
broni nuklearnej do poziomu 1600 sztuk, a liczbę głowic bojowych do 6000, w tym
ICBM i SLBM nie więcej niż 4900. START I miał obowiązywać przez 15 lat, lub
zostać zastąpiony przez inny traktat (zob. tab. 1). W dniu 5 grudnia 2001 r. Rosja
i Stany Zjednoczone wykonały zobowiązania, dotyczące redukcji broni jądrowej zgodnie
z postanowieniami START 1."
Po rozpadzie ZSRR, broń jądrowa znalazła się na terytorium Federacji Rosyjskiej,
Białorusi, Kazachstanu i Ukrainy. Sytuacja ta wymagała dostosowania traktatu START
I do nowej rzeczywistości międzynarodowej. Rosja jako prawna sukcesorka ZSRR prze-
jęła wszelkie jego zobowiązania rozbrojeniowe. 23 maja 1992 r. został podpisany w Li-
zbonie przez FR, USA, Białoruś, Kazachstan i Ukrainę Protokół do traktatu START I,
zwany także Protokołem lizbońskim. Stanowił on poprawkę do START i był jego in-
tegralną częścią. Państwa postsowieckie przyjmowały w nim zobowiązanie ZSRR wyni-
15 J. Goldblat, op. cit., s. 518-531; W. Multan, Układ o likwidacji rakiet średniego i mniejszego zasięgu,
„Sprawy Międzynarodowe” 1988, nr 2, s. 7-24.
16 w, Multan, Układ... , s. 10-24.
17 1. Topolski, op. cit., s. 91--101; J. Goldbłat, op. cit., s. 66-68, 591-618; SIPRI Yearbook 2002, Oxford
2002, Oxford University Press, s. 511-515.
Rozdział 16. Kontrola i redukcja zbrojeń 381
kające z traktatu START IL. Ponadto Białoruś, Kazachstan i Ukraina zobowiązywały się
do przystąpienia w możliwie najkrótszym czasie do Układu o nierozprzestrzenianiu broni
jądrowej jako państwa nieposiadające broni jądrowej. Białoruś przystąpiła do Układu
w lipcu 1993 r., Kazachstan w lutym, a Ukraina w grudniu 1994. Państwa te gwaran-
towały likwidację na swoim terytorium całej broni jądrowej, zarówno strategicznej jak
i taktycznej w ciągu 7 lat. Wycofywanie strategicznej broni jądrowej z terytorium Ka-
zachstanu zostało zakończone w kwietniu 1995 r., Ukrainy w maju 1996, a Białorusi
w listopadzie 1996.
Dalsza redukcja strategicznej jądrowej broni ofensywnej miała zostać przeprowa-
dzona w ramach Traktatu START II. Został on podpisany 3 stycznia 1993 r. w Mo-
skwie przez USA i FR. Senat Stanów Zjednoczonych ratyfikował Traktat 26 stycznia
1996 r., jednak do czasu zaaprobowania przez Dumę zabronił przeprowadzenia reduk-
cji. Dopiero 14 kwietnia 2000 r. Duma ratyfikowała START IL Ratyfikacja ta została
obłożona pewnymi warunkami, m.in. wynegocjowania porozumienia START IM i prze-
strzegania przez USA Układu ABM. START II miał obowiązywać w tym samym okresie
co START I. W ramach Traktatu START II uzgodniono ostatecznie zmniejszenie do
1 stycznia 2003 r. (przedłużona do 31 grudnia 2007 r.) ładunków zainstalowanych na
środkach przenoszenia do poziomu 3000-3500 oraz wyeliminowanie wszystkich MIRV
ICBM i ograniczenie SLBM do 1700-1750 głowic.!$
Realizacja postanowień traktatów START oznacza bardzo dużą redukcję strategicz-
nego potencjału nuklearnego przez USA i FR. W porównaniu z sytuacją przed podpisa-
niem START I liczba środków przenoszenia ulegała zmniejszeniu o około 1/2, żaś głowic
jądrowych o 2/3 (zob. tab. 1). Wykonanie postanowień redukcyjnych w ramach trakta-
tów START, pozostawiało potencjał strategicznych sił jądrowych na poziomie znacznie
przewyższającym minimalną wielkość potrzebną do powstrzymania agresora.
Tabela 1. Potencjał strategicznych sił nukleamych Stanów Zjednoczonych i ZSRR/FR przed realizacją
traktatów START oraz przewidywany po zakończeniu redukcji
ŚP — liczba środków przenoszenia;
G — liczba głowic.
2.2] bombowców strategicznych B-2, każdy z nich może przenosić maksymalnie po 16 ładunków.
Źródło: The Military Balance 1992/1993, London 1992, s. 226-235; SIPRI Yearbook 1998, Oxford 1998, Oxford
University Press, s. 412-413.
26 września 1997 r. w Nowym Jorku podpisano Porozumienie w sprawie START III.
Przewidywało ono, że w ramach tego traktatu zredukowana zostanie liczba głowic jądro-
18 I. Topolski, op. cit., s. 92, 218-219.
382 | _ Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
wych do poziomu 2000-2500 dła każdej ze stron. Okres jego realizacji miał przebiegać
równolegle z przedłużonym wykonaniem układu START II do 31 grudnia 2007 roku.”
Kolejny krok dotyczący redukcji strategicznych arsenałów nuklearnych nastąpił pod-
czas szczytu USA-FR w dniach 13-15 listopada 2001 r. w Waszyngtonie. Prezydent
G. W. Bush złożył jednostronną deklarację o redukcji ładunków jądrowych do pulapu
1700-2200 w ciągu dekady. W. Putin potwierdził, że FR zrewanżuje się podobną wielko-
ścią redukcji. W okresie późniejszym podano poziom 1500-2000 głowic.
Finalizacja prowadzonych rokowań nastąpiła 24 maja 2002 r., kiedy prezydenci
W. Putin i G. W. Bush podpisali w Moskwie Traktat o redukcji strategicznych potencja-
łów ofensywnych (SORT), określany Traktatem Moskiewskim. Dotyczy on tylko zmniej-
szenia i ograniczenia strategicznych głowie jądrowych. FR i Stany Zjednoczone zobowią-
zały się, że do 31 grudnia 2012 r. sumaryczna liczba ładunków strategicznych dia każdej
ze stron nie będzie przekraczała poziomu 1700-2200 głowic. W myśl jego postanowień
FR może posiadać MIRV ICBM. Jednocześnie państwa same określą rozmieszczenie
ładunków na poszczególnych komponentach triady jądrowej, w ramach przyjętego pu-
łapu głowic bojowych. USA zagwarantowały także dla siebie możliwość magazynowania
głowie (około 2000), poza limitami określonymi w Traktacie. Ładunki te nie miałyby
pełnej gotowości bojowej, ale także nie byłyby zniszczone do poziomu tzw. nieodwracal-
ności. Stwierdzono również, że traktat START I dalej będzie obowiązywał (posiada moc
wiążąca do 5 grudnia 2009 r.). SORT wszedł w życie 1 czerwca 2003 roku. Traktat nie
zawiera mechanizmów weryfikacji, z wyjątkiem Dwustronnej Komisji ds. Implementacji
Traktatu.
W SORT całkowicie pominięto kwestie ograniczenia środków przenoszenia i nie
przyjęto harmonogramu procesu zmniejszania liczby głowic. Strony same ustalają rów-
nież plan zredukowania poziomu posiadanych przez nie strategicznych głowic bojowych.
Szczyt rosyjsko-amerykański w maju 2002 r. D. Trenin określił jako koniec „zimnej
wojny”. Jego zdaniem, Rosja oficjalnie przyznała, że nie jest w stanie rywalizować ze
Stanami Zjednoczonymi. Oznacza to możliwość odejścia od aspirowania przez FR do
roli mocarstwa światowego i odzwierciedla realną pozycję Rosji w świecie.
Kontrola i redukcja zbrojeń nuklearnych wiązała się także z podejmowaniem in-
nych działań. W roku 1991 rozpoczęto realizację Programu Kooperacyjnego Zmniejszania
Zagrożeń (CTR — Cooperative Threat Reduction), zwanego także programem Nunna-
Lugara. Jest on skierowany do Białorusi, Kazachstanu, Rosji i Ukrainy. Jego ceł zakłada
pomoc finansową i technologiczną USA w zabezpieczeniu postsowieckiej broni nuklear-
nej oraz jej nierozprzestrzenianie, a także niszczenie broni chemicznej i zakładów pro-
dukujących broń chemiczną i biologiczną. Program CTR zakłada niszczenie i demontaż
broni jądrowej, a także zapewnienie jej kontroli oraz materiałów rozszczepialnych, a po-
nadto demilitaryzację i konwersję sprzętu.?!
19 Jbid., s. 219.
20 Jbid., s. 220-222; Rocznik Strategiczny 2003/2004, Warszawa 2004, s. 2107-108; J. Sawicz, M. Orliński,
P. Pacholski, S. Cugier, op. cit., s. 160-161.
21_ S$, N. Kile, Kontrola inierozprzestrzenianie zbrojeń nukleammych, [w:] Kontrola zbrojeń. Rozbrojenie u progu
XXI wieku, pod red. A. D. Rotfelda, Warszawa 2002, 108-110; J. Sawicz, M. Orliński, P. Pacholski, S. Cugier,
op. cit., $. 161-162.
Rozdział 16. Kontrolai redukcja zbrojeń 383
Do porozumień dwustronnych, które dotyczyły kontroli i redukcji zbrojeń nuklear-
nych, należy zaliczyć jeszcze dwa układy, tj. podpisany 3 lipca 1974 r. (wszedł w życie
11 grudnia 1990 r.) Układ o ograniczeniu podziemnych prób z bronią jądrową. USA
i ZSRR zobowiązywały się do nieprzeprowadzania jakichkolwiek indywidualnych pod-
ziemnych prób z bronią jądrową o sile ponad 150 kt. Drugie porozumienie, Układ o pod-
ziemnych ekspłozjach jądrowych przeprowadzanych w celach pokojowych, zostało pod-
pisane 28 maja 1976 r., a weszło w życie 11 grudnia 1990. Zakazywano w nim przepro-
wadzania pokojowych podziemnych eksplozji jądrowych o sile powyżej 150 kt lub serii
wybuchów o łącznej mocy ponad 150 kt.?2
2.2. Porozumienia wiełostronne
Duże znaczenie w procesie kontroli zbrojeń nuklearnych przywiązywano do poro-
zumień wielostronnych. Pierwszym znaczącym porozumieniem był Układ o nierozprze-
strzenianiu broni jądrowej (NPT). Został on wyłożony do podpisu 1 lipca 1968 r. w Mo-
skwie, Waszyngtonie i Londynie. Wszedł w życie $ marca 1970 r. po ratyfikowaniu przez
trzech depozytariuszy i czterdzieści innych państw. Układ NPT zawarto na okres 25 lat.
11 maja 1995 r. podczas Konferencji dotyczącej przeglądu i przedłużenia NPT podjęto
decyzję o jego bezterminowym przedfużeniu.23
Układ NPT wprowadzał dwie kategorie państw, tj. mocarstwa nuklearne i pozostałe
państwa. Wiąże się to także z podziałem uprawnień i zobowiązań, a w praktyce oznacza-
ło to brak równości. Mocarstwa nuklearne nie są objęte obowiązkiem międzynarodowej
kontroli. Jako mocarstwa nuklearne określono te państwa, które wyprodukowały ładun-
ki jądrowe i przeprowadziły próby jądrowe przed 1 stycznia 1967 roku. Zgodnie z tym
określeniem zalicza się do nich tylko Stany Zjednoczone, ZSRR/FR, ChRL, W. Brytanię
i Francję. Pozostałe państwa, które dysponują bronią nuklearną i przeprowadziły próbę
jądrową, nie mają statusu mocarstwa nuklearnego.?*
Mocarstwa nuklearne zobowiązały się do nieprzekazywania technologii jądrowej in-
nym państwom oraz do prowadzenia rokowań w sprawie zaprzestania w przyszłości wy-
ścigu zbrojeń. Jednocześnie Układ NPT przewidywał, że wszystkie państwa mają prawo
do wymiany wyposażenia, materiałów oraz informacji naukowych i technicznych doty-
czących pokojowego wykorzystania energii jądrowej. Gwarantował także udostępnienie
korzyści płynących z pokojowego wykorzystania energii jądrowej. W Układzie nie prze-
widziano zakazu rozmieszczenia broni jądrowej na terytorium innych państw.
Układ NPT zobowiązał państwa nienuklearne do: nieprzyjmowania broni jądrowej,
przyjęcia systemów zapobiegawczych Międzynarodowej Agencji ds. Energii Atomowej
(IAEA - International Atomic Energy Agency), nieprzeksztatcania energii jądrowej do
celów pokojowych w broń, zakazu przekazywania materiałów rozszczepialnych i urzą-
dzeń z tym związanych oraz ich kontrolę. Jednocześnie każde państwo może z Układu
M R. Ferm, Porozumienia o kontroli zbrojeń i rozbrojeniu, [w:] Kontrola zbrojeń. Rozbrojenie u progu XXI
wieku, s. 169.
24 W. Multan, Porozumienia... , s. 121; Rocznik Strategiczny 1995/96, Warszawa 1996, s. 24.
W. Multan, Porozumienia. .. , s. 118-131, 317-322; S. N. Kile, op. cit., s. 111-113.
384 ||| Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 16. Kontrola i redukcja zbrojeń
385

miając trzy gdyż wiąże się, z jednej strony, z możliwością redukcji lub też ograniczenia
wystąpić, gdy to będzie wywierało wpływ na jego interes narodowy, powiada rozbud
potencjałów jądrowych państw, a przez to arsenałów broni jądrowej na świecie
miesiące wcześniej Radę Bezpieczeństwa NZ i jego strony. Kom,
arodowej po- trowersje budzi zagadnienie wprowadzenia zakazu (zaprzestania) produkcji materiał
Układ nie odpowiada już swoimi postanowieniami sytuacji międzyn ów
pozosta- rozszczepialnych w ramach rozbrojenia nuklearnego oraz kontroli już istniejący
wstałej po zakończeniu „zimnej wojny”. Najbardziej drażliwą kwestię stanowi ch za a.
poza NPT oraz wy- sów materiałów rozszczepialnych, tj. czy mają one wejść w zakres nowego układu.?7
wanie państw dysponujących bronią jądrową (Izrael, Indie, Pakistan) "
problem wiąże się rów- . Odrębny problem stanowią strefy wołne od broni jądrowej, które są prawnym
stąpieniem z niego w kwietniu 2003 r. KRL-D. Kontrowersyjny skład-
ym przeznac zeniu oraz transfer nikiem światowego reżimu nieproliferacji broni jądrowej. Strony zobowiązują się w trak-
nież z proliferacją technologii nuklearnych o podwójn
naukowo -badawc zych do celów cywil- tatach je powofujących do nieprowadzenia badań, produkcji, pozyskiwania oraz posia-
materiałów rozszczepialnych i prowadzenie prac
tane w celach militarny ch. Dużą trudność sta- dania broni jądrowej. Do stref wolnych od broni jądrowej zalicza się: Układ z Tlatelolco
nych, których wyniki mogą zostać wykorzys
podkreśli ć, iż mocarst wa nuklearn e nie są skłonne (Ameryka Łacińska i Karaiby — 1967 r.), Układ z Rarotonga (Południowy Pacyfik —
nowi ich klasyfikacja. Należy również
1985 r.), Układ z Bangkoku (Azja Południowo-Wschodnia — 1995 r.) i Układ z
do rozbrojenia nuklearnego, do którego zostały zobowiązane w Układzie. Pelinda-
Układu by (Afryka 1999 r.). Za strefy wolne od broni jądrowej oficjalnie przyjęto także obsza
Ważnym osiągnięciem w dziedzinie kontroli i redukcji zbrojeń było przyjęcie
1996 r. w Nowym Jorku w sie- niezamieszkane: Antarktydę (Traktat o Antarktydzie — 1959 r.), przestrzeń kosmiczn
CYBT. Został on wyłożony do podpisan ia 24 września ą
jest jego podpisan ie i ratyfikac ja przez (Układ o przestrzeni kosmicznej — 1967 r.), Księżyc i inne ciała niebieskie (Porozumi
dzibie ONZ. Warunki em wejścia w życie CTBT e-
na których terytori um znajdują się reak- morskim
nie w sprawie
-— 19711):
księżyca — 1979 r.), dno mórz i oceanów orazaz jego
i podłożeŹ (Układ o dniei
czterdzieści cztery imiennie określon e państwa,
jest utrud-
tory jądrowe i/lub jądrowe reaktory badawcze. Wejście w życie Ukiadu CTBT
nione, ponieważ z listy „44” trzy państwa go nie podpisały — Indie, Pakistan, KRL-D,
Egipt,
a dziesięć nie ratyfikowało, w tym przede wszystkim USA, CHRL, Izrael, a także
2.3. Potencjał nukłearny państw
Układ CTBT podpisał y 176,
Indonezja, Iran i Kolumbia. Na ogólną liczbę 194 państw W arsenałach ośmiu państw posiadających broń jądrową znajduje się około
a ratyfikowały 132 państwa.?$ Do 1 września 2006 r. traktat nie wszedł w życie. 13470
tadunków w służbie operacyjnej (aktywne), a wliczając nieaktywne i w składach, ich licz-
Układ CTBT wprowadza całkowity zakaz przeprowadzania wszelkich prób z bronią bę szacuje się na blisko 27600. Potencjał nuklearny USA i FR zdecydowanie prze
a- ższą
jądrową lub innych próbnych eksplozji jądrowych. Zabronione jest również dokonyw pozostaie państwa (zob. tab. 2). Jednakże stopniowa redukcja strategicznej broni jądro-
nie eksplozji jądrowych w celach pokojowy ch, jednakże na skutek stanowis ka ChRL ist-
wej w ramach Traktatów START oraz obecnie realizowanego SORT znaczniezmniej
nieje możliwość wydania pozwolen ia na przepro wadzeni e takich wybuchó w. CTBT nie
dysproporcje między „dwoma liderami” a pozostałymi państwami po roku 2012 Na.
zakazuje wykonywania tzw. prób subkrytycznych, które w warunkach laboratoryjnych są leży także wskazać na rozwój i modernizację sił nuklearnych ChRL. Prawdopodobnie
prowadzone przez USA i FR. Do 1 stycznia 2005 r. dokonano łącznie około 2050 prób około 2015 r. potencjał nuklearny Chin może wzrosnąć do poziomu około 1000 głowic
nuklearnych. Inny problem stanowi także rozwój już istniejących sił jądrowych przez Indie Pakistan
W ramach Układu CTBT przyjęto różnorodne sposeby weryfikacji. Składają się one i KRI-D (prawdopodobnie posiada 2 ładunki). Bardzo niebezpieczny jest także
pro-
z Międzynarodowego Systemu Monitorowania, który ma na celu wykrywanie i identyfi- gram nuklearny Iranu, który ma się stać przeciwwagą dła Izraela. Broń jądrowa spełnia
kowanie eksplozji niedozwołonych przez Układ. Jest on tworzony przez stacje sejsmo- rolę czynnika odstraszania, przez co uwidacznia się jej psychologiczne znaczenie. Praw
logiczne (odróżniające naturalną aktywność sejsmologiczną, tj. trzęsienia ziemi od eks- dopodobieństwo bezpośredniego jej użycia przez państwa wydaje się mało racjonalne
plozji jądrowych), stacje radionuklidowe, stacje poddźwiękowei stacje hydroakustyczne. Może to zachęcić takie państwa jak USA do budowy mini głowic nuklearnych o mocy
mechani- do
Ponadto przewidziane są inspekcje na miejscu, środki budowy zaufania oraz 5 kt. Ponadto kontrola i redukcja zbrojeń nie objęła taktycznej broni jądrowej,
tj. o za-
zmy konsultacyjne i wyjaśniające. "a i 500 a b pco duże niebezpieczeństwo stanowi możliwość pozyskania
Innym ważnym problemem wpływającym na kontrolę i redukcję zbrojeń nuklear- we ów jądrowychterroryst
organizacje lub budowa
yczne bomb y radiologicz
iologi nej j przez struktury pozapaństw
ń o-
nych jest wstrzymanie oraz ograniczenie produkcji materiałów rozszczepialnych do ce-
łów militarnych. W marcu 1995 r. w ramach Konferencji Rozbrojeniowej rozpoczęto
27 $. N. Kile, op. cit., s. 121-124.
prace mające na celu wynegocjowania Układu w sprawie zakazu produkcji materiałów 29 Ibid.,s. 124-126.
rozszczepialnych (FMCT — Fissile Material Cut-off Treaty). Kwestia ta ma dużą wagę, CHRL Twe] Chiny wo sosik eh międzyn dor University Press, s. 578-579; I. Topolski, Militarna pozycja
„Tw: i stosunkach międzynarodowych, » pod red. K. Iwańczuka A A. Ziętek, Lu
, Lublin i 2003, s. 73—
121. świa Śkalegiczny 2003/2004, s. 10130; P. Durys, P. Pacholski, Programy zbrojeniowe, [w:] Przegląd
25 Rocznik Strategiczny 2003/2004, Warszawa 2004, s. 107-113,
Ratification, URL <http://pws.ctbto.org/ : ojeniowego..., s. 74-89; The Military
26 $, N. Kiłe, op. cit, s. 116-121; Status of Signature and Balance 2004-. 200
J. Sawicz, M. Orliński, P. Pacholski, S. Cu- :
F. Pacholski i, Terroryzm broni
bro masowe, go rażenia,
s_ r/sigrat.dhtml?rat=NAćesig=wcstate=... >, z 26 kwietnia 2006; żeni [w:] Przegląd światow.
Światowego jeni
A ROZÓrONEGO. 5 LIG.
2004, s. 109-110. 118; J. Sawicz, M. Orliński, P. Pacholski, $. Cugier, a cit.8 165-167.
gier, op. cit., s. 154-157; Rocznik Strategiczny 2003/2004, Warszawa PE TO EONAEO 15. IE"
386 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 16. Kontrola i redukcja zbrojeń
387

Tabela 2. Potencjał nuklearny państw — styczeń 2005 rok pokojowych. Państwa zobowiązały się do wszechstronnej wymiany urządzeń,
materi
FR [USA] ChRL | Francja | Wielka Brytania | Indie | Izrael Pakistan | łów, informacji naukowej i technicznej o wykorzystaniu do celów pokojow
ym srodki w
Głowice 3080 |4216|| 282 | 348 185 - | ||- - bakteriologicznych i toksyn. Oznacza to zgodę na prowadzenie działalności bada
zej
strategiczne i produkcji czynników biologicznych i toksyn w celach pokojowych przy jednocze
- - 30-40 | 200 | 30-50 snym
Ładunki
niestrategiczne
3380| 680 | 120 pa 0_SpółPLaCy międzynarodowej. Sytuacja taka w praktyce stwarza możli
Cafkowita wość miposiadania
mikroorganiana
środków nn! ój o przeznaczeniaia i nieni zabraniai prowadzeniai badań
liczba tadun- |7360|4896| 402 | 348 185 30-40| 200 | 30-50
ków I
Dużym niedostatkiem BTWC jest brak procedur weryfikacji procesu zniszczeni
579.
Źródlo: S£PRI Ytarbook 2005, Oxford 2005, Oxford University Press, S. lub transferu substancji biologicznych. Kontrola wiąże się z tym, iż każde pań two
jest odpowiedzialne za respektowanie postanowień przez osoby fizyczne inst tucje
3. Broń biologiczna i chemiczna pozostające w obrębie jego terytorium, pod jego jurysdykcją lub kontrolą. Wpi ato na
ograniczone możliwości kontroli proliferacji broni biologicznej. Jednocześnie p
3.1. Broń biologiczna oja ń
się duże niebezpieczeństwo jej zdobycia przez struktury pozarządowe. a
Stopniowo także poszerzony zostaje zakres dziedzin objętych postanowieniami
Broń biologiczn a z najbardziej śmiercionośnych i podstępnych, jaką można
jest jedną żywienia zen a wynik poco pO EEO w takich dziedzinach jak mikrobiologia,
owanych jej in-
wykorzystać do celów militarnych. Posiada także pewien „atut” dla zainteres netyczna oraz biotechnologii Ór ją si Ści
wywołany efekt jest wynikiem jej zastosowa nia i związanej
użyciem. Trudno bowiem stwierdzić , czy w ramach Konwencji z bronią biologiczną?
biologiczn ej. PCE Pro may zw zanej
czy wybuchu epidemii. Do chwili obecnej „nie stwierdzo no użycia” broni
Glówny cel działań w ramach BTWC koncentruje się na wzmocnieniu środków wery-
broni
Konwencja o zakazie prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia zapasów fikacji. Wiąże się to z podjęciem prac nad stworzeniem protokołu uzupełniającego Kon.
(biołogicznej) i toksycznej oraz o ich zniszczeniu (BTWC) została
bakteriołogicznej wencję o te kwestie oraz możliwości powołania organu międzynarodowego — Or ani
Weszła
wyłożona do podpisu 10 kwietnia 1972 r. w Londynie, Moskwie i Waszyngtonie. cji ds. Zakazu Broni Biologicznej (Bakteriologicznej i Toksyn) — OPWB. W rojekcie
w życie po złożeniu dokumen tów ratyfikac yjnych przez dwadzieśc ia dwa państwa, w tym
protokołu przewidziano trzy mechanizmy nadzorowania zgodności zpostanowieni i
iuszy, tj. USA, ZSRR i W. Brytanię 26 marca 1975 roku. Konwenc ja
trzech depozytar konwencji. Są to: deklaracje, wizytacjei dochodzenia.3 o
wystąpić, gdy
została zawarta na okres bezterminowy, jednakże państwo może z niej N ajważniejsze kontrowersje związane z bronią biologiczną budzi kwestia współprac
groźbę dla jego
uzna, że wyjątkowe okoliczności związane z treścią BTWC stwarzają technicznej oraz prowadzenie programów badawczych. Także szybki rozwój m.in.
Konwencji bio.
żywotnych interesów narodowych. O swojej decyzji musi powiadomić strony chemii, biotechnologii i genetyki stwarza problem, z jednej strony, rozwoju naukowe o,
i Radę Bezpieczeństwa NZ. trzy miesiące wcześniej. a z drugiej ochrony tajemnicy handlowej. Stanowią one także draźliwą kwestię
i różno- poli cze
BTWC nie definiuje pojęcia „broń biologiczna”, ze względu na dużą liczbę ną. Stany Zjednoczone mają zastrzeżenia w stosunku do Rosji i Kuby w wsiach po-
w tej dziedzinie . W Konwen-
rodność środków biologicznych oraz ciągły rozwój naukowy siadania przez te państwa broni biologicznej. Jednocześnie USA sprzeciwiły się dosto.
odesła-
cji nie przyjęto zakazu użycia broni biologicznej i toksyn, jednak występuje w niej sowaniu do rezolucji Światowej Organizacji Zdrowia, dotyczącej zniszczenia ostatnich
zapisano. Zgodnie z postanow ieniami
nie do Protokołu genewskiego, w którym taki zakaz wirusów czarnej ospy. Argumentując, że są one potrzebne jako antidotum. W odpowie-
ma-
Konwencji, państwa obowiązuje całkowity zakazu prowadzenia badań, produkcji, dzi Rosja zgłosiła, że postąpi podobnie. a
i i przechow ywania mikrobiol ogicznych oraz
gazynowania, nabywania innymi sposobam
która nie będzie
biologicznych środków lub toksyn określonych rodzajów i takiej ilości, 3.2. Broń chemiczna
profilakt ycznych, ochronny m lub o innym przeznacz eniu poko-
wykorzystana do celów
również broni i środków przenosze nia, które mogą zostać wyko-
jowym. Zakaz dotyczy 26 sierpnia 1992 r. został przyjęty tekst Konwencji o zakazie prowadzenia badań,
przekazania na cele
rzystane do ich użycia. Państwa zobowiązują się do zniszczenia lub produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz o jej zniszczeniu (CWC). Wpływ
biologicznej
pokojowe w okresie dziewięciu miesięcy od wejścia Konwencji w życie broni na podjęcie tej decyzji wywarła wojna w Zatoce Perskiej w latach 1990—1991. 13 stycznia
ły się do nieprze-
oraz urządzeń i środków przenoszenia. Jednocześnie strony zobowiąza
i środków jej przenosze nia.
kazywania, niepomagania w uzyskaniu broni biologicznej
. 31 | W. Multan, , Porozumienia..., ..., s. 8. 16 160-163, 338-340; J. P. Zand iminacji i icznej i bić
i nabywani e do gicznej el Kontrola zbrojeń. Rozbrojenie u progu XXI wieku, s 136-140. Pana brony okej | biolo.
BTWC zezwala jednocześnie na badania, produkcję, magazynowanie . „ Sutherland, ; Broń chemiczna i biologiczna: rożeni
giczna: stare zagrożenia w nowych warunkach, [w:) Bezpieczeńsi
pewnej granicy, uzasadnionej potrzebami do celów profilaktycznych, ochronny ch oraz międzynarodowe czasu przemian. Zagrożenia — Koncepcje
— Instytucje, pod red. R. Kuźni; Ta hi ie.
80, Warszawa 2003, s. 568. " a ko
30 w, Multan, Porozumienia... , s. 160-163, 337-342. 38. J, P Zanders, op. cit., s. 137-139.
388 || Część 1V. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
1993 r. w Paryżu została wyłożona do podpisu Konwencja, która weszła w życie 29
kwietnia 1997 r., po sześciu miesiącach od ratyfikacji przez 65. państwo w październiku
1996 roku.**
W CWC przyjęto kryterium ogólnego przeznaczenia, które zakazuje pewnych celów,
do jakich mogą być wykorzystane obiekty, ale nie zakazuje istnienia samych obiektów.
Konwencja definiuje „broń chemiczną” jako wszelkie toksyczne środki chemiczne lub
ich prekursory przeznaczone do celów odmiennych od niezakazanych przez CWGQ, a tak-
że amunicję, sprzęt i urządzenia zaprojektowane do użycia wraz z innymi. Jednocześnie
Konwencja dopuszcza ich zastosowanie przemysłowe, rolnicze, medyczne, badawczo-
-rozwojowe oraz do ochrony i obrony przed bronią chemiczną, utrzymania porządku
publicznego i uśmierzanie rozruchów wewnętrznych.
Konwencja w przyjętym kryterium ogólnego przeznaczenia obejmuje nie tylko sub-
stancje chemiczne już w niej wymienione, ałe dotyczy także tych, które mogą zostać
odkryte w najbliższym czasie i nie będą miały zastosowania pozamilitarnego. Przyjęcie
tego sposobu podziału związków chemicznych pozwala na rozwiązanie kwestii środków
podwójnego przeznaczenia, gdyż część z nich jest wykorzystywana również do celów cy-
wilnych.
wszystkich istniejących zapasów broni chemicznej,
Celem CWC jest zniszczenie
a także urządzeń przeznaczonych do jej produkcji w ciągu dziesięciu lat od daty jej wej-
ścia w życie. Jednocześnie przewiduje się, że w wyjątkowych sytuacjach okres ten może
zostać przedłużony o pięć lat. Obowiązek zniszczenia obejmuje również broń chemicz-
ną wyprodukowaną przed 1925 r. i w latach 1925-1946, włącznie z bronią porzuconą.
W praktyce wystąpił problem likwidacji broni chemicznej w Rosji oraz wpuszczenia in-
spekcji międzynarodowej na terytorium Iraku w celu weryfikacji niszczenia bojowych
związków chemicznych i środków przenoszenia zgodnie z Rezolucją Rady Bezpieczeń-
stwa NZ, Nr 687 z 3 kwietnia 1991 roku.
W ramach CWC przyjęto reżim weryfikacji, którego zadaniem jest niedopuszcze-
nie do bezprawnych działań państw-stron Konwencji. Obejmuje on przemysł chemicz-
ny zarówno w sektorze militarnym, jak i cywilnym. Działania weryfikacyjne wiążą się
z obowiązkiem regularnego składania raportów, przeprowadzania inspekcji na miejscu
oraz inspekcji na żądanie — w przypadku zaistnienia uzasadnionych podejrzeń. W ce-
lu nadzorowania realizacji postanowień CWC powołano Organizację ds. Zakazu Broni
Chemicznej (OPCW). . 4. Broń konwencjonalna
W Konweacji wyróżniono trzy kategorie związków chemicznych, przy zastosowaniu
kryterium ich przeznaczenia do produkcji broni chemicznej lub wykorzystania do ce-
lów cywilnych. Pierwsza kategoria to substancje, które mogą być wyłącznie użyte jako
broń chemiczna o niewielkim zastosowaniu do celów dozwolonych przez Konwencję.
Wymagają one bardzo surowej kontroli. Druga obejmuje związki, które są ważnymi pre-
kursorami w produkcji broni chemicznej, ale jednocześnie mają większe zastosowanie
komercyjne. Trzecia to substancje, które mogą zostać użyte do produkcji broni chemicz-
34 Ibid., s. 131; R. Suthertand, op. cit., s. 570.
35 p Zanders, op. cit., s. 131-135, 140-142; P. Durys, Ł. Zieliński, Broń chemiczna i biologiczna, [wi]
Przegląd światowego procesu rozbrojeniowego... , s. 184-194; R. Sutherland, op. cit., s. 569-572; 575-576.
Rozdział 16. Kontrola i redukcja zbrojeń
389
nej, ale w dużych ilościach również do celów cywilnych. CWC dodatkowo nakłada na
zakłady chemiczne obowiązek skladania raportów dotyczących produkcji związków or-
ganicznych, które w swoim składzie zawierają fłuor, fosfor lub siarkę.
CWC reguluje również kwestie transferu związków chemicznych między państwami
stronami oraz państwami niebędącymi jej stronami. W tym cełu zastosowano także kry-
terium ogólnego przeznaczenia. Zakaz obejmuje zarówno bezpośrednie jak i pośred-
nie przekazywanie broni chemicznej innym państwom, w tym niebędącym jej stronami
oraz jednostkom wewnątrzpaństwowym. Państwa biorą na siebie także obowiązek unie-
możliwienia zarówno osobom fizycznym, jak i prawnym wykonywania na ich terytorium
działań sprzecznych z Konwencją. Również trzy kategorie substancji określone w CWC
stanowią podstawę do kontroli eksportu związków chemicznych między państwami.
. Kontrowersje budzi rozwijanie przez FR i USA nowych generacji broni biologicznej
i chemicznej.
Innym wyzwaniem jest tworzenie broni, które są hybrydą związków che-
micznych i organicznych (połączenie broni biologicznej i chemicznej) oraz tzw. „bro-
ni humanitarnych”, niepowodujących śmierci, ale atakujących np. system nerwowy lub
pode Ee: czasowe obezwładnienie, m.in. w celu utrzymania porządku wewnętrzne-
. W roku 1985 utworzono nieformalne ugrupowanie pod nazwą Grupa Australijska
które za cel stawiało koordynację eksportu w dziedzinach objętych postanowieniami
BTWC I CWC. Najważniejsze zadanie Grupy polega na ograniczeniu możliwości proli-
feracji broni biologicznej i chemicznej w wyniku realizacji postanowień tych Konwencji.
Wiąże się ono także z „kontrolą” (przejrzystością) polityki eksportowej państw Grupy
na podstawie wspólnych listów kontrolnych, które są jej głównym instrumentem. Tak
zwana „lista ostrzegawcza” obejmuje pięćdziesiąt substancji chemicznych o podwójnym
przeznaczeniu. W Grupie obowiązuje procedura składania notyfikacji o transferach i od-
mowach transferu pozycji ze wspólnych list kontrolnych w odniesieniu do państw niebę-
dących członkami Grupy. Państwa członkowskie Grupy w coraz większym stopniu kładą
nacisk na przeciwdziałanie możliwościom proliferacji broni biologicznej i chemicznej
komponentom służącym do ich produkcji, a także technołogii i produktów podwójnego
przeznaczenia, które mogą zostać wykorzystane przez struktury pozapaństwowe,
przede
wszystkim przez grupy terrorystyczne.*7 |
W okresie „zimnej wojny” największa koncentracja potencjału militarnego występo-
wała w Europie, gdzie znajdowało się większość wojsk NATO i Układu Warszawskiego.
W listopadzie 1990 r. w armiach państw NATO i UW — z wyłączeniem marynarki wo-
jennej i sił paramilitarnych — znajdowało się około 201 tys. sztuk broni pięciu podsta-
wowych kategorii uzbrojenia: czołgi, bojowe wozy opancerzone (BWO), środki artyleryj-
skie o kalibrze powyżej 100 mm, samoloty bojowe i śmigłowce uderzeniowe. Liczebność
wojsk obu sojuszy wynosiła około 5,47 mln żołnierzy (zob. tab. 3, 4).
36 R. Suthetland, op. cił., s. 575-579.
37_p, Durys, Ł. Zieliński, op. cit., s. 200-202.
 | Część LV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
390
Tabela 3. Stan uzbrojenia NATO i UW przed i po redukcji CFE I
listopad 1990 | pułapy CFE | listopad 1995 | styczeń 1999
I
l l
* imit uzbrojenia państw NATO po przystąpieniu Polski, Czech i Węgier do Sojuszu.
Źródło: SIPRI Yearbook 2000, Oxford 2000, Oxford University Press.
Tabela 4. Stan osobowy sił zbrojnych w ramach porozumienia CFE-lA
kw
Źródło: Z. Lachowski, Kontrola zbrojeń konwencjonalnych w Europie, [w:] Kontrola zbrojeń. Rozbrojenie u progu
XXI wieku, pod red. A. D. Rotfelda, Warszawa 2002, s. 35.
Po kilku latach przygotowań, a później negocjacji 19 listopada 1990 r. podpisano
Traktat o Konwencjonalnych Silach Zbrojnych w Europie (CFE I). Jego sygnatariusza-
mi były 22 państwa członkowskie NATO i UW. CEF-I zakładał ustanowienie ilościowego
parytetu w uzbrojeniu konwencjonalnym. Ustalenia obejmowały pięć kategorii uzbroje-
nia konwencjonalnego, określonego jako ofensywne: czołgi bojowe, BWO, artylerię po-
wyżej 100 mm, samoloty bojowe i śmigłowce uderzeniowe. Obszar stosowania Traktatu
rozciąga się od Atlantyku po Ural, z wyłączeniem państw nadbałtyckich i neutralnych.
Terytorium każdego sojuszu zostało podzielone na trzy strefy koncentryczne i strefę flan-
kową z regionalnymi limitami. Celem stref koncentrycznych było umożliwienie wypływu
broni z Europy Środkowej, a nie napływu do niej. Najważniejszy cel CFE-I zakładał
zapobieżenie nadmiernej koncentracji sił na linii konfrontacji NATO-UW i zachowa-
nie równowagi sił w sprzęcie konwencjonalnym. Stopień redukcji państw NATO wyniósł
około 13 tys. sztuk sprzętu objętego traktatem (SOT), a byłego UW około 34 tys.*5
Rozpad Związku Radzieckiego w grudniu 1991 r. wymusił dostosowanie reżimu CFE
do nowej sytuacji. W Porozumieniu Taszkienckim z 15 maja 1992 r. dokonano podziału
zobowiązań i kwot uzbrojenia byłego ZSRR. 17 lipca 1992 r. Traktat wszedł prowizo-
rycznie w życie. Formalnie nastąpiło to dopiero 9 listopada 1992 roku. System weryfika-
cji w ramach CFE-I przewiduje szczegółową wymianę informacji, inspekcje zgłoszonych
miejsc, inspekcje motywowane podejrzeniem, kontrolę na miejscu i certyfikację.”
W trakcie redukcji nadwyżek SOT wystąpiły problemy dotyczące niszczenia uzbroje-
nia przez Armenię, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzję, Rosję. Kwestią sporną był także: po-
dział Floty Czarnomorskiej i jednostek piechoty morskiej na Krymie między FR i Ukra-
38 7, Lachowski, Kontrola zbrojeń konwencjonalnych w Europie, [w:] Kontrola zbrojeń. Rozbrojenie u progu
XXI wieku, s. 32-34; L. Topolski, op. cit., s. 237-238; K. Łastawski, Instytucjonalizacja procesu ograniczenia
konwencjonalnej w Europie, [w:] Instytucjonalizacja wielostronnej wspólpracy międzynarodowej w Europie, pod
red. S. Parzymiesa, R. Zięby, Warszawa 2004, s. 267—270; A. Kobieracki, Kontrola zbrojeń konwencjonalnych
CFE jako Polska przepustka do NATO, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe czasu przemian... , 8. 538-542.
39 Z. Lachowski, op. cit., s. 33-34; 1. Topolski, op. cit., s. 105, 238; K. Łastawski, op. cit., s. 268-270, 272—
274.
Rozdział 16. Kontrola i redukcja zbrojeń 391
iną, stacjonowanie wojsk Rosji w Armenii, Gruzji i Mołdawii, a także broni znajdującej
się w posiadaniu Rosji na wschód od Uralu. Redukcje uzbrojenia w ramach CFE-I miały
w 1999
zakończyć się do 16 grudnia 1995 r., jednakw praktyce Białoruś nie wykonała zobowią-
zań. W związku z tym przedłużono implementację Traktatu do 26 kwietnia 1996 roku.
I Ważną rolę w ramach CFE-I odgrywała strefa flankowa. Została ona utworzona
w celu zapobieżenia gromadzeniu wycofywanego ze strefy centralnej sprzętu i uzbro-
jenia na obszarach „flankowych” w bezpośrednim sąsiedztwie państw sytuowanych na
krańcach obszaru stosowania Traktatu. Ograniczenie SOT dotyczyło czołgów, BWO
artylerii. Niezadowolenie Rosji w kwestii określenia stref fiankowych szczególnie było
związane z faktem, iż peryferyjna południowa część flanki stanowi dla FR wysuniętą li-
nię obrony wobec niestabilnej sytuacji na Zakaukaziu oraz narastającego isłamskiego
radykalizmu.”
Traktat CFE-I wynegocjowany pod koniec okresu „zimnej wojny”, traktowany ja-
ko przejściowy, w połowie lat 90. XX w. nie odpowiadał już istniejącej sytuacji mię-
dzynarodowej. W roku 1996 Rosja zaproponowała jego modyfikacje. Efektem prowa-
dzonych negocjacji było podpisanie przez trzydzieści państw Traktatu podczas szczytu
OBWE w Stambule 19 listopada 1999 r. Porozumienia o Adaptacji Traktatu o kon-
wencjonalnych siłach zbrojnych w Europie oraz Aktu Końcowego CFE. Porozumienie
miało dostosować kontrolę zbrojeń konwencjonalnych do nowej sytuacji bezpieczeń-
stwa „guropejskiego. Przyjęto przede wszystkim zasadę wspólnej i niepodzielnej strefy
bezpieczeństwa w Europie. Jednocześnie zrezygnowano z określania międzyblokowej
równowagi sił na rzecz ustanowienia łimitów uzbrojenia konwencjonalnego poszcze-
gólnych państw. Wiązało się to z wprowadzeniem nowych reżimów kontroli uzbroje-
nia, bazujących na pułapach krajowych i terytorialnych. Limity flankowe zostały utrzy-
mane zgodnie z wcześniejszym porozumieniem. Do reżimu CFE mogą przystąpić po-
zostałe państwa europejskie. Porozumienie o Adaptacji Traktatu nie weszło jeszcze
w życie.'!
10 lipcu 1992 r. podczas szczytu KBWE Helsinki II został podpisany Akt zamyka-
jący rokowania w sprawie stanów osobowych sił konwencjonalnych w Europie (Traktat
CFE IA). Stanowi on polityczną dekłarację państw, w której ustalono maksymalny pułap
liczebności sił zbrojnych, z wyłączeniem marynarki wojennej i formacji paramilitarnych
w strefie od Atlantyku po Ural. Limity stanów osobowych zadeklarowane przez poszcze-
gólne państwa weszły w życie równolegle z postanowieniami Traktatu CFE I.*2
Środki budowy zaufania i bezpieczeństwa (Confidence- and Security-Building Me-
asures — CSBM), obejmują uzgodnienia w zakresie kontroli zbrojeń, a nie rozbrojenia.
CSBM nie wpływają na wielkość potencjału militarnego państwa, ale regulują lub ogra-
niczają działalność wojskową. Mają zapobiegać raczej dokonaniu nagłego ataku, ale nie
wykluczają całkowicie możliwości dokonania zbrojnej agresji jednego państwa na dru-
gie. Wpływają przede wszystkim na percepcję intencji państwi sposobu postrzegania ich
broni
działalności militarnej, co powinno przyczynić się do zmniejszenia zagrożenia wojskowe-
40. Z, Lachowski, op. cit., s. 36-38; I. Topolski, op. cit, s. 238-242.
m Z. Lachowski, op. cit., s. 39-53; A. Kobieracki, op. cit., s. 542-551.
Z. Lachowski, op. cit., s. 34-35; K. Łastawski, op. cit., s. 270-272.
392 ——
| Część 1V. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 16. Kontrola i redukcja zbrojeń —_————0 303

go i zwiększenia stabilizacji wojskowo-politycznej w Europie. CSBM dotyczą problemów
związanych z: informacją o siłach zbrojnych i uzbrojeniu oraz o przyszłych planach, kwe-
stiami ograniczenia ryzyka powstania sytuacji powodujących zaniepokojenie, kontakta-
mi między wysokimi rangą wojskowymi, wcześniejszą notyfikacją dotyczącą określonego
rodzaju aktywności wojskowej i obserwacją tejże działalności, wymianą rocznych planów
działalności wojskowej, systematyczną kontrolą przestrzegania przyjętych porozumień,
ustanowieniem systemu bezpośredniej łączności.*
Innymi ważnymi problemami związanymi z bronią konwencjonalną jest kwestia tzw.
„broni niehumanitarnych”, tj. taką, która w swym dzialaniu powoduje nadmierne cier-
pienie i nie można kontrolować skutków jej działania. Zostały one uwzględnione w Ken-
wencji o zakazie lub ograniczeniu użycia niektórych rodzajów broni konwencjonalnej
(Certain Conventional Weapons Convention — CCW), przyjętej w 1981 roku,
rech Protokołach przyjętych w trakcie konferencji przeglądowych. Dotyczą one
lub ograniczenia użycia następujących systemów uzbrojenia: niewykrywalnych
ków (1), min, min-pułapek i innych urządzeń (II), broni zapalającej (III) oraz
AVv).*
Podczas konferencji przeglądowej Konwencji CCW w maju 1996 r. został przyjęty
Znowelizowany Protokól II, który wszedł w życie 3 grudnia 1998 roku. W porówna-
niu do pierwotnego tekstu protokołu, nowelizacja wprowadziła kolejne ograniczenia,
a także uzupełniała o kwestie dotyczące użycia, produkcji, transferu i wykrywania min
przeciwpiechotnych oraz rozminowania. M. in. zalicza się do nich zakaz użycia „niewy-
krywalnych” min przeciwpiechotnych, instalację mechanizmów samozniszczenia i samo-
rozbrojenia, rozszerzenie postanowień protokołu o konflikty wewnętrzne oraz wprowa-
dzenie obowiązku rozminowania przez stronę tzw. pól minowych znajdujących się na jej
terytorium. Dalsze kroki zostały podjęte w ramach tzw. procesu ottawskiego. W dniach
3 1 4 grudnia 1997 r. podpisana została w Ottawie Konwencja w sprawie min przeciw-
piechotnych (Anti-Personnel Mines Corwention — APM), określana także jako Konwen-
cja Ottawska. Weszła w życie 1 marca 1999 roku. Konwencja stanowi połączenie cech
reżimu kontroli zbrojeń z przepisami prawa humanitarnego. Do najważniejszych po-
stanowień należy zaliczyć wprowadzenie zakazu całkowitego zakazu użycia i transfe-
ru min przeciwpiechotnych oraz obowiązku zniszczenia tego typu uzbrojenia (możliwe
jest pozostawienie niewielkiej ilości z przeznaczeniem do szkolenia). Państwa posiada-
ją szacunkowo około 230-245 mln min przeciwpiechotnych, z czego prawdopodobnie
60-70 mln jest rozmieszczonych.
Broń ręczna (strzelecka) i lekkie uzbrojenie” to jedne z najniebezpieczniejszych
systemów uzbrojenia konwencjonalnego. Ich masowe użycie w działaniach militarnych
powoduje bardzo dużą liczbę ofiar. Systemy tego uzbrojenia są powszechnie stosowane,
a obecnie ich wiełkość na świecie szacuje się na około 600 mln sztuk. „Zalety” broni
ręcznej i lekkiego uzbrojenia sprawiają, że są one „ulubioną bronią” różnego rodzaju
grup terrorystycznych i przestępczych. Słynny AK-47 (kałasznikow) z jego wersjami
rozwojowymi, jest wytwarzany w wielu państwach i stanowi symbol--atrybut terrorysty.
Do najważniejszych walorów broni ręcznej i lekkiego uzbrojenia należy zaliczyć niską
cenę, prostą konstrukcję, niezawodność i łatwość obsługi, wygodę i szybkość transportu
oraz brak międzynarodowego reżimu ich kontroli. Zalety te sprzyjają łatwiejszemu
i niekontrolowanemu przemytowi tych systemów uzbrojenia.
w czte-
zakazu
5. Transfer uzbrojenia i wydatki militarne państw
odlam-
laserów
Transfer uzbrojenia wpływa na politykę zbrojeń państw, a pośrednio na światową
kontrolę i redukcję zbrojeń. Oficjalny eksport i import głównych systemów uzbrojenia
konwencjonalnego od 1 stycznia 1992 r. jest rejestrowany przez ONZ i w oparciu o dane
przekazane przez państwa sporządza się statystyki. ONZ kontroluje transfer następują-
cych typów broni: czołgi; bojowe wozy opancerzone; systemy artyleryjskie o kalibrze
ponad 100 mm; samoloty bojowe; śmigłowce uderzeniowe; okręty wojenne — statki
i okręty podwodne — o standardowej wyporności minimum 750 ton oraz przenoszących
uzbrojenie (np. wyrzutnie rakietowe, torpedy), które posiada zasięg 25 km lub więcej;
pociski i wyrzutnie pocisków — kierowane i niekierowane rakiety, balistyczne oraz sa-
mosterujące pociski o zakresie od 25 km.”
Według danych SIPRI, w latach 2000-2004 eksport-import uzbrojenia wyniósł
84,49 mid USD w cenach stałych z roku 1990. Dziesięć państw, największych dostaw-
ców sprzedało broń na sumę ponad 76,335 mld USD, co stanowi około 90,43% świa-
towego eksportu. W omawianym okresie najważniejszym eksporterem uzbrojenia były
FR (31,86% światowego eksportu) Stany Zjednoczone (30,69%), i Francja (7,52%). Od
roku 2001 największym dostawcą uzbrojenia została Rosja. Do czołowych importerów
broni zalicza się Chiny, Indie, Grecję, W. Brytanię i Turcję. Dziesięć państw, najważ-
niejszych odbiorców uzbrojenia, zakupiło sprzęt wojskowy na sumę 44,793 mid USD, co
stanowiło około 53% wszystkich zakupów (zob. tab. 5).

43 A, D. Rotfeld, Europejski system bezpieczeństwa in statu nascendi, Warszawa 1990, s. 109-173; W. Mul-
tan, Wizje bezpieczeństwa europejskiego, Warszawa 1997, s. 146-149; A. Towpik, Bezpieczeństwo w stosunkach
międzynarodowych. „Aspekt militarny, [w:| Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, funkcjonowanie, pod
red. E. Haliżaka, R. Kuźniara, Warszawa 1994, s. 247—248; Z. Lachowski, op. cit., s. 53-64; M. Tabor, Wojsko-
we aspekty środowiska międzynarodowego Polski, [w:] Krajobraz po transformacji. Środowisko międzynarodowe
Polski lat dziewięćdziesiątych, pod red. R. Kuźniara, Warszawa 1992, s. 153-159.
44 W, Bojanowski, P. Pacholski, I. Juszczyk, P. Wyganowski, Kontrola zbrojeń konwencjonalnych, [w:]
Przegląd światowego procesu rozbrojeniowego. .. „s. 210-218; Z. Lachowski, Miny przeciwpiechotne, [w:] Kontrola
zbrojeń. Rozbrojenie u progu XXI wieku, s. 77-84; Z. Lachowski, Perspektywy kontroli zbrojeń konwencjonalnych,
[w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe czasu przemian... , s. 562-563; Zieliński, D. Sobczak, Kontrola zbrojeń
i rozbrojenie, (w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe. Teoria i praktyka, Warszawa 2006, s. 212.
. 45 pojęcie „broń ręczna (strzelecka)”: rewolwery i pistolety samopowtarzalne, karabiny i karabinki,
pistolety maszynowe, karabiny szturmowe i lekki karabiny maszynowe o kalibrze do 20 mmm; pojęcie „lekkie
uzbrojenie” — ciężkie karabiny o kalibrze ponad 20 mm, przenośne działa przeciwlotnicze, przenośne działa
przeciwpancerne i działa bezodrzutowe, ręczne granatniki przeciwpancerne i wyrzutnie rakietowe, przenośne
przeciwlotnicze systemy rakietowe i moździerze o kalibrze poniżej 100 mmm, zob. I. Topolski, Wpływ globalizacji
na rynek uzbrojenia, [w:] Oblicza procesów globalizacji, pod red. M. Pietrasia, Lublin 2002, s. 227.
48_T, Topolski, Wpływ... , s. 227, 234-238; W. Bojanowski, P. Pacholski, I. Juszczyk, P. Wyganowski, op. cit.,
s. 219-227; Z. Lachowski, Perspektywy... , s. 562-564.
. AT], Goldblat, op. cit., s. 184-187; R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego — koncep-
ce39 struktury — funkcjonowanie, Warszawa 2004, s. 93-94, The Military Balance 1997/98, London 1997,
s. 289.
 stosunków politycznych —_———— Rozdział 16. Kontrola i redukcja zbrojeń —1,1,1,/—/——————_
_ _—,— 395
394 Część IV. Przedmiot miedzynarodowych
o
państw w latach 2000-2004, w mld USD
— ceny
m
stałe
ę z rokue 1990
jo
xkk
Tabeła 5. Eksport uzbrojenia wybranych
rt
Kontrola i redukcja zbrojeń wywoluje wiele problemów. Przede wszystkim dotyczą
one sposobu weryfikacji przyjętych przez państwa porozumień. Inną kwestię stanowi
włączenie do tego procesu wszystkich państw oraz objęcie nim wszystkich kategorii sys-
temów uzbrojenia. Dodatkowo pojawiły się zastrzeżenia Stanów Zjednoczonych do kon-
troli i redukcji zbrojeń. Dotyczą one przede wszystkim słabości systemów kontroli i małej
skuteczności. USA dążą również do jednostronnego zapewnienia bezpieczeństwa naro-
dowego, wykorzystując nowe generacje uzbrojenia, w tym ładunków nuklearnych o ma-
tej mocy. Trwają zaawansowane prace związane z wprowadzeniem na szerszą skalę do
służby operacyjnej systemów bezzałogowych, w tym bezpilotowych środków latających
i lądowych robotów bojowych. Bardzo dużym wyzwaniem dla międzynarodowej kontroli
» ,
i redukcji zbrojeń jest objęcie tym procesem struktur pozarządowych. Szczególnie moż-
.
2005. Oxford University Press, S. 449-454 liwość zahamowania dostaw broni do grup terrorystycznych i przestępczych.
Źródło: SZPRI Yearbook 2005, Oxford

Problemy do dyskusji
u pośrednio wpływają na kwestie kon-
Wydatki militarne na świe cie w dużym stopni waluty,
ędniając kryterium rynkowego kursu
trołi i redukcji zbrojeń. W rok u 2004, uwzgl co stano wiło oko-
1. Znaczenie i skuteczność kontroli i redukcji zbrojeń w stosunkach międzynarodo-
a 455,3 mld USD,
wynosiły one 975 mld USD, z tego na USA przyp
dło wych.
je wy: stępuj ą, gdy zostan
zostan ie zasto sowan a
ło 46,7% całości wydatków. Mniejsze dysproporc arnyc h wynos i
2. Problem proliferacji broni jądrowej — programy nuklearne tzw. państw hultaj-
Całość światowych wydatków milit skich. Powiększenie klubu państw nuklearnych.
inna metoda, tj. parytet siły nabywczej. ałymi
je między Stanami Zjednoczonymi I pozost 3. Możliwości i ewentualne skutki pozyskania broni masowego rażenia przez struktu-
wówczas 1100,2 mld USD, a dysproporc
państwami są znacznie mniejsze (zob. tab. 6). ry pozapaństwowe.
wydatków militarnych w roku 2004
4. Regionalne wyścigi zbrojeń.
6. Ranking najwa: niejszych państw pod względem
EJ — ceny stałe z 2003 roku 5. Kwestia „dostępności” broni ręcznej i lekkiego uzbrojenia.
ma
6. Wprowadzenie do uzbrojenia środków walki nowej generacji, w tym systemów
bezzałogowych oraz tzw. „nieśmiercionośnej”.
7. Możliwości eliminacji tzw. „broni niehumanitarnej”.

Zalecana literatura

Bezpieczeństwo międzynarodowe czasu przemian. Zagrożenia — Koncepcje — Instytucje, pod

red. R. Kuźniara, Z. Lachowskiego, Warszawa 2003 — część IV. Kontrola zbrojeń w nowym
systemie bezpieczeństwa.
Goldblat J., „Arms Control, A Guide to Negotiations and Agreements, London- Thousand Oaks-New
Delhi 1994.
Kontrola zbrojeń. Rozbrojenie u progu XXI wieku, pod red. A. D. Rotfelda, Warszawa 2002.
Multan W., Porozumienia rozbrojeniowe po II wojnie światowej, Warszawa 1985, s. 157.
Przegląd światowego procesu rozbrojeniowego. 2002 rok, pod red. L. Kościuka, Warszawa 2003.
Topolski L., Siła militarna w polityce zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Lublin 2004, s. 217.
1 — całość 1100,2
— całość 975

2005, Oxford University Press, 5. 318.

Źródło: SIPRI Yearbook 2005, Oxford

Rozdzial 17
Julita Agnieszka Rybczyńska
Prawa człowieka
Jedną z bardzo wyraźnych tendencji rozwoju międzynarodowych stosunków politycz-
nych w XX wieku jest wzrost znaczenia praw człowieka i ich ochrony jako przedmiotu
tych stosunków.
W przeciwieństwie do takich, tradycyjnie obecnych od stuleci, przedmiotów relacji
międzynarodowych jak bezpieczeństwo międzynarodowe, rozstrzyganie konfliktów mię-
dzynarodowych, międzynarodowa wymiana gospodarcza, ochrona praw człowieka sta-
ta się jednym z najistotniejszych przedmiotów stosunków międzynarodowych dopiero
w dwudziestym wieku. Łączyło się to z ewolucją norm etycznych funkcjonujących na po-
ziomie międzynarodowym, jak i z powstaniem regulacji, mechanizmów i instrumentów
ochrony praw człowieka na poziomie międzynarodowym, a także ze zmianami charak-
teru podmiotów procesów międzynarodowych — przede wszystkim zmianami formuły
suwerenności państw.
Współcześnie można zatem wyróżnić co najmniej trzy płaszczyzny funkcjonowania
praw człowieka w stosunkach międzynarodowych. Po pierwsze, prawa człowieka odgry-
wają istotną rolę w procesie kształtowania się systemu wartości przyjmowanego przez
wiele podmiotów stosunków międzynarodowych. Funkcjonujące na poziomie między-
narodowym systemy wartości mają wpływ na treść międzynarodowych norm prawnych,
w tym międzynarodowego prawa o ochronie praw człowieka. Ponadto mogą stanowić
podstawę ustalania celów polityki zagranicznej państw lub priorytetów działania innych
podmiotów międzynarodowych.
Po drugie, wiek XX, a zwłaszcza jego druga połowa, przyniósł powstanie na pozio-
mie międzynarodowym wielu systemów ochrony praw człowieka, charakteryzujących się
rozbudowaną sferą normatywną i instytucjonalną. W ramach tych systemów powsta-
ło międzynarodowe prawo ochrony praw człowieka, będące częścią publicznego prawa
międzynarodowego. Towarzyszyło temu powołanie instytucji implementacji i ochrony
praw człowieka na poziomie międzynarodowym, w tym instytucji sądowych, oraz stwo-
rzenie procedur egzekwowania zobowiązań państw w zakresie ochrony praw człowie-
ka Najistotniejszą rolę, zwłaszcza jeżeli chodzi o tworzenie standardów prawnych, ode-
grał uniwersalny system ochrony praw człowieka w ramach Narodów Zjednoczonych.
Największą skuteczność natomiast osiągnął regionalny system ochrony praw człowieka
stworzony po drugiej wojnie światowej w ramach Rady Europy.
Wreszcie po trzecie, problem przestrzegania praw człowieka, a zwłaszcza ich masowe
naruszenia są istotnym elementem oceny zachowań poszczególnych podmiotów stosun-
Rozdział 17. Prawa człowieka 397
ków międzynarodowych przez międzynarodową opinie publiczną i istotnym czynnikiem
w kształtowaniu decyzji politycznych na poziomie międzynarodowym. W ten sposób pro-
blem ochrony praw człowieka może odgrywać istotną rolę w kształtowaniu polityki za-
granicznej państw w stosunkach dwustronnych i wielostronnych.
1. Prawa człowieka — pojęcie i geneza
Pojęcie praw człowieka jest bardzo wieloznaczne i używane wspólcześnie w wielu
kontekstach. W myśli społecznej prawa człowieka rozumiane są najczęściej jako najbar-
dziej fundamentalne uprawnienia jednostki, tworzące sferę jej autonomii w relacjach
z wladzą publiczną. Źródłem tych uprawnień może być, w zależności od koncepcji fi-
lozoficznych leżących u podłoża danej doktryny społecznej, istota boska, prawo natury,
godność człowieka. Różne nurty myśli społecznej wysuwają — w zależności od przyj-
mowanej koncepcji jednostki ludzkiej, wizji spoteczeństwa i państwa — różne koncepcje
praw człowieka, a także różne postulaty co do zakresu i form ich ochrony. Do najbardziej
znanych i wpływowych koncepcji praw czlowieka należą te związane z tradycją liberalną
oraz z tradycją chrześcijańskiej myśli społecznej.
W nauce i praktyce prawa definiuje się prawa człowieka jako normy prawa wewnętrz-
nego lub międzynarodowego, które określają zakres dopuszczalnej ingerencji organów
władzy publicznej w życie człowieka oraz wyznaczają sferę swobody jednostki od tej
ingerencji. Z formalnego punku widzenia prawa człowieka są zatem częścią prawa kon-
stytucyjnego (w porządkach krajowych) lub prawa międzynarodowego.
Pisząc o genezie praw człowieka i praktyki ich ochrony, należy przede wszystkim
wspomnieć, że w judeochrześcijańskiej tradycji myśli politycznej i prawnej wyróżnia-
no dwa poziomy norm, normy stanowione przez władcę, czyli dzisiaj powiedzielibyśmy
normy prawa stanowionego, oraz normy, które należą do porządku prawa boskiego,
naturalnego, mające charakter nadrzędny. W wielu nurtach myśli europejskiej pojawia
się idea szczególnych, naturalnych uprawnień człowieka i przekonanie, że nawet władca
absolutny nie może tych uprawnień naruszyć. Również praktyka prawa zarówno w sta-
rożytności jak i w okresie nowożytnym zawierała'elementy przywilejów czy uprawnień
wywodzących się z prawa naturalnego. Przykładami mogą być takie dokumenty jak Ma-
gra Carta Libertatum (1215) czy Habeas Corpus Act (1679). Tendencja ta jest szczególnie
wyraźna w systemach prawa precedensowego, gdzie powszechniejsze było przekonanie
o istnieniu jakiegoś nadrzędnego naturalnego porządku prawnego, którego zasady „od-
twarzane” są przez sądy w procesie orzekania.
Okres oświecenia w Europie i Ameryce przynosi transformację dotychczasowej tra-
dycji prawa naturalnego w „prawa naturalne” przysługujące każdej jednostce w spo-
łeczeństwie i buduje na tym przekonaniu zupełnie nowy projekt społeczny i politycz-
ny. Myśliciele oświeceniowi tacy jak John Łock, Monteskiusz, a następnie Jan Jakub
Rousseau porzucają dotychczasową zchierarchizowaną i statyczną wizję społeczeństwa.
Przedstawiają indywidualistyczną koncepcję jednostki, która obdarzona prawami, wol-
„. Nairówna innym, bierze udział w tworzeniu społeczności politycznej. Proces ten ilustru-
je przedstawiona przez oświeceniowych myślicieli teoria umowy społecznej. Wynikająca
398 _| Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
z tej teorii aktywna rola jednostki w tworzeniu społeczeństwa i powoływaniu wladzy
państwowej staje się podstawą modelu ustrojowego demokracji przedstawicielskiej.
Relacje podległości pomiędzy wiadcą a poddanym, typowe dla społeczeństw przed-
oświeceniowych, zastąpione zostały w systemie przedstawicielskim przez relacje pomię-
dzy obywatelami a rządzącym, wybranym w wyborach. Nastąpiła zmiana sposobu legity-
mizowania władzy politycznej i powstało społeczeństwo obywatelskie. Przemiana podda-
nych w obywateli wymagała zagwarantowania jednostkom praw i wolności politycznych
i obywatelskich, takich jak prawo do wolności osobistej, prawo do sądu, wolność słowa,
zgromadzeń, stowarzyszania się, wolność wyznania, prawo do prywatności i nienarusza|-
ność wlasności prywatnej. To one, wediug myślicieli i reformatorów okresu oświecenia,
tworzą sferę swobody jednostki w stosunku do państwa, konieczną do skutecznego wy-
konywania funkcji obywatelskich. Nic dziwnego zatem, że prawa te (wolność, równość,
własność) znalazły się na sztandarach rewolucji oświeceniowych.
Kolejnym, istotnym elementem oświeceniowej koncepcji praw czlowieka i obywatela
była doktryna konstytucjonalizmu, głosząca nadrzędność konstytucji nad całym syste-
mem prawa w państwie. Konstytucja miała zawierać gwarancje praw obywateli i dostar-
czać im ochrony przed arbitralnymi decyzjami rządzących. Doktryna ta stala się z cza-
sem podstawą mechanizmu sądowej kontroli konstytucyjności działań organów wladzy
publicznej, jednego z najważniejszych mechanizmów ochrony praw czlowieka w pań-
stwach demokratycznych.
Oświecenie przyniosło zatem koncepcję praw czlowieka mających charakter natu-
ralny, niezbywalny i wynikający z samej natury człowieczeństwa. Prawa te miały pozwo-
lić człowiekowi wypełniać rolę obywatela w społeczeństwie, brać udział w życiu publicz-
nym a także realizować swoje indywidualne szczęście. Od okresu oświecenia prawa czło-
wieka pozostają częścią doktryny politycznej związanej z funkcjonowaniem państw de-
mokracji przedstawicielskiej. Samo pojęcie po raz pierwszy pojawiło się w tytule traktatu
amerykańskiego myśliciela politycznego Thomasa Paine'a Prawa człowieka w 1791 roku.
Warto jednak pamiętać, że oświeceniowe doświadczenie społeczeństw nie było jed-
nolite. Istniały wyraźne różnice pomiędzy wizją praw jednostki kreowaną przez rewolu-
cje francuską i amerykańską. Wielka rewolucja francuska, afirmująca prawa człowieka
(wolność, równość, braterstwo) odwoływała się do uniwersalnego charakteru tych praw,
zakładając, że każda osoba, z samego faktu bycia człowiekiem, ma pewne uprawnienia,
niezależnie od kontekstu politycznego i społecznego. Ta koncepcja praw człowieka pod-
kreślała powszechność i niezbywałność praw, jednocześnie przyjmując większą rolę pań-
stwa w realizowaniu tych praw, jego obowiązki wobec obywateli (zwłaszcza dla ochrony
najsłabszych przed głodem i niedostatkiem), konieczność dbania przez państwo o do-
brobyt obywateli. Takie podejście do kwestii praw jednostki reprezentował między inny-
mi programowy dokument rewolucji francuskiej Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela
z 1789 roku.
Amerykańska koncepcja praw obywatelskich stworzona została w trakcie walki
o niepodległość Stanów Zjednoczonych przez tzw. ojców założycieli, czyli takich my-
ślicieli i działaczy politycznych jak Thomas Jefferson, George Washington, Aleksander
Hamilton, James Madison. Zakłada ona, że każdy człowiek dysponuje prawami przyro-
Rozdział 17. Prawa człowieka 399
dzonymi, których władza publiczna nie może naruszać i które gwarantowane są konsty-
tucyjnie. W Deklaracji Niepodlegiości Stanów Zjednoczonych Ameryki z 1776 roku czyta-
my m.in.: „Uważamy za zrozumiałe same przez się te prawdy, że wszyscy ludzie zostali
stworzeni równymi, że zostali wyposażeni przez Stwórcę w pewne niezbywalne prawa,
miedzy innymi: życie, wolność i dążenie do szczęścia”. Gwarancje tych praw znalazły
się w 1791 w Karcie Praw, w sensie formalnym stanowiącej pierwszych 10 poprawek do
Konstytucji Stanów Zjednoczonych z 1787 roku. Amerykańska tradycja ochrony praw jed-
nostki przyjęta, że przysługują one tyko obywatelom, obowiązują na terytorium federacji
amerykańskiej i są przedmiotem interpretacji przez sądy stanowe i Sad Najwyższy USA,
który uczyniono depozytariuszem interpretacji praw konstytucyjnych. Tradycja ta, w du-
żo większym stopniu niż opierające się na niej późniejsze doświadczenia europejskie,
koncentruje się na zakazie ingerencji państwa w sferę wolności jednostki. Nieobecna
jest w tradycji amerykańskiej idea państwa aktywnie działającego na rzecz realizowania
praw człowieka i dającego gwarancje praw socjalnych. Natomiast typową cechą tego sys-
temu były od samego jego początku możliwości skargi obywatela do sądu na naruszenia
praw konstytucyjnych. Dzisiejsze różnice pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a państwa-
mi Europy co do zakresu i interpretacji praw człowieka, np. w kwestii kary śmierci czy
roli prawa międzynarodowego w ochronie praw jednostki, mogą być, przynajmniej czę-
ściowo, wyjaśnione odmienną tradycją praw oświeceniowych.
Trzeba również zaznaczyć, że obok praw politycznych, obywatelskich oraz tzw. wol-
ności fundamentalnych, które stanowiły treść pierwszej generacji praw człowieka, wiek
XIX przyniósł powstanie praw socjalnych, ekonomicznych i kulturalnych. Były one wy-
nikiem, po pierwsze, protestu politycznego i rodzących się aspiracji politycznych świa-
ta pracy w najbardziej rozwiniętych społeczeństwach europejskich, a także rozwoju za-
chodnioeuropejskiej myśli socjalistycznej, przede wszystkim w Wielkiej Brytanii. Uwa-
żano, że stanowią rozwinięcie zasady równości wszystkich jednostek w społeczeństwie
i naturalne uzupełnienie pierwszej generacji praw, koncentrującej się na wolności jedno-
stek. W myśli społecznej istotne znaczenie dla rozwoju drugiej generacji praw człowieka
miały prace angielskiego myśliciela Johna Stuarta Milla O rządzie przedstawicielskim
i Poddaństwo kobiet,
Do drugiej generacji praw człowieka należą przede wszystkim takie prawa jak prawo
do edukacji i prawa pracownicze. Będąc przez większość drugiej połowy XIX wieku je-
dynie postulatami politycznymi ruchów lewicowych w Europie, prawa te utorowały sobie
drogę do unormowań krajowych u progu wieku XX. Wiele wówczas powstałych nowych
konstytucji europejskich, w tym konstytucja marcowa z 1921 roku w Polsce, zawierają już
katałog praw socjalnych i ekonomicznych obok tradycyjnych praw obywatelskich ipoli-
tycznych. W okresie międzywojennym pewne aspekty praw drugiej generacji (np. zakaz
pracy dzieci, zakaz pracy niewolniczej) zaczynają być również przedmiotem regulacji na
poziomie międzynarodowym.
400 | Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 17. Prawa człowieka 401

2. Ewolucja międzynarodowej ochrony praw człowieka towania pewnych kategorii osób i reagowania na naruszenia praw człowieka. Mówi si
nawet o „trzech impulsach humanitarnych” w XIX wieku (dotyczących zniesienia nie-
ch od wolnictwa, ochrony ofiar wojny oraz ochrony grup religijnych w państwach niechrześci-
Model suwerenności państw rozpowszechniony w stosunkach międzynarodowy
Kształto wanie jańskich), które doprowadziły do rozwoju prawa międzynarodowego o ochronie
XVI wieku ściśle rozgraniczał funkcje zewnętrzne i wewnętrzne państw. praw
tradycyjn ie do stosunkó w jednostki. Do zmian tych przyczyniła się także, będąca wynikiem traktatu wiedeńskiego
relacji państwo-obywatel (czy też rządzący-poddany) należało
powstały i kształtowały się dominująca pozycja mocarstw europejskich (koncert mocarstw) zarówno w Europie jak
wewnętrznych. Stąd też systemy ochrony praw człowieka
iw skali globalnej; co dawało im możliwość narzucania rozwiązań politycznych i praw-
w krajowych systemach prawnych.
przedmiotem za- nych innym państwom. Istotnym czynnikiem był też wyraźnyw tym czasie rozwój i wzrost
Odpowiadając na pytanie, kiedy ochrona praw człowieka stała się
rodowych , należy wziąć pod uwagę dwie kwe- znaczenia konwencyjnego prawa międzynarodowego. i
interesowania w stosunkach międzyna |
w stosun-
stie: fragmentaryczną obecność problematyki ochrony praw jednostkowych
Wynikiem tych zmian były między innymi regulacje zakazujące handłu niewolni-
przed 1945 rokiem oraz fakt, że od połowy dwudzies tego wieku kami. Już W 1862 roku państwa europejskie pódpisały traktaty umożliwiające Ściganie
kach międzynarodowych
w ramach globalnyc h i regionaln ych organizac ji, zaczęto regulowa ć i przeszukiwanie statków handlarzy niewolników na wodach międzynarodowych
w sposób systemowy, R k-
i ewentu- tat berliński z 1885 generalnie zakazywal międzynarodowego handlu niewolnikami ale
prawa człowieka na poziomie międzynarodowym, a przestrzeganie tych praw
j. nie zakazywał niewolnictwa w ogóle, gdyż jak wtedy uważano, naruszałoby to zasad że
alne karanie naruszeń stało się istotnym elementem praktyki międzynarodowe
stosunki własnościowe w ramach poszczególnych państw należą do domeny wewnęrz
nej nieregulowanej prawem międzynarodowym. Walka z niewolnictwem, ruch abolicjo.
2.1. Międzynarodowa ochrona praw człowieka przed II wojną światową
nistyczny w Wielkiej Brytanii i Francji, a także w północnych stanach USA jest jednym
o- z wczesnych przykładów mobilizacji opinii publicznej wokół kwestii praw czlowieka Po
Problem ochrony praw jednostki był od dawna obecny na poziomie międzynar wstale w 1839 Międzynarodowe Stowarzyszenie przeciwko Niewolnictwu (Forei »
dowym, przede wszystkim jako przedmiot stosunków dwustronnych i wielostronnych. Anii-
-Slavery Society) uważane jest za najstarszą międzynarodową pozarządową or anizacj
Regulacje prawnomiędzynarodowe w tym zakresie miały jednak charakter wyrywko- praw człowieka (obecnie jako Anfisłavery International),
wy, a nie systemowy, dotyczyły niektórych jedynie aspektów ochrony praw jednostki. ” >
. Również w tym okresie pojawiła się idea, że społeczność międzynarodowa mogła
Już w XVII wieku międzynarodowe traktaty pokojowe regulowały prawa religijne grup
Traktat ingerować w wewnętrzne sprawy jakiegoś państwa, jeżeli rządy tego państwa miały
mniejszościowych, na terytoriach państw-stron; czego przykładem mogą być cha-
reli- rakter „barbarzyński”, „były szokujące dla sumienia ludzkości”. Przykładami takiej lo-
Westfalski (1648), w którym zawarto postanowienia dotyczące praw mniejszości
gwarantuj ący wolności giki w stosunkach międzynarodowych mogą być polityczne i militarne naciski wywiera.
gijnych po wojnie trzydziestoletniej, a także pokój oliwski (1660)
ne przez państwa europejskie na otomańską Turcję w celu ochrony zamieszkujących j
religijne katolikom i protestantom na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. W XVIII
chrześcijan przed dyskryminacją czy wypowiedzenie przez USA wojny Hiszpanii w 1898,
wieku idea praw człowieka i obywatela, a konkretnie jej popularyzacja stały się jed-
które uzasadniano tym, że jej brutalne rządy na Kubie „wstrząsnęły poczuciem moral-
nym z ideologicznych celów politycznej i militarnej ekspansji Francji, a odmowa przy-
kolonii ności narodu amerykańskiego”. Aczkolwiek interwencje uzasadniano na gruncie
znania przez angielską metropolię praw obywatelskich mieszkańcom brytyjskich mo-
ość Stanów Zjednoczo nych. Zasad- ralności i zwyczaju, a nie prawa międzynarodowego, jednak trudno nie widzieć
w Ameryce Północnej przyczyną wojny o niepodległ w nich
w stosunkac h międzyna rodowych 76 zasada su- początków współczesnych argumentów na rzecz interwencji humanitarnej.
niczo jednak dominowa ła podówczas
werennośc i państw, zakładając a między 'innymi, że relacje pomiędzy władcą a podda- „Jednakowoż najistotniejszym XIX-wiecznym impulsem do rozwoju międzynarodo-
ch wej ochrony praw człowieka stało się stworzenie pierwszej międzynarodowej
nymi, władzą publiczną a jednostką są wewnętrzną sprawą państw, sferą suwerenny organiza-
intere- cji zajmującej się ochroną ofiar wojny (Międzynarodowy Komitet Pomocy Rann
decyzji władcy. W stosunkach międzynarodowych, będących domeną realizacji m Żoł-
nierzom, później Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża) oraz rozwój międ
sów państw, nie widziano miejsca dla regulacji statusu jednostek. Regulowanie statusu a-
rodowego prawa humanitarnego jako części prawnomiędzynarodowych regulacji
jednostki należato do domeny wewnętrznej polityki państw, stąd też międzynarodowe kwe.
regulacje tych kwestii pojawiały się niezmiernie rzadko. » wojny i pokoju. Wydarzenia te, zapoczątkowane powstaniem w 1863 roku Komitetu
Wiek XIX przynosi w tym względzie pewne ograniczone zmiany. Pojawiły się wtedy teg nakIEEO, są wyrazem rosnącego podówczas przekonania o odpowiedzialności
spo-
pierwsze regulacje międzynarodowe, multilateralne dotyczące niektórych praw człowie- 'czności międzynarodowej za los jednostek w sytuacjach szczególnego zagrożenia gdy
ogólne- b ha a liczyć na ochronę ze strony własnych państw. Odpowiedzialność ta mia-
ka. Wiązało się to z wyraźną humanitaryzacją życia społecznego (podnoszenie
go standardu traktowania jednostki ludzkiej) w wielu państwach Europy i rosnącą rolą Gabo " Ne a pode szczegółowej regulacji w prawie międzynarodowym zasad
opinii publicznej w procesach politycznych, w tym międzynarodowych, opinii publicz- ai a jednostek biorących udział w konfliktach zbrojnych (konwencja o polepsze-
nej, która zaczęła wywierać nacisk na polityków w celu bardziej humanitarnego trak- Osu rannych w polu z 1864, rozszerzona przez Konwencje Haskie z 1899 i 1907),
402 | CzęśćlV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
a także w drodze tworzenia organizacji międzynarodowych, które dostarczały pomoc
i wsparcie tym osobom, a także popularyzowaly zawarte w konwencji zasady.
Szczegółne znaczenie dla tworzenia prawa międzynarodowego w zakresie ochrony
praw człowicka miała słynna Kłauzula Martensa w preambule [V Konwencji Haskiej,
wprowadzająca zasadę, że w braku przepisów prawa konwencyjnego „łudność i woju-
jący pozostają pod opieką i władzą zasad prawa narodów, wypływających ze zwycza-
jów ustanowionych między narodami cywilizowanymi oraz zasad ludzkości i wymagań
praw międzynarodowego”. W ten sposób potwierdzono istnienie i zdefiniowano źródła
obowiązujących międzynarodowych norm prawa zwyczajowego (prawa narodów), regu-
lujących status jednostek w trakcie konfliktów zbrojnych i będących podstawą prawa
stanowionego.
Regułacje te, aczkolwiek w znaczący sposób wpłynęły na sytuacje pewnych grup osób
(mniejszości religijnych i narodowych, niewolników, żołnierzy i jeńców, cywiłnych ofiar
wojny), mają wszystkie cechy rozwiązań typowych dła tzw. westfalskiego porządku mię-
dzynarodowegpo. Jego charakterystyczną cechą było to, że dominującymi podmiotami
stosunków międzynarodowych są państwa realizujące na poziomie międzynarodowym
swoje interesy. Los jednostki był przedmiotem wewnętrznych działań państw i nie powi-
nien być przedmiotem regułacji międzynarodowych, spoleczność międzynarodowa nie
mogła żądać od państw-uczestników stosunków międzynarodowych kształtowania w ja-
kiś konkretny sposób relacji pomiędzy organami władzy publicznej a jednostkami w tym
państwie. Wyjątek stanowiły sytuacje, gdy przestawała obowiązywać zasada suweren-
ności władzy państwowej na jakimś terytorium (regulacje dotyczące statusu jednostek
w państwach upadających lub w sytuacjach eksterytorialności) lub wymagały tego wyjąt-
kowe względy humanitarne (ochrona ofiar wojny).
W wyniku pierwszej wojny światowej zmieniła się sytuacja polityczna w Europie, ma-
pa polityczna świata została w dużym stopniu narysowana od nowa. Podjęto próbę stwo-
rzenia pierwszego ogólnoświatowego systemu bezpieczeństwa — Ligi Narodów. Orga-
nizacja ta zrzeszająca państwa, w niewielkim stopniu zmieniła opisane wyżej podejście
do kwestii międzynarodowej ochrony praw człowieka. Wyjątek stanowił stworzony w jej
ramach system ochrony praw mniejszości narodowych, którego podstawą stał się Trak-
tat Wersalski (1919). W większości nowo powstałych państw, w Polsce, Czechosłowacji,
państwach bałtyckich, Rumunii, Jugosławii, Grecji, zamieszkiwały duże mniejszości na-
rodowe, stanowiące w niektórych ponad 20 procent całej ludności. W wielu przypadkach
mniejszości te należały do narodu zamieszkującego państwo sąsiednie i czuły się roz-
czarowane wprowadzonymi przez Traktat Wersalski rozwiązaniami dotyczącymi granic
a także zagrożone silnymi nastrojami nacjonalistycznymi w nowo powstałych państwach.
Zachodnia opinia publiczna, elity polityczne w zwycięskich mocarstwach oraz część po-
lityków w nowych państwach środkowoeuropejskich, w tym działacze mniejszościowi,
widziały w tej sytuacji konieczność stworzenia międzynarodowego systemu gwarancji
i ochrony mniejszości narodowych.
Mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone powołały w trakcie rokowań pokojowych
Komisję Nowych Państw, zadaniem której było wypracowanie zasad dotyczących ochro-
ny mniejszości tyłko w nowych państwach europejskich. Stosowano jedną z czterech
Rozdział 17. Prawa człowieka 403
form regulacji: specjalne klauzule w traktatach pokojowych, traktaty o ochronie mniej-
szości, będące załącznikiem do właściwego traktatu pokojowego, jednostronne dekla-
racje o poszanowaniu mniejszości składane przez państwa przyjmowane do Ligi Na-
rodów łub umowy dwustronne pomiędzy państwami. Dokumenty te stały się podstawą
systemu ochrony mniejszości narodowych, który funkcjonował pod auspicjami Ligi Na-
rodów aż do 1939 roku, kiedy to wybuch wojny spowodował zakóńczenie stworzonego
w Wersalu porządku międzynarodowego. System ten był pierwszą na poziomie między-
narodowym próbą kompleksowego regulowania statusu mniejszości narodowych. Jego
doświadczenia, w tym porażki i wady, miały wielkie znaczenie dla sytuacji międzyna-
rodowej w międzywojennej Europie a także, czy przede wszystkim, miały wpływ na
stosunki dwustronne między państwami środkowoeuropejskimi oraz na stosunki naro-
dowościowe w tych państwach. Scheda po systemie wersalskim, jego negatywna ocena
także w kwestiach mniejszościowych, miała też wielkie znaczenie dia budowania ładu
międzynarodowego i międzynarodowej ochrony praw człowieka po drugiej wojnie świa-
towej.
System wersalski był krokiem w kierunku umiędzynarodowienia problematyki praw
człowieka. Uznano w nim konieczność regułowania statusu mniejszości na poziomie
międzynarodowym, tworzenia w prawie międzynarodowym gwarancji i instrumentów
ochrony. Umiędzynarodowieniu nie towarzyszyła uniwersalizacja ochrony mniejszości.
Państwa sprzymierzone narzuciły system tylko tzw. państwom sukcesyjnym (powstałym
po rozpadzie wielonarodowych Rosji, Austro-Węgier i państwa otomańskiego) oraz czę-
Ści państw zwyciężonych, czyli w praktyce tylko państwom Europy Środkowo-Wschod-
niej. Żadne z mocarstw sprzymierzonych ani innych państw zachodnioeuropejskich nie
przyjęło na siebie podobnych zobowiązań. System nie zapewniał uniwersalnej ochrony
mniejszości również w tym sensie, że składał się z oddzielnych dokumentów dotyczących
sytuacji mniejszości w poszczególnych państwach, a nawet w niektórych przypadkach
oddzielnie regulował sytuacje różnych mniejszości w tym samym państwie. W trakcie
obrad konferencji pokojowej zwyciężyło podejście indywidualnego traktowania w doku-
mentach poszczególnych grup mniejszościowych, a nie powiodły się próby umieszczenia
bardziej generalnych przepisów w Statucie Ligi Narodów
Zobowiązania państw w zakresie ochrony mniejszości były zróżnicowane także co do
treści samych praw. Można je podzielić na co najmniej cztery grupy: prawa wszystkich
osób zamieszkujących dane terytorium (prawo do życia i wolności, zakaz dyskryminacji,
swoboda przekonań i praktyk religijnych); prawa wszystkich obywateli państwa (rów-
ność wobec prawa, prawa obywatelskie i polityczne); prawa dla obywateli należących
do mniejszości narodowych (równość faktyczna i prawna, zakaz dyskryminacji, równe
z obywatelami narodowości większościowej prawo do zakładania, prowadzenia na swój
koszt i kontrolowania instytucji religijnych, charytatywnych i społecznych, szkół i innych
instytucji edukacyjnych, prawo do używania języka narodowego i praktyk religijnych
w tych instytucjach, w jednostkach administracyjnych, gdzie zamieszkiwały w znacznej
proporcji osoby należące do mniejszości, mniejszość uzyskiwała prawo do „sprawiedli-
wej części funduszy publicznych na cele edukacyjne i charytatywne”) i wreszcie czwarta
grupa to prawa gwarantujące specjałny autonomiczny charakter obszarom zamieszka-
404 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
nym przez niektóre mniejszości (Wyspy Alandzkie w Finlandii, Rusini w Czechosłowa-
cji, mniejszość wołoska w regionie Pindus w Grecji, Saksonowie i Szeklerzy w Siedmio-
grodzie na Węgrzech) Należy dodać, że system praw mniejszości Ligi Narodów
przyzna-
korzystają c z koncepcji tzw. praw grupo-
wal prawa calym grupom narodowościowym,
wych.
Najbardziej nowatorskim elementem wersalskiego systemu ochrony mniejszośc
i była
próba stworzenia mechanizmów kontroli przestrzegania przez państwa postanowień do-
tyczących mniejszości i ustanowienie organizacyjnych i proceduralnych mechanizmów
rozstrzygania sporów dotyczących realizacji praw mniejszości pod auspicjami Ligi
Na-
rodów. Rada Ligi została wyposażona w uprawnienia do przedsiębrania odpowiednich
kroków w przypadku niedotrzymania przez państwa zobowiązań traktatowych w zakre-
sie traktowania mniejszości. W praktyce decyzje Rady, wymagające jednomyślności, byty
bardzo trudne do osiągnięcia. Stąd też o wiele większe znaczenie w systemie wersalskim
odgrywało tzw. postępowanie petycyjne oraz orzecznictwo Stałego Trybunału Sprawie-
dliwości Międzynarodowej. Prawo do zwracania się do Rady Ligi przyznano państwom
oraz or-
członkowskim. Z. czasem, w 1921 roku, Liga uznała prawo członków mniejszości
ganizacji reprezentujących mniejszośc i do składania petycji dotyczący ch naruszeń trak-
tatów i deklaracji mniejszościowych
Petycje były rozpatrywane przez tzw. Komitet Mniejszości, który badal dopuszczal-
ność petycji, prowadził dochodzenie, negocjował z państwem oskarżonym w petycji, sta-
rając się skłonić państwo do zmiany. Istotnym novum systemu wersalskiego było powie-
rzenie kontroli nad realizacją traktatów mniejszościowych sądowi międzynarodowemu,
jakim w systemie Ligi Narodów był Staly Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej.
W jego jurysdykcji znalazło się rozpatrywanie sporów dotyczących wykonywania przez
państwa zobowiązań z traktatów mniejszościowych, a także wydawanie opinii dorad-
czych w sprawach praw i obowiązków wynikających z owych traktatów. W praktyce tylko
trzy sprawy były przedmiotem obrad Trybunału, wszystkie nota bene dotyczyły stosun-
ków narodowościowych w Polsce. Tylko jedna z nich, tzw. sprawa szkolnictwa mniej-
szościowego na Górnym Śląsku, zakończyła się wydaniem wyroku. Większe znaczenie
miały opinie doradcze, które Trybunał podjął w 7 sprawach. Szczególnie często przyta-
czana jest, jako przykład wkładu Trybunału do dyskusji nad prawami mniejszości (defi-
nicja mniejszości narodowej, istota zakazu dyskryminacji, obowiązki mniejszości wobec
państwa zamieszkania), decyzja w tzw. sprawie mniejszościowych szkół w Albanii.
Poza systemem ochrony mniejszości dorobek Ligi Narodów w zakresie praw czło-
wieka jest dość skromny. W roku 1919 w ramach Ligi powołana została Międzynarodo-
wa Organizacja Pracy, która rozpoczęła tworzenie systemu ochrony międzynarodowego
prawa pracy, czyli tzw. praw socjalnych. Wprowadzono też ograniczoną ochronę praw
ludności autochtonicznej na terytoriach mandatowych, zapewniono im gwarancje wol-
ności sumienia i praktyk religijnych oraz zakaz niewolnictwa. Komisja Mandatowa Ligi
rozpatrywała raporty państw mandatariuszy dotyczące postępowania z ludnością tubyl-
czą. . I w prawie międzynarodowym, standardu ochrony praw człowieka oraz tworzenie mię-
Do wybuchu drugiej wojny światowej ewolucja praw człowieka na poziomie mię-
dzynarodowym przebiegała w sposób nierównomierny, jednak zaznaczyły się wyraźne
Rozdział 17. Prawaczłowieka (||| 405
tendencje zarówno w konceptualizacji praw człowieka, jak i w rozwoju prawa międzyna-
rodowego i w praktyce ochrony: * j
+ przyjęto, że ochrona praw jednostki jest zwyczajem „narodów cywilizowanych”
a zatem stanowi obowiązek aktorów stosunków międzynarodowych:
| |
+ zaznaczyły się początki internacjonalizacji (pierwsze regulacje bilateralne i multi-
lateralne dotyczące standardu ochrony wybranych grup osób i ich praw, uznanie kom-
petencji prawa międzynarodowego do regulowania praw człowieka);
+ stworzono pierwsze instytucje kontroli realizacji zobowiązań państw w zakresie
ochrony praw człowieka oraz pierwsze, bardzo skromne początki upodmiotowienia
jednostki, pojawiła się idea prawa do składania petycji do instytucji międzynarodowych
przez osoby lub grupy poszkodowane w wyniku naruszenia praw;
. powstały pierwsze organizacje międzynarodowe (międzyrządowe) zajmujące się
popieraniem praw człowieka (Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża czy Mi -
dzynarodowa Organizacja Pracy). o *
2.2. Międzynarodowa ochrona praw człowieka po II wojnie światowej
Okres po drugiej wojnie światowej stał się okresem szybkiego i wszechstronnego
rozwoju ochrony praw człowieka na poziomie międzynarodowym. Głównym tego po-
wodem był szok drugiej wojny światowej, w trakcie której skała masowych naruszeń
praw człowieka przekroczyła wszystko, co Świat w tej materii dotychczas widział. Fakt
że wielu z tych naruszeń dokonały Niemcy i inne „państwa cywilizowane” spowodo-
wał konstatację, że krajowy poziom ochrony praw człowieka jest niewystarczający bo
nawet w najbardziej rozwiniętych i cywilizowanych państwach może dojść do ich fama-
nia. Stąd konieczne jest tworzenie zabezpieczeń również na poziomie międzynarodo-
wym. Twórcy powojennego porządku międzynarodowego wyraźnie łączyli również kwe-
stie praw człowieka z kwestią bezpieczeństwa międzynarodowego; uznając, że państwa
które przestrzegają praw człowieka, są w mniejszym stopniu zagrożeniem pokoju mię-
dzynarodowego. „Uznanie niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej
jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju świata” czytamy w Powszechnej De.
klaracji Praw Człowieka NZ, dokumencie, który stał się fundamentem rozwoju ochron
praw człowieka na poziomie międzynarodowym. "
L Najważniejszymi elementami tego procesu, zwanego też procesem internacjonaliza-
cji praw człowieka, było złamanie monopolu państw na regulowanie statusu jednostki
Kwestie praw człowieka przeniesione zostały też na poziom międzynarodowych stosun-
ków politycznych; suwerenność państw została zmodyfikowana w ten sposób, że państwa
zostay objęte międzynarodowymi zobowiązaniami do respektowania praw człowieka
W swoich stosunkach wewnętrznych, stopniowo zaczęto też wprowadzać międzynarodo-
we sankcje o charakterze politycznym i prawnym w wypadku naruszania tych norm. Po
drugie, Proces ten spowodował tworzenie na poziomie międzynarodowym, w zwyczaju
dzynarodowych instytucji ochrony praw człowieka o zasięgu głobalnym i regionalnym.
Po trzecie, doprowadził do włączenia propagowania i przestrzegania praw człowieka do
406 | Część IV. Przedniiot międzynarodowych stosunków politycznych
cełów organizacji międzynarodowych oraz polityki zagranicznej poszczególnych państw.
I wreszcie po czwarte, nastąpiło swoiste „uspołecznienie” praw człowieka, naruszenia
praw człowieka stały się przedmiotem zainteresowania takich podmiotów stosunków
międzynarodowych jak międzynarodowa opinia publiczna, międzynarodowe organiza-
cje pozarządowe, media, korporacje międzynarodowe.
umiędzynarodowienia praw czlowieka związane było i jest ich upo-
Z procesem
Proces ten oznacza nadanie prawom człowieka po-
wszechnienie (uniwersalizacja).
wszechnego. przyrodzonego i niezbywalnego charakteru. Prawa te przysługują wszyst-
kim jednostkom bez względu na ich przynależność państwową i inne cechy. Podmiotem
ochrony jest już nie obywatel konkretnego państwa, ałe każdy, stąd też zobowiązania
międzynarodowe państw w zakresie praw człowieka zaczynają być powszechne, czyli do-
tyczą wszystkich osób znajdujących się w jurysdykcji danego państw. Ponadto uniwersali-
zacja oznacza, że ochrona tych praw powinna mieć charakter globalny, czyli obejmować
jak największą liczbę osób w całym świecie. Po drugiej wojnie światowej w ramach NZ
powstał pierwszy powszechny (uniwersalny) system ochrony praw człowieka, miał miej-
sce rozwój powszechnego międzynarodowego standardu ochrony praw człowieka, zro-
dziło się przekonanie, że istnieje pewien zestaw praw przysługujących jednostce, który
jest niezależny od jej kultury czy poziomu cywilizacyjnego.
Okres powojenny przynosi również rozwój katalogu praw człowieka na poziomie
międzynarodowym. Pierwszym katalogiem praw człowieka jest uchwalona przez Żgro-
madzenie Ogólne NZ w 1948 roku Powszechna Dekłaracja Praw Człowieka. Rozwój
katalogu międzynarodowych praw człowieka oznaczał włączenie do niego zarówno praw
pierwszej (praw obywatelskich i politycznych), jak i drugiej generacji (praw społecznych,
ekonomicznych i kulturalnych). Z czasem, w latach 60., powstała również koncepcja
trzeciej generacji praw człowieka, rozumianej jako prawa przysługujące społecznościom
i mające charakter grupowy. Ewolucja katalogu praw oznacza nie tylko zmiany ilościo-
we, ale również ewolucję poszczególnych praw, nowe, rozszerzające interpretacje nie-
których praw. Przykładem może być stopniowe wprowadzanie w prawie międzynarodo-
wym zakazu kary śmierci jako konsekwencja interpretacji wcześniej uznawanego prawa
do życia.
Kolejną cechą współczesnego funkcjonowania praw człowieka na poziomie między-
narodowym jest ich instytucjonalizacja. Jest to proces, który polega na rosnącej roli mię-
dzynarodowych instytucji i procedur ochrony praw człowieka. Prawa człowieka, pierwot-
nie funkcjonujące jako normy zwyczajowe, tzw. miękkiego prawa międzynarodowego,
współcześnie w coraz większym stopniu zawarte zostają w normach prawa traktatowe-
go. Okres po drugiej wojnie światowej jest okresem intensywnego tworzenia prawa mię-
dzynarodowego o ochronie praw człowieka, zarówno w systemie NZ. jak i w systemach
regionalnych, zwłaszcza w Radzie Europy. Prawo to zawiera zarówno normy o charak-
terze materialnym jak i normy tworzące instytucje i procedury ochrony. Na poziomie
międzynarodowym powstały instytucje odpowiedzialne za nadzorowanie respektowania
praw człowieka w poszczególnych państwach i karanie winnych ich naruszeń. Powstają-
ce w ramach poszczególnych organizacji międzynarodowych zespoły regulacji nazywamy
systemami ochrony praw człowieka.
Rozdział 17. Prawa człowieka 407
Obok tradycyjnych środków egzekwowania praw człowieka (presja międzynarodo-
wa, uznanie za państwo-naruszyciela, wykluczenie z członkowstwa w organizacjach mię-
dzynarodowych, sankcje ekonomiczne i polityczne, interwencja humanitarna) wprowa-
dzane są stopniowo kontrolne organy sądowe czy quasi-sądowe na poziomie międzyna-
rodowym, oceniające, czy państwa wykonują swoje zobowiązania w zakresie praw czło-
wieka. Przykładami są Europejski Trybunał Praw Człowieka, organy traktatowe składa-
jące się na mechanizm kontrolny wielu konwencji praw człowieka, na przykład Komitet
Praw Człowieka czy rozpoczynający pracę w 2006 roku Międzynarodowy Trybunał Kar-
ny.
Cechą charakterystyczną współczesnej międzynarodowej ochrony praw człowieka
jest rosnące upodmiotowienie jednostki. W niektórych systemach jednostka będąca ofia-
rą naruszenia zyskała, zwykłe dość skromne, możliwość uruchomienia mechanizmów
kontrolnych przewidzianych w prawie międzynarodowym poprzez składanie do między-
narodowych organów sądowych skarg (petycji, zawiadomień indywidualnych). Organy
te orzekają, czy państwo naruszyło prawa człowieka składającego skargę czy petycję,
a w niektórych przypadkach dysponują też możliwością egzekwowania wobec państw
swoich decyzji.
Należy jednak zaznaczyć, że implementacja i egzekucja międzynarodowych praw
czlowieka stanowi w dalszym ciągu poważny problem. Standardowym zarzutem jest
to, że rozlegtemu prawotwórstwu międzynarodowemu w dziedzinie praw człowieka
nie towarzyszy implementacja tych norm; gwarancje traktatowe są nieskuteczne, wiele
państw traktuje zobowiązania w zakresie praw człowieka czysto formalnie.
Podsumowując, należy stwierdzić, iż współczesny rozwój międzynarodowej ochrony
praw człowieka wyróżniają następujące elementy:
« internacjonalizacja ochrony; rosnąca rola problematyki praw człowieka w między-
narodowych stosunkach wielostronnych;
e instytucjonalizacja ochrony praw człowieka na poziomie międzynarodowym;
* tworzenie się systemów ochrony jednocześnie na poziomie uniwersalnym i regio-
nalnym;
« rozszerzanie międzynarodowego katalogu praw człowieka;
e rosnąca rola mechanizmów kontrolnych o charakterze sądowym;
« wzrost upodmiotowienia jednostek-ofiar naruszeń praw człowieka w stosunkach
międzynarodowych;
. utrzymująca się asymetria pomiędzy rozległą działalnością normotwórczą a co naj-
wyżej umiarkowaną skutecznością implementacji i egzekucji międzynarodowych praw
człowieka.
3. Podmioty międzynarodowej ochrony praw człowieka
, Podmioty stosunków międzynarodowych — państwa, organizacje międzynarodowe
i transnarodowe podmioty stosunków międzynarodowych (NGO) — podejmują różne
formy działań związane z prawami człowieka. Każdą grupę podmiotów charakteryzują
różne formy regulowania ochrony praw człowieka i różne instytucje związane z tą
 |
408 _— Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
problematyką. Ponadto podmioty te w różny sposób widzą rołę praw człowieka wśród
swoich celów i praktyki dziatania.
3.1. Organizacje międzynarodowe
Organizacja Narodów Zjednoczonych. Prawa człowieka są obecne w systemie NZ
od jego początków w 1945 roku. W okresie powstawania NZ popularne było przekona-
nie, zwłaszcza wśród uczestników negocjacji z otoczenia prezydenta F. D. Roosevelta,
że ochrona praw człowieka na poziomie międzynarodowym sprzyjać będzie utrzymaniu
pokoju międzynarodowego. W trakcie prac nad Kartą NZ sprzęgnięto idee ochrony jed-
nostki z główną ideą NZ, jaką było stworzenie pokojowej organizacji ogólnoświatowej.
Według Artykułu 1 Karty Narodów Zjednoczonych jednym z celów organizacji jest „po-
pierać i zachęcać do poszanowania praw czlowieka i podstawowych wolności dła wszyst-
kich, bez względu na rasę, płeć, język lub wyznanie”. Inne przepisy Karty wyznaczają
organy odpowiedzialne za realizowanie tego celu (Zgromadzenie Ogólne, ECOSOC,
Komisja Praw Człowieka), regulują ich kompetencje, a także nakładają na państwa obo-
wiązki współpracy związanej z realizacją tych celów.
Nawet tak skromnie zakreślona kwestia praw czlowieka budziła obawy niektórych
państw zalożycielskich, zwłaszcza Związku Radzieckiego, czy kwestia międzynarodowe-
go uznania praw człowieka nie jest w sprzeczności z zasadą suwerenności państw i nie
stanie się pretekstem do mieszania się NZ w wewnętrzne sprawy państw członkowskich.
Kontrowersje te zaowocowały zapisem Art. 2, ust. 7 Karty: „Żadne z postanowień ni-
niejszej Karty nie upoważnia ONZ do interwencji w sprawach, które z istoty swej na-
leżą do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa [...]”, normującym zasadę
nieingerencji w wewnętrzne sprawy państw. Zapis tego artykułu stął się na wiele lat
przedmiotem sporu co do tego, czy poszanowanie praw człowieka należy do wewnętrz-
nej kompetencji państw, jak i podstawą do odmowy przez niektóre państwa, np. Źwią-
zek Radziecki, Chiny, RPA, uznania prawa NZ. do zajmowania się na forum organizacji
kwestiami naruszeń praw człowieka w tych państwach. Z czasem ukształtował się prawie
powszechny pogląd uznający kompetencje NZ w takich przypadkach, w tym też kierun-
ku poszła praktyka organizacji, która już w 1952 roku powołała komisję do zbadania
dyskryminacji rasowej w państwach Ameryki Południowej.
Karta NZ nie definiowała praw człowieka i nie zawierała ich katalogu. Założyciele
zakładali, że zostanie ona uzupełniona o konwencje poświęconą wyłącznie tej kwestii.
Misją stworzenia projektu takiego dokumentu została opatrzona powołana w 1946 roku
Komisja Praw Człowieka pod przewodnictwem Eleonory Roosevelt. Komisja przygo-
towała projekt pierwszego katalogu praw człowieka na poziomie międzynarodowym,
a mianowicie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka przyjętej jako rezolucja przez
Zgromadzenie Ogólne NZ 10 grudnia 1948 roku. Deklaracja zawiera katalog praw czło-
wieka pierwszej i drugiej generacji. Ma charakter dekłaratywny i nie zawiera przepisów
proceduralnych, natomiast jest zobowiązaniem państw członkowskich NZ do poszano-
wania i przestrzegania praw człowieka w ustalonym przez Deklarację kształcie.
Prace Komisji Praw Człowieka ujawniły wiele dylematów dotyczących praw człowie-
ka, z którymi będzie się borykał później system ONZ:
Rozdział 17. Prawa człowieka 409
« problem uznania praw człowieka za przedmiot stosunków międzynarodowych
i kompetencji NZ, czemu sprzeciwiały się Związek Radziecki i jego państwa satelickie;
. różnice w definiowaniu praw czlowieka, a zwlaszcza kwestię objęcia tym pojęciem
praw socjalnych, czemu z kolei sprzeciwiali się Amerykanie;
»_ problem uniwersalnego charakteru praw człowieka w kontekście wielokulturowo-
ści ONZ;
» problem upolitycznienia procesu stanowienia praw człowieka i jego uzałeżnienic
od konfliktów pomiędzy państwami członkowskimi;
» problem egzekucji praw człowieka i słabości instytucji ochrony na poziomie mię-
dzynarodowym.
. Uchwalenie Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka w 1948 było jednak kamieniem
miłowym w rozwoju międzynarodowej ochrony tych praw. Jej znaczenie polega przede
wszystkim na ustaleniu jednolitego, powszechnego standardu praw człowieka; opraco-
waniu definicji poszczególnych praw, podjęciu przez jej autorów decyzji co do katało-
gu złożonego z praw politycznych i socjalnych, wprowadzeniu zasady powszechności
i niezbywalności praw; przyjęciu kompromisowej koncepcji źródeł praw w „przyrodzo-
nej godności człowieka”. Deklaracja zawierająca prawa i wolności osobiste (Art. 3-18)
prawa i wolności publiczne (Art. 19-21) oraz prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne
(Art. 22-27) stała się inspiracją do intensywnego rozwoju pod auspicjami ONZ prawa
międzynarodowego o ochronie praw człowieka i dostarczyta ogólnego standardu inter-
pretacyjnego dla tego prawa.
Omawiając praktykę NZ w zakresie poszanowania i przestrzegania praw człowieka
należy zwrócić uwagę trzy elementy: rozwój sfery prawa materialnego, stworzenie po-
rządku instytucjonalnego ochrony praw człowieka oraz praktykę ochrony i zapobiegania
naruszeniom praw człowieka, czyli ich implementację.
Na rozwój sfery prawa materialnego składa się opracowanie i przyjęcie w ramach NZ
ponad 200 konwencji dotyczących materii praw człowieka. Najważniejsze z nich dotyczą:
+ międzynarodowego prawa karnego — konwencja o zapobieganiu i karaniu zbrod-
ni ludobójstwa (1948), konwencja o niestosowaniu przedawnienia wobec zbrodni wo-
jennych i zbrodni przeciw ludzkości (1968); konwencja o statucie Międzynarodowego
Trybunału Karnego (1998);
e dyskryminacji — konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji ra-
sowej o woraacncja o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu (1973), konwencja
o prawach
nacji kobiey politycznyc
(I SJ) y h kobiet (1952),
(1952 konwencjaj o eliminacji
iminacji wszelkich
i form dyskrymi-i
+ ochrony praw różnych kategorii osób — konwencja praw dziecka (1989) konwen-
cja przeciwko torturom i innym formom okrutnego nieludzkiego albo poniżającego trak-
towania i karania (1984; konwencja o prawach uchodźców (1950), konwencja o prawach
ludów tubylczych (1978).
. Wśród konwencji o ochronie praw człowieka w systemie NZ najistotniejsze znacze-
nie mają jednak Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka regulujące prawa politycz-
ne i obywatelskie (pakt pierwszy) oraz ekonomiczne, socjalne i kulturalne (pakt dru-
gi). Oba pakty uchwalone w 1966, zostały ratyfikowane i weszły w życie w 1976 roku.
410 | Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
Stanowią pierwsze ujęcie uniwersalnego katalogu praw człowieka w formę traktatową.
W tym rozumieniu są rozwinięciem standardu Powszechnej Deklaracji na płaszczyź-
nie prawa międzynarodowego. Dlugie przygotowywanie, a potem trwający ponad
lat proces ratyfikacji wskazują na liczne problemy z uznaniem zawartego w nich ka-
tałogu przez społeczność międzynarodową. Niektóre państwa, jak np. Chiny, zwlekały
wiele lat z ratyfikowaniem Paktów. Kontrowersje budzi też przyjęty w paktach mecha-
nizm kontrolny opierający się na komitetach powoływanych dla kontrolowania i oceny
przestrzegania Paktów przez państwa-strony. Szczególne znaczenie ma Komitet Praw
Człowieka NZ z siedzibą w Genewie, będący organem kontrolnym Paktu Praw
tycznych i Obywatelskich. Ten złożony z 18 ekspertów, wybieranych na posiedzeniu
państw-stron, organ kontroluje przestrzeganie Paktu poprzez badanie składanych do
niego raportów państw, skarg państwowych oraz skarg indywidualnych od ofiar naru-
szeń praw człowieka zawartych w Pakcie. Szczególną uwagę przywiązuje społeczność
międzynarodowa do posiedzeń Komitetu, na których badane są raporty państw z wy-
konania zobowiązań wynikających z Paktu Praw Politycznych i Obywatelskich. Na po-
siedzeniach tych prezentowane jest zarówno stanowisko oficjalne badanych państw, jak
i stanowiska na temat sytuacji praw człowieka w danym państwie, często mające charak-
ter krytyczny wobec raportu państw, formułowane przez organizacje pozarządowe praw
człowieka.
Skargi indywidualne do Komitetu, pochodzące od ofiar naruszeń są środkiem fa-
kultatywnym, dopuszczonym na mocy Pierwszego Protokołu Opcyjnego do Paktu Praw
Politycznych i Obywatelskich, zgodnie z którym państwa mają możliwość uznania kom-
petencji Komitetu do rozpatrywania skarg indywidualnych. Skargi indywidualne do Ko-
mitetu są istotnym elementem mechanizmu kontrolnego. Mogą być składane jedynie
przeciwko państwom, które przyjęły Protokół Opcyjny i złożyły deklarację uznającą ju-
rysdykcję Komitetu. Polska na przykład podpisała i ratyfikowała Międzynarodowe Pakty
Praw Człowieka w 1977 roku, natomiast możliwość złożenia do Komitetu Praw Człowie-
ka skargi przeciwko Połsce powstała dopiero w roku 1991, kiedy Polska przyjęła Proto-
kół Opcyjny i złożyła stosowne oświadczenie.
System instytucji zajmujących się w ramach ONZ, prawami człowieka składa się
z czterech grup organów. Organy międzyrządowe, których kompetencje zakreśleno
w Karcie NZ obejmują Zgromadzenie Ogólne NZ, Radę Społeczną i Gospodarczą
(ECOSOC), obarczone ogólną kompetencją promowania i ochrony praw człowieka,
oraz Komisję Praw Człowieka, powoływaną przez ECOSOC. Komisja składa się z 53
państw, powoływanych na 3 lata. Jej kompetencje obejmują m.in. przedstawiane ECO-
SOC rekomendacji i propozycji dotyczących międzynarodowego katalogu praw czło-
wieka, przedkładanie ECOSOC raportów dotyczących stanu prawnego i faktyczne-
go dotyczącego poszczególnych praw, opracowywanie deklaracji, konwencji i wszel-
kich innych dokumentów w kwestii praw człowieka, opracowywanie projektów do-
kumentów dotyczących praw człowieka ECOSOC; koordynowanie działalności NZ
w dziedzinie praw człowieka; badanie przypadków „rażących, masowych, systematycz-
nych naruszeń praw człowieka” w określonym kraju lub regionie. W celu realizowa-
nia tych kompetencji Komisja może m.in. powoływać podkomisje (istotne znaczenie
Rozdział 7. Prawa człowieka 411
ma zwłaszcza Podkomisja do spraw Promocji i Ochrony Praw Człowieka) i grup ro-
boczych, ustanawiać mandaty krajowe ds. sytuacji praw człowieka w poszczególnych
10 państwach czy regionach (specjalni sprawozdawcy np. dla bylej Jugosławii, Afganista-
nu, Iraku, Terytorium Palestyńskiego) i tematyczne (np ds. handlu dziećmi, dziecię-
cej prostytucji, i dziecięcej pornografii czy też wymuszonych lub przymusowych zagi-
nięć), wdrażać procedury wyjaśniające przypadki naruszeń w poszczególnych państwach
i regionach.
Komisja była jednym z najbardziej krytykowanych organów ONZ. Główny zarzut do-
Poli- tyczy tego, że jest miejscem realizacji intercsów państw w niej zasiadających, a nie uni-
wersalnej ochrony praw człowieka, jej dzialania były nieskuteczne i przewlekłe. W Ko-
misji, w związku z zasadą jej powolywania według kwot regionalnych, dominują państwa
pozaeuropejskie i w wielu przypadkach naruszające prawa człowieka w swoich stosun-
kach wewnętrznych. Na przykład w 2001 roku przewodnictwo Komisji objęła Libia, pań-
stwo, wobec którego istnieją poważne zarzuty naruszeń praw czlowieka w stosunkach
wewnętrznych i na arenie międzynarodowej. Upolitycznienie odbijało się na pracy Ko-
misji, która w wielu przypadkach nie reaguje na poważne naruszenia praw, np. nigdy nie
udało jej się przyjąć rezolucji potępiającej Chiny, ale za to łatwo mobilizowała się do
potępienia Izraela. Krytyka ta spowodowała działania na rzecz reformy tego elementu
systemu NZ, które zaowocowały przyjęciem przez Zgromadzenie Ogólne NZ w marcu
2006 roku rezolucji mającej na celu powołanie Rady Praw Człowieka w miejsce zdyskre-
dytowanej Komisji. Rada Praw Człowieka miałaby być organem nieco tylko mniejszym
(47 państw), ale wybieranym na 3 lata bezwzględną większością w tajnym głosowaniu
przez Zgromadzenie Ogólne. W rezolucji podwyższono kryteria wobec państw zasia-
dających w Radzie, dopuszczono możliwość zawieszenia członkostwa w Radzie państw
naruszających prawa człowieka i przewidziano przegląd wykonywania zobowiązań w za-
kresie praw człowieka przez wszystkie państwa członkowskie.
Organy traktatowe do kontroli przestrzegania poszczególnych konwencji praw czło-
wieka (Komitet Praw Człowieka NZ, Komitet przeciwko Torturom, Komitet Praw
Dziecka, Komitet Praw Kobiet, Komitet ds. Dyskryminacji Rasowej) powoływane są
przez państwa-strony poszczególnych konwencji. Ich celem jest stosowanie procedur
kontroli przestrzegania praw człowieka przewidzianych w poszczególnych traktatach.
Procedury te obejmują takie środki kontroli jak sprawozdania państw, „badania na miej-
scu” skargi państw, skargi jednostek i organizacji państwowych oraz zażalenia składane
do Rady Administracyjnej MOP. Istnieją daleko idące różnice, jeżeli chodzi o charakter
prawny i organizacyjny organów traktatowych, przebieg postępowań, charakter praw-
ny zapadłych w nich rozstrzygnięć i ich egzekucji. Większość ciał traktatowych ma dość
ograniczone możliwości wpływania na państwa-strony w przypadku naruszania przez
nie konwencji. Najdalej idące kompetencje i znaczenie ma omówiony już Komitet Praw
Człowieka NZ w Genewie.
. Instytucje skupione w Sekretariacie Generalnym NZ to przede wszystkim Wyso-
ki Komisarz NZ, ds. Praw Człowieka, którego mandat obejmuje promocję i edukację
w dziedzinie ochrony praw człowieka, promocję i działania na rzecz realizacji prawa do
rozwoju, organizowanie i koordynowanie międzynarodowej współpracy w zakresie praw
412 | Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
człowieka, usuwanie przeszkód w rozwoju praw człowieka, dialog z rządami w kwestii
praw człowieka, adaptowanie praw człowieka do zmieniających się potrzeb. Organizacje
wyspecjalizowane to te ełementy systemu ochrony praw człowieka w ONZ, które działa-
ją na rzecz konkretnych grup osób lub problemów, często realizują w swojej dzialalności
konkretne prawa człowieka lub działają na rzecz rozszerzenia standardu ochrony w za-
kresie ich zainteresowania, np. praw ekonomicznych, praw dziecka czy praw uchodźców
(MOP, UNICEĘ UNHCR).
Oparty na Karcie NZ system ochrony praw człowieka podlega powszechnej krytyce
ze względu na swoją małą efektywność, dysproporcje pomiędzy rozbudowanym systc-
mem deklaracji i norm a słabą ich implementacją, ze względu na zbytnie upolitycznie-
nie, dominację interesów poszczególnych państw lub grup państw nad kwestiami ochro-
ny praw człowieka, stosowanie różnych standardów w stosunku do państw w zależności
od ich pozycji międzynarodowej (tzw. probłem podwójnego standardu). Powtarzające
się kryzysy związane są z masowymi naruszeniami praw człowieka i niezdolnością za-
pobieżenia naruszeniom. Tylko w czasie ostatniej dekady system NZ okazał się bezsiłny
wobec masowych naruszeń m.in. w Rosji (Czeczenia), w Chinach, w Ruandzie, w by-
łej Jugosławii, w Afganistanie i Iraku. Towarzyszył temu kryzys finansowania, zarzuty
o zbyt rozbudowaną biurokrację w organach NZ. Krytyka ta doprowadziła do prób re-
form, które podjęto już na początku lat 90. W roku 1993 Międzynarodowa Konferencja
NZ nt. Praw Człowieka w Wiedniu stała się miejscem krytyki dotychczasowego funkcjo-
nowania systemu praw człowieka w NZ i prób zmiany systemu poprzez powołanie Wyso-
kiego Komisarza NZ ds. praw Człowieka, którego zadaniem jest wzmocnienie egzekucji
praw człowieka w systemie NZ oraz rozpoczęcie prac nad uruchomieniem Międzynaro-
dowego Trybunału Karnego. Chociaż niektóre działania Wysokiego Komisarza ds. Praw
Człowieka miały pozytywny wpływ na politykę w zakresie praw człowieka, szczególnie
w okresie sprawowania mandatu przez Mary Robinson, ogólnie można powiedzieć, że
sukces reform w latach 90. był połowiczny. Obecnie próby reformy tego systemu kon-
centrują się na pracach mających na celu zastąpienie zdyskredytowanej Komisji Praw
Człowieka innym ciałem międzyrządowym, co znalazło wyraz w przyjęciu rezolucji Zgro-
madzenia Ogólnego NZ, o powołaniu Rady Praw Człowieka NZ.
Systemy regionalne. Przykładem systemu regionalnego jest system ochrony praw
człowieka w ramach Rady Europy, organizacji, która stworzyła najbardziej zaawanso-
wany instytucjonalnie system ochrony praw człowieka w świecie. Jego najistotniejsze
elementy to:
« wymóg przestrzegania praw człowieka przez państwo kandydujące jako kryterium
członkostwa w RE (stąd rekomendacje RE dotyczące przestrzegania praw człowieka dla
państw postkomunistycznych w trakcie ich starań o przyjęcie do Rady na początku lat
90. czy też kontrowersje wobec członkostwa Rosji w RE):
« Europejska Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (EKPC) i jej
mechanizm kontrolny oparty na międzynarodowym sądzie, Europejskim Trybunale
Praw Człowieka, oceniającym naruszenia przez państwa Konwencji wobec jednostek;
Rozdział 17. Prawa człowieka 413
e inne konwencje (Europejska Karta Socjalna, Europejska Konwencja Bioetyczna,
Europejska Konwencja przeciwko Torturom) i organy konwencyjne powołane do moni-
torowania przestrzegania tych konwencji przez państwa-Strony:
« Wysoki Komisarz RE ds. Praw Człowieka, organ powolany do wzmocnienia poza-
sądowej egzekucji standardów ochrony praw człowieka w RE, propagowania i edukacji
w tym zakresie.
Podstawą systemu ochrony praw człowieka w ramach Rady Europy jest Europejska
Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 roku. Konwencja zobo-
wiązuje państwa-strony do przestrzegania praw człowieka osób będących w ich jurys-
dykcji. Katalog praw w EKPC obejmuje podstawowe prawą i wołności o charakterze
fundamentalnym, obywatelskim i politycznym (prawo do życia, zakaz tortur i okrutnego
i nieludzkiego karania i traktowania, zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej, prawo
do wolności i bezpieczeństwa osobistego, prawo do sądu, zasada, że prawo nie działa
wstecz, prawo do życia rodzinnego, wolność wyznania, wolność wypowiedzi, zgroma-
dzeń t stowarzyszania się, zakaz dyskryminacji w zakresie praw zawartych w EKPC)).
Katalog zawarty w Konwencji ulegał przez lata od wejścia w życie Konwencji w 1953
roku modyfikacjom w postaci dodawanych do Konwencji protokołów dodatkowych, na
przykład dotyczących zakazu kary śmierci (Protokół 6 i 13) i zakazu wszełkiej nieuza-
sadnionej dyskryminacji (Protokół 12).
Mechanizm kontrolny konwencji charakteryzują następujące ełementy:
» skargi na naruszenia postanowień Konwencji przez państwo-stronę, które mogą
być składane do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka przez inne państwa (skarga
państwowa) oraz przez ofiary naruszeń (skarga indywidualna);
« decyzje Europejskiego Trybunału Praw Człowieka zawierające stwierdzenie, czy
iw jaki sposób państwo naruszyło EKPC, a także rekomendacje dla tego państwa co do
w prawa lub praktyki stosowania prawa i co do ewentualnego odszkodowania dla
ofiar;
» orzeczenia Trybunału, które mają rangę prawa precedensowego;
* egzekucja orzeczeń Trybunału przez Komitet Ministrów i Zgromadzenie Parla-
mentarne Rady Europy i ewentualność sankcji z zawieszeniem w prawach członka RE
włącznie;
« możliwość stosowania prawa strasburskiego (Konwencji i orzecznictwa ETPC)
w wewnętrznych organach stosowania prawa państw członkowskich;
e konieczność zmian systemowych wprowadzanych przez państwa w procesie starań
o przyjęcie do RE.
Mocną stroną systemu ochrony praw człowieka w ramach Rady Europy jest przede
wszystkim jego relatywnie wąski katalog praw połączony ze skuteczną ich egzekucją.
Ewenementami w skali świata jest stworzenie silnego sądowego mechanizmu kontro-
li i instytucja skargi indywidualnej, dająca możliwość pozywania państwa, które naru-
sza prawa człowieka, przed trybunał międzynarodowy przez ofiarę tego naruszenia oraz
zadośćuczynienie finansowe od państw naruszających prawa człowieka dła ofiar naru-
szeń. Konwencja jest wystarczająco szczegółowa, by obowiązywać bezpośrednio na te-
rytorium państw-stron, zobowiązania państw wynikające z konwencji mają charakter
414 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
bezpośredni i tworzą uprawnienia pa stronie jednostek (art. 1). Skuteczne wykorzysty-
wanie mechanizmów politycznych, konsensus państw członkowskich, połączenie czlon-
kostwa w RE z obligatoryjnym udziałem w systemie ochrony praw człowieka decydują
o wyjątkowej skuteczności konwencji. Pozostawia ona jednocześnie margines swobody
dla państw (większość praw nie ma charakteru bezwzględnego, Art. 14 zawiera klauzule
derogacyjną, istnieje możliwość oddzielnego ratyfikowania protokołów do konwencji).
System ten, nastawiony na podwyższanie standardów krajowych i unifikowanie zacho-
wań państw członkowskich w zakresie praw człowieka, spowodował powstanie w Eu-
ropie bardzo silnego (zwyczajowo, politycznie i prawnie) standardu ochrony praw jed-
nostki. Słabości związane są ze zmianami w Radzie Europy po 1989 roku. Osłabl kon-
sensus państw wobec praw człowieka, gdyż państwa postkomunistyczne, przede wszyst-
kim Rosja, reprezentują niższe standardy w zakresie przestrzegania praw człowieka.
Znacznie zwiększyło to liczbę skarg indywidualnych do ETPC, płynącą przede wszystkim
z państw_nowych członków RE. Konieczna stała się reforma Trybunatu (wprowadzo-
na protokolami 11 i 14 do Konwencji). Pojawił się też problem podwójnego standardu
i fasadowości podejmowanych przez niektóre nowe państwa czionkowskie zobowiązań
w zakresie praw cziowieka.
Innego typu system ochrony praw człowieka o charakterze regionalnym stworzo-
ny zostal w ramach OBWE i nosi nazwę „ludzkiego wymiaru OBWE”. Jego geneza
sięga roku 1975, kiedy to w Akcie Końcowym KBWE z Helsinek umieszczono tzw.
„trzeci koszyk” problemów dotyczących kwestii prawa humanitarnego i statusu jedno-
stek. Celem wymiaru ludzkiego OBWE jest kształtowanie standardów ochrony praw
człowieka jako elementu budowania systemu bezpieczeństwa i współpracy w Europie.
Z zasady OBWE nie tworzy traktatowych regulacji praw człowieka. Typowe dla tego
systemu jest koncentrowanie uwagi państw członkowskich na budowaniu polityczne-
go konsensusu wokół standardu ochrony tych praw. Tego rodzaju podejście prowadzi
do tworzenia instytucji dyplomacji prewencyjnej, mechanizmów wczesnego reagowa-
nia i ostrzegania, monitorowania przestrzegania praw człowieka w państwach człon-
kowskim, obserwowania mechanizmów demokratycznych w tych państwach. W zakre-
sie ochrony praw mniejszości narodowych oznacza to koncentrowanie się na proble-
mie konfliktów na tle narodowościowym i zgodnie z misją OBWE zapobieganie im.
Środami osiągania tych celów jest organizowanie konferencji i spotkań państw człon-
kowskich na temat praw człowieka i opracowywanie dokumentów, w których państwa
podejmują zobowiązanie o charakterze politycznym co do działań na rzecz przestrze-
gania praw człowieka. Istotne dla budowania wymiaru ludzkiego OBWE były Spotka-
nie Wiedeńskie (1986-1989), które doprowadziło do zwołania Konferencji Ludzkie-
go Wymiaru KBWE (Paryż 1989, Kopenhaga 1990, Moskwa 1991). Jej efektem było
przyjęcie Dokumentów Końcowych ustanawiających standard ochrony praw człowieka
w ramach KBWE oraz wprowadzających mechanizmy ludzkiego wymiary, czyli procedu-
ry dypłomatyczne, misje eksperckie i sprawozdawcze stosowane na wypadek naruszeń
praw człowieka i konieczności ich zapobiegania w jednym z państw KBWE/OBWE.
W systemie tym mamy również do czynienia z pewnym stopniem instytucjonalizacji
działań na rzecz podnoszenia standardów praw człowieka, przede wszystkim przez two-
Rozdział 17. Prawa człowieka 415
rzenie takich instytucji jak Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka,
W:
a Komisarz ds. Mniejszości Narodowych, Przedstawiciel OBWE ds. Wolności
Me.
1ów.
w Unii Europejskiej mamy natomiast do czynienia z systemem ochrony rozproszo-
nym i w trakcie tworzenia. Ma on cztery źródła: prawo współnotowe pierwotne (trak-
taty, w których ochrona praw człowieka uznawana jest za zasadę prawa wspólnotowe-
g0, ustanawiające prawa obywateli UE i inne); orzecznictwo Europejskiego Trybunału
Sprawiedliwości dotyczące praw jednostkowych (tzw. sądowe tworzenie praw człowie-
ka) oraz standard Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i orzecznictwo Europejskie-
go Trybunału Praw Człowieka (wszystkie państwa UE należą do systemu Rady Europy)
oraz wspólna tradycja konstytucyjna i prawo konstytucyjne państw członkowskich. Wraz
z rozwojem integracji rośnie zagrożenie możliwości naruszania praw jednostki przez or-
gany UE i stąd w UE trwa dyskusja nad stworzeniem systemu ich gwarancji i ochron
W roku 2000 na szczycie w Nicei doszło do przyjęcia jako dokumentu politycznego Kar.
ty Praw Podstawowych UE. Zbiera ona dotychczasowe standardy obowiązujące w Unii
rozszerza je i systematyzuje, zawiera zarówno podstawowe wolności i prawa fundamen-
talne, jak i prawa polityczne, socjalne, ekonomiczne i kulturalne. Nie ma mechanizmu
implementacji, gdyż poprzez umieszczenie w Konstytucji Europejskiej chciano włączyć
ją do traktatu konstytucyjnego. Obecnie jej status jest tylko polityczny, wobec upad-
ku procesu ratyfikacji traktatu konstytucyjnego. Implantacja praw podstawowych wUE
oparta jest na ochronie sądowej, funkcjonowaniu biura Rzecznika Praw Obywatelskich
UE oraz możliwości składania skarg indywidualnych do organów UE.
Poza Europą organizacje regionalne w dużo mniejszym stopniu koncentrują się na
prawach człowieka i tworzeniu systemów ich ochrony, niemniej jednak Organizacja
Jedności Afryki przyjęła Afrykańską Kartę Praw Człowieka i Ludów, która zawiera
obok praw jednostkowych także prawa społeczności, kładzie nacisk na towarzyszące
prawom obowiązki, jest dużo węższa niż powszechna ochrona praw jednostki i jest
niestety zupełnie nieskuteczna nawet na poziomie wyznaczania standardów. W Ameryce
Łacińskiej funkcjonuje Amerykańska Deklaracja Prawi Obowiązków Człowieka (1948)
Amerykańska Konwencja Praw Człowieka (1969), Międzyamerykański Trybunał Praw
Człowieka z siedzibą San Jose (Kostaryka) oraz Protokół z Sans Salvador (1988(99))
wprowadzający prawa socjalne. Niestety również ten system pozostaje mało skuteczny.
3.2. Międzynarodowe organizacje pozarządowe
Organizacje pozarządowe (NGO) to niezależne od władzy publicznej organizacje
prowadzące działalność non-profit, opierające się na dobrowolnym członkostwie i czę-
sto pracy wolontariuszy. Prawa człowieka mają długą tradycję jako przedmiot zainte-
resowania NGOsów, w tym międzynarodowych, których gwałtowny rozwój rozpoczął
się po 1945 roku. Początkowo, do lat 60., dominowały organizacje o charakterze śro-
dowiskowym (prawników, dziennikarzy, intelektualistów), działające na rzecz wypra-
cowania standardu międzynarodowej ochrony praw człowieka. Powstanie Amnesty In-
ternational w 1961 symbolizuje kolejną fazę w rozwoju międzynarodowych organizacji
416 ||| CzęśćIV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
pozarządowych praw człowieka. Charakteryzuje ją powstanie organizacji o charakte-
rze masowym, nastawionych przede wszystkim na implementację praw człowieka, wal-
kę z naruszeniami praw, monitorowanie przestrzegania tych praw. Do grupy tej należą
również takie organizacje jak Human Rights Watch, International Helsinki Federation
of Human Rights. We współczesnych stosunkach międzynarodowych wyraźna jest ten-
dencja wzrostu roli organizacji pozarządowych w ochronie praw człowieka, co przede
wszystkim widoczne jest we wzroście liczby i siły oddziaływania NGO na forach
kich organizacji międzynarodowych jak ONZ czy RE; rosnące możliwości uzyskiwania
przez NGO statusu konsultacyjnego w organizacjach międzynarodowych,
nie prawnomiędzynarodwej pozycji obrońcy praw człowieka, profesjonalizacja organi-
zacji pozarządowych ochrony praw człowieka i ich rosnący prestiż. Raporty monito-
ringu przestrzegania praw człowieka w większości państw świata, ogłaszane corocznie
przez takie organizacje jak Amnesty International czy Human Rights Watch, są uwa-
żane przez wiele państw i organizacji międzynarodowych za bardzo wiarygodne źródlo
informacji.
Typologia organizacji pozarządowych może być prowadzona według wielu kryteriów:
zasięgu oddziaływania NGO (globalne, regionalne, krajowe); struktury NGO (jednolita,
federacyjna, sieciowa), typu członkostwa (środowiskowe, oparte na członkostwie maso-
wym, organizacje poparcia). Najistotniejsza jest klasyfikacja z punktu widzenia celów
stawianych sobie poprzez NGOsy. Tutaj można wyróżnić co najmniej 3 grupy:
« organizacje nastawione na ustałanie standardu — ich celem jest działanie na
rzecz coraz wyższego standardu regulowania praw człowieka na poziomie międzyna-
rodowym, środki jakie stosują takie organizacje to oddziaływanie na procesy tworzenia
prawa międzynarodowego, mobilizowanie opinii publicznej wokół pewnych rozwiązań
prawnych (np. kampanie na rzecz zniesienia kary śmierci lub wprowadzenia zakazu tor-
tur), lobbing na rzecz projektów konwencji, organizowanie ekspertów, wspieranie dzia-
łań przed sądami międzynarodowymi, do grupy tej należą takie organizacje jak Interi-
ghts, Human Rights First, Article 19, Antislavery Internationał,
e organizacje skoncentrowane na egzekwowaniu przestrzegania praw
i zapobieganiu naruszeniom, ich Środki to przede wszystkim oddziaływanie na orga-
ny władzy państwowej i organizacje międzynarodowe, żeby zajęły się kwestią naruszeń,
organizowanie akcji protestu przeciwko naruszeniom, działanie na rzecz prewencji na-
ruszeń, wysyłanie obserwatorów, tzw. „kampanie wstydu”, organizowanie bojkotów i in-
nych akcji protestu, mobilizowanie na rzecz pomocy ofiarom, przykład takiej działalno-
ści dają takie organizacje jak Amnesty International, Doctors without Borders,
« Organizacje skupione na informowaniu, edukacji, monitorowaniu praw — Human
Rights Watch.
W kształtowaniu stosunków międzynarodowych w kwestii praw człowieka biorą też
udział inne podmioty, jak np. międzynarodowa opinia publiczna, międzynarodowe me-
dia, korporacje i inne gospodarcze podmioty ponadnarodowe. Ich gtówne środki oddzia-
tywania to informowanie o naruszeniach, finansowanie pomocy ofiarom, kształtowanie
zgodnych z prawami człowieka standardów traktowania pracowników.
Rozdział 17. Prawa człowieka 417
4. Dylematy międzynarodowej ochrony praw człowieka
Prawa człowieka na poziomie międzynarodowym, ich ochrona. problemy z ich egze-
kwowaniem napotykają współcześnie wiele problemów.
Pierwszym z nich są zarzuty europocentryzmu. Niektóre państwa pozaeuropejskie
twierdzą, że zarówno idea praw człowieka jak i praktyka w tym zakresie są właściwe tyl-
ta- ko kulturze europejskiej i zostały narzucone przez państwa zachodnie państwom innych
kułtur i cywilizacji. Zarzuty te wysuwają najczęściej państwa Azji i Afryki, twierdząc,
wzmocnie- że zarzucane im naruszenia praw czlowieka wynikają z tego, że właściwe ich kulturze
wartości społeczne i wizja jednostki są odmienne od europejskich. Na przyklad Chiny,
państwo, które według oceny wielu niezależnych od siebie źródeł masowo narusza prawa
człowieka, szczególnie często odwoływaly się na arenie międzynarodowej do tzw. war-
tości azjatyckich obecnych w kulturze chińskiej i innych państw regionu, a sprzecznych
z europejskim pojmowaniem swobód i wolności jednostki w społeczeństwie. Podobnie
zarzuty © nieprzystosowaniu praw człowieka do kultur pozaeuropejskich płyną współ-
cześnie z państw z kręgu kultury isłamu. Dotyczą one takich kwestii jak zakaz dyskrymi-
nacji i prawa kobiet, zakaz tortur, wolność religii. Problem uznania i przestrzegania po-
wszechnych praw człowieka przez państwa spoza kultury europejskiej budzi nadal wie-
le kontrowersji. Z jednej strony, jest standardowym sposobem usprawiedliwiania przez
państwa pozaeuropejskie praktyk zwróconych przeciwko jednostkom czy grupom oby-
wateli, z drugiej strony, w wielu przypadkach komentatorzy, myśliciele polityczni i osoby
publiczne z tych krajów opowiadają się za uznaniem w zupełności tych praw. Mówi się
też o pozaeuropejskich tradycjach praw jednostki (np. konfucjańskiej lub hinduistycz-
nej).
Kolejnym dylematem międzynarodowej ochrony praw człowieka jest tzw. 3 genera-
cja praw człowieka. Idea ta powstała w latach 60., kiedy na poziomie międzynarodowym
zaczęto podnosić, że obok tradycyjnych praw człowieka (obywatelskich i socjalnych) ist-
nieje catą kategoria uprawnień, które przynależą nie jednostce, ale społecznościom, ma-
czlowieka
ją charakter grupowy, kolektywny, bo nie mogą być przyznane i egzekwowane w sto-
sunku do jednej osoby. Cechą charakterystyczną tej grupy praw był fakt, że mogły być
gwarantowane tylko na poziomie międzynarodowym, jak na przykład prawo do pokoju,
prawo do samostanowienia narodów, prawo do rozwoju, czystego środowiska, tożsamo-
ści narodowej czy etnicznej, prawo do demokracji, prawo do zasobów naturalnych, do
dziedzictwa kulturalnego. Prawa te zaczęto interpretować jako będące warunkiem re-
alizowania pierwszej i drugiej generacji praw człowieka. Największe znaczenie uzyskały
prawo do pokoju (lata 60.) oraz prawo do rozwoju, będące współcześnie podstawą wie-
lu działań na rzecz państw i regionów słabo rozwiniętych. Brak jest regulacji traktato-
wych dotyczących praw trzeciej generacji, raczej formułowane są one na poziomie norm
etycznych, politycznych deklaracji oraz celów stawianych przez organizacje międzynaro-
dowe. Podejście do trzeciej generacji praw człowieka, a przede wszystkim do prawa do
rozwoju, jest inne wśród państw rozwiniętych i wśród państw nierozwiniętych. Zamoż-
ne państwa Europy i pozaeuropejskie (USA, Kanada, Australia) uważają, że powiązany
z prawem do rozwoju ich obowiązek pomocy międzynarodowej dla państw rozwijają-
418 || Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
Rozdział 17. Prawa człowieka ——...ó.. 419

cych się nie jest bezwzględny i może być uzależniony od przestrzegania przez te państwa 3. Główne elementy systemu ochrony praw człowieka w ramach
NZ. Oceń jego
praw człowieka pierwszej i drugiej generacji oraz od wprowadzenia reform gospodar- skuteczności, zaproponuj kierunki reform?
czych czy transformacji demokratycznej. Państwa rozwijające się odrzucają najczęściej 4. Jakie widzisz zagrożenia dla ochrony praw człowieka we współczesnym
świecie?
te warunki, twierdząc że ich sytuacja społeczna, gospodarcza i międzynarodowa jest ta-
ka, że nie mają środków na wprowadzanie reform warunkujących pomoc międzynaro- Zalecana literatura
dową. Argumentują, że prawa trzeciej generacji są dla nich podstawowe, a dopiero ich
implementacja stworzy warunki do realizacji praw politycznych i socjalnych. Kuźniar R., Prawa człowieka. Prawo, stosunki międzynarodowe, Warszawa 2004.
Banaszak B., System ochrony praw człowieka, Zakamycze, Kraków 2003.
Toczy się również spór co do granic suwerenności współczesnych państw, gdy do-
Robertson G., Crimes against Humanity. The Struggle for Global Justice, Nowy
chodzi w nich do naruszeń praw człowieka. Międzynarodowa ochrona praw człowieka York 1999.
Forsythe D., Human Righis in Intemational Relations, Cambridge 2002.
zakłada możliwość nakladania wobec państw naruszycieli sankcji. Sankcje ekonomiczne, Ignatieff M., Human Rights as Politics and Idolatry, Princeton 2001.
jak np. odmowa klauzuli najwyższego uprzywilejowania (wobec Chin, Związku Radziec- o OG M. A., Kamienie milowe. Orzecznictwo Europejskiego Tybunal Praw Człowieka,
Warszawa
kiego), sankcje w handlu międzynarodowym wobec RPA w latach 70. i 80. czy też sankcje
Lauren P. G., The Evolution of International Human Rights. Visions seen,
organizacyjne jak zawieszenie w prawach członka Rady Europy wobec Grecji w okresie Philadelfia 2003.
Bieńczyk-Missala A., Prawa człowieka w polityce zagranicznej po 1989 roku, Warszawa
rządów junty wojskowej w latach 60. czy dyplomatyczne i polityczne, jak odmowa przy- 2005
Hołda J. i in., Prawa czlowieka. Zarys wykładu, Zakamycze, Kraków 2004.
znania wiz dyplomatom czy urzędnikom państwa naruszającego prawa człowieka — te- |
go typu sankcje nie budzą większych kontrowersji i niektóre z nich bywają skuteczne,
inne, stosowane selektywnie, zawodzą. Największe kontrowersje budzi możliwość sto-
sowania interwencji militarnej w państwach naruszycielach, dła zapobieżenia masowych
naruszeń praw człowieka. Trwa debata, czy tego typu interwencje dozwalane są jedy-
nie w zakresie dopuszczonym przez Kartę NZ, czy też, jak argumentowali zwolennicy
podjętej w Jugosławii w 1999 interwencji dla obrony spofeczności albańskiej w Kosowie,
zagrożonej masowymi czystkami etnicznymi ze strony administracji serbskiej, społecz-
ność międzynarodowa ma obowiązek podjąć w ochronie praw człowieka interwencje,
nawet gdy nie ma na to zgody Rządy Bezpieczeństwa.
Wymienione problemy stanowią jedynie drobną część dylematów, przed którymi sta-
je współcześnie idea i praktyka ochrony praw człowieka. Często zadajemy sobie pytanie,
czy nowe technologie (biomedyczne, genetyczne informacyjne) nie spowodują koniecz-
ności gruntownego uzupełnienia współczesnego katalogu praw człowieka i rozszerzenia
ochrony. Zaczynamy się zastanawiać, jak na międzynarodowa ochronę praw człowie-
ka wpłyną takie zjawiska jak globalizacja czy terroryzm. Inną powracającą refleksją jest
wątpliwość co do możliwości skutecznej ochrony praw człowieka. Dzisiaj społeczność
międzynarodowa boryka się z problemem tzw. podwójnego standardu, który oznacza, że
wymagania, jakie społeczność międzynarodowa stawia państwom w kwestii praw czło-
wieka, często zależą od sytuacji politycznej tego państwa.

Problemy do dyskusji

1. Rola praw człowieka w stosunkach międzynarodowych. Przedstaw główne agru-

menty moralistów i realistów.
2. Spór o powszechny charakter praw człowieka. Czy prawa człowieka są efementem
europocentrycznej wizji świata?

Rozdział 18
Agata Ziętek, Jakub Olchowski
Kultura
ze so-
Kultura i stosunki międzynarodowe są pojęciami, które wydają się nie mieć
mamy na myśli kreatywne możliwości ludzkie
bą wiele wspólnego. Mówiąc o kulturze,
kształtujące nasze zachowania, wartości, dzieła sztuki, zabytki będące spuścizną twórczej
działalności człowieka, język, dzięki któremu możemy porozumiewać się z innymi. Sto-
sunki międzynarodowe wiążą się tak jakby z drugą, ciemniejszą stroną natury ludzkiej,
intrygami, dyplomacją, rakietami i bombami, stosowaniem siły. Kultura zatem w odnie-
ide-
steniu do stosunków międzynarodowych bardzo długo wydawała się nieistotna, zbyt
alistyczna i nieprzystająca do rzeczywistości. Powodowało to, że znaczenie kultury i jej
wpływ na stosunki międzynarodowe przez wiele lat był często niedoceniany i bagateli-
zowany. Niemniej jednak to właśnie ona wpływa na percepcję otaczającego nas Świata.
Kultura może w tym samym stopniu kształtować warunki do współpracy międzynarodo-
wej, co i do rywalizacji.
1. Pojęcie kultury
Jednoznaczne zdefiniowanie kultury jest bardzo trudne, a definicji można doliczyć
się kilkuset. Oczywiście chcąc zawrzeć w kulturze wszystko, nie wyjaśnimy niczego. Ter-
min kultura ma swoje korzenie w praktyce naboźnej czci oddawanej bogom (cultus). Cy-
ceron wprowadził zwrot cultura animi, z którym kojarzona będzie racjonalna działalność
człowieka, a szczególnie „pielęgnacja” wyższych idei. S. Czarnowski zdefiniował kulturę
jako całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi
grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzenie." Słusz-
nie stwierdził K. J. Brozi, że obecnie w coraz mniejszym stopniu interesuje nas kultura
jako swoisty byt, a w coraz większym stopniu kultura jako kategoria operacyjna, meto-
dologiczna, oznaczająca sumę wytworzonych przez człowieka stymulatorów charakteru
funkcjonowania jednostek w danym środowisku takich jak religia, moralność, obycza-
je, sztuka, nauka, technika, prawo, polityka, zespoły urbanistyczne, środki komunikacji,
język, tradycja.*
Kultura funkcjonuje w ramach zbiorowości ludzkiej i jest przekazywana z pokole-
nia na pokolenie. Jest ona sposobem organizacji życia zbiorowego, a zarazem órgani-
1 $. Czarnowski, Kultura, Warszawa 1958, s. 12.
2 K_J. Brozi, Powstanie i upadek wielkich cywilizacji, Lublin 1995, s. 21.
Rozdział 18. Kultura —|||, 421
zuje życie jednostki w zbiorowości oraz tworzy jej profil psychiczny. Człowiek istnieje
w kulturze, uczy się tradycji, zwyczajów, norm obowiązujących. Dzięki kulturze potrafi
odczytywać określone symbole.
W naszym rozumieniu kuliura to przede wszystkim, system wartości, przekonań
uznawanych przez grupy Społeczne zamieszkujące określone terytorium i wpływające
na percepcję otaczającego ich Świata, implikujące poczucie tożsamości i określony
wzorzec ocen.
Koncepcja kultury jest elementem debaty w stosunkach międzynarodowych, doty-
czącej tego, w jaki sposób wartości kulturowe wpływają na stosunki międzynarodowe i na
wzajemne postrzeganie państw, różniących się między sobą nie tylko poziomem rozwoju
gospodarczego, systemem politycznym, ale również kulturą czy szerzej rozumianą cywi-
lizacją.> Dyskusję dotyczącą znaczenia kultury i jej wpływu na stosunki międzynarodowe
można Odnaleźć w teoriach realizmu (H. Morgenthau, H. Bull, K. Waltz) i liberalizmu
(Ch. R. Beitz, S. Hoffman, M. Doyle).* Obie teorie są zgodne w trzech kwestiach. Po
pierwsze, oddzielono kwestie wewnętrzne od międzynarodowych, biorąc pod uwagę kry-
terium kulturowej różnorodność w przypadku teorii realistycznej i kryterium relatywnej
kulturowej homogeniczności w teorii liberalnej. W obu teoriach sfera międzynarodowa
charakteryzowała się kulturalną różnorodnością, z tym że w teorii realistycznej każde
państwo posiada swoją własną, specyficzną kulturę, a w teorii liberalnej świat jest po-
dzielony na państwa, w których obowiązuje liberalna demokracjai te, w których ona nie
obowiązuje. Po drugie, obie teorie w podobny sposób postrzegają możliwość rozwiązy-
wania problemów wynikających z różnorodności kulturowej, przez powrót do natury,
jako czegoś uniwersalnego i wspólnego wszystkim ludziom. Po trzecie, obie teorie trak-
tują państwo, jego interesy, kulturę, moralność jako pierwotne względem sfery między-
narodowej. Najpierw zatem mówimy o moralności jednostek, potem grup, państwa, a na
końcu moralności międzynarodowej.
W latach 90. ukazały się w niewielkim odstępie czasu artykuły, a potem książki dwóch
auto TÓW, które wywołały trwającą właściwe do dnia dzisiejszego dyskusję, dotyczącą zna-
czenia szeroko rozumianej kultury i jej wpływu na stosunki między państwami. Dysku-
sja ta nabrała znacznego ożywienia po wydarzeniach z 11 września 2001 roku. Pierwszy
z nich, E. Fukuyama w swojej książce Koniec historii stwierdził, że koniec zimnej woj-
ny stał się impulsem do rozprzestrzeniania liberalnej demokracji. Zachodni liberalizm
zaś został przedstawiony jako ideologia uniwersalna, wyznaczająca „ostatnią fazę ide-
ologicznej ewolucji ludzkości”.” Niemniej jednak nie oznacza to braku konfliktów, jakie
mogą mieć miejsce między społecznościami, które przeszły drogę liberalnej demokraty-
zacji i tymi które jeszcze tej drogi nie przeszły. Konflikty zatem mogą mieć miejsce, a ich
podłożem będzie ideologia czy idee dotyczące organizacji społeczeństw. |
S. P. Huntington, z kolei, zaproponował paradygmat cywilizacyjny, który zakłada, że:
$ R.B.]J.
? . Walker, , The Conce pt of Culture ini the Theory of Iniemational i 1
Relations, [w:) Cul
perąaionał Relations, Jongsuk Chay fed.], New York-London 1990, s. 5.
<rk 2000,. Jahn,1-25;
The Cultural Constructionoff International ions: The lnveniion
Intemational Relations:
. bel cake ona
i of the State of Nature, New
5_E Fukuyama, Koniec historii, Poznań 1996, s. 9.

422,00 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
e w świecie działają siły integracyjne, i to one właśnie wywołują reakcje w postaci
potwierdzenia wartości wlasnej kultury oraz świadomości cywilizacyjnej;
e świat dzieli się na dwa światy, ale jest to podział między Zachodem a innymi cywi-
lizacjami. Mamy zatem do czynienia z jednym Światem zachodnim i wieloma niezachod-
nimi;
e interesy, sojusze i konflikty między państwami narodowymi będą
przez czynniki kulturowe i cywilizacyjne;
e najgroźniejsze konflikty to konflikty między państwami lub grupami państw nale-
żącymi do różnych cywilizacji.
Twierdził, że w miarę wychodzenia świata z fazy naznaczonej przez cywilizację za-
chodnią zanikają ideologie typowe dla jej późnego stadium, a ich miejsce zajmą religie
i inne formy tożsamości o podłożu kulturowym. Miejsce zrodzonego na Zachodzie zde-
rzenia idei politycznych zajmie międzycywilizacyjne zderzenie kultur i religii.$ Wedlug
niego to kułtura i tożsamość kulturowa, będąca w szerokim ujęciu tożsamością cywiliza-
cji, kształtuje wzorce spójności, dezintegracji i konfliktu w świecie. Zwracał tym samym
uwagę na konieczność uwzględniania w badaniach stosunków międzynarodowych czyn-
nika kulturalnego i religijnego.
Te dwa podejścia różnią się w sposób zasadniczy. Pierwsze mówi o zwycięstwie
liberalnej demokracji jako ideologii uniwersalnej, drugie zwraca uwagę na to, że miejsce
ideologii zajmie religia generująca w przyszłości konflikty, zarówno w skali mikro, na
granicach między cywilizacjami, jak i makro, między Zachodem a resztą cywilizacji,
Kulturę w stosunkach międzynarodowych można traktować zarówno jako zmien-
ną niezależną jak i zależną. Jako zmienna niezależna kultura rozumiana jest w sposób
przedmiotowy. Tb kultura determinuje_politykę, wpływa na nasz rozwój, kreuje zacho-
wania i naszą percepcję Świata. Kultura jest wówczas zmienną wyjaśniającą. Zarazem
jednak kultura może być również zmienną zależną. Istotne są wówczas działania państwa,
zarówno na poziomie wewnętrznym jak i międzynarodowym, które poprzez odpowied-
nie regulacje może albo minimalizować przeszkody na drodze do porozumienia się czy
współpracy, albo też je tworzyć. Dla przykładu, Korea Północna od lat prowadzi politykę
izolacjonizmu, blokowane są tam kulturowe impulsy zewnętrzne. Brak zaś przenikania
kulturowego zabezpieczony jest przepisami prawnymi ograniczającymi wymianę. Pań-
stwa arabskie również preferują izolację, obawiając się zgubnego wpływu kultury obcej,
szczególnie zachodniej, na ich przyszly rozwój i stabilność wewnętrzną. Jednocześnie
mamy do czynienia z działaniami poszczególnych państw, polegającymi na promowaniu
swojej kultury, języka, np. Francja, Wielka Brytania, Niemcy czy Stany Zjednoczone,
a także z działaniami o charakterze regionalnym, czego przykładem jest Unia Europej-
ska.
2. Sprzężenia kultury i stosunków międzynarodowych
Dychotomiczne ujęcie kultury, jako zmiennej zależnej i zmiennej niezależnej, w po-
łączeniu z postępującą złożonością stosunków międzynarodowych (wzrastająca licz-
6 $. P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 1997, s. 35 i 63.
ZES TPPĘYZZEARY
Rozdział 18. Kultura 423
ba uczestników stosunków międzynarodowych, procesy globalizacji, powstawanie spo-
ieczeństwa informacyjnego, zwiększające się współzależności) czyni kulturę jednym
z czynników warunkujących funkcjonowanie środowiska międzynarodowego. Uwzgłęd-
niając charakterystyczne dla współczesnego Świata zjawiska, czyli jednoczesne nasiłanie
się tendencji integracyjnych i dezintegracyjnych, hegemonicznych i heterogenicznych
kształtowane oraz konfliktów między globalizmem, regionalizmem i lokalizmem, wskazać można tak
pozytywne, jak i negatywne sprzężenia między kulturą a stosunkami międzynarodowy-
mi. Należy jednak pamiętać, że oba rodzaje sprzężeń występują jednocześnie i z reguły
przenikają się i warunkują wzajemnie. Stąd też te same procesy i zjawiska kulturowe
mogą, w zależności od uwarunkowań zewnętrznych bądź wewnętrznych, wywierać pozy-
tywny lub negatywny wplyw na środowisko międzynarodowe.
Aż do XTX wieku wartości kulturowe rozprzestrzeniały się żywiołowo, w sposób nie-
kontrolowany i niezależny od jakiegokolwiek zinstytucjonalizowanego systemu regulacji
(taki bowiem nie istniał). Podstawowym wyznacznikiem samoidentyfikacji była tożsa-
mość kulturowa, oparta przed wszystkim na identyfikacji religijnej, Już w średniowieczu
Europa definiowała się poprzez chrześcijaństwo, stawiając się tym samym w opozycji do
„pogańskiego”, muzułmańskiego Wschodu. Dopiero pod koniec XIX wieku, w związku
z procesami narodotwórczymi, wartości kulturowe stały się samodzielnymi środkami od-
działywań w stosunkach międzynarodowych. Manipułowanie świadomością społeczną
przy użyciu wartości kulturowych, takich jak poczucie odrębności narodowej, religijnej
czy nawet językowej, prowadziło bądź do pogłębiania się wzajemnych niechęci, bądź do
budowania porozumienia i zbliżenia między narodami czy grupami etnicznymi. Siły od-
działywania takiej perswazji dowodzi choćby nacjonalistyczno-patriotyczny, agresywny
zapał, jaki ogarnął Europejczyków w obliczu wybuchu I wojny światowej.
Znaczenie kultury dla stosunków międzynarodowych określa też jej znaczenie dla
poszczególnych narodów i grup. Kultura bywała bowiem często jedynym i najważniej-
szym potwierdzeniem własnej narodowej odrębności. Nawet jeśli naród nie posiadał
państwa, pozostawała mu kultura, decydująca o przetrwaniu substancji narodowej. Naj-
lepszym przykładem są dzieje Polski, która mimo że nie istniała jako niepodległe pań-
stwo przez ponad 100 lat, zachowała swoją tożsamość narodową i kulturową. Stąd jed-
nym z elementów świadomej polityki ekspansywnych imperiów czy państw totalitamych
było niszczenie kultury na podporządkowanych sobie terytoriach (bośniaccy Muzułma-
nie prześladowani przez katolickich Habsburgów, pruski Kulturkampf, eksterminacja
polskiej inteligencji przez ZSRR).
Dopiero jednak po II wojnie światowej państwa zaczęły na szeroką skalę posługi-
wać się kulturą jako instrumentem prowadzenia polityki zagranicznej i wywierania wpły-
wu.” Z jednej strony, ułatwiało to współpracę kulturalną na różnych poziomach, czyniąc
z kultury podstawową płaszczyznę porozumienia (w przypadku państw rywalizujących
politycznie często jedyną). Z. drugiej jednak strony, kultura stała się narzędziem i mo-
śnikiem walki ideologicznej. Obóz socjalistyczny przeciwstawiał kulturze „zgniłego Za-
chodu” swój katalog wartości, takich jak laicyzm, internacjonalizm, kolektywizm, mo-
7 Zob. G. Michałowska, Wartości kulturowe w stosunkach międzynarodowych, (w:] Księga jubileuszowa na
;_ 65-lecie profesora J. Kukulki, Warszawa 1994, s. 119-126.
424 0 CzęśćlV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
numentalizm, realizm twórczy, a Zachód szermował pojęciami „wolny świat” i „impe-
rium zła”. Rywalizacja Wschód — Zachód w dziedzinie kultury odcisnęła swe piętno na
ukształtowaniu pozimnowojennego układu stosunków międzynarodowych. System tota-
litarny skutecznie bowiem narzucał wzorce zachowań kulturowych. W efekcie nastąpilo
ograniczenie własnej tożsamości kulturowej (Białoruś, Litwa), ateizacja (NRD, Czecho-
słowacja, Węgry) czy wreszcie kumulacja napięć i aspiracji kulturowych (Jugostawia).
Casus bytej Jugosławii ilustruje zjawisko negatywnych sprzężeń między kulturą a sto-
sunkami międzynarodowymi. Tamtejsze nacjonalizmy, etnocentryzmy i fundamentalizm
religijny są głęboko zakorzenione w kulturze, która w tym wypadku nie stała się płaszczy-
zną porozumienia, a wygenerowała głęboki podział „my” — „oni”. Również wewnętrz-
ne problemy o podłożu kulturowym, z którymi boryka się Rosja, rzutują na jej politykę
międzynarodową.”
Ze sprzężeniami negatywnymi, generowanymi przez bariery kulturowe, mamy rów-
nież do czynienia w przypadku tzw. konfliktu Północ — Południe. Konflikt ten ma przed
wszystkim podłoże ekonomiczne. Warunkowany jest jednak wieloma czynnikami. Pań-
stwa rozwinięte od stuleci ingerują (geneza tego procesu sięga czasów kolonialnych)
w lokalne systemy wartości, wychodząc z założenia, że ich wartości są wartościami uni-
wersalnymi. Tymczasem dystans kulturowy między państwami „bogatej Północy” a pań-
stwami „biednego Południa” jest ogromny. W polączeniu z fundamentalizmem religij-
nym i frustracją „przegranych”, którzy nie znaleźli się wśród beneficjentów procesów
globalizacji, budzi to bunt i ostre sprzeciwy, przejawiające się nie tylko w sferze aksjo-
logicznej czy werbalnej, ale też w krwawym terrorze skierowanym przeciwko kulturze
Zachodu (por. koncepcja zderzenia cywilizacji).
Kultura jest jednak również, jak już wspomniano, płaszczyzną porozumienia. Dzię-
ki temu jest bardzo istotną platformą budowania bezpieczeństwa międzynarodowego.
W epoce współzależności, rozumianych jako wzajemne relacje interesów podmiotów
stosunków międzynarodowych, w ramach których wszelka zmiana pozycji jednego z nich
wpływa na pozycje innych, również bezpieczeństwo staje się kategorią współzależną.”
Zaciera się granica między bezpieczeństwem narodowym a międzynarodowym. Poro-
zumienie na płaszczyźnie kulturowej sprzyja integracji międzynarodowej. Im kultury
bardziej do siebie zbliżone i wyznające podobne systemy wartości, tym łatwiejsza in-
tegracja. Stosunkowo najlepiej widoczne jest to w Europie, posiadającej ugruntowane,
wspólne dziedzictwo kulturalne, wyroste z trwającego od wielu stuleci przepływu ludzi,
idei i rzeczy. Nie przypadkiem w dokumentach Rady Europy i innych instytucji euro-
pejskich (zob. program Kultura 2000) mówi się coraz częściej o „wspólnym, europej-
skim obszarze kulturowym”. Warto tu wspomnieć, że to właśnie dzięki wspólnocie kul-
tury zjednoczenie Niemiec przebiegło bez większych problemów. Natomiast koncepcja
wielokulturowości, w postaci funkcjonującej w Stanach Zjednoczonych, nie sprawdza
się w Europie. Wynika to z odrębności tożsamości Amerykanów i Europejczyków. Ci
pierwsi stanowią wspólnotę polityczną, obywatelską, tymczasem Europejczycy (zwłasz-
8 Ead., Kulturowe czynniki bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe w Europie Środkowej po
zimnej wojnie, red. J. Kukułka, Warszawa 1994, s. 84.
9 J. Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2000, s. 237.
Rozdział 18. Kultura 425
cza w Europie Srodkowej i Wschodniej) identyfikują się poprzez przynależność etnicz-
ną bądź narodowościową, przywiązanie do terytorium, język, religię czy wspólnotę do-
świadczeń historycznych. Jak zauważa K. Jowitt, filozofia wielokulturowości prowadzi
w istocie do segregacji, ponieważ podkreśla odrębności, co nieuchronnie prowadzi do
antagonizmów, wynikających z prymatu tożsamości grupowej nad indywidualną. Obec-
nie, w wielu państwach europejskich, zamieszkiwanych przez liczne społeczności imi-
grantów pochodzących z innych kręgów kulturowych, mamy do czynienia z tego typu
napięciami (wyjątkiem jest Wielka Brytania, gdzie koncepcja wielokulturowości, mimo
narastających sprzeczności spolecznych, wciąż ma się nieźle).
W kontekście stosunków międzynarodowych warunkiem porozumienia i współpracy
jest intensyfikacja komunikacji międzykulturowej. Wbrew pozorom nie doprowadzi to
do homogenizacji czy uniwersalizacji kultury, gdyż wartości kultury nie ujednolicają się
trwałe. Zachodzi jednoczesny proces przyjmowania i odrzucania zewnętrznych wzorów
i wartości (na tym wszakże polega istota każdej kultury — jest ona zbiorem różnych,
stale ewoluujących elementów). Komunikowanie międzykulturowe pozwala natomiast
obalać stereotypy i ułatwia współpracę. Eliminacja wrogości i wzajemne zrozumienie
sprawia, że nawet daleko idące zmiany i przeobrażenia kulturowe nie zagrażają tożsa-
mości kulturowej.
Groźbą dla tożsamości jest natomiast zjawisko wyprzedzania kultury i rozwoju du-
chowego przez rozwój technologiczny i materialny. Nie tylko przekracza to zdolności ad-
aptacyjne społeczeństw, ale wpływa też na stosunki międzynarodowe. Technologia stała
się narzędziem dominacji kulturowej. Media informują o świecie, ale też i kształtują sto-
sunek ludzi do świata. Może mieć to pozytywny wpływ na funkcjonowanie świata, Jak
stwierdził brytyjski pisarz i dziennikarz M. Ignatieff, „Gdyby nie tełewizja, głód i woj-
na pochłonęłyby tysiące ofiar więcej, ludzie ci zginęliby, tak jak ginęli — niedostrzeże-
ni i nieopłakani — w epoce przedtelewizyjnej”. Przykłady korzyści, jakie media niosą
dla świata, można mnożyć. Trzeba jednakże pamiętać, że w erze informacyjnej (post-
industrialnej) najcenniejszym towarem jest właśnie informacja. Dostęp do informacji
warunkuje dostęp do władzy, wpływów i zasobów materialnych oraz vice versa. W wa-
runkach globalizacji, faworyzującej ekonomicznie uprzywilejowane państwa Zachodu
(czy jak kto woli — Północy), nie może dziwić, że agencje prasowe, stacje RTV i syste-
my łączności pozostają w rękach przedstawicieli jednego kręgu kulturowego, a zaledwie
sześć korporacji kontroluje ponad połowę światowego rynku mediów. Media te adre-
sują swój przekaz do odbiorców mających, hipotetycznie przynajmniej, taki sam system
wartości. W efekcie powstaje zafałszowany, jednostronny obraz świata, co przyczynia się
tak do homogenizacji kultury i zanikania tożsamości kulturowych, jak i do narastania
konfliktów międzykulturowych.
3. Uwarunkowania międzynarodowej współpracy kulturalnej
Możemy wyróżnić uwarunkowania o charakterze obiektywnym, subiektywnym, we-
wnętrzne i zewnętrzne.!* Do pierwszych zaliczymy przede wszystkim procesy demokra-
2 Zob. G. Michatowska, Międzynarodowe stosunki kulturalne, Warszawa 1986.
426 —||| Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
tyzacyjne, z tym że demokratyzacja dotyczy samej kultury, jej umasowienia. Brak jest
jasnego podziału na sztuki elitarne i dla ludu. Ta granica ulega zatarciu tym bardziej, że,
obecnie elity zachwycają się sztuką ludową i dążą do jej zachowania, a masy mogą brać
udział w sztukach elitarnych. Jest to możliwe dzięki postępowi naukowo-technołogiczne-
mu. Szczególnie dzięki rozwojowi telewizji satelitarnej i internetu. Dzięki tym mediom
mamy właściwie nieograniczony dostęp do szerokiej oferty kulturalnej. One również sta-
nowią istotne źródła zmian społecznych i przyczyniają się do dyfuzji kulturalnej w skali
globalnej. Nie ma już dziś właściwie kultur niedostępnych. Z jednej strony, dostępność tę
gwarantują nam media, a z drugiej strony, rozwój technołogiczny spowodował, że świat
się skurczył. Możemy bez problemu przemieszczać się po całej Ziemi i samodzielnie do-
cierać tam, gdzie „nikt nie dotarł” i oglądać na własne oczy wszystkie cuda świata. Oczy-
wiście do realizacji tych zamierzeń potrzebny jest zasobny portłel. To wiąże się z trzecim
czynnikiem obiektywnych uwarunkowań, a mianowicie z rozwojem ekonomicznym. Aby
możliwa była wymiana i współpraca kulturalna, potrzebne są naklady finansowe. Atrak-
cyjność bowiem danego dzieła w dużej mierze zależy od reklamy. Konieczna jest rów-
nież infrastruktura, hotele, drogi, baza restauracyjna. Nie zawsze państwa jest stać na
promowanie kultury. Ważni są wtedy sponsorzy, dzięki którym możemy oglądać wysta-
wy renomowanych malarzy czy przysłuchiwać się koncertom światowych gwiazd muzyki
poważnej. Rozwój ekonomiczny gwarantuje również czas wolny jako niezbędny czynnik
potrzebny do konsumpcji kultury. tość wolnego czasu się zwiększa, a czas pracy ulega
skróceniu. Tym samym mamy stworzone możliwości do partycypowaniu w osiągnięciach
kulturalnych.
Uwarunkowania o charakterze subiektywnym wiążą się z atrakcyjnością, oryginal-
nością kultury oraz zależą od zasobów dóbr kultury, które można zaproponować i które
mogą być elementem wymiany. Ważna jest tu również dynamika życia kulturalnego, po-
trzeby kulturalne społeczeństw oraz tradycja związków z innymi kulturami. Na margine-
sie warto też dodać, że na współpracę kulturalną będą także wpływały, wzmiankowane
wcześniej, obiektywne możliwości finansowe instytucji ją organizujących, ale również
zbieżność zagranicznych polityk kulturalnych, przygotowanie kadry i warunki organiza-
cyjne oraz prawne.
Na uwarunkowania wewnętrzne składa się przede wszystkim forma rządzenia, plu-
ralizm światopoglądowy i respektowanie potrzeb społecznych, a zewnętrzne obejmują
współpracę polityczną i ekonomiczną oraz integrację regionalną. System pluralistycz-
ny gwarantuje nam możliwość wyboru i korzystania z różnych propozycji kulturalnych.
Tym samym jest on otwarty na wszelkie wpływy. Można jednocześnie stwierdzić, że po-
dobny poziom ekonomiczny sprzyja współpracy kulturalnej, a dysproporcje wpływają na
asymetryczną wymianę dóbr.
4. Podmioty międzynarodowej polityki kulturalnej
Ponieważ podstawowymi podmiotami stosunków międzynarodowych pozostają wciąż
państwa, to one stanowią główną kategorię podmiotów międzynarodowych stosunków
kulturowych (choć należy zaznaczyć, że chodzi przede wszystkim o wymiar instytucjo-
Rozdział 18. Kultura 427
nalny tych stosunków). Jednakże również w tej płaszczyźnie pojawia się coraz więcej
podmiotów o zróżnicowanym charakterze. Najważniejsze z nich to organizacje między-
narodowe, zarówno międzyrządowe, jak i pozarządowe.
4.1. Państwa
Dyplomacja kulturalna jest oficjalnym instrumentem polityki zagranicznej państw.
Jest zjawiskiem wtórnym do międzynarodowych stosunków kulturalnych, które istniały,
od kiedy pojawiły się państwa. Tradycyjna dyplomacja kulturalna polegała na jedno-
stronnej propagandzie, wyrażającej się w egoistycznym i ekspansywnym realizowaniu
interesów rządów. Obecnie jednak charakteryzuje się wzajemnością, opiera się na uzna-
niu pluralizmu kulturowego i poszanowaniu wartości i wzorców innych kultur. Dyplo-
macja kulturalna powinna przejawiać się w umacnianiu pokojowych tendencji w poli-
tyce ogólnoświatowej, wzbogacaniu kultur wszystkich narodów, wytworzeniu atmosfery
zaufania i zrozumienia, zainteresowania życiem i wartościami innych narodów. Dzię-
ki odpowiednio dobranym formom i metodom działania, dyplomacja kulturalna służy
kreowaniu pozytywnego wizerunku państwa, może niwelować stereotypowe myślenie.
Uświadomienie sobie przez państwa wagi i znaczenia tego instrumentu jest bar-
dzo istotne. Opierając się na kulturze, można odbudować prestiż państwa, co uczyniła
chociażby Francja, która wykorzystując kulturę, maskuje zmierzch swojej mocarstwo-
wej pozycji. Dało to szczególnie dobre rezultaty we frankofońskiej Afryce i Azji, gdzie
Francja nadal posiada znaczną zdolność oddziaływania politycznego, militarnego i eko-
nomicznego. Świadomość znaczenia kultury ma również Wielka Brytania. Tutaj główny
nacisk położono na edukację i wykształcenie przyszłych elit. Taka polityka procentuje do
dnia dzisiejszego. Ważnym ełementem dyplomacji kulturalnej jest propagowanie języka.
Wielka Brytania czyni to przez British Council powstały w 1934 roku, Francja przez Al-
liance Frangaise działający od 1883 roku, Niemcy przez Instytut Goethego, a Hiszpania
przez Instytut Cervantesa. Warto również zwrócić uwagę na działania Stanów Zjedno-
czonych w ramach międzynarodowych stosunków kulturalnych. Przez wiele lat ta sfera
dyplomacji była uważana za bardzo istotną z punktu widzenia interesu USA. Realizowa-
na ona była przez CIA, Departament Stanu (Dział Stosunków Kulturalnych), a później
Agencję Stanów Zjednoczonych ds. Komunikowania Międzynarodowego (U. S. Infor-
mation Agency — USIA). Działanie Ameryki w sferze kultury budzi duże kontrowersje.
Amerykańska kultura, miła, łatwa i przyjemna, bardzo szybko się rozprzestrzenia, kreu-
jąc tym samym określone wzorce zachowań. Budzi to w wielu społecznościach obawy,
a tzw, amerykanizacja życia postrzegana jest jako zagrożenie dla tożsamości kułturowej.
Gdy mowa o dominacji kulturowej USA, nie chodzi bynajmniej jedynie o rozprzestrze-
nianie się samej kultury amerykańskiej, ale raczej o amerykanizację narzędzi produkcji
kulturałnej i jej wprowadzenia do obiegu międzynarodowego. Dla ekspansji tej kultury
nie wystarczy obiektywna i rzeczowa ocena dzieła artystycznego. Decydują o tym czynni-
ki komercyjne, reklama, związki kulturalne czy język. Dominacja kulturalna zależy w du-
żej mierze od pozycji ekonomicznej i technologicznej. Stany Zjednoczone niewątpliwie
narzucają światu standardy technologiczne, zwłaszcza w technikach komunikowania.
428 _ || | Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
Jednocześnie, można zauważyć, że polityka Stanów Zjednoczonych po zakończeniu
in-
zimnej wojny została zmieniona. Odeszły one od polityki bezpośrednich kontaktów
terpersonalnych, które zastąpiono elektroniką. Gdy na Bałkanach rozpętała się zawie-
rucha wojenna, Stany Zjednoczone zamknęły swoją bibliotekę w Belgradzie. W Turcji,
gdzie zaczęła się walka o dusze między fundamentalistami a świeckimi przedstawiciela-
mi władzy, również zamknięto bibliotekę amerykańską w Ankarze. Podobne działania
były podejmowane w innych miejscach na świecie. Takie działania nie mają wiele wspól-
nego z dyplomacją kulturalną, szczególnie teraz, kiedy bardzo potrzebne jest kreowanie
pozytywnego wizerunku Ameryki, niwelującego trochę jej obraz jako „imperium zła”.
Dlatego też bardzo pozytywnie została oceniona inicjatywa Fundacja Ambasadorów dła
Zachowania Kultury (Ambassador's Found for Cultural Preservation).
4.2. Organizacje międzyrządowe
Początki instytucjonalizacji stosunków międzynarodowych miały miejsce już na prze-
łomie XIX i XX wieku. Jednak gwałtowny przyrost ilościowy i jakościowy organiza-
cji międzynarodowych nastąpił po II wojnie światowej. Warunkowane to było kilkoma
zjawiskami: wzrastającą liczbą państw, postępującą złożonością stosunków międzyna-
rodowych, gęstniejącą siecią wzajemnych współzależności i rozwojem technologii ko-
munikacyjnych, znacznie ułatwiających współpracę. Wśród wielu dziedzin, stanowiących
przedmiot działalności organizacji międzynarodowych na różnych szczeblach, znajdują
się również zagadnienia dotyczące kultury.
Obecnie w skali globalnej organizacją zajmującą się kwestiami międzynarodowej
współpracy kulturalnej jest powstała 16 listopada 1945 roku Organizacja Narodów Zjed-
noczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury — UNESCO. Poprzedniczkami tej orga-
nizacji były: powstała w 1922 roku Komisja Współpracy Intelektualnej, pełniąca rolę
komitetu doradczego Ligi Narodów, Instytut Współpracy Intelektualnej (1925-1946),
oddany do dyspozycji Ligi Narodów jako organ Komisji Współpracy Intelektualnej, oraz
Międzynarodowe Biuro Edukacyjne (1925-1968). Organizacji tej zawdzięczamy przede
wszystkim prawnomiędzynarodwe regulacje związane z ochroną dóbr kultury i dziedzic-
twa kulturalnego i naturalnego. Pierwszą konwencją dotyczącą ochrony dóbr kultury
w razie konfliktu zbrojnego była Konwencja haska z 1954 roku. Do chwili obecnej (maj
2006 r.) przyjęło ją 114 państw. Kolejnym dziataniem było przyjęcie Konwencji pary-
skiej z 1970 roku o przeciwdziałaniu importowi, eksportowi i transferowi własności
dóbr kultury, podpisana do chwili obecnej przez 109 państw. Konwencja jest bardzo
istotna, gdyż kontroluje międzynarodowy rynek sztuki, wspierając tym samym ustalenia
wewnętrzne w państwach. W roku 1972 przyjęto kolejną Konwencję paryską dotyczącą
ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, podpisaną przez 182 pań-
stwa. W ramach konwencji utworzono Międzyrządowy Komitet Ochrony Światowego
Dziedzictwa Kulturałnego i Naturałnego, który ustala tzw. listę dziedzictwa światowe-
go. Obecnie lista zawiera 812 pozycji, z czego 628 kulturalnych, 160 naturalnych i 24
mieszanych, znajdujących się w 137 państwach. W Polsce na listę wpisano stare miasto
w Krakowie (1978), Wieliczkę — kopalnia soli (1978), Oświęcim (1979), Puszczę Bia-
iowieską (1979/1992), centrum historyczne Warszawy (1980), Zamość (1992), Malbork
Rozdział 18. Kultura 429
i Toruń(1997), Kalwarię Zebrzydowską (1999), Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnic
(2001), drewniane kościoły na Pogórzu Karpackim (2003), Park Mużakowski (2004). Ce.
lem jest wspomaganie wewnątrzpaństwowej ochrony dziedzictwa kulturalnego bądź na-
turalnego, które uznawa jestne
jako ważne dla całej ludzkości i z tego względu konieczna
jest ochrona międzynarodowa, ponieważ niejednokrotnie państwa samodzielnie nie są
w stanie jej zagwarantować. W roku 1993 został zainicjowany program UNESCO zaty-
tułowany Pamięć Świata, pozwalający interpretować znaczenie poszczególnych zjawisk
kulturalnych za sprawą dawnych dokumentów, zaś w 2001 roku powstał rejestr najcen-
niejszych wartości niematerialnych.'! W roku 2001 2 listopada na 31 konferencji UNE-
SCO przyjęto jeszcze jedną konwencję dotyczącą ochrony podwodnego dziedzictwa kul-
turałnego. Warto wspomnieć również o deklaracji UNESCO w sprawie różnorodności
kulturowej. W deklaracji poruszane są takie zagadnienia jak: tożsamość, różnorodność
i pluralizm. Różnorodność kulturalna jest niezbędna dla ludzkości, a kulturowy plu-
ralizm służy do dostosowaniem się do różnorodności kulturowej. Deklaracja również
zwraca uwagę na to, że różnorodność kulturowa nie tłumaczy łamania praw człowieka
a prawo do kultury jest integralnym elementem praw człowieka. Zwraca również uwagę
na konieczność pomocy państwom biednym w rozwoju i kultywowaniu kultury naro-
dowej. UNESCO odegrało również istotną rolę w kształtowaniu uniwersalnych norm
polityki kulturalnej.
W skali regionalnej przykładem organizacji zajmującej się współpracą kulturalną
jest Rada Europy, licząca obecnie 46 państw członkowskich. Jest ona klasyczną orga-
nizacją międzynarodową, a więc organizmem pozbawionym atrybutów instytucji po-
nadnarodowej. Jej specyfika polega na tym, że Rada Europy nie jest organizacją o cha-
rakterze politycznym ani też sojuszem obronnym. Kongres haski z 1948 roku, który za-
inspirował powołanie rok później do życia Rady Europy, miał dać impuls dła integracji
europejskiej, dzięki której uniknięto by w przyszłości konfiktów. Brak woli politycznej
i zimna wojna dzieląca kontynent europejski na dwa rywalizujące obozy spowodowała
jednak, że ostatecznie Rada nie stała się organizacją polityczną.
Jej działalność koncentruje się na wysiłkach zmierzających do umocnienia demo-
kracji, ochronie praw człowieka i umacnianiu rządów prawa. Jednym z jej głównych
celów jest również popieranie uświadamiania i ugruntowywania europejskiej tożsamo-
Ści kulturowej. Już w preambule organizacji podkreśla się przywiązanie do „wartości
duchowych i moralnych, które stanowią wspólne dziedzictwo narodów iktóre znajdują
się u źródła zasad wolności osobistej, wolności politycznych i praworządności będących
podstawą każdej prawdziwej demokracji”. |
De facto Rada Europy jest swoistym klubem dyskusyjnym, skupiającym się w swych
pracach na następujących dziedzinach współpracy:
e gospodarcza;
+ społeczna;
e kulturalna;
e naukowa;
”" 11 G. Michałowska,
, ,
Kultura jako przedmiot; współpracy międzynarodowej, [w:] Problemy społeczno-religijne
Wiata na progu trzeciego tysiąclecia, Warszawa-Krynica Morska 2002, s. 141.
430 | Część 1V. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
« sfera administracyjno-prawna;
e prawa człowieka;
«- podstawowe wolności obywatelskie.
Podstawowym narzędziem współpracy są spotkania Komitetu Ministrów, dla po-
szczególnych jednak jej sfer najistotniejsze są spotkania ministrów odpowiednich re-
sortów, również kultury. Na dorobek prawny Rady, ponad 160 konwencji (nie licząc
protokołów uzupełniających) składają się w dużej mierze dokumenty, których przed-
miotem jest ochrona europejskiego dziedzictwa kulturowego. Najważniejszym spośród
nich jest Europejska Konwencja Kulturalna, podpisana w Rzymie w 1954 roku (Pol-
ska przystapiła do niej w 1989 roku, a więc jeszcze przed uzyskaniem pełnego człon-
kostwa w Radzie). Dla realizacji postanowień Konwencji i regulacji na niej opartych
powołano szereg instytucji (Rada Współpracy Kulturalnej, Fundusz Kultury) i progra-
mów (Dni Dziedzictwa Europejskiego, Europejskie Szlaki Kulturowe). Wśród instytucji
tych wyróżnić również należy Europejski Fundusz Wspomagania Koprodukcji i Dystry-
bucji Dzieł Kinematograficznych i Audiowizualnych Eurimages, Europejskie Centrum
Światowej Wspólzależności i Solidarności (Lizbona) oraz Europejskie Centrum Języ-
ków Wspólczesnych (Graz).
Cele i priorytety Rady Europy potwierdzone zostały w deklaracji wiedeńskiej z paź-
dziernika 1993 roku, która wspomina o wspieraniu i przywiązaniu do „wspólnej spu-
ścizny kulturowej, wzbogacanej przez swoją różnorodność”, oraz w Płanie działania,
przyjętym w Strasburgu w październiku 1997. Wartości demokratyczne oraz różnorod-
ność kułturowa stanowią główne z obszarów działań, wskazywanych w tym dokumen-
cie. W roku 1998 weszła w życie, podpisana cztery lata wcześniej, Ramowa Konwencja
6 Ochronie Mniejszości Narodowych, stanowiąca wraz z Europejską Kartą Języków Re-
gionalnych łub Mniejszościowych fundament działalności Rady związanej z zachowa-
niem pluralizmu kultur i tradycji europejskich.
Ponadto, działalność Rady Europy opiera się na zasadzie spójności społecznej, na
którą składają się trzy czynniki:
« demokracja;
e spójność socjalna i jakości życia;
e kultura i pluralizm kultur.
W sferze kultury Rada Europy zajmuje się zatem przede wszystkim ochroną europej-
skiego dziedzictwa kulturowego i różnorodnością kultur, a także tożsamości kulturowej,
tak na poziomie narodowym, jak i regionalnym, lokalnym i jednostkowym, zagrożonej
zwłaszcza przez komercjalizację i ekspansję kultury masowej.
Nieco inny charakter mają działania Unii Europejskiej. W Europie początki pro-
cesów integracyjnych, które doprowadziły w efekcie do powołania Unii, miały wymiar
przede wszystkim ekonomiczny. Jednak wraz z wymianą gospodarczą dochodziło rów-
nież do wymiany wartości, idei. Państwa członkowskie niejednokrotnie zwracały uwagę
na istotna rolę kultury w procesie integracji europejskiej. Jednak przez wiele lat jedy-
ną regulacją prawną dotyczącą kultury byt art. 36 w Traktacie Rzymskim, gdzie zwró-
12 H. Izdebski, Rada Europy. Organizacja demokratycznych państw Europy i jej znaczenie dla Polski,
Warszawa 1996, s. 37.
Rozdział 18. Kultura 431
cono uwagę na konieczność wprowadzenia ograniczeń w przepływie przedmiotów arty-
stycznych, mających wartość historyczną i archeologiczną. 19 czerwca 1983 roku przyjęto
Uroczystą Deklarację Stuttgarcką, w której podkreślano konieczność ściślejszej współ-
pracy w dziedzinie kultury. Konsekwencją było zwołanie pierwszego posiedzenia mini-
strów kultury państw członkowskich. Pierwszymi zaś wspólnymi inicjatywami były Euro-
pejskie Miasto Kultury i Europejski Rok Muzyki i Dziedzictwa. Ciekawe, że pomimo
istotności problemu, dopiero Traktat o Unii Europejskiej (art. 128) zawierał przepisy
dotyczące kultury oraz celów i zasad polityki kulturalnej Wspólnoty. Zostały one powtó-
rzone w Traktacie Amsterdamskim (art. 151). Ważną zasadą europejskiej polityki kul-
turainej jest zasada subsydiarności. Polega ona na działaniach Wspólnoty wspierających
i uzupełniających działania państw na rzecz kultury, ale tylko wtedy, gdy jest to niezbęd-
ne. Inaczej mówiąc, tylko te działania dla kultury prowadzone są na poziomie Wspól-
noty, które nie mogą być prowadzone przez poszczególne państwa osobno lub wespół.
Traktat jednocześnie określił pole działań Wspólnoty. Działania te powinny być skiero-
wane na (art. 151) podnoszenie poziomu wiedzy i szerzenie kultury oraz historii naro-
dów europejskich, zachowanie i ochronę dziedzictwa kulturalnego o znaczenie europej-
skim, niekomercyjną wymianę kulturalną, twórczość artystyczną i literacką, w tym także
audiowizualną.'* Jednocześnie w Traktacie zostało zapisane, że Wspólnota uwzględnia
aspekty kulturowe w swoich działaniach podejmowanych na mocy innych przepisów ni-
niejszego Traktatu w szczególności w celu poszanowania i popierania różnorodności kul-
tur wchodzących w jej skład.1$ Programy kulturalne Wspónoty to dźwięcznie brzmiące
Kaleidoscope (działalność artystyczna i kulturalna), Ariane (książki i czytelnictwo), Ra-
phael (dziedzictwo kulturowe), a obecnie Kultura 2000.
Działania Unii Europejskiej nie mają na celu przekształcenia tej polityki w jakąś jed-
nolitą politykę kulturalną. Nie jest również ich intencją ingerencja w polityki kulturalne
państw członkowskich. Jest to natomiast próba syntezy pomiędzy integracją polityczną
i ekonomiczną a zachowaniem kulturowej różnorodności. Kultura jest tu traktowana ja-
ko cel, a nie jako środek czy narzędzie do innych celów. Jest ona szczególnie ważna dla
zachowania ciągłości w procesie zmian i w tym sensie sprzyja i współkształtuje proces
integracji.
4.3. Organizacje pozarządowe
3 Jedną z najbardziej widocznych tendencji rozwoju stosunków międzynarodowych
„ Jest wzrastająca szybko liczba aktorów niepaństwowych tychże stosunków. Podstawo-
wym czynnikiem ułatwiającym taką zmianę struktury podmiotów wpływających na funk-
- cjonowanie społeczności międzynarodowej jest zwiększona przenikalność granic pań-
stwowych i rozwój technologii komunikacyjnych. Istotne znaczenie ma równieź wzrasta-
„Jąca liczba problemów i współzależności we współczesnym świecie, z którymi nie są już
stanie uporać się państwa i międzynarodowe organizacje międzyrządowe.
181 K, Waluch, Polityka kulturalna
Li
Unii Europejskiej, Płock 2004, s.5.
15 oerneny europejskie, red. A. Przyborowska-Klimczak, E. Skrzydło-Tefelska, t. 3, Lublin 1999, s. 225.
ide.
432 | Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
W kontekście działań związanych z kulturą wskazać należy dwie grupy organizacji
o-
pozarządowych. Pierwsza, mniejsza liczebnie, to pozarządowe organizacje międzynar
o zasięgu
dowe, a więc takie, których działalność ma charakter stricte międzynarodowy,
, to organizac je pozarząd owe działające
globalnym lub regionalnym. Druga, liczniejsza
na obszarze poszczególnych państw (tzw. trzeci sektor — obywatelski, w odróżnieniu
od sektora pierwszego — administracji państwowej i drugiego — biznesowego). W sfe-
rze kultury, i nie tylko, wywierają one jednak znaczący wpływ na funkcjonowanie syste-
mu międzynarodowego z racji tego, że działają w środowisku transnarodowym, często
(pań-
wspólpracując ze sobą jak i z innymi podmiotami stosunków międzynarodowych
owych funk-
stwa, organizacje międzyrządowe). Mimo że większość organizacji pozarząd
cjonuje w państwach rozwiniętych, ich działalność bardzo często adresowa na jest także
do społeczeństw państw rozwijających się.
Wśród międzynarodowych organizacji pozarządowych (IN GOs) najliczniejszą grupę
stanowią organizacje zajmujące się zagadnieniami kultury, techniki i nauki. Wpływ mają
na to przede wszystkim następujące czynniki: diuga tradycja istnienia tego typu organi-
zacji, wzrost znaczenia kultury, tożsamości kulturowej i komunikacji międzykulturowej
w warunkach globalizacji i „kurczenia się” świata; specyfika przedmiotu ich działań —
zjawiska kulturowe, współczesna technika i świat nauki są ze sobą nierozerwalnie zwią-
zane (patrz: sprzężenia kultury i stosunków międzynarodowych) i wywierają głęboki na-
cisk na oblicze i funkcjonowanie globalnego/lokalnego środowiska życia człowieka."6
Organizacje te bardzo często posiadają status konsultacyjny, przyznający im większe
lub mniejsze uprawnienia przy współdecydowaniu w sprawach dotyczących zakresu ich
działalności, przy organizacjach międzynarodowych o charakterze międzypaństwowym.
Najszerzej rozbudowany system tego typu istnieje w Organizacji Narodów Zjednoczo-
nych i jej organizacjach wyspecjalizowanych. W tym przypadku organizacje pozarządo-
we, działające w sferze kultury, posiadać mogą status konsultacyjny przy UNESCO. Do-
puszczenie INGOs do głosu w sprawie decyzji zapadających na forum organizacji mię-
dzynarodowych wynika z komplementarności organizacji pozarządowych wobec państw
i tworzonych przez nie instytucji międzypaństwowych.
Do głównych zadań INGOS działających w sferze kultury należy:
pogłębianie współpracy między kręgami kulturowymi;
współpraca w zakresie muzyki;
upowszechnianie znajomości języków obcych i literatury;
współpraca w zakresie teatru;
pogłębianie wiedzy historycznej i dbałość o przeszłość;
« współpraca między bibliotekami.”
Do tego typu organizacji zaliczamy np. Międzynarodowe Stowarzyszenie Krytyków
Sztuki czy Międzynarodowy Instytut Teatralny. Przykładem organizacji skupiającej się
na współpracy naukowej jest Międzynarodowe Stowarzyszenie Nauk Politycznych (IP-
SA — International Political Science Association). Należy też wspomnieć, że znaczącą
16 Organizacje międzynarodowe. Istota, mechanizmy działania, zasięg, red. T. Łoś-Nowak, Wrocław
s. 270.
17 Jbid., s. 274.
Rozdział 18. Kultura —-....| | 433
rolę w tej dziedzinie stosunków międzynarodowych odgrywają młodzieżowe organizacje
pozarządowe, takie jak AEGEE, AISEC czy ELSA.
Specyficznym typem organizacji pozarządowych sa organizacje religijne. Ich specy-
fika wynika przede wszystkim z faktu, że z natury swojej nie są związane ze strukturami
państwowymi. Po wtóre, ich działalność jest ściśle powiązana ze sferą kulturową. Religia
jest jednym z elementów konstytuujących system wartości danej kultury, determinując
tym samym jej kształt, tradycje i wzorce zachowań." Upowszechnianiem i kultywowa-
niem postaw moralnych, wynikających z norm religijnych, zajmują się np. utworzona
w 1855 roku YMCA (Young Men's Christian Association — Stowarzyszenie Chrześci-
jańskiej Młodzieży Męskiej) i działająca od 1865 roku Armia Zbawienia. Podobne cele
stawiają sobie takie organizacje jak Światowa Rada Kościołów, Konferencja Kościołów
Europejskich, Światowy Kongres Żydowski, Światowy Kongres Isłamski itp. Wywierają
one wpływ na stosunki międzynarodowe, propagując określone postawy i wzorce, w isto-
cie mające się przyczyniać do dialogu między kulturami.
Drugim typem organizacji pozarządowych są organizacje o charakterze niemiędzy-
narodowym, prowadzące działalność nieograniczającą się do terytorium jednego pań-
stwa. W Polsce przykładem takiej organizacji jest Fundacja im. S. Batorego, założona
w 1988 roku z inicjatywy George'a Sorosa. Jej główne cełe to wzmacnianie roli i aktyw-
ności społeczeństwa obywatelskiego, propagowanie swobód obywatelskich i zasad pań-
stwa prawa oraz rozwijanie współpracy i solidarności międzynarodowej. Cełe te, zwłasz-
cza ostatni z wymienionych, realizowane są w ramach programów prowadzonych przez
Fundację. Programy te adresowane są do instytucji i organizacji społecznych, edukacyj-
nych, młodzieżowych i innych nie tyłko w Polsce, ale również w innych krajach Euro-
py Srodkowo- Wschodniej. W ramach tych programów (np. Forum Europy Środkowo-
Wschodniej, Program Wschód — Wschód, Sztuka bez Granic) rozwijana jest współpra-
ca międzynarodowa, prowadząca, nie tylko w sferze kultury, do zbliżenia między na-
rodami i społeczeństwami. Główną formą tej współpracy jest integrowanie środowisk
opiniotwórczych Polski i innych krajów, poprzez organizowanie konferencji, forów dys-
kusyjnych, wymianę młodzieży. Dotyczy to zwłaszcza działań mających na celu zbliżenie
między narodami Polski i Ukrainy. Międzynarodowy charakter działalności Fundacji
objawia się również w sposobie pozyskiwania funduszy. Fundacja Batorego jest „organi-
zacją czapową”, tzn. przyznaje granty mniejszym organizacjom pozarządowym z Polski
oraz ich partnerom zagranicznym, na które środki często pozyskuje z zewnątrz (fundu-
sze Unii Europejskiej, zagraniczni grantodawcy prywatni — fundacje i inne instytucje).!?
. Działalność organizacji pozarządowych, funkcjonujących na szczeblu regionalnym
i lokalnym, jest bardzo istotna z punktu widzenia międzynarodowych stosunków kul-
turalnych. Struktury państwowe nie są bowiem w stanie, koncentrując się na high poli-
tics, skutecznie zadbać o zachodzące na niższym szczeblu procesy przenikania się spo-
łeczeństw. Tymczasem w środowisku transnarodowym dyfuzja kulturowa i narastające,
18 Ry nano -
konc By tai się, jak dalece religia wpływa na kultury i ich wzajemne relacje, nie trzeba analizować
1999, icepcji $. P. Huntingtona; bynajmniej nie nowatorskiej — wystarczy wspomnieć awy krzyż -
kwistadorów czy niedawne wydarzenia na Bałkanach. OPO EE kon
Szczegóły na stronie internetowej Fundacji im. S. Batorego: <http://www.batory.org.pl>.
434 _ || Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
w opozycji do procesów globalizacji, procesy lokalizacji życia społecznego i kulturowego,
nabierają coraz większego znaczenia również z punktu widzenia szeroko pojmowanego
bezpieczeństwa międzynarodowego, warunkują bowiem ksztalt współpracy międzyna-
rodowej i zbliżenie między narodami, grupami etnicznymi i kulturami.
Wzrastająca liczba podmiotów pozarządowych i coraz większy zakres przedmiotowy
ich dzialalności w sferze stosunków międzynarodowych powodują, że stosuje się cza-
sem określenie „międzynarodowe społeczeństwo obywatelskie”. Jest to koncepcja ba-
zująca w głównej mierze na teorii współzależności, określających warunki funkcjonowa-
nia środowiska międzynarodowego. Zaklada istnienie sieci autonomicznych organizacji
i postuluje daleko posuniętą dcmokratyzację, przy odrzuceniu paradygmatu państwo-
wocentrycznego, a co za tym idzie odrzuceniu także establishmentu i struktur władzy."
Takiego globalnego społeczeństwa jednak nie ma, bo z jednej strony, mamy do czynie-
nia ze zinstytucjonalizowanym i funkcjonującym systemem stosunków międzynarodo-
wych, a z drugiej strony, z wielką liczbą podmiotów pozarządowych, które funkcjonując
sprawnie w trybie zadaniowym (mobilizując się dla realizacji określonej misji), z racji
różnorodności kulturowej świata nie są w stanie wypracować jednolitego paradygma-
tu kulturowego. Potwierdza to dychotomiczny charakter sprzężeń kultury i stosunków
międzynarodowych.
5. Zagraniczna polityka kulturalna Polski
Kultura jest istotnym obszarem w zakresie polityki zagranicznej państwa. Służy
przede wszystkim promowaniu wiedzy o kraju i jego osiągnięć. Jest to bardzo istotne
w sytuacji, kiedy brak jest innych dziedzin takich jak marka przemysłowa
turystyczna, które nadal pozostawiają wiele do życzenia. Obok sfery bezpieczeństwa”
i gospodarki kultura urasta do rangi „trzeciego filaru” w polityce zagranicznej Polski.
Bardzo ważne jest, że takie pojęcia jak „kultura” i „polityka zagraniczna” definiowane
są w sposób rozszerzający. Dzięki temu promocja kultury tworzy pole do otwartego
dialogu o Polsce współczesnej, o jej historii, popularyzuje wiedzę o państwie, wpływa
na jego wizerunek i dzięki temu służy obalaniu stereotypów.
W latach 90. toczyła się w Polsce dyskusja dotycząca modelu promowania kultury
polskiej za granicą. Niektórzy w dyskusji tej odwoływali się do potencjału kultury pol-
skiej i jej atrakcyjności jako czynników zapewniających naszą obecność w międzynaro-
dowej wymianie kulturalnej, inni twierdzili, że kultura nie powinna być sprowadzana
do roli instrumentu polityki zagranicznej, a promocja interesów Polski będzie zależała
od rosnącego PKB, napływu inwestycji zagranicznych i klasycznej dyplomacji. Niemniej
jednak to właśnie dzięki współpracy kulturalnej ułatwiona zostaje wymiana idei i war-
tości, a wymiana ta sprzyja stabilizacji politycznej. Kształtujący się w ostatnich latach
model promocji i dyplomacji kulturalnej Polski charakteryzuje się następującymi cecha-
mi:
» promocja kulturalna stanowi istotny element wiedzy o państwie za granicą, gdyż
ani oferta turystyczna, ani marki przemysłowe nie stworzyły porównywalnej alternatywy;
20 G. Evans, J. Newnham, The Penguin Dictionary of International Relations, London 1998, s. 259-260.
Rozdział 18. Kultura 435
» nie dąży się w promocji do unifikacji aparatu realizującego promocję polityczną
kulturalną, gospodarczą i turystyczną, ale do stopniowej koordynacji działalności róż.
nych podmiotów;
. polską dyplomację kulturalną prowadzą za granicą placówki Ministerstwa Spraw
Zagranicznych wszystkich typów, nie tylko Instytuty Polskie, ale także ambasady i kon-
sulaty generalne;
» ważną cechą jest również swoboda placówek w definiowaniu metod, jakimi należy
promować Polskę i jej kulturę.
W Polsce podmiotami realizującymi międzynarodową współpracę kulturalną są
Ministerstwo Spraw Zagranicznych, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
i w pewnych wymiarach Ministerstwo Edukacji Narodowej, Ministerstwo Spraw We-
wnętrznych i Administracji oraz Komitet Badań Naukowych.
W roku 2000 został powołany przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Instytut Adama Mickiewicza, który ma pełnić rolę koordynatora działań w dziedzinie
promocji kulturalnej, jego celem jest też pozyskiwanie środków pozabudżetowych. Waż-
ną pozycję w propagowaniu kultury polskiej i ochrony dziedzictwa kulturowego Polski
ma Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie.
Celem bezpośrednim zagranicznej polityki kulturalnej Polski jest kreowanie współ-
czesnego obrazu kultury polskiej, reagowanie na oczekiwania i potrzeby jej odbiorców
pobudzanie ich zainteresowań oraz ułatwianie dostępu do polskiego dziedzictwa kułtu-
rowego, a także uczestniczenie w życiu kulturalnym III Rzeczypospolitej. Celem pośred-
nim jest obiektywizacja wizerunku Polski za granicą. Priorytety zagranicznej polityki kul-
turałnej Połski można podzielić na: terytorialne, merytoryczne i metodologiczne. Ostat-
czy oferta nie lata to przede wszystkim czas związany z naszą akcesją do Unii Europejskiej. Dla-
tego też naturalne było szerzenie wiedzy o Połsce w państwach UE. Oczywiście bardzo
ważnym kierunkiem jest również Europa Środkowa i Wschodnia. Tu szczególnie należy
zachować pozycję kulturalną Polski, która nieco osłabła po upadku systemu dwubiegu-
nowego. Polska bowiem przestała być łącznikiem państw Europy Wschodniej z kulturą
Zachodu. Ważnym obszarem działań są również Stany Zjednoczone. Szczególnie istotne
jest docieranie tu do środowisk opiniotwórczych. W obszarze pozaeuropejskim również
istotnymi partnerami są państwa, które są traktowane jako ważni partnerzy ekonomicz-
PA
R Korea, Japonia) czy są miejscem osiedlania się Polonii (Australia, Brazylia,
Niewątpliwie ważnym elementem w kreowaniu zagranicznej polityki kulturalnej jest
czynnik osobowościowy. Państwo może wykorzystywać autorytety, znane osobowości do
promocji państwa w świecie. Tak jest w przypadku Lecha Wałęsy, który jest symbolem
powszechnie rozpoznawalnym i z tego względu przyczynia się do kreowania wizerunku
Polski. Tak też było (i w zasadzie jest nadal) w przypadku Jana Pawła II. Promocja
Polski, polskiej kultury i nauki powinna być apolityczna i współnym interesem wszystkich
. ugrupowań politycznych i rządów.
436 ©———- Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 18. Kultura
437

kkk Michałowska G., Wartości kulturowe w stosunkach międzynarodowych, [w:] Księga

jubileuszowa na
65-lecie profesora J. Kukułki, Warszawa 1994.
Szeroko rozumiana kultura bardzo istotnie wplywa i ksztaltuje stosunki międzyna- Ritzer G., McDonaldyzacja społeczeństwa, Warszawa 1999.
rodowe. Państwom, które funkcjonują w tym samym kręgu kulturowym, uznającym po- Rocznik polskiej dyplomacji kulturalnej 1999.
Walker R. B. J., The Concept of Culture in the Theory of International Relations, [w:] Culture and
dobny katalog wartości, o wiele łatwiej jest nawiązywać kontakty. I odwrotnie. Różnice International Relations, Jongsuk Chay (ed.), New York-Londen 1990.
kułturowe wpływają na brak zrozumienia i niechęć do wspólnego działania. Wałuch K., Polityka kulturalna Unii Europejskiej, Płock 2004.
Kultura warunkuje zachowania państw, ich racjonalność. Na tym tle dochodzi bardzo Internet
często do nieporozumień, to bowiem co dła państw wywodzących się z jednego kręgu UNESCO hitp://www.unesco.org
kulturowego jest racjonalne, dła państw o odmiennym systemie kulturowym już nie. Tym Rada Europy hitp://www.coe.int, http:/Avww.coe.org.pl
Unia Europejska http://europa.eu.int/pol/cult/index_ pl.htm
samym utrudnia to osiągnięcie porozumienia.
ONZ http://www.un.org/works/culture
Państwa na przestrzeni wieków wykorzystywały kulturę do wzmacniania swojej po-
zycji. Obecnie wykorzystują dyplomację kulturalną do pozytywnego kreowania swojego
wizerunku.

Problemy do dyskusji

. Czy kryzys kultury Zachodu wpływa na stosunki międzynarodowe?

—

„ Co warunkuje pozytywny lub negatywny wpływ kultury na funkcjonowanie stosun-

N

ków międzynarodowych?
„ Jakie wartości kultury najszybciej ulegają dyfuzji i dlaczego?
2 w

. Czego wymaga skuteczne promowanie własnej kultury?

SOL

„ Jak dalece prawdziwe jest powiedzenie „kultura łagodzi obyczaje”?

. Czy prawdziwe jest stwierdzenie jednego z amerykańskich polityków: „Po co nam
dyplomacja, wystarczy wysłać faks”?

Zalecana literatura

Barber B. R., Dźihad kontra MeŚwiat, Warszawa 2000.

Brozi K. ].: Powstanie i upadek wielkich cywilizacji, Lublin 1995.
Cynarski W. J, Globalizacja a spotkanie kultur, Rzeszów 2003.
Czarnowski S., Kultura, Warszawa 1958.
Fukuyama F., Koniec historii, Poznań 1996.
Gajda J., Wprowadzenie do wiedzy o kulturze, Lublin 1992.
Huntington S. P, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 1997.
Izdebski H., Rada Europy. Organizacja demokratycznych państw Europy i jej znaczenie dla Polski,
Warszawa 1996.
Jahn B., The Cultural Construction of International Relations: The Invention of the State of Nature,
New York 2000.
Kroeber A. L., Istota kultury, Warszawa 1989.
Kukuika J., Teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2000.
Organizacje międzynarodowe. Istota, mechanizmy dziatania, zasięg, red. T. Łoś-Nowak, Wrocław
1999.
Michafowska G., Kultura jako przedmiot współpracy międzynarodowej, |w:] Problemy społeczno-
-religijne świata na progu trzeciego tysiąclecia, Warszawa-Krynica Morska 2002.
Michałowska G., Kulturowe czynniki bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe w Euro-
pie Środkowej po zimnej wojnie, red. J. Kukułka, Warszawa 1994.
Michałowska G., Międzynarodowe stosunki kulturalne, Warszawa 1986.

Rozdział 19
Marek Pietraś
Problemy ekologiczne
Postępujący proces umiędzynaradawiania problemów ekologicznych, ich transgra-
niczny w większości charakter, sprawia, że ich rozwiązywanie wymaga międzynarodo-
wych decyzji i działań. Inaczej mówiąc, reakcją na umiędzynaradawianie problemów
ekologicznych jest umiędzynaradawianie działań służących ich rozwiązywaniu. Tym sa-
mym stały się one trwałym elementem w strukturze interakcji i więzi w międzynarodo-
wych stosunkach politycznych, co obrazuje ich dynamiczny, „otwarty” charakter, ewolu-
cja zakresu przedmiotowego i zdolność do obejmowania coraz to nowszych treści, włą-
czając ekologiczne. W szczególności przyczynia się do tego globalny charakter części
problemów ekologicznych.
1. Zagrożenia i wyzwania ekologiczne
Pojęcia „zagrożenia ekologiczne” lub „problemy ekologiczne” używane są zamien-
nie. Oznaczają z reguły takie zmiany w wyniku zachowań społecznych fizycznych lub /
i chemicznych oraz biologicznych właściwości środowiska, które zagrażają realizacji war-
tości istotnych dla społeczeństw, zwłaszcza takich jak zdrowie, rozwój, dobrobyt, jakość
życia, ale w skrajnych przypadkach przetrwanie, i to cywilizacji ludzkiej jako całości. Po-
strzegane są nawet — zwłaszcza po opublikowaniu w końcu lat 60. i w początkach lat
70. XX wieku raportów Klubu Rzymskiego — jako potencjalna bariera wzrostu gospo-
darczego. Wyróżnikiem zagrożeń ekologicznych jest ich antropogeniczny i nieintencyj-
ny charakter. Są więc, z wyjątkiem możliwości świadomego zastosowania technik mo-
dyfikacji środowiska, skutkiem ubocznym organizacji i funkcjonowania społeczeństw,
a zwłaszcza zaspokajania ich potrzeb. Istotną ich cechą jest także różnorodność za-
grożeń, dynamika prowadząca do postępującej ich złożoności i komplikowania, oraz
zróżnicowany zasięg przestrzenny, oznaczający występowanie globalnych, regionalnych,
a nawet lokalnych problemów ekologicznych. Do globalnych problemów ekologicznych
zaliczamy przede wszystkim tzw. efekt cieplarniany i związaną z nim perspektywę zmian
klimatycznych, zanik warstwy ozonowej, ginięcie gatunków i łączący się z tym proces
zmniejszania bioróżnorodności planety. Żaś do regionalnych problemów ekologicznych
należą przede wszystkim zanieczyszczenia powietrza i wynikające stąd tzw. kwaśne desz-
cze. Zagrożeniem takim jest także energetyka jądrowa i związana z tym możliwość pro-
Rozdział 19. Probłemy ekologiczne 439
mieniotwórczego skażenia środowiska. Wykaz ten nie wyczerpuje złożoności i różno-
rodności zagrożeń ekologicznych.
Efekt cieplarniany. Jest najważniejszym problemem ekologicznym. W powiązaniu
z perspektywą zmian klimatycznych niesie z sobą potencjalnie najgroźniejsze konse-
kwencje dla ludzkości. Jego istota polega na zmianie fizycznych i chemicznych właści-
wości naturalnie występujących w atmosferze gazów (para wodna, dwutlenek węgla, me-
tan, tlenki azotu), które przepuszczają energię słoneczną i zatrzymują promieniowanie
cieplne Żiemi. Zatrzymanie tego ciepła w niższych warstwach atmosfery w wyniku zmia-
ny i zagęszczenia warstwy gazów otaczających Ziemię może prowadzić do jej ocieplenia
zgodnie z mechanizmem znanym w szklarni. Stąd też zjawisko to nazywane jest efektem
szklarniowym lub cieplarnianym. Szczególnie jednak istotne znaczenie ma odpowiedź
na pytanie o jego przyczyny. Czy jest ono wynikiem naturalnych zmian klimatu? Czy
też ma charakter antropogeniczny, a więc jest powodowane przez zachowania społecz-
ne? Odpowiedź na ten dylemat jest ciągle przedmiotem sporów naukowych o istotnych
implikacjach dla praktyki politycznej.
jest znane ludzkości od początku XX wieku,
Chociaż zjawisko efektu cieplarnianego
to dopiero od przelomu lat 70. i 80. zaczęto je traktować jako poważne zagrożenie.
Przyczyniły się do tego jednoznaczne wyniki badań naukowych, zgodnie z którymi
w ciągu ostatniego stulecia przeciętna temperatura powierzchni Żiemi wzrosła o 0,2-
0,6 st. C i prognozuje się, że do 2100 roku może wzrosnąć o 1,4—5,8 st. C w porównaniu
ze średnim jej poziomem w 1980 roku.
Konsekwencje zmian temperatury powierzchni Ziemi są przedmiotem spekulacji.
Istnieje jednak zbieżność poglądów co do tego, że mogą to być zmiany dewastujące,
wręcz nagłe, nieliniowe, przekraczające zdolności adaptacyjne ludzkości. Przede wszyst-
kim może zmienić się, ocieplić klimat. To z kolei może prowadzić — po pierwsze —
do podniesienia się poziomu mórz w wyniku topnienia lodowców. Szacuje się, że ich
poziom do 2100 r. może wzrosnąć o 9 do ok. 90 cm, zalewając obszary nisko położone
i wymuszając procesy migracyjne. Te ostatnie mogą z kolei być źródłem napięć i kon-
fiiktów. Po drugie, w wyniku zmian klimatu może zmienić się struktura produkcji rolnej,
związana z tym zmiana okresów wegetacji i produkcji żywności. Po trzecie, możliwe jest
rozprzestrzenianie się chorób tropikalnych na obszary dotychczas nimi nieobjęte. Po
czwarte, konsekwencją powyższych zmian, które nie będą dotykały w jednakowym stop-
niu wszystkich obszarów globu, może być w długim okresie nawet zmiana globalnego,
dotychczasowego układu sił.
Reakcja społeczności międzynarodowej, ośrodków decyzyjnych na perspektywę
Ę zmian klimatycznych nie jest jednak jednoznaczna. Przesłanki zróżnicowanej reakcji
; poszczególnych państw, pomijając specyficzne dla każdego z nich uwarunkowania we-
wnętrzne, określa brak pewności naukowej na temat przyczyn zmian klimatycznych. Dla
niektórych Środowisk nie jest jasne, czy niekwestionowana zmiana temperatury globu
jest wynikiem aktywności społecznej, a więc ma charakter antropogeniczny, czy też jest
wynikiem niejako „naturałnej” zmienności klimatu, która towarzyszy łudzkości od zara-
nia dziejów. Specyfiką XX i XXI wieku jest jednak najprawdopodobniej niespotykane
wcześniej tempo tych zmian.
440 ——— | Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
Wątpliwości co do istoty i przyczyn zmian klimatycznych nie usuwają prace funk-
cjonującego od 1988 r. Międzynarodowego Panelu Klimatycznego, wspieranego przez
Program Narodów Zjednoczonych ds. Środowiska oraz Światową Organizację Mete-
orologiczną, który koordynuje badania naukowe na temat zmian klimatycznych. Dzieje
się tak, mimo że prowadzone badania jednoznacznie potwierdzają, że klimat się ocie-
pla, a emisja tzw. gazów szklarniowych, zwłaszcza dwutlenku węgla, do tego ocieplania
jednoznacznie się przyczynia. Tu jednak w niektórych środowiskach naukowych formu-
łowany jest pogląd, że koncentracja gazów szklarniowych być może jest skutkiem zmian
klimatycznych, a nie ich przyczyną. Tak określony brak pewności naukowej między in-
nymi sprawia, że podjęcie skoordynowanej, globalnej współpracy międzynarodowej jest
niezwykle trudne. Konwencja klimatyczna z 1992 r. ma charakter ramowy, lecz nie na-
kłada na państwa żadnych zobowiązań redukcji gazów szklarniowych. Zaś nakładający
takie zobowiązania Protokół z Kyoto przez wiele państw, w tym Stany Zjednoczone emi-
tujące do atmosfery ok. 25% dwutlenku węgla, nie jest akceptowany.
Zanik warstwy ozonowej. Warstwa ozonowa pełni rolę tarczy chroniącej ludzi, faunę
i florę przed szkodliwym promieniowaniem ultrafioletowym. Pauł i Ann Ehrlich wska-
zywali nawet, że bez warstwy ozonowej życie na Ziemi wygłądaloby jak w ultrafioleto-
wym sterylizatorze, czyli byłoby niemożliwe. Jednakże zachowania społeczne związane
są głównie z produkcją i emisją do atmosfery od ok. 1930 r. gazów zwanych freonami.
Powodują one zmianę chemicznych właściwości warstwy ozonowej w taki sposób, że do
Ziemi dociera zwiększona ilość promieniowania ultrafioletowego. Skutki tego zjawiska
są i mogą być zróżnicowane m.in. w postaci obniżenia sprawności systemu immunolo-
gicznego człowieka, a stąd zwiększenia prawdopodobieństwa zachorowań na nowotwory
skóry, chorób oczu, choroby alergiczne, infekcje wirusowe czy przypadki mutacji gene-
tycznych. Możliwe jest także obniżenie produkcji zbóż. Oznacza to, że antropogenicznie
warunkowane zmiany warstwy ozonowej są przyczyną potężnych zagrożeń dla ludzkości.
W przeciwieństwie do efektu cieplarnianego zanik warstwy ozonowej jest jedno-
znacznie udokumentowany wynikami badań naukowych co do przyczyn i objawów tego
zjawiska. Już w 1975 r. UNEP, przy współpracy ze Światowym Towarzystwem Meteoro-
logicznym, uruchomił program badawczy na temat zależności między emisją freonów
i zanikiem warstwy ozonowej. Prowadzone badania na początku lat 80. doprowadziły
do wykrycia „dziury” w warstwie ozonu w okolicach bieguna południowego. Wykazały
bowiem, że w tym obszarze koncentracja ozonu w latach 1977-1984 zmniejszyła się aż
0 40% w porównaniu z jej stanem w 1960 roku. Wyniki te zostały potwierdzone przez ba-
dania prowadzone przez NASA. Badania te pokazały także, że zanik warstwy ozonowej
dotyczy również półkuli północnej i wyniósł ok. 3%, zaś w okolicach bieguna północnego
nawet 5—10%.!
Identyfikacja w wyniku badań naukowych faktu zaniku warstwy ozonowej oraz
ukształtowany naukowy konsensus dotyczący przyczyn tego zjawiska z jednoznacznym
wskazaniem na emisję freonów stworzyły podstawy kształtowania konsensusu politycz-
1 Zob. Ch. Harper, Environment and society: human perspectives on environmental issues, Upper Saddle
River 1996, s. 109 i n.; N. Carter, The politics of the environment: ideas, activism, policy, Cambridge 2001, s. 229
in.
Rozdział 19. Problemy ekologiczne 441
nego i podejmowanych decyzji oraz działań. W ich wyniku w 1985 roku przyjęto Kon-
wencję wiedeńską o ochronie warstwy ozonowej oraz kolejne z nią powiązane protokóły,
z których szczególne znaczenie miał Protokól Montrealski z 1987 roku.
Ginięcie lasów tropikalnych i gatunków. Szacuje się, że lasy tropikalne pokrywały
ok. 12-14% powierzchni lądów głabu. Obecnie jest to poniżej 6% i każdego roku giną
lasy tropikalne o powierzchni porównywalnej z obszarem dzisiejszych wysp brytyjskich.
Zmiana ta niesie z sobą istotne, globalne konsekwencje dla ludzkości. Ubytek lasów,
zwłaszcza tropikalnych przyczynia się bowiem do narastania efektu szklarniowego, gdyż
zmniejszają się ich zdolności do pochłaniania dwutlenku węgla, który w konsekwencji
uwałniany jest do atmosfery. Lasy tropikalne są także niezwykle ważne dła zachowa-
nia bioróżnorodności globu, gdyż są siedliskiem ponad połowy z ok. szacowanych 5-
10 młn gatunków fauny i flory. Są także źródłem schronienia i żywności dla ok. 140 min
ludzi z ok. 1000 plemion. Ponadto przyczyniają się do tworzenia miejsc pracy, są źró-
dłem żywności oraz służą medycynie, dostarczając substancji używanych do produkcji
lekarstw. Przyczyny ginięcia lasów tropikalnych mają charakter antropogeniczny. Zwią-
zane są głównie z rozwojem osadnictwa oraz handlem drewnem tropikalnym.
Skutkiem ginięcia lasów tropikalnych, o istotnych konsekwencjach dla ludzkości, jest
ginięcie gatunków, czyli ograniczanie bioróżnorodności planety. Chociaż zjawisko to
jest „naturalnym” procesem, związanym z ewolucją życia na Ziemi, to w ostatnich kilku
wiekach wiele z gatunków wyginęlo w wyniku działalności ludzkiej. Co więcej, nastąpiło
wyraźne przyspieszenie tego procesu. Jego przyczyną jest wzmiankowane ginięcie lasów
tropikalnych, ale także procesy urbanizacji, rozwój produkcji rolnej i jej chemizacja,
procesy pustynnienia znacznych obszarów lądowych oraz zmiany krajobrazowe.
Ginięcie gatunków niesie z sobą znaczne zagrożenia dla ludzkości. Przede wszyst-
kim prowadzi do ubożenia zasobów genetycznych, swoistego „banku genów”, jaki two-
rzą lasy tropikalne. Redukowane są także substancje wykorzystywane przez przemysł
farmaceutyczny do produkcji lekarstw, a w konsekwencji do ochrony zdrowia. Szacuje
się bowiem, że ok. 25% lekarstw przepisywanych w USA zawiera składniki pochodzące
z gatunków żyjących w lasach tropikalnych, a ok. 1400 gatunków w nich żyjących może
zawierać składniki przeciwnowotworowe.
Transgraniczne zanieczyszczenia powietrza i kwaśne deszcze. Są zjawiskiem głów-
nie regionalnym i występują przede wszystkim w Europie, ale także Ameryce Północnej
i niektórych uprzemysłowionych regionach Azji. Mają charakter antropogeniczny, co
znaczy, że są powodowane przez zachowania społeczne, głównie działalność gospodar-
czą. Podlegają procesom umiędzynaradawiania, czyli z elementu wnętrza państwa drogą
powietrzną stają się elementem funkcjonowania środowiska międzynarodowego.
W Europie, w warunkach wysokiego poziomu industrializacji, aktywności gospodar-
czej i rozwoju transportu samochodowego, transgraniczne zanieczyszczenia powietrza
należą do jednych z najistotniejszych zagrożeń ekologicznych.? Jako zjawisko międzyna-
rodowe zaczęto je dostrzegać przede wszystkim w państwach skandynawskich. Ich umię-
dzynaradawianie obejmuje jednak Europę jako całość i sprawia, że państwa europejskie
i ich społeczeństwa funkcjonują w warunkach szczególnego rodzaju współzależności.
2. Zob. B. Rhode [ed.], Air Pollution in Europe, vol. 1: Western Europe, Vienna 1988, s. 5—6.
442 Część 1V. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
W praktyce oznacza to, że emisje zanieczyszczeń powietrza w jednych państwach odczu-
wane Są we wnętrzu innych państw.” W Europie procesy internacjonalizacji zanieczysz-
czeń powietrza przez dlugi czas były postrzegane przez pryzmat emisji dwutlenku siarki
oraz tlenków azotu. Z, czasem zaczęto identyfikować i inne zanieczyszczenia przenoszo-
ne z jednych państw do innych. Należy do nich amoniak, szeroka gama związków orga-
nicznych, metan, tlenek i dwutlenek węgła czy metale ciężkie takie jak kadm, ołów i rtęć.
Głównym źródłem emisji dwutlenku siarki są państwa Europy Środkowej i Wschod-
niej, w szczególności Bułgaria, Czechy, Federacja Rosyjska, Polska i Ukraina. Jednakże
w państwach tych, w łatach 90. XX wieku w warunkach reform gospodarczych i związa-
nych z tym zmian strukturalnych, widoczny jest systematyczny spadek emisji dwutlenku
siarki do atmosfery. Zaś w grupie państw Europy Zachodniej największymi emitentami
dwutlenku siarki są Francja, Niemcy, Wielka Brytania i Włochy. Jednakże w latach 90.
XX wieku wystąpił w nich znaczący spadek emisji dwutlenku siarki do atmosfery przy
zachowaniu dynamiki wzrostu gospodarczego.
Istotnym elementem analizy transgranicznych zanieczyszczeń powietrza w Euro-
pie jest proces ich umiędzynaradawiania. Badania prowadzone w ramach istniejącego
w Europie systemu monitoringu transgranicznych zanieczyszczeń powietrza wyraźnie
pokazują, że w latach 90. XX wieku umiędzynaradawianie emisji związków siarki uległo
poglębieniu. W roku 1996 w przypadku Bułgarii, Danii, Włoch, Polski, Wielkiej Brytanii
i Rosji odpowiednio 86%, 91%, 80%, 71%, 80%, 61% ogółu emisji tlenków siarki trafia-
ło do innych państw. Z kolei w tych państwach odpowiednio 44%, 79%, 64%, 50%, 31%
i 63% ogółu opadów tlenków siarki w 1996 r. pochodziło ze źródeł położonych poza ich
granicami.
Skutki zanieczyszczeń powietrza w Europie z ich efektem transgranicznym są zróż-
nicowane. Jednym z nich są tzw. kwaśne deszcze. Powstają one w wyniku zmieszania
uwołnionego do atmosfery dwutlenku siarki, tlenków azotu lub dwutlenku węgla z pa-
rą wodną i opadają w postaci określonego kwasu. Zjawisko to jest szkodliwe dla gleb,
akwenów wodnych i zdrowia ludzi. Negatywne konsekwencje niosą dla lasów w Euro-
pie, przyczyniając się do ich ginięcia na znacznej powierzchni. Ponadto zanieczyszczenia
powietrza powodują negatywne efekty gospodarcze dla państw europejskich, zdrowotne
dla społeczeństw oraz są przyczyną negatywnych zmian w środowisku naturalnym.
Istotnym skutkiem gospodarczym, nie bez konsekwencji politycznych, umiędzyna-
radawiania zanieczyszczeń powietrza jest wypaczanie struktury kosztów ponoszonych
przez poszczególne państwa na ochronę środowiska. Oznacza to, że niektóre państwa
ponoszą koszty usuwania obciążeń środowiska, które nie odzwierciedlają poziomu po-
wodowanych przez nie zanieczyszczeń powietrza. Inaczej mówiąc, jedne państwa wraz
z transgranicznym przepływem zanieczyszczeń powietrza koszty usuwania tych obciążeń
przenoszą na inne państwa.
Zagrożenie promieniotwórczym skażeniem środowiska. Promieniowanie radioak-
tywne ma charakter „naturalny”. Jednakże odkrycie radioaktywności i możliwości wy-
twarzania energii w wyniku reakcji jądrowej dało początek tzw. „erze nuklearnej”
3 Zob. J. Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2000, s. 236-247; R. Kuźniar, Współ-
zależność jako prawidłowość stosunków międzynarodowych, „Sprawy Międzynarodowe” 1988, nr 4.
Rozdział 19. Problemy ekologiczne 443
w dziejach ludzkości i stworzyło groźbę dodatkowego promieniowania związanego z ak-
tywnością społeczną. Oprócz wykorzystywania energii jądrowej do celów wojskowych,
| zagrozenie zwiększonego promieniowania radioaktywnego związane jest z energetyką
jądrową. Po pierwsze, poprzez proces wydobywania, przetwarzania i składowania ma-
teriałów radioaktywnych energetyka jądrowa przyczynia się do swoistego ruchu mate-
riatów radioaktywnych w środowisku. Po drugie, istotne zagrożenie tworzy możliwość
awarii instalacji jądrowych, których normalne funkcjonowanie jest oceniane jako dość
bezpieczne. W Europie potencjalne zagrożenie tworzy funkcjonowanie w elektrowniach
210 reaktorów w 19 państwach (stan na koniec czerwca 2003 r.). Około 120 z nich złoka-
lizowanych jest w odległości mniejszej niż 100 km od granic innych państw. W przypadku
awarii tworzy to przesłanki skutków transgranicznych, czego potwierdzeniem stala się
katastrofa w Czernobylu (26 kwietnia 1986 r.). Chociaż jej skutki są przedmiotem spo-
rów, to w regionie Czernobyla po katastrofie dramatycznie wzrosła liczba przypadków
zachorowań na nowotwory tarczycy, na Białorusi 36 razy, na Ukrainie 22 razy, a w Rosji
3 razy. Oprócz tego uważa się, że promieniowanie radioaktywne może być przyczyną
uszkodzeń kodu genetycznego, chorób oczu i wielu innych schorzeń.
Analizowane przykłady zagrożeń ekologicznych nie wyczerpują całej ich złożoności.
Należy bowiem do nich chociażby transgraniczny handel niebezpiecznymi odpadami,
procesy pustynnienia, erozja gleb, zanieczyszczanie środowiska morskiego itd. Wyróż-
nia je też kilka cech specyficznych. Przede wszystkim mają charakter antropogeniczny,
czyli są wynikiem zachowań społecznych. Po drugie, odpowiedzialne za nie są glównie
państwa rozwinięte tzw. Pólnocy. Fakt ten ma istotne znaczenie dla praktyki politycznej
służącej rozwiązywaniu problemów ekologicznych. Po trzecie, zagrożenia ekologiczne
są zjawiskiem dynamicznym, podlegającym ewolucji, co oznacza, że obok tych „trady-
cyjnych”, industriałnych, jak chociażby zanieczyszczenia powietrza, pojawiają się zagro-
żenia nowe, „nietradycyjne” i nieindustrialne, jak chociażby te związane z żywnością ge-
netycznie modyfikowaną czy intensywnym ruchem turystycznym do miejsc o unikalnej
wartości krajobrazu. Oznacza to, że zagrożenia ekologiczne nie są zjawiskami charakte-
rystycznymi tylko dla spoleczeństw industrialnych, ale te postindustrialne tworzą nowe,
wcześniej nieznane zagrożenia. Po czwarte, zagrożenia ekologiczne do stosunków spo-
tecznych wnoszą nowy rodzaj zależności przyczynowo-skutkowych, których cechą jest
tzw. efekt skutków odłożonych w czasie, czyli ujawniających się po jakimś, z reguły zróż-
nicowanym okresie od wystąpienia przyczyn, które je spowodowały. Dotyczy to większo-
ści zagrożeń ekologicznych jak efekt cieplarniany, zanik warstwy ozonowej czy żywności
genetycznie modyfikowanej. Oznacza to, że nie możemy być pewni, iż w pełni znamy ob-
awy nawet tych wcześniej zidentyfikowanych zagrożeń ekologicznych, które z kolei do
stosunków społecznych wprowadzają element nieliniowości i możliwości zmian nagłych,
„ Aiekontynuowalnych, zaskakujących społeczność międzynarodową. Po piąte, jakościową
; cechą zagrożeń ekologicznych jest wkroczenie przez ludzkość w etap globalnych zmian
ekologicznych, które z lokalnych, zamkniętych granicami poszczególnych państw, stały
ię transgraniczne, o zasięgu globalnym. Po szóste, poszczególne zagrożenia ekologiczne
ą współzależne i wzajemnie warunkują swoje funkcjonowanie, tworząc swoisty system
naczyń połączonych.
444 (0 _- Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
Obok identyfikacji zagrożeń ekologicznych i ich cech niezbędne jest także określe-
nie wyzwań stojących przed społecznością międzynarodową w kontekście problemów
ekologicznych. Najistotniejszym z nich jest sprzeczność między holistycznym, organicz-
nym charakterem Środowiska, i to w odniesieniu do globu jako całości, z jednej stro-
ny, oraz polityczną organizacją świata podzielonego na ponad 190 organizmów pań-
stwowych, działających zgodnie z własnymi, egocentrycznie zdefiniowanymi interesami,
z drugiej strony. W tym kontekście Andrew Hurrell i Benedict Kingsbury zasadnie py-
tali, czy w sfragmentaryzowanym środowisku międzynarodowym, złożonym z suweren-
nych państw i wielu innych podmiotów, możliwe jest osiągnięcie wysokiego poziomu
współpracy i koordynacji działań, niezbędnych do rozwiązania wspólnych problemów
ekologicznych o globalnym zasięgu? Zasadność tak postawionego pytania podkreśla
brak w poliarchicznym środowisku międzynarodowym, w przeciwieństwie do wnętrza
państwa, centralnego ośrodka sterowania oraz dominacja indywidualnych preferencji
państw, określających ich kryteria racjonalności decyzji i podejmowanych działań.
Dominacja w decyzjach i działaniach państw indywidualnych, egocentrycznie zde-
finiowanych interesów oznacza, że w społeczności międzynarodowej występuje sprzecz-
ność między racjonalnością indywidualną, nakazującą maksymalizację własnych, in-
dywidualnych korzyści w procesie eksploatacji środowiska i jego zasobów, na czym
w konsekwencji tracą wszyscy, a racjonalnością kolektywną, nakazującą „wkompono-
wywanie” zaspokajania własnych, indywidualnych potrzeb w proces działań szerszych
zbiorowości, na czym — zwłaszcza w długim okresie — zyskują wszyscy. Stąd też szcze-
gólnym wyzwaniem stojącym przed społecznością międzynarodową, a dotyczącym pro-
blemów ekologicznych, jest konstruowanie mechanizmów umożliwiających przezwycię-
żanie racjonalności indywidualnej na rzecz kolektywnej, czemu przede wszystkim służą
instytucje międzynarodowe. j odpowiedzi społeczności międzynarodowej na ekologiczne zagrożenia i wyzwania. Tym
Na zgubne skutki dominacji indywidualnej w odniesieniu do elementów. środowiska
niepodlegających suwerennej jurysdykcji poszczególnych państw, wskazywał już w końcu
lat 60. XX wieku Garrett Hardin, odwołując się do metaforycznie określonego zjawiska
„tragedii globalnych dóbr wspólnych”.
Zakres przedmiotowy globalnych dóbr wspólnych obejmuje oceany i morza z ich
dnem i zasobami (z wyjątkiem wód terytorialnych i stref ekonomicznych), Antarktykę,
przestrzeń kosmiczną oraz atmosferę. Istotną ich cechą jest niepodleganie suwerennej
jurysdykcji jakiegokolwiek państwa i wołny do nich dostęp. Oznacza to, że należą one
w jednakowym stopniu do wszystkich państw i żadne z nich nie może zakazać innym
korzystania z tych dóbr. W konsekwencji poszczególne państwa motywowane racjonał-
nością indywidualną dążą do korzystania z dóbr wspólnych w sposób maksymałny, bez
uwzględniania potrzeb innych państw. Prowadzi to do wyczerpywania zasobów, obni-
żania ich jakości, zanieczyszczania itd., co znacznie obniża zakres korzyści czerpanych
przez całą społeczność międzynarodową. Występuje więc paradoks, zgodnie z którym
indywidualnie racjonalne strategie prowadzą do kolektywnie nieracjonalnych wyników.
Mechanizm „tragedii globalnych dóbr wspólnych”, obrazując dominację racjonalno-
ści indywidualnej w działaniach współczesnych państw przed racjonalnością kolektyw-
ną, dotyczy nie tylko dóbr wspólnych, ale większości problemów ekologicznych, które
Rozdział 19. Problemy ekologiczne _———————————————___ 445
majach charakter transgraniczny i podlegają umiędzynaradawianiu. Dokonuje się ono
poprzez kilka specyficznych „Ścieżek internacjonałizacji”. Obejmują one: 1) powietrze,
2) rzeki i jeziora międzynarodowe oraz morza i oceany, 3) zachowania społeczne takie
jak np. handel niebezpiecznymi odpadami, 4) jedność środowiska naturałnego, które ma
charakter organiczny i tworzy swoisty system naczyń połączonych. To poprzez te „Ścież-
ki internacjonalizacji” to co wewnętrzne staje się elementem funkcjonowania innych
państw, regionów, a nawet całej społeczności międzynarodowej.
Jednym z najistotniejszych skutków umiędzynaradawiania zagrożeń ekologicznych
jest wzrost współzależności ekologicznych, i to o zasięgu globalnym. Oznaczają one,
że decyzje polityczne lub gospodarcze o skutkach ekologicznych podejmowane w jed-
nych państwach wywierają coraz większy wpływ na funkcjonowanie innych państw. Tym
samym, w powiązaniu z ogólnymi przeobrażeniami w globalnym ekosystemie, w wyni-
ku oddziaływania współczesnej cywilizacji, ekosfera warunkuje funkcjonowanie, rozwój,
a nawet istnienie poszczególnych państw, narodów oraz całej społeczności międzynaro-
dowej. Stąd w raporcie Komisji Brundtland wskazywano, że musimy się przyzwyczaić
do przyspieszenia narastania ekologicznych zależności między narodami, gdyż ekologia
i gospodarka stają się lokalnie, regionalnie i globalnie jedną siecią przyczyn i skutków."
2. Geneza i ewolucja międzynarodowej polityki ekologicznej
Reakcją wymuszoną na umiędzynaradawianie zagrożeń ekologicznych jest utmiędzy-
naradawianie działań służących ochronie środowiska, czego efektem jest nowe zjawisko
zwane międzynarodową polityką ekologiczną. Oznacza ona rozwój swoistej kolektywnej
samym problemy ekologiczne, przeciwdziałanie związanym z nimi zagrożeniom, stop-
niowo stawały się trwałym elementem interakcji i więzi międzynarodowych.
Rozwój międzynarodowej polityki ekologicznej miał i ma charakter ewolucyjny.
W początkowym stadium działania na rzecz ochrony środowiska człowieka miały cha-
rakter lokalnych inicjatyw, często niezwiązanych z działaniami władz państwowych.
Z,czasem stawały się przedmiotem zainteresowania aparatu państwowego i dopiero pod
koniec wieku XIX i na początku XX zaczęły podlegać umiędzynaradawianiu. Tym sa-
mym, tak jak w przypadku zagrożeń ekologicznych, to co lokalne, wewnątrzpaństwowe,
stopniowo zaczęło przekraczać granice państw, podlegać procesowi umiędzynaradawia-
nia, stając się elementem interakcji i więzi międzynarodowych.
Pierwsze międzynarodowe działania na rzecz ochrony Środowiska naturalnego ce-
chowało rozproszenie inicjatyw. Jedną z pierwszych propozycji takich działań była ini-
cjatywa ówczesnego prezydenta Stanów Zjednoczonych Theodora Roosevelta z 1908 r.,
zmierzająca do zorganizowania w Hadze międzynarodowej konferencji na temat zaso-
bów naturalnych. Propozycja ta nie spotkała się jednak z szerszym odzewem społecz-
ności międzynarodowej i nie doczekała się realizacji. Wcześniej, w 1902 r. podpisana
4_ Nasza wspólna przyszłość. Raport Światowej Komisji do spraw Środowiska i Rozwoju, Warszawa 1991,
s. 22.
446 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
została jedna z pierwszych wielostronnych umów regulujących problematykę ekologicz-
ną, dotycząca ochrony wędrujących ptaków użytecznych dla rolnictwa.”
W pierwszej połowie XX wieku problematyka ekologiczna byla wlączana do funk-
cjonowania organizacji międzynarodowych. Jedną z pierwszych z nich była Międzynaro-
dowa Organizacja Pracy, a po II wojnie światowej organizacje systemu ONZ jak FAO
czy Międzynarodowa Organizacja Morska. W latach 60. problematyką ekologiczną za-
częla się zajmować ONZ. oraz ruchy i organizacje pozarządowe, w tym także te o profilu |
międzynarodowym. Cechą tych działań było ich rozproszenie, brak koordynacji i kon-
centrowanie się na wąsko ujmowanych efektach zanieczyszczeń powodowanych przez
procesy industrializacji. Odwotywano się więc do tzw. „kuracyjnej” polityki ekologicznej,
czyli podejmowania działań po fakcie obciążeń środowiska naturalnego i bez uwzględ-
niania zależności między preferowanymi strategiami rozwoju a zmianami w środowisku
naturalnym.
Swoistym punktem zwrotnym w rozwoju międzynarodowej polityki ekołogicznej iin-
ternacjonalizacji działań w tym zakresie była Konferencja Sztokholmska z 1972 r. Była
ona reakcją na wcześniejszy, opublikowany w maju 1969 r., raport ówczesnego Sekre-
tarza Generalnego ONZ UThanta pt. „Czlowiek i jego środowisko”, w którym wyraź-
nie wskazano na globalny charakter zagrożeń ekologicznych i zaczęto też wskazywać na
zależności między środowiskiem i rozwojem. Konferencja — co być może jest najważ-
niejszym jej osiągnięciem — dokonała swoistej „legitymizacji” międzynarodowej poli-
tyki ekologicznej, czyniąc z niej trwały element interakcji i więzi uczestników stosunków
międzynarodowych. W przyjętych głównych dokumentach, zwłaszcza Deklaracji Sztok-
holmskiej i Deklaracji Zasad, pod wyraźnym wpływem Raportu UThanta, dokonano
politycznej akceptacji innego niż dominujący do tej pory sposobu myślenia o środo-
wisku człowieka. Zaakceptowano ujmowanie problematyki ekologicznej w kategoriach
globalnych, a nie narodowych, w ścisłym powiązaniu ze strategiami rozwoju oraz zaak-
centowano potrzebę wielostronnej współpracy międzynarodowej i rozwoju instytucji jej
służących.
Skutki Konferencji Sztokholmskiej dla międzynarodowej współpracy ekologicznej
były zróżnicowane. Po pierwsze, przyczynila się do szerokiego włączania problematy-
ki ekologicznej do pracy organizacji międzynarodowych. W ramach ONZ. utworzono
Program Narodów Zjednoczonych ds. Środowiska (UNEP), który pełnił i pełni rolę ko-
ordynatora i katalizatora proekologicznych działań w ONZ. Po drugie, zapoczątkowano
tradycję organizowania równoczesnych, chociaż odrębnych, obrad rządów i organizacji
pozarządowych, swoistych równoległych szczytów, w konferencji bowiem obok przedsta-
wicieli 113 państw uczestniczyli przedstawiciele ok. 400 organizacji pozarządowych. Po
trzecie, przyczyniła się do wzrostu świadomości ekologicznej w skali globu na poziomie
decydentów politycznych jak i społeczeństw. Po czwarte, znacząco przyczyniła się do
rozwoju międzynarodowego prawa ochrony środowiska i międzynarodowej współpracy
ekologicznej.
Szczególne jednak znaczenie Konferencja Sztokholmska miała dla stymulowania
ewolucji myślenia o relacjach między środowiskiem i rozwojem, co zaowocowało po-
5 L. K. Caldwell, /nternational Environmental Policy. Emergence and Dimensions, Durham 1990, s. 22.
Rozdział 19. Problemy ekologiczne 447
wołaniem przez ONZ w 1983 r. Komisji ds. Środowiska i Rozwoju pod przewodnictwem
Gro Harlem Brundtland. Komisja w 1987 r. opublikowala raport pt. Nasza wspólna przy-
szłość. W raporcie tym dokonano konkretyzacji idei rozwoju samopodtrzymującego (su-
stainable development), zwanej także rozwojem zrównoważonym lub trwałym. Jej isto-
tę określono jako proces zaspokajania potrzeb obecnych generacji, bez jednoczesnego
ograniczania przyszłym generacjom możliwości zaspokojenia ich potrzeb. Oznacza to
że między środowiskiem i rozwojem nie musi istnieć sprzeczność, pod warunkiem od
powiedniej treści procesów rozwoju. Tak określona idea rozwoju samopodtrzymujące-
go, zyskawszy powszechną — przynajmniej werbalną — akceptację polityczną, zaczęła
tworzyć i tworzy obecnie punkt odniesienia dla konceptualizacji i realizacji międzynaro-
dowych działań służących ochronie środowiska.
Istotnym momentem ewolucji międzynarodowej polityki ekologicznej byla zorgani-
zowana w czerwcu 1992 r., a więc w 20 lat po Konferencji Sztokholmskiej, konferencja
w Rio de Janeiro zwana „Szczytem Ziemi”. Uczestniczyli w niej przedstawiciele 178
państw, a obrady równocześnie, chociaż odrębnie, obradującego „Forum Głobalnego”
zgromadziły przedstawicieli ok. 1420 organizacji pozarządowych.
W czasie obrad przyjęto dwie grupy dokumentów. Pierwszą tworzą regulacje praw-
nomiędzynarodowe, na które składa się Ramowa konwencja klimatyczna oraz Konwen-
cja o ochronie bioróżnorodności. Pierwsza z nich weszla w życie w marcu 1994 roku,
a druga w grudniu 1993. Drugą grupę tworzą dokumenty politycznie wiążące. Należy
do nich Deklaracja z Rio w sprawie środowiska i rozwoju, Agenda 21 i Zasady ochro-
ny lasów. W Deklaracji z Rio, dokonując politycznej akceptacji koncepcji rozwoju sa-
mopodtrzymującego, wskazano, że jej realizacja jest możliwa tylko w warunkach łącze-
nia rozwoju z ochroną środowiska oraz ustanowienia partnerstwa rządów i kluczowych
grup społecznych. Zaś Agenda 21 jest bardzo obszernym programem realizacji koncep-
cji rozwoju samopodtrzymującego, zawierającym w 40 rozdziałach szczegółowe wytycz-
ne, dotyczące m.in. współpracy międzynarodowej, walki z ubóstwem, zmiany modełu
konsumpcji, zarządzania zasobami naturalnymi jak atmosfera, lasy, oceany, bioróżno-
rodność, wzmacniania roli poszczególnych grup społecznych i organizacji jak kobiety,
młodzież, władze lokalne, organizacje społeczne, środowiska naukowe oraz postano-
wienia dotyczące możliwości realizacji koncepcji jak mechanizmy finansowania, transfer
technologii, edukacja, zmiany instytucjonalne w środowisku międzynarodowym itd.
„Szczyt Ziemi” w Rio de Janeiro, mimo kontrowersyjnych ocen, odegrał szczegól-
ną rolę w rozwoju międzynarodowej polityki ekologicznej. Przede wszystkim zakończył
etap konstruowania wizji ochrony środowiska, a koncepcja rozwoju samopodtrzymują-
cego stała się powszechnie akceptowanym kierunkiem myślenia, Rozpoczęty zaś został
etap koncentracji na konkretnych działaniach służących realizacji koncepcji rozwoju
samopodtrzymującego. Podstawy tego stworzyła Agenda 21, a potwierdzeniem koncen-
- tracji na konkretnych przedsięwzięciach stało się utworzenie w 1992 r. w powiązaniu
„ Z Radą Gospodarczo-Społeczną ONZ. Komisji Rozwoju Samopodtrzymującego (Susta-
inable Development Commission). Jej zadaniem jest nadzorowanie procesu wykonywa-
nia postanowień „Szczytu Ziemi” w Rio, zwłaszcza Agendy 21.
448 | Część IV. Przedmiol międzynarodowych stosunków politycznych
Po konferencji w Rio de Janeiro wystąpił wyraźny spadek zainteresowania społecz-
ności międzynarodowej, zwłaszcza elit politycznych poszczególnych państw, problema-
tyką ekologiczną. Potwierdzeniem tego stała się chociażby zorganizowana w czerw-
cu 1997 r. sesja specjalna Zgromadzenia Ogólnego ONZ. na temat realizacji Agendy
21. Nazwano ją popularnie „Rio +3”, co dodatkowo podkreśla szczególne znaczenie
„Szczytu Ziemi”. Jej obrady zakończyły się niemalże zupełnym niepowodzeniem. Z dłu-
giej listy przygotowanych dokumentów państwa członkowskie ONZ były bowiem w sta-
nie osiągnąć porozumienie tylko co do programu pracy Komisji Rozwoju Samopodtrzy-
mującego.
Kolejnym etapem rozwoju międzynarodowej polityki ekologicznej stała się zorga-
nizowaua w Johannesburgu w 2002 r. konferencja na temat rozwoju samopodtrzymu-
jącego, zwana też „Rio + 10”. Jej glównym obszarem zainteresowania były relacje mię-
dzy rozwojem, środowiskiem i ubóstwem. Obradom przedstawicieli państw towarzyszyły
równoczesne, ale odrębne obrady ok. 8000 organizacji pozarządowych.
Spośród wielu dokumentów przyjętych w czasie obrad konferencji na szczegól-
ne podkreśle nie zasiuguje Deklaracja polityczna oraz Plan realizacji z Johannesbur-
ga. W pierwszym z tych dokumentów potwierdzono polityczne zobowiązanie do reali-
zacji koncepcji rozwoju samopodtrzymującego i podkreślono konieczność poszukiwa-
nia wspólnych rozwiązań temu celowi służących. Nacisk położono więc na konkretne,
praktyczne działania realizowane w warunkach procesów globalizacji i pogłębiania dys-
proporcji w poziomie rozwoju. Uznano, że świat dysponuje potencjałem finansowym,
technologicznym i wiedzy, umożliwiającym rozwiązanie problemów ubóstwa i realiza-
cję koncepcji rozwoju samopodtrzymującego. Do realizacji tych celów w szczególności
mają przyczynić się państwa rozwinięte. Ponadto, co było novum, wskazano na potrze-
bę wzrostu odpowiedzialności sektora prywatnego za ograniczanie ubóstwa i realizację
koncepcji rozwoju samopodtrzymującego.
Z kolei w Planie realizacji z Johannesburga szczególny nacisk położono na realizację
konkretnych przedsięwzięć służących ograniczaniu ubóstwa i poprawie stanu środowi-
ska. Co więcej państwa, zwłaszcza te rozwinięte, przyjęły na siebie konkretne zobowiąza-
nia, jak np. zmniejszenie o połowę do 2015 r. liczby ludności żyjącej za mniej niż 1 dolar
dziennie; zmniejszenie o połowę do 2015 r. liczby ludności bez dostępu do bezpiecz-
nej wody pitnej; zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii; usunięcie deformacji
powodowanych przez mechanizmy rynkowe i zaprzestanie szkodliwych subsydiów.
Reasumując, należy zauważyć, że rozwój międzynarodowej polityki ekologicznej
Ę logicznej. Szczególne rozbieżności wystąpiły między sprawcami zanieczyszczeń a pań-
przeszedł specyficzną, ale też logiczną ewolucję. Poczynając od rozproszonych, sekto-
SĘ stwami poszkodowanym. Sprawcą zainteresowany jest ponoszeniem jak najmniejszych
rowych działań, nastąpiło przejście do uświadomienia globalnego charakteru proble-
o nakładów wynikających z obciążeń środowiska. Sytuacje takie wymagały i wymagają za-
mów ekologicznych i ich pilności, co zostało wyeksponowane w czasie obrad Konfe-
s angażowania aparatu państwowego i jego służby zagranicznej.
rencji Sztokholmskiej. To z kolei stworzyło przesłanki wypracowania koncepcji rozwoju
samopodtrzymującego jako wizji rozwiązywania problemów ekologicznych, jej politycz *
nej akceptacji i przyjęcia w czasie „Szczytu Ziemi” w Rio de Janeiro programu realizacji
w postaci Agendy 21. Zaś w czasie szczytu w Johannesburgu położono nacisk na kon-
kretne, praktyczne działania służące realizacji koncepcji rozwoju samopodtrzymujące-
go, zwłaszcza w odniesieniu do relacji środowisko-rozwój-ubóstwo.
Rozdział 19. Problemy ekologiczne 449
3. Podmioty międzynarodowej polityki ekologicznej
Zakres podmiotów uczestniczących w realizacji międzynarodowej polityki ekologicz-
nej jest szeroki. Są nimi państwa, międzyrządowe organizacje międzynarodowe, pod-
mioty pozarządowe, w tym międzynarodowe organizacje pozarządowe oraz korporacje
transnarodowe.
A. Państwa. Państwa są najważniejszymi podmiotami międzynarodwej polityki eko-
logicznej. Wynika to z kilku powodów. Po pierwsze, państwa przystępują do międzyna-
rodowych negocjacji ekologicznych, których produktem są umowy, konwencje, między-
narodowe reżimy ekologiczne, składające się na międzynarodowe prawo ochrony Śro-
dowiska. Jest ono tworzone przez państwa i z ich woli. Po drugie, to państwa decydują
jakie problemy ekologiczne są przedmiotem obrad społeczności międzynarodowej. Po
trzecie, poprzez członkostwo w organizacjach międzynarodowych wpływają na ich decy-
zje i działania, gdyż organizacje mają charakter wtórny, pochodny wobec państw. |
Analiza państwa jako głównego podmiotu międzynarodowych działań na rzecz
ochrony środowiska człowieka wymaga skoncentrowania się na jego zagranicznej po-
lityce ekologicznej oraz rolach pełnionych w czasie międzynarodowych negocjacji cko-
logicznych i działań z nich wynikających.
Zagraniczna polityka ekologiczna oznacza działania państw wykraczające poza ich
granice i dotyczące realizacji celów ekologicznych wobec innych uczestników stosunków
międzynarodowych. Jest względnie nowym, chociaż już trwałym elementem w procesie
realizacji polityki zagranicznej państw, obrazującym zarazem jej dynamikę. Początkowo
w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych traktowana była jako zjawisko marginalne
a problematyka ekologiczna była kojarzona z kosztami ochrony środowiska, stąd uwa-
żano ją nawet za zjawisko sprzeczne z interesami narodowymi.
Z czasem stosunek państw do zagranicznej polityki ekologicznej ulegał ewolucji. De-
cydowało o tym kilka czynników. Po pierwsze, wzrastająca społeczna wrażliwość na za-
grożenia ekologiczne prowadziła do stopniowej zmiany usytuowania problematyki eko-
logicznej w strukturze celów politycznego działania państw, w tym także dotyczących
polityki zagranicznej. Po drugie, w wyniku internacjonalizacji zagrożeń ekologicznych
i pogłębiania współzależności międzynarodowych w tym zakresie stopniowo zmieniał
się poglądy elit politycznych na temat tego, czym jest polityka zagraniczna i jakie treści
powinna uwzględniać. Po trzecie, symetrie i asymetrie przepływu zanieczyszczeń wpły-
wały i wpływają na zróżnicowanie interesów poszczególnych państw w płaszczyźnie eko-
Zagraniczna polityka ekologiczna odwołuje się do właściwych jej strategii oraz sto-
,„, Sowanych instrumentów. Ich stosowanie zależy od tego, czy interesy państw są zbieżne
Czy też przeciwstawne. W sytuacji zbieżności interesów główną strategią działania jest
„ poszukiwanie i eksponowanie wspólnych interesów w celu podejmowania współpracy.
Stosowane są przede wszystkim takie instrumenty jak wymiana informacji o stanie śro-
450 | Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
dowiska, o możliwych zagrożeniach, prowadzenie wspólnych badań naukowych i stoso-
wanie ich wyników do praktycznych dzialań. Charakter wspierający mogą mieć zasoby
techniczne i finansowe, do których dość często odwołują się państwa rozwinięte w celu
nakłonienia państw rozwijających się do włączania się do międzynarodowej współpracy
ekologicznej. Przykładów dostarcza tu chociażby utworzony w 1990 r. Fundusz Ozono-
wy.
W sytuacji rozbieżności interesów możliwe są dwie strategie: jednostronnego wspar-
cia oraz stosowanie presji. Celem strategii jednostronnego wsparcia jest nakłonienie
innego państwa do podjęcia współpracy poprzez zaoferowanie mu pomocy umożliwia-
jącej taką współpracę. Główne stosowne instrumenty to pomoc techniczna i finansowa.
Charakter wspierający mają wyniki badań naukowych, pokazujące skalę zagrożeń wyni-
kających z degradacji środowiska naturalnego. Celem presji jest wymuszenie na określo-
nym państwie zachowań kooperacyjnych poprzez zmianę jego kryteriów racjonalności.
Slużyć temu ma przede wszystkim mobilizacja opinii publicznej oraz wywieranie presji
przy pomocy instrumentów gospodarczych.
Istotnym elementem analizy zachowań państw na rzecz ochrony środowiska, pokaza-
nia zróżnicowania interesów wobec tych samych problemów ekologicznych, są ich mię-
dzynarodowe role ekologiczne. O ile role międzynarodowe oznaczają spójny zespół za-
chowań państw wobec ich otoczenia”, o tyle można wyodrębnić właściwe poszczególnym
państwom zespoły takich zachowań w płaszczyźnie ekologicznej, zwłaszcza w kontekście
międzynarodowych negocjacji ekologicznych, nakierowanych na eliminowanie wynika-
jących stąd zagrożeń. Trudno tu jednak mówić o jednej, „syntetycznej” roli ekologicznej
państw, Dotychczasowa praktyka negocjacji ekologicznych pokazuje bowiem, że to samo
państwo, w zależności od uwarunkowań wewnętrznych i międzynarodowych, może peł-
nić różne role — czasami nawet przeciwstawne — w odniesieniu do poszczególnych pro-
blemów ekologicznych. Przykładowo, Norwegia mocno zaangażowana w rozwiązywanie
transgranicznych zanieczyszczeń powietrza, jednoznacznie sprzeciwia się zakazowi po-
łowu wielorybów. Ponadto, role ekologiczne państw nie są czymś stałym, niezmiennym,
danym raz na zawsze, lecz podlegają ewolucji wraz ze zmianą uwarunkowań wewnętrz-
nych i międzynarodowych.
Podstawowe role ekologiczne państw to: rola „lidera”, rola państwa wspierającego
lidera, rola państwa wahającego się oraz rola państwa „weta”, a więc przeciwnego doj-
ściu do skutku określonych regulacji ekologicznych.” Najbardziej „wyraźne”, zarówno
w sensie specyfiki podejmowanych działań, jak i w sensie analitycznym, są role lidera
oraz państwa weta. i Rola państwa weta właściwa jest tym z nich, które przeciwstawiają się dojściu do
Rola lidera pełniona jest przez państwa silnie zaangażowane na rzecz skutecznych
międzynarodowych działań w odniesieniu do określonych problemów ekologicznych.
Państwo takie propaguje określone problemy ekologiczne na arenie międzynarodowej,
stymuluje proces negocjacji poprzez własne propozycje regulacji oraz zabiega o popar-
cie innych państw. Przykładowo, role takie pełniły Szwecja, Finlandia i Norwegia w pro-
6 Zob. K. J. Holsti, National Role Conceptions in the Study of Foreign Policy, „International Studies
Quarterly” 1970, nr 3, ss. 233-309.
T Zob. G. Porter, J. W. Brown, Globał Environmental Politics, Boulder 1991, s. 36-46.
Rozdział 19. Problemy ekologiczne 451
cesie negocjacji nad Konwencją w sprawie transgranicznych zanieczyszczeń powietrza
na dalekie odległości z 1979 r.; Szwecja i Finlandia — z różną intensywnością — w od-
niesieniu do regulacji dotyczących ochrony warstwy ozonowej, a więc Konwencji Wie-
deńskiej z 1985 r. oraz Protokółu Montrealskiego z 1987 r. i Protokółu Londyńskiego
z 1990 r., REN w działaniach na rzecz zapobiegania zmianom klimatycznym i regula-
cji tego problemu konwencją podpisaną w czasie konferencji w Rio de Janeiro w 1992.
W kontekście regulacji z 1988 r., dotyczących redukcji emisji tlenków azotu, w roli lide-
rów wystąpiły Austria, Holandia, Szwecja, Szwajcaria i RFN.
Rola państwa wspierającego dotyczy tych państw, które wprawdzie nie podejmu-
ją inicjatyw promujących określone problemy ekologiczne na arenie międzynarodowej
i nie proponują własnych rozwiązań, lecz w różnym zakresie wspierają działania oraz
inicjatywy państwa lub grupy państw odgrywających rolę lidera. W latach 1984-1985 ro-
lę taką pelniła RFN w czasie negocjacji nad „Protokołem siarkowym” z 1985 r. o 30%
redukcji emisji dwutlenku siarki do 1993 r., przyjmując za podstawę jej poziom w 1980.
Protokół ten był negocjowany w powiązaniu z Konwencją w sprawie transgranicznych
zanieczyszczeń powietrza na dalekie odległości z 1979 roku. REN, która zmieniła swój
stosunek do transgranicznych zanieczyszczeń powietrza, chociaż jeszcze kilka łat wcze-
śniej sprzeciwiała się regulacjom prawnomiędzynarodowym w tym zakresie, wspierała
działania państw skandynawskich, pełniących rolę lidera. Podobnie w odniesieniu do
tego problemu ekologicznego czyniły Francja i Włochy. Z kolei w kontekście ginięcia
warstwy ozonowej RFN, Dania, Belgia i Holandia wspierały działania państw skandy-
nawskich oraz, w różnym okresie, USA i Kanady, inicjujących prawnomiędzynarodowe
regulacje w tym zakresie. Podobnie czyniła Holandia wobec regulacji dotyczących han-
dlu niebezpiecznymi odpadami. Wspierając w tym zakresie wysiłki państw rozwijających
się, minister ochrony środowiska Holandii handel tymi substancjami określił „koloniali-
zmem poprzez odpady”.?
. Rola państwa wahającego się dotyczy głównie państw rozwijających się, które w za-
mian za przystąpienie do określonych konwencji — zwłaszcza takich, dla których braku-
je jednoznacznego międzynarodowego poparcia — domagają się świadczeń finansowych
lub dostępu do technologii. W Europie w roli tej wystąpiły Wielka Brytania i REN w od-
niesieniu do regulacji dotyczących zakazu handlu niebezpiecznymi odpadami. Nie czy-
niły tego jednak z pobudek właściwych państwom rozwijającym się, lecz przede wszyst-
kim — zwłaszcza RFN — z powodu znalezienia się w sytuacji dylematu między koniecz-
nością pozbywania się dużej ilości odpadów a presją ugrupowań ekologicznych.
skutku umów międzynarodowych, regulujących określone problemy ekologiczne, lub
„Sabotują” proces ich realizacji. W tej roli wystąpiła RFN w czasie negocjacji nad
Konwencją w sprawie transgranicznych zanieczyszczeń powietrza na dalekie odległo-
ści z 1979 r., zmieniając jednak później — pod wpływem presji ruchów ekologicznych —
swój stosunek do tego zagadnienia. W czasie negocjacji nad podpisanym w 1985 r., na
podstawie wzmiankowanej konwencji, „Protokołem siarkowym” w tej roli wystąpiły Pol-
ska, Wielka Brytania, Rumunia, Jugosławia, Grecja, Hiszpania, Portugalia oraz Irlan-
8 Ibid., s. 86.
452 ©||| Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
dia. Państwa te nie przystąpiły do Protokółu. Wielka Brytania, Francja, RENi włochy,
odpowiedzialne za 45% światowej produkcji freonów, oponowały przeciw Konweucji
Wiedeńskiej w sprawie ochrony warstwy ozonowej z 1985 roku. Wprawdzie w czasie
negocjacji nad Protokotem Montrealskim z 1987 r. RFN zmieniła swój stosunek do pro-
błemu, jednak w roli jego zdecydowanego przeciwnika wystąpił były Związek Radziecki.
Rolę państwa weta pełnią Stany Zjednoczone wobec Protokołu z Kioto.
Pełnione role ekologiczne państw warunkowane są zespolem czynników wewnętrz-
nych i międzynarodowych. Oznacza to, że — z jednej strony — państwa przede wszyst-
kim definiują swoje interesy w sposób, który odzwierciedla ich wewnętrzne polityczne,
gospodarcze i społeczne struktury. Z drugiej strony, istotna jest presja środowiska mię-
dzynarodowego, właściwe mu mechanizmy, sposób zorganizowania itp.
Podstawowe znaczenie mają jednak uwarunkowania wewnętrzne. W przypadku roli
państwa „lidera” najistotniejsze z nich to: 1. Istnienie silnych ruchów ekologicznych,
zwłaszcza jeżeli ich pozycja ma „przełożenie” na wyniki wyborów parlamentarnych;
2. Podatność na zmiany ekologiczne, jak np. Holandii wobec ewentualnego podniesienia
się poziomu mórz w wyniku „efektu cieplarnianego”; 3. Istnienie strukturalnych przesla-
nek niejako „naturalnie” ułatwiających stymulowanie określonych regulacji prawnomię-
dzynarodowych. Francja, która ok. 77% energii elektrycznej wytwarza w elektrowniach
jądrowych, bez większego wysilku finansowego może przystępować do regulacji ograni-
czających emisję CO? do atmosfery.”
Uwarunkowania wewnętrzne sprawiają także, że państwa decydują się na pełnienie
roli „weta”. Istotne znaczenie ma tu, po pierwsze, zespół uwarunkowań gospodarczych,
a zwłaszcza lobby związane z istotnym sektorem gospodarki danego państwa. W Stanach
Zjednoczonych przemysł energetyczny wywierał presję na administrację w celu przeciw-
działania zobowiązaniom międzynarodowym USA dotyczącym ograniczenia emisji dwu-
tlenku węgla do atmosfery. Z, tych m.in. powodów prezydent George W. Bush w marcu
2001 r. wycofał z Senatu, skierowany przez poprzednika W. Clintona, wniosek o raty-
fikację Protokotu z Kioto wynegocjowanego w grudniu 1997 r., zobowiązującego do
redukcji emisji gazów szklarniowych Średnio o 5,2% i powiązanego z Konwencją kli-
matyczną z 1992. Z kolei Norwegia ze względu na istotną rolę przemysłu rybołówczego
przeciwstawiała się i przeciwstawia konwencji o zakazie połowu wielorybów. Po drugie,
warunki sprzyjające do pełnienia roli „weta” tworzy brak lobby proekologicznego w po-
staci dobrze zorganizowanych, aktywnych i mających wpływy w społeczeństwie ruchów
ekologicznych.
Uwarunkowania wewnętrzne w istotny sposób okreśłają specyfikę międzynarodo-
wych negocjacji ekologicznych i zachowań państw w czasie ich prowadzenia. Negocjacje
te przybierają kształt dwupoziomowej gry interesów. Oznacza to, że w warunkach silnej
presji lobby pro- lub antyekologicznego negocjacje prowadzone są nie tylko na pozio-
mie rządów. Drugi poziom tworzą specyficzne negocjacje rządów z ich zapleczem spo-
łecznym."© To ono znacząco potrafi określać strukturę interesów państw i role pełnione
8 Zob. G. Porter, J. W. Brown, op. cit., 5. 43-45.
10 Zob. R. Putnam, Diplomacy and Domestic Policy: The Logic of Two-Level Games, „International
Organization” 1988, nr 3.
Rozdział 19. Problemy ekologiczne 453
w czasie negocjowania międzynarodowych porozumień regułujących problemy ochrony
środowiska naturalnego.
B. Organizacje międzynarodowe. Proces włączania problematyki ekologicznej do
pracy organizacji międzynarodowych przebiegał stopniowo. Można wyodrębnić jego trzy
zasadnicze etapy. Pierwszy, przypadający na okres do połowy lat sześćdziesiątych, nazy-
wany jest niekiedy „przed ekologiczną” epoką pracy organizacji międzynarodowych.'!
Działanta podejmowane na rzecz rozwiązywania problemów ekołogicznych były spo-
radyczne, rozproszone, podejmowane „okazjonalnie” przez poszczególne organizacje,
zwłaszcza systemu ONZ. Tak czyniła FAO czy WHO. Etap drugi przypada na okres od
połowy lat 60. do początku tat 70. Wówczas wiele organizacji międzynarodowych za-
| częło włączać problematykę ekołogiczną do podejmowanych działań. W roku 1968 tak
uczyniła Rada Europy. Najwyraźniej pod wpływem opublikowanego w maju 1969 r. ra-
portu U Thanta Człowiek i jego środowisko problernatykę ekołogiczną, na przełomie lat
1969 1 1970, w swych działaniach zaczęły podejmować Europejska Komisja Gospodarcza
ONZ oraz OECD. W roku 1970 UNESCO zainicjowała program „Człowiek i biosfera”.
Etap trzeci, konkretnej pracy praktyczno-politycznej na rzecz rozwiązywania istnieją-
cych problemów ekołogicznych, zainicjowany został przez Konferencję Sztokholmską
z 1972 r., która probłematykę ekologiczną uczyniła trwałym elementem międzynaro-
dowych stosunków politycznych i pracy organizacji międzynarodowych. Właśnie z ich
inspiracji lub pod ich auspicjami na całym świecie realizowanych jest wiełe programów
ochrony środowiska. Wynegocjowano także dziesiątki konwencji prawnomiędzynarodo-
wych czy innych dokumentów składających się na „miękkie prawo”, a tworzących coraz
bardziej rozbudowany kodeks postępowania państw w płaszczyźnie ekologicznej.
Obecnie problematyka ekologiczna jest niejako „standardowym” elementem decyzji
i działań większości globałnych czy regionalnych organizacji międzynarodowych. Ozna-
cza to, że nie ma organizacji międzyrządowej, która tylko zajmowałaby się probłematy-
ką ekologiczną. Jest ona jednym z wielu obszarów, będących przedmiotem ich zaintere-
sowań.
Do globalnych organizacji włączających problematykę ekologiczną do własnego
funkcjonowania należy przede wszystkim ONZ. Problematyka ta została włączona do
obszaru działań Rady Gospodarczo-Społecznej. Posiada swoiste „zabezpieczenie? insty-
tucjonalne przede wszystkim w postaci Programu Narodów Zjednoczonych ds. Środowi-
ska (UNEP), funkcjonującego od 1974 r., oraz Komisji Rozwoju Samopodtrzymującego
funkcjonującej od 1992.
Problematyka ekologiczna jest także obecna w działaniach organizacji wyspecjali-
„zowanych systemu ONZ. W szczególności dotyczy to FAO, WHO, Banku Światowego,
"MOP, WMO, IMO.
Do organizacji regionalnych w Europie włączających problematykę ekologiczną do
podejmowanych decyzji i działań należy przede wszystkim Rada Europy, Europejska
Komisja
| Gospodarcza ONZ, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Orga-
; mizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie i Pakt Północnoatlantycki. Należy też
amiętać, że problematyka jest obecna w wielu organizacja subregionalnych jak Rada
11M. Kilian, Umweltschutz durch Internationale Organizationen, Bezlin 1987, s. 65.
454 |_| Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
Nordycka, Rada Państw Morza Bałtyckiego, Inicjatywa Środkowoeuropejska, Wspólno-
ta Czarnomorska czy Rada Państw Morza Barentsa.
W odniesieniu do każdej z wymienionych organizacji problematyka ekologiczna jest
jednym spośród wielu obszarów ich działań. I tak w przypadku Rady Europy jest elemen-
tem realizacji szerszej strategii ochrony europejskiego dziedzictwa kulturalnego i natu-
ralnego. Ź kolei dla EKG ONZ problematyka ekologiczna jest jednym z 10 glównych
obszarów działania. Zaś w przypadku OECD jednym z 32 takich obszarów, a działa-
nia w tym zakresie podejmowane są w kontekście celu głównego, jakim jest stymulowa-
nie rozwoju gospodarki rynkowej i wzrostu gospodarczego. Dla NATO problematyka
ekologiczna ma drugorzędne znaczenie, ale jest obecna w kontekście zaakceptowania
po zimnej wojnie szerokiego rozumienia bezpieczeństwa z uwzglednieniem także jegó
ekologicznego wymiaru. Podobnie w przypadku OBWE problematyka ekologiczna jest
obecna od początku funkcjonowania tej organizacji (wcześniej konferencji) w kontek-
ście akceptacji szerokiego, wielowymiarowego rozumienia bezpieczeństwa, zapewniane-
go poprzez współpracę.
W przypadku każdej z wymienionych organizacji realizacja działań służących roz-
wiązywaniu problemów ekologicznych zyskała zabezpieczenie instytucjonalne w postaci
stałych organów. W Radzie Europy jest to Departament Kultury i Dziedzictwa Natu-
ralnego. W EKG ONZ i w OECD organ ten nosi taką samą nazwę i jest to Komitet
Polityki Ekologicznej. W NATO problematyka ekologiczna jest przedmiotem zaintere-
sowania Komitetu Wyzwań Współczesnego Społeczeństwa, zaś w OBWE zajmuje się nią
utworzony w 1997 r. Urząd Koordynatora ds. Gospodarczych i Ekologicznych.
Zakres działań organizacji międzynarodowych w płaszczyźnie ekologicznej obejmu-
je: 1) analizę problemów ekolgicznych i związanych z nimi zagrożeń oraz inicjowanie
badań naukowych w tym zakresie; 2) zbieranie informacji o problemach ekologicznych,
ich ocenę oraz przekazywanie poszczególnym państwom; 3) koordynację międzynaro-
dowych programów ochrony środowiska oraz udzielanie w tym zakresie wsparcia finan-
sowego niektórym państwom; 4) współuczestnictwo w procesie tworzenia prawnomię-
dzynarodowych norm i standardów ekologicznych lub regulacji o statusie „miękkiego
prawa”; 5) nadzorowanie przestrzegania norm i standardów oraz innych ekologicznych
regulacji prawnomiędzynarodowych, zwłaszcza gdy organizacja międzynarodowa powią-
zana jest z określonym międzynarodowym reżimem ekologicznym.
Analizując organizacje międzynarodowe jako podmioty międzynarodowej polityki
ekologicznej, należy pamiętać, że są one podmiotami wtórnymi, powstałymi z woli
państw. Oznacza to, że ich możliwości wpływania na zachowania państw są ograniczone.
Organizacje przede wszystkim uzupełniają działania państw, zaś zastępują je tylko tam,
gdzie otrzymały wyraźne uprawnienia w tym zakresie. Oceny tej w istotny sposób nie
zmieniają nawet ponadnarodowe uprawnienia Unii Europejskiej w zakresie polityki
ekologicznej.
C. Podmioty pozarządowe. Podmioty pozarządowe są zorganizowanymi grupami
społecznymi, które w swych działaniach wykraczają poza granice państw. Stąd istotę ich
zachowań w środowisku międzynarodowym określają interakcje i więzi w poprzek gra-
nic państw i wpływanie na państwa i innych uczestników stosunków międzynarodowych,
Rozdział 19. Problemy ekologiczne 455
aby podejmowały działania proekologiczne, zwłaszcza nakierowane na zapobieganie lub
eliminowanie zagrożeń ekologicznych. Pełnią więc rolę „łącznika” lub „pasa transmi-
syjnego” między społeczeństwami różnych państw, między społeczeństwami i państwa-
mi oraz między społeczeństwami i organizacjami międzynarodowymi, występując w ro-
li proekologicznych grup nacisku. Tworząc swoisty transnarodowy łącznik między pań-
stwami i społeczeństwami, upolityczniają to co nie było wcześniej polityczne i łączą to co
lokalne z tym co głobalne. Wnoszą więc lokalne doświadczenie do międzynarodowych
procesów decyzyjnych i działań w płaszczyźnie ekologicznej.
Podstawowym mechanizmem, który umożliwia ekologicznym organizacjom pozarzą-
dowym wplywanie na zachowania państw i innych uczestników stosunków międzynaro-
dowych, jest zorganizowane w skali międzynarodowej podejmowanie konkretnych dzia-
łań ponad granicami państw (networks of practice). Tworzą one kanały transferu wie-
dzy, technologii, wartości, informacji, które — stosowane w jednym państwie — mogą
być przenoszone do innego, tworząc jednocześnie określony rodzaj więzi między nimi,
stymulując zachowania społeczne. W tym kontekście S. Tarrow uważa, iż organizacje
pozarządowe tworzą, działające w poprzek granic państw, struktury komunikacji (com-
munications networks), umożliwiające testowanie nowych form działań i właściwych im
struktur organizacyjnych.
Do istotniejszych, funkcjonujących zgodnie z tym mechanizmem, międzynarodo-
wych, pozarządowych organizacji ekologicznych należą następujące z nich: „Przyjaciele
Ziemi” (Friends of the Earth International), Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody
i Zasobów Naturalnych (International Union for Conservation of Nature and Natural Re-
sources), Europejskie Biuro Organizacji Ekologicznych (European Erwironmental Bure-
au), Greenpeace, Światowy Fundusz Przyrody (Worldwide Fund for Nature), Sierra Club,
i inne. Organizacjom tym właściwy jest różny poziom zorganizowania, scentralizowa-
nia lub decentralizacji oraz efektywności podejmowanych działań. Ich łączna liczba jest
trudna do jednoznacznego określenia. W „Forum Globałnym” równoległym do obrad
„Szczytu Ziemi” w Rio w 1992 r. uczestniczyło łącznie około 1420 organizacji pozarzą-
dowych, zaś w czasie obrad konferencji w Johannesburgu w 2002 r. ich liczba wzrosła do
ok. 8000.13
W ramach określonej tu istoty funkcjonowania ekologicznych podmiotów pozarzą-
dowych zakres podejmowanych działań jest szeroki i głęboko zróżnicowany. Nie ozna-
cza to jednak, iż są rozproszone i całkowicie przypadkowe. „Zorganizowane” są bowiem
wokół procesu realizacji akceptowanej przez nie koncepcji rozwoju samopodtrzymują-
cego. Jej realizacja wymaga udziału wszystkich warstw społecznych, w tym i organiza-
cji pozarządowych. Te ostatnie, świadome takiego wymogu, szczególnie uaktywniły się
w czasie przygotowań i obrad konferencji w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 r., gdzie
' przyjęto program realizacji rozwoju samopodtrzymującego zwany „Agenda 21”. Po kon-
ferencji w Rio obiektem szczególnego zainteresowania ekologicznych organizacji poza-
12 "Th. Weis, L. Gordonker, Piuralizing global Governance: Analytical Approaches and Dimensions, [w:] Th.
Weiss, L. Gordenker [eds.], NGOS5, the UN and Global Govermance, London 1996, s. 19.
13 Zob. M. Pietraś, Działania podmiotów pozarządowych wobec międzynarodowych problemów ekologicz-
nych, „Stosunki Międzynarodowe”, t. 20, 1999.
456 —||| Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
rządowych stała się Komisja Rozwoju Samopodtrzymującego ONZ, nadzorująca proces
z nią
wykonywania „Agendy 21”. Około 550 organizacji, grup ekologicznych utrzymuje
stałą współpracę.!* Fakty te podkreślają szczególne miejsce strategii rozwoju samopod-
trzymującego w działaniach ekologicznych podmiotów pozarządowych, co w niczym nie
zmienia różnorodności takich działań.
Po pierwsze, organizacje pozarządowe tworzą specyficzny system komunikacyjny,
który umożliwia rozprzestrzenianie informacji, nowych form dzialań oraz myśli ekoło-
gicznej. Stąd — poprzez obieg informacji, organizacje te stały się ważnym elementem
systemu ostrzegania przed zagrożeniami ekologicznymi, mobilizowania zachowań spo-
iecznych oraz promowania idei rozwoju samopodtrzymującego.
Przykładem stymulowania przez organizacje pozarządowe nowych kierunków myśle-
nia o możliwościach rozwiązywania problemów ekologicznych i innowacyjnych obszarów
współpracy jest zjawisko ekokonwersji. W połowie lat osiemdziesiątych trzy amerykań-
skie organizacje pozarządowe Conservation International, Nature Conservancy i World
Wildlife Fund podjęły działania na rzecz promocji tego mechanizmu, czyli zwiększania
nakładów na ochronę środowiska poprzez jednoczesną redukcję zadłużenia. Od roku
1987 mechanizm ten stał się przedmiotem działań państw i międzynarodowych instytu-
cji finansowych.
transferu technologii służących
Po drugie, podmioty te uczestniczą w procesach
ochronie środowiska oraz stymulują badania naukowe w tym zakresie. Są ważnym ele-
mentem tzw. wspólnot epistemologicznych, czyli grup społecznych, organizacji, które
poprzez własne badania naukowe, gromadzenie informacji o stanie środowiska, ich
przekazywanie odpowiednikom w innych państwach, czyli dostarczanie dowodów na-
ukowych, potrafią wpływać na decyzje rządów i uruchamiać ich działania. Potwierdza-
ją to negocjacje chociażby nad Konwencją Barcelońską o ochronie środowiska Morza
Śródziemnego z 1976 r., Protokołem Montrealskim z 1987 r. czy Konwencją Klimatycz-
ną z 1992.
Po trzecie, wywierają wpływ na proces tworzenia i kierunki ewolucji międzynarodo-
wego prawa ochrony środowiska. Czynią to, z jednej strony, poprzez wywieranie bezpo-
średniego wpływu na negocjujące państwa. Z drugiej strony, przygotowują i nagłaśniają
własne projekty regulacji prawnych. W początku lat siedemdziesiątych Międzynarodo-
wa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) przygotowała własny projekt konwencji o ochro-
nie światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, która z niewielkimi zmianami
wprowadzonymi przez rządy została przez nie podpisana w 1972 roku. Od tego cza-
su organizacja ta specjalizuje się w promowaniu regulacji prawnych służących ochronie
przyrody i zasobów naturalnych. Realizuje własny program rozwoju prawa ochrony śro-
dowiska naturałnego, a w strukturze organizacyjnej posiada Komisję Prawa Ochrony
Środowiska.
Po czwarte, stały się znaczącym „społecznym” elementem monitorowania procesu
14 H. French, The Role of Non-State Actors, [w:] J. Werksman [ed.], Greening Intemational Institutions,
London 1996, s. 254.
15. ©. Jakobeit, Nonstate Actors Leading the Way: Debt — for — Nature Swaps, [w:] R. Keohane, M. Levy
[eds.], Institutions for Environmental Aid: Pitfalss and Promise, Cambridge 1996, s. 127-128.
Rozdział 19. Problemy ekologiczne
457
wykonywania międzynarodowych konwencji ekologicznych. Czynią to poprzez dostar-
czanie informacji różnym komisjom, komitetom itp., działającym na rzecz weryfikacji
przyjętych regulacji. Tak, przykładowo, czynili „Przyjaciele Ziemi” po podpisaniu Pro.
tokólu Montreałskiego z 1987 r., wywierając presję na producentów freonów i rządy
poszczególnych państw, w celu podejmowania bardziej zdecydowanych działań służą-
cych ochronie warstwy ozonowej.!6 Ponadto organizacje ekologiczne uczestniczą w cha-
rakterze obserwatorów w pracach kilku komisji nadzorujących wykonywanie niektórych
konwencji ekologicznych. Dotyczy to zwlaszcza Międzynarodowej Komisji Wielorybni-
czej, komisji działającej w ramach Londyńskiej Konwencji w sprawie składowania odpa-
dów w morzach, Konwencji w sprawie handlu zagrożonymi gatunkami oraz Konwencji
o ochronie warstwy ozonowej.
. Po piąte, przyczyniają się do kształtowania świadomości ekologicznej poprzez obieg
informacji i idei oraz przez bezpośrednie mobilizowanie zachowań społecznych. Czynią
to głównie poprzez dostarczanie opinii publicznej istotnych informacji o stanie środo-
wiska, zwlaszcza poprzez media, i w ten sposób wymuszają na władzach publicznych
zajmowanie się problemami ekologicznymi. Prowadzą także działałność edukacyjną.
Po szóste, usiłują wywierać wpływ na procesy decyzyjne i działania w zakresie pro-
blematyki ekologicznej międzynarodowych organizacji międzyrządowych. Wielu z nich
umożliwia to status konsultacyjny lub status obserwatora. Status konsultacyjny przy Ra-
dzie Gospodarczo-Społecznej ONZ posiada między innymi Greenpeace, Sierra Club
Społeczeństwo na rzecz Rozwoju Międzynarodowego, czy Światowy Fundusz Ochrony
Przyrody. Międzynarodowa Unia na rzecz Ochrony Przyrody posiada status konsulta-
cyjny przy kilku organizacjach wyspecjalizowanych systemu ONZ,a Europejskie Biuro
Organizacji Ekologicznych przy Radzie Europy. Z kolei „Przyjaciele Ziemi” posiadają
status Obserwatora przy FAQ i Międzynarodowej Organizacji Morskiej. Rozwiązania te
w niczym nie zmieniają faktu, iż — używając terminologii Hilary French — są to „pod-
mioty drugiej kategorii”. "
. Po siódme, wywierają wpływ na międzynarodowe instytucje finansowe, a dokład-
niej na ich politykę kredytową, tak aby uwzględniały wymogi ochrony środowiska oraz
wspierały projekty temu celowi służące. W roku 1987 w warunkach presji pozarządo-
wych organizacji ekologicznych Bank Światowy przyjął nową strategię polityki kredy-
towej, w której akcentowano potrzebę ochrony środowiska w warunkach stymulowania
wzrostu gospodarczego. Z kolei w 1989 r. Bank wprowadził mechanizm oceny ekolo-
gicznych skutków wspieranych przez siebie projektów.!7 Podobnie czyni Światowy Fun-
dusz Ochrony Przyrody w odniesieniu do Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwo-
ju. W przypadku Globalnego Funduszu Ekologicznego (Głobal Environmental Facility)
organizacje ekologiczne mogą nawet składać wnioski o dofinansowanie realizowanych
przez nie konkretnych projektów.
Po ósme, podmioty pozarządowe realizują konkretne programy i projekty, służące
ochronie środowiska czy zapobieganiu zagrożeniom ekologicznym. Należą do nich pro-
gramy edukacyjne, wspieranie ochrony konkretnych ekosystemów, gromadzenie danych
POZZO
16 ,
17 Zob. G. Porter, J. W. Brown, op. cit., s. 60; L. Lukaszuk, Miedzynarodowe prawo morza, Warszawa 1997.
Zob. C. Thomas, The Environment in International Relations, London 1992, s. 69-87.
458 || Część 1V. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
o stanie środowiska, stymułowanie badań naukowych itp. Trwałą tendencją jest więc
poszerzanie zakresu działań pozarządowych organizacji ekologicznych. Obok „tradycyj-
nej” aktywności dotyczącej ochrony przyrody podmioty te współpracują z międzynaro-
dowymi instytucjami finansowymi, rozwijają działalność edukacyjną i prowadzą badania
naukowe, wspierają rozwój regulacji prawnych, uczestniczą w dyskusji na temat strategii
rozwoju społeczno-gospodarczego przyjaznych środowisku itd.
Zakres problemów ekologicznych, których dotyczą działania podmiotów pozarzą-
dowych, jest również niezmiernie szeroki. Rozciąga się od ochrony ginących gatunków
i różnorodności biologicznej, poprzez przeciwdziałanie zanieczyszczeniom powietrza,
ginięciu warstwy ozonowej czy „efcktowi cieplarnianemu” do bezpieczeństwa instalacji
jądrowych czy zapobiegania transferowi niebezpiecznych odpadów. i międzynarodowego prawa ochrony środowiska zostały przyjęte w imię wspólnego inte-
D. Korporacje transnarodowe. Że swej istoty korporacje transnarodowe nic uczest-
niczą w międzynarodowej wspólpracy ekologicznej. Mogą natomiast przyczyniać się do
ochrony środowiska naturalnego poprzez pilnowanie, aby konkurencja przestrzegala
przyjętych regulacji ekologicznych.
4. Instrumenty międzynarodowej polityki ekologicznej
Międzynarodowa polityka ekołogiczna, działania jej podmiotów, realizowana jest
poprzez stosowanie kiłku instrumentów. Do głównych z nich należą: 1) normy praw-
nomiędzynarodowe i polityczne; 2) zinstytucjonalizowane formy współpracy w postaci
międzynarodowych reżimów ekologicznych; 3) zunifikowane wskaźniki i mechanizmy
informacji o stanie środowiska i jego jakości”$; 4) międzynarodowe struktury i mechani-
zmy finansowania ochrony środowiska i współpracy międzynarodowej w tym zakresie.
A. Normy prawnomiędzynarodowe i polityczne. Międzynarodowe prawo ochrony
środowiska jest częścią prawa międzynarodowego, mającą na celu ochronę środowiska
przed takimi zmianami jego właściwości, które mogłyby zagrażać jego funkcjom obec-
nym lub przyszłym.!” Szacuje się, że do końca XX wieku zawarto ok. 200 wielostronnych
regulacji składających się na międzynarodowe prawo ochrony Środowiska. A. C. Timo-
szenko definiował je jako kompleks norm regulujących stosunki między podmiotami,
których przedmiotem jest ochrona środowiska naturalnego przed negatywnymi oddzia-
ływaniami, a mających na celu jego racjonalne użytkowanie i zapewnienie jak najlep-
szych warunków życia obecnym i przyszłym pokoleniom.
Należy jednak pamiętać, że prawo w rozwiązywaniu międzynarodowych problemów
ekologicznych może mieć jedynie charakter pomocniczy wobec politycznych, gospodar-
czych czy technicznych rozwiązań. Głęboko naiwna byłaby wiara, że ogólny obowiązek
państw zapobiegania i minimalizowania szkód ekologicznych, określony w normach pra-
wa międzynarodowego, sam z siebie umożliwiałby rozwiązanie problemu ginięcia war-
stwy ozonowej, transgranicznych zanieczyszczeń powietrza czy perspektywy zmian kli-
matycznych.
18 j. Kukułka, op. cit., s. 57.
19 Ą. Kiss, D. Shelton, International Environmental Law, London 1992, s. 9.
20 4. C. Timoszenko, Formirowanije i razwitije mieżdunarodnogo prawa okrużajuszczej sriedy, Moskwa
1986, s. 26.
Rozdzia! 19. Problemy ekologiczne |||
_ 459
Prawo może jednak przyczyniać się do rozwiązania tych problemów na wiele róż-
nych sposobów. Po pierwsze, poprzez formulowanie formalnych zakazów powodowania
szkód ekologicznych oraz zobowiązania do zapobiegania i redukcji obciążeń środowi-
ska. Ten kierunek myślenia najpełniej wyraża 21 zasada przyjętej w czasie Konferencji
w Sztokholmie w 1972 r. Deklaracji zasad. Zgodnie z nią państwa mają prawo do wy-
korzystywania swych zasobów przy prowadzeniu wlasnej polityki w dziedzinie ochrony
środowiska. Ponoszą jednak odpowiedzialność za zapewnienie, iż działalność ta nie wy-
rządzi szkody innym państwom. Po drugie, zarówno proces negocjacji, jak i realizacji
umów ekologicznych umożliwia państwom określanie i realizację wspólnych interesów,
tworzących rodzaj łączącego je spoiwa. A. Kiss i D. Shelton uważają nawet, że reguły
resu ludzkości. Po trzecie, proces tworzenia międzynarodowego prawa ochrony środowi-
ska, precyzja regulacji w tym zakresie, wyraźnie stymuluje rozwój badań naukowych, do-
tyczących charakteru zagrożeń ekologicznych oraz ich obecnego i potencjalnego wpływu
na funkcjonowanie społeczeństw i państw. Ma to istotne znaczenie dla określenia zakre-
su regułacji prawnomiędzynarodowych oraz optymalizacji podejmowanych działań, Za-
kres przedmiotowy tych regulacji dotyczy czterech zasadniczych obszarów: a) transgra-
nicznych szkód wyrządzanych środowisku innych państwach; b) eksploatacji i ochrony
zasobów naturalnych dzielonych wspólnie przez kilka państw; c) używania i ochrony ob-
szarów poza jurysdykcją narodową, jak wody międzynarodowe czy przestrzeń kosmicz-
na; d) rozwiązywania globalnych problemów ekologicznych.
Międzynarodowe prawo ochrony środowiska jest zjawiskiem dynamicznym. Zmien-
ną dynamizującą jego rozwój są problemy ekologiczne, które, z jednej strony, tworzą wy-
zwania dla ośrodków decyzyjnych, także w odniesieniu do regulacji prawnomiędzynaro-
dowych, a z drugiej, stwarzają wręcz bezprecedensowe możliwości współpracy. Stąd też
podstawowym celem ewolucji „międzynarodowego prawa sozologii”, jak pisał K. Kocot,
jest zarówno dążenie do większej efektywności ochrony środowiska, jak też efektywniej-
szego stymulowania współpracy państw w tym zakresie.
Dla spełnienia obu celów podstawowe znaczenie wydaje się mieć wzrost poziomu
adaptacyjności i elastyczności regulacji prawnomiędzynarodowych w kontekście nara-
stających problemów ekologicznych. Wymuszają one potrzebę częstych i szybkich zmian
istniejących regulacji. Tym samym jednym z podstawowych wymogów „międzynarodo-
wego prawa sozologii” jest dostosowywanie się do przeobrażeń, które zmieniają uwarun-
Ę kowania procesów ochrony środowiska. W tych warunkach okazało się, że tradycyjne,
oparte na umowach ad hoc podejście do prawnomiędzynarodowych regulacji proble-
ów ekologicznych jest błędne, gdyż są to „pochłaniające czas ćwiczenia z dyplomacji”,
stwarzające wiele możliwości dła państw o skłonnościach „oportunistycznych”.?! Od-
.powiedzią na to wyzwanie stało się wypracowanie wielu mechanizmów i działań, które
łatwiają współpracę ekologiczną państw i podnoszą jej efektywność. Należą do nich:
) konwencje ramowe oraz powiązane z nimi uproszczone procedury ich poprawiania,
: ) miękkie prawo, c) asymetryczne standardy i regulacje ekologiczne, d) dążenie do
NN
p21 G. Handl, Environmental
.
Security and Global Change: The Challenge to International Law, [w:] W. Lang,
. P Neuhold, K. Zemanek [eds.], Environmental Protection and International Law, Norwell 1991, s. 61.
460 _—— "Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
wzmocnienia wykonywania umów ekologicznych na poziomie lokalnym, e) przyjęcie
„zasady ostrożności” jako jednego z wymogów zapobiegania zagrożeniom ekologicz-
nym. Mechanizmy te wyznaczają istotne kierunki ewolucji międzynarodowego prawa
ochrony środowiska.
Konwencje ramowe oznaczają ogólne regulacje, uzupełniane z czasem, w zaleźno-
ści od potrzeby, odpowiednimi protokółami. Rozwiązanie takie, zastosowane między
innymi w odniesieniu do Konwencji Bazylejskiej w sprawie handlu niebezpiecznymi od-
padami (1989), Konwencji Wiedeńskiej w sprawie ochrony warstwy ozonowej (1985)
czy Konwencji w sprawie zmian klimatycznych (1992), zakłada pewną nieskończeność
procesu legislacyjnego. Nie prowadzi on bowiem do pojedynczego, skończonego. „pro-
duktu”, Jest to raczej — jak pisal G. Handl — kruchy tymczasowy ełement w procesie
instytucjonalizacji międzynarodowej wspólpracy ekologicznej, w którym regulacje praw-
ne są przedmiotem ciągłego przeglądu, dopuszczającego możliwość częstych i szybkich
zmian. Umożliwia to szybsze, bardziej elastyczne i efektywniejsze reagowanie na wy-
zwania ekologiczne, przy jednoczesnym tworzeniu przesłanek współpracy państw w tym
zakresie.
Dla konwencji ramowych istotne znaczenie ma uproszczona procedura ich popra-
wiania. Wynika to bowiem z faktu, iż, jak wykazaly prowadzone badania, okres między
podpisaniem umowy wielostronnej a jej wejściem w życie wynosi od 2 do 12 lat, gdy
tymczasem większość problemów ekologicznych wymaga szybkiego działania. Stąd też
wzmiankowana już Konwencja Londyńska w sprawie ochrony mórz przed skladowa-
niem odpadów i innych substancji (z 1972 r.) w art. 15 przewiduje automatyczne wejście
w życie poprawek po pewnym okresie od daty ich przyjęcia, jeśli państwa nie zgłoszą
sprzeciwu. Zjawisko to A. Kiss i D. Shelton określają mianem bifurkacyjnego procesu
modyfikacji, w którym zasadnicze, strukturalne elementy konwencji podłegają tradycyj-
nemu procesowi nowelizacji, a szczegóły techniczne mogą być zmienione szybko.
„Miękkie prawo” oznacza międzynarodowe regulacje w postaci norm politycznych,
którym brakuje cech „klasycznego” prawa międzynarodowego, a mimo to są zdolne wy-
wierać wpływ na zachowania państw. W miejsce formalnie wiążących umów państwa
mogą przyjmować deklaracje, oświadczenia lub inne dokumenty, ustanawiające wspól-
ne reguły zachowań. Istotna rola przypada tu organizacjom międzynarodowym, które,
w zależności od ich merytorycznej zawartości, mogą przyjmować trzy kategorie doku-
mentów, niewiążących w sensie prawnomiędzynarodowym państw członkowskich. Są to:
rekomendacje, programy działań oraz deklaracje zasad.?* Czyni tak UNEP, OECD, Ko-
misja Helsińska, a więc organizacje lub inne struktury międzynarodowe, które w całości
lub pewnych obszarach własnego działania podejmują problemy ekologiczne.
Krytycy nazywają „miękkie prawo” patologicznym zjawiskiem prawa międzynarodo-
wego, które zamazuje różnicę między tym, co jest prawem międzynarodowym, a tym, co
nim nie jest i prowadzi do podważenia statusu istniejących norm. Zwolennicy wskazują
natomiast, że może ono wzmacniać lub uzupełniać regulacje prawnomiędzynarodowe.
W płaszczyźnie ekologicznej wiele dokumentów z zakresu „miękkiego prawa”, jak De-
22 G. Grabowska, Źródła międzynarodowego prawa środowiska, [w:] Rozważania o państwie i prawie,
Katowice 1993, s. 88-90.
Rozdział 19. Problemy ekologiczne 461
kłaracja Sztokholmska (1972), Światowa Karta Przyrody (1982) lub Agenda 21 (1992),
wywarło wpływ na rozwój międzynarodowego prawa ochrony środowiska oraz wspólpra-
cę państw w tym zakresie. G. Grabowska uważa nawet, że wbrew pozorom, znaczenie
„miękkiego prawa” Środowiska jest poważne. W wielu przypadkach uchwały organiza-
cji międzynarodowych lub konferencji wyrażają wolę i opinię niemal wszystkich państw,
będących glównymi podmiotami spoleczności międzynarodowej. Ponadto „miękkie pra-
wo” „przeciera” drogę regulacjom prawnomiędzynarodowym. Oswaja bowiem państwa
z nowymi regulacjami przyjnowanymi w formie późniejszych konwencji. Tym samym
wpływa nie tylko na rozwój i stopniową kodyfikację międzynarodowego prawa ochrony
środowiska, lecz także regulacje wewnętrzne państw.
Idea asymetrycznych standardów lub zobowiązań traktowana jest jako sposób osią-
gania szerszej akceptacji przez państwa międzynarodowych reżimów ekologicznych.
Tworzą one rodzaj zachęt, skłaniających państwa do udziału w negocjowanych regu-
lacjach, mimo iż z prawniczego punktu widzenia każda asymetria w prawach i obo-
wiązkach jest sprawą trudną, niekiedy drażliwą. Okazuje się jednak, że rygorystyczne
standardy mogą być nieefektywne z punktu widzenia długoterminowych celów ochrony
środowiska oraz możliwości stymulowania współpracy międzynarodowej, zwłaszcza gdy
stronami umów są państwa słabiej rozwinięte gospodarczo.
Formulowane zachęty z reguły dotyczą dostępu do funduszy, rynków lub technolo-
gii. Dostęp do funduszy oferuje Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa
_ kulturalnegoi naturalnego z 1972 roku. Na podstawie artykułów 13 i 19 strony ma-
_ ją możliwość uzyskania pomocy finansowej na rzecz narodowych obiektów będących
na liście światowego dziedzictwa. Z kolei Konwencja o handlu zagrożonymi gatunka-
mi (z 1973 r.) mówi o dostępie do ich rynku w zamian za przestrzeganie uzgodnionych
, standardów ochrony. Problemy transferu technołogii wyraźnie zostały ujęte w Konwen-
cji Wiedeńskiej o ochronie warstwy ozonowej z 1985 r. oraz w Konwencji Bazylejskiej
« w sprawie handlu niebezpiecznymi odpadami z 1989. Powiązany z Konwencją Wiedeń-
«ską Protokół Londyński z 1990 r. mówi o utworzeniu funduszu wspierającego trans-
er technologii do państw rozwijających się. Chodzi o zachęcanie do wprowadzania
echnołogii alternatywnych wobec freonów niszczących warstwę ozonową. Dążenie do
Wzmocnienia wykonywania reżimów na poziomie lokałnym wiąże się z inną ogólną ten-
adencją rozwoju międzynarodowego prawa ochrony środowiska, jaką jest działanie na
ecz udziału obywateli w procesach decyzyjnych, dotyczących problemów ekologicz-
ych. Istotne przesłanki tego zjawiska tworzą procesy demokratyzacji życia społecznego
raz rozwój ruchów ekologicznych. Istniejące regulacje mają jednak głównie charakter
iękkiego prawa. Wyjątek stanowi podpisana w Aarhus 25 czerwca 1998 r. przez 35
aństw i Unię Europejską Konwencja o dostępie społeczeństw do informacjii udzia-
w procesach decyzyjnych dotyczących problemów ekologicznych.?* Weszła w życie
2001 roku.
- 23
4 Ead., Człowiek
i środowisko w prawie międzynarodowym, „Państwoi Prawo” 1996, ne 1, s. 27-28.
("7 Zob. Convention on access to information, public participation in decision-making and access
justice in environmentał matters. <http://www.memdek/aarhus-conference/issues/public-participation/
partikler.htm>.
462 || Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
U podstaw tej konwencji legły przyjmowane wcześniej normy polityczne. Światowa
Karta Przyrody z 1982 r. postuluje pełne prawo jednostek do udziału w procesach de-
cvzyjnych, dotyczących probłemów ekologicznych. W roku 1989 Rada OECD podjęła
decyzję zobowiązującą państwa członkowskie do dostarczania lokalnej opinii publicznej
informacji na temat zagrożeń ekologicznych oraz zapewnienia jej udzialu w procesach
decyzyjnych. dotyczących budowy obiektów przemysłowych mogących stwarzać zagro-
żenia ekologiczne. Podobnie EWG w 1990 r. dyrektywą 313 ustaliła generalne zobowią-
zanie państw członkowskich, aby informacje ekologiczne, będące w posiadaniu władz
dowolnego szczebla, były dostępne dla obywateli każdego z tych państw. W zasadzie 10
„Deklaracji z Rio” (1992) zawarto ogólny obowiązek państw zapewniania jednostkom
dostępu do informacji dotyczącej środowiska, która jest w posiadaniu władzy publicz-
nej. Dotyczy to zwłaszcza informacji o niebezpiecznych substancjach i o niebczpiecz-
nej działalności w rejonie zamieszkania społeczności, a także możliwości uczestniczenia
społeczeństwa w procesie podejmowania decyzji. Oznacza to, iż jednostka ma prawo da
informacji, sformułowane jako prawo bierne, polegające na tym, że powinna być infor-
mowana o wszelkich sprawach rzutujących na jej podmiotowe prawo do czystego Środo-
wiska oraz prawo czynne oznaczające, iż może takich informacji domagać się sama.
Ważnym elementem ewolucji istoty i zakresu uprawnień państw do korzystania z za-
sobów naturalnych i przesłanką współpracy w tym zakresie jest zasada ostrożności po-
wiązana z obowiązkiem zapobiegania szkodom ekologicznym. Staje się ona elementem
ewolucji międzynarodowego prawa ochrony środowiska i zawiera w sobie takie elemen-
ty, jak obowiązek wcześniejszej informacji o potencjalnych zagrożeniach ekologicznych
oraz obowiązek konsultacji i analizy ryzyka transgranicznych zanieczyszczeń. Istotnym
elementem zasady ostrożności jest więc postulat podejmowania działań nawet w sytu-
acji braku ewidentnych szkód ekologicznych i jednoznacznych dowodów naukowych co
do możliwości ich wystąpienia w przyszłości. Działania powinny bowiem mieć charakter
zapobiegający i być podejmowane nawet w sytuacji prawdopodobieństwa wystąpienia
niekorzystnych zmian ekologicznych. Ten kierunek myślenia potwierdziły Konwencja
Wiedeńska w sprawie warstwy ozonowej z 1985 r., Konwencja w sprawie zmian klima-
tycznych z 1992 r. oraz Protokół z Kartageny (2000 r.) o ochronie bioróżnorodności
przed potencjalnymi zagrożeniami powodowanymi przez genetycznie zmodyfikowane
organizmy.
Powyższe przykłady pokazują wyraźną tendencję do wzmacniania zasady ostrożno-
ści w dyplomacji ekologicznej. Proces ten, co niezwykle ważne, zdaje się odzwierciedlać
jedną z ogólnych prawidłowości ewolucji międzynarodowego prawa ochrony środowi-
ska. O ile bowiem poprzez wcześniejsze regulacje prawnomiędzynarodowe państwa re-
agowały na negatywne zmiany w środowisku, które już wystąpiły, o tyle wymienione
przykłady regulacji oznaczają, że państwa zgodziły się podjąć działania, zanim pojawiły
się jednoznaczne dowody obciążeń środowiska. Tym samym poprzez regulacje prawne
postanowiły zapobiegać możliwym, negatywnym zmianom środowiska.
B. Międzynarodowe reżimy ekologiczne. Istotę i specyfikę reżimów międzynarodo-
wych analizowano w rozdziale 8. Ekologiczne służą przede wszystkim przezwyciężaniu
25 G. Grabowska, Człowiek i środowisko... ,S. 29.
Rozdział 19. Problemy ekologiczne 463
głównego wyzwania międzynarodowej współpracy ekologicznej, jakim jest dominacja
racjonalności indywidualnej nad kolektywną. Są elastycznymi strukturami służącymi or-
ganizacji kolektywnych, kooperacyjnych zachowań państw, ale i innych podmiotów mię-
dzynarodowej polityki ekologicznej, bo takich zachowań wymagają transgraniczne pro-
blemy ekologiczne.
Przedmiotem regulacji i współpracy w ramach reżimów są różnorodne problemy
ekologiczne. Obejmują one: transgraniczne problemy dotyczące atmosfery, transgra-
niczne przemieszczanie niebezpiecznych substancji, zanieczyszczenia środowiska mor-
skiego, ochronę zasobów żywych środowiska morskiego, ochronę przyrody, bezpieczeń-
stwo instalacji jądrowych, ochronę wód transgranicznych, ogólne problemy dotyczące
środowiska i rozwoju. Mają charakter regionalny, ale i globalny.
wielostronna wspólpraca, której przedmiotem są transgraniczne problemy dotyczą-
ce atmosfery, kształtowana jest poprzez trzy reżimy. Pierwszym z nich, o charakterze
„regionalnym”, jest międzynarodowy reżim ochrony powietrza. Jego podstawy tworzy
Konwencja w sprawie transgranicznych zanieczyszczeń powietrza na dalekie odległości
z 1979 r. Jej cełem jest ochrona społeczeństw i środowiska przed zanieczyszczeniami
powietrza i ich redukcja, w tym także tych transgranicznych na dalekie odleglości. Ja-
ko konwencja ramowa została wzmocniona aż 8 protokołami. Proces jej wykonywania
jest nadzorowany przez EKG ONŻ. Dwa pozostałe reżimy mają charakter „globalny”.
Pierwszym z nich jest Ramowa konwencja klimatyczna z 1992 r., uzupełniona w 1997 r.
Protokotem z Kioto, który jeszcze nie wszedł w życie. Jej celem jest stabilizacja, a na-
stępnie redukcja tzw. „gazów szklarniowych”. Proces jej wykonywania jest nadzorowany
przez coroczną konferencję stron, sekretariat powiązany z ONZ oraz zespół naukowych
grup roboczych.*% Drugim jest Konwencja o ochronie warstwy ozonowej, która została
przyjęta we Wiedniu w 1985 r. i weszła w życie we wrześniu 1988. Jej celem jest ochro-
na społeczeństw i środowiska przed negatywnymi skutkami stopniowego zaniku warstwy
ozonowej. Została uzupełniona Protokołem Montrealskim z 1987 r. i jego modyfikacja-
mi z lat 1990, 1992, 1997 i 1999. Proces funkcjonowania tego reżimu nadzorowany jest
przez co trzy lata zwoływaną konferencję stron, stały sekretariat funkcjonujący w powią-
zaniu z UNEP oraz liczne naukowe grupy robocze.
Wielostronna współpraca w zakresie transgranicznego przemieszczania niebezpiecz-
nych substancji organizowana jest przez kilka reżimów. Wśród nich szczególne zna-
czenie ma ten powstały na podstawie Konwencji w sprawie kontroli transgraniczne-
go przemieszczania niebezpiecznych odpadów i ich składowania podpisanej w Bazylei
w 1989 roku. Weszła ona w życie w maju 1992 roku. Celem Konwencji Bazylejskiej jest
zredukowanie do minimum transgranicznego, motywowanego motywem zysku, prze-
mieszczania niebezpiecznych odpadów. Proces wykonywania jej postanowień jest nadzo-
rowany przez okresowo organizowane konferencje stron, sekretariat oraz liczne nauko-
we grupy robocze. Nie mniej istotny reżim powstał na podstawie Konwencji w sprawie
transgranicznych skutków awarii przemysłowych podpisanej w Helsinkach w 1992 roku.
Weszła ona w życie w kwietniu 2000 roku.
26 United Nations Framework Convention on Climate Change. <http:/Avww.greenyearbook.org/agree/
atmosphere/unfccc.htm>.
464 Część [V. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
W dziedzinie ochrony środowiska morskiego liczbowo dominują reżimy „głobalne”.
Należą do nich m.in. Konwencja o zapobieganiu zanieczyszczeniom mórz przez skla-
dowanie odpadów i innych substancji (Londyn 1972); Konwencja o zapobieganiu zanie-
czyszczeniom mórz przez statki (Londyn 19731 t978); Konwencja o gotowości, reagowa-
niu i współpracy w sytuacjach zanieczyszczenia mórz ropą naftową (Londyn 1990) oraz
Konwencja prawa morza (Montego Bay 1982). Istnieją także reżimy regionalne. W Eu-
ropie ich podstawy tworzą trzy konwencje: Konwencja o ochronie środowiska morskie-
go północno-wschodniego Atłantyku (Paryż 1992), Konwencja o ochronie środowiska
morskiego Bałtyku (Helsinki 1974 i 1992) oraz Konwencja w sprawie ochrony Morza
Śródziemnego przed zanieczyszczeniami (Barcelona 1976).
W dziedzinie ochrony przyrody wielostronna wspólpraca regulowana jest przede
wszystkim poprzez „globalne” reżimy ekologiczne. Ich podstawy tworzą następujące
konwencje: Konwencja w sprawie ochrony Światowego dziedzictwa naturalnego i kultu-
rałnego (Paryż 1972); Konwencja o ochronie różnorodności biologicznej (Nairobi 1992);
Konwencja w sprawie handlu zagrożonymi gatunkami fauny i flory (Waszyngton 1973)
czy Konwencja w sprawie drewna tropikalnego (Genewa 1994). Podstawy regionalnego
reżimu tworzy Konwencja © ochronie europejskiej przyrody i jej naturalnych siedlisk,
która została podpisana w Bernie w 1979 r. i weszła w życie w 1982.
W dziedzinie bezpieczeństwa instalacji jądrowych podstawy wielostronnej współpra-
cy tworzą wyłącznie reżimy „globalne”, Należą do nich: Konwencja o pomocy w przy-
padkach awarii instalacji jądrowych i zagrożenia radiologicznego (Wiedeń 1986); Kon-
wencja o wczesnej notyfikacji awarii instalacji jądrowych (Wiedeń 1986); Konwencja
o bezpieczeństwie instalacji jądrowych (Wiedeń 1994); Konwencja o odpowiedzialno-
ści cywilnej za szkody jądrowe (Wiedeń 1963). Mechanizm weryfikacji procesu wykony-
wania postanowień tych konwencji, na tle innych, nie jest rozbudowany. W przypadku
każdej z nich funkcję sekretariatu pełni Sekretariat Międzynarodowej Agencji Energii
Atomowej z siedzibą w Wiedniu. Tylko w przypadku Konwencji o bezpieczeństwie in-
stalacji jądrowych z 1994 r. przegląd i ocena procesu jej wykonywania dokonywana jest
przez dodatkowy organ polityczny w postaci konferencji stron konwencji.”
Wielostronna współpraca państw europejskich w zakresie ochrony wód transgra-
nicznych kształtowana jest przez jeden „regionalny” reżim. Jego prawnomiędzynaro-
dowe podstawy tworzy Konwencja o ochronie i wykorzystywaniu transgranicznych cie-
ków wodnych i jezior międzynarodowych. Została ona przyjęta w Helsinkach w 1992 r.
i weszła w życie w 1996. Jej głównym celem jest wzmocnienie narodowych i międzynaro-
dowych działań mających na celu ochronę wód transgranicznych, ich ekosystemów oraz
zarządzanie nimi. Wykonywanie postanowień nadzorowane jest przez Sekretariat Euro-
pejskiej Komisji Gospodarczej ONZ. oraz przez polityczny organ decyzyjny, jakim jest
zwoływana co trzy lata konferencja stron konwencji.
Różnorodność problemów ekologicznych regułowanych przez istniejące reżimy po-
kaązuje także Konwencja w sprawie oceny ekologicznych skutków oddziaływania w kon-
tekście transgranicznym. Została ona przyjęta w Espoo w 1991 r. i weszła w życie w 1997.
Jej gtównym celem jest wzmacnianie międzynarodowej współpracy państw europejskich
27. Convention on Nucłear Safety. <http://Jwww.greenyearbook. org/agree/nuc-saf/nuc-saf.htm>.
Rozdział 19. Problemy ekologiczne 465
w zakresie oceny ekologicznych i głównie transgranicznych skutków planowanych inwe-
stycji. Proces wykonywania jej postanowień nadzorowany jest przez Sekretariat Euro-
pejskiej Komisji Gospodarczej ONZ oraz przez polityczny organ decyzyjny, jakim jest
zwoływana co 2 lata konferencja stron konwencji.
C. Żunifikowane wskaźniki informacji o stanie środowiska naturalnego. Optyma-
lizacja międzynarodowych działań na rzecz ochrony środowiska naturalnego wymaga
tworzenia sytemu obserwacji i analiz wszystkich jego składników. Niezbędne jest uzupeł-
nianie tych działań tworzeniem uniwersalnych wskaźników jakości środowiska, umożli-
wiających porównywanie jego stanu.?% W tym celu UNEP już w 1974 r. przystąpił do two-
rzenia Globalnego Systemu Monitoringu Środowiska (GEMS) oraz — w latach później.
szych — Systemu Informacji o Środowisku INFOTERRA. W ramach GEMS informacje
o stanie środowiska gromadzone są przez system narodowych i międzynarodowych sta-
cji obserwacyjnych, rozmieszczonych na całym świece. Dodatkowo GEMS współpracuje
ze stacjami obserwacyjnymi innych organizacji wyspecjalizowanych ONZ, podejmujący-
mi, wśród innych działań, problematykę ekologiczną. Dotyczy to zwłaszcza UNESCO
WMO, WHO, FAO, itp. Następuje także koncentracja działań na wybranych sklad-
nikach środowiska naturalnego. Od roku 1977 UNEP uruchomił GEMS-Woda. Jego
głównym celem jest przyczynianie się do dostarczania ludności wiejskiej czystej wody.
Zmieniają się także techniki gromadzenia informacji. Od końca lat siedemdziesiątych
coraz większa rola przypada monitoringowi satelitarnemu.
Oprócz globalnego systemu monitoringu środowiska, rozwijane są systemy regional-
ne. W Europie w 1977 r. Europejska Komisja Gospodarcza ONZ. zainicjowała utworze-
nie programu monitoringu środowiska (EMEP). Obecnie tworzy on mechanizm weryfi-
kacji przestrzegania europejskiej Konwencji w sprawie transgranicznych zanieczyszczeń
, powietrza na dalekie odległości (1979) i podpisanych na jej podstawie protokółów. Do
głównych jego zadań należy: 1) zbieranie i gromadzenie danych na temat jakości powie-
trza; 2) dokonywanie pomiarów jakości powietrza; 3) tworzenie modeli, które są w stanie
| dostarczyć szacunków i prognoz na temat koncentracji i opadów różnych zanieczyszczeń
5 powietrza. W końcu lat 90. system ten obejmował ponad 100 stacji w 30 państwach i 3
2 ośrodki badawcze w Norwegii i byłym ZSRR.?
i D. Międzynarodowe struktury finansowania ochrony Środowiska naturalnego.
U podstaw procesu umiędzynaradawiania mechanizmów finansowania ochrony środo-
wiska i współpracy międzynarodowej w tym zakresie leży kiłka przesłanek. Po pierwsze
jest to holistyczny, organiczny charakter środowiska i pogłębiające się współzależno-
ści ekologiczne. Po drugie, zróżnicowane możliwości finansowe i technologiczne po-
szczególnych państw, zwłaszcza rozwijających się, które w przeciwnym razie nie były-
by w stanie ponosić często wysokich kosztów międzynarodowej współpracy ekologicz-
nej. Po trzecie, asymetria przyczyn obciążeń środowiska, zwłaszcza w przypadku global-
nych problemów ekologicznych, za które — jak emisja gazów szklarniowych czy gazów
niszczących warstwę ozonową — w 90—95% odpowiedzialne są państwa rozwinięte. Po
czwarte, ogólna dość wysoka niechęć państw rozwijających się do ochrony środowiska,
NENA
20 Zob. J. Kukułka, op. cit., s. 58-59.
Zob. M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie. Studium politologiczne, Lublin 2000, s. 279.
466 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
które w warunkach presji wewnętrznych problemów społecznych i gospodarczych dzia-
tania proekologiczne uznają za rodzaj luksusu, na jaki mogą sobie pozwolić państwa roz-
winięte. W tym kontekście tworzenie międzynarodowych struktur finansowania ochrony
środowiska ma służyć ułatwianiu państwom rozwijającym włączaniu się do współpracy
międzynarodowej w imię dobra wspólnego ludzkości.
Dzialaniom tym właściwe jest znaczne zróżnicowanie form, metod oraz zaangażo-
wanych instytucji. Podejmowane są one bezpośrednio przez poszczególne państwa. two-
rzone są specjalne fundusze na rzecz przeciwdziałania obciążeniom poszczególnych ele-
mentów środowiska, jak np. warstwa ozonowa lub fundusze wspierające rozwój okre-
ślonych grup państw, gdzie ochrona środowiska jest jednym z clementów podlegających
finansowaniu, np. programy PHARE i TACIS. Istotna rola przypada także instytucjom
międzynarodowym, zwłaszcza tym systemu ONZ.
Organizacje systemu ONZ podejmują zróżnicowane dzialania na rzecz finansowa-
nia ochrony środowiska człowieka. Szczególna rola przypada Bankowi Światowemu.*©
Po pierwsze, wspiera on projekty służące ochronie środowiska naturalnego.
1987 ówczesny prezes Barber Conable ogłosił strategię nowej polityki kredytowej Ban-
ku Światowego, przyznającej większe znaczenie problemom ekologicznym. Oznaczało
to szersze finansowanie projektów służących ochronie środowiska oraz szersze uwzględ-
nianie ekologicznych skutków realizacji projektów kredytowanych przez Bank. Na po-
czątku lat dziewięćdziesiątych zaczął on przekształcać się w kanał transferu środków
finansowych do państw rozwijających się, w celu przeciwdziałania tzw. „efektowi szklar-
niowemu”.
Po drugie, w listopadzie 1990 r. na wniosek Banku Światowego, UNEP i UNDP 25
państw podjęło działania na rzecz utworzenia od polowy 1991 r. Globalnego Funduszu
Ekologicznego (Global Environment Facility — GEF) w celu finansowego wspierania
procesu realizacji koncepcji rozwoju samopodtrzymującego. W okresie od 1991 GEF
na cele ochrony środowiska przeznaczył 4,5 mld USD w formie dotacji i 14,5 mid USD
w formie współfinansowania projektów w państwach rozwijających i Europy Środkowej
i Wschodniej.
Tworzone są także fundusze koncentrujące się na ochronie jednego elementu śro-
dowiska naturalnego. W roku 1990 w Londynie podjęto decyzję o utworzeniu Funduszu
Ozonowego mającego na celu wspieranie procesu wprowadzania przez państwa roz-
wijające się technologii alternatywnych wobec freonów. W latach 1991-1996 Fundusz
przekazał środki finansowe o łącznej wysokości 695 mln. USD, zaś w latach 1997-1999
na realizację projektów przeznaczono 544 mln USD. Dla wielu państw, jak chociażby
Indie, Pakistan czy Chiny, był to podstawowy argument na rzecz przystąpienia do mię-
dzynarodowych regulacji dotyczących zakazu stosowania substancji niszczących warstwę
ozonową.
W Europie znacząca rola we wspieraniu działań na rzecz ochrony środowiska natu-
ralnego przypada programom PHARE i TACIS. Pierwszy z nich wspiera procesy reform
oraz transformacji systemów gospodarczych i politycznych w państwach Europy Środko-
30 Zob. K. Horta, The World Bank and the International Monetary Fund, [w:] J. Werksman
International Institutions, London 1996.
Rozdział 19. Problemy ekologiczne _———————————|——— 467
wej i Wschodniej. Ochrona środowiska jest tu jednym z wielu obszarów działań. Program
TACIS jest adresowany do państw byłego ZSRR. Szczególna uwaga jest tu poświęcana
bezpieczeństwu instalacji jądrowych. Oba programy, finansowo wspierane przez Grupę
24 (15 państw UE, Szwajcaria, Norwegia, Islandia, USA, Kanada, Japonia, Australia,
Nowa Zelandia, Turcja), są administrowane przez Unię Europejską. W ramach progra-
mu PHARE w latach 1991-1995 na rozwiązywanie problemów energetycznych i ochrony
środowiska państwa Europy Środkowej i Wschodniej otrzymały środki finansowe w wy-
sokości 483,4 mln. ECU, a w ramach programu TACIS na te cele przeznaczono środki
finansowe w wysokości 429,0 min. ECU?!
Od roku 1986 realizowany jest proces ekokonwersji, który oznacza zamianę części
zadłużenia na inwestycje ekologiczne. Jest to specyficzny mechanizm w ramach procesu
umiędzynarodowienia finansowania działań na rzecz ochrony środowiska. Najprawdo-
podobniej pierwszym państwem, wobec którego ten mechanizm zastosowano jest Boli-
wia. W przypadku Polski zastosowano go w powiązaniu z restrukturyzacją polskiego za-
W roku dłużenia negocjowanego w ramach tzw. Klubu Paryskiego w 1991 roku. Wówczas uzgod-
niono, że państw członkowskie tego „klubu” mają możliwość dodatkowej redukcji o 10%
(obok uzgodnionej 50% redukcji zadłużenia gwarantowanego przez rządy poszczegól-
nych państw) polskiego zadłużenia. Z, możliwości tej skorzystały następujące państwa:
USA — 10%, Szwajcaria — 10%, Francja — 1%. Wcześniej na zamianę części polskie-
go zadłużenia na inwestycje ekologiczne zgodziły się Szwecja i Finlandia. W przypad-
ku Polski w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, łącznie z ekokonwersją, około 45%
rocznych nakładów na ochronę środowiska pochodziło z zagranicy.
zzsk
Problemy ekologiczne, postrzegane jeszcze nie tak dawno jako neutralne z punk-
tu widzenia decyzji i działań politycznych, ponad wszelką wątpliwość stały się trwałym
elementem międzynarodowych stosunków politycznych. Umiędzynaradawianiu zagro-
żeń ekologicznych towarzyszy reakcja w postaci umiędzynaradawiania działań na rzecz
ochrony środowiska. Składają się na nią działania podmiotów międzynarodowych sto-
sunków politycznych takich jak państwa, organizacje międzyrządowe, podmioty poza-
rządowe oraz, w specyficznym znaczeniu, korporacje transnarodowe. W podejmowa-
nych transgranicznych działaniach podmioty te, zwłaszcza państwa, odwołują się do ta-
kich instrumentów jak: 1) normy prawnomiędzynarodowe i polityczne, 2) zinstytucjo-
nalizowane formy współpracy w postaci międzynarodowych reżimów ekologicznych, 3)
zunifikowane wskaźniki i mechanizmy informacji o stanie środowiska i jego jakości, 4)
międzynarodowe struktury i mechanizmy finansowania ochrony środowiska i współpra-
cy międzynarodowej w tym zakresie.
OEENEENEENNENEE
[ed.], Greening , 3a S. Ott, R. Rummel, Fine Tuning European Transformation Policies, [w:] . Mueller, S. Ott [eds.], Bridging
Divides — Ttansformation in Eastem Europe: Connecting Energy and Environment, Baden Baden 1998, s. 59.
468 | Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych

Rozdział 20
Problemy do dyskusji

. Identyfikacja oraz dynamika i zmienność głównych zagrożeń ekologicznych. Katarzyna Marzęda

©ATOUMACNH

. Specyfika zagrożeń ekologicznych.

Różnice między zagrożeniami i wyzwaniami ekologicznymi.
Ewolucja międzynarodowej polityki ekologicznej.
. Role ekologiczne państw i ich uwarunkowania.
. Międzynarodowe reżimy ekologiczne.
. Tendencje ewolucji międzynarodowego prawa ochrony środowiska.
Organizacje pozarządowe jako podmioty międzynarodowej polityki ekologicz-
nej — specyfika i zakres działań.
Zalecana łiteratura
Grabowska G., Europejskie prawo środowiska, Warszawa 2001.
Kozłowski S., Ekologiczne problemy przyszłości świata i Polski, Warszawa 1998.
Kozłowski S., W drodze do ekorozwoju, Warszawa 1997.
Pietraś M., Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie. Studium politologiczne, Lublin 2000.
Pietraś M., Działania podmiotów pozarządowych wobec międzynarodowych problemów ekologicz-
nych, „Stosunki Międzynarodowe”, t. 20, 1999.
Pietraś M., Ochrona środowiska naturalnego w stosunkach międzynarodowych. Analiza struktury
zjawiska, [w:] H. Lisicka [red.), Ochrona środowiska w polityce, Wrocław 1999.
Pietraś M., Społeczność międzynarodowa wobec „tragedii globalnych dóbr wspólnych”, (w:] A. Pa-
puziński [red.], Polityka — ekologia — kultura. Społeczne przejawy kryzysu ekologicznego, Byd-
goszcz 2000.
Pietraś M., Instytucjonalizacja wielostronnej współpracy w dziedzinie ochrony środowiska, [w:] S. Pa-
rzymies, R. Zięba, Instytucjonalizacja wielostronnej współpracy międzynarodowej w Europie,
Warszawa 2004.
Międzynarodowe problemy gospodarcze
|
Problemy gospodarcze stanowią jeden z najważniejszych obszarów międzynarodowej
wspólpracy. Ich znaczenie systematycznie rośnie wraz z nasilaniem się międzynarodowej
konkurencji, rozszerzeniem się zakresu międzynarodowych stosunków gospodarczych
oraz postępem technologicznym. Wiele wskazuje na to, iż kwestie gospodarcze coraz
częściej rozpatrywane są także w kontekście potencjalnych zagrożeń dla globalnego po-
koju i bezpieczeństwa. Ujawniające się z różną siłą i częstotliwością konflikty w różnych
częściach świata, których podłożem są szeroko rozumiane kwestie gospodarcze wskazu-
ją, iż zadaniem, przed którym stoi obecnie społeczność międzynarodowa, jest nie tylko
poszukiwanie skutecznych sposobów radzenia sobie z problemami gospodarczymi, ale
również, poprzez ich rozwiązywanie, zapobieganie potencjalnym konfliktom.
Dokonana poniżej analiza międzynarodowych probłemów gospodarczych, jako przed-
miotu regulacji w międzynarodowych stosunkach politycznych ma zatem dostarczyć nie
tylko niezbędnych informacji na temat praktyki międzynarodowych stosunków politycz-
nych, w kontekście rozwiązywania problemów gospodarczych, a w szczególności wiedzy
na temat istoty tych problemów, podmiotów zaangażowanych w ich regulację oraz form
i mechanizmów regulacji, ale również pokazać wzrastające znaczenie międzynarodo-
wych problemów gospodarczych w kontekście szeroko rozumianego bezpieczeństwa.

i
4
1. Istota, zakres i geneza międzynarodowych problemów gospodarczych

Genezy międzynarodowych problemów gospodarczych należy upatrywać w proce-

sach umiędzynaradawiania kolejnych obszarów życia gospodarczego oraz w narastaniu
współzależności międzynarodowych. Sfera gospodarcza najwcześniej poddana została
procesom internacjonalizacji, a przejawem tego była zwiększająca się na przestrzeni wie-
ków międzynarodowa wymiana dóbr i usług, której towarzyszył nie tylko rozwój różnego
rodzaju międzynarodowych form wymiany czy zwiększające się w skali światowej prze-
pływy czynników produkcji, ale również postępujący proces regulacji i instytucjonalizacji
* międzynarodowych stosunków gospodarczych związany z pojawieniem się i działalno-
ścią międzynarodowych organizacji gospodarczych.
Obok wielu pozytywnych skutków, postępujące na płaszczyźnie gospodarczej pro-
cesy umiędzynaradawiania i towarzyszący im wzrost współzależności stały się jednak,
szczególnie w połączeniu z istniejącym zróżnicowaniem państw (zarówno pod względem
470 || - Część tV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
stopnia rozwoju, posiadanych zasobów, siły oddziaływań międzynarodowych czy celów
i możliwości ich realizacji), podłożem ujawniających się z coraz większą siłą nierówności
w systemie gospodarki światowej, generując tym samym coraz to nowe problemy i wy-
zwania.
Zasadnicze znaczenie, w kontekście narastania międzynarodowych problemów go-
spodarczych (jak i w dalszej perspektywie społecznych), miały jednak dopiero zmiany
wywolane przez przybierające na sile pod koniec XX wieku procesy globalizacji. Wpro-
wadziły one bowiem nową, transnarodową jakość do terytorialnie definiowanych pro-
cesów umiędzynaradawiania. podważając znaczenie granic państwowych, a tym samym,
wyłączając większość towarzyszących im procesów i zjawisk spod kontroli państw.
Cechą charakterystyczną utożsamianej niekiedy z procesami umiędzynarodawiania
globalizacji gospodarczej jest przede wszystkim kumulacja jakościowych zmian w gospo-
darce światowej, a jej istotą — zmiana charakteru i zasad funkcjonowania rynku świa-
towego. Wyrazem tego jest, z jednej strony, poszerzanie i pogłębianie współzależności
między państwami i regionami wskutek rosnących przepływów międzynarodowych oraz
działalności korporacji transnarodowych, z drugiej zaś, jakościowo nowe powiązania,
zachodzące pomiędzy firmami, rynkami i gospodarkami. Przy tym mnogość powiązań,
wzrost współzależności, integracja, rozwój działalności korporacji transnarodowych, li-
berałizacja handlu, globalna konkurencja i towarzyszący tym wszystkim zjawiskom spa-
dek realnej władzy państw w sferze gospodarczej — to tylko część zjawisk skladających
się na nową jakość funkcjonowania rynku światowego.
Jak każda zmiana, tak również i zmiana zasad funkcjonowania gospodarki i rynku
światowego przyniosła ze sobą nowe wyzwania dła państw. Z. jednej strony, stało się
oczywiste, iż żadne państwo nie może pozostawać w izolacji w stosunku do międzynaro-
dowego rynku, z drugiej zaś, otwarcie się na rynek światowy i adaptowanie się do jego
wymogów nie oznaczało automatycznego czerpania korzyści związanych z „wejściem do
systemu”, tym bardziej w sytuacji pogłębiającej się, faktycznej nierówności państw.
Patrząc przez pryzmat zmian związanych z postępującymi na płaszczyźnie gospo-
darczej procesami globalizacji, można zatem stwierdzić, iż istota wszystkich dających
się obecnie zidentyfikować i wyodrębnić międzynarodowych problemów gospodarczych
sprowadza się do zjawisk wywołanych zmianami w funkcjonowaniu (coraz swobodniej-
szym) światowego rynku i gospodarki. Co więcej, dynamika narastających pod wpły-
wem procesów globalizacji międzynarodowych problemów gospodarczych wpływa także
na specyfikę tychże problemów, które, po pierwsze (co już zostało powiedziane, a co
warto powtórzyć), nie mają charakteru statycznego, lecz dynamiczny. Co oznacza, że
wraz z postępowaniem procesów globalizacji zakres przedmiotowy międzynarodowych
problemów gospodarczych ulega zmianie — pojawiają się nowe problemy, a istniejące
ulegają eskalacji bądź eliminacji. Po drugie, mają zróżnicowany zasięg, tzn. nie dotyczą
w takim samym stopniu wszystkich podlegających procesom globalizacji państw. Po trze-
cie zaś, ich treść w dużym stopniu warunkowana jest asymetrycznością procesów globa-
lizacji. Zupełnie inny charakter mają bowiem międzynarodowe problemy gospodarcze
w optyce państw najbardziej rozwiniętych, a zupełnie inny w optyce państw rozwijają-
cych się.
Rozdział 20. Międzynarodowe problemy gospodarcze __——————_ 44
Definiując międzynarodowe problemy gospodarcze jako problemy związane z funk-
cjonowaniem rynku Światowego, można wskazać szereg konkretnych problemów wcho-
dzących w ich zakres przedmiotowy. Począwszy od związanych z funkcjonowaniem mię-
dzynarodowego systemu finansowego problemów zadłużenia międzynarodowego, nie-
kontrolowanych przepływów kapitałów, kryzysów walutowych czy pojawiającego się
w ich następstwie problemu „bankructwa” państw, poprzez problemy związane z han-
dlem światowym i działalnością korporacji transnarodowych, aż do szerokiego spektrum
problemów związanych z dysproporcjami rozwojowymi i deficytem zasobów surowcowo-
-energetycznych. Przy tym dokonana w poniższym rozdziale analiza ograniczona zosta-
nie tylko do trzech najważniejszych — zdaniem autorki — współczesnych problemów
gospodarczycii, a mianowicie problemu zadfużeniowego, problemów związanych z glo-
balizacją międzynarodowego rynku finansowego i niekontrolowanym przepływem ka-
pitałów, a także problemów związanych ze współczesnym handlem międzynarodowym
i dzialalnością korporacji transnarodowych.
2. Zadłużenie międzynarodowe
Geneza międzynarodowego problemu zadłużenia sięga lat 70. XX wieku, chociaż
samo zjawisko zadłużania międzynarodowego ma bardzo dlugą historię. Przykładowo,
w okresie obejmującym łata 1820-1945 udokumentowano wiele przypadków popadania
przez różne państwa w „pułapkę” zadłużeniową. Co więcej, na początku lat 30. XX
wieku, w związku ze skutkami Wielkiego Kryzysu, niewypłacalność ogłosiły praktycznie
wszystkie państwa Ameryki Łacińskiej.!
Zadłużenie międzynarodowe stało się jawnym problemem jednak dopiero pod ko-
niec lat 70. XX wieku, kiedy to odnotowana dynamika wzrostu zadtużenia zagraniczne-
go, której towarzyszyły poważne trudności płatnicze oraz zmiany struktury długu państw
dłużniczych”, uświadomiła nienotowane dotychczas w historii gospodarczej świata roz-
miary problemu. Oceniając tę sytuację, nie wahano się nawet użyć wojskowych porów-
;.„„ nań, mówiąc o „cichej wojnie, w której główną bronią stało się oprocentowanie, często
„ owiele bardziej zabójcze niż bomba atomowa czy promień lasera”.
2.1. Istota i skala problemu
Na problem zadłużeniowy składa się wiele elementów. Po pierwsze, jest to olbrzy-
mi wzrost zadłużenia międzynarodowego, po drugie, wzrost kosztów obsługi długu, po
trzecie,
- załamanie dopływu kapitału do państw dotkniętych kryzysem zadłużeniowym
! związany z tym transfer zasobów do państw wierzycielskich, po czwarte zaś, poważne
gospodarcze i społeczne następstwa tych zjawisk. Przy tym — co warto zaznaczyć —
samo zadłużanie się państw nie stanowi jeszcze samo w sobie problemu, a zatem nie
> Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, red. P. Bożyk i in., Warszawa 2001, s. 198.
Sektor publiczny państw rozwijających się był głównym odbiorcą kredytów, natomiast głównym kredy-
; todawcą był sektor prywatny państw wierzycielskich, tej tendencji towarzyszył wzrost kredytów zaciąganych na
. potrzeby obsługi istniejącego już zadłużenia.
3.3. Głuchowski, Międzynarodowe stosunki finansowe, Warszawa 1997, ss. 54—74.
472 | Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdziat 20. Międzynarodowe problemy gospodarcze _—————,—, | 473

przyrost zadłużenia stanowi o istocie kryzysu zadłużeniowego. Problem pojawia się do- e państwa umiarkowanie zadłużone (moderately indebted), w których odpowiednio
piero wówczas, gdy z jednej strony, dłużnicy nie są w stanie terminowo wywiązywać się ze pierwszy wskaźnik jest niższy niż 220%, ałe wyższy niż 132%, drugi natomiast niższy niż
swoich zobowiązań względem wierzycieli, ż drugiej zaś, gdy dotknięte kryzysem państwa 80%, ale wyższy niż 48 %;
zmuszone są, w związku z obstugą długu, do transferowania większości swoich docho- e państwa mniej zadłużone (less indebted), w których wskaźnik pierwszy jest niższy
dów do państw wierzycielskich. Można nawet stwierdzić, iż sama wartość zadłużenia jest niż 132%, natomiast drugi niższy niż 48% (tab. 1).
tylko zewnętrznym przejawem probłemu, o istocie kryzysu decyduje tak naprawdę, jak
Tabela l. Podział państw według stopnia (skali) zadłużenia
dużo swoich zasobów państwo dłużnicze przeznacza na spiatę zadłużenia i jakie ma to
konsekwencje dla jego gospodarki, a także społeczeństwa. PAŃSTWA POWAŻNIE PANSTWA UMIARKOWANIE PAŃSTWA MNIEJ
ZADŁUŻONE ZADŁUŻONE ZADŁUŻONE
o niskim o średnim o niskim o średnim o niskim o średnim
ZAŁAMANIE dochodzie dochodzie** | dochodzie dochodzie dochodzie dochodzie
DOPŁYWU KAPITAŁU
DO PAŃSTW Angola Argentyna Benin Bułgaria Armenia Albania |
DŁUŻNICZYCH Bhutan Belize Burkina Faso | Chile Azerbejdżan | Algieria
Burundi Brazylia Erytrea Chorwacja Bangladesz Białoruś
Czad Dominika Gambia Filipiny Gwinea Rów- | Boliwia
Demokratyczna | Ekwador Ghana Grenada nikowa Bośnia i Her-
SPADEK DYNAMIKI A WZROST Republika Kon- | Estonia Gruzja Honduras Haiti cegowina
WZROSTU A 7 TRANSFERÓW DO ga Gabon Gwinea Kazachstan Indie Botswana
GOSPODARCZEGO N a PAŃSTW Etiopia Gujana Kambodża Kolumbia Jemen Chiny
GOSPODARKI * ( WIERZYCIELSKICH Gwinea-Bissau | Jamajka Kamerun Litwa Lesoto Czechy
ŚWIATOWEJ WZROST Indonczja Jordania Kenia Malezja Madagaskar | Dominikana
ZADŁUŻENIA
MIĘDZYNARO - Kirgistan Liban Malawi Maroko Mozambik Dźibuti
DOWEGO Komory Łotwa Mali Rosja Tanzania Egipt
Kongo Panama Maurctania Samoa Uganda Fidżi
4 Laos Peru Mołdawia Słowacja Ukraina Gwatemala
POGORSZENIE / . Liberia Serbia i Czar- | Mongolia Sri Lanka Wietnam Iran
wARUNKÓW |/ WZROST OBCIĄŻEŃ Myanmar (Bir- | nogóra Nepai St. Kittsi Ne- | Wyspy Salo- | Kostaryka
ŻYCIA LUDNOŚCI I PAŃSTW ma) Syria Niger vis mona Macedonia
SYTUACJI GOSP. DŁUŻNICZYCH Nigeria Turcja Pakistan St. Lucia Malediwy
Nikaragua Urugwaj Senegal St. Vincent Mauritius
OGRANICZENIE IMPORTU, Papua Nowa Uzbekistan i Grenadyny Meksyk
PRÓBY ZWIĘKSZENIA
EKSPORTU, OSZCZĘDNOŚCI Gwinea Zimbabwe Tajlandia Oman
BUDŻETOWE (PROGRAMY Rwanda Tunezja Paragwaj
DOSTOSOWA WCZE MFW) Sierra Leone Turkmenistan Polska
Somalia Węgry Republika
Sudan Południowej
Tadżikistan Afryki
Ryc. 1. Problem zadłużeniowy Togo Rumunia
Źródło: opracowanie własne. Wybrzeże Kości Salwador
Słoniowej Seszele
Wyspy Świętego Suazi
Według standardów Banku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowe- Tomasza i Ksią- Tonga
go stopień zadłużenia zagranicznego państw (skalę problemu) można mierzyć dwoma żęce Trynidad i To-
wskaźnikami, na które składają się, z jednej strony, stosunek bieżącej wartości (pre- Zambia bago
Vanuatu
sent value) zadłużenia zagranicznego do wartości eksportu dóbr i usług, z drugiej zaś, Wenezueła
stosunek bieżącej wartości zadłużenia do dochodu narodowego brutto. Zgodnie z tymi Zielony Przy-
wskaźnikami państwa dotknięte problemem zadłużeniowym klasyfikowane są w trzech lądek

grupach jako: * dochód narodowy per capita 735 $ i mniejszy

** dochód narodowy per capita pomiędzy 736 a 9075 $
e państwa poważnie zadłużone (severely indebted), w których stosunek bieżącej
Źródło: World Bank, Global Development Finance 2004.
wartości zadłużenia do wartości eksportu jest większy niż 220% lub stosunek bieżącej
wartości zadłużenia do dochodu narodowego brutto przekracza 80%;
4 Global Development Finance 2004. Harnessing Cyclical Gains for Development, voł. II Summary and
Country Tables, World Bank, Washington 2004, s. xaxii.
 474 0,0000 CzęśćlIV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
Istotną cechą współczesnego problemu zadłużeniowego jest jego zróżnicowany cha-
rakter. W oficjalnych dokumentach międzynarodowych instytucji finansowych dokonu-
je się bowiem rozróżnienia pomiędzy problemem zadłużeniowym związanym z utrzy-
mującymi sie w poszczególnych państwach poważnymi trudnościami płatniczymi, które
wymagają natychmiastowych rozwiązań a problemem zadłużeniowym o trwałym cha-
rakterze, wynikającym przede wszystkim z problemów strukturalnych państw zadłużo-
nych i wymagającym zastosowania długotrwałych i kompleksowych rozwiązań. Mówi
się zatem o problemie płynności finansowej (ifliqutdity) oraz o problemie niewypłacal-
ności (insłorency). Problem z płynnością ma charakter przejściowy i może się pojawić
w związku ze spiętrzeniem w określonym czasie płatności związanych z obsługą zadluże-
nia zagranicznego i towarzyszącym temu spadkiem dochodów państwa, a jego rozwiąza-
nie może stanowić pomoc zewnętrzna, np. z Międzynarodowego Funduszu Walutowego
(MFW), lub też zmiana warunków spłaty i obsługi zadłużenia pod kątem możliwości
finansowych państw dotkniętych tym problemem. W przypadku problemu z niewypła-
calnością mamy natomiast do czynienia z trwałą niemożnością obsługi zadłużenia za-
granicznego. W tym przypadku nie wystarczą środki zaradcze przedstawione powyżej,
ale niezbędne są rozwiązania kompleksowe, takic jak restrukturyzacja calego systemu
gospodarczego czy redukcja części lub całości zadłużenia.
W wymiarze podmiotowym obecny problem zadłużeniowy to przede wszystkim pro-
błem państw rozwijających się, w tym przede wszystkim państw najsłabiej rozwiniętych,
ale również państw Europy Środkowej i Wschodniej. W tych bowiem państwach na prze-
łomie lat 70. 180. XX wieku odnotowano największą dynamikę przyrostu zadłużenia za-
granicznego. Począwszy od drastycznego (blisko 8-krotnego) zwiększenia wielkości za-
dłużenia zagranicznego: z 70 mld dolarów w 1970 r. do 554 mld dolarów na początku lat
80., aż do przeszło 2 bln dolarów w 2002. W tym samym czasie znacznie wzrosły koszty
obsługi długu— z 11 mld dolaróww 1971 r. do 131.1 mld dolaróww 1982. Zwiększyła się
także stopa obsługi długu z 13% w 1971 r. do 19% w 1982. Przy tym 2/3 tego zadłużenia
i 3/4 obsługi długu przypadało na 20 państw, klasyfikowanych głównie w grupie państw
o średnim dochodzie i tzw. nowo uprzemysłowionych. Szczególne rozmiary problem za-
dłużeniowy przybrał w odniesieniu do państw najbiedniejszych, gdzie w przeciągu 10 lat
wielkość zadłużenia zewnętrznego wzrosła aż pięciokrotnie, z 24 mld dolarów w 1970 r.
do 121 mld dolarów w 1980.
Pomimo zahamowania w latach 90. przyrostu zadłużenia zagranicznego, problem ten
nadal dotyczy wielu państw rozwijających się. Jak wskazują najnowsze statystyki Banku
Światowego, pod koniec lat 90. całkowita wartość zadłużenia szacowana była na po-
nad 2 bln dolarów, z czego 33% przypadało na państwa Azji Wschodniej i Południowej,
31% państwa Ameryki Łacińskiej, a 19% na państwa Europy i Azji Centralnej. Przy tym,
w państwach Ameryki Łacińskiej nadal notuje się najwyższe wskaźniki, jeśli chodzi o sto-
sunek obsługi zadłużenia do wielkości wpływów z eksportu — ponad 35% (bezpieczna
granica 25%), natomiast w państwach afrykańskich najwyższe, bo przekraczające 225%
wskaźniki stosunku zadłużenia do wpływów z eksportu.
Patrząc na problem zadłużenia z perspektywy poszczególnych państw, najbardziej
zadłużonym państwem świata jest Brazylia, tuż za nią plasują się Chiny oraz Rosja
Rozdział 20. Międzynarodowe problemy gospodarcze _——_—_ 475
i Meksyk (pierwszą dwudziestkę największych światowych dłużników ilustruje tabela 2)
jednak, co należy zaznaczyć, wyrażone poniżej w liczbach bezwzględnych zadłużenie nie
oddaje w pełni skali problemu i nie jest do końca miarodajne, jeśli chodzi o rzeczywiste
obciążenia ponoszone przez państwa w związku z obsługą zadłużenia.
Tabela 2. Najbardziej zadłużone państwa świata (w mln USD)
Lata 2000-2002
POZYCJA | NAZWA PANSTWA
Źródło: Worid Bank, Global Development Finance 2004.
2.2. Sposoby rozwiązania problemu zadłużeniowego
Pojawiające się w kontekście rozwiązania kryzysu zadłużenia propozycje można ana-
lizować w dwóch wymiarach: podmiotowym i przedmiotowym. Wymiar podmiotowy do-
tyczy inicjatyw i działań podejmowanych przez podmioty bezpośrednio lub pośrednio
zaangażowane w problem zadłużenia. W tym kontekście można mówić o szeregu inicja-
tyw oraz działań, zarówno jedno- jak i wielostronnych podejmowanych przez państwa
wierzycielskie jak i dłużnicze, o działaniach podejmowanych przez organizacje między-
narodowe oraz podmioty pozarządowe, z których obecnie bardzo wiele „specjalizuje
się” w problematyce zadłużenia międzynarodowego, a także o działalności organizacji
zrzeszających prywatnych jak i publicznych wierzycieli.
Wymiar przedmiotowy dotyczy z kolei charakteru proponowanych rozwiązań. W tym
kontekście można mówić, po pierwsze, o propozycjach postulujących konieczność zmia-
ny struktury i charakteru długu” oraz o propozycjach postulujących konieczność reform
gospodarczych w państwach zadłużonych, po drugie, o propozycjach postulujących ko-
nieczność powołania nowej instytucji międzynarodowej (mechanizmu) działającej wy-
łącznie na rzecz rozwiązywania problemu zadłużeniowego, po trzecie zaś, o propozy-
cjach postulujących konieczność redukcji (umorzenia) całości lub części zadłużenia mię-
5 Duże znaczenie w kontekście łagodzenia problemu zadłużenia mają transakcje konwersji długu, po-
legające na sprzedaży lub zamianie na międzynarodowym rynku finansowym posiadanego przez bank zobo-
wiązania; w zależności od tego, co jest przedmiotem wymiany, można wyróżnić kilka podstawowych transakcji
konwersji: zamiana długu na dlug, zamiana długu na udziały kapitałowe w przedsiębiorstwach, zamiana długu
na towary pochodzące z danego państwa, zamiana długu na inwestycje w ochronę środowiska oraz zamiana
długu na obligacje.
476 5 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
dzynarodowego. W praktyce, każda z przedstawionych w wymiarze przedmiotowym pro-
pozycji rozwiązania kryzysu zadiużeniowego właściwa jest określonej grupie podmiotów.
Pierwsze inicjatywy, jakie pojawiły się w kontekście rozwiązania kryzysu zadłużenia,
mialy charakter zdecydowanie jednostronny i pochodziły od państw dłuzniczych. Była to
m.in. decyzja Peru, powiełona następnie przez Nigerię, dotycząca wprowadzenia limitu
na obsługę zadłużenia zagranicznego, a także decyzja Meksyku o zawieszeniu obsługi
zadłużenia zagranicznego. Co warto zaznaczyć, żadne z państw dłużniczych nie odcię-
lo się jednak jednostronnie od ciążących na nim zobowiązań. Celem tych działań było
bowiem skłonienie wierzycieli, zarówno prywatnych jak i oficjałnych do renegocjacji wa-
runków i terminów spiat zadłużenia, a także zasygnalizowanie pojawienia się problemu,
który wymaga współnych rozwiązań.
Jednostronnym inicjatywom państw dłużniczych towarzyszyły inicjatywy państw wie-
rzycielskich, wyrazem czego stały się dwa najsłynniejsze plany rozwiązania kryzysu za-
dłużenia, przedstawione przez amerykańskich sekretarzy skarbu: Plan Jamesa Bakera
w październiku 1985 r. oraz plan Nicholasa F. Brady'ego z marca 1989. Oba płany sta-
nowiły wyraz uznania przez administrację Stanów Zjednoczonych faktu, iż kryzys zadlu-
żenia niesie ze sobą potężne ryzyko dla międzynarodowego systemu finansowego oraz
gospodarki światowej.
Plan Bakera sprowadzał się do udziełania państwom dłużniczym dodatkowej po-
mocy w formie pożyczek udzielanych przez oficjalnych i prywatnych kredytodawców,
a otrzymanie tej pomocy miało być uzależnione od dokonania przez dłużników reform
strukturalnych, prowadzących do ożywienia gospodarczego. Plan Brady'ego natomiast
przewidywał zamianę długu na obligacje, które następnie miały stać się przedmiotem
obrotu na międzynarodowym rynku finansowym, oraz zalecał kredytodawcom dobro-
wolną redukcję zadłużenia. O ile plan Bakera, ze względu na iluzoryczne rozwiązanie
kryzysu zadłużenia, spotkał się z negatywną oceną, szczególnie ze strony banków, o tyle
plan Bardy'ego zyskał powszechne uznanie, a wyrazem tego jest zdominowanie przez
tzw. obligacje Brady'ego wtórnego rynku długów państw rozwijających się.
Uświadomienie skali problemu zadłużenia i zagrożeń z nim związanych stanowiło
także istotny impuls w zakresie rozwoju międzynarodowej współpracy na rzecz jego roz-
wiązania. Przy tym podejmowane w tym kontekście od połowy łat 80. działania wielo-
stronne i inicjatywy można sprowadzić do trzech zasadniczych wymiarów. Po pierwsze,
konceptualizacji działań w zakresie rozwiązania problemu zadłużenia, czemu z jed-
nej strony, służą licznie organizowane międzynarodowe konferencje. Ostatnia — Mię-
dzynarodowa Konferencja na rzecz Finansowania Rozwoju — została zorganizowana
w marcu 2002 r. w Monterrey, w Meksyku, a podjęte wówczas decyzje w zakresie mię-
dzynarodowej współpracy finansowej, które niebawem zyskały sobie miano Konsensusu
z Monterrey, obok zobowiązania do wzmocnienia tejże współpracy, przyniosły szereg
inicjatyw w zakresie walki z problem zadłużenia. W trakcie konsultacji poprzedzających
konferencję podkreślano wagę finansowego i technicznego wsparcia, w tym redukcji za-
dłużenia, jakiego potrzebują najbiedniejsze i średniozamożne państwa rozwijające się.
Uczestnicy konsultacji zaapelowali do MFW, Banku Światowego i innych międzynaro-
dowych instytucji o prowadzenie bardziej elastycznej polityki wobec państw rozwijają-
Rozdział 20. Międzynarodowe problemy gospodarcze _———— 477
cych się, a także o szybką redukcję zadłużenia państw z grupy najsłabiej rozwiniętych
(Least Developed Countries — LDC).
Po drugie zaś, wymiar ten znajduje odzwierciedlenie w pracach organizacji i instytu-
cji międzynarodowych. W tym kontekście należy wspomnieć o wspólnej inicjatywie Ban-
ku Światowego i Międzynarodowego Funduszu Walutowego pod nazwą HIPC (Heavily
Indebted Poor Coutries), skierowanej do najbiedniejszych a zarazem najbardziej zadłużo-
nych państw świata. Wdrożona w 1996 r. inicjatywa, będąca odpowiedzią Banku Świato-
wego i MFW na presję koalicji organizacji pozarządowych pod przewodnictwem Jubilee
2000, stanowiła pierwszy a zarazem jedyny tak kompleksowy program walki z proble-
mem zadłużeniowym. Zgodnie z założeniami, oferta w ramach inicjatywy HIPC obej-
mowała tylko te państwa, które spełniały określone przez MFW i BŚ kryteria. Przy tym
sama redukcja dtugu uzależniona była zarówno od przeprowadzenia reform gospodar-
czych, jak i spełnienia szeregu ustalonych w programie warunków. W praktyce jednak
okazało się, że ze względu na zbyt ostre kryteria tyłko cztery państwa (Boliwia, Uganda,
Gujana i Mozambik) z czterdziestu jeden pierwotnie zakwalifikowanych do programu
HIPC skorzystało do połowy 1999 r. w pełni z oferty. Wobec niepowodzenia inicjatywy,
w czerwcu 1999 r. na szczycie państw G7/8 w Kolonii podjęto decyzję o tzw. „wzmocnie-
niu” oryginalnej inicjatywy HIPC, zarówno poprzez rozszerzenie grona państw upraw-
nionych do redukcji zadłużenia w ramach HIPC (obniżenie kryteriów), jak i powiązanie
działań na rzecz redukcji zadłużenia z działaniami na rzecz wałki z biedą. Rekomendacje
szczytu z Kolonii zostały wkrótce potem (wrzesień 1999 r.) uwzgłędnione przez MFW
i BS podczas dorocznego spotkania tych organizacji i stały się podstawą do modyfikacji
oryginalnej inicjatywy HIPC. Swoje rekomendacje wobec wzmocnienia inicjatywy HIPC
przedstawiła również ONZ.
"Tabela 3. HIPC — główne założenia
| Oryginalna — adresatami inicjatywy miały być wszystkie państwa, w których wskaźniki odnoszące się do
inicjatywa poziomu zadłużenia mieściły się w następujących progach: stosunek bieżącej wartości zadiu-
HIPC żenia do wpływów z eksportu powyżej 200—250%; stosunek obsługi zadłużenia zagranicznego
do wpływów z eksportu powyżej 20-25%; stosunek bieżącej wartości zadłużenia do przycho-
dów budżetowych powyżej 280%; stosunek wpływów z eksportu do PKB 40% i stosunek przy-
chodów budżetowych do PKB 20%;
— realizacja programu w stosunku do państw zakwalifikowanych miała przebiegać w dwóch
trzyletnich etapach, pierwszy etap stanowił tzw. punkt decyzyjny (decision. point), drugi tzw.
punkt końcowy (completion point);
— punkt decyzyjny państwa osiągały wówczas, gdy: 1) problem zadłużenia pozostał nieroz-
wiązany (unsustainabie debt burden) mimo zastosowania „tradycyjnych” sposobów (Klub Pary-
ski); 2) państwa zgodziły się przyjąć i zrealizować programy dostosowawcze MFW (Enkanced
Structural Adjustment Facility); 3) państwa przygotowały strategiczne plany zwalczania ubó-
stwa (Poverty Reduction Strategy Paper);
—MEWIBŚ
ocena czy państwa dłużnicze spełniają kryt eria p punktu decyzyj. nego należyŹ w pelni i do
— po osiągnięciu punktu decyzyjnego następuje redukcja zadłużenia do poziomu niezagra-
zającego rozwojowi państwa dłużniczego (sustainabie debt), w praktyce jednak dług nie jest
umarzany, aż do momentu osiągnięcia punktu końcowego;
— osiągnięcie punktu końcowego wymaga od państw pełnej realizacji programów dostoso-
wawczych oraz strategii wałki z biedą;
— ocena, czy państwo dłużnicze spełnia kryteria punktu końcowego, należy do MFW i BŚ;
— program zarządzany jest przez specjalny Fundusz Powierniczy (HIPC Trust Fund), funk-
Cjonujący w ramach instytucjonalnych MFW. |
478 - Część 1V. Przedmiot miedzynarodowych stosunków politycznych
Wzmocniona | — istotnym elementem wzmocnionej inicjatywy HIPC było obniżenie wskaźników zadluże-
inicjatywa nia decydujących o zakwalifikowaniu programu HIPC: wskaźnika bieżącej wartości zadłuże-
HIPC nia do wpływów z eksportu z 200--1250% do 150%; wskaźnika bieżącej wartości zadlużenia do
przychodów hudżetowych z powyżej 280% do 250%; wskaźnika wpływów z cksportu do PKB
z 405 do 30%, wskaźnika przychodów budżetowych do PKB z 20% do 15%;
— wierzyciele zrzeszeni w Klubie Paryskim zgodzili się zwiększyć redukcję zadłużenia wobec
państw objętych programem HIPC, nawet powyżej 90%;
— realizacja programu nadal miała przebiegać w dwóch trzyletnich etapach, ałe dopuszczono
możliwość skrócenia etapu drugiego pod warunkiem, że państwa dłużnicze osiągną wcześniej
założone cele: realizacja programów stabilizacyjnych i dostosowawczych w gospodarce, w tym
także celów spolecznych:
— decyzja o wielkości redukcji zadłużenia będzie podejmowana po osiągnięciu przez pań-
stwo punktu decyzyjnego;
— wzmocnienie inicjatywy zakłada również większe powiązanie procesu redukcji zadłużenia
ze zwalczaniem ubóstwa, w tym m.in. celu programy dostosowawcze MEW w postaci Enfian-
ced Sirictural Adjustment Facility zostały zastąpione przez nowe programy Redukcji Ubóstwa
i Promowania Wzrostu Gospodarczego (Poverty Reduction and Growth Facility).
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Executive Committee on Economic and Social Affairs of the
United Nations, Finding Solutions to The Debt Problems of Developing Countries, New York 2001.
Drugi wymiar wielostronnej współpracy w kontekście zadłużenia międzynarodowe-
go, dotyczy inicjatyw oraz prób stworzenia nowej instytucjonalnej architektury slużącej
rozwiązaniu tego problemu. Wprawdzie na przestrzeni lat pojawiło się szereg bardziej
lub mniej udanych mechanizmów radzenia sobie z kryzysem zadłużenia, czego przykia-
dem jest Klub Paryski od wielu lat z powodzeniem wykorzystywany jako mechanizm
służący redukcji zadłużenia międzynarodowego, jednak w obliczu nowych zagrożeń do-
strzeżono potrzebę stworzenia nowych rozwiązań w tym zakresie.
Powstałe w 1956 r. jako nieformalne stowarzyszenie państw wierzycielskich Klub
Paryski pełni istotną rolę w „zarządzaniu” problemem zadłużenia. Jego działalność
sprowadza się bowiem do restrukturyzacji gwarantowanych zobowiązań kredytowych
państw dłużniczych, które obejmują zarówno zaległości kapitałowe jaki odsetki. W jego
posiedzeniach uczestniczą przedstawiciele instytucji rządowych państw wierzycielskich
oraz upełnomocnieni rządowi negocjatorzy państw dłużniczych. Od momentu powoła-
nia w ramach Klubu Paryskiego osiągnięto 376 porozumień w sprawie restrukturyzacji
zadłużenia, w odniesieniu do 79 państw dłużniczych. Od 1983 r. wartość zadłużenia ob-
jętego porozumieniami w ramach Klubu Paryskiego sięgnęła 418 mld dolarów.
Innym międzynarodowym mechanizmem wykorzystywanym na rzecz redukcji zadłu-
żenia jest Klub Londyński, powołany jako nieformalne stowarzyszenie prywatnych ban-
ków wierzycielskich z różnych państw w celu restrukturyzacji długów niegwarantowa-
nych przez instytucje rządowe. Mimo iż Kłub Londyński reprezentuje interesy wierzy-
cieli prywatnych, to ze względu na strukturę zadłużenia zagranicznego jego rola jako
międzynarodowego mechanizmu rozwiązywania problemu zadłużeniowego jest bardzo
duża. W praktyce istnieje także duży stopień koordynacji pomiędzy działaniami Klubu
Londyńskiego i Klubu Paryskiego.
Oprócz wspomnianych wyżej mechanizmów, pod koniec lat 90. w związku ze wzro-
stem zadłużenia zagranicznego państw na skutek emisji i sprzedaży obligacji pojawiła się
także koncepcja stworzenia nowego międzynarodowego mechanizmu, tylko na potrzeby
Rozdział 20. Międzynarodowe problemy gospodarcze 479
rozwiązywania problemów związanych z tego rodzaju zadłużeniem. Tzw. Klub Nowo-
jorski miałby zatem nie tylko zrzeszać posiadaczy zagranicznych obligacji, ale również
stanowić forum negocjacji z państwami dłużniczymi w przypadku pojawienia się jakich-
kolwiek trudności. W tym kontekście warto również wspomnieć o mocno popieranej
przez Stany Zjednoczone inicjatywie okreśłanej jako Kłauzułe Wspólnego Działania
(Collective Action Clauses), która najogólniej sprowadza się do „wyposażania” emito-
wanych przez państwa obligacji w specjalne klauzule ułatwiające i określające zasady
postępowania w sytuacjach kryzysowych.
Trzeci wymiar wielostronnej współpracy w kontekście problemu zadłużenia doty-
czy inicjatyw zmierzających do wypracowania powszechnie akceptowalnych i obowią-
zujących norm postępowania w sytuacji trwalej niewypłacalności państw. Chodzi tu-
taj o stworzenie czegoś na kształt kodeksu postępowania, który regulowałby problem
zadłużenia i niewypłacalności państw w sposób analogiczny do istniejących na grun-
cie prawnym uregulowań, stosowanych w odniesieniu do niewypłacałnych i zadłużonych
przedsiębiorstw. W toczącej się międzynarodowej dyskusji na ten temat, w którą zaan-
gażowane są zarówno poszczególne państwa, instytucje finansowe, jak i organizacje po-
zarządowe oraz czołowe autorytety intelektualne, ścierają się dwie koncepcje nawiązu-
jące do obowiązującego w Stanach Zjednoczonych prawa w zakresie bankructwa, a mia-
nowicie koncepcja postulująca stosowanie w odniesieniu do zadłużonych państw reguł
obowiązujących wobec przedsiębiorstw (tzw. Rozdział 11), oraz koncepcja postulująca
stosowanie przepisów obowiązujących wobec jednostek komunalnych (tzw. Rozdział 9).
Odzwierciedleniem toczącej się dyskusji jest natomiast pojawienie się dwóch koncepcji
w tym zakresie. -
Wyrazem nawiązania do Rozdziału 11 jest koncepcja przedstawiona przez MFW
w listopadzie 2001 roku, która przewiduje stworzenie specjalnego mechanizmu na rzecz
rozwiązania kryzysu zadłużenia, określanego jako Sovereign Debt Restructuring Mecha-
nism (SDRM). Wyrazem nawiązania do przepisów Rozdziału 9 jest natomiast koncepcja
roboczo określana jako Fair and Transparent Arbitration Process (FTAP), przygotowana
niejako w opozycji do propozycji MFW i przedstawiona przez specjalizującą się w pro-
blematyce zadłużenia międzynarodowego organizację pozarządową Jubilee Research
(sukcesorkę Jubiłee 2000). Porównanie tych dwóch koncepcji zawiera tabela 4. Co war-
to zaznaczyć, nawiązania do Rozdziału 9 pojawiły się także w koncepcji wysuniętej przez
Centrałny Bank Francji, dotyczącej stworzenia dobrowolnego Kodeksu Dobrego Postę-
powania w zakresie renegocjacji zadłużenia.
Tabela 4. SDRM Międzynarodowego Funduszu Walutowego i FTAP Jubilee Research — porównanie
NAGI DEBT RESTRUCTURING MECHA- | FAIR 8: TRANSPARENT ARBITRATION PRO-
M CESS
1. GŁÓWNA IDEA 1. GŁÓWNA IDEA
— uczciwy i przejrzysty proces na rzecz rozwiązania | — otwarty i przejrzysty proces, który łączy inte-
problemu zadłużeniowego, jeśli państwa zadłużone | resy zarówno dłużników jak i wierzycieli, a także
wyrażą wolę i chęć do negocjacji bierze pod uwagę interesy obywateli państw dłuż-
niczych; |
480 Część HV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 20. Międzynarodowe problemy gospodarcze __—| ||| 481

sąd zadłużeniowy. Obie, co warto odnotować, spotkały się jednak ze sceptycznym, a na-
2. PROCEDURA 2. PROCEDURA
— dłużnik składa wniosek do MFW o natychmia- | — decyzja o ogłoszeniu niewypłacalności należy
wet niechętnym przyjęciem ze strony zarówno państw wierzycielskich jak i dużniczych.
stowe zamrożenie spłaty zadłużenia i zapewnienie | do dłużnika; Nie ulega jednak wątpliwości, iż wnoszą one nowy element do dyskusji nad sposobami
w okresie przejściowym finansowania; — ocena, czy dane państwo jest w stanic splacać
rozwiązania problemu zadfużenia, szczególnie propozycje organizacji pozarządowych,
— ocena, czy dane państwo jest w stanie spłacać | swoje zadłużenie, należy zadłużonego państwa,
swoje zadłużenie, należy do MFW; opinie społeczne mają duże znaczenie; postulujące uwzględnienie w procesie rozwiązywania problemu zadłużenia również in-
— MFW może przychylić się do takiego wniosku lub | — dłużnik składa wniosek do MFW o natych- teresów społeczeństw państw zadłużonych. W tym kontekście należy również zaznaczyć,
nie; miastowe zamrożenie spłaty zadłużenia oraz za-
pewnienie finansowania w okresie przejściowym; iż szczególna mobilizacja społeczności międzynarodowej, w tym tzw. oficjalnych kręgów,
— jeżeli MFW przychyli się do wniosku, jego zada- |
niem jest stworzenic ram dalszych negocjacji dotyczą- | — rozstrzyganie o sposobie rozwiązania proble- na rzecz rozwiązania problemu zadłużenia jest w dużej mierze efektem działalności or-
cych restrukturyzacji długu; mu będzie należało do powolywanego ad hoc, ganizacji pozarządowych takich jak Jubilee 2000. Presja ze strony podmiotów pozarzą-
— w negocjacjach uczestniczą dłużnik i wierzycie- | niezależnego panelu. posiadającego uprawnienia
dowych oraz mobilizacja światowej opinii publicznej wokół konieczności rozwiązania
le, przewiduje się jednak również powołanie panelu | sądu i składającego się z minimum trzech osób;
niezależnych od MFW sędziów, do których obowiąz- | przedstawiciela państwa dłużniczego, przedsta- problemu zadłużenia w znacznym stopniu wpłynęły bowiem na zmianę stanowiska mię-
ków należałoby: weryfikacja roszczeń wierzycieli, roz- | wiciela wierzycieli oraz sędziego, wyznaczanego
dzynarodowych instytucji finansowych i legły u podstaw omówionych powyżej progra-
strzyganie powstałych sporów, nadzorowanie głoso- | wspólnie przez obie strony;
wań wierzycieli; -— nadzór nad wyznaczaniem składu panelu mów HIPC i SDRM.
— decyzje o wyrażeniu zgody na restrukturyzację za- | sprawować będzie Sekretarz Generalny ONZ
dłużenia wierzyciele podejmują większością głosów, | — sędzia, po wysłuchaniu wszystkich zaintereso-
tak podjęte decyzje są wiążące dla wszystkich wie- | wanych stron, wskazuje optymalne rozwiązanie 3. Niekontrolowany przepływ kapitałów i globalizacja rynków
rzycieli danego państwa, żaden wierzyciel nie będzie | uwzględniające interesy wszystkich zainteresowa-
mógł odmówić (jak ma to miejsce obecnie) przyjęcia | nych stron;
finansowych
porozumienia o restrukturyzacji długu i zażądać peł- | — procedura nie wymaga podstawy prawnej
nej spłaty zobowiązań; w postaci traktatu czy umowy międzynarodowej, Z postępującymi na płaszczyźnie ekonomicznej procesami globalizacji nierozłącznie
— procedura wymaga podstawy prawnej w formie | działa na zasadach podobnych do międzynarodo-
umowy międzynarodowej lub poprawki do Umowy | wego arbitrażu związane są dwa zjawiska, po pierwsze, liberalizacja międzynarodowych rynków finan-
o MFW. sowych, oraz po drugie, będąca jej następstwem ogromna mobilność kapitałów w skali
3. WARUNKI 3. WARUNKI międzynarodowej. O ile międzynarodowe przepływy kapitałów, szczególnie inwestycje
— przyjęcie programu dostosowawczego MFW — warunki redukcji zadłużenia muszą być
uzgodnione przez sąd oraz wszystkie zaintereso- długoterminowe w postaci zagranicznych inwestycji bezpośrednich odgrywają pozytyw-
wane strony w państwie dłużniczym, nie mogą ną rolę z punktu widzenia rozwoju gospodarczego państw, o tyle inwestycje krótkotermi-
podważać fundamentalnych praw człowieka
nowe, nastawione na szybki zysk, coraz częściej postrzegane są jako źródło wielu proble-
w państwie dłużniczym
— fundusze „uwolnione” dzięki umorzeniu za- mów. Dodatkowo, doświadczenia kryzysów walutowych dekady lat 90. wzmogły debatę
dłużenia powinny być wykorzystane na walkę na temat źródeł międzynarodowej destabilizacji finansowej. Pomijając wewnętrzne uwa-
z biedą, zgodnie z priorytetami ustalonymi przez
organizacje społeczne;
runkowania wielu kryzysów, zwrócono szczególną uwagę na problem związany z przygo-
— w państwach wierzycielskich należy zapewnić towaniem międzynarodowego systemu finansowego wobec wyzwań, jakie niosą ze sobą
większą kontrolę i odpowiedzialność w zakresie postępujące na płaszczyźnie finansowej procesy globalizacji.
nierozważnej polityki kredytowej, aby wyelimino-
wać zjawisko korupcji z międzynarodowych sto-
sunków kredytowych i zdyscyplinować nierozważ- 3.41. Istota i skała problemu
nych kredytodawców i kredytobiorców
4. UPRAWNIONE PAŃSTWA 4. UPRAWNIONE PAŃSTWA
Na problem związany z niekontrolowanym przepływem kapitałów oraz globalizacją
— 15-20 państw zadłużonych zaliczanych do tzw. | — wszystkie zadłużone państw
„wschodzących rynków” rynków finansowych składa się wiele elementów. Z jednej strony, ogromna mobilność
5. RODZAJ DŁUGU PODLEGAJĄCEGO PROCE- | 5. RODZAJ DŁUGU PODLEGAJĄCEGO PRO- kapitałów w skali międzynarodowej przyczynia się do spadku realnego wpływu państw
DURZE CEDURZE
— zadłużenie prywatne; — wszystkie rodzaje długów
na własną politykę gospodarczą. Globalizacja podważa bowiem znaczenie granic ekono-
— projekt nie obejmuje zadłużenia publicznego wo- micznych, a działający ponad granicami państw mechanizm rynkowy sprawia, że państwa
bec państw oraz instytucji (takich jak MFW, BS) mają coraz mniejsze możliwości oddziaływania na napływ i odpływ kapitałów. Z. dru-
giej strony, głobalizacja rynków finansowych i niekontrolowany przepływ kapitałów są
Źródło: A. Pettifor, Chapter 9 or II. Resolving International Debt Crisis,
źródłem coraz częstszych kryzysów walutowych i finansowych, które wykazują groźną
URL: <http://www jubilee2000uk.org>.
tendencję do przenoszenia się z państwa do państwa.
W wymiarze przedmiotowym obie koncepcje stanowią dodatkowo próbę stworze- Wskazane powyżej problemy, związane z niekontrolowanym przepływem kapitałów
nia instytucji czy mechanizmu przypominającego swoim działaniem międzynarodowy w skali międzynarodowej oraz globalizacją rynków finansowych, nie wyczerpują jednak
482 Część V. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 20. Międzynarodowe problemy gospodarcze 483

tematu. Pośrednie następstwa tych dwóch zjawisk znajdują bowiem odbicie, z jednej Z postępującą globalizacją rynków finansowych oraz niekontrolowanym przepływem
strony, w destabilizacji międzynarodowego systemu finansowego, z drugiej zaś, w po- kapitałów wiąże się zjawisko kryzysów walutowych, którego istotę stanowi nagła utrata
jawiających się w związku z brakiem kontroli i swoistą anonimowością przepływów ka- zaufania rynków finansowych do danej waluty, w następstwie czego następuje gwałtow-
pitalu w skali światowej patologiach, takich jak pranie brudnych pieniędzy, szkodliwe na ucieczka kapitału. Pomijając przyczyny wewnętrzne, rosnąca mobilność międzyna-
praktyki podatkowe (raje podatkowe) czy finansowanie działalności terrorystycznej. rodowych przepływów kapitałowych sprawia, że nawet niewielkie błędy w polityce ma-
Należy jednak zaznaczyć, iż podobnie jak w przypadku analizowanego powyżej pro- kroekonomicznej państw lub kumulujące się w ich gospodarkach stany nierównowagi
blemu zadłużenia międzynarodowego, globalizacja rynków finansowych oraz niekontro- mogą sprowokować gwałtowny atak spekulacyjny połączony z masowym odpływem ka-
lowane przepływy kapitalu w skali światowej same w sobie nie stanowią jeszcze proble- pitałów.6 Dodatkowo, jak pisze A. Slawiński, gdy brakuje powodów do paniki, w posta-
mu. Stają się problemem dopiero w kontekście negatywnych zjawisk, jakie im towarzyszą ci nieoczekiwanej informacji, która przez inwestorów interpretowana jest jako nieko-
oraz zagrożeń z nimi związanych. , rzystna, rozpoczynający atak spekulacyjny sami ją wywołują. Wzmaga to oczywiście falę
odpływającego kapitału, co w dalszej perspektywie nieuchronnie prowadzi do eskalacji
Skala międzynarodowych przepływów kapitalowych, zarówno długo- jak i krótkoter-
kryzysu.”
minowych jest bardzo trudna do oszacowania. Brak jest bowiem całościowych statystyk
na ten temat, a istniejące ilustrują dane zjawisko w sposób wycinkowy. Przedstawiona Zagrożenie związane z kryzysami walutowymi potęguje także brak odpowiednich
poniżej tabela ukazuje zatem skalę przepływów kapitałowych tyłko w odniesieniu do mechanizmów radzenia sobie w sytuacjach kryzysowych zarówno na szczeblu naro-
oficjalnych statystyk, z oczywistych względów nie uwzględniając transakcji dokonywa- dowym jak i międzynarodowym. Liberalizacja przepływów kapitałowych zasadniczo
nych „poza rejestrem”. Stąd można wysnuć wniosek, iż pełna skala międzynarodowych bowiem wyprzedziła proces przekształceń instytucjonalnych, niezbędnych, zarówno
przeplywów kapitałów byłaby z pewnością o wiele większa. z punktu widzenia radzenia sobie w zmienionych warunkach, jak i skutecznego zarzą-
dzania sytuacjami kryzysowymi.
Tabela 5. Przepływy kapitału 1993-1998 Oprócz kryzysów walutowych, globalizacja rynków finansowych i towarzyszący jej
(w mld dolarów)
niekontrolowany przepływ kapitałów sprzyjają wszelkiego rodzaju patologiom lub ina-
1993 | 1994 | 1995 | 1996 | 1997 | 1998 czej nadużyciom międzynarodowego systemu finansowego. Wskutek wzrastającej mo-
Państwa rozwinięte bilności kapitału oraz dzięki najnowszych zdobyczom techniki można bowiem obecnie
Jnwestycje bezpośrednie
— odpływ -212| -246| -312| -339| -411| -585 nie tylko coraz łatwiej dokonywać transakcji na skalę międzynarodową, ale również co-
— napływ 146 142| 206] 222 272 458 raz łatwiej ukrywać źródła pochodzenia czy przeznaczenie funduszy „wkraczających” na
— netto —66| -102| -106| -117| -139| -127
Inwestycje portfełowe
międzynarodowy rynek finansowy. Co więcej, zwiększająca się liczba uczestników rynku
— odpływ —523| -317| -341| -576| —650| -896 finansowego ułatwia także dokonywanie nielegalnych transakcji w postaci: prania brud-
— napływ 616 310! 537| 775 855 829 nych pieniędzy, unikania opodatkowania czy finansowania działalności przestępczej.
— netto + 93 -7| +196| +199| +205| —-67
Pozostałe inwestycje Wprawdzie nie istnieją dokładne dane dotyczące skali tego rodzaju transakcji, ale
— odpływ —378| —127| —560| —628| -1134| —292 przypuszcza się, iż sięgają one ogromnych kwot. W ocenie Międzynarodowego Fundu-
— napływ 357 284| 564 677 1131 496
— netto -21| +157 +4| +49 -3| +206 szu Walutowego przybliżona wartość transakcji związanych z praniem brudnych pienię-
dzy na całym świecie może mieścić się w przedziale od 2 do 5% światowego PKB, czyli
Państwa rozwijające się sięgać od 600 do 1500 mld dolarów.* W przypadku finansowania działalności przestęp-
Inwestycje bezpośrednie
— odpływ -15| -16) -21] -25 -29| -26 czej, w tym terrorystycznej — skala tego zjawiska nie jest znana. Istniejące natomiast
— napływ 73 101 119 145 186 179 statystyki wskazują, iż wzrasta zainteresowanie tzw. „rajami” podatkowymi, czyli miej-
— netto +58| +85| +98| +120| +157| + 153
scami, gdzie obciążenia podatkowe są bardzo niskie lub nie ma ich wcale. Zamieszki-
Inwestycje portfelowe
— odpływ —12| -2) -20| -41 -46| -28 wane przez 1,2% populacji świata i odpowiadające za 3% światowego PKB raje podat-
— napływ 121 116 47| 124 136 54 kowe są w stanie przyciągnąć aż 26% aktywów i 31% zysków samych tylko korporacji
— netto +109| +92| +27| +83 +90| +26
Pozostałe inwestycje
amerykańskich. Według szacunków OECD wielkość inwestycji dokonywanych przez fir-
— odpływ -31| -88| -59] -108| —142] -91
— napływ 63 51 166 117 82 51
— netto +32| -37| +107| +9 -60| -40 6. Szerzej: Kryzysy walutowe, W. Małecki i in., Warszawa 2001.
T Ibid., s. 13.
8. Responses to the Challenges of Giobalization: A Study on the International Monetary and Financial
Źródło: IMF, Balance of Payments Statistics Yearbook 1999 Part 2: World and Regional Tables. System and on Financing for Development, European Commission, Brussels 2002.
484 || Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
my z państw G7 w rajach podatkowych na Karaibach i Wyspach Pacyfiku wzrosła aż
pięciokrotnie w latach 1985-1994.
Tabela 6. Państwa i terytoria uznane za „raje podatkowe” zgodnie z kryteriami OECD
Współpracujące z OECD w zakresie | Amerykańskie (USA) W-py Dziewicze, Anguilla, Antigua
ograniczenia szkodliwych praktyk po- |i Barbuda, Antyle Holenderskie, Aruba, Bahamy, Bahrain,
datkowych Barbados, Belize, Brytyjskie W-py Dziewicze, Dominika, Gi-
braltar, Grenada, Guernsey, Jersey, Malediwy, Monserrat, Na-
uru, Niue, Panama, Samoa, Seszele, St. Kitts i Nevis, Saint Lu-
cia, St. Vincent i Grenadyny, Tonga, Turks i Caicos, Vanuatu
Niewspółpracujące z OECD w zakresie | Andora, Liberia, Liechtenstein, Monako, W-py Marshalla
ograniczenia szkodliwych praktyk po-
datkowych
Zgodziły się wyeliminować szkodliwe | Bermudy, Cypr, Kajmany, Malta, Mauritius, San Marino
praktyki podatkowe
Źródło: OECD, The OECD's Project on Harmful Tux Practices. The 2001 Progress Report.
3.2. Sposoby rozwiązania probłemu
Inicjatywy i działania w zakresie niekontrolowanego przepływu kapitałów. Pojawia-
jące się jednostronne i wielostronne inicjatywy na rzecz przeciwdziałania problemom
związanym z niekontrolowanym przepływem kapitałów najogólniej można sprowadzić
do postulatów dotyczących ponownego poddania przepływów kapitałowych kontroli.
Przy tym sama kontrola przepływu kapitałów może przybierać dwie formy: 1) bezpo-
średnią, kiedy swobodny przepływ kapitałów jest całkowicie zabroniony lub kiedy jest
możliwy, ale po uzyskaniu zgody odpowiednich organów lub po spełnieniu określonych
warunków, 2) oraz pośrednią (opartą na mechanizmach rynkowych), kiedy podjęte środ-
ki nie stużą ograniczaniu swobody przepływu kapitałów, ale podniesieniu ich ceny.
Szczególny przykład wewnętrznych regulacji dotyczących ograniczenia swobody
przepływu kapitatów stanowią dwie decyzje: decyzja Malezji o wprowadzeniu admini-
stracyjnych ograniczeń odnośnie do eksportu kapitałów oraz decyzja Chile o wprowa-
dzeniu obowiązku składania przez wszystkich zagranicznych inwestorów depozytów, sta-
nowiących określony procent wartości dokonywanej inwestycji.
W przypadku inicjatyw wielostronnych na szczególną uwagę zasługuje natomiast ini-
cjatywa wprowadzenia globalnego podatku od transakcji walutowych, znanego również
pod nazwą podatku Tobina. Przy tym, co warto zaznaczyć, żadna z podjętych lub pro-
ponowanych w związku z niekontrolowanym przepływem kapitałów inicjatyw, zarówno
w wymiarze wewnętrznym jak i na płaszczyźnie międzynarodowej, nie postulowała ko-
nieczności powrotu do pełnej i bezpośredniej kontroli przepływu kapitałów charaktery-
zującej okres funkcjonowania systemu z Bretton Woods.
W latach 90. katalog argumentów za wprowadzeniem podatku Tobina uległ zdecy-
dowanemu rozszerzeniu. Obok zahamowania mobilności kapitału w skali światowej, po-
przez podniesienie kosztów transakcyjnych, zwraca się uwagę na następujące zalety tego
podatku. Po pierwsze, akcentuje się jego uniwersalny charakter i łatwość wprowadzenia,
S_ Financial Action Task Force on Money Laundering, URL: <http://wwwl1.oecd.org/fatf/fatdocs__ en.htm>.
Rozdział 20. Międzynarodowe problemy gospodarcze _ 485
ograniczającą się do zainstalowania odpowiedniego oprogramowania, stosowanego przy
każdej transakcji walutowej, po drugie, uznaje się, iż podatek taki zmniejszyłby wahania
kursów walutowych i przyczyniłby się, poprzez zmniejszenie mobilności kapitałów, do
wzmocnienia pozycji państw w zakresie kształtowania własnej polityki monetarnej, po
trzecie, ograniczyłby nadmierny import kapitałów, a także ryzyko wystąpienia kryzysów
walutowych poprzez nałożenie restrykcji dotyczących napływu i odpływu kapitałów, po
czwarte zaś, byłby sposobem na uzyskanie dodatkowych środków finansowych, które
w perspektywie mogłyby zostać wykorzystane na cele związane z rozwiązywaniem palą-
cych świat problemów.
Tak rozumiany podatek Tobina zyskał sobie spore zainteresowanie międzynarodo-
we. Byl m.in. przedmiotem dyskusji podczas Światowego Szczytu Społecznego Rozwoju,
odbywającego się w Kopenhadze w 1995 r., gdzie szczególne zainteresowanie tym pro-
jektem wykazała Francja. Prezydent Mitterand zaproponował nawet, by środki uzyskane
dzięki wprowadzeniu podatku Tobina przeznaczyć na cele związane z rozwiązywaniem
światowych problemów społecznych.
Podatek Tobina był również przedmiotem dyskusji podczas jubiłeuszowej sesji Zgro-
madzenia Ogólnego ONZ, z okazji 50. rocznicy tej organizacji, a także spotkania przy-
wódców państw G7 w Halifax w Kanadzie w 1995 roku. W roku 2002 ukazał się na-
tomiast slynny raport Paula-Bernda Sphana — niemieckiego ministra rozwoju — na
temat podatku od transakcji walutowych, który zawierał propozycję jego wprowadzenia,
ale w zmodyfikowanej wersji. Również Komisja Europejska w swoim raporcie na temat
globalizacji z 2002 r., zatytułowanym Responses to the Challenges of Globalization:A Stu-
dy on the Intemational Monetary and Financial System and on Financing for Development,
zawarła sugestie co do potencjalnych możliwości wprowadzenia podatku Tobina.
Inicjatywa wprowadzenia podatku Tobina, szczególnie po dramatycznych wydarze-
niach związanych z kryzysami walutowymi w państwach azjatyckich, zyskała sobie także
spore grono „adwokatów” w postaci organizacji pozarządowych oraz tzw. ruchów oby-
watelskich. Czołową rolę w tym zakresie odgrywa, założona we Francji w 1998 r., orga-
nizacja pozarządowa pod nazwą Obywatelska Inicjatywa Opodatkowania Obrotu Kapi-
tałowego ATTAC, która w bardzo krótkim czasie zyskała dla promowanej przez siebie
inicjatywy szerokie poparcie społeczne, wyrazem czego są powstające na całym świecie
lokalne inicjatywy ATTAC (obecnie ATTAC posiada swoje oddziały w 26 państwach,
w tym również w Polsce).
Koalicja organizacji pozarządowych działających na rzecz wprowadzenia podatku
Tobina obejmuje również sporą reprezentację związków zawodowych oraz grup religij-
nych. W roku 1998 Światowa Rada Kościołów (The World Council of Churches) włączyła
pod swoje obrady problem podatku od transakcji walutowych, a poparcie dla inicjatywy
wyraziły centrale związkowe takie jak: Międzynarodowa Konfederacja Wolnych Związ-
ków Zawodowych (Intemational Confederation of Free Trade Unions), Międzynarodo-
we Usługi Publiczne (Public Services International) oraz Międzynarodowa Konfederacja
Metalowców (International Metalworkers' Confederation).
10 J. A. Paul, K. Wahlberg, Głobal Taxes for Global Priorities, New York 2001, URL:<http://www.
globalpolicy.org>.
486 || Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
Wprawdzie inicjatywa opodatkowania transakcji walutowych nie zmaterializowała
się dotychczas w postaci powszechnie obowiązującego podatku, należy sądzić, iż jest
jedną z bardziej realnych i możłiwych do wprowadzenia w życie propozycji na rzecz
rozwiązania problemów związanych z niekontrolowanym przepływem kapitałów.
Inicjatywy i działania w zakresie zapobiegania kryzysom walutowym. Postulatem,
który najwcześniej pojawił się w kontekście zapobiegania kryzysom walutowym był po-
stulat reformy całego międzynarodowego systemu finansowego, a także samego Mię-
dzynarodowego Funduszu Walutowego pod kątem sprostania wyzwaniom związanym
z globalizacją rynków finansowych oraz niekontrolowanym przepływem kapitalów. Po-
jawiające się w tym kontekście propozycje i inicjatywy obejmowały jednocześnie bardzo
szeroki wachlarz podmiotów, począwszy od przedstawicieli państw najbardziej uprze-
mysłowionych oraz państw dotkniętych kryzysem, poprzez przedstawicieli szeroko rozu-
mianego społeczeństwa obywatelskiego, aż do pracowników Międzynarodowego Fun-
duszu Walutowego. Przy tym większość wychodzących z oficjalnych kręgów propozycji
sprowadzała się raczej do wypracowania w obrębie istniejącego systemu, takich między-
narodowych reguł zarządzania zarówno na poziome państw jak i firm, aby w zdecydo-
wanym stopniu zapobiegać sytuacjom kryzysowym. Sposobem zaś łagodzenia skutków
kryzysów miało być zapewnienie państwom dotkniętym kryzysem dostępu do funkcjo-
nujących na zmienionych zasadach linii kredytowych MEW, a także pomocy kredytowej
ze strony prywatnych inwestorów.!! W przypadku podmiotów pozarządowych większość
pojawiających się propozycji miała natomiast zdecydowanie bardziej radykalny charak-
ter i szła raczej w kierunku zastąpienia obecnie istniejących instytucji nowymi, w domyśle
bardziej efektywnymi strukturami.
Ważną inicjatywą na rzecz wzmocnienia współpracy w zakresie zapobiegania i prze-
ciwdziałania skutkom kryzysów walutowych było powołanie do życia w 1999 r. tzw. Fo-
rum Stabilności Finansowej, dziaiającego pod egidą Banku Rozrachunków Międzyna-
rodowych, w skład którego weszli zarówno ministrowie finansów, prezesi banków cen-
tralnych i szefowie nadzoru bankowego państw G7/8 (powiększonej o kilka dodatko-
wych państw), jak i przedstawiciele organizacji międzynarodowych takich jak: Między-
narodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, OECD, Bank Rozrachunków Międzyna-
rodowych, Bazylejski Komitet ds. Nadzoru Bankowego, Międzynarodowy Komitet ds.
Standardów w Rachunkowości, Międzynarodowe Stowarzyszenie Nadzoru Ubezpiecze-
niowego, Międzynarodowe Zrzeszenie Komisji Papierów Wartościowych oraz Komitet
ds. Rozliczeń i Płatności. W pracach Forum uczestniczą również przedstawiciele Ko-
mitetu ds. Globalnego Systemu Finansowego, zrzeszającego ekspertów z państw grupy
G10 oraz części państw rozwijających się. Inną inicjatywą było powołanie we wrześniu
1999 roku grupy G22, działającej jako nieformalny mechanizm służący wymianie poglą-
dów pomiędzy rozwiniętymi i rozwijającymi się państwami.
W przypadku postulatów dotyczących reformy MFW pojawiły się natomiast inicja-
tywy dotyczące, po pierwsze, zwiększenia przejrzystości procesu decyzyjnego wewnątrz
MFW — postulat ten wysuwany był przede wszystkim przez organizacje pozarządowe.
Po drugie, przekształcenia Rady Gubernatorów MFW (organu sesyjnego) w stałą Radę,
11 Kryzysy walutowe... , s. 188.
Rozdział 20. Międzynarodowe problemy gospodarcze 487
posiadającą istotne uprawnienia władcze. Po trzecie, zmiany zasad podejmowania decy-
zji w ramach MFW, w tym sposobu ważenia głosów. Po czwarie zaś, ustalenia jasnych
zasad dotyczących relacji pomiędzy MFW a BŚ.
Najbardziej radykalne inicjatywy w tym zakresie dotyczyły jednak powołania zupeł-
nie nowych instytucji odpowiedzialnych za stabilność międzynarodowego systemu finan-
sowego, czego wyrazem stały się dwie propozycje: propozycja stworzenia Grupy Global-
nego Zarządzania (Global Governance Group) oraz propozycja powołania w fonie ONZ,
Rady Bezpieczeństwa Gospodarczego (UN Economic Security Council).
Inicjatywy na rzecz przeciwdziałania patologiom i nadużyciom międzynarodowego
systemu finansowego. Wzrastająca świadomość zagrożeń związanych z nadużyciami
międzynarodowego systemu finansowego znałazła przełożenie w szeregu inicjatyw na
rzecz przeciwdziałania tego rodzaju praktykom.
W wymiarze wewnętrznym działania poszczególnych państw skupiają się przede
wszystkim na wlączaniu problematyki nadużyć systemu finansowego, w tym szczegól-
nie procederu prania pieniędzy, w zakres ustawodawstwa wewnętrznego. Kontrola, mo-
nitorowanie, a także penalizacja tego typu praktyk na szczeblu państw stanowi jeden
z etapów walki z tymi zjawiskami. Drugim, równie ważnym wymiarem działań podej-
mowanych w tym zakresie jest instytucjonalizacja i zacieśnianie współpracy dotyczącej
wymiany informacji, a także ścigania tego typu przestępstw.
W przypadku inicjatyw wielostronnych podejmowane przez państwa działania kon-
centrują się natomiast, z jednej strony, na tworzeniu międzynarodowych mechanizmów
współpracy i koordynacji działań w zakresie zwalczania tego rodzaju patologii, z drugiej
zaś, na tworzeniu międzynarodowych regulacji wytyczających standardy i zasady postę-
powania w odniesieniu do sfery finansów i związanych z nią nadużyć.
Proces instytucjonalizacji międzynarodowej współpracy w zakresie zwalczania pa-
tologii i nadużyć międzynarodowego systemu finansowego znalazł odzwierciedlenie
w szeregu funkcjonujących obecnie na wielu szczeblach wielostronnych mechanizmów.
W tym kontekście na szczególną uwagę zasługują wspomniane i omówione powyżej Fo-
rum Stabilności Finansowej, które oprócz działań na rzecz zapobiegania kryzysom walu-
towym, zajmuje się również problemem nieuczciwych praktyk podatkowych, Specjalna
Grupa ds. Zwalczania Procederu Prania Pieniędzy (FATF — Financial Action Task For-
ce on Money Laundering), powstałe z inicjatywy OECD Forum ds. Szkodliwych Praktyk
Podatkowych (Forum on Harmful Tax Practices) oraz powołana do życia w 1995 r. Gru-
pa z Egmont, skupiająca jednostki wywiadu finansowego. Przy tym, co warto zaznaczyć
w związku ze specyfiką problemu, proces instytucjonalizacji współpracy w zakresie prze-
ciwdziałania nadużyciom międzynarodowego systemu finansowego obejmuje również
podmioty prywatne, czego przykładem są inicjatywy podejmowane przez Grupę z Wol-
fsberg, zrzeszającą banki prywatne.
Procesowi instytucjonalizacji międzynarodowej współpracy na rzecz przeciwdziała-
nia nadużyciom międzynarodowego systemu finansowego towarzyszą także inicjatywy
na rzecz wzmacniania międzynarodowej wymiany informacji i doświadczeń na ten te-
mat. Wyrazem tego są funkcjonujące obecnie międzynarodowe centra informacyjne, ta-
kie jak: CICAD — Money Laundering Control, ONZ — towski Global Program Against
488 Część 1V. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 20. Międzynarodowe problemy gospodarcze 489

Money Laundering, Financiał Crimes Enforcement Network czy działający na komer- — Konwencja z 20 grudnia 1988 r. dotycząca Nielegalnego Handlu
cyjnych zasadach Alert Global Media Inc. Narkotykami i Substancjami Psychotropowymi (Convention Against
Drugi wymiar podejmowanych na płaszczyźnie wielostronnej działań dotyczy mię- Illicit Trafic in Narcotic Drugs and Psychotropic Substances) — Wiedeń
1988 r.
dzynarodowych regulacji, które z jednej strony, określają standardy i zasady postępowa- — Deklaracja Polityczna i Plan Działania Przeciwko Praniu Pienię-
nia w odniesieniu do sfery finansów i związanych z nią nadużyć, z drugiej zaś, określają dzy — przyjęte 10 czerwca 1998 r. na XX Specjalnej Sesji Z.gromadze-
nia Ogólnego ONZ
zasady współpracy i postępowania w zakresie ich zwalczania.
— Międzynarodowa Konwencja z 9 grudnia 1999 roku dolycząca
Nie ulega przy tym wątpliwości, iż zakres międzynarodowych regulacji podejmowa- ONZ Zwalczania Finansowania Terroryzmu (International Convention for
nych w kontekście przeciwdziałania nadużyciom międzynarodowego systemu finanso- the Suppression of the Financing of Terrorism) — Nowy Jork 1999 r.
wego jest bardzo szeroki, podobnie jak wachlarz zaangażowanych podmiotów, co ilu- — Konwencja Przeciwko Transnarodowej Przestępczości Zorganizo-
wanej z 15 listopada 2000 r.
struje tabela 7. Ponieważ jednak regulacje te ze względu na zróżnicowany charakter, — Rezolucja Rady Bczpieczeństwa ONZ. 1373 (2001) [S/RESA373
moc i zasięg obowiązywania, a także zakres przedmiotowy, nie tworzą spójnego jed- (2001)] dotycząca finansowania terroryzmu — przyjęta 28 września
2001 r.
nolitego systemu, warto w tym miejscu wspomnieć o inicjatywie Specjalnej Grupy ds. — Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ 1390 (2002) (S/RES/1390
Zwalczania Procederu Prania Pieniędzy (Financial Task Force on Money Laundering), (2002)] dotycząca finansowania terroryzmu — przyjęta 16 stycznia
znanej pod nazwą Ośmiu Specjalnych Rekomendacji odnośnie do Finansowania Terro- 2002 r.

ryzmu — Eight Special Recommendations on Financing Terrorism, która wraz z czterdzie-

— Konwencja z 8 listopada 1990 r. dotycząca Prania, Śledzenia, Przej-
RADA EUROPY mowania i Konfiskaty Środków pochodzących z Przestępstw (Conven-
stoma wcześniejszymi rekomendacjami, dotyczącymi prania pieniędzy, stanowi pierwszy tion on Laundering, Search, Seizure, and Confiscation of Proceeds of Cri-
krok w kierunku stworzenia spójnego i kompleksowego międzynarodowego systemu na me) [ETS N$ 141] Strasburg 1990 r.
— Dyrektywa Rady z 10 czerwca 1991 r. dotycząca zapobiegania wy-
rzecz zwalczania patologii i nadużyć międzynarodowego systemu finansowego. korzystywaniu systemu finansowego do prania pieniędzy (Council Di-
rective on prevention of the use of the financial system for the purpose of
Tabela 7. Wybrane regulacje o charakterze międzynarodowym w zakresie przeciwdziałania nadużyciom money laundering) [91/308/EEC] — Bruksela 1991 r.
międzynarodowego systemu finansowego — Dyrektywa 2001/97EC Parlamentu Europejskiego i Rady z 4 grud-
UNIA EUROPEJSKA nia 2001 r. dotycząca poprawek do dyrektywy Rady 91/308 EEC
— Komitet Bazyłejski ds. Nadzoru Bankowego — inicjatywa na rzecz w sprawie zapobiegania wykorzystywaniu systernu finansowego do pra-
zapobiegania wykorzystywaniu systemów bankowych do praktyk zwią- nia pieniędzy (Directive 2001/97/EC of the European Parliment and of
BANK ROZRACHUNKÓW zanych z praniem pieniędzy (Prevention of Criminal Use of the Banking the Council of the 4 December 2001 amending Council Directive 91/308
MIĘDZYNARODOWYCH System for the Purpose of Money-Laundering — Bazylea 1988 r.; Custo- EEC on prevention of the use of the financial system for the purpose of
mer Due Diligence for Banks) — Bazylea 2001 r. money laundering) — Bruksela 2001 r.
— Modełowe rozwiązania legisłacyjne dotyczące prania, konfiskaty
i współpracy międzynarodowej w zakresie środków finansowych po- Źródło: Financial Action Task Force on Money Laundering: <www.fatf-gafi.org>.
BIURO NARODÓW ZJED- chodzących z przestępstw (Model Legisłation on Laundering, Confisca-
NOCZONYCH DS. NAR- tion and [nternational Co-operation in Relation to the Proceeds of Cri-
KOTYKÓW I PRZESTĘP- me) — Wiedeń 1999 r.
CZOŚCI (UN Office on — Model ustawy dotyczącej prania pieniędzy i środków finansowych 4. Handel międzynarodowy i działalność korporacji transnarodowych
Drugs and Crime) pochodzących z przestępstw (Model Money Laundering and Proseeds of
Crime Bill) — Wiedeń 2000 r.
CARIBBEAN FINANCIAL — Deklaracja z Kingston dotycząca prania pieniędzy (Kingston Decla- Zakres problemów związanych z międzynarodowym handlem na przestrzeni lat ule-
ACTION TASK FORCE ration on Money Laundering) — Kingston 1992 1. gał zasadniczym przemianom. Zmieniał się również charakter samych problemów, po-
GRUPA Z WQOLFSBERG — Wytyczne dla banków prywatnych dotyczące zwałczania procederu
cząwszy od dyskusji nad modelem, na podstawie którego miały być budowane stosunki
ZRZESZAJĄCA BANKI prania pieniędzy (Global Anti-money Laundering Guidelines for Private
PRYWATNE (WOLFS- Banks) — Wolfsberg 2002 r. handlowe po II wojnie światowej, poprzez problemy związane z ochroną praw własno-
BERG GROUP OF BANKS) ŚCI intelektualnej, aż do problemów związanych z działalnością korporacji transnarodo-
MIĘDZYNARODOWE — Wskazówki dla nadzoru ubezpieczeniowego i jednostek ubezpie-
czeniowych w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy (Anti-Money
wych. O ile jednak wiele z tych problemów udało się rozwiązać, o tyle wraz z upływem
STOWARZYSZENIE NAD-
ZORU UBEZPIECZENIO- Laundering Guidance Notes for Insurance Supervisors on Insurance En- I at, a szczególnie w zawiązku z postępującymi na płaszczyźnie gospodarczej procesami
WEGO tities) —— Tokio 2002 r. globalizacji, ich zakres nie tylko nie zmniejszył się, ale nawet uległ znacznemu rozsze-
ORGANIZACJA PAŃSTW — Modelowe regulacje dotyczące przestępstwa prania pieniędzy zwią-
eniu. Nie bez znaczenia w tym kontekście była również działalność podmiotów po-
AMERYKAŃSKICH / MIĘ- zanego z nielegalnym handlem narkotykami i innymi poważnymi prze-
DZYAMERYKAŃSKA stępstwami (Model Regulations Concerning Laundering Offences Con- arządowych, dzięki której (organizowane konferencje, seminaria, bojkoty, ekspertyzy,
KOMISJA DS. NARKOTY- nected to Iilicit Drug Trafficking and Other Serious Offences) — Wa- mobilizacja opinii publicznej) wiele nowych problemów, takich chociażby jak problem
KÓW (Inter-American Drug szyngton 1998 r.
ołecznej i ekologicznej odpowiedzialności korporacji transnarodowych, zostało wpro-
Abuse Control Commission
OAS/CICAD) adzonych w sferę międzynarodowych regulacji.
490 | - Cześć IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
4.1. Istota i zakres problemów
Współczesny międzynarodowy system handlowy jest efektem zapoczątkowanego po
drugiej wojnie światowej procesu liberalizacji handiu światowego. Idea jaka przyświeca-
ła twórcom tego systemu opierała się bowiem na klasycznych założeniach ekonomicz-
nych, głoszących, że tyłko wolny handel i swoboda konkurencji mogą przynieść dobrobyt
wszystkim państwom. Podwaliny dzisiejszego systemu zostały stworzone wraz z przyję-
ciem w 1947 r. Układu Ogólnego w Sprawie Cel i Handlu (General Areement on Tariffs
and Trade — GATT). Ostateczny swój kształt międzynarodowy system handlowy zyskał
wraz z powołaniem w 1995 r. Światowej Organizacji Handlu (World Trade Organiza-
tion — WTO).
Patrząc z dzisiejszej perspektywy, GATT i WTO postrzegane są jako instytucjonalny
wyraz liberalizacji handlu międzynarodowego, która niewątpliwie miała bardzo pozy-
tywny wpływ na rozwój międzynarodowych stosunków handlowych, a tym samym wzrost
dochodu w skali całego świata. Współczesny system handlowy wykształcił również re-
guły, które nie tylko zwiększyły stabilność, przewidywalność i otwartość handłu świa-
towego, ale również sprawiły, że coraz więcej państw mogło angażować się w handel
i odnosić z tego tytułu korzyści. Zarazem jednak funkcjonujący w oparciu o WTO sys-
tem, obejmujący znacznie szerszy zakres problemów i nakładający na wszystkich swoich
członków (obecnie 146 państw) bezwzględny obowiązek przestrzegania przyjętych w je-
go ramach porozumień (w przeciwieństwie do systemu GATT gdzie istniała możliwość
nieprzystępowania do niektórych układów), coraz częściej poddawany jest ostrej kryty-
ce, zarówno przez uczestniczące w nim państwa jak i zajmujące się handlem światowym
organizacje pozarządowe. Miażdżącej krytyce nie podlega jednak sama idea wolnego
handlu, ale współczesne zasady nim rządzące. Większość bowiem problemów związa-
nych ze współczesnym handlem międzynarodowym wynika — jak określa to A. Alek-
sy — z „dysfunkcjonalności współczesnego systemu handlowego względem potrzeb roz-
wojowych państw”.!2 W tym kontekście można wskazać szereg konkretnych problemów.
Począwszy od problemów związanych z nierównym dostępem państw rozwijających się
do rynków państw rozwiniętych, poprzez wysokie koszty (finansowe, ale również i spo-
łeczne) wdrażania wynegocjowanych w ramach WTO porozumień, aż do ograniczonego
uczestnictwa państw rozwijających się w procesie decyzyjnym na forum WTO.
Dysfunkcjonalność wspólczesnego systemu handlowego. W przypadku nierównego
dostępu państw rozwijających się do rynków państw rozwiniętych problem polega na
tym, iż pomimo generalnie niskiego poziomu ceł, wynegocjowanego na przestrzeni lat
w ramach GATT/WTO, poziom ochrony rynków państw rozwiniętych jest nadal bar-
dzo wysoki, szczególnie w sektorach takich jak rolnictwo czy przemysł tekstylny, gdzie
państwa rozwijające się mogłyby skutecznie konkurować. Ograniczony dostęp towarów
z państw rozwijających się na rynki państw rozwiniętych nie tylko jednak w negatyw-
ny sposób wpływa na sytuację ekonomiczną tych pierwszych, ale również sprawia, że
12 4. Aleksy, Funkcjonalność i dysfunkcjonalność współczesnego systemu handlowego względem potrzeb
rozwojowych państw, [w:] Globalizacja a stosunki międzynarodowe, red. E. Haliżak, R. Kuźniar, J. Symonides,
Warszawa- Bydgoszcz 2003, ss. 80-95.
Rozdział 20. Międzynarodowe problemy gospodarcze __
———,— 491
promowany w ramach systemu WTO model liberalizacji handlu ma zdecydowanie asy-
metryczny charakter, działając na korzyść państw uprzemysłowionych.
Dysfunkcjonalność międzynarodowego systemu handlowego w stosunku do potrzeb
rozwojowych państw wynika także z „kosztowności” wdrażania wielu obowiązujących
w jego ramach porozumień. Ocenia się bowiem, że o ile zobowiązania przyjęte w ra-
mach Rundy Urugwajskiej GATT w przypadku państw rozwiniętych nie wymagały do-
datkowych nakładów, o tyle w przypadku państw rozwijających się wywiązanie się z aż
90% przyjętych zobowiązań wymaga dokonania bardzo kosztownych zmian, często na-
wet przekraczających możliwości budżetowe państw najsłabiej rozwiniętych..3
Oprócz kosztów o charakterze czysto finansowym, przyjęcie przez państwa rozwijają-
ce się zobowiązań wynikających z Rundy Urugwajskiej wiąże się często z o wiele większy-
mi kosztami społecznymi. Doskonaly przykład stanowi w tym kontekście Porozumienie
e Handlowych Aspektach Praw Własności Intelektualnej (Agreement on Trade-Related
Aspects of Intellectual Property Rights — TRIPS), którego regulacje odnośnie do ochrony
patentowej leków i związanych z tym oplat stanowią poważny problem dla państw bory-
kających się szczególnie z epidemią HIV/AIDS. Ocenia się przy tym, iż wzrost cen leków
w związku z ochroną patentową może w znacznym stopniu pogorszyć i tak kształtujący
się na niskim poziomie dostęp do leków w państwach najsłabiej rozwiniętych.
Innym problemem wskazującym na dysfunkcjonalność współczesnego międzynaro-
dowego systemu handlowego jest problem ograniczonego uczestnictwa państw rozwija-
. jących się w procesie decyzyjnym na forum WTO. Przyczyny takiego stanu rzeczy mają
ło dwojaki charakter. Po pierwsze, skuteczność działania na forum WTO wymaga posia-
. dania własnej reprezentacji przy organizacji w jej siedzibie w Genewie, co z kolei wiąże
się z określonymi kosztami (koszty utrzymania, wyposażenia, wyszkolenia reprezentacji
koszty ekspertyz itd.), po drugie zaś, wynika z istnienia na forum WTO nieformalnych,
często niedemokratycznych praktyk w zakresie podejmowania decyzji, sięgających histo-
rią do czasów początków GATT, gdzie w obliczu, z jednej strony, małej liczby członków.
z drugiej, małego zainteresowania całym procesem przez państwa rozwijające się, wiele
kwestii było negocjowanych przez państwa rozwinięte w nieformalny sposób.!4 |
Działalność korporacji transnarodowych. Pojawiające się w związku z działalnością
korporacji transnarodowych problemy w sferze gospodarczej wynikają z dwóch przesła-
nek, po pierwsze, z dynamiki wzrostu liczby korporacji transnarodowych (według Świa-
towego raportu inwestycyjnego z 2003 r. na całym świecie działało około 64 tys. korpora-
ji, posiadających 870 tys. fillii, co w porównaniu z połową lat 90., gdzie liczbę korporacji
szacowano na 40 tys., a ich filii na 270 tys., stanowi blisko 60% wzrost, oraz — co za tym
idzie — zwiększającego się zasięgu działalności korporacji, prowadzonej jednocześnie
w kilku, a nawet kilkudziesięciu państwach.
, Obecność korporacji transnarodowych w każdym niemal zakątku świata sprawia, że
dzięki posiadanym zasobom, szczególnie w postaci kapitału i technologii, mogą one
oddziaływać i w praktyce oddziałują na wszystkie sfery życia ludzkiego (gospodarkę,
13. bid., s. 91.
14. Ibid., s. 92-94.
 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 20. Międzynarodowe problemy gospodarcze __—_——
492. | 493

politykę, społeczeństwo, kulturę, ekologię), przy tym charakter tego oddziaływania stronnych. W tym kontekście warto wspomnieć o inicjatywach Unii Europejskiej w po-
może być zarówno pozytywny jak i negatywny. staci układu „Wszystko Oprócz Broni” (Everything But Arms), przyjętego w lutym 2001
Po drugie, pojawiające się w związku z działalnością korporacji problemy wiążą
się roku, w ramach którego Unia Europejska przyznała bezcłowy i bezkontyngentowy do-
korporacje potencjałem finansowym i technołogicz nym, który nie stęp do swojego rynku dla wszystkich towarów pochodzących z państw najsłabiej roz-
z posiadanym przez
tylko — pomijając zasadność tego typu porównań — stawia je obok państw w gronie
winiętych (część towarów objęto stopniową liberalizacją) oraz Porozumienie z Kotonu,
przyznające preferencyjny dostęp do rynku Unii Europejskiej towarom
największych potęg gospodarczych Świata, ale jest również podstawą procesu korpo- pochodzącym
z państw Afryki, Karaibów i Pacyfiku (Afnican, Caribbean and Pacific Countries — ACP)
racyjnej ekspansji, a to z kolei, obok wielu pozytywnych skutków w postaci inwestycji
a także inicjatywach Stanów Zjednoczonych, Japonii i Kanady wprowadzających zmią-
zagranicznych czy transferu technologii niesie ze sobą szereg zagrożeń. Coraz częściej
ny do GSF, pod kątem zwiększenia dostępu do własnego rynku towarom pochodzących
bowiem korporacje transnarodowe postrzegane Są jako podmioty, których działalność
z państw najsłabiej rozwiniętych.
stwarza więcej problemów, aniżeli rozwiązuje. Tendencje do monopolizacji rynku, uni-
kanie opodatkowania, duża mobilność i łatwość przenoszenia dzialalności w inne miej- | Drugi kierunek działań podejmowanych w zakresie ograniczania dysfunkcjonalno-
sce, korupcja kryjąca się za dokonywanymi inwestycjami, łamanie praw pracowniczych ści międzynarodowego systemu handlowego obejmuje inicjatywy na rzecz wzmocnienia
czy stwarzanie zagrożenia dla środowiska naturalnego, to tylko część problemów zwią- „zdolności handlowych” państw rozwijających się. Szczególne znaczenie w tym kontek-
zanych z rozwojem działalności korporacji transnarodowych, które da się obecnie ziden- ście miala Czwarta, kolejna po Seattle — Konferencja Ministeriałna WTO, która odbyła
tyfikować. się w Doha w Katarze w listopadzie 2001 roku, gdzie obok tzw. Dohijskiej Agendy Rozwo-
ju (The Doha Development Agenda) państwa członkowskie przyjęły szereg zobowiązań
w zakresie pomocy technicznej, oraz pomocy na rzecz budowania i podnoszenia zdolno-
4.2. Sposoby rozwiązania probłemów
ści państw rozwijających się do efektywnego uczestnictwa w międzynarodowym systemie
handlowym. Osiągnięciu tego celu siużyć ma specjalnie utworzony Globalny Fundusz
Podobnie jak w przypadku problemu zadiużenia, szczególna mobilizacja społeczno- Powierniczy Dohijskiej Agendy Rozwoju (The Doha Development Agenda Global Trust
ści międzynarodowej, w tym tzw. oficjalnych kręgów, na rzecz rozwiązania współcze-
Fund), tworzony z wpłat państw rozwiniętych.
snych problemów związanych z funkcjonowaniem międzynarodowego systemu handlo-
W Deklaracji kończącej konferencję państwa członkowskie uznały także koniecz-
wego oraz działalnością korporacji transnarodowych, jest w dużej mierze efektem dzia-
ność zacieśnienia współpracy na szczeblu międzynarodowym, poprzez wzmocnienie ko-
łalności organizacji pozarządowych. Ruch na rzecz reformy systemu handlowego cho-
ordynacji działań pomiędzy WTO a Komitetem ds. Pomocy Rozwojowej OECD (Deve-
ciażby w postaci lansowanego przez pozarządową organizację Oxfam programu „Uczyń
c lopment Assistance Committee), usprawnienie działania powołanych wcześniej mechani-
Handel Sprawiedliwym” (Make Trade Fair), a także gwałtowne wystąpienia podmiotów
zmów, tj.: Zintegrowanej Struktury na rzecz Związanej z Handlem Pomocy Technicznej
pozarządowych, towarzyszące od spotkania w Seattle (1999) każdej Konferencji Mini-
dla Państw Najsłabiej Rozwiniętych (Integrated Framework for Trade-Related Technical
sterialnej WTO, wymogły wprowadzenie wielu z tych problemów do oficjalnych agend
Assistance to Least Developed Countries); Wspólnego Zintegrowanego Programu Pomo-
zarówno organizacji międzynarodowych, jak i poszczególnych państw.
cy Technicznej (Joint Integrated Technical Assistance Programme) oraz Międzynarodowe-
Inicjatywy i działania w zakresie przeciwdziałania dysfunkcjonalności międzyna-
go Centrum Handlu (UNCTAD/WTO International Trade Centre).
rodowego systemu handłowego. Pojawiające się w kontekście dysfunkcjonalności mię-
o Podczas Konferencji Ministerialnej WTO w Doha państwa członkowskie osiągnęły
dzynarodowego systemu handlowego inicjatywy szły w dwóch kierunkach. Po pierwsze,
„również kompromis w kontrowersyjnej sprawie dotyczącej zapewnienia szerszego do-
wyrażały konieczność dalszej liberalizacji handlu i zwiększenia dostępu państw rozwi-
, Stępu do leków, szczególnie przeciwko HIV/AIDS, gruźlicy i innych chorób zakaźnych
jających się do rynków państw rozwiniętych, po drugie, wyrażały konieczność udziełe-
w związku z wejściem w życie Porozumienia o Handlowych Aspektach Praw Własności
nia państwom rozwijającym się pomocy technicznej oraz pomocy w zakresie budowania
: Intelektualnej, a wyrazem tego kompromisu stała się Dohijska Deklaracja dotycząca Po-
i podnoszenia ich zdolności do efektywnego uczestnictwa w międzynarodowym systemie
, rozumienia o Handlowych Aspektach Praw Własności Intelektualnej i Zdrowia Publicznego
handlowym.
* (Doha Declaration on the TRIPS Agreement and Public Health).
W pierwszym przypadku, większość pojawiających się inicjatyw stanowiły regulacje
przyznające państwom rozwijającym się preferencyjny dostęp do rynków państw roz- . Inicjatywy w zakresie regulacji działalności korporacji transnarodowych. Pierwsze
winiętych. Taką rolę spełnia np. wynegocjowany w ramach UNCTAD — Uogólniony „ Imicjatywy na rzecz regulacji działalności korporacji transnarodowych pojawiły się już
System Preferencji Handlowych (Generalised System of Preferences — GSP) oraz Glo- „W latach 70. XX wieku, na fali skandalu z zaangażowaniem amerykańskiej korporacji
[TT w zamach stanu i obalenie demokratycznie wybranego prezydenta Chile Salvadora
balny System Preferencji Handlowych pomiędzy Państwami Rozwijającymi się (Global
System of Trade Preferences among Developing Countries — GSTP). W większości jed- lende, we wrześniu 1973 roku. Z, tego też względu większość podejmowanych w tym
nak przypadków preferencyjny dostęp do rynków regulowany jest w ramach umów dwu- kresie w wymiarze jednostronnym inicjatyw zdecydowanie szła w kierunku ogranicza-
494 | Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdzial 20. Międzynarodowe problemy gospodarcze __——————————_ 495

nia i kontroli działalności korporacji na własnym obszarze, czemu towarzyszył zakrojony Tabela 8. Wybrane wielostronne inicjatywy w zakresie regułacji działalności korporacji transnarodowych
na szeroką skalę proces nacjonalizacji majątku korporacji. W wymiarze wielostronnym
— Bilaterlane Układy Inwestycyjne
wyrazem tej tendencji stał się Pakt Andyjski wprowadzający kontrolę zagranicznych in- — Regulacje w ustanawiane w ramach procesów integracyjnych (UE,
westorów. NAFTA, ASEAN, APEC)
WTO
Pomijając Pakt Andyjski, nałeży stwierdzić, iż pojawiające się w latach 70. inicjatywy
— Porozuinienie w Sprawie Handlowych Aspektów Polityki Inwesty-
w wymiarze wielostronnym, dotyczyły przede wszystkim prób wytyczenia międzynarodo- cyjnej (1994)
wych standardów zachowania korporacji. W tym kierunku szły np. opracowane w 1972 OECD
— Kodeks Liberalizacji Przepływów Kapitatu (1961)
roku przez Międzynarodową Izbę Handlową — Wytyczne dla Międzynarodowych Inwe- _ — Deklaracja o Inwestycjach Międzynarodowych i Przedsiębior-
stycji (Guidelines for International Investnient), Projekt Kodeksu Postępowania dla Korpo- DZIAŁALNOŚĆ stwach Wielonarodowych (1976)
racji Transnarodowych (Draft Code of Conduct on TNCS), opracowany przez powołane INWESTYCYJNA — Szkic Wielostronnego Porozumienia Inwestycyjnego (1998)
— Konwencja w Sprawie Zwalczania Przekupstwa Urzędników Admi-
w ramach ONZ w 1974 roku Centrum Korporacji Transnarodowych!*, a także Dekla- nistracji Publicznej w ramach Międzynarodowych Transakcji Gospo-
racja o Inwestycjach Międzynarodowych i Przedsiębiorsuwach Wielonarodowych (Decla- darczych (1997)
ralion on International Investment and Multinational Enterprises), przyjęta w 1976 roku Grupa Banku Światowego
— Konwencja na temat rozstrzygania sporów inwestycyjnych pomię-
w ramach OECD i Trójstronna Deklaracja Zasad Dotyczących Przedsiębiorstw Wielonaro- dzy państwami oraz obywatelami innych państw (1965)
dowych i Polityki Spolecznej (Triparite Declaration of Principles Concerning Multinational — Konwencja ustanawiająca Wielostronną Agencję Gwarancji Inwe-
stycji (1985)
Enerprises and Social Policy), przyjęta w 1977 roku, w ramach Międzynarodowej Orga-
— Wytyczne Traktowania Zagranicznych Inwestycji Bezpośrednich
nizacji Pracy. (1992)
Wspólczesne inicjatywy związane z regulacja działalności korporacji transnarodo- Międzynarodowa Izba Handlowa
— Wytyczne dła Międzynarodowych Inwestycji (1972)
wych, szczególnie w wymiarze wielostronnym, koncentrują się wokół czterech głów- — Układy o Unikaniu Podwójnego Opodatkowania
nych problemów. Po pierwsze, problemów związanych z działalnością inwestycyjną, po OECD
— Projekt Konwencji Dotyczącej Opodatkowania / Modelowa Kon-
drugie, problemów związanych z opodatkowaniem, po trzecie, problemów związanych
PODATKI wencja Podatkowa (1997)
z konkurencją i po czwarte, problemów związanych ze społecznym i ekologicznym kon- ONZ
tekstem działalności korporacji. Pełne zestawienie podejmowanych w wymiarze wielo- — Modelowa Konwencja Dotycząca Podwójnego Opodatkowania Po-
między Państwami Rozwiniętymi i Rozwijającymi się (1980)
stronnych działań i inicjatyw zawiera tabela 8.
— USA/UE — Dwustronne Porozumienie w Sprawie Zastosowania
Działalność inwestycyjna korporacji transnarodowych regulowana jest za pomocą KONKURENCJA Prawa Konkurencji (1991) j
wielu instrumentów, m.in.: 1) Bilaterlanych Układów Inwestycyjnych (Bilateral Invest- — Dohijska Agenda Rozwoju (2001)
ONZ
ment Treaties), które określają takie kwestie jak zasady traktowania inwestycji i inwe- — Projekt Kodeksu Postępowania dla Korporacji Transnarodowych
stora, warunki przyjmowania inwestycji, rozstrzyganie sporów, zasady transferu kapita- (Centrum Korporacji Transnarodowych — 1983)
— Global Compact (1999/ 2000)
tów i zysków itp.; 2) regulacji ustanawianych w ramach procesów integracyjnych, takich
- MOP
jak Unia Europejska, NAFTA (North American Free Trade Agreement), ASEAN (The ODPOWIEDZIALNOŚĆ — Trójstronna Deklaracja Zasad Dotyczących Przedsiębiorstw Wie-
Association of Southeast Asian Nations), APEC (Asia-Pacyfic Economic Co-operation), W SFERZE SPOŁECZNEJ | łonarodowych i Polityki Społecznej (1977)
I EKOLOGICZNEJ OECD
a także 3) porozumień funkcjonujących w ramach WTO, takich chociażby jak Porozu- — Wytyczne dla Przedsiębiorstw Wielonarodowych (1991, rozszerzo-
mienie w Sprawie Handlowych Aspektów Polityki Inwestycyjnej (Agreement on Trade ne 2000)
Related Aspects of Investment Measures — TRIMS). W tym kontekście warto również Podmioty pozarządowe
— Caux Principles for Business (1994)
wspomnieć o negocjowanym (z negatywnym skutkiem) w ramach OECD — Wiielostron- — Global Reporting Initiative (1999)
nym Porozumieniu Inwestycyjnym (Multilateral Agreement on Investment — MAN), które — Global Sułlivan Principles (1999)
— Principles for Global Corporate Responsibility (1998)
w zamierzeniach swoich twórców miało stać się podstawowym i uniwersalnym (ze wzglę-
— Sociał Accountability 8000 (1998)
du na kompleksowy charakter oraz zasięg i moc obowiązywania) narzędziem regulacji
działalności inwestycyjnej. Źródło: opracowanie własne na podstawie: A. Jarczewska-Romaniuk, Przedsiębiorstwa międzynarodowe,
Warszawa-Bydgoszcz 2003, s. 139-141; OECD, OECD Guidelines for Multinational Enterprises — Global
15 Por. R. Jenkins, Corporate Codes of Conduct, Self-Regulation in a Global Economy, United Nations Instruments for Corporate Responsibility, Paris 2001, s. 60-63.
Research Institute for Social Development, Geneva 2001, s. 3.
16 W roku 1995 Centrum włączono w struktury UNCTAD — jako Oddział ds. Korporacji Transnarodo-
wych i Inwestycji.
496 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
W ramach działalności inwestycyjnej korporacji transnarodowych na uwagę zasługu-
je również problem związany ze zjawiskiem korupcji w międzynarodowych transakcjach
gospodarczych. Jego regulacji służyć ma m.in. przyjęta w 1997 roku, w ramach OECD
Konwencja w Sprawie Zwalczania Przekupstwa Urzędników Administracji Publicznej w ra-
mach Międzynarodowych Transakcji Gospodarczych (OECD Convention on Combating
the Bribery of Foreign Public Officials in International Business Transactions). Dokument
ten (prawnie wiążący) zobowiązuje państwa do traktowania propozycji lub obietnicy la-
pówki oraz jej przyjęcia jako przestępstwa w świetle prawa krajowego, ułatwia również
wzajemną pomoc prawną w tym zakresie i ekstradycję. Innym międzynarodowym in-
strumentem regulującym probiem korupcji w transakcjach związanych z działalnością
korporacji transnarodowych, jest Konwencja ONZ Przeciwko Międzynarodowej Przestęp-
czości Zorganizowanej z 2000 roku, która przewiduje m.in. odpowiedzialność prawną
i surowe kary finansowe dla firm dopuszczających się tego typu praktyk.
Kolejny problem związany z rozwojem działalności korporacji transnarodowych do-
tyczy sfery podatkowej, a konkretnie trudności w zakresie wypracowania skutecznych
zasad opodatkowania przedsiębiorstw prowadzących działalność w wielu różnych pań-
stwach, w tym zasad dotyczących unikania tzw. podwójnego opodatkowania, oraz prze-
ciwdziałania negatywnym praktykom w zakresie konkurencji podatkowej mającej na ce-
lu przyciągania inwestycji zagranicznych.
Powszechnie wykorzystywanym instrumentem służącym eliminacji problemu po-
dwójnego opodatkowania są dwustronne Układy o Unikaniu Podwójnego Opodatko-
wania (Double Taxation Tieaties). Przy tym większość takich układów wzorowana jest
albo na opracowanym w ramach OECD — Projekcie Konwencji Dotyczącej Opodatko-
wania / Modelowej Konwencji Podatkowej (OECD Draft Taxation Convention / Model Tax
Convention — 1997 r.), albo na opracowanej w ramach ONZ — Modelowej Konwencji
Dotyczącej Podwójnego Opodatkowania Pomiędzy Rozwiniętymi i Rozwijającymi się Pań-
stwami (United Nations Model Double Taxation Convention between Developed and De-
veloping Countries — 1980 r.).
Problem konkurencji podatkowej i zagrożenia z nim związane były m.in. przedmio-
tem dyskusji podczas Międzynarodowej Konferencji na temat Finansowania Rozwoju
odbywającej się w Monterrey w Meksyku w 2002 roku. Większość zgłoszonych tam pro-
pozycji na rzecz walki z negatywnymi praktykami podatkowymi wiązała się z koniecz-
nością rozwoju współpracy pomiędzy organami podatkowymi poszczególnych państw.
Przy tym dobrowolna współpraca miała, z jednej strony, obejmować wymianę informa-
cji, z drugiej zaś, udzielanie technicznego wsparcia służbom zajmujących się administro-
waniem i ściąganiem podatków w państwach rozwijających się.
Innym problemem związanym z rozwojem działalności korporacji transnarodowych
jest problem konkurencji. Notowane szczególnie w latach 90. zjawiska w postaci tzw.
fuzji i przejęć doprowadziły bowiem do sytuacji, w której w odniesieniu do poszczegól-
nych branż — w cafości lub w przeważającej części — rynek kontrolowany jest przez
kilka nowo powstałych (z połączenia dwóch lub więcej korporacji) przedsiębiorstw, co
w dalszej perspektywie przyczynia się do zdecydowanego osłabienia konkurencji. Ponie-
waż większość podejmowanych w tym zakresie inicjatywy ma zdecydowanie wewnętrzny
Rozdział 20. Międzynarodowe problemy gospodarcze __—_ 497
charakter, wyrazem czego jest funkcjonujące'w wielu państwach ustawodawstwo anty-
monopolowe, które jednak w obliczu globalnego charakteru działalności korporacji jest
dalcce nieskuteczne, pojawiły się propozycje stworzenia międzynarodowych instrumen-
tów regulacji problemu konkurencji. Pierwszy krok w tym kierunku uczyniły Stany Zjed-
noczone i Unia Europejska, podpisując w 1991 r., Dwustronne Porozumienie w Sprawie
Zastosowania Prawa Konkurencji (Biateral Agreement on the Application of Competition
Law). Problematyka konkurencji była również przedmiotem dyskusji podczas Czwar-
tej Konferencji Ministerialnej WTO w Doha w 2001 roku, gdzie została włączona da
Dohijskiej Agendy Rozwoju. Należy jednak zaznaczyć, iż próby stworzenia jednolitego
i powszechnie obowiązującego międzynarodowego instrumentu regulującego kwestie
konkurencji napotykają spore trudności. Główną przeszkodą w tym zakresie jest roz-
bieżność poglądów co do charakteru i zakresu regulacji występująca pomiędzy poszcze-
gólnymi państwami.
Lata 90., szczególnie dzięki zaangażowaniu i działalności podmiotów pozarządo-
wych, przyniosły wzrost zainteresowania społecznym i ekologicznym wymiarem dzia-
lalności korporacji transnarodowych. Po części spowodowane było to poczuciem braku
efektywnej kontroli działalności korporacji ze strony organów państwowych, po części
zaś serią nadużyć, do jakich dopuszczały się korporacje transnarodowe działające w pań-
stwach rozwijających się (katastrofa w zakładach Union Carbide w Bhopału w Indiach
czy kontrowersje wobec działalności Shella w Nigerii).
W wyniku trudności z wypracowaniem powszechnie obowiązujących i wiążących za-
sad regulujących odpowiedzialność korporacji w sferze społecznej i ekologicznej więk-
szość obecnie istniejących instrumentów w tym zakresie stanowią dobrowolne kodeksy
postępowania, które mimo iż mają charakter dobrowolny i niewiążący, to ze względu
na dużą wrażliwość korporacji w zakresie wizerunku, reputacji i odbioru społecznego
stanowią ważny instrument regulacji ich działalności.
kkk
Przedstawiona powyżej analiza dotyczy tylko małego wycinka międzynarodowych
problemów gospodarczych, będących przedmiotem regulacji w ramach międzynarodo-
wych stosunków politycznych. Jak widać, zakres tych problemów jest bardzo szeroki
i jest wielce prawdopodobne, że wraz z postępującymi procesami globalizacji, wzrostem
współzależności międzynarodowych i dalszym rozszerzaniem się zakresu międzynarodo-
wych stosunków gospodarczych ich zakres będzie również się rozszerzał. Tendencji tej,
„jak wskazuje analiza, towarzyszy także zjawisko poszerzania się zakresu podmiotów za-
angażowanych w proces rozwiązywania międzynarodowych problemów gospodarczych.
Już nie tylko państwa i powołane przez nie organizacje międzynarodowe, ale również
podmioty pozarządowe mogą i chcą brać udział w rozwiązywaniu wielu z tych proble-
mów.
Wiele z tych problemów, jak chociażby problem zadłużenia, dysfunkcjonalność
współczesnego systemu handlowego czy problem społecznej i ekologicznej odpowie-
dzialności korporacji zostało wprowadzonych w sferę regulacji międzynarodowych tylko
498 |_| Część IV. Przedmiot miedzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 20. Międzynarodowe problemy gospodarcze ___——1—, 499

pod presją organizacji pozarządowych. Zupełnie nowym zjawiskiem jest natomiast zgła-
szanie przez podmioty pozarządowe alternatywnych i często pozostających w opozycji
do propozycji wysuwanych przez tzw. oficjalne kręgi — rozwiązań wielu problemów.
Rozszerza się również zakres form i środków regulacji pojawiających się problemów.
Jak wskazuje analiza, coraz częściej tradycyjne mechanizmy regulacji są niewystarczają-
ce w obliczu nowych wyzwań i zagrożeń, a co za tym idzie — i nieskuteczne. Specyfika
międzynarodowych problemów gospodarczych w dobie globalizacji wymaga zatem od
społeczności międzynarodowej nowych — innych reguł postępowania.
jest tendencja sięgania po tzw. niekonwencjonalne środki regulacji”, takie jak powoły-
wanie ad lioc grup eksperckich, grup zadaniowych, tworzenie sieci wymiany informacji
czy mechanizmów takich jak Klub Londyński, Paryski, a wkrótce może i Nowojorski,
a także działalność grup G 7/8, G 10 czy G22, które coraz częściej okazują się bardziej
skuteczne i efektywne w kontekście rozwiązywania międzynarodowych problemów go-
spodarczych aniżeli środki konwencjonalne.
Jenkins R., Corporate Codes of Conduct. Self-Regulation in Global Economy, UNRISD — Techno-
logy, Business and Society Programme Paper, nr 2, Geneva 2001.
Kryzysy walutowe, W. Małecki i in., Warszawa 2001.
Oblicza procesów globalizacji, red. M. Pietraś, Lublin 2002.
Raffer K., /nternational Debts: A Crisis for Whom?, [w:] Economic Development and World Debt,
red. H. W. Singer, $. Sharma, London-Basingstoke 1989, ss. 51-75.
Raffer K., Applying Chapter 9 Insolvency to International Debts: An Economically Efficient Solution
wiih a Fluman Face, „Worid Development" February 1990, vol. 18, nr 2, ss. 301-313.
Wyrazem tego Szymański W., /nferesy i sprzeczności globalizacji. Wprowadzenie do ekonomii ery globalizacji,
Warszawa 2004.
Zorska A., Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce światowej,
Warszawa 2000.

Problemy do dyskusji

1. Na czym polega specyfika międzynarodowych problemów gospodarczych w kon-

tekście procesów globalizacji”?
2. Rola podmiotów pozarządowych w rozwiązywaniu międzynarodowych problemów
gospodarczych.
3. Niekonwencjonalne sposoby regułacji i ich znaczenie w kontekście rozwiązywania
międzynarodowych problemów gospodarczych.
4. Wyjaśnij zależność pomiędzy globalizaeją międzynarodowego rynku finansowego
i nadużyciami międzynarodowego systemu finansowego.
5. Społeczna i ekologiczna odpowiedzialność korporacji transnarodowych — regulo-
wać czy nie?
6. Korporacje transnarodowe — szansa czy zagrożenie dla rozwoju państw?

Zalecana literatura

Buczkowski K., Wojtaszek M., Pranie pieniędzy, Warszawa 2001.

Budnikowski A., Zadlużenie jako problem globalny, Warszawa 1991
Eichengreen B., Portes, R., Crisis? What Crisis? Orderly Workouts for Sovereign Debtors, London
1995.
Fisher S., Resolving The International Debt Crisis, Cambridge, MA, 1987.
FitzGerald E. V. K., Regulating Large International Firms, UNRISŚD — Technology, Business and
Society Programme Paper, nr 5, Geneva 2001.
Globalizacja a stosunki międzynarodowe, red. E. Haliżak, R. Kuźniar, J. Symonides, Warszawa-
Bydgoszcz 2003.
Głuchowski J., Międzynarodowe stosunki finansowe, Warszawa 1997.
Jarczewska-Romaniuk, A., Przedsiębiorstwa międzynarodowe, Bydgoszcz-Warszawa 2003.

17 Patrz: E. Haliżak, R. Kuźniar, Niekonwencjonalne sposoby regulacji w stosunkach międzynarodowych,

[w:] Stosunki międzynarodowe: geneza struktura dynamika, red. E. Haliżak, R. Kuźniar, Warszawa 2000, s. 377-
402.

Rozdział 21
Katarzyna Marzęda
Międzynarodowe problemy społeczne
Poniższy rozdział poświęcony jest analizie międzynarodowych problemów społecz-
nych jako przedmiotu regułacji w międzynarodowych stosunkach politycznych. Na uwa-
gę zasługuje fakt, iż kwestie społeczne zyskują coraz większe zainteresowane społecz-
ności międzynarodowej. Zmienia się nie tylko sposób ich postrzegania — podobnie jak
w przypadku międzynarodowych problemów gospodarczych coraz częściej rozpatrywa-
ne są w kategoriach pokoju i bezpieczeństwa — ale również zakres zaangażowanych
w ich rozwiązywanie podmiotów. Zmianom tym towarzyszy także ewolucja form i środ-
ków regulacji, a przede wszystkim pojawianie się tzw. „niekonwencjonalnych środków
regulacji”. Z tego też względu dokonana poniżej analiza skupiać się będzie nie tyl-
ko na pokazaniu specyfiki międzynarodowych problemów społecznych jako przedmiotu
międzynarodowych stosunków politycznych, ale również jej celem będzie dostarczenie
niezbędnej wiedzy na temat ewolucji środków, form i mechanizmów wykorzystywanych
przez społeczność międzynarodową w procesie ich regulacji.
1. Istota, zakres i geneza międzynarodowych problemów społecznych
Ustalenia dotyczące genezy międzynarodowych problemów gospodarczych wskazu-
ją na procesy globalizacji i internacjonalizacji jako główną przyczynę ich narastania.
Podobny wniosek można wysnuć w kontekście międzynarodowych problemów społecz-
nych. Obiektywnym następstwem zachodzących bowiem na wielu płaszczyznach proce-
sów globalizacji jest nowa jakość życia społecznego w skali globalnej', której istotnym
elementem, obok terytorialnie definiowanych procesów umiędzynaradawiania, jest po-
jawienie się nowej — właściwej procesom globalizacji — transnarodowej przestrzeni
społecznej, przejawiającej się m.in. w gęstej sieci przecinających granice relacji, poczy-
nając od tak oczywistych jak rozprzestrzenianie się chorób, a kończąc na rozprzestrze-
nianiu się idei.
Co więcej, powodowane przez procesy globalizacji zmiany są źródłem wielu nowych
wyzwań, które w zależności od treści procesów globalizacji mogą być rozpatrywane za-
równo w kategoriach pozytywnych — poprzez pryzmat potencjalnych szans, jak i nega-
tywnych — poprzez pryzmat związanych z nimi zagrożeń.
aj 1 Por. M. Pietraś, Globalizacja jako proces zmiany społeczności międzynarodowej, [w:] Oblicza procesów
globalizacji, red. M. Pietraś, Lublin 2002, s. 35—66.
Rozdział 21. Międzynarodowe problemy społeczne __—————————_'501
Pozytywne znaczenie procesów internacjonalizacji i globalizacji polega na tym, że
na wiele sposobów wzbogacają one i unowocześniają życie społeczeństw.” Zarazem jed-
nak, funkcjonując jako obiektywna prawidlowość, niosą ze sobą wiele nowych zagro-
żeń, w czym należy upatrywać m.in. istoty międzynarodowych problemów spolecznych.
Nie istnieją bowiem w praktyce i zapewne w najbliższej przyszłości nie powstaną takie
narodowe lub międzynarodowe mechanizmy, za pomocą których państwa byłyby w sta-
nie skutecznie sterować procesami internacjonalizacji czy globalizacji, decydując, które
dziedziny życia społecznego powinny im podłegać, a które nie, co ma istotny związek
z rozprzestrzenianiem się w skali światowej takich negatywnych zjawisk jak przestęp-
czość zorganizowana, nielegalna produkcja i handel narkotykami, handel żywym towa-
rem czy handel organami ludzkimi. Tym bardziej że wiele z tych zjawisk zachodzi poza
kontrolą państw, właśnie we wspomnianej wyżej transnarodowej przestrzeni społecznej.
W perspektywie zatem zmiany powodowane przez procesy globałizacji przyczyniają
się do poszerzenia zakresu międzynarodowych problemów społecznych, w którym obok
tradycyjnych problemów takich jak np. problemy demograficzne, pojawiają się specy-
ficzne zagrożenia kreowane, jak pisze M. Pietraś, przez „swoistą infrastrukturę proce-
sów globalizacji”* w postaci poglębiania się dysproporcji rozwojowych, powiększania się
obszarów ubóstwa, zwiększania się możliwości działania transnarodowych grup prze-
stępczych, karteli narkotykowych czy wreszcie wzrostu napięć społecznych we wnętrzu
państw, spowodowanych coraz większymi społecznymi kosztami adaptacji państw do no-
wej, podlegającej procesom globalizacji, rzeczywistości.
Patrząc przez pryzmat zmian związanych z zachodzącymi na wielu płaszczyznach
procesami globalizacji, można zatem stwierdzić, iż istota wszystkich dających się obecnie
zidentyfikować i wyodrębnić międzynarodowych problemów społecznych sprowadza się,
z jednej strony, do zjawisk związanych z nową (transnarodową) jakością życia społecz-
nego, której nieodłącznym elementem jest dyfuzja negatywnych zjawisk społecznych
przez i ponad granicami państw, z drugiej zaś, zjawisk społecznych będących niepożąda-
nym, ubocznym skutkiem procesów internacjonalizacji i głobalizacji życia społecznego,
takich jak bieda, głód, bezrobocie czy pogłębiające się dysproporcje rozwojowe.
Ze względu na szeroki zakres międzynarodowych problemów społecznych, a tak-
że fakt, iż celem tego rozdziału jest przede wszystkim pokazanie praktyki międzynaro-
dowych stosunków politycznych na tle postępującej złożoności środowiska międzyna-
rodowego (a nie kompleksowe ujęcie wszystkich międzynarodowych problemów spo-
łecznych), dokonana w poniższym rozdziale analiza ograniczona zostanie tylko do kilku
wybranych problemów wchodzących w zakres międzynarodowych problemów społecz-
nych a mianowicie: problemów związanych z dysproporcjami rozwojowymi, problemu
HIV/AJDS oraz problemu przestępczości zorganizowanej, w tym nielegalnej produkcji
i handlu narkotykami.
21. Kukułka, Procesy internacjonalizacji i współzależności w stosunkach międzynarodowych, [w:] Stosunki
międzynarodowe: geneza, struktura, dynamika, red. E. Haliżak, R. Kuźniar, Warszawa 2000, s. 233.
3_M. Pietraś, op. cił., s. 55.
502 —__———————_— CzęśćlV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 21. Międzynarodowe problemy społeczne _—_—_ 503

2. Dysproporcje poziomu rozwoju dzynarodowymi, w tym przede wszystkim pomiędzy Bankiem Światowym i MFW, oraz
wyspecjalizowanymi w problemach rozwoju agendami ONZ. Problemem była także sa-
Problemy związane z dysproporcjami rozwojowymi oraz poszukiwanie skutecznych ma definicja rozwoju, to od niej bowiem i od sposobu interpretacji pojęcia rozwoju w du-
sposobów i mechanizmów ich eliminacji stanowią jeden z kluczowych elementów współ- żej mierze zależał charakter podejmowanych działań.
czesnej międzynarodowej debaty. Mimo ogromnego postępu w wielu dziedzinach, Zasadniczą zmianę w tym zakresie przyniosły dopiero lata 90). XX wieku, kiedy po
a szczególnie w sferze gospodarczej, nie udało się bowiem nadal wyeliminować wielu serii globalnych konferencji poświęconych problemom społecznym i rozwojowym (tabe-
negatywnych zjawisk, takich jak bieda czy głód, a podejmowane przez społeczność mię- la 3) oraz dzięki aktywności podmiotów pozarządowych udało się osiągnąć kompromis
dzynarodową inicjatywy w tym zakresie często okazywały się mafo skuteczne. w ciągnącej się od zakończenia II wojny Światowej debacie na temat rozwoju, wyrazem
czego stała się koncepcja tzw. zrównoważonego ludzkiego rozwoju (sustainable human
Tabela 1. Liczba ludności żyjącej za mniej niż 2$ dziennie — lata 1965-1999 development).
| 1963-1969 | 1975-1979 | 1985-1989 | 1995-1999
Tabeła 3. Głobalne konferencje poświęcone problemom społecznym i rozwojowym
Odsetek ludności żyjącej za mniej niż
2$ dziennie: . 1990 — Światowy Szczyt na rzecz Dzieci
— razem w 39 państwach najsłabiej 80,8 82,1 81.9 80,7 1990 — Światowa Konferencja Edukacja dla Wszystkich
rozwiniętych (LDCs — Least Develo- 1992 — „Szczyt Ziemi” Konferencja Narodów Zjednoczonych poświęcona zależnościom pomiędzy
ped Countries) ochroną środowiska a rozwojem
w tym: w Afryce 82,0 83,7 87,0 87,5 1993 — Światowa Konferencja poświęcona prawom człowieka
w Azji 78,8 79,6 73,4 68,2 1994 — Międzynarodowa Konferencja poświęcona problemom demografii i rozwoju
— w pozostałych 22 państwach rozwi- 82.8 76,5 61,6 353 1995 — Światowy Szczyt na rzecz Społecznego Rozwoju
jających się 1995 — Czwarta Światowa Konferencja poświęcona sytuacji kobiet
(Liczba ludności w min żyjącej za 1996 — Druga Konferencja Narodów Zjednoczonych poświęcona osiedlom ludzkim (Habitat II)
mniej niż 2$ dziennie: 1996 — Światowy Szczyt Żywnościowy
— razem w 39 państwach najsłabiej 211,1 277,5 360,5 449,3 1997 — Specjalna Sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ. poświęcona przeglądowi i ocenie implementacji
rozwiniętych (LDCs — Least Develo- Agendy 21
ped Countries) 1999 — Specjalna Sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ. poświęcona problemom demografii i rozwoju
w tym: w Afryce 131,7 174,4 239,5 315,1 * 1999 — Specjalna Sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ poświęcona problemom małym państwom
w Azji 79,1 102,9 120,3 133,3 wyspiarskim
— w pozostałych 22 państwach rozwi-| 1405,0 1639,7 1599,0 1084,2 e 2000 — Specjalna Sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ. „Rozwój społeczny dła wszystkich w globalizu-
jających się jącym się świecie”
2000 — Szczyt Miłenijny
Źródło: UNCTAD, The Least Developed Countries Report 2002. 2001 — Tizecia Konferencja Narodów Zjednoczonych poświęcona państwom najsłabiej rozwiniętym
2001 — Specjalna Sesja Zgromadzenia Ogółnego ONZ poświęcona przeglądowi i ocenie implementacji
Tabela 2. Podział dochodów w skali głobalnej w latach 1960-1990 wyników Drugiej Konferencji NZ. dotyczącej osiedli łudzkich (Habitat II)
2001 — Specjalna Sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ. poświęcona problemowi HIV/AIDS
Rok | Światowy dochód przypadają- | Światowy dochód przypadają- | Stosunek dochodów 20% naj- 2001 — Światowa Konferencja przeciwko Rasizmowi, Dyskryminacji Rasowej, Ksenofobii i Nietolerancji
cy na 20% najbogatszej ludno- | cy na 20% najbiedniejszej lud- | bogatszej i najbiedniejszej lud- 2001 — Czwarta Konferencja Ministerialna WTO poświęcona m.in. problemom rozwoju
ści świata (7%) ności świata (%) ności świata 2002 — Międzynarodowa Konferencja dotycząca Finansowania Rozwoju
1960 70,2 2,3 30:1 2002 — Specjalna Sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ. poświęcona dzieciom
1970 73,9 2,3 32:1 2002 — Światowy Szczyt Żywnościowy — Pięć Lat Później
1980 76,3 1,7 45:1 2002 — Światowy Szczyt na rzecz Trwałego i Zrównoważonego Rozwoju
1990 82,8 1,3 64:1
Źródło: R. A. Coate, Mobilizing Support for the Millenium Development Goals, [w:] A Global Agenda; Issues
Źródło: €. Thomas, Poverty, Development, and Hunger, [w:] Głobalization of World Politics. An Introduction to Before the 58th General Assembly, red. A. Drakulich, New York 2003, s. 5.
International Relations, red. J. Baylis, S. Smith, Oxford 1997, s. 456.

Na przestrzeni lat międzynarodowy proces służący wypracowaniu efektywnych roz-
wiązań na rzecz likwidacji dysproporcji rozwojowych napotykał wiele przeszkód. Naj-
ważniejsze z nich wynikały, z jednej strony, z występujących pomiędzy głównymi uczest-
nikami tego procesu (państwa rozwinięte, państwa rozwijające się, podmioty pozarzą-
dowe, organizacje międzynarodowe) rozbieżności w sferze koncepcyjno-programowej
w zakresie polityki rozwojowej, z drugiej zaś, z braku koordynacji działań w zakresie
rozwiązywania problemów rozwojowych pomiędzy poszczególnymi organizacjami mię-
2.1. Ewolucja koncepcji międzynarodowej polityki rozwojowej
Istotnym wyznacznikiem, determinującym kierunki i charakter działań podejmowa-
nych przez państwa na rzecz rozwiązania problemów związanych z dysproporcjami roz-
wojowymi, były zmieniające się na przestrzeni lat koncepcje międzynarodowej polityki
rozwojowej. Począwszy bowiem od zakończenia II wojny światowej aż do czasów obec-
nych, można wskazać kilka faz ewolucji międzynarodowej polityki rozwojowej, z których
 504 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
|I
l
| ostatnia wiąże się ze wspomnianą wyżej promocją idei zrównoważonego ludzkiego roz-
woju.* Nie ulega przy tym wątpliwości, iż problematyka rozwojowa stanowila dla spo-
teczności międzynarodowej swoisty poligon doświadczalny, gdzie metodą prób i blędów
testowano skuteczność kolejnych rozwiązań i gdzie ścierały się poglądy i interesy wielu
zaangażowanych stron.
Glównym elementem pojawiających się na przestrzeni lat koncepcji w zakresie roz-
wiązywania problemów rozwojowych byl sposób definiowania i interpretacji pojęcia roz-
wój. Po zakończeniu II wojny światowej dominującą pozycję zyskała definicja utożsa-
miająca rozwój ze wzrostem gospodarczym. Przy tym podstawowe wskaźniki makroeko-
nomiczne takie jak tempo wzrostu gospodarczego, poziom PKB czy dochód na glowę
mieszkańca stanowiły podstawę kategoryzacji państw i przyporządkowania ich do grupy
państw rozwiniętych, rozwijających się lub słabo rozwiniętych.
Pierwszą koncepcją międzynarodowej polityki rozwojowej, jaka pojawila się po II
wojnie światowej, była koncepcja opierająca się na założeniu, że sam wzrost gospodar-
czy wystarczy do likwidacji zacofania i związanych z tym problemów społecznych, wystę-
pujących w państwach najslabiej rozwiniętych. Koncepcja ta stanowiła także podstawę
realizowanych w latach 1945-1962 i promowanych przez ONZ programów narodowe-
go kapitalizmu, które zakladaly konieczność reform gospodarczych, zmierzających do
stworzenia w państwach najslabiej rozwiniętych silnego sektora prywatnego, funkcjonu-
jącego w oparciu o szerokie gwarancje prawa własności.
Realizacja koncepcji rozwoju w oparciu o wzrost gospodarczy, a także proces bu-
dowy narodowego kapitalizmu wspomagane były wieloma inicjatywami o charakterze
wielostronnym. Temu celowi służyć miała m.in. polityka kredytowa Banku Światowego,
a także Rozszerzony Program Pomocy Technicznej powołany w ramach ONZ. W ro-
ku 1960 z inicjatywy państw zachodnich powołano także nową organizację — Między-
narodowe Stowarzyszenie Rozwoju (IDA), której głównym zadaniem było promowanie
rozwoju gospodarczego i wzrostu produkcji, poprzez ułatwienie napływu kapitału na do-
godnych warunkach do państw najslabiej rozwiniętych. Promocji wzrostu gospodarczego
oraz budowie niezbędnej do tego celu infrastruktury służyć miały również powoływane
w ramach systemu ONZ regionalne komisje gospodarcze: europejska i dla Azji i Pacy-
fiku (1947), dla Ameryki Łacińskiej (1948), dla Afryki (1958) oraz dla Azji Zachodniej
(1973).
Początek lat 60. wyznaczy! nowy etap w ewolucji koncepcji międzynarodowej polityki
rozwojowej. Z. jednej strony, związane było to z zainicjowaniem przez ONZ. w latach 60.
tzw. Pierwszej Dekady Rozwoju, co stanowiło próbę wypracowania całościowego podej-
ścia do problemów rozwoju, a czego przejawem stało się m.in. powołanie w 1964 r. Kon-
ferencji Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju — UNCTAND, oraz w 1965 r.
Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju — UNDP (z przekształcenia Rozsze-
rzonego Prograrau Pomocy Technicznej). Z, drugiej zaś, wynikało z dwóch przesłanek,
4 Szerzej: K. Dadzie, The UN and the Problem of Economic Development, [w:] United Nations, Divided
World: The UN's Role in International Relations, red. A. Roberts, B. Kingsbury, Oxford 1995,
C. Thomas, Poverty, Development and Hunger, [w:] The Globalization of World Politics. An Introduction to
International Relations, red. J. Baylis, S. Smith, Oxford 1997, s. 449-467.
Rozdział 21. Międzynarodowe problemy społeczne 505
po pierwsze, okazało się, że sam wzrost gospodarczy nie wystarczy do likwidacji dys-
proporcji rozwojowych, po drugie zaś, zakończenie procesu dekolonizacji zasadniczo
zmieniło — na korzyść państw rozwijających się — układ sil na forum ONZ.
Bezpośrednim efektem procesu emancypacji państw rozwijających się na forum mie-
dzynarodowym było pojawienie się alternatywnej koncepcji rozwoju, postulującej ko-
nieczność reform całego międzynarodowego systemu gospodarczego pod kątem potrzeb
państw najsłabiej rozwiniętych, w optyce bowiem państw rozwijających się, główne przy-
czyny ich niedorozwoju tkwiły nie w uwarunkowaniach wewnętrznych, ale w działającym
na ich niekorzyść międzynarodowym systemie gospodarczym.
Pełna artykulacja lansowanej przez państwa rozwijające się (zrzeszone w ramach
Grupy G77), nowej koncepcji rozwoju znalazła wyraz w przedstawionej w 1974 r. na
forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ koncepcji Nowego Międzynarodowego Ładu Go-
spodarczego, która zakładała konieczność globalnych reform ekonomicznych przede
wszystkim pod kątem potrzeb państw rozwijających się, postulując m.in. konieczność
zwiększenia pomocy rozwojowej dla państw najsłabiej rozwiniętych, redukcję zadłuże-
nia, wprowadzenia ułatwień w zakresie dostępu do rynków państw rozwiniętych i w za-
kresie transferu technologii, zmiany procedur decyzyjnych w międzynarodowych organi-
zacjach gospodarczych oraz poddania międzynarodowej kontroli dziatalności korporacji
transnarodowych.
Program Nowego Międzynarodowego Ładu Gospodarczego, ze względu na zbyt da-
leko idące postulaty, a także wyraźny podtekst ideologiczny, nie zyskał aprobaty państw
zachodnich, zwrócił jednak uwagę na konieczność poszukiwania kompleksowych roz-
wiązań problemów rozwojowych, czego wyrazem stało się powołanie w 1975 r. z inicja-
tywy Francji Grupy G7, jako nowego forum służącego omawianiu problemów związa-
nych z funkcjonowaniem gospodarki światowej w tym również problemów związanych
z dysproporcjami rozwojowymi.
Na początku lat 80., wraz ze zmianą (w neoliberalnym kierunku) kursu polityki go-
spodarczej w państwach takich jak Stany Zjednoczone i Wielka Brytania, pojawiła się
nowa "neoliberalna* koncepcja międzynarodowej polityki rozwojowej, która za sprawą
państw zachodnich, a szczególnie Stanów Zjednoczonych przeniknęła do międzynaro-
dowych instytucji finansowych. Wyrazem tego stał się tzw. Konsensus Waszyngtoński”,
przez wiele lat uznawany za jedyny właściwy i przynoszący wymierne efekty model roz-
woju. Jego praktycznym odzwierciedleniem byta realizowana w latach 80. i 90. przez
MFW iBŚ polityka Strukturalnych Programów Dostosowawczych, uzależniająca udziel-
nie państwom rozwijającym się pożyczek lub innych form pomocy od wdrożenia całego
pakietu neoliberalnych reform, co samo w sobie miało sprzyjać promocji wzrostu gospo-
darczego, a przez to przyczyniać się do wyrównywania różnic rozwojowych.
Na początku lat 90. okazało się jednak, że nowy model rozwoju nie tylko nie przy-
czynia się do wyrównywania różnic rozwojowych, ale jest źródłem pogłębiającej się luki
pomiędzy bogatą Północą a biednym Potudniem. Dodatkowo, wprowadzenie w 1990 r.
s. 297-326; . 5. Szerzej na ten temat: E. Haliżak, /deowe podstawy globalnego ładu liberalnego w gospodarce świato-
wej — rola i znaczenie Washington Consensus, [w:] Globalizacja a stosunki międzynarodowe, red. E. Haliżak,
R. Kuźniar, J. Symonides, Warszawa-Bydgoszcz 2003, s. 12-30.
506 | Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 21. Międzynarodowe problemy społeczne —
| 507

przez UNDP nowego wskaźnika mierzącego poziom ludzkiego rozwoju (Human De-
velopment Index — HDI), gdzie w odróżnieniu od tradycyjnych wskaźników takich jak
PKB czy dochód per capita zaczęto brać pod uwagę takie kategorie jak dlugość życia,
wskaźnik alfabetyzacji czy dostępność podstawowej opieki medycznej itp., podważyło
założenie stawiające znak równości pomiędzy wzrostem gospodarczym a likwidacją ubó-
stwa.
Promocja wskaźnika HDI zapoczątkowała równocześnie nową [azę w ewolucji mię-
dzynarodowej polityki rozwojowej, której istotą jest kompleksowe postrzeganie rozwo-
ju — jako procesu społeczno-ekonomicznego, w którym wzrost gospodarczy nie jest
celem samym w sobie, ałe ma służyć osiąganiu określonych celów społecznych.
Potwierdzeniem nowej tendencji w zakresie międzynarodowej polityki rozwojowej
stała się m.in. ogłoszona przez Sekretarza Generalnego ONZ — Boutrosa Boutrosa-
Ghali w 1994 r. — Agenda dla Rozwoju, zgodnie z którą postrzegany w kategoriach praw
człowieka rozwój nie powinien być zawężany tylko do sfery ekonomicznej, ałe powi-
nien iść w parze także z rozwojem demokracji, budową społeczeństwa obywatelskiego
oraz ochroną środowiska naturalnego. Duże znaczenie w tym kontekście miały rów-
nież wpływowe publikacje niczależnych globalnych komisji, tj.: Niezależna Komisja ds.
Międzynarodowego Rozwoju (Komisja Brandta), Światowa Komisja ds. Ochrony Śro-
dowiska i Rozwoju (Komisja Brundtland), Komisja ds. Południa, Komisja ds. Trwałego
i Zrównoważonego Rozwoju czy Komisja ds. Globalnego Zarządzania. Peina zaś arty-
kulacja zasad nowej koncepcji tzw. zrównoważonego ludzkiego rozwoju została zawarta
wzrostu gospodarczego niezbędne są także inwestycje w edukację, infrastrukturę czy
ochronę zdrowia.
Dzięki Deklaracji Milenijnej problem dysproporcji rozwojowych zyskał szeroki kon-
tekst społeczny, a praktycznym wyrazem tego stało się przyjęcie tzw. Milenijnych Ce-
lów Rozwoju (Millenium Development Goals), które, z jednej strony, wyznaczają ramy
współczesnych międzynarodowych strategii rozwoju oraz podejmowanych w tym zakre-
sie inicjatyw, z drugiej zaś, stanowią pierwszy globalny program na rzecz walki z dyspro-
porcjami rozwojowymi. Zestawienie Milenijnych Celów Rozwoju oraz ich konkretyzację
zawiera tabela 4.
Tabela 4. Milenijne Cele Rozwoju
1.
Likwidacja ubóstwa i głodu
Cel I — zmniejszenie do 2015 roku o połowę liczby ludności, żyjącej za mniej niż 1 USD dzienne
Cel 2 — zmniejszenie do 2015 roku o połowę liczby ludności głodującej
2.
Zapewnienie edukacji na podstawowym poziomie
ce 3— zapewnienie do 2015 roku powszechnej nauki na poziomie podstawowym dla wszystkich
zieci

w Deklaracji Milenijnej Zgromadzenia Ogólnego ONZ, zgodnie z którą podstawę po- 3.

dejmowanych na rzecz likwidacji dysproporcji rozwojowych inicjatyw powinna stanowić Poprawa sytuacji kobiet
idea nowego partnerstwa, zakładająca nie tylko konieczność większej koordynacji dzia-
Cel 4 — eliminacja do 2005 roku nierówności w dostępie do edukacji dla dziewcząt na poziomie
łań pomiędzy poszczególnymi organizacjami, w tym przede wszystkim pomiędzy Ban- podstawowym i średnim a do 2015 roku na wszystkich poziomach edukacji
kiem Światowym i MFW oraz wyspecjalizowanymi w problemach rozwoju agendami
ONZ, ale także konieczność włączenia w cały proces również organizacji pozarządo- 4.
Zmniejszenie śmiertetności wśród dzieci
wych, przedstawicieli świata biznesu oraz szeroko rozumianego społeczeństwa obywa-
telskiego. Cel 5 — ograniczenie do 2015 roku o 2/3 wskaźnika śmiertelności wśród dzieci poniżej piątego roku
życia
2.2. Inicjatywy i działania na rzecz rozwiązania problemów związanych
5.
z dysproporcjami rozwojowymi Ochrona zdrowia matek

Przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne we wrześniu 2000 r. podczas Milenijnego |cel 6 — zmniejszenie do 2015 roku o 3/4 wskaźnika śmiertelności wśród matek

Szczytu ONZ. Deklaracja Milenijna stanowiła pierwszy krok w zakresie realizacji kon- 6.
cepcji zrównoważonego ludzkiego rozwoju (sustainable human development) w prakty- Walka z HIV/AIDS, malarią i innymi chorobami
ce. W Deklaracji tej zawarte zostało bowiem zobowiązanie wszystkich państw członkow-
Cel 7 — zatrzymanie do 2015 epidemii HIV/AIDS i zmniejszenie liczby zachorowań
skich do podjęcia konkretnych działań na rzecz zapewnienia zrównoważonego ludzkiego Cel 8 — zatrzymanie do 2015 roku epidemii malarii i innych chorób zakaźnych i zmniejszenie liczby
rozwoju, m.in. poprzez walkę z ubóstwem, tworzenie odpowiednich warunków sprzyjają- zachorowań
cych rozwojowi zarówno na płaszczyźnie narodowej jak i międzynarodowej, mobilizację
środków finansowych na cele rozwojowe, a także uwzględnienie szczególnych potrzeb
państw najsłabiej rozwiniętych. W Deklaracji uznano także, iż podstawowym źródłem
rozwoju są przede wszystkim niewykorzystane zasoby kreatywności i talentu spoczywa-
jące w społeczeństwach państw rozwijających się, dla uwolnienia których obok promocji
508 | CzęśćIV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
7.
Zapewnienie zrównoważonego rozwoju w powiązaniu z ochroną Środowiska naturalnego
Cel 9 — wlączenie zasad zrównoważonego rozwoju do narodowych strategii rozwojowych i odbu-
dowa utraconych zasobów naturalnych
Cet 10 — zmniejszenie o polowę do 2015 roku liczby ludności nieposiadającej dostępu do zasobów
wody pitnej
Cel 11 — osiągnięcie do 2020 roku istotnej poprawy warunków bytowych 100 milionów mieszkań-
ców slumsów
8.
Rozwijanie globalnego partnerstwa w zakresie walki z dysproporcjami rozwojowymi
Cel 12 — dalszy rozwój otwartego, niedyskryminacyjnego. przewidywalnego i opartego na przejrzy-
stych zasadach światowego systemu handlowego i finansowego
Cet 13 — zwrócenie szczególnej uwagi na potrzeby państw najsłabiej rozwiniętych,
zapewnienie bezkontyngentowego i bezcłowego dostępu towarów z tych państw do rynków państw
rozwiniętych, redukcję zadłużenia i realizację programu HIPC, zwiększenie oficjalnej pomocy
rozwojowej
Cel 14 — zwrócenie szczególnej uwagi na problemy państw najsłabiej rozwiniętych pozbawianych
dostępu do morza (fandlock countries) oraz małych państw wyspiarskich (small isłand states)
Cel 153 — kompleksowe rozwiązanie problemu zadłużenia państw rozwijających się
Cel 16 — rozwój i realizacja we wspólpracy z państwami rozwijającymi się strategii na rzecz
zapewnienia pracy dla młodzieży
Cel 17 — zapewnienie państwom rozwijającym się we współpracy z korporacjami farmaceutycznymi
dostępu do najbardziej potrzebnych leków
Cel 18 — zapewnienie państwom rozwijającym się we współpracy z sektorem prywatnym dostępu
do najnowszych technologii informacyjnych i komunikacyjnych
Źródło: R. A. Coate, Mobilizing Support for the Millenium Development Goals, [w:] A Global Agenda;
Issues Before the 58th General Assembly, red. A. Drakulich, New York 2003, s. 1-2.
Większość pojawiających się współcześnie inicjatyw i działań, zarówno jednostron-
nych jak i wielostronnych w zakresie rozwiązywania problemów związanych z dyspropor-
cjami rozwojowymi, koncentruje się wokół realizacji Milenijnych Celów Rozwojowych.
Przy tym podstawę ich realizacji stanowi wypracowana i koordynowana przez powołaną
w ramach ONZ, Grupę Rozwoju (UN Development Group) specjalna strategia, na którą
składają się:
e po pierwsze, Milenijny Projekt, mający na celu operacyjne przygotowanie realiza-
cji Milenijnych Celów Rozwoju (opracowanie celów operacyjnych, określenie sposobów
ich realizacji oraz sposobów i źródeł ich finansowania);
e po drugie, Milenijna Kampania służąca mobilizacji państw członkowskich na rzecz
wywiązywania się z przyjętych zobowiązań w zakresie realizacji Milenijnych Celów
Rozwoju;
e po trzecie, Milenijne Raporty stanowiące podstawę oceny postępu poszczególnych
państw w zakresie realizacji Milenijnych Celów Rozwoju;
e oraz po czwarte, konkretne działania podejmowane zarówno w wymiarze jedno-
stronnym jak i wielostronnym na rzecz realizacji Milenijnych Celów Rozwoju.
Wprawdzie w praktyce proces realizacji Milenijnych Celów Rozwoju nie do końca
przebiega zgodnie z pierwotnymi założeniami, jednak ich znaczenie jako instrumentu
Rozdział 21. Międzynarodowe problemy społeczne 509
politycznej mobilizacji państw na rzecz realizacji koncepcji zrównoważonego ludzkiego
rozwoju w praktyce jest nie do przecenienia. Potwierdzenie tego stanowi chociażby sama
Jiczba podejmowanych na różnych szczeblach inicjatyw na rzecz ich realizacji, począwszy
od konceptualizacji działań w zakresie rozwiązania problemów rozwojowych i proble-
mów państw najsłabiej rozwiniętych, czemu służą licznie organizowane międzynarodo-
we konferencje, poprzez działania i inicjatywy, których celem jest stworzenie międzyna-
rodowych mechanizmów ułatwiających realizację założonych celów, aż do konkretnych
działań i strategii podejmowanych i realizowanych w państwach najsłabiej rozwiniętych
(zestawienie wybranych inicjatyw i działań na rzecz realizacji Milenijnych Celów Roz-
wojowych zawiera tabela 5).
W tym miejscu warto również zaznaczyć, iż nie bez przyczyny czołowe miejsce wśród
Milenijnych Celów Rozwojowych zawiera zobowiązanie do walki z ubóstwem (cel nr 1).
włączając
Osiągnięcie bowiem znacznego postępu w zakresie likwidacji ubóstwa stwarza punkt
wyjścia realizacji pozostałych cełów.
Tabela 5. Wybrane wielostronne inicjatywy i działania na rzecz realizacji
Milenijnych Celów Rozwoju
— 1996 — ogłoszenie przez ZO ONZ roku 1996 „Międzynarodowym Rokiem Walki
Likwidacja z Ubóstwem” oraz dekady lat 1997-2006 „Pierwszą ONZ-towską Dekadą Walki
ubóstwa z Ubóstwem
i głodu — 1999 — zainicjowany przez MFW przy współpracy Z. Bankiem Światowym pro-
gram Redukcji Ubóstwa i Promowania Wzrostu Gospodarczego
— 1990 — inicjatywa „Edukacja dła Wszystkich” ogłoszona podczas zorganizowanej
Zapewnienie pod patronatem UNESCO w Jomtien w Tajlandii Międzynarodowej Konferencji
dukacji „Edukacja dla Wszystkich” .
na po dstawowym — 2000 — Deklaracja i Plan działania w zakresie realizacji inicjatywy „Edukacja
poziomie dla Wszystkich” przyjęte podczas odbywającego się w Dakarze Światowego Forum
Edukacyjnego
— 2001 — ogłoszenie przez ZO ONZ dekady lat 2003-2012 „Dekada Walki z Anal-
fabetyzmem” oraz przyjęcie Międzynarodowego Planu Działania w tym zakresie
— 1979 — Konwencja Dotycząca Eliminacji Wszystkich Form Dyskryminacji Kobiet
— 1995 — Pekin Czwarta Ogólnoświatowa Konferencja poświęcona Problemom
Kobiet
Poprawa sytuacji — 2000 — przyjęcie przez ZO ONZ. Konwencji Przeciwko Ttansnarodowej Prze-
kobiet
stępczości Zorganizowanej wraz z dwoma dodatkowymi protokołami dotyczącymi
migrantów i handlu osobami w tym szczególnie kobietami i dziećmi
— 2003 — specjalna debata w ramach ONZ-towskiej Komisji Prawa Człowieka
poświęcona prawom kobiet
— 1989 — Konwencja Praw Dziecka
— 2002 — Fakultatywny Protokół do Konwencji Praw Dziecka dotyczący Zaanga-
Zmniejszenie Śmier- żowania Dzieci w Konflikty Zbrojne
telności wśród dzie- — 2002 — przyjęcie przez ZO ONZ na specjalnej sesji Deklaracji i Planu Dzialania
ci, poprawa losu na rzecz poprawy sytuacji dzieci w zakresie dostępu do edukacji, ochrony zdrowia,
dzieci i młodzieży ochrony przed wyzyskiem i przemocą, a także zapobiegania i walki z HIV/AIDS
— 2003 — Rezolucja 1460(2003) Rady Bezpieczeństwa wzywająca wszystkie pań-
stwa do natychmiastowego wprowadzenia zakazu udzialu dzieci w konfliktach zbroj-
O - nych
510 Część IV. Przediniot międzynarodowych stosunków politycznych
Cel 12 — Dalszy rozwój otwartego. niedyskryminacyjnego. przewidywalnego i opar-
tego na przejrzystych zasadach światowego systemu handlowego i finansowego
— 1999 — Global Compact — inicjatywa Sckretarza Generalnego ONZ zakładają.
ca włączenie również przedstawicieli sektora prywatnego w proces realizacji stralegii
rozwojowych
— 2001 — Dohijska Agenda Rozwoju przyjęta na Czwartej Konferencji Ministe-
rialnej w Doha w Katarze, zawierająca program działania uwzględniający potrzeby
państw najslabiej rozwiniętych
— 2002 — Międzynarodowa Konferencja dotycząca Finansowania Rozwoju. w efek-
cie której uznano konieczność zwiększenia zagranicznej pomocy rozwojowej w celu
osiągnięcia Milenijnych Celów Rozwojowych — wyrazem tego stal się tzw. „Konsen-
sus z Monterrev"
— 2003 — zorganizowane z inicjatywy Rady Ekonomiczno-Społecznej ONZ spo-
tkanie przedstawicieli międzynarodowych instytucji finansowych — MFW.
WTO w celu uzgodnienia koordynacji działań na rzecz realizacji w praktyce posta-
nowień Konsensusu z Monterrey
Cel 14 — zwrócenie szczególnej uwagi na problemy państw najsłabiej rozwiniętych
w tym pozbawianych dostępu da morza (landłock cotniriesy oraz małych państw
wyspiarskich (small island states)
— 1992 — Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro — zwrócenie uwagi na problemy małych
Rozwijanie państw wvspiarskich
globalnego — 1994 — Bridgetown (Barbados) — Globalna Konferencja poświecona
partnerstwa mom Trwałego i Zrównoważonego Rozwoju Małych Państw Wyspiarskich. przyjęcie
w zakresie walki Deklaracji i Planu Działania w tym zakresie
z dysproporcjami — 2001 -— Bruksela — Trzecia Konferencja Narodów Zjednoczonych dotycząca
rozwojowymi Państw Najstabiej Rozwiniętych; przyjęcie Programu Działania na rzecz państw naj-
słabiej rozwiniętych na lata 2001-2010, zakładającego podjęcie konkretnych działań
w zakresie: 1) promocji idei zrównoważonego humanitarnego rozwoju; 2) promocji
idei dobrego zarządzania (Good Govemance); 3) budowy instytucjonalnego i ludz-
kiego potencjału w zakresie rozwoju; 4) stworzenia możliwości osiągania korzyści
z globalizacji przez państwa najsłabiej rozwinięte; 5) promocja ochrony środowiska
naturalnego w kontekście strategii rozwojowych; 6) mobilizacja środków finansowych
na cele rozwojowe
—- 2002 — Johannesburg — Światowy Szczyt poświęcony problemom Trwałego
i Zrównoważonego Rozwoju
— 2002 — utworzenie w ramach sekretariatu ONZ Biura Wysokiego Przedstawi-
ciela ds. Państw Najsłabiej Rozwiniętych, Państw Pozbawionych Dostępu do Morza
i Małych Państw Wyspiarskich
— 2003 — Ałma Ata — Kazachstan — Konferencja Narodów Zjednoczonych
poświęcona problemom Państw Pozbawionych Dostępu do Morza
— 2004 — Mauritius — planowana międzynarodowa konferencja poświęcona pro-
blemom małych państw wyspiarskich
Cel 16 — rozwój i realizacja we współpracy z państwami rozwijającymi się strategii
na rzecz zapewnianie pracy dla młodzieży -
— 2000 — powołanie z inicjatywy ONZ, Banku Światowego i Międzynarodowej
Organizacji Pracy Grupy Youth Employment Network, której celem jest przygotowy-
wanie zaleceń w zakresie walki z problemem bezrobocia wśród młodych; efektem
pracy Grupy jest dwanaście rekomendacji, zalecających państwom rozwijającym się
m.in.: 1) włączanie problematyki zatrudnienia młodzieży do kompleksowych strate-
gii zatrudnienia; 2) inwestycje w edukację i szkolenia; 3) zwiększenie dostępności do
wszystkich form edukacji; 4) podjęcie działań na rzecz rozwoju technologii komuni-
kacyjnych i informacyjnych
|--./ó/ó/////||.- Rozdział 21. Międzynarodowe problemy społeczne _—_——————_ Sq]
Cel 18 — zapewnienie państwom rozwijającym się we współpracy z sektorem prywat-
nym dostępu do najnowszych technołogii informacyjnych i komunikacyjnych
— 2000 — Digita! Opportunity Task Force (DOT — Force) — inicjatywa państw
G8 przyjęta na szczycie na Okinawie; celem DOT — Force jest pomoc państwom
rozwijającym się w zakresie narodowych strategii na rzecz rozwijania technologii in-
formacyjnych i komunikacyjnych; przyjęcie Karty z Okinawy dotyczącej Głobalnego
Społeczeństwa Informacyjnego
— 2001 — przyjęcie na szczycie G8 w Genui Planu Działania DOT — Force
— 2001 — UN Information and Communication Task Force — grupa powołana
z inicjatywy Sekretarza Generalnego ONZ, której celem jest opracowywanie strategii
na rzecz rozwijania technologii informacyjnych i komunikacyjnych oraz sposobów ich
wykorzystania dla realizacji celów rozwojowych
Inne inicjatywy:
— Digital Opportunity Initiative — wspólna inicjatywa UNDP, Banku Światowego,
BŚ oraz Anderson Consulting i Fundacji Markle
— Network Readiness and Resource Initiative — wspólna inicjatywa Fundacji
ONZ, IBM, Fundacji Markle, Światowego Forum Gospodarczego oraz Uniwersy-
tctu Harvarda
Źródło: opracowanie własne na podstawie: R. A. Coate, Mobilizing Support for the Millenium Development
Goals, [w:]A Global Agenda; Issues Before the 58th General Assembly, red. A. Drakulich, New York 2003, s. 1-
Prable- 49.
3. HIV/AIDS
Epidemia HIV/AIDS stanowi współcześnie jeden z najpoważniejszych międzynaro-
dowych problemów społecznych. Pomimo wzrastających nakładów finansowych na wał-
kę z HIV/AIDS, ogromnego zaangażowania politycznego i zwiększającego się dostępu
4. do niezbędnej terapii, nadal odnotowuje się bardzo dużą dynamikę w zakresie przyrostu
4 nowych zachorowań. Tym bardziej że jak stwierdza raport na temat globalnej epidemii
+ AIDS (2004 Report on the Global AIDS Epidemic), żaden region świata nie pozostaje
dziś wolny od choroby.
Oprócz sfery społecznej, problem HIV/AIDS stanowi poważne wyzwanie także
. Ww. sferze gospodarczej. Ocenia się bowiem, że w państwach afrykańskich — najbardziej
dotkniętych epidemią — tylko z powodu HIV/AIDS Produkt Krajowy Brutto może
. w ciągu najbliższych sześciu lat obniżyć się nawet o 8%, a z powodu zwiększającej się
aliczby zakażeń i zachorowań w ciągu najbliższych dziesięciu lat tylko w samej Botswanie
( koło jedna czwarta gospodarstw domowych może stracić większość swoich źródeł
Utrzymania. Dodatkowo, jak wskazują prognozy Międzynarodowej Organizacji Pracy,
kutek epidemii HIV/AIDS liczba osób w wieku produkcyjnym może obniżyć się do
20 r. w najbardziej dotkniętych problemem państwach afrykańskich nawet o 35%,.5
4 Epidemia HIV/AIDS ma również katastrofalny wpływ na system oświaty w wielu
dótkniętych tym problemem państwach afrykańskich, choroba bowiem szybciej zabija
dtczycieli, aniżeli są oni w stanie zdobyć niezbędne kwalifikacje.” Tendencji tej towa-
szy także pogłębiający się kryzys w zakresie dostępu do skutecznych metod leczenia
a
: > UNAIDS, 2004 Report on the Global AIDS Epidemic. Geneva 2004.
World Bank, Education and HIV/AIDS: A Window of Hope, URL: <http://www.worldbank.org/
Velopmentnews/stories/html/050802a.htm>.
512. Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 21. Międzynarodowe problemy społeczne __——————————_'513

Tabela 6. Statystyka zachorowań na HIV/AIDS na kohiec 2002 roku

osób zarażonych wirusem HIV, Według szacunków UNAIDS, aż 95% wszystkich zara-
żonych żyje w państwach rozwijających się, z czego tylko 7% ma dostęp do niezbędnych | Liczba dorosłych i dzieci poż arażenych
leków. Region Początek epidemii żyjących z HIV/AIDS
do 2002 roku HIV/AIDS tylko
Ewidentny związek zachodzący pomiędzy HIV/AIDS a pogłębianiem się dyspropor- w 2002 roku
Afryka subsaharyjska koniec lat 70. — początek 80. 29,4 mln 3,5 mln
cji rozwojowych znalazł odbicie w Deklaracji Milenijnej, gdzie wśród Milenijnych Ce- Afryka Północna i Bliski .
Wsch d .208KI| koniec lat 80. 550 tys 83 tys
lów Rozwojowych umieszczono także walkę z epidemią HIV/AIDS, ale problem ten ma
o wiele szerszy charakter. Wielowymiarowość epidemii HIV/AIDS jako problemu mię- Azja Południowa i Połu- .
dniowo-Wschodnia koniec lat 80. 6 mln 700 tys
dzynarodowego oznacza bowiem, że stanowi on nie tylko wyzwanie czysto medyczne — Azja Wschodnia i Pacyfik | koniec lat 80. 1,2 mln 270 tys
zarówno w kontekście poszukiwania sposobów skutecznego leczenia, jak i zapewnienia Ameryka Łacińska koniec lat 70. — początek 80. 1.5 min 150 tys
bezpieczeństwa krwi do transfuzji i preparatów krwi, ale również, a może przede wszyst- Karaiby początek lat 90. 440 tys 60 tys
Europa Wschodnia i Azja | koniec lat 70. — początek lat
kim społeczne. Ze względu bowiem na sposób przenoszenia wirusa HIV, a także fakt, Centralna 80. 1,2 mln 250 tys
iż epidemia rozprzestrzenia się głównie w tzw. grupach zwiększonego ryzyka, problem - koniec lat 70. — początek lat
Europa Zachodnia 80. począ 570 tys 30 tys
ten współwystępuje wraz z innymi problemami społecznymi: w państwach rozwijają-
2 koniec lat 70. — początek lat
cych się — ubóstwem i brakiem edukacji, w państwach rozwiniętych — narkomanią Ameryka Północna 80. Począ 980 tys 45 tys
i prostytucją. Co więcej, od momentu ujawnienia w początkach lat 80. choroby, wskutek
Australia i Nowa Zelandia gone lat 70. — początek lat 15 tys 500
dyskryminacji i stygmatyzacji osób zarażonych wirusem HIV — szczególnie homosek-
Razem 42 mln 5 min
sualistów — problem HIV/AIDS zaczął stanowić poważne wyzwanie także w zakresie
ochrony praw człowieka. Źródło: UNAIDS, AIDS epidernic update: December 2002,
URL: <http://www.unaids. org/worldaidsday/2002/pressfupdate/epiupdate2002_en. doc>.
Złożoność problematyki HIV/AIDS, a także narosłe wokół niej emocje i uprzedze-
nia (przez część środowisk problem HIV/AIDS postrzegany był również w kategoriach
Malawi, Mozambiku i Suazi — a więcw państwach o najwyższym wskaźniku zachorowań
moralnych) sprawiła, że proces jego międzynarodowej regulacji, w który zaangażowane
średnia dtugość życia spadła nawet poniżej 40 lat. |
są zarówno państwa rozwijające się jak i rozwinięte, poszczególne organizacje międzyna-
Obok Afryki drugim pod względem liczby zachorowań obszarem jest Europa Wschod-
rodowe, a także spora grupa podmiotów pozarządowych napotykał wiele barier, w tym
nia i Azja Centralna (obszar dawnego ZSRR), a szczególnie Federacja Rosyjska, Esto-
przede wszystkim psychologicznych.
nia, Ukraina i Łotwa, gdzie odnotowuje się największą dynamikę przyrostu zakażeń.
Z, szacowanej na 1,2 miliona grupy osób żyjących na tym obszarze z wirusem HIV do
i 2002 roku, aż 250 tys zostało zakażonych w samym 2002 roku. Co więcej, począwszy od
3.1. Skala problemu
1998 roku tylko w samej Rosji co roku nieprzerwanie podwaja się liczba zakażeń wiru-
„żę sem HIV
Rozprzestrzenianie się epidemii H[V/ATIDS ma ogromny wpływ na procesy demo-
Jak wynika z danych statystycznych (tabela 6), najbardziej dotkniętym epidemią
graficzne. Ża sprawą wirusa HIV zaludnienie w 53 państwach o największej liczbie zaka-
HIV/AIDS obszarem jest Afryka subsaharyjska, gdzie w 2002 r. odnotowano aż 3,5
żeń, według szacunków Wydziału Demograficznego Departamentu Ekonomiczno-Spo-
miliona nowych zachorowań (w 2003 r. liczba zakażonych ponownie sięgnęła 3 mln),
co daje łączną liczbę 29,4 miliona osób żyjących z HIV/AIDS na tym terenie. W tym tecznego ONZ, może osiągnąć w 2015 r. poziom o 129 mln mniejszy, aniżeli byłoby to
samym czasie tylko z powodu HIV/AIDS zmarło na tym obszarze około 2,4 miliona $$ możliwe bez epidemii. W roku 2050 różnica ta może wynieść nawet 480 mln. Największy
osób. Łącznie, od pierwszego zdiagnozowania HIV/AIDS w 1981 r., na AIDS zmarło
8 jednak wpływ na procesy demograficzne epidemia HIV/AIDS ma w Afryce. Ocenia się,
s, że wskutek epidemii tylko w 2000 r. w 38 najbardziej dotkniętych chorobą państwach
około 20 mln ludzi.
Afryki żyło o 16 min ludzi mniej. Prognozy Wydziału Demograficznego wskazują, że
Patrząc na problem HIV/AIDS z perspektywy poszczególnych państw, aż w czterech
w 2015 r. liczba ta może zwiększyć się do 91 mln, natomiast w 2050 r. do 320 mln.”
państwach Afryki Południowej odsetek zakażeń i zachorowań przekroczył niewyobra-
żalny 30% próg. Według danych UNAIDS z grudnia 2002 roku, w Botswanie wskaźnik
zachorowań sięgnął 38,8%, w Zimbabwe — 33,7%, w Suazi — 33,4%, a w Lesotho — 8 UNAIDS, AIDS Epidemic Update, December 2001, URL: <http:/fwww.unaids.org>.
31%. Efektem tego jest także drastycznie obniżający się wskaźnik długości życia. O ile 9 UNAIDS, AIDS Epidemic Update, December 2002, URL: <http://www.unaids.org>.
10 Department of Economic and Social Affairs, Populations Division, Long-Range Populations Pro-
na obszarach wolnych od zachorowań średnia długość życia dla Afryki wynosi 62 lata, pna pe URL:< http:/fwww.un.org/esa/populationpublications/longrange/long-range_
working-paper.
o tyle na obszarach objętych epidemią kształtuje się na poziomie 47 lat. W Botswanie, al.pdf>.
514,0 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
Najbardziej narażoną na zarażenie HIV/AIDS grupę stanowią kobiety oraz młodzież
w wieku od 15 do 24 lat. Zgodnie z ustaleniami zawartymi w raporcie UNAIDS na temat
globalnej epidemii HIV/AIDS za 2004 r., do końca 2003 r. kobiety stanowiły połowę
wszystkich zarażonych wirusem HIV. W Afryce subsaharyjskiej wskaźnik ten sięgnął
nawet 57%. Prawie połowę wszystkich zarażonych stanowią ludzie młodzi, w wieku od
15 do 24 lat.
Skala i dynamika zachorowań na HIV/AIDS na całym świecie stanowi nadal po-
ważne, bo postrzegane w kategoriach kryzysu humanitarnego wyzwanie dla społeczno-
ści międzynarodowej, tym bardziej że do tej pory nie udało się wynaleźć skutecznego
lekarstwa czy szczepionki przeciwko HIV/AIDS. Tendencji wzrostowej w zakresie za-
chorowań na HIV/AIDS towarzyszy także negatywne zjawisko w postaci ograniczonego
dostępu do skutecznych metod leczenia. Według szacunków UNAIDS, aż 95% wszyst-
kich zarażonych żyje w państwach rozwijających się, z czego tylko 7% ma dostęp do
niezbędnych leków.
Istotną przeszkodę w zakresie walki z HIV/AIDS stanowi wprowadzony w wyniku
Rundy Urugwajskiej GATT reżim dotyczący ochrony praw własności intelektualnej,
w tym szczególnie wzmocniona ochrona patentowa leków. Co dodatkowo, w związku
z faktem, iż większość leków hamujących rozwój HIV/AIDS produkowanych jest przez
koncerny farmaceutyczne w państwach rozwiniętych, skutecznie ogranicza możliwości
walki z chorobą w państwach najbardziej dotkniętych problemem HIV/AIDS.
Poważnym problemem w kontekście HIV/AIDS są rosnące koszty finansowe walki
z epidemią. Jak wskazują najnowsze dane (2004 Report on the Global AIDS Epidemic),
mimo iż globalne wydatki na walkę z HIV/AIDS wzrosły przeszło piętnastokrotnie
w ciągu ośmiu lat — z 300 mln USD w 1996 r. do 5 mld USD w 2003 r., to i tak stanowi
to mniej niż połowę Środków potrzebnych na skuteczną walkę z problemem. Zgodnie
z szacunkami UNAIDS, koszty walki z epidemią HIV/ AIDS w 2005 r. mogą wzrosnąć
do 12 mld USD, natomiast w 2007 r. już do 20 mld USD. W tym, aż 43% pochłonie walka
z epidemią w Afryce subsaharyjskiej, 28% — w Azji, 17% — w Ameryce Łacińskiej
i w obszarze Karaibów, 9% — w Europie Wschodniej i 1% — w Afryce Północnej i na
Bliskim Wschodzie.
3.2. Inicjatywy i działania na rzecz walki z HIV/AIDS
Proces międzynarodowej regulacji problemu HIV/AIDS, który rozpoczął się wraz
z identyfikacją epidemii na przełomie 1983 i 1984 r., napotykał spore trudności. Pierwsze
reakcje państw, w których odnotowano przypadki zachorowań, skłaniały się raczej w kie-
runku zaprzeczania istnienia problemu oraz daleko posuniętej powściągliwości. W kilku
państwach Afryki i Azji — najbardziej dotkniętych epidemią, władze przez dłuższy czas
odmawiały przyznania, że problem HIV/AIDS również ich dotyczy, a przejawem tego
było m.in. zbojkotowanie przez część przywódców afrykańskich Pierwszego Międzyna-
rodowego Sympozjum dotyczącego HIV/AIDS w Afryce w 1985 roku.
Rozdział 21. Międzynarodowe problemy społeczne 515
Przedmiotem regulacji międzynarodowych problem HIV/AIDS stał się dzięki aktyw-
ności Rady Europy, która jako pierwsza organizacja międzynarodowa odpowiedziała na
wyzwanie HIV/AIDS. Podejmowane przez Radę Europy inicjatywy szły w dwóch kie-
runkach. Z jednej strony, koncentrowały się na zagrożeniach, jakie HIV/AIDS stwarza
w sferze medycznej, czego wyrazem stały się specjalne zalecenia dla państw członkow-
skich: z 1983 r. — w sprawie bezpieczeństwa krwi i preparatów krwi, oraz z 1985 r. —
w sprawie traktowania dawców krwi. Z drugiej zaś strony, dotyczyły kwestii ochrony
praw człowieka w kontekście HIV/AIDS. W tym kierunku szła m.in. rezolucja Zgroma-
dzenia Parlamentarnego Rady Europy z 23 listopada 1983 r. dotycząca niedyskrymina-
cji homoseksualistów w kontekście HIV/AIDS, stanowiąca jednocześnie odpowiedź na
toczącą się w mediach dyskusję, w której rozprzestrzenianie się AIDS łączono ze Śro-
dowiskami homoseksualnymi. W tym kontekście warto również zaznaczyć, iż to Rada
Europy, jako pierwsza organizacja międzynarodowa w przyjętej w 1981 r. rezolucji po-
twierdzającej prawo każdego człowieka do swobodnego samookreślenia się w sferze sek-
sualnej, wezwała Światową Organizację Zdrowia (World Health Organization — WHO)
do wykreślenie homoseksualizmu z Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób.
Problem ochrony praw człowieka w kontekście HIV/AIDS dzięki zaangażowaniu
Rady Europy, a także aktywności organizacji pozarządowych zyskał szerokie zaintere-
sowanie społeczności międzynarodowej i stał się przedmiotem międzynarodowych re-
gulacji. Problem ten był m.in. przedmiotem dyskusji podczas specjalnej debaty Zgro-
madzenia Ogólnego ONZ w 1987 r., kiedy ówczesny Sekretarz Generalny ONZ. Javier
Perez de Cuellar określił AIDS mianem „globalnego konfliktu”, którego skutki są rów-
nie niszczące jak skutki wojny. Zaznaczył przy tym, iż należy prowadzić wojnę przeciwko
chorobie, a nie ludziom chorym na HIV/AJDS.
W tym kontekście warto również wspomnieć o inicjatywie Polski w postaci —
przyjętej w 1997 r. podczas 67 sesji ONZ.-towskiej Komisji Praw Człowieka — rezolucji
Prawa człowieka a HIVIAIDS, która zawiera wytyczne, jakimi powinny kierować się
państwa w podejmowaniu działań mających na celu ochronę praw osób zarażonych
HIV/AIDS.
Problemowi ochrony praw człowieka, a przede wszystkim niedyskryminacji osób
z HIV/AIDS poświęcone były także kolejne międzynarodowe konferencje dotyczące
HIV/AIDS organizowane w latach 1988—1989, a także zorganizowane w 1989 r. w Gene-
wie Międzynarodowe Konsultacje w sprawie HIV/AIDS i praw człowieka.
Dużą rolę w zakresie promocji problemów związanych z ochroną praw człowieka
w kontekście HIV/AIDS odegrały organizacje pozarządowe, zrzeszające osoby chore
na HIV/AIDS, a także organizacje reprezentujące interesy osób chorych i związanych
z nimi środowisk. Przejawem ich zaangażowania na rzecz walki z HIV/AIDS były organi-
zowane od 1989 r. Międzynarodowe Konferencje Organizacji Pozarządowych zajmują-
cych się problematyką HIV/AIDS, w efekcie czego w 1990 r. powołano Międzynarodową
Radę Organizacji pozarządowych zajmujących się problemem HIV/AIDS (niemational
Council of AIDS Service Organizations).
Problem niedyskryminacji osób zarażonych HIV/AIDS stał się również przedmio-
tem szczególnego zainteresowania Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP), przede
516 | Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
wszystkim w kontekście postępowania wobec osób zakażonych wirusem HIV w miejscu
pracy. Modelowe rozwiązania w tym zakresie, choć o charakterze niewiązącym, zawie-
ra wydany przez MOP w 2001 r. Kodeks Dobrej Praktyki Międzynarodowej Organizacji
Pracy na temat HIVIAIDS w miejscy pracy (An ILO Code of Practice on HW]IAIDS and
the World of Work). Dodatkowo, wiele konwencji i rekomendacji MOP (mimo iż w spo-
sób bezpośredni nie odnosi się do problemu HIV/AIDS w miejscu pracy), ze względu
na uniwersalny charakter i szeroką wykładnię, znajduje zastosowania wobec problemów
osób z HIV/AIDS. Regulacje te w szczególności dotyczą prawa do zdrowego, przyja-
znego środowiska pracy, wykonywania pracy w szczególnie trudnych warunkach oraz
pracy osób niepełnosprawnych, do których wykładnia MOP zalicza także ludzi żyjących
zHiVw!!
Umiędzynarodowienie problemu HIV/AIDS nieodłącznie związane jest z działal-
nością Światowej Organizacji Zdrowia (WHO). Wprawdzie tuż po ujawnieniu choroby
problem HIV/AIDS nie zyskał priorytetowego charakteru w zakresie działalności or-
ganizacji (WHO postrzegała problem HIV/AIDS jako problem państw bogatych, któ-
re same są w stanie skutecznie sobie z nim poradzić), jednak już w listopadzie 1983 r.
z inicjatywy WHO zorganizowane zostało spotkanie z udziałem czołowych światowych
ekspertów w celu określenia możliwych międzynarodowych implikacji epidemii.
Aktywnie WHO włączyła się w proces rozwiązywania problemu HIV/AIDS od
1985 r. — po Pierwszej Międzynarodowej Konferencji dotyczącej HIV/AIDS. Efek-
tem tego zaangażowania stało się powołanie w ramach Wydziału Chorób Zakaźnych
WHO — Programu Kontroli AIDS, a także ogłoszenie przez WHO roku 1987 Rokiem
Globalnej Mobilizacji na rzecz Walki z AIDS.
Aktywizacja WHO w zakresie HIV/AIDS zbiegała się również z ujawnieniem skali
zachorowań i dynamiki rozprzestrzeniania się choroby w państwach trzeciego Świata.
W znacznym stopniu przyczyniła się do tego zorganizowana w Brazzaville w 1986 r.
Regionalna Konferencja poświęcona problemowi AIDS w Afryce.
Zaangażowanie WHO w proces regulacji HIV/AIDS zapoczątkowało także proces
instytucjonalizacji problemu HIV/AIDS. Przejawem tego stało się powołanie w lutym
1987 r. Specjalnego Programu ds. AIDS, z czasem przekształconego w Globalny Pro-
gram ds. AIDS, którego nadrzędnym celem była koordynacja działań i wysiłków po-
dejmowanych na rzecz walki z AIDS we wszystkich wymiarach: poczynając od badań
medycznych, a na prawach człowieka kończąc.
Instytucjonalizacji problemu HIV/AIDS w ramach WHO towarzyszył proces instytu-
cjonalizacji współpracy w zakresie walki z HIV/AIDS pomiędzy poszczególnymi agenda-
mi ONZ. Pierwszą inicjatywę w tym zakresie stanowił powołany w ramach ONZ Komitet
Kierowniczy ds. HIV/AIDS (Steering Commiitee on AIDS), do którego zadań należała
koordynacja działań podejmowanych na rzecz walki z AIDS przez główne departamenty
ONZ oraz UNICEF UNFPA, UNDP. Następnym krokiem było powołanie z inicjatywy
Globalnego Programu ds. AIDS — Międzyagencyjnej Grupy Doradczej (Inter-Agency
1! Szerzej na ten temat: J. Sobeyko, Konwencje i zalecenia Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczące
postępowania w miejscu pracy wobec osób żyjących z HIV/AIDS, [w:] HIVIAIDS. Prawa człowieka w miejscu
pracy, red. A. Kijowski, Warszawa 2003, s. 53-71.
Rozdział 21. Międzynarodowe problemy społeczne __
———————_ 5q7
Advisory Group), złożonej z przedstawicieli wszystkich agend ONZ zainteresowanych
problematką HIV/AIDS, które nie uczestniczyły w pracach Komitetu Kierującego. Inną
inicjatywą w tym zakresie było powołanie przez Globalny Program ds. AIDS — Glo-
balnego Komitetu Zarządzającego ds. AIDS, którego zadania skupiały się na mobili-
zacji środków finansowych na cele związane z HIV/AIDS, a także opracowywaniu dłu-
gotrwałych strategii działania w zakresie walki z HIV/AIDS i koordynowaniu działań
podejmowanych przez inne agencje.
Przełomowym momentem w zakresie instytucjonalizacji problemu HIV/AIDS oka-
zał się rok 1996. Wówczas to z inicjatywy sześciu organizacji wchodzących w skład sys-
temu ONZ (UNICEF UNDB UNFPA, UNESCO, WHO, Bank Światowy) powstał
Wspólny Program Narodów Zjednoczonych ds. HTV/AIDS (the Joint United Nations Pro-
gramme on HIV/AIDS — w skrócie UNAIDS), którego nadrzędnym celem jest promo-
cja walki z HIV/AIDS, jako jednego z najważniejszych zadań zarówno na szczeblu na-
rodowym jak i na płaszczyźnie międzynarodowej. Od 1996 r. do współpracy w ramach
UNAIDS przystąpiły również: w 1999 r. — Biuro NZ ds. Narkotyków i Przestępczości;
w 2001 r. — Międzynarodowa Organizacja Pracy oraz w 2003 r. — Światowy Program
Zywnościowy.
Działalność UNAIDS obsługuje sekretariat z siedzibą w Genewie, sam zaś Program
posiada swoje biura w około siedemdziesięciu państwach. W skład Programu obok 22
przedstawicieli reprezentujących wszystkie regiony świata wchodzą również przedstawi-
ciele pięciu organizacji pozarządowych, w tym organizacji zrzeszających osoby chore na
AIDS.
Program koncentruje swoją działalność zarówno na koordynowaniu międzynaro-
dowych akcji podejmowanych w zakresie walki z HIV/AIDS za pomocą Wspólnego
Budżetu i Planu Działania (Unified Budget and Work Plan), takich jak np. inicjatywa
WHO — „trzy do pięciu”, dotycząca zapewnienia do 2005 r. leczenia 3 milionom cho-
rych na AIDS, a także na koordynowaniu działań podejmowanych w ramach systemu
ONZ. w poszczególnych państwach, czemu służy funkcja Koordynatora UNAIDS. Po-
nadto UNAIDS świadczy pomoc w zakresie wypracowywania i wdrażania komplekso-
wych planów walki z AIDS, tworzenia w poszczególnych państwach Narodowych Rad
ds. AIDS oraz koordynuje w zakresie walki z AIDS realizację — przygotowywanych
przez poszczególne państwa w porozumieniu z MFW — Narodowych Strategii Walki
z Ubóstwem.
. Proces instytucjonalizacji problematyki HIV/AIDS w dużym stopniu dotyczy rów-
' nież inicjatyw regionalnych. Przejawem tego jest funkcjonowanie Komisji ds. HIV/AIDS
: i Zarządzania w Afryce (Commission on HIVIAIDS and Governance in Africa), Forum
„ Przywództwa dla Azji i Pacyfiku (Asia — Pacific Leadership Forum), którego działania
koncentrują się również na problematyce HIV/AIDS, Pan-Karaibskiego Partnerstwa na
' rzecz walki z HIV/AIDS (Pan Caribbean Partnership Against HIV1AIDS), a także Pro-
_ gramu Natychmiastowej Reakcji na Epidemię HIV/AIDS w państwach WNP (Program
. of Urgent Response of the CIS Member States to HWIAIDS Epidemic).
W zakresie wielostronnych inicjatyw podejmowanych na rzecz walki z HIV/AIDS
«szczególnie przełomowe znaczenie miała Specjalna Sesja Zgromadzenia Ogólnego
 518 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
|
| ONZ (2001 r.) poświęcona problemowi HIV/AIDS, w efekcie której przyjęto Deklarację
Zobowiązań na rzecz walki z HIVJAIDS, która precyzuje konkretne cele, jakie państwa
członkowskie zobowiązują się zrealizować w zakresie walki z HIV/AIDS w określonym
horyzoncie czasowym.
Istotna rola w procesie walki ze światową epidemią HIV/AIDS przypada w udziale
państwom rozwiniętym. Efektem ich zaangażowania i współpracy w tym zakresie jest po-
wołany w 2002 r. w porozumieniu z ONZ — Głobalny Fundusz na rzecz Walki z AIDS,
Gruźlicą i Malarią. Idea powołania Funduszu pojawiła się po raz pierwszy na spotkaniu
przywódców państw Grupy G 7/8 na Okinawie w 2000 r., a następnie była przedmio-
tem dyskusji podczas kolejnego spotkania G7/8 w Genui. Szeroka formuła i otwarty
charakter Funduszu jako międzynarodowego mechanizmu służącego mobilizacji środ-
ków finansowych na rzecz walki z HIV/AIDS sprawiają, że w jego działalność — oprócz
państw rozwiniętych jako głównych sponsorów — zaangażowane są również podmioty
pozarządowe, w tym m.in. Fundacja Billa i Melindy Gates.
Wiele współczesnych inicjatyw na rzecz rozwiązania problemu HIV/AIDS koncen-
truje się na probłemie ograniczonego dostępu do niezbędnych w terapii HIV/AIDS le-
ków. Istotną przeszkodą w zakresie skutecznej walki z HIV/AIDS jest bowiem, wprowa-
dzony w wyniku Rundy Urugwajskiej GATT, reżim dotyczący ochrony praw własności
intelektualnej, w tym szczególnie wzmocniona ochrona patentowa leków. Wzrost cen
leków przeciwko HIV/AIDS w związku z ochroną patentową, a także fakt, iż większość
z nich produkowana jest przez koncerny farmaceutyczne w państwach rozwiniętych, sku-
tecznie ogranicza możliwości walki z epidemią w państwach najbardziej dotkniętych tym
problemem.
Wśród międzynarodowych inicjatyw podejmowanych w tym zakresie na szczególną
uwagę zasługuje inicjatywa organizacji pozarządowej Lekarze Bez Granic, w postaci
zainicjowanej w 1999 r. międzynarodowej kampanii na rzecz zwiększenia dostępności
do leków przeciwko HIV/AIDS, gruźlicy i malarii.
Problem dostępności do leków przeciwko HIV/AIDS zyskał również zaintereso-
wanie Światowej Organizacji Handlu (World Trade Organization — WTO), za spra-
wą przyjętej w jej ramach Deklaracji dotyczącej Porozumienia o Handlowych Aspektach
Praw Własności Intelektualnej i Zdrowia Publicznego (Doha Declaration on the TRIPŚ
Agreement and Public Health). Przyjęta podczas Czwartej Konferencji Ministerialnej
WTO w Doha w 2001 r. i uznawana za wyraz kompromisu osiągniętego przez pań-
stwa członkowskie WTO w zakresie ochrony praw własności intelektualnej i zwiększenia
dostępności do leków przeciwko HIV/AIDS — Deklaracja zawiera m.in. zobowiązanie
państw członkowskich do zapewnienia szerszego dostępu do leków szczególnie przeciw-
ko HIV/AIDS, gruźlicy i innym chorobom zakaźnym.
W tym kontekście warto również zwrócić uwagę na inicjatywy podejmowane przez
sektor prywatny w zakresie walki z HIV/AIDS m.in. w postaci: Globalnej Koalicji
Biznesu ds. HIV/AIDS (Global Business Coalition on HWIAIDS); Narodowych Rad
Biznesu ds. AIDS (Nationał Business Councils for AIDS), a także Światowego Forum
Gospodarczego, które stanowią także istotne fora do dalszych dyskusji i negocjacji
w zakresie zwiększenia dostępności do teków m.in. przeciwko AIDS.
Rozdział 21. Międzynarodowe problemy społeczne ___———_—_——_ 519
4. Narkotyki i transnarodowa przestępczość zorganizowana
Postęp techniczny w zakresie informacji i komunikacji, zwiększająca się przenikli-
wość granic państwowych oraz wzrastająca mobilność ludzi, dóbr i usług w skali całego
świata w szczególny sposób sprzyjają umiędzynaradawianiu działalności przestępczej.
Pod wpływem zachodzących na wielu płaszczyznach procesów głobalizacji zmianie ule-
ga jednak nie tylko zasięg wspólczesnej działalności przestępczej, ale również jej inten-
sywność i charakter.
Na początku lat 90. XX wieku w związku z rozszerzaniem się zasięgu i przedmiotu
działania zorganizowanych grup przestępczych pojawiło się pojęcie tzw. przestępczo-
ści transnarodowej, którym zaczęto określać każdą, przekraczającą granice narodowe,
działalność przestępczą.
W roku 1995 w ramach ONZ, wyodrębniono siedemnaście kategorii transnarodo-
wych przestępstw, na które składają się: 1) proceder prania pieniędzy; 2) działalność
terrorystyczna; 3) kradzież dzieł sztuki i obiektów kultury materialnej; 4) kradzież wła-
sności intelektualnej; 5) nielegalny handel bronią; 6) porywanie samolotów; 7) pirac-
two morskie; 8) zabór środków komunikacji śródlądowej; 9) oszustwa ubezpieczeniowe;
10) przestępstwa komputerowe; 11) przestępstwa ekologiczne; 12) handel żywym towa-
rem; 13) handel organami ludzkimi; 14) nielegalny handel narkotykami; 15) fałszywe
bankructwa; 16) przenikanie do legalnej działalności gospodarczej oraz 17) korupcja
i przekupstwo osób sprawujących partyjne lub publiczne funkcje. Nie jest to oczywiście
katalog zamknięty, gdyż zakres transnarodowej działalności przestępczej ciągle się roz-
szerza.
Wzrastająca świadomość zagrożeń związanych z rozszerzaniem się zakresu i za-
sięgu transnarodowej przestępczości zorganizowanej znalazła odzwierciedlenie w sze-
regu międzynarodowych inicjatyw na rzecz przeciwdziałania tego rodzaju zjawiskom.
Przy tym podejmowane przez społeczność międzynarodową działania zmierzały przede
wszystkim w kierunku stworzenia ram prawnych dla międzynarodowej współpracy w tym
zakresie, szczególnie zaś międzynarodowej współpracy organów Ścigania i wymiaru spra-
wiedliwości.
4.1. Inicjatywy i dzialania na rzecz zwalczania transnarodowej przestępczości
zorganizowanej
Problem transnarodowej przestępczości zorganizowanej, pomijając nielegalną pro-
-—_ dukcję i handel narkotykami (problem ten zostanie omówiony odrębnie), stał się przed-
. „miotem międzynarodowych regulacji stosunkowo niedawno, bo dopiero w latach 90.
7; KXwieku. Najważniejszą inicjatywą, jaka pojawiła się w tym kontekście, była zgłoszona
4. w 1996 r. przez prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego na forum Zgromadzenia
Ogólnego ONZ propozycja konwencji przeciwko międzynarodowej przestępczości zor-
ganizowanej.
Sama idea opracowania międzynarodowego instrumentu prawnego umożliwiającego
walkę z przestępczością zorganizowaną została zawarta w Dekiaracji Politycznej i Ogól-
noświatowym Planie Zwalczania Międzynarodowej Przestępczości Zorganizowanej, przy-
520 —————__ Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
jętych w 1994 r. w Neapolu podczas obrad Światowej Konferencji Ministrów Sprawie-
dliwości na temat przestępczości zorganizowanej. Prace nad konwencją trwały trzy i pół
roku. Ważnym wydarzeniem w toku jej przygotowywania było zorganizowane w War-
szawie spotkanie ekspertów rządowych na temat opracowania wstępnych założeń kon-
wencji (luty 1998 r.), podczas którego przedstawiciele 55 państw potwierdzili istnienie
woli politycznej opracowania prawnego instrumentu międzynarodowego w kwestii zwal-
czania przestępczości zorganizowanej. W tym samym roku powołano w ramach ONZ
Komitet ad hoc ds. opracowania konwencji. Efektem jego pracy stało się przygotowanie
projektów czterech międzynarodowych instrumentów prawnych w zakresie walki z prze-
stępczością zorganizowaną: Konwencji Przeciwko Transnarodowej Przestępczości Zorgani.
zowanej (Convention against Transnational Organized Crime); oraz trzech protokołów —
Protokołu w sprawie Zapobiegania, Zwalczania i Karania Handlu Osobami w tym szczegól.
nie Dziećmi i Kobietami (Protocol to Prevent, Suppress and Punish Trafficking in Persons,
Especially Women and Children); Protokołu Przeciwko Przemytowi Migrantów Lądem, Po-
wietrzem i Morzem (Protocol Against the Suggling of Migranis by Land, Air and Sea) oraz
Protokolu Przeciwko Nielegalnej Produkcji i Handlu Bronią Palną w tym jej Częściami
i Amunicją (Protocol Against the Illicit Manufacturing of and Trafficing in Firearms, Their
Paris, Components and Ammunition).
Konwencja Przeciwko Transnarodowej Przestępczości Zorganizowanej wraz z proto-
kołami dotyczącymi migrantów i handlu osobami została przyjęta przez Zgromadze-
nie Ogólne ONZ 15 listopada 2000 roku. Trzeci protokół dotyczący broni palnej został
*
przyjęty 31 maja 2001 roku. Jej znaczenie jako międzynarodowego instrumentu prawne-
go w zakresie zwalczania przestępczości zorganizowanej jest ogromne. Jest to bowiem
pierwszy taki dokument, który w sposób kompleksowy reguluje kwestie związane ze
zwalczaniem przestępczości zorganizowanej i jednocześnie stanowi ramy prawne mię-
dzynarodowej współpracy w tym zakresie. Konwencja wprowadza bowiem definicję zor-
ganizowanej grupy przestępczej i przestępczości transnarodowej!?, określa jurysdykcję
państwa w zakresie przestępczości zorganizowanej oraz zasady współpracy w zakresie
pomocy prawnej.
Przyjęcie Konwencji Przeciwko Transnarodowej Przestępczości Zorganizowanej wraz
z dodatkowymi protokołami stanowiło także ważny krok w zakresie realizacji zainicjo-
wanego w 1999r. przez Biuro NZ. ds. Narkotyków i Przestępczości Globalnego Programu
przeciwko Przestępczości Zorganizowanej oraz Globalnego Programu na rzecz Zwalczania
Handlu Ludźmi.
12 Zgodnie z Konwencją zorganizowana grupa przestępcza — „to grupa składająca się z trzech lub
więcej osób, istniejąca przez określony czas i działająca wspólnie, której celem jest popełnienie jednego
lub wielu poważnych przestępstw w rozumieniu Konwencji i przez to osięgnięcie w sposób pośredni łub
bezpośreni korzyści finansowych lub innych” (Art. 2); natomiast termin „przestępczość transnarodowa”
oznacza: „1) przestępstwo, które jest popełniane na terytorium więcej niż jednego państwa; 2) jest popełniane
na terytorium jednego państwa, ale ważne jego elementy, związane z przygotowaniem, zaplanowaniem,
kierowaniem i kontrolą mają miejsce w innym państwie; 3) jest popełniane na terytorium jednego państwa,
ale zamieszana w nie jest grupa przestępcza zaangażowana w działaność przestępczą na terytorium więcej
niż jednego państwa; 4) jest popełniane na terytorium jednego państwa, ale powoduje istotne skutki w innym
państwie” (Art. 3, ust. 2), United Nations Convention against Transnational Organized Crime, AJRES/55/25,
URL: <http://www.undoc.org/pdf/crime/a_ res_55/res5525e.pdf>.
Rozdział 21. Międzynarodowe problemy społeczne ___—
—————,—'———_'52ł
Celem Globalnego Programu przeciwko Przestępczości Zorganizowanej, oprócz promo-
cji ratyfikacji przez wszystkie państwa Konwencji Przeciwko Transnarodowej Przestęp-
czości Zorganizowanej, jest przede wszystkim szkolenie pracowników organów Ścigania
i wymiaru sprawiedliwości pod kątem walki z przestępczością zorganizowaną, promo-
cja międzynarodowej współpracy w zakresie wymiany informacji, pomocy prawnej oraz
pomocy technicznej.
W roku 1999 zainicjowany został również Globalny Program na rzecz Zwalczania Han-
dlu i Przemytu Ludźmi. W latach 90. proceder ten stał się bowiem jedną z głównych sfer
aktywności transnarodowych grup przestępczych. Według szacunków Centrum Zapo-
biegania Przestępczości Międzynarodowej (Centre for Intemaiional Crime Prevention),
co roku około 4 milionów osób jest nielegalnie przemycanych na całym Świecie, co —
zajmującym się tym procederem grupom przestępczym — przynosi dochody rzędu 5-
7 mld dolarów rocznie.
Zadaniem Programu, oprócz pomocy w zakresie implementacji protokołów dotyczą-
cych migrantów i handlu osobami, jest także świadczenie pomocy prawnej w zakresie
przygotowywania lub zmiany prawa wewnętrznego do skutecznej walki z tym procede-
rem, pomoc w zakresie budowy lub wzmocnienia jednostek zajmujących się zwalczaniem
tego rodzaju przestępstw wewnątrz państw, szkolenie organów Ścigania i wymiaru spra-
wiedliwości, oraz podnoszenie świadomości społecznej wokół tych problemów.
Ważną inicjatywą w zakresie walki z procederem handłu i przemytu osób było powo-
5. łanie przez ONZ-towską Komisję Praw Człowieka w 2002 r. — Międzyrządowej Grupy
5 Kontaktowej ds. Walki z Handlem i Przemytem Osób (Zntergovernmental Organization
=. Contact Group on Trafficking and Migrant Smuggling). Działalność Grupy koordynowa-
na jest przez Biuro Wysokiego Komisarza Praw Człowieka, Biuro Wysokiego Komisarza
s. Uchodźców oraz Międzynarodową Organizację Pracy. W pracach Grupy uczestniczą
ównież organizacje pozarządowe.
W wymiarze regionalnym ważną inicjatywą w kontekście walki z handlem „żywym
towarem” jest inicjatywa państw należących do Wspólnoty Gospodarczej Państw Afry-
i Zachodniej (Economic Community of West African States — ECOWAS), w postaci
rzyjętej w 2001 r., podczas dorocznego szczytu ECOWAS Deklaracji Politycznej i Pla-
u Działania na rzecz Walki z Handlem Ludźmi. Zawarte w Planie Działania konkretne
cele dotyczą m.in. kryminalizacji handlu ludźmi w prawodawstwie wewnętrznym, budo-
vy specjalnych jednostek do zwalczania procederu handlu ludźmi, udzielania pomocy
fiarom tego procederu, a także powołania w łonie Sekretariatu ECOWAS jednostki
mującej się problemem handlu ludźmi.
Istotnym problemem wchodzącym w zakres transnarodowej przestępczości zorgani-
owanej jest problem korupcji i przekupstwa osób sprawujących partyjne lub publicz-
I funkcje. Wzrastające zagrożenie korupcją ze strony zorganizowanych grup przestęp-
kCzych, szczególnie w kontekście skandalu korupcyjnego we Włoszech, nabrało pod ko-
c lat 90. wymiaru międzynarodowego. W dużym stopniu do uznania przez społecz-
ć międzynarodową potrzeby międzynarodowej współpracy w zakresie zwalczania te-
procederu przyczyniła się działalność międzynarodowej organizacji pozarządowej —
 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 21. Międzynarodowe problemy społeczne
522 523

Transparency International oraz publikowane przez nią doroczne raporty na temat roz- narkotyki” — haszysz i marihuana — używa ich około 150 młn osób, następnie narkoty-
miarów zjawiska korupcji na całym Świecie. ki syntetyczne z grupy amfetaminy: metaamfetamina, ekstazy — 30 mln osób. Niewiele
Potrzeba stworzenia odrębnego międzynarodowego instrumentu prawnego przeciw- ponad 13 mln osób zażywa kokainę oraz 15 mln osób — narkotyki z grupy opiatów (he-
ko korupcji została wyrażona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w rezolucji 55/62 z 4 roinę, morfinę, opium). Dane na ten temat zawiera tabela 7.
grudnia 2000. W tym celu został również powołany Komitet ad hoc do opracowania tek-
Tabela 7. Rozmiary problemu narkomanii w latach 2001-2003
stu konwencji. Trwające dosyć krótko — bo od stycznia 2002 r. do października 2003 r. —
sma
międzynarodowe negocjacje w sprawie konwencji w ramach Komitetu ad hoc zaowoco-
Liczba osób za- | Wszystkie | Narkotyki Grupa amfetaminy | kokaina) opiaty | Sama
wały przyjęciem przez Zgromadzenie Ogólne ONZ — Konwencji Przeciwko Korupcji, żywających na | narkotyki | „miękkie” heroina
która stała się kolejnym — obok Konwencji Przeciwko Transanarodowej Przestępczości całym świecie (marihuana,
haszysz)
Zorganizowanej — ważnym międzynarodowym instrumentem na rzecz walki z transna-
amfetamina | ekstazy
rodową przestępczością zorganizowaną. (w min) 185 146,2 29,6 8,3 13,3 15,2 9,2
Przyjęta 31 października 2003 r. Konwencja Przeciwko Korupcji stanowi także punkt Jako odsetek
światowej
"
3,0% 2,3% 0,5% 0,1% | 0,2% | 0,2% | 0,15%
centralny zainicjowanego w 1999 r. Globalnego Programu Przeciwko Korupcji, którego populacji
nadrzędnym celem, obok promocji ratyfikacji i pomocy w zakresie implementacji Kon- Jako odsetek
światowej 4,7% 3,7% 0,7% 0,2% | 0,3% | 0,4% | 0,23%
wencji Przeciwko Korupcji, jest także upowszechnienie wiedzy w zakresie sposobów walki
populacji
z korupcją, podnoszenie zdolności instytucjonalnej i organizacyjnej państw pod kątem w przedziałe
walki z korupcją oraz wzmacnianie międzynarodowej współpracy pomiędzy państwami wiekowym
i organizacjami zaangażowanymi w walkę z korupcją. od 15 do 64 lat | |

Ważną inicjatywą na rzecz walki z korupcją było powołanie w ramach Głobalnego Pro-
gramu Przeciwko Korupcji — Międzynarodowej Antykorupcyjnej Grupy Koordynacyjnej
(International Group for Anti- Corruption Coordination), której celem jest stworzenie ram
międzynarodowej współpracy i koordynacji działań w kwestii wałki z korupcją. Atutem
Grupy jest jej skład, tworzą ją bowiem przedstawiciele ONZ, organizacji regionalnych,
organizacji pozarządowych (Transparency International) oraz regionalnych banków roz-
woju, co stwarza szeroką platformę współpracy w zakresie walki z tym problemem.
W tym miejscu warto zaznaczyć, iż sam proces instytucjonalizacji międzynarodowej
współpracy w zakresie zwalczania przestępczości ma bardzo długą historię. Pierwsze
biuro ds. walki z międzynarodową przestępczością zostało powołane w ramach ONZ
już w 1948 roku. Szczególne znaczenie w kontekście międzynarodowej współpracy
w zakresie Ścigania i zwalczania transnarodowej przestępczości zorganizowanej ma
natomiast Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej — INTERPOL.
4.2. Inicjatywy i działania na rzecz zwalczania problemów związanych z produkcją,
handlem i uzależnieniem od narkotyków
Źródło: United Nations Office on Drugs and Crime, World Drug Report 2004.
- O ile głównym odbiorcą narkotyków są państwa uprzemysłowione, o tyle światowa
„. produkcja dwóch najbardziej niebezpiecznych narkotyków skupia się w państwach roz-
s wijających się. Zgodnie z szacunkami Biura NZ, ds. Narkotyków i Przestępczości 96%
. nielegalnej produkcji opium i kokainy pochodzi z sześciu państw. Za światową produk-
;cję opium odpowiadają: Afganistan (3/4 światowej produkcji opium), Birma (Myanmar)
raz Laos, natomiast w produkcji kokainy przodują Peru, Kolumbia i Boliwia.
Mimo iż problemy związane z produkcją i handlem narkotykami mają długą, sięga-
ącą dziewiętnastowiecznych wojen opiumowych historię, proces ich międzynarodowej
egulacji rozpoczął się na początku XX wieku, a wyrazem tego było przyjęcie do wybu-
;chu II wojny światowej aż sześciu międzynarodowych instrumentów prawnych w zakre-
kontroli i walki z narkotykami (zestawienie wielostronnych porozumień dotyczących
roblemu produkcji, handlu i zażywania narkotyków zawiera tabela 8).
Tabela 8. Wielostronne porozumienia dotyczące narkotyków i substancji psychotropowych

—
Nielegalna produkcja, handel i uzależnienie od narkotyków stanowią współcześnie Ą Data i miejsce
Tytuł porozumienia Data wejścia w życie
jeden z poważniejszych międzynarodowych problemów społecznych. Tym bardziej że | podpisania

w wielu państwach, szczególnie Europy Wschodniej oraz Centralnej, Południowej i Po- -| 26 lutego 1909 r., Końcowe Rezolucje Międzynarodowej Komisji Opiu- | niewiążące
Szanghaj, Chiny
łudniowo-Wschodniej Azji rozszerzenie się zjawiska narkomanii idzie w parze ze wzro- mowej (Final Resolutions of the International Opium
Commission)
stem zakażeń wirusem HIV. 23 stycznia 1912 r., Międzynarodowa Konwencja Opiumowa (Internatio- 11 lutego 1915 r. / 28
Jak wskazują dane Światowego Raportu na temat Narkotyków (World Drug Report "Haga, Holandia nal Opium Convention) czerwca j 1919 s
2004) łączna liczba osób zażywających narkotyki na całym świecie kształtuje się na po- (jako część Traktatu
Wersalskiego)
ziomie 185 milionów, co stanowi 3% populacji świata, w tym 4,7% osób w przedziale wie-
kowym pomiędzy 15 a 64 rokiem życia. Najbardziej rozpowszechnione są tzw. „miękkie
524, _—- CzęśćlV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
11 lutego 1925 r., Porozumienie dotyczący Produkcji, Handlu i Wyko-
Genewa, Szwajcaria rzystania Opium (Agreement concemning the Manufac-
ture of, Internal Trade in, and Use of Prepared Opium)
19 lutego 1925 r., Międzynarodowa Konwencja Opiumowa (Internatio-
Genewa, Szwajcaria nal Opium Convention)
13 lipca 1931 r., Konwencja dotycząca Ograniczenia Produkcji i Re-
Genewa, Szwajcaria gulacji Dystrybucji Narkotyków (Convention for Limi-
iing the Manufacture and Regulating the Distribution of
Narcotic Drugs)
27 listopada 1931 r., Porozumienie dotyczące Kontroli Palenia Opium na
Bangkok, Tajlandia Dalekim Wschodzie (Agreernent for the Control of
Opium Smoking in the Far East)
26 czerwca 1936 r., Konwencja dotycząca Zwalczania Nielegalnego Han-
Genewa, Szwajcaria dlu Niebezpiecznymi Narkotykami (Convention for
the Suppression of the lIllicit Traffic in Dangerous
Drugs)
11 grudnia 1946 r., Protokół wnoszący poprawki do Porozumień, Kon-
Lake Success, Nowy wencji i Protokołów dotyczących Narkotyków przyję-
Jork, USA tych: 23 stycznia 1912 r. w Hadze; 11 lutego 1925 r., 19
lutego 1925 r., 13 lipca 1931 r. w Genewie; 27 listopa-
da 1931 r. w Bangkoku i 26 czerwca 1936 r. w Gene-
wie (Protocol amending the Agreements, Conventions
and Protocols on Narcotic Drugs concluded at the Ha-
gue on 23 January 1912, at Geneva on 11 February 1925
and 19 February 1925 and 13 July 1931, at Bangkok on
27 November 1931, and at Geneva on 26 June 1936 )
19 listopada 1948 r., Protokół Włączający pod Międzynarodową Kontrolę 1 grudnia 1949 r.
Paryż, Francja Narkotyki będące poza Zakresem Konwencji z 13 lip-
ca 1931 r. dotyczącej Ograniczenia Produkcji i Regu-
lacji Dystrybucji Narkotyków, zgodnie z poprawkami
wniesionymi przez Protokół podpisany w Lake Suc-
cess, Nowy Jork, 11 grudnia 1946 r. (Protocol Bringing
under Intemational Control Drugs outside the Scope of
the Convention of 13 July 1931 for Limiting the Ma-
nufacture and Regulating the Distribution of Narcotic
Drugs, as amended by the Protocol signed at Lake Suc-
cess, New York, on 11 December 1946)
23 czerwca 1953 r., Protokół dotyczący Ograniczenia i Regulacji Uprawy 8 marca 1963 r.
Nowy Jork, USA Maku, a także Produkcji, Międzynarodowego Hurto-
wego Handlu i Używania Opium (Portocol for Limi-
ting and Regulating Cultivation of the Poppy Plant, the
Production of, International and Wholesale Trade in,
and Use of, Opium)
30 marca 1961 r., Jednolita Konwencja Narkotykowa (Single Conven- 13 grudnia 1964 r.
Nowy Jork, USA fion on Narcotic Drugs)
21 lutego 1971 r., Konwencja dotycząca Substancji Psychotropowych 8 sierpnia 1975 r.
Wiedeń, Austria (Convention on Psychotropic Substances) 16 sierpnia
1976 r. 25 marca 1972 r., Genewa, Szwajcaria. Proto-
kół wnoszący poprawki do Jednolitej Konwencji Nar-
kotykowej (Protocol amending the Single Convention
on Narcotic Drugs)
20 grudnia 1988 r., Konwencja Narodów Zjednoczonych dot. Nielegal-
Wiedeń, Austria nego Handlu Narkotykami i Substancjami Psycho-
tropowymi (United Nations Convention against Illicit
Traffic in Narcotic Drugs and Psychotropic Substances)
Źródło: J. Sinha, The History and Development of the Leading International Drug Control Convention, Ott-
awa 2001, s. 8.
Rozdział 21. Międzynarodowe problemy społeczne __—_————————_ 5925
Współczesne ramy prawne międzynarodowej kontroli i walki z narkotykami tworzą
28 lipca 1926 r.
trzy konwencje, wynegocjowane i przyjęte pod auspicjami ONZ:
e Jednolita Konwencja Narkotykowa z 1961 r. wraz z Protokołem wnoszącym do niej
25 września 1928 r.
poprawki z 1972 r.;
9 lipca 1933 r. e Konwencja dot. Substancji Psychotropowych z 1971 r. oraz
e Konwencja dot Nielegalnego Handlu Narkotykami i Substancjami Psychotropowymi
z 1988 r. .
22 kwietnia 1937 r.
Jednolita Konwencja Narkotykowa skonsolidowała caly, funkcjonujący przed II wojną
światową, system instrumentów prawnych w jeden kluczowy dokument, dotyczący mię-
26 października
1939 r.
dzynarodowej kontroli narkotyków. Założeniem, które legło u podstaw przyjęcia Jed-
nolitej Konwencji, było przejęcie i włączenie problemu narkotyków pod administrację
ONZ, a także rozszerzenie systemu kontroli na surowce do produkcji narkotyków. Jed-
11 grudnia 1946 r.
nolita Konwencja wzmocniła ponadto kontrolę nad produkcją, używaniem i dystrybucją
narkotyków. Przyjęty w 1972 r. Protokół do Jednolitej Konwencji obejmuje również takie
kwestie jak leczenie i rehabilitacja osób uzależnionych od narkotyków.
W prace nad Jednoliią Konwencją Narkotykową zaangażowanych było siedemdzie-
siąt państw reprezentujących często sprzeczne interesy. Państwa-producenci surow-
ców do wytwarzania narkotyków, jak Indie, Pakistan, Turcja, Birma, państwa Amery-
ki Południowej czy Azji Południowej i Południowo-Wschodniej, popierały ideę wzmoc-
nienia kontroli na szczeblu narodowym z uwzględnieniem warunków lokalnych. Pań-
stwa uprzemysłowione, takie jak USA, Wielka Brytania, Kanada, Szwajcaria, Holan-
dia, Niemcy Zachodnie, popierały natomiast propozycję wzmocnienia instrumentów po-
nadnarodowej kontroli. Trzecią grupę stanowiły państwa optujące za bardzo ścisłą kon-
trolą narkotyków i ograniczeniem ich wykorzystania tylko do celów medycznych. Nale-
żące bowiem do tej grupy państwa, m.in. Francja, Szwecja, Chiny i Brazylia, borykały się
+ z poważnym problemem narkomanii. Czwartą grupę stanowiły państwa skupione wokół
Związku Radzieckiego. Państwa te wyrażały opinię, iż kontrola narkotyków stanowi we-
wnętrzny problem każdego z państw i nie powinna podlegać międzynarodowej regulacji.
Ostatnią grupę stanowiły państwa nieposiadające istotnego interesu w kwestii kontroli
narkotyków.
| Lata60.i 70. były okresem drastycznego wzrostu spożycia narkotyków w państwach
zachodnich. Wzrost spożycia związany był gtównie z pojawienie się na rynku narkotyków
syntetycznych, takich jak amfetamina, barbiturany czy LSD. Przy tym wielu z tych
nowych substancji nie obejmowała Jednolita Konwencja Narkotykowa. Inicjatywa na
ecz objęcia kontrolą również nowych substancji psychotropowych zmaterializowała się
postaci Konwencji dot. Substancji Psychotropowych, przyjętej 21 lutego 1971 roku.
Narastanie w latach 80. negatywnych zjawisk związanych z rozwojem przestępczo-
11 listopada 1990 r. CI zorganizowanej i nielegalną produkcją i handlem narkotykami zwróciło uwagę spo-
lćczności międzynarodowej na konieczność wzmocnienia międzynarodowej współpracy
W tym zakresie. W roku 1984 Zgromadzenie Ogólne ONZ zobowiązało Radę Społecz-
H0-Gospodarczą do przygotowania projektu konwencji dotyczącej nielegalnego handlu
rkotykami, w efekcie czego 22 grudnia 1988 r. na konferencji w Wiedniu przyjęta
 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 21. Międzynarodowe problemy społeczne 527
526

Lata 70. i 80. przyniosły kolejne inicjatywy w zakresie instytucjonalizacji międzyna-

została Konwencja Narodów Zjednoczonych dot. Nielegalnego Handlu Narkotykami i Sub-
stancjami Psychotropowymi. rodowej współpracy na rzecz kontroli i walki z narkotykami. W roku 1971 z inicjatywy
Stanów Zjednoczonych zostaje powołany w ramach ONZ Fundusz Narodów Zjednoczo-
Przyjęcie Konwencji dot. Nielegalnego Handlu Narkotykami i Substancjami Psycho-
nych ds. Kontroli Nadużywania Narkotyków (The United Nations Fund for Drug Abuse
tropowymni stanowiło punkt przełomowy w zakresie walki z nielegalną produkcją i han-
Control). Lata 70. i 80. przyniosły również wzmocnienie międzynarodowej współpracy
dlem narkotykami, w preambule Konwencji nielegalny handel narkotykami został uzna-
organów Ścigania i służb celnych.
ny bowiem za międzynarodową działalność przestępczą. Konwencja stanowiła również
podstawę do stworzenia systemu międzynarodowego prawa karnego w zakresie kontroli
W wymiarze regionalnym ważną inicjatywą w zakresie instytucjonalizacji międzyna-
narkotyków, opierającego się na kryminalizacji i penalizacji nielegalnego handlu narko- rodowej współpracy na rzecz walki z narkomanią i narkotykami było powołanie przez
tykami. państwa Europy Zachodniej — Grupy ds. Współpracy w Zakresie Zwalczania Narko-
Konwencja dot. Nielegalnego Handlu Narkotykami i Substancjami Psychotropowymi
manii i Nielegalnego Handlu Narkotykami (Co-operation Group on Combat Drug Abuse
and Illicit Trafficking in Drugs), a także Europejskiego Centrum Monitoringu Narkoty-
stworzyła również ramy prawne do wzmocnienia międzynarodowej współpracy w zakre-
ków i Narkomanii (European Centre for Drugs and Addiction). Inną ważną inicjatywą
sie wałki z nielegalną produkcją i handlem narkotykami, regulując takie kwestie, jak
regionalną było powołanie w ramach Organizacji Państw Amerykańskich — Między-
pranie pieniędzy pochodzących z handlu narkotykami czy ścisły monitoring środków
amerykańskej Komisji Kontroli Narkomanii (/nter-dmerican Drug Abuse Control Com-
chemicznych używanych do nielegalnej produkcji narkotyków. Ponadto, zgodnie z Kon-
mission).
wencją państwa zobowiązane są do przyjęcia i implementacji prawa karnego w zakresie
zwalczania nielegalnego handlu narkotykami. Lata 90. XX wieku, w związku z rozszerzaniem się skali zagrożeń związanych z nie-
Procesowi międzynarodowej regulacji problemów związanych z produkcją, handlem legalną produkcją i handlem narkotykami, przyniosły wiele zmian w zakresie międzyna-
rodowej polityki dotyczącej walki z problemem narkotyków i narkomanii. Początek lat
i uzależnieniem od narkotyków towarzyszył proces instytucjonalizacji międzynarodowej
współpracy w tej kwestii, który rozpoczął się wraz z powołaniem na początku XX wieku 90. wiązał się przede wszystkim z reorganizacją instytucjonałnego wymiaru walki z nar-
Międzynarodowej Komisji Opiumowej. kotykami w ramach systemu ONZ. W roku 1991 z połączenia Wydziału ds. Narkotyków
1 Funduszu Narodów Zjednoczonych ds. Kontroli Nadużywania Narkotyków powołano
Istotną zmianę w zakresie instytucjonalizacji międzynarodowej współpracy w kwe-
* bowiem — zintegrowany Program Narodów Zjednoczonych ds. Kontroli Narkotyków
stii narkotyków przyniosło powołanie, po I wojnie światowej, Ligi Narodów. W roku
(UN Drug Control Program).
1920 w ramach Ligi powstaje bowiem Komitet Doradczy ds. Handlu Opium i innymi
Niebezpiecznymi Narkotykami — tzw. Opiumowy Komitet Doradczy (Advisory Com- Przełomowe znaczenie w tym kontekście miała także Specjalna Sesja Zgromadzenia
mittee on the Traffic in Opium and other Dangerous Drugs). W tym samym czasie z ini- Ogólnego ONZ z czerwca 1998 r., w efekcie której państwa członkowskie podjęły zobo-
wiązanie w zakresie znacznego ograniczenia skali problemów związanych z narkotykami
cjatywy Opiumowego Komitetu Doradczego powstaje Rada Kontroli Opium (Opium
do 2008 r., a także zwróciły uwagę na problem tzw. alternatywnego rozwoju. Wyrazem
Control Board), której celem jest nadzór nad przestrzeganiem międzynarodowych kon-
wencji narkotykowych, a w 1931 r. Organ Nadzoru ds. Narkotyków (Drug Supervisory tego stał się przyjęty w 1999 r. Plan działania w zakresie Międzynarodowej Współpracy
na rzecz Eliminacji Nielegalnych Upraw Narkotyków i Alternatywnego Rozwoju. Również
Body).
w Deklaracji Milenijnej państwa członkowskie zawarły zobowiązanie dotyczące wzmoże-
Po drugiej wojnie światowej wszystkie kompetencje Łigi Narodów, a także funk-
nia wysiłków na rzecz walki z międzynarodowym problemem narkotykowym.
cjonujące w jej łonie organy zajmujące się problematyką narkotyków zostały przejęte
i włączone w struktury ONZ. Problem narkotyków został przypisany Radzie Społecz- Zasady współczesnej międzynarodowej polityki na rzecz rozwiązania problemu nar-
kotyków zostały sformułowane przez Dyrektora Wykonawczego Biura NZ ds. Narko-
no-Gospodarczej, natomiast instytucją bezpośrednio odpowiedzialną za problem nar-
tyków i Przestępczości — Antonio Maria Costę i zawarte we wstępie do Światowego
kotyków stała się Komisja ds. Narkotyków, która zastąpiła funkcjonujący w tonie Ligi
Raportu na temat Narkotyków za rok 2004. Zgodnie z nimi, międzynarodowe rozwiąza-
Narodów — Opiumowy Komitet Doradczy. Ważną rolę w zakresie problematyki narko-
Mia problemu narkotyków muszą uwzględniać szerszy kontekst społeczny i rozwojowy
tyków odgrywał także powołany przez Komisję ds. Narkotyków — Wydział ds. Narkoty-
Je totnym bowiem elementem działań podejmowanych na rzecz walki z narkotykami po-
ków. Zmiany organizacyjne w ramach ONZ w odniesieniu do kontroli i administrowania
winno być także zapewnienie państwom i społecznościom utrzymującym się z produk-
|
konwencjami zostały zawarte w Protokole z Lake Success z 1946 roku.
cji narkotyków alternatywnych źródeł utrzymania. Odpowiedź na problem narkotyków
Istotne zmiany w zakresie instytucjonalizacji międzynarodowej współpracy na rzecz
|
1
"Musi IŚĆ w parze z walką z grupami przestępczymi czerpiącymi zyski z produkcji i handlu
walki z narkotykami przyniosła Jednolita Konwencja Narkotykowa z 1961 roku. Zgodnie
larkotykami. Powiązania zachodzące pomiędzy handlem narkotykami, przestępczością
z jej postanowieniami, z połączenia Stałej Centralnej Rady Opiumowej oraz Organu
Nadzoru ds. Narkotyków powstała Międzynarodowa Rada Kontroli Narkotyków (Inter zorganizowaną i do pewnego stopnia z finansowaniem terroryzmu powinny znaleźć się
national Narcotics Control Board). w centrum zainteresowania społeczności międzynarodowej. Istotny krok w tym kierunku
528 —|_| CzęśćlV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
stanowiło wypracowanie nowych międzynarodowych instrumentów prawnych w postaci:
Konwencji Przeciwko Transnarodowej Przestępczości Zorganizowanej, Konwencji Przeciw-
ko Korupcji oraz trzech protokołów dotyczących migrantów, handlu żywym towarem
i handlu bronią. Skuteczna walka z problemem narkotyków wymaga wzmocnienia mo-
nitoringu międzynarodowego rynku narkotyków.
Koniec lat 90. przyniósł również zasadniczą zmianę w zakresie podejścia do proble-
mu walki z narkotykami. Wiele państw bowiem, w których dekryminalizacja posiadania
na własny użytek niewielkiej ilości tzw. „miękkich narkotyków” przyniosła wymierne
efekty w zakresie walki z tym problemem, opowiada się za koniecznością zmiany obo-
wiązujących konwencji narkotykowych. Coraz częstsze na forum międzynarodowym sta-
ją się głosy postulujące także zmianę zasady bezwzględnego zakazu — stanowiącej pod-
stawę międzynarodowego systemu kontroli narkotyków (co w znacznym stopniu sprzyja
działalności przestępczej) — na bardziej elastyczne podejście do problemu produkcji
i handlu narkotykami.
kk * sie problemów związanych z narkotykami.
Nieuniknionym następstwem nasilającej się złożoności środowiska międzynarodo-
wego jest rozszerzanie przedmiotowego zakresu międzynarodowych regulacji.
z postępującymi procesami globalizacji oraz wzrostem współzależności międzynarodo-
wych wiele towarzyszących im negatywnych zjawisk wymaga nie tylko identyfikacji (jak
transnarodowa przestępczość zorganizowana), ale również wypracowania nowych i bar-
dziej skutecznych (bo dostosowanych do nowych warunków) mechanizmów i sposobów
radzenia sobie z nimi. Często, jak w przypadku analizowanych powyżej międzynarodó-
wych problemów społecznych, poszukiwanie skutecznych rozwiązań przypomina swoisty
poligon doświadczalny, gdzie metodą prób i błędów testuje się skuteczność kolejnych
rozwiązań i gdzie ścierają się poglądy i interesy wielu zaangażowanych stron.
Wprawdzie dokonana powyżej analiza dotyczy tylko małego wycinka międzynarodo-
wych problemów społecznych, jednak na jej podstawie można stwierdzić, iż (podobnie
jak w przypadku międzynarodowych problemów gospodarczych) w warunkach wzma-
gającej się złożoności środowiska międzynarodowego, po pierwsze, rozszerza się pole
zaangażowanych w proces rozwiązywania międzynarodowych problemów społecznych
podmiotów. Wyrazem tego jest chociażby — związana z realizacją Milenijnych Celów
Rozwojowych — idea nowego partnerstwa, zakładająca konieczność włączenia w cały
proces również organizacji pozarządowych, przedstawicieli świata biznesu oraz szero-
ko rozumianego społeczeństwa obywatelskiego czy działalność organizacji pozarządo-
wej — Transparency International — w zakresie z walki z korupcją. Po drugie, rozsze-
rza się zakres form i środków regulacji pojawiających się problemów. Coraz częściej
bowiem tradycyjne mechanizmy są niewystarczające w obliczu nowych wyzwań i zagro-
żeń. Po trzecie zaś, wzrasta rola tzw. „niekonwencjonalnych środków regulacji”, czego
przykład — szczególnie w zakresie rozwiązywania problemów rozwojowych — stanowi
działalność G7/8, G77 czy Światowego Forum Gospodarczego.
Rozdział 21. Międzynarodowe problemy społeczne __——_————_———_'529
Problemy do dyskusji
1. Na czym polega specyfika międzynarodowych problemów społecznych w kontek-
ście procesów globalizacji?
2. Rola podmiotów pozarządowych w rozwiązywaniu międzynarodowych problemów
społecznych?
3. Ewolucja międzynarodowej polityki rozwojowej — przyczyny i etapy.
4. Wyjaśnij, dlaczego zgodnie z Deklaracją Milenijną podstawowym źródłem rozwoju
są przede wszystkim niewykorzystańe zasoby kreatywności i talentu spoczywające
w społeczeństwach państw rozwijających się.
5. Znaczenie Milenijnych Celów Rozwojowych w zakresie walki z dysproporcjami
rozwojowymi.
6. Wielowymiarowość problemu HIV/AIDS.
7. Znaczenie procesów globalizacji w zakresie rozwoju przestępczości zorganizowa-
nej.
8. Narkotyki — legalizować czy nie? Perspektywy międzynarodowej polityki w zakre-
Zalecana lietratura
Wraz Coate R. A., Mobilizing Support for the Millennium Development Goals, [w:] A Global Agenda:
Issues Before 58th General Assembly, red. A. Drakulich, New York 2003.
Dadzie K., The UN and the Problem of Economic Development, [w:] United Nations, Divided World:
The UN's Role in International Relations, red. A. Roberts, B. Kingsbury, Oxford 1995, s. 297—
326.
Globalizacja a stosunki międzynarodowe, red. E. Haliżak, R. Kuźniar, J. Symonides, Warszawa—
Bydgoszcz 2003.
HIVIAIDS. Prawa człowieka w miejscu pracy, red. A. Kijowski, Warszawa 2003.
Intemational Co-operation in Response to AIDS, L. Gordenker i in., London-New York 1995.
Mojsiewicz Cz., Globalne problemy ludzkości, Poznań 1998.
Naylor R. T., Wages of Crime. Black Markets, Illegal Finance, and Underworld Economy, Montreal
2002.
Oblicza procesów globalizacji, red. M. Pietraś, Lublin 2002.
Pływaczewski E., Przestępczość zorganizowana i jej zwalczanie w Europie Zachodniej, Warszawa
1992.
Sen A., Poverty and Families, Oxfrod 1981.
Sinha I., The History and Development of the Leading International Drug Control Convention,
Ottawa 2001.
Stosunki międzynarodowe; geneza, struktura, dynamika, red. E. Haliżak, R. Kuźniar, Warszawa
2000.
Świętochowska U., Patologie cywilizacji współczesnej, Toruń 1998.
Thomas C., Poverty, Development, and Hunger, [w:] The Globalization of World Politics. An Intro-
duction to International Relations, red. J. Baylis, S. Smith, Oxford 1997, s. 449-467,
UNAIDS, 2004 Report on the Global AIDS Epidemic, Geneva 2004.
United Nations Conference on Trade and Development, The Least Developed Countries Report
2002. Escaping the Poverty Trap, Geneva 2002.
United Nations Office on Drugs and Crime, Worid Drug Report 2004.

Rozdział 22
Monika Niziol-Celewicz
Terroryzm
Terroryzm jest zjawiskiem nierozerwalnie związanym z wiekiem XX, choć jego ge-
neza sięga XVIII i XIX stulecia, a nawet wcześniej — starożytności i średniowiecza.
Jednak to wlaśnie w XX w., określanym mianem „wieku terroryzmu”, zjawisko to sta-
to się jednym z najistotniejszych zagrożeń bezpieczeństwa międzynarodowego. W mi-
nionym stuleciu dokonało się jakościowe przeobrażenie terroryzmu. Stał się on czynni-
kiem determinującym w znacznym stopniu sferę stosunków politycznych, gospodarczych
i społecznych, zarówno w wymiarze lokalnym, regionalnym, jak i międzynarodowym.
Postępujące procesy globalizacji oraz powiązany z nimi rozwój w dziedzinie technolo-
gii informatycznych i telekomunikacyjnych umożliwiły pojawienie się nowych form tego
zjawiska oraz poszerzenie jego zakresu przestrzennego.
Terroryzm, jako jedna z metod walki politycznej, jest zarówno rodzajem zagrożenia
asymetrycznego generowanego przez różnorodne grupy społeczne, etniczne i religijne,
jaki instrumentem polityki zagranicznej wielu państw.
Analizę tego zjawiska utrudnia fakt, że — jako jeden z elementów życia społeczne-
go — ma ono niezwykle zróżnicowany i żywiołowy charakter oraz zazębianie się z innymi
rodzajami społeczno-politycznej aktywności. Heterogeniczność i dynamika tego zjawi-
ska skazują wszelkie próby stworzenia ogólnej teorii terroryzmu na niepowodzenie, wy-
muszając równocześnie pogłębioną analizę i poszukiwanie nowych metod badawczych
adekwatnych do zmienionej sytuacji międzynarodowej.
1. Istota, typologia i dynamika terroryzmu
1.1. Istota terroryzmu
Termin „terroryzm” jest współcześnie nadużywany zarówno przez środki masowego
przekazu, jak i instytucje powołane do jego zwalczania. Często służy do określania
wszelkich aktów przemocy wymierzonych w społeczeństwo, bez względu na ich motywy
i sprawców.
Mimo imponującej liczby definicji terroryzmu, trudno znaleźć w pełni satysfakcjo-
nującą czy też powszechnie akceptowaną.! Trudności wynikają z samej istoty zjawiska,
1 Alex P. Schmid i Albert I. Jongman wyodrębnili sto dziewięć definicji terroryzmu, jakie sformułowano
w nauce tylko od 1936 do 1981 roku. A. P. Schmid, A. J. Jongman, Political Terrorism: A New Guide to Actors,
Rozdział 22. ferroyzm _—_————————_—— 531
które ma charakter polityczny i żaden z podmiotów międzynarodowych nie pozostaje
wobec niego neutralny. Nad merytorycznym podejściem przeważają często partykular-
ne interesy państw i organizacji międzynarodowych, względy ideologiczne czy też kul-
turowe. Również dla środowisk naukowych wypracowanie powszechnie akceptowanej
definicji nie jest możliwe z uwagi na dynamizm zjawiska i wielość jego form.
Sam termin pochodzi od łacińskiego terrere, czyli przerażać, lub terror — strach,
groza. W znaczeniu zbliżonym do współczesnego pojęcie terroryzmu pojawiło się po raz
pierwszy w słowniku Akademii Francuskiej z 1694 r. i oznaczało „system, reżim terroru”.
Definicja ta niewiele wyjaśniała, ponieważ pojęcia „terror” i „terroryzm” stosowane były
wówczas zamiennie.
Obecnie funkcjonuje rozróżnienie na zjawisko terroru, rozumiane jako sposób spra-
wowania władzy („gwalt i przemoc silniejszych organów państwa wobec słabszych oby-
wateli”), i terroryzm, rozumiany jako metoda walki podmiotów niepaństwowych („gwałt
i przemoc słabszych obywateli wobec silniejszych organów państwa”).* Definicje te są
jednak nieścisłe w związku z istnieniem tzw. terroryzmu państwowego oraz terroryzmu
sponsorowanego przez państwa.
Terror rozumieć należy jako formę masowej, niekontrolowanej przemocy, charak-
terystycznej dla wielkich przewrotów czy rewolucji. W stosunku do aktów wewnętrznej
przemocy politycznej stosowanej przez państwo (jego wyspecjalizowane agendy), w spo-
sób długofalowy i oficjalny, zasadne jest natomiast używanie pojęcia „polityka terroru”.
W jego zakres wchodzą wszelkie działania państwa wymierzone przeciwko własnym oby-
watelom, polegające na łamaniu praw człowieka na szeroką skalę (np. w faszystowskich
Niemczech, stalinowskim ZSRR, prawicowych dyktaturach wojskowych w Chile, Argen-
tynie, Grecji w latach 70. XX wieku czy też rządów w Gwatemali, Kolumbii, Peru i Sal-
wadorze od połowy lat 80. XX wieku). Polityka terroru stanowi część składową ideologii
danego reżimu sankcjonowaną przez prawo i stosowaną przez instytucje państwowe.
Terroryzm jest natomiast zawsze działaniem pozaprawnym.
Próby wypracowania powszechnie akceptowanej definicji terroryzmu podejmowane
na forum organizacji międzynarodowych, w tym ONZ, zakończyły się niepowodzeniem
z uwagi na liczne spory (dotyczące m.in. granicy między terroryzmem a walką o prawo
do samostanowienia). Niektórzy znawcy problematyki terroryzmu (Walter Laquer, Paul
Wilkinson) uznają, że nie jest możliwe stworzenie zadowalającej definicji terroryzmu,
ponieważ stanowi on syntetyczne określenie różnych form stosowania motywowanej
politycznie przemocy.*
Inni tworzą definicje funkcjonalne oparte na zestawieniu cech charakterystycz-
nych dla tego zjawiska. Interesująca jest próba ilościowego ujęcia terroryzmu podję-
ta przez Alexa P, Śchmida i Alberta I. Jongmana. Wyodrębnili oni cechy najczęściej
pojawiające się w istniejących definicjach. Są to: „przemoc”/,„siła” (83,5% definicji),
„Authors, Concepts. Data Bases, Theories and Literature, New Brunswick 1988. Inni badacze podają, że obecnie
funkcjonuje ponad dwieście definicji terroryzmu. Zob. K. Jałoszyński, Zagrożenie terroryzmem w wybranych
krajach Europy Zachodniej oraz w Stanach Zjednoczonych, Warszawa 2001, s. 8.
2_A. Pawłowski, Terroryzm w Europie XIX-XX wieku, Zielona Góra 1980, s. 9-14.
3 W. Laquer, The.4ge of Terrorism, Boston Littłe, Brown 1987, s. 11, 142-156; K. Karołczak, Encyklopedia
terroryzmu, Warszawa 1995, s. 9.
 532 | - Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
„polityczny” jako atrybut (65%), „strach”/„terror” (51%), „groźba” (47%), „psycholo-
giczne skutki”/„przewidywane reakcje” (41,5%), „rozbieżność między celem a ofiarą”
(37,5%), „celowe, planowane, systematyczne, zorganizowane działania” (32%), „meto-
dy walki”/„strategia”/„taktyka” (30,5%), „konflikt z przyjętymi regulami”/„brak huma-
nitarnych ograniczeń” (30%), „wymuszanie”/„zniewolenie' /„powodowanie uległości”
(28%), „rozgłos” /„reklama” (21,5%), „przypadkowość /„bezosobowość” (21%), „cy-
wile”/„niewalczący”/ „neutralni” jako ofiary (17,5%), „zastraszanie” (17%).*
Podejmowane są również próby stworzenia definicji odróżniających terroryzm od
innych form przemocy. Przykładem jest propozycja Paruta, według którego terroryzm
jest „umyślnym użyciem przemocy lub groźbą jej użycia przez gwaitowników (precipita-
tors) przeciwko dogodnemu obiektowi, w celu zakomunikowania właściwemu adresato-
wi groźby (primary target) przyszłych aktów przemocy. Celem jest wykorzystanie silnego
strachu lub zatrwożenia, by zmusić właściwego adresata do określonego zachowania”
W polskiej literaturze jedną z trafniejszych jest definicja zaproponowana przez Mar-
ka Madeja. Określa on terroryzm jako „służącą realizacji określonego programu po-
litycznego przemoc lub groźbę jej użycia, która ma wzbudzić strach w grupie (społe-
czeństwie) szerszej niż bezpośrednio zaatakowani i w ten sposób nakłonić rządzących
do spełnienia żądań terrorystów lub też doprowadzić do zniszczenia dotychczasowego
porządku politycznego”.5
Państwa tworzą na własny użytek przynajmniej jedną definicję terroryzmu. Bywa, że
w ramach różnych ministerstw funkcjonują odmienne definicje. Na przykład Departa-
ment Stanu USA określa terroryzm jako „zaplanowaną, umotywowaną politycznie prze-
moc wobec celów nieuczestniczących w walce (noncombatani targets), stosowaną przez
subnarodowe grupy lub tajnych agentów, zwykle mającą na celu oddziaływanie na opi-
nię publiczną” (art. 22 sekcji 2656 (d) Kodeksu Stanów Zjednoczonych).” Departament
Obrony USA pod pojęciem terroryzmu rozumie także groźbę użycia przemocy i szeroko
definiuje kategorię celów (polityczne, religijne i ideologiczne).$ Federalne Biuro Śled-
cze (FBI) poszerza zaś kategorię obiektów ataków o mienie prywatne i publiczne oraz
motywacje terrorystów — o bliżej niesprecyzowane cele społeczne.”
Analiza ilościowa definicji umożliwia wyodrębnienie trzech konstytutywnych ele-
mentów terroryzmu, pojawiających się w ponad pięćdziesięciu procentach definicji. Są
to: przemoc, polityczny charakter i skutki psychologiczne. Należy je uznać za najistot-
niejsze, choć niewystarczające, wyznaczniki terroryzmu.
Po pierwsze, terroryzm jako specyficzna forma przemocy.!” Terroryzm jest jednym
4_A. D. Schmid, A. J. Jongman, op. cit., s. 5—6.
5. Parut i Grant, Encyclopaedic Dictionary of International Law, New York 1988, s. 393.
6 M. Madej, Międzynarodowy terroryzm polityczny, Warszawa 2001, s. 7.
7. Patterns of Global Terrorism 1996, Office of the Coordinator for Counterterrorism, U. $. Department of
State Publication, Washington.
8 United States Departments of the Army and the Air Force, Military Operation in Low Intensity Conflict,
Field Manual 100-20/Air Force Pamphiet 3-20, Washington 1990, s. 3.
9 Centrum Badań i Analiz terroryzmu, Komitet Bezpieczeństwa Narodowego, Federalne Biuro Śledcze,
Terrorism in the United States 1995, Washington 1996, s. II.
10. Przemoc rozumiana jako „stosowanie fizycznego przymusu; celowe stwarzanie bezpośredniego zagro-
żenia dla życia lub zdrowia osób, albo dła integralności obiektów fizycznych”. Nałeży poszerzyć ją o kategorię
Rozdział 22. Ferroryzm _
—_—,/,,,0,,,,, 533
ze sposobów osiągania celów politycznych przy użyciu przemocy. Kategoria przemocy,
w tym potencjalnej, jest elementem niezbędnym, by można było mówić o akcie terro-
rystycznym. Z tego powodu należy odróżniać terroryzm od zjawiska ekstremizmu po-
litycznego. Organizacje reprezentujące skrajne poglądy, nawet jeśli ich działalność jest
zakazana, nie powinny być określane mianem terrorystycznych, jeśli w dążeniu do reali-
zacji swoich celów nie posługują się przemocą ani groźbą jej użycia.
Przemoc charakterystyczna jest jednak także dla innych metod walki politycznej.
Przykładem jest tzw. guerrilla (partyzantka, walka narodowowyzwoleńcza). Mimo wielu
podobieństw z terroryzmem należy ją uznać za odrębne zjawisko ze względu na fakt, że
zazwyczaj:
— toczona jest w imię uzasadnionego prawa narodów do samostanowienia;
—— posiada szerokie poparcie danego narodu i społeczności międzynarodowej;
— toczona jest przez uzbrojone grupy o większej liczebności, działające jako jed-
nostki wojskowe;
— ma na celu zdobycie i utrzymanie konkretnego obszaru geograficznego (party-
zanci sprawują ponadto kontrolę nad jakimś terytorium i zamieszkującą je ludnością);
— walki skierowane są przeciwko regularnym siłom zbrojnym i siłom bezpieczeń-
stwa przeciwnika.
Terroryści stanowią najczęściej kilkudziesięcioosobowe grupy pozbawione hierar-
chicznej struktury i podzielone na działające niezależnie komórki. Ponadto uderzają
głównie w cywilów, aby wywołać w społeczeństwie stan zastraszenia i w ten sposób wy-
musić ustępstwa ze strony rządów, unikając otwartej walki z uzbrojonymi oddziałami.
Zabójstwa, porwania ludzi i środków transportu, podkładanie bomb w miejscach
publicznych itp. wykorzystywane są przez partyzantów w wyjątkowych sytuacjach. Jest
to spowodowane faktem, że śmierć cywilów zawsze przynosi chęć odwetu ze strony
przeciwnika i osłabia międzynarodowe poparcie dla danej grupy.
Po drugie, polityczny charakter terroryzmu. Immanentną cechą terroryzmu są poli-
tyczne motywacje i cele działania. Sprowadzają się one do postulatów szeroko rozummia-
nej zmiany politycznej (zmiany ustroju, elit politycznych, polityki rządu w jakiejś kwestii
itp.) lub do obrony status quo.!!
Z uwagi na postępujący proces polityzacji życia społecznego za należące do zakresu
przedmiotowego terroryzmu uznać należy, oprócz jednoznacznie politycznych, wszyst-
kie zjawiska, które mają znaczenie polityczne dla jakiegoś społeczeństwa (np. dostęp
do wody w Afryce czy na obszarze Bliskiego Wschodu) lub takie, które wiążą się z po-
stulatami zmian w systemie politycznym (np. kwestie ekologiczne, dotyczące aborcji,
homoseksualizmu). *
Polityczna motywacja może mieć charakter wyłącznie deklaratywny, a rzeczywisty
motyw może być natury psychologicznej lub kryminalnej. O terrorystycznym charakte-
rze danego aktu przesądza przynależność jego sprawców do większej organizacji. Insty-
zniszczeń powodowanych przez cyberterroryzm. B. Bolechów, Terroryzm w świecie podwubiegunowym, Toruń
2002, s. 29-30.
LL Za nieuzasadnione uznać należy podziały na terroryzm polityczny i niepolityczny — w tym przestępczy
oraz patologiczny, np. A. P. Schmid, J. De Graaf, International? Terrorisme, Intermed 1978.
 S34 ||| Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
tucjonalizacja działań oznacza bowiem ich depersonalizację, zastąpienie indywidualnych
motywacji ideologią konkretnego ugrupowania. " spoleczne i presję czasu niż racjonalną kalkulację.
W odróżnieniu od terrorystów zwykli przestępcy nie kierują się celami politycznymi
i nie zależy im na rozgłosie ani na skutkach psychologicznych akcji. Kryminaliści, choć
stosują podobne do terrorystów metody, kierują się chęcią zysku materialnego. Podsta-
wowym wyznacznikiem jest tu zatem motywacja. Akt terrorystyczny obliczony jest na wy.
warcie dalekosiężnych skutków psychologicznych. Przestępca zaś chce uniknąć rozgłosu
i ma konkretny, krótkoterminowy cel. Bywają jednak przypadki trudne do jednoznacz-
nego zakwalifikowania — np. zamachy dokonane przez Cosa Nostra w 1993 r. w celu
zmuszenia rządu Włoch do anulowania ustawy wprowadzającej surowe rygory więzien-
ne dla szefów mafii i zachęcającej przestępców do współpracy z policją. Nie uprawniają
one jednak do mówienia o tzw. terroryzmie kryminalnym. Należyje traktować jako zja-
wiska istniejące na pograniczu obu kategorii.
Z uwagi na motywację należy także odróżniać od terrorystów psychopatycznych
morderców, mimo że posługują się podobnymi metodami, a nawet dążą do podobnych
celów (np. zabicie polityka). Psychopata zwykle kieruje się osobistymi pobudkami i nie
działa w imieniu organizacji (np. zabójstwo R. Kennedy'ego, kandydata na prezydenta
i senatora USA, przez Sirhana w 1968 r.).
Po trzecie, długoterminowe skutki psychologiczne. Terroryzm jest pojęciem szer-
szym niż sam akt, czy groźba, użycia przemocy. Obejmuje także długofalowe skutki psy-
chologiczne. Im silniejszy wstrząs zostanie wywołany w świadomości społecznej przez akt
terrorystyczny, tym większy rozgłos i szansę realizacji celów zyskują terroryści. Audyto-
rium aktów terrorystycznych zawsze wykracza poza krąg ofiar. Zamach na konkretną
osobę nie jest celem samym w sobie, lecz ma charakter symboliczny — jest polityczną
manifestacją determinacji jego sprawców. Terroryści nie dążą do militarnego pokonania
przeciwnika, tyłko do zastraszenia społeczeństwa i wywarcia presji na władze. Stosowa-
nie przemocy jest sposobem komunikowania się ze społeczeństwem. Rolę pośrednika
między organizacjami terrorystycznymi a opinią publiczną spełniają — od czasów rewo-
lucji informacyjnej — środki masowego przekazu.
Po raz pierwszy na masową skalę wykorzystali media terroryści palestyńscy. Porwanie
i zamordowanie izraełskich sportowców podczas Igrzysk Olimpijskich w Monachium
w 1972 r. zapewniło im bezprecedensowy rozgłos. O żądaniach Palestyńczyków usłyszało
900 milionów osób oglądających relację telewizyjną z igrzysk. Wprawdzie terroryści
nie zdołali zrealizować swojego postulatu uwolnienia towarzyszy uwięzionych w Izraelu
iw RFN, ale ich sprawa trafiła na międzynarodowe forum i stała się przedmiotem obrad
ONZ.
Zainteresowanie mediów atakami terrorystycznymi uprawomocnia stosowanie ter-
roryzmu jako metody osiągania celów politycznych. Ma miejsce stały proces eskalacji
przemocy powodowany spadkiem wrażliwości opinii publicznej na akty przemocy. By
utrzymać uwagę mediów, terroryści podejmują coraz bardziej krwawe akcje, zamachów
dokonują coraz młodsi członkowie i kobiety, na ofiary ataków wybierane są dzieci itd.
Negatywne skutki tzw. „syndromu CNN” — czyli nadawania wiadomości na żywo
przez całą dobę — widoczne są także na poziomie decydowania politycznego. Decyzje
Rozdział 22. Terroryzm —————————|——_
_ — > 535
władz państwowych są często w większej mierze determinowane przez oczekiwania
1.2. Typologia terroryzmu
Różnorodność typologii terroryzmu jest wyrazem zlożoności analizowanego zjawi-
ska. Najczęściej prezentowane są w literaturze przedmiotu podziały oparte na kryte-
riach podmiotu i przedmiotu działań terrorystycznych, zasięgu przestrzennego, genezy,
motywacji oraz metod walki.
Przy pomocy kryterium podmiotowego wyodrębniamy: terroryzm niepaństwowy, ter-
roryzm sponsorowany przez państwo, terroryzm państwowy. Terroryzm niepaństwowy
jest nadal dominującą kategorią. Organizacje terrorystyczne działają tutaj niezależnie
od struktur jakiegokolwiek państwa, choć mogą stanowić część większej struktury o za-
sięgu międzynarodowym lub/i korzystać ze wsparcia innych organizacji terrorystycznych,
zachowując własną autonomię.
Terroryzm sponsorowany państwowo ma miejsce w przypadku jakiegokolwiek wspar-
cia udzielanego przez państwo organizacji terrorystycznej. Występuje w dwóch warian-
tach. Po pierwsze, państwo wspiera organizację terrorystyczną, ale nie sprawuje nad nią
kontroli (np. militarne wsparcie Kadafiego dla IRA). Sytuacja taka ma miejsce w przy-
padku zgodności ideologii lub działań danej organizacji z interesami państwa (istnie-
nie „wspólnego wroga” itp.). Po drugie, państwo kontroluje daną organizację i zleca jej
określone działania (np. Hezbolłah utworzony i wspierany przez Iran). Stopień kontroli
waha się między całkowitym podporządkowaniem a pewną formą autonomii.
Terroryzm państwowy ma miejsce, gdy państwo stosuje przemoc w sposób zakamu-
flowany (w odróżnieniu od polityki terroru), wykorzystując do tego celu funkcjonariuszy
służb specjalnych (terroryzm państwowy bezpośredni) lub grupy ad hoc i osoby spe-
cjalnie wynajęte, niebędące funkcjonariuszami państwowymi (terroryzm państwowy po-
średni). Państwo może stosować terroryzm zarówno jako instrument swojej polityki we-
wnętrznej — przemoc kierowana jest wówczas przeciwko opozycji, mniejszościom et-
nicznym itp., jak i zagranicznej — występując przeciwko obywatelom, instytucjom i infra-
strukturze obcego państwa. W drugim przypadku terroryzm zastępuje otwarty konflikt
zbrojny (pełni funkcję „zastępczej wojny” międzypaństwowej). Przykładem są działania
hiszpańskich służb specjalnych GAL (Antyterrorystyczne Grupy Wyzwolenia) na tery-
torium Francji, morderstwa dysydentów irańskich w RFN, działania Syrii wobec Izraela
czy Libii wobec USA.
Przy pomocy kryterium przedmiotowego wyodrębniony jest, po pierwsze, terroryzm
selektywny (indywidualny, wybiórczy, discriminative) — przemoc wymierzona w okre-
ślone ofiary z uwagi na ich symboliczne znaczenie, terroryzm nieselektywny (totalny,
niewybiórczy, indiscriminative) — akty przemocy skierowane przeciwko przypadkowym
i anonimowym osobom, niemającym bezpośredniego związku z daną sprawą czy kon-
fliktem, terroryzm ekonomiczny — akty sabotażu i dywersji skierowane przeciw różnym
obiektom, powodujące zniszczenia o charakterze ekonomicznym.
Ko

536 || Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 22. Terroryzm _————— 537

Kryterium zasięgu przestrzennego umożliwia wyodrębnienie terroryzmu wewnętrz- Tabela 1. Połączenie kryteriów podmiotu i zasięgu przestrzennego!?
nego, terroryzmu międzynarodowego oraz terroryzmu wewnętrznego sponsorowanego terroryzm wewnętrzny
międzynarodowo. terroryzm międzynarodowy | terroryzm wewnętrzny sponsorowany międzyna-

W typologii tej brana jest pod uwagę przynależność państwowa sprawców i ofiar oraz rodowo
Np. działalność hiszpań- | Np. przemoc służb specjal- | Np. militarna pomoc Libii
terytorium, na którym przeprowadzono atak. Rozróżnienie terroryzmu na wewnętrzny terroryzm skiego GAL, atak Libii na | nych Iranu wobec intelektu- | dla IRA
i międzynarodowy jest jednak nieprecyzyjne i coraz mniej przydatne ze względu na państwowy dyskotekę La Belle (1986) | alistów na terytorium państwa
rozwój procesów globalizacyjnych i zacieranie się granic między tym co wewnętrzne Np. zamachy w USA | Np. działalność EFA w Hisz- | Np. finansowa pomoc
i adstw (2001), zajęcie ambasady | panii, IRA w Irlandii Północ- | Amerykanów irlandzkiego
i zewnętrzne. Podział taki uzasadniony jest jedynie na potrzeby analityczne. niepaństwowy | jąponii w Peru przez Tupac | nej, RAF w Niemczech pochodzenia dla IRA
Terroryzm wewnętrzny (domestic) dotyczy ataków na terytorium, własność (w tym Amaru (1996)
symbole, instytucje, budynki itp.) i/lub obywateli jednego państwa, przeprowadzanych
przez obywateli tego państwa bazujących na jego terytorium. Z, kolei terroryzm mię- Tabela 2. Połączenie kryterium genezy i zasięgu przestrzennego

dzynarodowy dotyczy ataków, w które zaangażowani są obywatele lub terytorium więcej
niż jednego państwa. Atak odbywa się albo na terytorium państwa innego niż państwo
sprawców (lub skierowany jest przeciwko jego własności), albo jego celem są obywatele
obcego państwa, ewentualnie terroryści stacjonują na obcym terytorium. Ża terroryzm
międzynarodowy uznać należy zarówno ataki na zagranicznych turystów, czy też amba-
sady obcego państwa, mimo że nie wykraczają one poza granice państwa pochodzenia
terrorystów, jak i ataki terrorystów na obywateli własnego państwa, będących poza jego
granicami.
Jednoznaczną klasylifikację grup terrorystycznych utrudnia fakt, że prawie każda ma
rozległe powiązania zagraniczne i korzysta z zewnętrznej pomocy (logistyka, szkolenia,
broń itp.). Terroryści stosują różne Środki działania i ich uzależnienie od zewnętrznej po-
mocy oraz zasięg oddziaływania zmienia się w czasie. Ponadto często niezwykle trudno
jest określić przynależność państwową sprawców danego aktu. W przypadku międzyna-
rodówek terrorystycznych, do których należy m.in. Ał Kaida, jest to praktycznie niemoż-
liwe. Przyjąć więc należy, że jeżeli organizacja stanowi część międzynarodowej struktury
terrorystycznej — to znaczy, nie mogłaby funkcjonować bez wsparcia z zewnątrz oraz
uzgadnia swoje działania na szczeblu międzynarodowym, wówczas jej działania, nawet
na własnym terytorium i wobec własnych obywateli, mają charakter międzynarodowy.
Terroryzm wewnętrzny sponsorowany międzynarodowo ma miejsce w sytuacji, gdy
organizacja o charakterze wewnętrznym (członkowie i zasięg działania) otrzymuje
wsparcie z zewnątrz, nie tracąc przy tym autonomii w sferze decydowania i realizacji
ataków. Wsparcie to może pochodzić od innych grup terrorystycznych lub od państw.
Może mieć zarówno wymiar symboliczny, jak i znaczący, nie przekłada się jednak na
sposób funkcjonowania danej grupy.
Przy pomocy kryterium genetycznego wyodrębniany jest terroryzm egzogeniczny —
mający źródła w konflikcie o charakterze międzynarodowym, terroryzm endogenicz-
ny — mający źródła w konflikcie o charakterze wewnętrznym.
Podział ten jest również umowny. Konflikt może bowiem ewoluować. Na przykład
międzynarodowy antagonizm między Francją i ałgierskim Frontem Wyzwolenia Naro-
dowego (FLN) przekształcił się w wewnętrzny konflikt Francji z imigrantami z Algierii.
terroryzm międzynarodowy terroryzm wewnętrzny
t Np. wysadzenie samolotu PanAm | Np. wewnętrzne ataki terrorystycz-
<rroryzm nad Lockerbie w 1988 r. ne jako protest przeciwko wydarze-
egzogeniczn, . +
EZ0E y niom międzynarodowym
Np. zajmowanie placówek dypłoma- | Np. etniczny terroryzm Tamilskich
terroryzm
tycznych jako element przetargowy | Tygrysów
endogeniczny
w starciu wewnętrznym
Kryterium motywacji i celów politycznych jest najczęściej wykorzystywane przez au-
torów do analizy terroryzmu. Jednym z przykładów jest klasyfikacja według „głównego
czynnika”, wokół którego powstaje konflikt skutkujący terrorystyczną przemocą. B. Bo-
lechów wyróżnia, po pierwsze, terroryzm nacjonalistyczny (etniczny, rasowy) — np.
ETA, PKK, separatyści korsykańscy; po drugie, terroryzm religijny w postaci trwałe-
go konfliktu religijnego — np. algierska GIA, egipska Grupa Islamska lub terroryzmu
sekt religijnych o celach politycznych — np. japońska Najwyższa Prawda, amerykań-
scy chrześcijańscy suprematyści; po trzecie, terroryzm nacjonalistyczno-religijny — np.
palestyński Hamas, terroryzm kaszmirski oraz po czwarte, terroryzm „czystej ideologii”
w postaci terroryzmu lewackiego — anarchiści, trockiści, maoiści itp. — np. RAĘ Action
Directe oraz terroryzmu skrajnej prawicy — nacjonalistyczny, rasistowski, nazistowski
itp. — np. włoski Front Narodowy, niemiecka NSDAP/AO, część grup „prawicy chrze-
ścijańskiej” w USA. Po piąte, terroryzm parapolityczny w postaci ekoterroryzmu — np.
kanadyjska Earth First!, amerykańska EMETIC; terroryzmu antyaborcyjnego — głów-
nie w USA i w Kanadzie; terroryzmu obrońców praw zwierząt (Animal Liberation Front
" (ALF) w Ameryce Północnej i Europie Zachodniej).
Kryterium metod walki terrorystycznej umożliwia wyodrębnienie terroryzmu kla-
sycznego wykorzystującego broń konwencjonalną, superterroryzmu — opierającego się
na wykorzystaniu środków masowego rażenia oraz cyberterroryzmu — używającego
technik informatycznych.
1.3. Dynamika terroryzmu
Początki terroryzmu sięgają starożytności i średniowiecza. Miał on wówczas głównie
„charakter religijny. W I wieku n. e. aktywne byty w Palestynie dwie żydowskie sekty —
12 "Tabele za: B. Bolechów, op. cit., s. 44-45.
 538 —| Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
zelotów i sykariuszy, które walczyły z rzymską okupacją, prowadząc kampanię zabójstw
wybranych rzymskich urzędników i Żydów wspólpracujących z okupantem.
W okresie średniowiecza najbardziej znana była działalność sekty asasynów sy.
ryjskich — radykalnego ruchu szyickiego walczącego z chrześcijańskimi krzyżowcanii,
Również w średniowiecznej Europie działały sekty religijne, stosujące metody terrory.
styczne, m.in. tzw. kapturnicy w Burgundii i Berty oraz bractwo Garduna w Hiszpanii.
Samo pojęcie „terroryzm” zaczęło być używane dopiero w czasie rewolucji francu-
skiej — w okresie rządów jakobinów — tzw. rógime de la terreur (lata 1793-94). Termin
ten posiada! wówczas pozytywne implikacje — oznaczał sposób sprawowania władzy
przez rewolucyjny rząd.
Rozwój nowoczesnego terroryzmu przypada na wiek XIX. Nastąpił wówczas proces
jego sekularyzacji. Miejsce motywacji religijnej zajęły nowożytne ideologie polityczne,
Jako pierwszy rozwinął się nurt rewolucyjny i antymonarchistyczny towarzyszący po-
wstawaniu państw narodowych. Pionierem tego ruchu był włoski ekstremista — Carlo
Pisacane. Stworzona przez niego idea „propagandy przez działanie” (1854 r.) zaczęła
być realizowana przez liczne rewolucyjne ugrupowania (m.in. rosyjską Narodną Wolę,
powołaną w celu walki z caratem). Stosowały one akty tzw. terroru indywidualnego —
zabójstwa konkretnych osób zajmujących najwyższe stanowiska w aparacie władzy pań-
stwowej. Metody te stały się wzorem także dla ruchu anarchistycznego, który przeżywał
swoje apogeum w latach 1894-1914.
Od lat 80. XIX wieku do wybuchu pierwszej wojny światowej rewolucyjny terroryzm
był sposobem walki organizacji etnicznych i separatystycznych w imperium habsburskim
i osmańskim. Na terenach wschodniej Turcji działał nacjonalistyczny ruch Ormian, a na
Bałkanach — Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna, Młoda Bośnia”,
serbska Narodna Obrana oraz jej radykalny odłam — tzw. Czarna Ręka. Z uwagi na
nieformalne wsparcie rządu ruchy te można uznać za jedne z pierwszych przykładów
terroryzmu państwowego.
Po II wojnie światowej nastąpił dynamiczny rozwój terroryzmu narodowowyzwołeń-
czego i antykolonialnego (lata 40. i 50. XX w.) w Azji, Afryce i na Bliskim Wschodzie.
Organizacje żydowskie (Irgun Cwaj Leumi, Lohamej Herut Israel), Cypryjska Organi-
zacja Wyzwolenia Narodowego (EOKA — Ethiki Organosis Kyprion Agoniston) czy al-
gierski Front Wyzwolenia Narodowego (FLN — Front de Liberation Nationale) walczy-
ty wspólnie z kolonialną władzą Europejczyków. Ich dziatania doprowadziły do inter-
SŻafnnmman
nacjonalizacji regionalnych problemów. ONZ wyznaczyło Specjalną Komisję do Spraw
Palestyny, która doprowadziła do zakończenia brytyjskich rządów i utworzenia państwa
Izrael (1948). Na forum ONZ wypracowano również kompromis w sprawie Cypru —
w 1959 r. Brytyjczycy wycofali się z wyspy i utworzono niepodległą republikę. Rewolta
w Algierii (1954—1962) doprowadziła do wycofania się Francji z Algierii.
Doniosłe znaczenie dla dalszego rozwoju terroryzmu miał okres pokolonialny. W la-
tach 60. i 70. XX w. wykształciła się większość obecnie istniejących nurtów terrorystycz-
nych. Organizacje o charakterze etnicznym lub/i motywowane ideologią lewicową poja-
13. Słynna dzięki zabójstwu habsburskiego arcyksięcia Franciszka Ferdynanda przez jej członka — Gavrilo
Principa.
A
Rozdział 22. Terroryzm _— ||| 539
wiły się zarówno w Europie Zachodniej (niemiecka RAF francuska Action Directe, wło-
skie Czerwone Brygady, baskijska ETA i irlandzka Tymczasowa IRA (PIRA); w Ame-
ryce Północnej (Czarne Pantery, The Weatherman, Front Wyzwolenia Quebecu), jak
iw Japonii (Armia Czerwona).
Kolejnym nurtem, który przeżywał dynamiczny rozwój w latach 60. i 70. XX w.,
jest terroryzm bliskowschodni. Jego geneza sięga powstania żydowskiego państwa po
JI wojnie światowej i exodusu palestyńskich Arabów. Jednak dopiero działania podjęte
w 1969 r. nadały mu międzynarodowy charakter. Ruch palestyński od początku swojego
istnienia był wewnętrznie zróżnicowany i obejmował szerokie spektrum od grup laickich,
umiarkowanych (np. Al-Fatah), przez tzw. „najemników” z organizacji Abu Nidala po
religijnych fundamentalistów (np. Palestyński Islamski Jihad i Hamas).
Palestyńczycy czynnie wspierali także terrorystów z Europy Zachodniej (szczególnie
RAF) pod względem logistycznym i organizacyjnym. Powstał rodzaj międzynarodowej
sieci terrorystycznej, która dokonywała wspólnych zamachów (np. atak na konferencję
ministrów państw OPEC w Wiedniu w 1975, rok później porwanie samolotu Air Fran-
ce, a w 1977 — samolotu Lufthansy). Sukcesy OWP w umiędzynarodowieniu sprawy
palestyńskiej inspirowały inne grupy etniczne do sięgnięcia po przemoc w dochodzeniu
swoich praw (m.in. Ormian, Kurdów).'* Lata 70. 180. XX w. były okresem dynamiczne-
go rozwoju ugrupowań terrorystycznych. Przemiany polityczne przetrwała jedynie OWP,
wyrastając na czołową organizację terrorystyczną o międzynarodowym zasięgu.
Na charakter ówczesnego terroryzmu wpłynęia w dużej mierze specyfika okresu
„Zimnej wojny”. Miał miejsce proces instrumenializacji terroryzmu zarówno przez dzia-
łania ZSRR, jak i Zachodu. Terroryzm okazał się niezwykle użyteczny jako zastępcza
forma konfrontacji wykorzystywana w dwubiegunowej rywalizacji. Zachód nie mógł po-
zwolić sobie na posługiwanie się terroryzmem w stopniu, w jakim robił to Związek Ra-
dziecki, ponieważ był bardziej narażony na krytykę opinii publicznej oraz międzynaro-
dowej. ZSRR oficjalnie potępiał takie metody walki politycznej, w praktyce wspierał
różne grupy ekstremistyczne, wykorzystując do tego celu także państwa satelickie. Po-
mocy udzielano zarówno RAF jak i zwolennikom Chomeiniego oraz terorystom pa-
lestyńskim. Stany Zjednoczone także wykorzystywały organizacje islamistyczne w walce
z wpływami ideologii komunistycznej. Udzielaty finansowego wsparcia i szkoliły m.in.
afgańskich mudżahedinów.
Kolejny okres charakteryzuje się dynamicznym rozwojem nurtu religijnego w terro-
ryzmie. Wprawdzie czynnik religijny był obecny także wcześniej (żydowski Irgun, Bo-
jownicy o Wolność Izraela, katolicka IRA, protestanccy Bojownicy o Wolność Ulsteru
czy muzułmańska OWP), jednak istotniejszym źródłem motywacji były ideologie po-
lityczne. Do odrodzenia terroryzmu islamskiego przyczyniły się zwycięstwo rewolucji
islamskiej w Iranie, inwazja ZSRR na Afganistan (1979 r.) i koniec rywalizacji dwu-
blokowej. Kolejnymi impulsami były wojna domowa w Libanie oraz wojna w Zatoce
Perskiej. Powstało wówczas wiele organizacji ekstremistycznych (m.in. Palestyński Dźi-
had Islamski, Hezbollah, Hamas), a istniejące (Al-Gama'at al-Islamiyya, egipska Grupa
14 Liczba organizacji terrorystycznych o międzynarodowym profilu wzrosła w ciągu kolejnej dekady z 11
do 55. Zob. dane RAND Corporation.
540 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
Islamska) wznowiły swoją działalność. Zwycięstwo rewolucji Chomeiniego oraz sukcesy
Hezbollahu, wspieranego przez Iran, zachęcało do zmiany formuły dzialania terrory-
stów rozczarowanych dzialalnością świeckich organizacji związanych z OWP.
Natomiast wojna w Afganistanie zapoczątkowała rekrutację i szkolenie ochotników,
którzy chcieli prowadzić walkę także w swoich państwach. Tereny Afganistanu i przy-
graniczne obszary Pakistanu stały się bazą międzynarodowego islamskiego ruchu ter-
rorystycznego. Afgańscy weterani zaangażowali się w terrorystyczną walkę przeciwko
rządom w państwach Półwyspu Arabskiego, Afryki Północnej, a nawet na Bałkanach.
Porażka wojsk radzieckich i późniejszy rozpad ZSRR postrzegane były jako sukces isla-
mu w starciu międzykulturowym z chrześcijaństwem. Wydarzenia te przyczyniły się do
wzmocnienia etosu mudżahedina — wojownika za wiarę — oraz utrwalenia więzi mnię-
dzy weteranami wojny, które stały się podstawą obecnej międzynarodówki islamskiej.
Jej trzonem stała się AI Kaida — międzynarodowa „grupa wsparcia”, finansująca i kie-
rująca działalnością islamskich terrorystów.
Zjawisko terroryzmu religijnego znacznie wykracza poza fundamentalizm islamski.
Początek lat 80. XX wieku to również okres rozwoju terroryzmu żydowskiego, którego
podłożem ideologicznym stały się nauki radykalnego rabina Meira Kahane. Ich rdze-
niem jest przekonanie o światowym antysemickim spisku i o niezbywalnym prawie Ży-
dów do biblijnych ziem Wielkiego Izraela (Erec Israel). Istnieje również milenijny wy-
miar terroryzmu żydowskiego — dążenie do teokratycznego „Królestwa Izraela” przez
wywołanie wojny żydowsko-arabskiej. Mesjanistyczne wizje popychały terrorystów za-
równo do masowych morderstw (np. w Grocie Patriarchów w 1994 r.), jak i do indywi-
duałnych zamachów (m.in. na premiera Izraela — Icchaka Rabina w 1995 r.).
Kolejnym przejawem religijnego terroryzmu jest działalność tzw. chrześcijańskich
suprematystów w Stanach Zjednoczonych. Ich specyfika połega na uzasadnianiu skraj-
nie prawicowych haseł imperatywami religijnymi. Organizacje te skupione są w ruchu
tzw. Chrześcijańskich Patriotów. Są to: organizacja Timothy'ego McVeigha, milicje oby-
watelskie, których liczebność ocenia się na 50 tysięcy do 5 milionów, „Narody Aryj-
skie” — grupa neonazistowska pełniąca rolę przywódcy w ruchu supremacyjnym oraz
grupa aktywistów określająca siebie mianem „Kapłaństwa Pinchasa”. Ugrupowania te
założone przez protestanckich duchownych i weteranów wojennych posiadają zwykle
profesjonalne przygotowanie wojskowe. Łączy je prawicowy ekstremizm, antysemityzm
i rasizm oraz wiara w nadchodzącą apokalipsę. Ich członkowie są przekonani o istnieniu
światowego spisku (m.in. rządu federalnego i ONZ) przeciw obywatelom USA. Dążą do
obalenia świeckiego rządu, do rasowego i religijnego oczyszczenia Stanów Zjednoczo-
nych. Ich działania wymierzone są w mniejszości etniczne i seksualne oraz w symbole
władzy państwowej (m.in. wybuch budynku rządowego w Oklahoma City w kwietniu
1995 r.).3
Lata 80. XX wieku to także początek działalności terrorystycznej współczesnych sekt
religijnych. Najgroźniejsza z nich to japońska sekta Najwyższej Prawdy (Aum Shinri-
kyo), która wsławiła się użyciem sarinu (gazu paralityczno-drgawkowego) podczas ataku
15 Symboliczny jest też zwykle moment ataku — w tym przypadku dzień urodzin Hitlera (19 kwietnia)
i rocznica zdobycia przez FBI kompleksu Branch Davidian w Waco w Teksasie.
Rozdział 22. Terroryzm 541
w tokijskim metrze (1995 r.). Zamach spowodował śmierć dwunastu osób oraz obraże-
nia u prawie czterech tysięcy. Sekta ta pozostaje jedną z najliczniejszych, mimo rozwią-
zania jej przez władze pod koniec 1995 roku. Ma obecnie kilkadziesiąt tysięcy członków
w Japonii, Rosji i w innych państwach. Jej założyciel, Shoko Asahara, połączył jude-
ochrześcijańską koncepcję końca świata z kultem hinduskiego bóstwa Sziwy oraz prze-
powiedniami Nostaradamusa. Jest także przekonany o wrogości USA wobec Japonii
i o planowanym ataku amerykańskim. Rozpowszechnia manichejskie wizje walki dobra
ze złem i „Światowego spisku masonów, Żydów i finansistów”. Do swojej działalności
sekta wykorzystuje imponujące zasoby finansowe i broni oraz zaplecze naukowe.
Do nurtu religijnego należy dodać także najnowsze zjawisko masowo pojawiających
się organizacji tworzonych ad hoc przez zwolenników obalonego reżimu Saddama Hu-
sajna i miejscowych duchownych (np. grupa tzw. sadrystów). Równie aktywną grupą są
terroryści działający na Kaukazie, zwłaszcza w Czeczenii. Nie stanowią oni jednolitego
ugrupowania, mają charakter regionalnej sieci muzułmańskich fundamentalistów, któ-
rych łączą idee nacjonalistyczno-religijne, w tym walka z Rosją.
2. Podmioty działań terrorystycznych
Cechą charakterystyczną terroryzmu pozimnowojennego jest utrata znaczenia mo-
tywacji ideologicznych oraz dynamiczny rozwój grup terrorystycznych o charakterze re-
ligijnym (tabela 3). Zmianie uległo również geograficzne natężenie terroryzmu. W okre-
sie „zimnej wojny” za centra działalności terrorystycznej uważano Bliski Wschód, Ame-
E _ rykę Łacińską oraz Europę Zachodnią. Obecnie organizacje mają zasięg globalny i coraz
aktywniej działają na terenie b. ZSRR, w państwach Europy $rodkowo- Wschodniej oraz
w Azji. Liczba zamachów w Ameryce Łacińskiej znacznie spadła, zaś zagrożenie atakami
* terrorystycznymi w Europie Zachodniej od zamachów z 11 września 2001 r. ponownie
" uważane jest za wysokie (tabela 4).
Tabela 3. Współczesne organizacje terrorystyczne"6
Rok
pochodzenia / .
powstania
obszar działań
2. Al Kaida (Al-Qaeda, Baza, Światowy Front Isłamski dla Dźihadu)
at
16. Na podstawie raportów Patterns of Global Terrorism z lat 1991-2003.
 542 | Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych „_— „6 „b ”””” --- Rozdział 22. Terroryzm 0000 sąą

Tabela 4. Ataki terrorystyczne w latach 1991-2003

tu istan,
11. rniee, Palestyna
Bliski | Europa
Rok | ataków | Azja | Wschód Afryka | Obszar WNP
gieria 1992
12. Islamski Ruch Oporu (Harakat al-Muqawamah al-Isłamiyya,
Hamas
13. Islamski Ruch Uzbekistanu (I
14. Jemaah Islamija (JI)
15. i
Aum
17. )
18. Partia
19. Sa

Ł. Baskijska Ojczyzna i tasuna,

2. Męczenników Al-Aksa (al-
Armia r.
T wa IRA

W literaturze przedmiotu funkcjonuje podział na organizacje „klasyczne” i funda-

mentalistyczne — kryteria ich wyodrębniania stanowią metody działania i sposób or-
KGK) panizacji. Ugrupowania „klasyczne”, przede wszystkim lewackie i nacjonalistyczne, są
PFLP i Palestyna niezwykle różnorodne. Trudno w wyczerpujący sposób dokonać ich ogólnej charakte-

Wyzwolenia Palestyny PFL (PFLP, Czerwone Orły)

Ludowy Front Front Wyzwoleni
8. . Ludowy Palestyna, rystyki. Można natomiast wyodrębnić pewne cechy, które odróżniają je od organizacji
Liban fundamentalistycznych: 1) ich celem nie jest zmiana systemu politycznego w państwie;
2) przez swoje działania usiłują zdobyć poparcie zarówno lokalnego społeczeństwa, jak
i społeczności międzynarodowej; 3) przeprowadzają ataki selektywne — ograniczając
przemoc i ofiary cywilne do minimum; 4) posiadają bardziej skonkretyzowaną i węż-
szą, niż u fundamentalistów, kategorię wroga; 5) przywiązują większe znacznie do upu-
blicznienia swoich ataków (relacje w mediach); 6) charakteryzują się zwykle mniejszą
14. Palestyński Front Wyzwolenia (PLF) skłonnością do poświęceń; 7) współpracując z innymi organizacjami, nie tracą swojej
autonomii (funkcjonują osobno mimo przeprowadzania wspólnych akcji — np. RAF
i OWP).
Organizacje fundamentalistyczne, czyli kierowane motywacją religijną, nie ograni-
19. Szlak Luminoso, SL Peru lata 60.
czają się jedynie do islamskich, choć te stanowią większość. Każda większa religia czy
20. Tamilskie Tygrysy Wyzwoliciele Elamu (LTTE, ruch | Śri Lanka 1976 sekta stała się źródłem motywacji działań terrorystycznych. Terroryzm żydowski, sikhij-
ski, białych suprematystów w USA czy sekt ma jednak charakter głównie wewnątrzpań-
TRA RASA stwowy i zwykle nie wymusza reakcji społeczności międzynarodowej. Wyróżnia go kil-
ka cech: 1) polityzacja religii — czyli nadawanie religii znaczenia ideologii politycznej;
2) legitymizacja przemocy przez powoływanie się na religijne nakazy, wypełnianie „wo-
-li Bożej”"7; 3) manichejskie postrzeganie rzeczywistości, szeroka kategoria „wrogów”
(„niewiernych”); 4) niezwykle wysoka liczba ofiar cywilnych (nieselektywność celów);

i 17. Akcje terrorystyczne posiadają sankcję duchownych (w terroryzmie isłamskim zwykle w formie fatwy).
h Przykłady: fatwa ajatollaha Chomeiniego z 1989 r. nakazująca zabicie Salmana Rushdiego; fatwa dla ekstre-
mistów sunniekich, którzy próbowali wysadzić World Trade Center w Nowym Jorku w 1993 r.; fatwy Osamy
, bin Ladena z 1996 r. i z 1998 r. wzywające do „świętej wojny” przeciwko USA i Izraelowi.
| 18_Np. w 1995 r. ataki motywowane religijnie pochłonęły aż 58% ofiar, choć stanowiły 25% wszystkich.
: Por. Statystyki RAND Corporation i St. Andrews University, Chronology of International Terrorism.
 544 (| Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
5) dwa typy psychologicznych racjonalizacji: zemsta i samoobrona"; 6) antyrządowy
charakter organizacji: dążenie do zastąpienia świeckiego państwa przez system opar-
ty na „prawie Bożym”; 7) zainteresowanie bronią masowego rażenia: liczy się maksy-
malizacja strat, stąd terroryści poszukują nowych, bardziej spektakularnych form walki;
8) transnarodowe powiązania, trudne do zlokalizowania źródła finansowania; 9) profe-
sjonalizm i dobre wewnętrzne zorganizowanie grup, niewielka liczba ich członków.
Motywację religijną często trudno oddzielić od nacjonalistycznej. Łączenie obu ma
miejsce na przykład w ugrupowaniach islamskich separatystów w Czeczenii i na Filipi-
nach (m.in. Grupa Abu Sayyafa, Front Wyzwolenia Narodowego Moro). O klasyfikacji
danej grupy decydują ostatecznie proporcje między ideologią nacjonalistyczną i impe-
ratywem religijnym, dlatego np. żydowski Irgun, katolicka IRA czy muzułmańska OWP
uznawane są za ugrupowania separatystyczne, natomiast Palestyński Islamski Dżihad
czy Hamas — za religijne.
2.1. Terroryzm fundamentalizmu islamskiego
Rozwój organizacji fundamentalistycznych ma niezwykle dynamiczny przebieg. O ile
w 1980 r. na 64 organizacje uznane za terrorystyczne przez RAND Corporation tylko 2
miały charakter islamistyczny, o tyle w 1995 r. było ich już 26 (na 56). Obecnie na liście
tzw. Foreign Terrorist Organisations Departamentu Stanu USA na 36 wymienionych 18
uznano za motywowane religijnie.?0
Specyfika motywacji. Motywacja stanowi zespół wartości i idei uzasadniających uży-
cie przemocy oraz długoterminowych celów, jakie chcą osiągnąć terroryści. Determinuje
ona percepcję rzeczywistości, określa pożądany ustrój społeczno-polityczny, warunkuje
w dużym stopniu strukturę organizacyjną, wybór taktyki działania oraz obiektów ataków.
Islam, od początku swego istnienia silnie powiązany z polityką, jest podstawą doktry-
ny tzw. islamizmu, czyli fundamentalizmu islamskiego, który uzasadnia użycie przemocy
jako środka realizacji idei religijnych.?! Można wyróżnić kilka elementów będących pod-
stawą tej doktryny. Po pierwsze, celem jest rozszerzenie irańskiej rewolucji i stworzenie
kalifatu — państwa teokratycznego opartego na prawie muzułmańskim — na terenie
państw arabskich. Warunkiem zaś — wyparcie zachodnich wpływów i obalenie świeckich
rządów w państwach arabskich. Po drugie, antyzachodni charakter działań, w wymiarze
politycznym, przejawia się w odrzuceniu świeckich zasad demokracji i państwa prawa,
a w aspekcie kulturowym — w przeciwstawianiu oświeceniowemu antropocentryzmowi
Boskiego objawienia. Po trzecie, przekonanie o nieuniknionym starciu islamu z wrogimi
mu cywilizacjami, co prowadzi do globalizacji celów i internacjonalizacji struktur orga-
nizacji islamskich. Funkcjonuje doktryna tzw. nieterytorialnego państwa islamskiego —
tworzonego przez muzułmańskie społeczności przebywające poza państwami arabskimi,
ale zobowiązane do pełnego respektowania szari'atu. Stanowią one organizacyjne zaple-
cze — źródło nowych członków i wsparcia finansowego. Fundamentaliści dążą ponad-
19. Jąko: uderzenia odwetowe określają swoje akcje np. członkowie Hamasu przeciwko Izraelowi. Nato-
„ miast za element samoobrony uznaje przeprowadzane przez siebie zamachy Hezbollah.
20 Szerzej: Patterns of Global Terrorism 2003, June 1 2004.
21 Zwolenników islamskiego fundamentalizmu określa się także mianem „integrystów” i „dżihadystów”.
Rozdział 22. Terroryzm 545
to do stworzenia swoistego komo islamicus i zbudowania globalnego „państwa Boga”
Uniwersalistyczna orientacja przejawia się przede wszystkim w wyjściu poza tradycyjny
obszar działań. Po czwarte, terroryści nie są zainteresowani negocjacjami i częściowy-
mi ustępstwami, ich żądania mają charakter radykalny — dążą do obalenia istniejącego
ustroju i zastąpienia go własnym.
W świecie islamu funkcjonują liczne podziały, w tym najpoważniejszy na sunnizm
i szyizm. Przekładają się one na brak jednego autorytetu w sprawach wiary i wielość
wykładni zapisów Koranu. Organizacje szyickie (np. Hezbollah) mają bardziej tradycyj-
ny charakter, są Ściślej i hierarchiczniej zorganizowane, bardziej zależne od wsparcia
państw (zwłaszcza Iranu) i w większym stopniu skoncentrowane na lokalnym konflik-
cie bliskowschodnim i walce z Izraelem. Grupy sunnickie (m.in. egipska Grupa [slam-
ska, algierska GIA i AJ Kaida) wywodzą się ideologicznie i organizacyjnie z założonej
w Egipcie w 1928 r. organizacji Braci Muzułmanów.
Współpraca międzynarodowa ma miejsce głównie między organizacjami sunnickimi.
Jednak początki kooperacji widoczne są także między sunnitami i szyitami. Przykładem
jest wspólne poparcie udzielone „mudżahedinom” biorącym udział w wojnie w Afgani-
stanie w 1979 roku.
Specyfika organizacji. Współczesne ugrupowania islamskie charakteryzuje tzw. sie-
ciowy model organizacyjny. Różni się on zasadniczo od tradycyjnego, który z uwagi na
hierarchiczną i scentralizowaną strukturę przypominał organizację partii politycznych
czy biurokracji państwowej. Grupy takie jak Hamas, Palestyński Islamski Dżihad czy Al
Kaida posiadają „spłaszczoną”, słabo zhierarchizowaną i odformalizowaną strukturę,
w której istnieje centrum ideologiczne, nie ma natomiast centrum decyzyjnego. Funk-
cjonują one na zasadzie koncentrycznych kół. W centrum znajduje się „rdzeń” złożo-
ny z profesjonalistów (np. weteranów wojny w Afganistanie). Kolejny segment stanowi
sieć samodzielnych komórek tworzonych przez „amatorów”, którzy realizują konkretne
akcje. Na zewnątrz znajdują się grupy podmiotów współpracujących z organizacją, ale
niebędących jej częścią (np. firmy umożliwiające pranie „brudnych” pieniędzy).
Grupy takie charakteryzują się rozproszoną strukturą, małą zwartością organizacyj-
ną i zmienną liczbą członków. Formowane są często ad hoc w celu tymczasowej współ-
pracy. Ich członkowie mogą znajdować się pod kontrołą kilku różnych organizacji lub
państw. Profesjonaliści koordynują ich działania, zapewniają źródła finansowania oraz
wsparcie logistyczne; jednak planowanie i nadzorowanie realizacji konkretnych ataków
należy do odpowiednich komórek operacyjnych. Przekłada się to na zmiany w sposobie
komunikacji wewnątrzorganizacyjnej. Proces decyzyjny oparty na tradycyjnym modelu
„piramidy” lub „słońca”, w którym wszystkie informacje docierały do centrum podej-
mującego kluczowe decyzje, zastąpiony został przez bezpośrednią komunikację komó-
rek z pominięciem ośrodka centralnego (tzw. all-channel network). Większość współcze-
snych organizacji tączy nowe wzorce organizacyjne z tradycyjnymi. Nawet Al Kaida ma
charakter hybrydowy — posiada bowiem pewne formy hierarchii, specjalizacji, formal-
nej przynależności i biurokratyzacji.
Ugrupowania islamskie posiadają jednostki w różnych częściach świata. Transnaro-
dowa struktura jest przejawem adaptacji do środowiska międzynarodowego i umożliwia
546 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
skuteczniejsze dzialanie. Współpraca z innymi grupami jest dzięki temu znacznie efek-
tywniejsza i niezwykle trudna do wykrycia przez służby państwowe. Polega na wzajem-
nym przenikaniu się i zazębianiu grup, a nie, jak dotychczas, na incydentałnej współpra-
cy autonomicznych ugrupowań.
Przykładem takiej współpracy jest działalność A! Kaidy, której członkowie ogłosili
w 1998 r. powstanie Światowego Frontu Isłamskiego na Rzecz Dżihadu przeciwko
Żydom i Krzyżowcom. W jego skład weszły m.in. egipskie organizacje Grupa Islamska
i Grupa Dżihad. W ramach tej międzynarodówki dokonano m.in. zamachu na World
Trade Center i Pentagon w 2001 r. oraz ataki na ambasady USA w Kenii i Tanzanii
z 1998. Innym przykładem jest spotkanie około 150 isłamskich radykałów z ponad 50
państw w Bośni w 2002 r., na którym ogłoszono Świętą wojnę przeciwko Zachodowi.
Specyfika finansowania. Zmiany na płaszczyźnie organizacyjnej umożliwiły organi
zacjom isłamskich ekstremistów poszerzenie źródeł finansowania swojej działalności.
Oprócz tradycyjnych sposobów (tj. sponsoring państwowy, działalność kryminalna), co-
raz częściej wykorzystywane są nowe, legalne źródła (istniejące oficjalnie instytucje —
tzw. front groups).
Sponsoring państwowy przyjmuje nie tylko formę bezpośrednich przekazów środ-
ków finansowych. Połega także na ułatwianiu transferu finansowego z innych źródeł lub
też na umożliwianiu zbiórki funduszy (np. przez organizację charytatywną) wśród spo-
łeczeństwa danego państwa. Obejmuje również dostawy sprzętu, informacji wywiadow-
czych i zapewnienie schronienia dla terrorystów (tzw. safe havens).
Departament Stanu USA uznaje za państwa sponsorujące terroryzm: Iran, Koreę
Północną, Syrię, Kubę i Sudan.?? Do listy tej dodać należy Pakistan, który, choć uczest-
niczy w działaniach koalicji antyterrorystycznej, wspiera także kaszmirskie ugrupowania
terrorystyczne.
Obecnie zaangażowanie państw we wspieranie terroryzmu stopniowo maleje (przy-
kład Libii, Sudanu i w mniejszym stopniu Syrii). Wsparcie ogranicza się do przyzwolenia
na funkcjonowanie organizacji terrorystycznych na własnym terytorium. Największe za-
angażowanie przejawia nadal Iran. Jego pomoc dla Hezbollahu wynosi rocznie od pięciu
do kilkudziesięciu milionów USD. Udziela także wsparcia terrorystom z Hamasu i Pa-
lestyńskiego Dżihadu.
Dochody z działałności kryminalnej, głównie produkcji i handlu narkotykami, fal-
szerstw, przemytu, są najczęściej spotykane na Bliskim Wschodzie oraz w Azji Południo-
wej. Na przykład Al Kaida produkowała w Afganistanie heroinę sprzedawaną następnie
na terenie USA. Natomiast Hezbollah nadal kontroluje całość narkobiznesu w Libanie.
Finansowanie działalności terrorystycznej z funduszy legalnie działających organi-
zacji pozarządowych (np. charytatywnych, kulturalnych) jest najbardziej typowe dla ter-
roryzmu isłamskich fundamentalistów.>* Organizacje te są zwykłe zasiłane przez emi-
grantów mieszkających w państwach zachodnich, czasem są współfinansowane przez
rządy tych państw. Pozyskiwanie funduszy z różnego rodzaju prywatnych przedsię-
22 To 2001 r. wymieniany był także Afganistan, który udzielał dużego poparcia siatce terrorystycznej bin
Ladena. Patterns of Global Terrorism 2003.
23. Choć wykorzystują je także np. ugrupowania ulsterskie czy LTTE.
Rozdział 22. Terroryzm 547
biorstw jest bardzo charakterystyczne dla AI Kaidy, zasilanej wielomilionowymi sumami
zarabianymi przez liczne firmy, których właścicielem lub udziałowcem jest (lub był) Osa-
ma bin Ładen. Islamscy terroryści dokonują transferu pieniędzy, wykorzystując przede
wszystkim przemyt gotówki, islamski i światowy system bankowy, a także islamski system
podziemnej bankowości (tzw. kawała), który działa z pominięciem oficjałnych banków
i poza kontrolą rządów.
Specyfika Środkówi metod dziatań. Terrorystów muzuimańskich charakteryzuje, po-
dobnie jak świeckich, „konserwatyzm” w doborze i użyciu środków rażenia. Najczęściej
stosowane są ładunki wybuchowe i broń ręczna. Widoczny jest przy tym stały wzrost
profesjonalizmu i wykorzystywanie doświadczeń innych organizacji oraz najnowsze osią-
gnięcia technologiczne w zakresie broni konwencjonalnej.
Specyfika organizacji fundamentalistycznych przejawia się natomiast w wyborze me-
tod i taktyki walki. Wpływ na wybór taktyki ma zarówno większa sprawność organiza-
cyjna współczesnych grup islamskich i znacznie silniejsza niż w przypadku tradycyjnych
ugrupowań motywacja oraz nowe możliwości w zakresie transportu i łączności. Dąże-
nie do maksymalizacji liczby ofiar pojedynczego ataku przejawia się we wzroście liczby
zamachów samobójczych — do połowy 2001 r. odnotowano aż 300 takich akcji w 14
państwach Europy, Azji Środkowej i Bliskiego Wschodu. Wprawdzie stanowią one nie-
wielki procent ogółu ataków terrorystycznych, ale niosą ze sobą największe zniszcze-
nia.?* Zamachy islamskich ugrupowań są ponadto coraz bardziej złożone i wymagające
specyficznych umiejętności oraz precyzji.
Organizacje islamistyczne przejawiają coraz większe zainteresowanie bronią ma-
sowego rażenia (WMD — Weapon of Mass Destruction). Niektóre ugrupowania praw-
| dopodobnie posiadają broń radiologiczną, chemiczną lub biologiczną. Szczególnie re-
„. alistyczne wydaje się wykorzystywanie przez terrorystów broni biologicznej (bioterro-
- ryzm) z uwagi na łatwość uzyskania tzw. neurotoksyn. Poważne obawy budzi również
możliwość wykorzystania broni jądrowej oraz materiałów radioaktywnych. Zagrożenie
to jest bezpośrednio związane z rozwojem technologii i proliferacją środków masowego
rażenia, a także niewystarczającą kontrołą nad arsenałem nuklearnym Rosji po upadku
ZSRR.
Niewiele jest obecnie przykładów prób lub udanych zamachów z wykorzystaniem
broni masowego rażenia przez terrorystów islamskich poza nieudaną próbą użycia cy-
janku sodowego w ataku na WTC w 1993 r. i planami wykorzystania wąglika po ataku
z LI września 2001.% Powodem tego jest ryzyko wystąpienia trudnych do przewidzenia
negatywnych konsekwencji, np. w postaci radiologicznego czy chemicznego skażenia te-
aw zamieszkanych przez zwolenników terrorystów lub wybuchu niekontrolowanej
epidemii.
. 24_Np. zamach na amerykańskie ambasady w Kenii i Tanzanii w 1998 roku, atak na niszczyciel „Cole”
* Jemenie w 2000 roku czy atak na WTC i Pentagon z 11 września 2001.
26 Posiadanie takiej broni deklarowali m.in. członkowie Al Kaidy.
w1995 pg dziej znanym przykładem jest akcja japońskiej sekty Najwyższa Prawda [Aum Shinrikyo]
badan, roku, w której użyto gazu bojowego o nazwie sarin w tokijskim metrze. Sekta ta prowadziła ponadto
Vacania nad bronią jądrową, gromadziła też bakteriologiczne i chemiczne środki bojowe.
548 0 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
Potencjalnym kierunkiem ewolucji terroryzmu, szczególnie fundamentalistów islam-
skich, jest tzw. cyberterroryzm (zjawisko związane z rewolucją technologiczną i coraz
większym uzależnieniem infrastruktury państw od sieci informatycznej oraz z poszuki-
waniem przez terrorystów nowych, skuteczniejszych form ataku.” Zagrożenie oceniane
jest jako wysokie z powodu potencjalnie dużych strat (destabilizacja systemu ekonomicz-
nego, administracji państwa, infrastruktury transportu i łączności) i wysokiej wrażliwo-
ści systemów komputerowych państw zachodnich. Za wykorzystaniem cyberprzestrzeni
przemawiają niskie koszty ataku, globalny zasięg, niewielkie szanse wykrycia sprawcy
i odpowiedzi na atak.
Jednak prawdopodobieństwo ataków cyberterrorystycznych nadal jest niewielkie.
Problemem jest brak umiejętności w dziedzinie technologii informatycznych oraz nie-
wielka medialność cyberataków i trudności w spowodowaniu bezpośrednich ofiar śmier-
telnych. Dotychczas nie zanotowano poważniejszych ataków tego typu przeprowadzo-
nych przez islamskich terrorystów. Globalna sieć komputerowa używana jest przez
wszystkie organizacje islamistyczne do propagowania własnej ideologii, do wymiany in-
formacji oraz do koordynowania akcji terrorystycznych, np. do szyfrowania danych do-
tyczących ataku (techniki stenograficzne wykorzystujące pocztę elektroniczną i tzw. chat
rooms). Hezbollah ma na przykład kilka stron — jedna jest oficjalną stroną organizacji,
druga służy do opisywania ataków, a trzecia jest źródłem obszernych informacji o walce
Palestyńczyków.
Organizacje fundamentalistyczne. Glówną egipską organizacją terrorystyczną jest
założona w 1977 r. Grupa Islamska (Al-Gama'at al-Islamiyya). Za cel swojego działa-
nia uznaje ona likwidację istniejącego w Egipcie systemu politycznego i ustanowienie
państwa funkcjonującego według zasad islamu. Największa aktywność Grupy Islamskiej
przypada na lata 90. XX wieku. Stosuje ona zarówno selektywne morderstwa (np. za-
mach na prezydenta Egiptu Hosni Mubaraka w 1995 r.) jak i przemoc totalną (np. za-
mach pod Luksorem, w ruinach starożytnej świątyni królowej Hatszepsut w 1997 r.).
Obiektem jej ataków są funkcjonariusze państwowi, dziennikarze, intelektualiści, chrze-
ścijańscy Koptowie oraz turyści. Grupa posiada kilka tysięcy czionków i kilkanaście ty-
sięcy sympatyków; działa głównie w Egipcie, a także w Wielkiej Brytanii, Austrii i Afga-
nistanie. Posiada kontakty z AI Kaidą.?%
Organizacja Al Jihad (Islamski Dżihad, Grupa Dżihad, Egipski Dżihad, Talaa Al-Fa-
teh), również dąży do wyeliminowania wpływów zachodnich i do utworzenia w Egipcie
republiki islamskiej. Jej członkowie są szkoleni w bazach rozmieszczonych na terenie
Egiptu, Afganistanu, Pakistanu i Sudanu. Środki finansowe otrzymują głównie od Iranu
i Sudanu oraz Al Kaidy. Dodatkowo poszukują wsparcia w egipskiej armii i u funkcjona-
riuszy państwowych. Liczebność grupy szacuje się na kilkaset do kilku tysięcy członków.
Ponosi odpowiedzialność za liczne zamachy skierowane przeciwko egipskim urzęd-
nikom państwowym i dziennikarzom popierającym ideę pokoju z Izraelem (m.in. zabój-
27 Szerzej: D. Denning, Acticism, Hactivism and Cyberterrorism: The Internet as a tool for infiuencing
foreign policy, <http://www. nautilus.org/info-policy/workshop/papers/denning.html>.
28 Jedną z najważniejszych postaci powiązanych z tą organizacją był szejk Omar Abdel Rahman, uważany
za inspiratora terrorystycznego ataku na World Trade Center w Nowym Jorku w 1993 roku. Więcej na temat
organizacji: Al-Gama'a al-Islamiyya (The Islamic Group, IG), <http://www.ict.org>.
Rozdział 22. Terroryzm 549
stwo prezydenta Anwara Sadata w 1981 r.). Począwszy od 1993 r. działa poza granicami
Egiptu i atakuje poza egipskimi, także cele amerykańskie.”
Palestyński Dżihad Islamski (Harakat Al-Jihad Al-Islami Al-Filastint) istnieje od
1979 r. jako organizacja łącząca różne fundamentalistyczne grupy działające w Strefie
Gazy. Głównym celem jej działań jest, podobnie jak w przypadku Hamasu, zniszcze-
nie Izraela i ustanowienie w Palestynie państwa islamskiego, a następnie utworzenie
zjednoczonego państwa arabskiego. Organizacja uznaje za swojego wroga także Stany
Zjednoczone, z powodu popierania przez nie interesów Izraela. Jako jedna z niewie-
lu sunnickich organizacji terrorystycznych jest silnie proirańska — odwołuje się do idei
szyickiej rewolucji irańskiej, ściśle wspólpracuje z Hezbollachem i z Hamasem. Posiada
główne bazy w Libanie i w Strefie Gazy. Swoje biura ma także w Damaszku, Tehera-
nie i Chartumie. Podzielona jest na trzy koordynujące swoje przedsięwzięcia frakcje:
Bataliony Al-Aqsa, Świątynię oraz Drużynę Islamskiego Dźihadu. Jej komórki obecne
są także w Europie Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych, gdzie Palestyński Dżihad
stworzył swoiste centrum wywiadowcze, zajmujące się monitorowaniem polityki władz
USA. Obiektem zamachów są przede wszystkim izraelscy żołnierze i ludność cywilna.
Szczególnie intensywną działalność terrorystyczną organizacja prowadzi od początku lat
90. XX wieku.
Hezbollah (Partia Boga — Hizb allah, Organizacja Rewolucyjnej Sprawiedliwości,
Organizacja Prześladowanych na Ziemi, Islamski Dżihad na Rzecz Wyzwolenia Pale-
styny) jest szyicką organizacją, która powstała po inwazji wojsk izraelskich na Liban
w 1982 roku. W opublikowanym w 1985 r. manifeście politycznym za główne cele swojej
działalności terrorystycznej uznaje doprowadzenie do wycofania wojsk amerykańskich,
francuskich i Izraelskich Sił Samoobrony oraz do upadku Izraela. Ma to doprowadzić do
ustanowienia islamskich rządów nad obszarem Palestyny iw Libanie. Hezbollah, czynnie
wspierany przez Iran, prowadzi skuteczne działania wywiadowcze i operacje wojskowe
wymierzone przeciw Izraelowi i państwom zachodnim. Główną jego bazą jest obecnie
Bejrut, a podstawowym obszarem działań — południowy Liban, choć organizacja posia-
da także komórki organizacyjne w Afryce, Europie, Ameryce Południowej oraz w Azji.
Hezbollah przywiązuje dużą wagę do działalności charytatywnej (sieć szkół, system
darmowej opieki medycznej) i propagandowej (własna gazeta, rozgłośnia radiowa, sate-
litarna telewizja al-Manara, trzy strony internetowe).
Hamas (arab. „zapał”, „entuzjazm”, akronim od Harakat al-Muqawamah al-Isla-
miyya, czyli Islamski Ruch Oporu) jest organizacją palestyńskich fundamentalistów is-
lamskich odrzucających przewodnictwo lewicowej OWP. Karta programowa Hamasu
„z 1988 r. łączy fundamentalistyczny islam z nacjonalizmem, traktując ten ostatni jako
część wiary religijnej. Za główny cel uznano prowadzenie z Izraelem „Świętej wojny”,
która ma doprowadzić do wyzwolenia Palestyny i ustanowienia państwa islamskiego
między Morzem Śródziemnym a rzeką Jordan.
28 Zamach na egipską ambasadę w Islamabadzie (1995), na ambasadę USA w Albanii (1998). Zob.
Islamski Dżihad, <http://www.abw.gov.pl>, Palestinian Jihad Group, <http://www.ict.org>.
, 30 "The Charter of Allah: The Platform of The Islamic Resistance Movement (Hamas), <http://www.
ict.org>.
550 ——————_—- Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
Struktura organizacyjna opiera się na trzech niezależnie działających pionach: Za-
pleczu (działalność propagandowa, charytatywna, zbieranie funduszy i rekrutacja człon-
ków), Sekcji Bezpieczeństwa (m.in. wywiad i kontrwywiad, egzekwowanie przestrzega-
nia islamskiego prawa) i Bojownikach Islamskich (w tym głęboko zakonspirowane ko-
mórki szturmowe).
Hamas ograniczył ataki terrorystyczne do Zachodniego Brzegu Jordanu i Strefy Ga-
zy, choć posiada swoje biura i komórki także na terenie Jordanii i Syrii. Ponadto pro-
wadzi zbiórki funduszy i działalność propagandową w Europie Zachodniej i w Stanach
Zjednoczonych. Działania, realizowane często wspólnie z Palestyńskim Dżihadem Is-
lamskim, skierowane są przeciwko społeczności palestyńskiej w celu jej „oczyszczenia”
i przeciwko celom izraelskim. Duży nacisk kladziony jest też na działalność społeczną
i propagandową w Palestynie.”!
AI Kaida jest organizacją założoną przez Osamę bin Ladena pod koniec lat 80.
XX w. na bazie Biura Służb Mudżahedinów (Maktab al-Chadamat), powołanego w celu
rekrutacji muzułmańskich ochotników do walki z ZSRR w Afganistanie.” Określana
jest mianem „bazy” i „grupy wsparcia” ze względu na pomoc ideologiczną, finansową
i logistyczną, udzielaną ekstremistom sunnickim działającym na całym świecie.
ldeologiczne korzenie Al Kaidy wyrastają zarówno z wahhabizmu — fundamentali-
stycznej odmiany sunnickiego islamu, jak i z programu Braci Muzułmanów. Cele mają
charakter globalny i obejmują radykalizację i popieranie ugrupowań islamskich na całym
świecie, zniszczenie państwa Izraeł oraz USA, obalenie wszystkich rządów islamskich,
które „odstąpiły od wiary” i zjednoczenie społeczności muzułmańskiej pod rządami ka-
lifatu.
Najniższy poziom w strukturze organizacji stanowią komórki organizacyjne powoły-
wane w celu werbowania i szkolenia terrorystów. Tworzą one transnarodową sieć jedno-
stek działających niezależnie w około 50 państwach, szczególnie na Bliskim Wschodzie,
w Afryce Południowej, Azji Środkowej i Południowo- Wschodniej, na Bałkanach, w Eu-
ropie Zachodniej (Włochy, Niemcy, Wielka Brytania) oraz w USA i Kanadzie.
Kolejny poziom stanowią cztery komisje — wojskowa, studiów islamskich, finansów
i ds. mediów, tworzone przez niższych rangą członków Al Kaidy. Komisjom przewodni-
czą członkowie Rady Konsultacyjnej (madźlis al szura), która aprobuje wszystkie ważne
decyzje dotyczące działań organizacji (np. przeprowadzenia zamachu, wydania fatwy).
Na czele całej organizacji stoi emir.
Przykłady bezpośredniej działalności terrorystycznej: detonacja ładunku wybucho-
wego w podziemiach budynku World Trade Center w Nowym Jorku w 1993 r.; ataki na
siły pokojowe USA w Somalii w 1993 r.; nieudane zamachy na: papieża Jana Pawła II
(1981) i prezydenta Egiptu Hosniego Mubaraka (1995); eksplozje ładunków wybucho-
wych na terenie Arabii Saudyjskiej w I. 1995 i 1996; ataki na ambasady USA w Nairobi
i Dar-es-Salaam w 1998 r.; atak na okręt USS „Cole” w Jemenie w 2000 r.; uprowa-
dzenie czterech amerykańskich samolotów liniowych 11 września 2001 r. — dwa z nich
31 Szerzej: Hamas, <http://www.abw.gov.pl>.
32 Podstawą Al Kaidy są afgańscy weterani wojenni. Współzałożycielami zaś przedstawiciele fundamen-
talistów egipskich (Ajman al-Zawahiri — główny doradca Osamy bin Ladena, oraz Mohammad Atef).
Rozdział 22. Terroryzm 551
zostały rozbite o wieże World Trade Center w Nowym Jorku, jeden uderzył w budynek
Pentagonu, a ostatni rozbił się w Pensylwanii.
Operacja militarna skierowana przeciw bazom i zapleczu AI Kaidy w Afganistanie
nie rozbiła struktur organizacji, doprowadziła jednak do zlikwidowania jej kwatery głów-
nej i baz w Afganistanie oraz wielu komórek organizacyjnych i źródeł finansowania co
ogranicza jej możliwości przeprowadzania spektakularnych ataków terrorystycznych.
Isłamska Grupa Zbrojna, czyli Groupe Islamique Armee (GIA), jest zbrojną orga-
nizacją algierskich islamistów powstałą w 1992 r. w celu walki z socjalistycznym reżi-
mem Frontu Wyzwolenia Narodowego (Front de Liberation Nationale — FLN). Ideolo-
gia organizacji jest niezwykle radykalną wersją doktryny islamizmu, sakralizującą prze-
moc i maksymalnie rozszerzającą kategorię wrogów. Ostatecznym celem prowadzonej
walki i obalenia świeckich władz Algierii jest stworzenie na obszarze państw arabskich
kalifatu, niwelującego podziały narodowościowe.
Islamska Grupa Zbrojna jest hierarchicznie zorganizowaną organizacją luźno połą-
czonych dziesiątek lub setek niewielkich grup. Główny trzon stanowią tzw. „algierscy
Afgańczycy” oraz osoby z marginesu społecznego, rekrutowane do wykonywania kon-
kretnych zadań. GIA działa glównie na terenie Algierii, choć dokonuje zamachów ter-
rorystycznych także w Europie Zachodniej (np. we Francji w latach 1995—1996). Państwa
zachodnioeuropejskie stanowią dla niej również ważne zaplecze organizacyjne.
Ofiarami ataków grupy są zwykle muzułmanie mieszkający w Algierii, oskarżani
o niewypełnianie zaleceń Koranu, w tym algierscy politycy, intelektualiści i dziennikarze.
Ataki często przybierają postać masowych masakr ludności cywilnej. W ciągu ostatniej
dekady z rąk GIA zginęło ponad sto tysięcy ludzi. Głośną akcją było porwanie samolotu
linii Air France na lotnisku w Algierze w 1994 roku. Terroryści zażądali umożliwienia im
przelotu do Paryża, gdzie zamierzali wysadzić samolot, Ich plany zostały udaremnione
przez francuską jednostkę GIGN.**
2.2. Terroryzm etniczno-nacjonalistyczny
Terroryzm o podłożu etnicznym nadal odgrywa istotną rolę, zwłaszcza w państwach
europejskich i na Bliskim Wschodzie, ze względu na istnienie wciąż nierozwiązanych
konfliktów narodowościowych. Organizacje o długiej historii, takie jak IRA, ETA czy
OWP są wciąż silne i dobrze zorganizowane. Mimo że działają zazwyczaj na obszarze
państw, z którymi walczą, wywierają istotny wpływ także na bezpieczeństwo międzynaro-
dowe. Jest to spowodowane ich powiązaniami ze środowiskami imigrantów w państwach
Europy Zachodniej i w USA oraz skalą powodowanej przez nie regionalnej destabiliza-
"cji. Specyfika współczesnych organizacji tego nurtu polega na łączeniu idei nacjonali-
stycznych z lewicowymi. Dotyczy to także grup kurdyjskich, ormiańskich czy tamilskich.
Irlandzka Armia Republikańska (Irish Republican Army — IRA) założona w 1919 r.
jest najstarszą organizacją terrorystyczną w Europie. Jej geneza związana jest z trwa-
338. „AL-QAEDA”, <http://www.abw.gov.pl>.
34. [slamska Grupa Zbrojna (GIA), <http:/Avww.abw.gov.pl>.
35. Po licznych rozłamach za jej kontynuatorkę uznawana jest radykalna Tymczasowa IRA (Provisional
IRA — PIRA) powstała w 1969 r. oraz Prawdziwa IRA (Real IRA — RIRA) z 1998 roku.
552,00 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
jącym ponad 400 lat konfliktem w Irlandii Północnej między ludnością protestancką
i katolicką, a głównym celem — zjednoczenie Irlandii Północnej z Republiką Irlandii.
Okres jej największej aktywności przypada na lata 60. i 70. XX wieku oraz po
podpisaniu porozumienia pokojowego w 1998 r. (atak bombowy w Omach w Irlandii
Północnej w 1998 r., atak na BBC w 2001 r.). Po aresztowaniu przywódcy IRA — się siłą polityczną na arenie międzynarodowej.
MckKevita — organizacja zgodziła się na rozbrojenie i likwidację swoich arsenałów.
Geneza ETA (Kraj Basków i Wolność — Euskadi Ta Askatasuna) związana jest
z polityką ograniczania przywilejów autonomicznych 2-milionowego narodu Basków
w Hiszpanii w okresie dyktatury gen. Franco. Organizację założyła grupa lewicowych
członków Nacjonalistycznej Partii Basków (PNV) w 1959 roku. Jej głównym celem
jest utworzenie suwerennego państwa przez zjednoczenie prowincji Hiszpanii i Francji
zamieszkiwanych przez Basków.
W wyniku działań hiszpańskich służb specjalnych i jednostek antyterrorystycznych
struktura ETA została w dużym stopniu zniszczona. Organizacja straciła ponadto popar-
cie społeczności baskijskiej. Obecnie posiada ok. 20 zaangażowanych członków i kilkuset
zwolenników. Struktura ugrupowania nie jest hierarchiczna — członkowie są zorgani-
zowani w 5-10-osobowe komórki (tzw. komanda). Główny ośrodek decyzyjny i szkole-
niowy ETA znajduje się we Francji. Działania — zamachy bombowe, zabójstwa przed-
stawicieli władz — koncentrują się na terytorium Hiszpanii.
Liczne organizacje palestyńskie wywodzą się z ruchu Fatah, założonego przez Jasera
Arafata, głoszącego idee „rewolucji ludowej” wymierzonej przeciwko Izraelowi. Zało-
żona w 1964 r. Organizacja Wyzwolenia Palestyny, z dominującą w niej frakcją Fatah,
potwierdziła, że jej podstawą są idee lewicowe i panarabskie (w tzw. Palestyńskiej Kar-
cie Narodowej). Ataki terrorystyczne (określane jako „akcje komandorskie”) wymie-
rzone w infrastrukturę energetyczną i transportową oraz żydowskie osiedla rozpoczęto
w 1965 roku. OWP prowadziła także szeroko zakrojoną współpracę międzynarodową:
w swoich obozach w Jordanii, Libanie i Jemenie szkoliła terrorystów z co najmniej 40
różnych organizacji z Azji, Afryki, Ameryki Północnej i Europy, dostarczała im broń
i udzielała wsparcia logistycznego.
Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny (Czerwone Orły, Grupa Halhul): powstał
w 1967 r. z inicjatywy George'a Habasza, radykalnego członka OWP.*Ś Początkowo sta-
nowił jedno z sześciu ugrupowań tworzących OWP. Jego najbardziej znaną akcją było
porwanie samolotu izraelskich linii lotniczych w 1968 r., które rozpoczęło proces in-
ternacjonalizacji konfliktu izraelsko-palestyńskiego. Kolejną głośną akcją było również
porwanie i zabicie izraelskich sportowców podczas Igrzysk Olimpijskich w Monachium
w 1972 r. przez członków Czarnego Września, wchodzącego w skład OWP. Na skutek
tych wydarzeń sprawa palestyńska trafiła na wokandę międzynarodową, a Zgromadze-
nie Ogólne ONZ przyznało OWP status specjalnego obserwatora.
RAND Corporation ocenia, że w latach 1968-1980 ugrupowania palestyńskie (głów-
nie LFWP i tzw. Organizacja Abu Nidala)”” przeprowadziły więcej ataków terrorystycz-
36 Z, frakcji tej wyodrębniły się następnie umiarkowane odłamy — Demokratyczny Ludowy Front Wy-
zwolenia Palestyny, Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny — Generalne Dowództwo.
37. Odłam OWP powstały po ataku w Monachium.
Rozdział 22. Terroryzm ||| 553
nych, niż dwie kolejne organizacje razem wzięte. Obecnie LFWP liczy około 800 człon-
ków, którzy dzialają głównie na terenie Izraela, Libanu i Syrii (od niej otrzymują naj-
większą pomoc finansową i organizacyjną). Natomiast OWP jest siłą rządzącą w Auto-
nomii Palestyńskiej na Zachodnim Brzegu Jordanu i w Strefie Gazy. Jest również liczącą
w łatach 90. XX w. aktywna była również Partia Pracujących Kurdystanu (PKK),
walcząca o niepodległe państwo na terenie wschodniej Turcji. Jej ataki miały także
miejsce w Niemczech, gdzie obok tureckiej. żyje liczna społeczność kurdyjska. Jednak
po aresztowaniu przywódcy ruchu, Abdullaha Ocałana, w 1999 r. międzynarodowa
działalność grupy znacznie zmalala.
2.3. Terroryzm lewacki
Terroryzm skrajnie lewicowy tradycyjnie kojarzony jest z Europą lat 60. XX wie-
ku. Jednak jego wpływy sięgają także Ameryki Południowej. Przykładem tego jest dzia-
łalność Kolumbijskich Rewolucyjnych Sił Zbrojnych (Fuerzas Armadas Revolucionarias
de Columbia — FARC) czy Świetlistego Szlaku i Rewolucyjnego Frontu Tupac Amaru
w Peru w latach 90. XX wieku.
Organizacje działające w Europie Zachodniej — Frakcja Czerwonej Armii (RAF —
Rote Armee Fraklion), Action Directe (Akcja Bezpośrednia), belgijskie Watczące Komór-
ki Komunistyczne (Cellules Communistes Combatantes — CCC) i Front Róvolutionnaire
„Armć Proletarien (FRAP) oraz włoska Communistu Organizzati per la Liberazionne Pro-
letaria (COLP) uległy samorozwiązaniu lub zostały zniszczone.
Podstawę motywacji tych organizacji stanowily ideologie marksizmu, maoizmu,
trockizmu i anarchizmu. Wspólne były dla nich idee wolności, zwalczania hierarchii, au-
torytetów, władzy państwowej oraz stosowanie przemocy w imię rewolucji socjalistycz-
nej.
RAF dążyła do obalenia systemu kapitalistycznego w państwach Europy Zachodniej
i sprzeciwiała się „imperialistycznej polityce” USA w Wietnamie. Charakteryzowała się
niewielką liczebnością (kilkudziesięciu członków i kilkakrotnie większy krąg sympaty-
ków). Jej selektywne ataki miały prowokować represje państwowe, które doprowadziły-
by do wzrostu niezadowolenia społeczeństwa i do obalenia ustroju. Oficjalne zakończe-
nie działalności ogłosiła w 1998 roku.*
Obecnie istnieje niewielkie prawdopodobieństwo odrodzenia się tego nurtu. Mogło-
by to nastąpić w formie terroryzmu antyglobalistycznego. Niektórzy uczestnicy antyglo-
balistycznych ruchów odwołują się bowiem do haseł grup anarchistycznych i lewicowych
ź lat 70.-80. XX wieku.
W Europie organizacje lewackie nadal działają w Grecji (,,17 listopada”, Rewolucyj-
na Walka Ludowa — ELA (Espanatikos Laikos Agonas) oraz w Turcji (Rewolucyjna Ar-
mia Wyzwolenia Narodowego/Front — DHKP/C). Cechuje je niewielka aktywność, ale
równocześnie bardzo duża skuteczność ataków. Za najgroźniejsze ugrupowanie uzna-
je się ruch „17 Listopada”, działający w Grecji od 1975 roku. Jego ataki kierowane są
38_Tstnieją jednak przypuszczenia, że od 2001 r. działa nowa struktura złożona z byłych członków RAE
554 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
głównie przeciw celom amerykańskim i tureckim, a od lat 90. XX w. także przeciw in.
frastrukturze Unii Europejskiej i zagranicznych firm inwestujących w Grecji.
W okresie intensywnej działalności terrorystycznych grup lewackich podejmowane
były próby koordynacji działań w wymiarze międzynarodowym — w ramach tzw. Czer.
wonej Międzynarodówki. Według raportu CIA z 1976 r. było w niej powiązanych ze sobą
ponad 140 organizacji terrorystycznych z około 50 państw. W połowie lat 80. XX w. bez
powodzenia próbowano stworzyć europejski sojusz organizacji lewackich (RAĘ AD,
Czerwone Brygady, CCC). Celem ataków tej „zachodnioeuropejskiej guerrilli” miały
być osoby i obiekty związane z NATO. Dynamicznie rozwijata się natomiast współpraca
lewicowych terrorystów palestyńskich z europejskimi (RAF) oraz ze skrajnie prawico-
wymi w Hiszpanii i na terenie północnych Włoch.
Tendencje rozwoju terroryzmu międzynarodowego. Dane dotyczące dynamiki terro-
ryzmu wskazują na jego ewolucję zarówno w wymiarze ilościowym jak i jakościowym. Po
gwałtownym wzroście liczby ataków terrorystycznych w latach 70. i 80. nastąpiła trwała
tendencja spadkowa (od 1989 r.), przerywana wzrostami intensywności w latach 1991
(ataki związane z operacją „Pustynna Burza” w Kuwejcie i Iraku), 1993 i 1995 (inten-
sywne kampanie terrorystyczne PKK w Turcji i Niemczech), oraz w łatach 1999—2001
(organizacje islamskie).
Spadek liczby ataków po 1989 r. związany jest z końcem „zimnej wojny” — z zała-
maniem się terroryzmu lewackiego w Europie Zachodniej, ograniczeniem afgańskich
działań terrorystycznych w Pakistanie po wycofaniu wojsk radzieckich oraz z rozpoczę-
ciem procesu pokojowego na Bliskim Wschodzie. Duże znaczenie miał też spadek spon-
soringu państwowego (zwłaszcza ze strony Syrii i Libanu) oraz demokratyczne zmiany
w Ameryce Łacińskiej.
Analiza trendów jakościowych wskazuje natomiast na znaczący wzrost liczby ofiar
(zabitych i rannych). Wzrost ten ma charakter stałej tendencji, choć nie jest równomier-
ny — przerywają go pojedyncze incydenty o niezwykle wysokiej liczbie poszkodowanych.
Wyraźny skok w 1995 r. spowodowany był dużą liczbą ofiar ataku w tokijskim metrze,
w 1998 r. -— zamachem na ambasadę USA w Kenii, Tanzanii oraz w 2001 r. atakami na
WTC i Pentagon.
Odrodzenie terroryzmu motywowanego religijnie oznacza, że nadal będzie postępo-
wał wzrost liczby ofiar przy spadku liczby incydentów, które będą coraz bardziej profe-
sjonalnie przygotowywane.
3. Reakcje społeczności międzynarodowej
Wielostronna współpraca jest niezbędnym warunkiem skutecznej walki z terrory-
stycznym zagrożeniem. Społeczność międzynarodową można w tym kontekście określić
jako zespół podmiotów połączonych wspólnymi więzami, zwłaszcza prawnymi, odrzuca-
jących terroryzm w każdej jego formie. Ze społeczności wykluczeni są zatem ci, którzy
stosują metody terrorystyczne.
W okresie pozimnowojennym widoczny jest stały wzrost instytucjonalizacji wielo-
stronnej współpracy w dziedzinie zwalczania terroryzmu. Mimo zintensyfikowania dzia-
Rozdział 22. Terroryzm —_ || 555
tań antyterrorystycznych wciąż jednak istnieją poważne ograniczenia systemu międzyna-
rodowego osłabiające jego efektywność. Podstawowym problemem jest brak spójnego
systemu norm międzynarodowych, w tym powszechnie akceptowanej definicji terrory-
zmu. Trudnym do przezwyciężenia problemem jest także niewydolność systemu ONZ
i reagowanie post factum na zagrożenie terrorystyczne.
Negatywnie na skuteczność wielostronnej współpracy wpływa fakt, że państwa różnie
oceniają stopień zagrożenia terrorystycznego. Wiele rządów nie widzi potrzeby angażo-
wania całej społeczności międzynarodowej, uznając zjawisko terroryzmu za problem re-
gionalny czy też wewnętrzny danego państwa. Spory dotyczą także wyboru środków od-
powiednich do walki z terroryzmem. Dotyczy to szczególnie stosowania sankcji ekono-
micznych wobec państw posądzanych o sponsorowanie terroryzmu oraz podejmowania
antyterrorystycznych operacji militarnych. Doktryny bezpieczeństwa i systemy prawne
poszczególnych państw także niewystarczająco odpowiadają dynamicznie zmieniającym
się zagrożeniom. Ponadto nadal zbyt małą rołę odgrywają w dziedzinie przeciwdziałania
terroryzmowi podmioty pozarządowe.
3.1. Regulacje prawnomiędzynarodowe i polityczne
Prawnomiędzynarodowe środki zwalczania terroryzmu mają kluczowe znaczenie dla
międzynarodowej współpracy. Wynika to z faktu, że są one podstawą budowania reżi-
mu międzynarodowego, w ramach którego możliwe byłoby całościowe i spójne podej-
ście do problemu terroryzmu. Akty prawa międzynarodowego są reakcją na zachodzące
zmiany w środowisku międzynarodowym. Czasem powstają pod wpływem konkretnego
wydarzenia, często w wyniku zaangażowania konkretnego państwa (np. USA) lub pod
wpływem ustaleń konferencji naukowych (np. Stowarzyszenia Prawa Międzynarodowe-
go (ILA).
Początkowo regulacje prawne dotyczące terroryzmu miały charakter ogólny (np.
Konwencje Haskie z 1907 r.), ponieważ samo zjawisko nie stanowiło poważnego za-
grożenia dla bezpieczeństwa międzynarodowego. Pierwszą próbę szczegółowego i od-
rębnego uregulowania problemu terroryzmu podjęła Liga Narodów. W roku 1936 pod
jej auspicjami przyjęto rezolucję zakazującą popierania terrorystów oraz zobowiązują-
cą państwa do podejmowania działań prewencyjnych i represyjnych wobec wszelkich
przejawów terroryzmu. W roku 1937 członkowie Ligi Narodów uchwalili Konwencję
o zapobieganiu i zwalczaniu terroryzmu (Convention on the Prevention and Punishment
Terrorism), w której między innymi zdefiniowano akt terrorystyczny jako „czyn przestęp-
czy skierowany przeciwko państwu, popełniony z zamiarem lub obliczony na kreowanie
terroru w świadomości poszczególnych osób lub zbiorowości” (art. 2) oraz określono
zasady ścigania i karania terrorystów. Konwencja nie weszła jednak w życie, ponieważ
ratyfikowały ją tylko Indie spośród 24 państw, które ją podpisały.
3.1.1. Regulacje Organizacji Narodów Zjednoczonych
Po drugiej wojnie światowej zagadnieniem terroryzmu zajmowała się przede wszyst-
kim Organizacja Narodów Zjednoczonych. Intensyfikacja jej działań nastąpiła w latach
556 _——,,,///_—- Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
70. XX w., co było reakcją na proces umiędzynarodowienia się zjawiska terroryzmu. Pod
wplywem ataku terrorystycznego podczas igrzysk olimpijskich w Monachium w 1972 r.
powołano komitet ad hoc ds. terroryzmu międzynarodowego, który mial wskazać źródłą
terroryzmu, opracować jego definicję i środki przeciwdziałania. Rezultatem jego prac
bylo uchwalenie nowojorskiej Konwencji o zapobieganiu przestępstwom i karaniu spraw-
ców przestępstw przeciwko osobom korzystającym z ochrony międzynarodowej, w tym prze-
ciwko dyplomatom (1973 r.). . szczeblu, która sformułuje wspólne stanowisko wobec terroryzmu.
Podstawowym instrumentem ONZ są przyjmowane corocznie przez Zgromadzenie
Ogólne niewiążące prawnie rezolucje pod tytulem Środki eliminacji terroryzmu między-
narodowego. Dotyczą one przede wszystkim: 1) dopuszczalności czynów opartych na
przemocy (np. rezolucje nr 2625 z 1970 r., nr 3034 z 1972 r.. nr 3314 z 1974 r., nr 40/61
z 1985 r.), 2) prób sformułowania definicji terroryzmu i przyczyn jego występowania (re-
zolucje z 11 sierpnia [973 r. i9 grudnia 1994 r.), 3) zaliczenia działalności terrorystycznej
do zbrodni międzynarodowych (celem tych rezolucji bylo uchwalenie Kodeksu karnego
przeciwko pokojowi i bezpieczeństwu ludzkości).
W treści rezolucji Zgromadzenia Ogółnego z lat 90. XX w. widoczna jest ewolucja
polegająca na odchodzeniu od analizowania przyczyn międzynarodowego terroryzmu
i od akcentowania potrzeby uznania legalności przemocy stosowanej w celu realizacji
prawa do samostanowienia.
Organem uchawlającym rezolucje jest, oprócz Zgromadzenia Ogólnego, także Ra-
da Bezpieczeństwa ONZ. Służą one potępieniu dzialań terrorystycznych oraz wzywa-
ją państwa do Ścisłej współpracy w zwalczaniu terroryzmu. W łatach 90. XX w. Rada
Bezpieczeństwa skoncentrowała się głównie na zwalczaniu terroryzmu sponsorowanego
przez państwa, nakładając niewojskowe sankcje na Libię (rezolucje nr 748 i 883 z lat
1992-1993), Sudan (rezolucje nr 1044 i 1054 z 1996 r., nr 1070 z 1998 r.) oraz Afgani-
stan (rezolucje nr 1267 i 1333 z lat 1999-2000). Na Sudan i Afganistan nałożono sankcje
za wspieranie przebywających na ich terytorium islamskich terrorystów odpowiedzial-
nych za zamachy na ambasady USA w Kenii i Tanzanii z 1998 r. (potępione również
w rezolucjach Rady).
Po zamachach z 11 września 2001 r. Rada Bezpieczeństwa przyjęła m.in. rezołucje
nr 1368 i 1373, w których wyrażono współczucie dla społeczeństwa Stanów Zjednoczo-
nych oraz skierowano apel do państw członkowskich ONZ. o włączenie się we wspólną
walkę z międzynarodowym terroryzmem. Rezolucja nr 1373 nakazuje podjęcie konkret-
nych działań w celu uniemożliwienia terrorystom uzyskiwania funduszy na terytorium
państw członkowskich, w tym zamrożenia środków finansowych będących pod jurysdyk-
cją tych państw. Mowa jest także o konieczności zintensyfikowania wymiany informacji
i koordynacji szeroko pojętych działań antyterrorystycznych (m.in. walki ze zorganizo-
waną przestępczością i przeciwdziałania proliferacji broni masowego rażenia).
Istotne znaczenie miała również rezolucja nr 1378/2001, w której Rada wyraziła
poparcie dla „„międzynarodowych działań mających na celu wykorzenienie terroryzmu,
zgodnie z postanowieniami Karty Narodów Zjednoczonych”. Ponadto zdecydowanie
potępiony został reżim talibów za udostępnienie terrorystom terytorium Afganistanu
jako bazy i schronienia dla Al Kaidy.
Rozdział 22. Teroryzm _————— 587
Od roku 1969 ONZ przyjęła dwanaście konwencji międzynarodowych dotyczących
zapobiegania i zwalczania terroryzmu. Nie udało się jednak stworzyć calościowej kon-
wencji, która zawieralaby definicję terroryzmu międzynarodowego. Przygotowaniem
projektu takiego dokumentu zajmuje się komitet ad hoc do spraw terroryzmu powo-
lany w 1996 roku. Dodatkowo ma on przygotować projekt konwencji o zwalczaniu ak-
tów terroryzmu nuklearnego i zorganizować międzynarodową konferencję na wysokim
Przedmiotem regulacji w konwencjach ONZ byly zagadnienia terroryzmu lotniczego
i morskiego oraz brania zakładników i przestępstw dokonywanych na osobach szczegól-
nie chronionych. Natomiast akty prawne powstałe w latach 90. XX w. dotyczą szczegó-
lowych kwestii związanych na przyklad ze zwalczaniem finansowania terroryzmu i za-
machów bombowych.
Konwencje dotyczące terroryzmu lotniczego. Pierwszym aktem prawnym podejmują-
cym kwestie zagrożeń bezpieczeństwa lotnictwa cywilnego, w tym terroryzmu (ang. high-
„jacking lub skyjacking) była tzw. konwencja chicagowska O międzynarodowym lotnic-
twie cywilnym z 1944 roku. Obecnie podstawowe znaczenie mają trzy konwencje ONZ:
1. Konwencja w sprawie przestępstw i niektórych innych czynów popelnionych na pokładzie
statków powietrznych, przyjęta w Tokio w 1963 r. (weszła w życie w 1969 r.), 2. Konwencja
w sprawie bezprawnego zawładnięcia statkami powietrznymi, podpisana w Hadze w 1970 r.
(weszła w życie w 1971 r.), 3. Konwencja o zwalczaniu bezprawnych czynów skierowanych
przeciwko bezpieczeństwu lotnictwa cywilnego, przyjęta w Montrealu w 1971 r. (weszła
w życie w 1973 r.).
Konwencje te, opracowane przez Komitet Prawny Międzynarodowej Organizacji
Lotnictwa Cywilnego (ICAO), były reakcją na nasilające się uprowadzenia samolotów
cywilnych w latach 60. i 70. XX wieku. Szeroko definiują one pojęcie przestępstwa terro-
rystycznego (również jako usiłowanie i współdziałanie w jego popełnianiu). Lista prze-
stępstw wyszczególniona w konwencji montrealskiej uzupełniona została przez Protokół
w sprawie zwalczania bezprawnych aktów przemocy w portach lotniczych służących między-
narodowemu lotnictwu cywilnemu, podpisany w Montrealu w 1988 roku. Uznane w nim
zostały za potencjalne obiekty ataku terrorystycznego także osoby i urządzenia nawiga-
cyjne znajdujące się w porcie lotniczym oraz samoloty niebędące w służbie.
Konwencje dotyczące terroryzmu morskiego. Terroryzm morski uznano za rzeczy-
wisty problem dopiero po ataku palestyńskich ekstremistów na statek Achille Lauro
w 1985 r. na Morzu Śródziemnym. Wcześniej zagadnienie bezpieczeństwa w komuni-
kacji morskiej sprowadzano do problemu piractwa morskiego i, posiadającego pewne
cechy terroryzmu politycznego — korsarstwa. Pierwszą powojenną umową międzynaro-
dową podejmującą te kwestie była Konwencja o morzu, przyjęta w Genewie w 1958 ro-
ku. Pośrednio do terroryzmu morskiego odnosiła się również Konwencja o prawie morza
z 1982 r., uchwalona w Montego Bay.
Obecnie najważniejszym aktem prawa międzynarodowego w dziedzinie zwalczania
terroryzmu morskiego jest Konwencja w sprawie przeciwdziałania bezprawnym aktom
_ przeciwko bezpieczeństwu żeglugi morskiej, uchwalona w Rzymie w 1988 roku. Szeroko
definiuje ona potencjalne cele ataków terrorystycznych oraz czyny uznawane za prze-
558 | CzęśćIV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
stępstwo przeciwko bezpieczeństwu statków morskich. Łącznie z konwencją rzymską
przyjęty został Protokół w sprawie przeciwdziałania bezprawnym czynom przeciwko bez-
pieczeństwu stalych platform umieszczonych na szelfie kontynentalnym jako uzupclnienie
postanowień konwencji. które ograniczają się do obiektów plywających.
Konwencje dotyczące brania zakładników. Po raz pierwszy wyraźny zakaz brania za-
kładników został zawarty w tzw. regulaminie haskim. stanowiącym załącznik do konwen.
cji dotyczącej prawa i zwyczajów wojny lądowej z 1907 roku. Zakaz taki zawarty został
także w I i IV Konwencji Genewskiej O polepszeniu losu rannych i chorych w warunkach
wojny w armiach w polu będących i O ochronie osób cywilnych podczas wojny z 1949 roku
oraz w protokołach dodatkowych do IV konwencji, przyjętych w 1977 roku.
Najważniejsza umową międzynarodowego prawa karnego jest obecnie Konwencja
o zakazie brania zakładników z 1979 r., podpisana w Nowym Jorku na Zgromadzeniu
Ogólnym Narodów Zjednoczonych. Wprowadzono w niej m.in. zasadę powszechności
ścigania sprawcy niezależnie od jego miejsca pobytu oraz obowiązek wprowadzenia
odpowiednich zmian w wewnętrznym ustawodawstwie karnym państw.
Konwencje dotyczące przestępstw dokonanych na osobach szczególnie chronionych.
Podstawową umową międzynarodową dotyczącą ataków terrorystycznych na osoby re-
prezentujące państwa we wzajemnych stosunkach (tzw. diplonappings) jest przyjęta
w Nowym Jorku w 1973 r. Konwencja o zapobieganiu przestępstwom i karaniu sprawców
przestępstw przeciwko osobom korzystającym z ochrony międzynarodowej, w tym przeciwko
dyplomatom. Zawiera ona szczegółowe ujęcie problematyki, w tym szerokie rozumie-
nie obiektów narażonych na ataki (poza samymi osobami, także ich oficjalne siedziby,
prywatne mieszkania i środki transportu).
Poza tą konwencją stosowane w przypadku ataków terrorystycznych mogą być także
akty prawa dyplomatycznego i konsularnego regulujące kwestię bezpieczeństwa placó-
wek dyplomatycznych i osób chronionych: Konwencje Wiedeńskie O stosunkach dyplo-
matycznych (1961) i O stosunkach konsularnych (1963) oraz Konwencja w sprawie misji
specjalnych (1969).
W ciągu ostatniej dekady uchwałono kilka konwencji dotyczących szczegółowych
kwestii związanych ze zjawiskiem terroryzmu. Są to: 1. Konwencja o oznaczaniu pła-
stikowych materiałów wybuchowych w celach ich wykrywania (podpisana w Montrealu
w 1991 r., weszła w życie w 1998 r.), mająca na celu ograniczenie dostępności środków
wybuchowych dla terrorystów i ułatwienie określenia pochodzenia substancji użytych
w ewentualnym ataku terrorystycznym; 2. Konwencja o zwalczaniu terrorystycznych za-
machów bombowych z 1997 r. (weszła w życie w 2001 r.), zainicjowana przez USA po
atakach islamskich ekstremistów w Arabii Saudyjskiej w 1995. Szeroko definiuje ona
przestępstwa objęte jej zakresem oraz nakłada na państwa obowiązek współpracy pre-
wencyjnej i wymiany informacji; 3. Zaproponowana przez Francję Konwencja o zwal-
czaniu finansowania terroryzmu z 1999 r. (weszła w życie w 2002 r.), zakładająca między
innymi przejmowanie przez państwa środków finansowych wykorzystywanych przez ter-
rorystów oraz przeznaczanie ich na rekompensaty dla ofiar ataków terrorystycznych; 4.
Konwencja o zwalczaniu przestępczości zorganizowanej, podpisana w Palermo w 2000 r.,
reguluje problematykę przestępstw o charakterze międzynarodowym, jednak pośrednio
Rozdział 22. Temoryzm _"(||| ssg
odnosi się też do terroryzmu, wskazując na związki zorganizowanych grup przestępczych
z tym zjawiskiem.
Wspólną cechą konwencji uchwalonych w ramach ONZ jest brak pełnej definicji
zjawiska terroryzmu. Zazwyczaj pojęcie „terroryzm” zastępowane jest przez określenia
„bezprawny akt” czy „przestępstwo” w celu uniknięcia sporów interpretacyjnych między
państwami.
Pozytywnym zjawiskiem jest stopniowe odchodzenie społeczności międzynarodowej
od wąskiego postrzegania terroryzmu jako bezpośrednich aktów przemocy. Widoczne
jest ponadto dążenie do ograniczania możliwości organizacyjnych i finansowych terro-
rystów przez rozszerzenie współpracy międzynarodowej, wymiany informacji i uspraw-
nienie mechanizmu ekstradycji. Rzeczywiste znaczenie tych konwencji ogranicza jednak
brak przepisów zapewniających ich pełną implementację przez państwa-strony.
3.1.2. Regulacje innych organizacji
Zagadnienia związane z zagrożeniem terrorystycznym były często podejmowane na
forum Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Zobowiązania podejmowa-
ne przez państwa biorące udział w spotkaniach KBWE (później członków OBWE) nie
mają wprawdzie charakteru formalnoprawnego, ale są równie ważne i często efektywniej
wprowadzane w życie niż normy prawne. Przyjęty w Budapeszcie Kodeks postępowania
w polityczno-militarnych aspektach bezpieczeństwa (1994 r.) jeszcze przez KBWE zawie-
ra zapisy mówiące o współpracy w przeciwdziałaniu terroryzmowi i wywiązywaniu się
z międzynarodowych porozumień, szczególnie nakazujących wszczynanie postępowania
sądowego i wyrażania zgody na ekstradycję terrorystów. Również w przyjętej w Stambu-
le w 1999 r. Karcie bezpieczeństwa europejskiego mowa jest o terroryzmie międzynarodo-
„ wym jako „wzrastającym wyzwaniu dla bezpieczeństwa”. Państwa zobowiązały się w niej
do pogłębienia współpracy w procesie demokratyzacji i umacniania środków przeciw-
i działania rozwojowi terroryzmu.
E _ Podstawowym dokumentem Rady Europy, w którym podjęto kwestie przeciwdzia-
i „, łania terroryzmowi, jest przyjęta w Strasburgu w 1977 r. Konwencja o zwalczaniu terro-
* ryzmu. Jej zapisy poruszają zarówno problemy terroryzmu morskiego i lotniczego, jak
„ l brania zakładników przez terrorystów oraz szczegółowo wyliczają rodzaje przestępstw
H podlegających ekstradycji. Kwestię tę reguluje także Europejska konwencja o ekstradycji
"7,1957 r., podpisana w Paryżu, oraz dwa protokoły dodatkowe, przyjęte w Strasburgu
w. latach 1975 i 1978.
„Kolejnym przykładem regionalnych rozwiązań antyterrorystycznych jest konwencja
podpisana w ramach Organizacji Państw Amerykańskich O zapobieganiu i karaniu ak-
(ów terroryzmu przyjmującego formę zbrodni przeciw osobom i związanego z tym wymusze-
nią o znaczeniu międzynarodowym (1971 r., Waszyngton). Reguluje ona przede wszyst-
kwestie bezpieczeństwa placówek dyplomatycznych i osób chronionych oraz pro-
m brania zakładników przez terrorystów.
Również grupa najsilniejszych gospodarczo państw — G-8 — często podnosi kwe-
e międzynarodowego terroryzmu. W tzw. Deklaracji bońskiej, uchwalonej w 1978 r.,
jaństwa te wskazują na konieczność intensyfikacji współpracy w zwalczaniu terroryzmu
 560 __———— Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
międzynarodowego. Deklaracja zawiera szczegółowe zapisy na temat terroryzmu mor-
skiego i lotniczego (m.in. zapowiedź bojkotu polączeń lotniczych z państwami,
będą tolerowały ten typ terroryzmu).
Podstawą współpracy państw-czlonków G-8 jest przyjęta na spotkaniu
nym w Ottawie w 1995 r. Deklaracja o zwalczaniu terroryzmu. Zawiera
zapisy dotyczące m.in. wymiany informacji i doświadczeń czlonków w zakresie walki
z terroryzmem, programów szkołeniowych, zapobiegania dostępowi terrorystów do bro-
ni masowego rażenia. Podobny charakter ma program zwalczania terroryżmu przyjęty
na konferencji paryskiej w 1996 r. — 25 Rekomendacji Paryskich. Zakłada on wzmocnie-
nie zdolności obronnych państw, np. wzmocnienie kontroli granic, usprawnienie koor-
dynacji między instytucjami odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo wewnętrzne.
3.2. Dzialania wielostronne
Unia Europejska. Współpraca państw Wspólnot Europejskich w zakresie zwalczania
terroryzmu rozpoczęła się formalnie w 1975 r. wraz z powołaniem w Rzymie tzw. gru-
py TREVI — struktury koordynującej współdziałanie resortów spraw zagranicznych
i sprawiedliwości w tym wymiarze. W jej ramach (dokładnie w jednej z pięciu grup ro-
boczych — TREVI 1) udało się wypracować definicję terroryzmu, zaakceptowaną przez
wszystkie państwa członkowskie. Określa ona terroryzm jako „użycie łub usiłowanie uży-
cia przemocy przez zorganizowaną grupę dła zrealizowania określonych celów politycz-
nych”. W ramach TREVI państwa członkowskie zobowiązane są przedstawiać raporty
o podejmowanych działaniach, wymieniać informacje oraz tworzyć specjalne jednostki
kontaktowe.
W wyniku przyjęcia Traktatu o Unii Europejskiej w 1992 r. walka z międzynarodowym
terroryzmem, jako specyficznym rodzajem transnarodowej przestępczości, stała się jed-
ną z dziewięciu dziedzin objętych współpracą w zakresie III filaru UE. Postanowiono, że
zadania grupy TREVI przejmie przygotowywany przez nią Europol (Europejskie Biuro
Policji). Unia Europejska przyjęła także szereg szczegółowych dokumentów w kwestii
terroryzmu, m.in. Deklarację o finansowaniu terroryzmu z 1993 r., konwencje dotyczące
ekstradycji osób podejrzanych o działalność terrorystyczną pomiędzy państwami człon-
kowskimi z lat 1995 i 1996 oraz akt pod nazwą Wspólne działanie, konkretyzujący cele
współpracy w walce z terroryzmem.
Traktat Amsterdamski z 1997 r. zawierał bardziej rozbudowane zapisy dotyczące
przeciwdziałania terroryzmowi niż poprzedni. Na szczeblu politycznym współpraca mia-
ła być prowadzona na forum Rady UE (Rady Ministrów Sprawiedliwości i Spraw We-
wnętrznych), zaś na szczeblu operacyjnym — w ramach struktur Europolu. Konwencje
o Europolu państwa Unii podpisaływ 1995 roku. Natomiast pelną działalność biuro roz-
poczęło w 1999 roku. Jego efektywność w walce z terroryzmem oceniana jest krytycznie,
sprowadza się bowiem tylko do wymiany informacji między państwami i do tworzenia
baz danych.
-39 Nazwa pochodzi od rzymskiej fontanny di Trevi, znajdującej się obok miejsca obrad. Przyjęte później
rozwinięcie akcentuje obszary zainteresowań TREVI — „„/Terrorisme, Radicalisme,
Internationale”.
Rozdział 22. Terroryzm —————————— 561
Traktat Nicejski z 2000 r., którego postanowienia obowiązują od 2003 r., ustano-
które wił kolejną instytucję — Europejski Urząd ds. Współpracy Sądowej (Eurojust), złożoną
z przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości odpowiedzialnych za prowadzenie postępo-
ministeria]- wania przygotowawczego w sprawach karnych, m.in. dochodzeń związanych z przypad-
ona konkretne kami terroryzmu.
Odpowiedzią na wydarzenia z ll września 2001 r. było nadzwyczajne spotkanie
Rady Europejskiej 21 września 2001 r., na którym przyjęto wspólne stanowisko oraz
plan działania dotyczący m.in. współpracy sądowej, służb policyjnych i wywiadowczych,
finansowania działalności terrorystycznej oraz kontroli granic. Opracowano także raport
pt. Stan działalności terrorystycznej w Unii Europejskiej: aktualna sytuacja i tendencje
w okresie od września 2000 r: do września 2001 r, w którym uznano terroryzm islamski
za najpoważniejsze zagrożenie dla UE.
Unia przyjęla również ponad 20 szczególowych aktów prawnych i stanowisk politycz-
nych w sprawie przeciwdziałania terroryzmowi. Jednymi z najważniejszych były dwie
decyzje ramowe z 2002 r., przyjęte z rekomendacji Komisji Europejskiej — Decyzja
w sprawie zwalczania terroryzmu oraz Decyzja w sprawie europejskiego nakazu aresztowa-
nia i procedury wydania. Pierwsza zawiera rozbudowaną definicję przestępstw terrory-
stycznych oraz grupy terrorystycznej i okreśła dolne granice kar za czyny terrorystyczne.
Druga ustanawia europejski nakaz aresztowania (ENA), czyli decyzję sądową, w któ-
rej państwo członkowskie występuje o przekazanie podejrzanego, m.in. o działalność
terrorystyczną, przebywającego na terenie innego państwa. Władze tego państwa mają
obowiązek wydać tę osobę w ciągu trzech miesięcy.
Przyjęte przez Radę Europejską Wspólne stanowisko nr 2001/930/WPZiB w sprawie
zwalczania terroryzmu (w grudniu 2001 r.) wprowadza zakaz wspierania i finansowania
terroryzmu oraz nakaz „zamrożenia” przez państwa członkowskie funduszy organizacji
podejrzewanych o działalność terrorystyczną. Na liście tych ugrupowań, zamieszczonej
w formie aneksu, wymieniono m.in. Hamas, Palestyński Dżihad Islamski i Grupę Islam-
ską. W maju 2002 r. umieszczono na niej także Islamską Grupę Zbrojną (GIA) i Lash-
kar-e-Tayyaba walczącą o oderwanie Kaszmiru od Indii. Lista ta była krytykowana m.in.
ze względu na brak na niej antyizraelskiego Hezbollahu.
Po ataku AI Kaidy w Stanach Zjędnoczonych powołany został w ramach Europolu
zespół specjalistów do spraw zwalczania terroryzmu (zespół antyterrorystyczny), który
zajmuje się gromadzeniem i analizą informacji. Zobowiązano również Grupę Roboczą
ds. Terroryzmu do współpracy z Europolem oraz opracowania planów ostrzegawczych
i interwencyjnych na wypadek transgranicznych aktów terroryzmu. Rozpoczęto również
prace mające na celu utworzenie Europejskiej Agencji ds. Operacyjnego Zarządzania
na Granicach Zewnętrznych.
Na spotkaniu szefów europejskich policji 31 października 2001 r. ustalono zasady
regularnych szkoleń policjantów w ramach Europejskiego Kolegium Policji (CEPOL).
Natomiast 12 grudnia 2001 r. Komisja Europejska utworzyła grupę ekspertów specjali-
zujących się w walce z terroryzmem biologicznym i chemicznym.
Extremisme, Violence,
 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
Lt
je
DN
Wydarzenia z 11 września 2001 r. wpłynęły na pogłębienie operacyjnej współpracy ze
Stanami Zjednoczonymi, m.in. w dziedzinie wykorzystania przez UE systemu satelitar-
nego „Galileo” do poprawy komunikacji radiowej w sprawach zwalczania terroryzmu.
W przyjętej przez Radę Europejską na szczycie w Brukseli Europejskiej Strategii Bez-
pieczeństwa „Bezpieczna Europa w lepszym świecie” uznano, że „poważna agresja wobec
któregokolwiek państwa czlonkowskiego jest obecnie nieprawdopodobna” (12 grudnia
2003 r.). Jednak zamach terrorystyczny z 11 marca 2004 r. w Madrycie wpłynął na zmia-
nę oceny zagrożenia terrorystycznego w Europie Zachodniej i na dalszą aktywizacji
w zakresie walki z terroryzmem. Podjęte działania mają na celu m.in.: dalsze ujedno-
licanie prawa karnego, wzmocnienie współpracy operacyjnej (m.in. koordynację obro-
tu informacjami wywiadowczymi), uruchomienie Europejskiej Agencji ds. Współpracy
Operacyjnej na Granicach Zewnętrznych, przyspieszenie prac nad Systemem Informacji
Schengen drugiej generacji (SIS II), zacieśnienie dialogu z państwami trzecimi i ONZ.
Skuteczność polityki antyterrorystycznej UE jest ograniczona ze względu na różni-
ce w podejściu poszczególnych państw do problematyki bezpieczeństwa, obawy przed
atakami odwetowymi grup terrorystycznych oraz specyfikę systemu demokratycznego,
który umożliwia terrorystom wykorzystywanie państw UE jako zaplecza organizacyjne-
go 1 finansowego.
Sojusz Północnoatlantycki. Stanowisko NATO wobec zjawiska terroryzmu
istotnej ewolucji przede wszystkim pod wptywem wydarzeń z 11 września 2001 roku.
Podstawowym dokumentem odnoszącym się do kwestii terroryzmu są Uzgodnienia bez-
pieczeństwa pomiędzy czlonkami NATO. Określają one wspólne zasady bezpieczeństwa
i minimalne wymogi w zakresie środków antyterrorystycznych na obszarze podlegającym
Dowództwu Sojuszniczych Sił Zbrojnych NATO w Europie (ACE — Allied Command
Europe). Rozwinięcie tych zasad znajduje się w dyrektywie ACE AD-70-1 (Dyrekty-
wa bezpieczeństwa Sojuszniczego Dowództwa Europejskiego). Nakłada ona na dowódców
ACE obowiązek przygotowania planów i instrukcji bezpieczeństwa, które będą określać
proceduralne i fizyczne środki antyterrorystyczne dostosowane do poziomu zagrożenia
w danym państwie. Dyrektywa szczegółowo określa także zasady szkolenia i kontroli
w zakresie środków antyterrorystycznych (rozdziały Kroki zaradcze, Zagrożenie bombo-
we, Wykrycie bomb, Wybuch bomby). Ma to na celu ujednolicenie procedur stosowanych
w armiach państw członkowskich NATO, z zastrzeżeniem zachowania zgodności z ich
wewnętrznym prawodawstwem.
Zagadnienie terroryzmu obecne było w kolejnych koncepcjach strategicznych NA-
TO powstałych po 1989 r. jako jedno z tzw. nowych zagrożeń. Jednak do 2001 r. kwa
lifikowano je do kategorii zagrożeń niewojskowych, pochodzących spoza obszaru pół-
nocnoatlantyckiego, czyli wykraczających poza postanowienia art. 5 Traktatu Waszyng-
tońskiego o zbiorowej obronie. Terroryzm międzynarodowy postrzegany był jako dru-
gorzędne zagrożenie dla bezpieczeństwa obszaru północnoatlantyckiego i pozostawał
praktycznie poza planowaniem wspólnych działań. Częściowa zmiana podejścia widocz-
na jest w Koncepcji strategicznej NATO z 1999 r., w której określono terroryzm jako „Za-
grożenie dla pokoju, bezpieczeństwa i stabilności, mogące godzić w integralność teryto-
rialną państw”. Rzeczywista transformacja nastąpiła jednak dopiero po atakach z 2001.
Rozdział 22. Terroryzm 563
Rada Północnoatlantycka wyraziła już 12 września gotowość uznania tych zamachów za
akt agresji przeciwko wszystkim członkom NATO, jeśli Stany Zjednoczone udowodnią
ich zewnętrzny charakter, czyli dokonanie przez państwo lub organizację spoza USA.
Dowody wskazujące na terrorystów Al Kaidy, przedstawione w październiku 2001 r.,
doprowadziły do wyrażenia przez NATO pełnego wsparcia USA w kampanii przeciwko
międzynarodowemu terroryzmowi i poparcia interwencji wojskowej w Afganistanie.
Z powodu braku zainteresowania ze strony USA prowadzeniem działań wojskowych
przez NATO zaangażowanie Sojuszu ograniczyło się do udostępnienia sprzętu (m.in.
samolotów systemu wczesnego ostrzegania i wykrywania) oraz działań pomocniczych,
w tym intensyfikacji współpracy wywiadowczej i udostępnienia przestrzeni powietrznej
i lotnisk członków NATO.
Rola Sojuszu okazała się istotna ze względów politycznych — legitymizowania inter-
wencji w Afganistanie i budowania międzynarodowej koalicji antyterrorystycznej. Mi-
mo iż opinie w kwestii adekwatności struktur NATO do działań antyterrorystycznych są
podzielone, w długofalowej perspektywie struktury Sojuszu mogą okazać się niezwykle
przydatne. Dotyczy to np. działającego w ramach NATO Centrum do spraw Broni Ma-
sowego Rażenia, które zajmuje się m.in. kwestią użycia broni ABC przez terrorystów.
Liga Państw Arabskich. Istotne znaczenie dla zwalczania terroryzmu międzynarodo-
uległo wego ma współpraca państw arabskich. Przejawiają one ambiwalentny stosunek do tej
kwestii. Z jednej strony, w ograniczonym stopniu angażują się w działania i przedsięwzię-
cia o charakterze powszechnym, z drugiej, intensywnie współpracują na poziomie regio-
nalnym w ramach Ligi Państw Arabskich (LPA). Powodem takiego podejścia jest chęć
przeciwdziałania terroryzmowi skierowanemu przeciwko świeckim rządom (zwłaszcza
w Egipcie, Syrii, Jordanii i Libii), a zarazem poparcie dla antyizraelskich działań organi-
zacji palestyńskich. Terroryzm jest także uważany przez część państw za wygodną formę
walki politycznej, co przejawia się w uprawianym przez nie sponsoringu określonych
grup terrorystycznych.
Przykładem tej ambiwalencji są postanowienia Konwencji o zwalczaniu terroryzmu
i ekstremizmu, podpisanej przez 22 państwa LPA z inicjatywy Egiptu i Arabii Saudyj-
„skiej w 1998 roku. Konwencja ta zawiera rozróżnienie między walką przeciwko obcej
okupacji, popieranej przez sygnatariuszy, a działaniami terrorystycznymi uznanymi za
nielegalne. W praktyce oznacza to legitymizację ataków grup palestyńskich fundamen-
talistów, np. Hamasu. Niejasne sformułowania, w tym brak precyzyjnej definicji terrory-
izmu, oraz zapisy umożliwiające naruszanie praw człowieka są krytykowane z uwagi na
ożliwość ich wykorzystania w walce z legalnie działającą opozycją.
Brak jednoznacznego potępienia wszystkich form aktywności terrorystycznej jest do-
odem na instrumentalne traktowanie tego zjawiska i postrzeganie go przez pryzmat
łasnych celów politycznych. Dowodem na to jest również niewielkie poparcie dla opra-
wania aktów wykonawczych do konwencji. Projekt działań przedstawiony przez spe-
alny komitet został zaakceptowany jedynie przez 7 państw (w tym Sudan popierający
rroryzm w praktyce).
Doraźne inicjatywy polityczne i dyplomatyczne. Specyficzną formą wielostronnych
iatań wymierzonych przeciwko terroryzmowi są spotkania wysokich przedstawicieli
|
564 _ || Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
państw. Nie mają one charakteru regularnej współpracy i nie prowadzą do wypracowa-
nia istotnych rozwiązań, są raczej manifestacją woli politycznej i jedności w walce z ter.
roryzmem. Przykładem spotkań o istotnym wydźwięku propagandowym są: l. Szczyt
budowniczych pokoju (Surmumit of Peacemakers), zwołany przez prezydenta Hosni Mu-
baraka i prezydenta Billa Clintona, który odbył się w 1996 r. w egipskim kurorcie Szarm
el-Szejk z udziałem delegacji z 27 państw (USA, Rosji, Japonii, państw Europy Zachod-
niej i Bliskiego Wschodu) i koncentrował się na problemie bliskowschodniego procesu
pokojowego; 2. Spotkanie delegacji 19 państw (głównie z Azji i Ameryki Północnej)
w Baguio na Filipinach w 1996 r.; 3. Warszawska Konferencja w sprawie Zwalczania
Terroryzmu, zorganizowana z inicjatywy prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego 6 li-
stopada 2001 r. z udziałem przywódców 16 państw Europy Środkowej. Wschodniej i Po-
łudniowo-Wschodniej oraz uczestniczących w charakterze obserwatorów przedstawicieli
USA, Rosji, Turcji, Białorusi, ONZ, OBWE i UE.
Efektem takich spotkań są komunikaty końcowe, które potępiają terroryzm i zawie-
rają deklarację o gotowości do kooperacji na płaszczyźnie prawnej oraz operacyjnej (wy-
miana informacji, współpraca policyjna, eliminacja źródeł finansowania itp.), a czasem
konkretne inicjatywy."
Operacje wojskowe
Operacje wojskowe, jako odpowiedź na atak terrorystyczny, są instrumentem stoso-
wanym dosyć rzadko i wywołującym wiele kontrowersji. Do tej pory korzystały z nie-
go przede wszystkim Stany Zjednoczone, oraz Izrael, Indie, Turcja, Sri Lanka, Filipiny
i Algieria. Pierwszą akcją militarną USA, dokonaną przy logistycznym wsparciu Wielkiej
Brytanii, był atak lotniczy na Libię w 1986 roku. W odwecie za zamach na dyskotekę
w Berlinie uczęszczaną przez amerykańskich żołnierzy zbombardowano budynki rządo-
we i rezydencję Kadafiego. Kolejną operacją USA było zbombardowanie kwatery
nej wywiadu Iraku w odpowiedzi na ujawnione plany zorganizowania zamachu
władze Iraku na prezydenta Busha podczas jego wizyty w Kuwejcie w 1993 roku.
Operacja przeprowadzona w 1998 r. była natomiast reakcją na samobójcze
bombowe dokonane przez Al Kaidę na ambasady USA w Kenii i anzanii. Stany
noczone dokonały nałotów na obozy szkoleniowe terrorystów w Afganistanie i na fabry-
kę chemiczną bin Ladena w Sudanie. Akcja, w przeciwieństwie do poprzednich, nie była
wymierzona przeciwko władzom państwowym, tylko przeciwko transnarodowej organi-
zacji. Wywołała krytykę ze strony społeczności międzynarodowej z powodu naruszenia
suwerennych praw rządów Sudanu i Afganistanu. Odrzucono argumentację USA, że
była to forma samoobrony, ponieważ nie udowodniono wrogich zamiarów ani działań
zaatakowanych państw wobec USA. Krytykowany był także fakt, iż operację przeprowa-
dzono, posiadając niepełne informacje (sądzono, że w fabryce produkowane są składniki
broni chemicznej, tymczasem wytwarzano tam lekarstwa).
40_Np. propozycje konferencji warszawskiej: utworzenie Centrum Szkoleniowego dla jednostek antyterro-
rystycznych i służb z państw uczestniczących w konferencji, Fundacji Pomocy Ofiarom Terroryzmu na Świecie
i Instytutu Badań nad Terroryzmem pod egidą ONZ.
Rozdział 22. Terroryzm _—————|||||||||| 565
Kontrowersyjna jest też zasadność bezpośrednich akcji militarnych ze względu na
ich ograniczoną skuteczność. Wprawdzie po ataku lotniczym USA w 1986 r. na Libię
zaobserwowano spadek jej zaangażowania w działalność terrorystyczną, ale obecnie ter-
roryzm ma charakter transnarodowy i trudno wykazać bezpośrednie powiązania grup
terrorystycznych z konkretnym państwem, które mogłoby stanowić obiekt regularnych
dzialań zbrojnych. Zwołennicy operacji wojskowych jako instrumentu antyterrorystycz-
nego, wskazują, że mogą być stosowane w celu likwidacji grup terrorystycznych i ich in-
frastruktury, a także wymuszania posłuchu państw popierających terroryzm, zwłaszcza
tzw. państw bandyckich.*!
Po zamachu z 1] września 2001 r., określonym przez prezydenta G. Busha jako „akt
wojny”, Stany Zjednoczone podjęły decyzję o użyciu sil zbrojnych. Operacja rozpoczę-
ta 7 października 2001 r. na terenie Afganistanu spotkała się z poparciem społeczności
międzynarodowej z uwagi na olbrzymią skalę zniszczeń i ofiar, jakie były skutkiem ata-
ku AJ Kaidy. Działania wymierzone przeciwko Al Kaidzie i wspierającemu ją reżimowi
talibów posiadały też prawnomiędzynarodową sankcję w postaci rezolucji Rady Bezpie-
czeństwa ONZ (m.in. nr 1378/2001).
Interwencja USA zostala poparta także przez międzynarodową koalicję. Militarnego
wsparcia udzieliła przede wszystkim Wielka Brytania, Francja i Niemcy. Szeroką pomoc
logistyczną zadeklarowalo ponad 40 państw na Bliskim Wschodzie, Afryce i w Azji,
m.in. Rosja, Japonia, Pakistan, Uzbekistan, Tadżykistan, Chiny, Zjednoczone Emiraty
Arabskie i Turcja. Solidarność ze Stanami Zjednoczonymi wyraziły ponadto NATO
i Unia Europejska.
Operacja zakończyła się częściowym sukcesem — udało się obalić władzę talibów
i zastąpić ją rządem współpracującym z państwami Zachodu; nie zlikwidowano jednak
w całości infrastruktury AJ Kaidy ani jej kierownictwa.
głów-
3.3. Działania jednostronne
przez
Mimo rosnącej instytucjonalizacji wielostronnej współpracy w zwalczaniu terrory-
ataki
zmu, walka z tym zjawiskiem jak dotąd przybiera najbardziej konkretne i skuteczne for-
Zjed-
my w postaci jednostronnych działań poszczególnych państw. Wynika to m.in. z indywi-
dualizacji poczucia zagrożenia charakterystycznej dla okresu pozimnowojennego.
Ustawodawstwo wewnętrzne. Stany Zjednoczone są (od wojny w Zatoce Perskiej)
najczęstszym obiektem ataków terrorystycznych. Ich specyfika polega na tym, że w więk-
szości są to ataki dokonywane poza granicami USA na amerykańskich turystów, dyplo-
„matów, żołnierzy, obiekty wojskowe itp. Natomiast zamachy, które miały miejsce na
terytorium Stanów Zjednoczonych (z 1993 r. i 2001 r.), były niezwykle krwawe. Sytuacja
ta znajduje swoje odzwierciedlenie w rozbudowanym systemie ustawodawstwa antyter-
rorystycznego zarówno na poziomie prawa federalnego jak i stanowego.
Podstawowe znaczenie ma pięć aktów prawa federalnego bezpośrednio regulujących
problematykę zwalczania terroryzmu: 1. U. 5. Code, Crime and Criminal Procedure (tzw.
41_ Por. K. Piątkowski, Wojna nowego typu?, „Polska w Europie” 2002, ar 1, s. 32.
566 | _- Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
U.S. C.) — kodeks karny z 1948 r. zawiera rozdział 113 A pt. Terroryzm, który przewidu-
je możliwość stosowania prawa USA poza terytorium państwa w przypadku popelnienią
najcięższych zbrodni przeciwko jego obywatelom z zamiarem zmuszenia, zastraszenią
lub odwetu wymierzonego w rząd bądź ludność cywilną; 2. Ommibus Diplomatic Security
and Antiterrorism Act z 1986 r. również opiera jurysdykcję USA na zasadzie narodo-
wości przedmiotowej, czyli umożliwia karanie sprawców przestępstw terrorystycznych
przeciwko obywatelom USA, popełnionych poza granicami państwa, w wyniku których
zostali oni ranni lub zabici; 3. Act to Combat International Terrorism z 1984 r. szeroko
definiuje pojęcie aktu terrorystycznego jako przestępstwa o dużym stopniu szkodliwości
społecznej i silnym oddzialywaniu na rząd i ludność; 4. Anti-Terrorism Act z 1987 r. był
reakcją na destabilizację sytuacji na Bliskim Wschodzie, a OWP uznano za organizację
terrorystyczną, która zagraża interesom USA i ma w związku z tym zakaz działania na
terenie Stanów Zjednoczonych; 5. Foreign Inteligence Surivilance Act (FISA) uzupełnia
definicję aktu terrorystycznego z 1984 r., rozszerzając zasięg przestrzenny o działalność
terrorystyczną poza terytorium USA lub podjętą po przekroczeniu granic oraz w miej-
scu, w którym sprawcy takich czynów wnoszą o azyl.
W Wielkiej Brytanii funkcjonują dwa podstawowe akty prawne dotyczące terrory-
zmu: Prevention of Terrorism Act (Temporary Provisions) z 1989 r., obowiązujący na te-
renie calego państwa i Nontliern Ireland Act (Emergency Provisions) z 1978 r., obowiązu-
jący w Irlandii Północnej. Obie ustawy określają terroryzm jako „stosowanie przemocy
dła osiągnięcia politycznych rezultatów” i regulują kwestie odpowiedzialności karnej za
działania terrorystyczne.
Prawo Wielkiej Brytanii za nielegalne uznaje istnienie IRA, Irish National Liberation
Army (INLA) i protestanckich organizacji paramilitarnych. Karalne jest kontaktowanie
się z nimi oraz na przykład noszenie elementów umundurowania charakterystycznych
dla członków tych grup.
Prawną podstawą antyterrorystycznych działań Izraela jest rozporządzenie nr 33
O zapobieganiu aktom terroryzmu z 1948 roku. Zawiera ono między innymi szeroką defi-
nicję organizacji terrorystycznej i członka takiej organizacji oraz przewiduje za działal-
ność terrorystyczną (w tym kierowanie, szkolenie członków, działania propagandowe)
sankcję karną w postaci kary więzienia do lat 20 oraz konfiskatę mienia organizacji. Ża
popieranie działalności ugrupowania terrorystycznego grozi kara pozbawienia wołności
lub grzywny.
Specyfika prawodawstwa funkcjonującego w Izraelu polega na rozróżnieniu w ko-
deksie karnym pomiędzy sankcjami obowiązującymi na terenie Izraela i na terenach
okupowanych. W samym Izraelu środki te mają charakter prewencyjny. Ich celem jest
odstraszanie obywateli od podejmowania działalności terrorystycznej. Natomiast sank-
cje prawne stosowane na terenach okupowanych są znacznie bardziej represyjne.
We Francji specjalistyczne akty prawne regulujące kwestie walki z terroryzmem po-
jawiły się dopiero w drugiej połowie lat 80. XX wieku. Do tego czasu stosowano przepisy
powszechnego prawa karnego. Na przyjęcie przez parlament francuski Ustawy o walce
z terroryzmem i zamachami na bezpieczeństwo państwa w 1986 r. wpłynęły bezpośrednio
zamachy grupy Action Directe. Ustawa ta wprowadza istotne zmiany do kodeksu kar-
Rozdział 22. Terroryzm | 567
nego, m.in. instytucję „czynnego żału” (zawiadomienie o planowanym zamachu i zapo-
bieżenie mu), umożliwiającą uniknięcie odpowiedzialności karnej. Uchwalony w 1992 r.
nowy kodeks karny zawiera rozdział O aktach terroryzmu, w którym szczegółowo wymie-
nione są przestępstwa, jakie mogą zostać uznane za akty terrorystyczne, jeśli ich celem
będzie poważne zakłócenie porządku publicznego.
Ataki z 11 września 2001 r. udowodniły, że systemy demokratyczne dają terrorystom
niema! nieograniczoną swobodę działania (np. prawo do swobodnego przemieszczania
się i wolności osobistej, zakaz pozbawiania wolności bez wyroku sądu, nakaz udowod-
nienia winy). Reakcją na to było zaostrzenie wewnętrznego ustawodawstwa przez USA
i wiele państw zachodnioeuropejskich. Działania te spotkały się z poważną krytyką i oba-
wami, że władze mogą wykorzystywać zagrożenie terroryzmem, by zwiększyć zakres kon-
troli obywateli przez ograniczenie ich praw i wolności. Argumentem przemawiającym za
podejmowaniem takich kroków jest fakt, że niejednokrotnie są one niezbędne do prowa-
dzenia skutecznych działań antyterrorystycznych. Najwięcej zmian legislacyjnych prowa-
dzących do usprawnienia działań prewencyjnych wprowadziły Stany Zjednoczone. Są to
m.in.: — „Ustawa o amerykańskim patriotyzmie” (USA PATRIOT Act), umożliwiająca
organom ścigania dzielenie się informacjami ze swoich dochodzeń ze służbami wywia-
dowczymi; — powołanie przez prezydenta USA, G. W. Busha, podlegającego mu bez-
pośrednio Biura Bezpieczeństwa Krajowego (Office oj Homeland Security — OHS), ko-
ordynującego antyterrorystyczną działalność innych agend rządowych; — Ustawa „Ho-
meland Security Act of 2002” powolująca nowe ministerstwo — Departament Bezpie-
czeństwa Krajowego, które ma koordynować prace różnych służb i tworzyć efektywny
system przepływu informacji o zagrożeniach terrorystycznych. Zaostrzono też przepisy
wizowe dotyczące studentów obcokrajowców i przepisy imigracyjne (m.in. fotografowa-
nie, pobieranie odcisków palców osób wjeżdżających na terytorium USA).
W Wielkiej Brytanii Izba Gmin przyjęła „Ustawę o Przeciwdziałaniu Terroryzmowi
i Przestępczości oraz o Zapewnieniu Bezpieczeństwa” (Ant-terrorism, Crime and Security
„Act 2001) zezwalającą na bezterminowe zatrzymywanie bez pełnego procesu obcokra-
jowców podejrzewanych o działalność terrorystyczną, na kontrolę zawartości kont ban-
kowych z możliwością zamrażania zdeponowanych na nich środków finansowych, wgłąd
w zeznania podatkowe, rejestrowanie rozmów telefonicznych i poczty elektronicznej.
Zaostrzono także politykę azylową, m.in. znosząc możliwość odwołania się od nega-
tywnej decyzji władz migracyjnych i wprowadzając tzw. biometryczną kartę tożsamości.
Ustawa przewiduje również odpowiedzialność karną za podżeganie do nienawiści reli-
gijnej.
W Niemczech osłabiono zasadę ochrony danych osobowych i ograniczono otwartą
| dotąd politykę w zakresie naturalizacji cudzoziemców. Podobnie w Danii rząd przygo-
tował pakiet ustaw, które mają ograniczyć napływ imigrantów (głównie z państw muzuł-
mańskich), zaostrzając kryteria w zakresie przyznawania azylu i naturalizacji obcokra-
jowców. W wielu państwach (m.in. USA, Francji, Włoszech) zmiany prawne umożliwiają
kontrolę połączeń telefonicznych i internetowych.*?
42_ Szerzej o państwowych regulacjach prawnych: <http://www.abw.gov.pl/Terroryzm/opracowania.htm>.
568 —||| Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
Działania antyterrorystyczne. Całokształt działań operacyjnych prowadzonych przez
wyspecjalizowane agendy państwa w zakresie zwalczania terroryzmu można podzielić na
działania obronne (antiterrorismm) oraz działania zaczepne (counterterrorism, 73
Obronne działania antyterrorystyczne to „przedsięwzięcia obronne. wywiadowcze
i kontrwywiadowcze służące zmniejszeniu wrażliwości ludzi i obiektów na działania ter-
rorystyczne. Obejmują one czynności i udział wyspecjalizowanego personelu ochronne-
go w celu uniemożliwienia niepowołanym osobom dostępu do ochranianego wyposaże-
nia, instalacji, materiałów i dokumentów, a także ochronę przed szpiegostwem, sabota-
żem, uszkodzeniem i kradzieżą. W skład tych działań wchodzi również ochrona osób,
realizowana przez fizyczne prowadzenie działań ochronnych oraz uświadomienie chro-
nionym drogą praktycznych treningów zagrożenia atakami terrorystycznymi”.*
Każde państwo prowadzi specyficzną politykę w tym zakresie, mającą na celu reali-
zację konkretnych krótko- i długoterminowych cełów.
Stany Zjednoczone opierają swoje działania na kilku podstawowych zasadach: 1) nie-
dokonywania żadnych ustępstw na rzecz terrorystów (no concessions), 2) bezwzględne
karanie sprawców aktów terrorystycznych (bring terrorists to justice), 3) wywieranie presji
na państwa sponsorujące terroryzm i izolowanie ich, 4) wspieranie rozwoju antyterrory-
stycznych zdolności innych państw.
Hierarchia zasad polityki USA wobec terroryzmu uległa zmianie w ostatniej deka-
dzie. Obecnie najistotniejszym kierunkiem antyterrorystycznej działalności USA jest dą-
żenie do ujęcia i osądzenia terrorystów odpowiedzialnych za zamachy na ambasady USA
w Kenii i Tanzanii oraz na Pentagon i World Trade Center w 2001 roku. Za istotne uzna-
no wspieranie państw zmagających się z problemem terroryzmu (np. w ramach program
Anii- Terrorism-Assistance).
Specyfika podejścia USA do terroryzmu polega na postrzeganiu tego zjawiska jako
problemu międzynarodowego, wymagającego globalnej współpracy. Wiąże się z tym
dążenie do jego odpolitycznienia i definiowania w kategoriach czysto kryminalnych, co
ma ułatwić budowanie szerokich koalicji antyterrorystycznych.
Stany Zjednoczone posiadają ponad 40 instytucji rządowych, zajmujących się prze-
ciwdziałaniem terroryzmowi. Najważniejszą rolę odgrywa Centralna Agencja Wywia-
dowcza (CIA), koncentrująca się na terroryzmie międzynarodowym oraz Federalne
Biuro Śledcze (FBI), zajmujące się terroryzmem wewnętrznym. Ponadto istnieje sze-
reg struktur międzyagencyjnych (np. Counter-Terrorism Center podporządkowany CIA
oraz podobny ośrodek działający w ramach FBI). Przeprowadzana obecnie reforma tych
struktur ma wyeliminować ograniczenia w ich funkcjonowaniu, np. nakładanie się sfer
działania i brak właściwej komunikacji.
Jednym z głównych instrumentów stosowanych przez USA pozostają sankcje po-
lityczne i ekonomiczne wobec państw-sponsorów terroryzmu znajdujących się na li-
ście ustalanej przez Departament Stanu. Mają one nakłonić państwa do rezygnacji ze
43 W terminologii anglojęzycznej ogół tych działań określany jest mianem textitcombating terrorism
(CBT).
44 K, Jałoszyński, Terroryzm i walka z nim we współczesnym świecie, Legionowo 2002, s. 37-38.
Rozdział 22. Terroryzm ||| 569
wspierania grup terrorystycznych. Stosowane były m.in. wobec Iranu (1995 r.), Sudanu
(1997 r.) i Afganistanu (1999 r.).
W odpowiedzi na rozwój transnarodowych grup terrorystycznych Departament Sta-
nu USA sporządza od 1995 r. listę zagranicznych organizacji terrorystycznych (FTO —
Foreign Terrorist Organizations) i współpracujących z nimi podmiotów, których działal-
ność i zdobywanie funduszy jest na terytorium USA zabronione. USA podejmują także
liczne inicjatywy o charakterze politycznym na arenie międzynarodowej — są pomysło-
dawcą i aktywnym uczestnikiem prac nad umowami międzynarodowymi dotyczącymi
zwalczania terroryzmu oraz inicjatorem budowania globalnej koalicji antyterrorystycz-
nej.”
Antyterrorystyczna polityka [zraeła ma za zadanie realizację następujących ce-
lów: — minimalizacji zasięgu działań terrorystycznych i powodowanych przez nie
szkód; — rozbijania oddziałów terrorystycznych; — eliminacji przywódców grup ter-
rorystycznych oraz osób planujących zamachy; — niszczenia infrastruktury grup terro-
rystycznych; — osłabiania morałe terrorystów.
Działania Izraela charakteryzuje wielokierunkowość i angażowanie wielu podmio-
tów odpowiedzialnych za bezpieczeństwo (armię, policję, służby wywiadowcze i bez-
pieczeństwa, wymiar sprawiedliwości). Dużą wagę przywiązuje się zarówno do przed-
sięwzięć prewencyjnych, w szczególności ochrony wszelkich obiektów i osób, mogących
stać się celem ataku terrorystów, jak i do wymierzania maksymalnie wysokich kar dła
sprawców oraz uderzania w struktury organizacyjne, system dowodzenia i finansowania
grup terrorystycznych.
Przykładem skutecznych działań prewencyjnych podejmowanych przez Francję jest
realizacja tzw. planu Vigipiratew reakcji na zamachy dokonane przez algierską GIA w ła-
tach 1994-1995. Głównym celem tej operacji było przygotowanie policji, sił zbrojnych,
wywiadu i służb celnych do interwencji zarówno przed jak i po zamachu terrorystycz-
nym oraz zapobieżenie kolejnym atakom. Wprowadzono w tym celu wiele konkretnych
rozwiązań, m.in. wzmocniono system zabezpieczeń, którym objęte były obiekty o stra-
tegicznym znaczeniu dla państwa. Ponadto przeprowadzono akcję informowania spo-
teczeństwa o stopniu zagrożenia, sposobach zabezpieczenia się przed ewentualnością
ataku i zachowania w obliczu jego zaistnienia.
Efektem działań prewencyjnych była niemal całkowita likwidacja siatki organizacyj-
nej GIA na terytorium Francji, zatrzymanie ok. 29 tys. przestępców, ujawnienie 6 tys.
osób nielegalnie przebywających na terenie Francji i radykalny spadek liczby dokonywa-
nych przestępstw.
Służby specjalne, odgrywające podstawową rolę w działaniach prewencyjnych, stoją
obecnie przed licznymi wyzwaniami, które związane są, z jednej strony — ze specyfi-
ką współczesnego terroryzmu (transnarodowy charakter, hermetyczność ugrupowań),
a z drugiej — z ograniczeniami wynikającymi z prawa wewnętrznego. Nadrzędność
ochrony praw obywatelskich w państwach demokratycznych uważana jest przez służ-
45. Dyskusyjny charakter ma natomiast idea wojny prewencyjnej uznawana przez G. Busha za instrument
"6 zapewnianie bezpieczeństwa narodowego USA. Patrz: Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Stanów Zjedno-
5 czonych z 2001 roku.
570 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
by kontrwywiadu za podstawową przeszkodę w skutecznym zapobieganiu i wykrywaniu
ataków terrorystycznych.
W wielu przypadkach zasadne jest jednak mówienie o wykorzystywaniu zagrożenia
terrorystycznego jako pretekstu do ograniczania praw człowieka. Dotyczy to zwłaszczą
państw walczących z terroryzmem islamskim — Izraela, Algierii, Egiptu. Szczególny
sprzeciw organizacji takich jak Amnesty International i Human Rights Watch budzą
przypadki stosowania tortur, tworzenia specjalnych obozów i przetrzymywania podej.
rzanych o terroryzm bez procesu czy też wyroki sądów wojskowych niepodlegające ape.
lacji.
Jednostki kontrterrorystyczne
Uzupetnieniem obronnych działań antyterrorystycznych są działania zaczepne, tzw.
kontrterroryzm. Są to wszelkie akcje i przedsięwzięcia realizowane zarówno przez cy-
wilne jak i wojskowe instytucje, których celem jest zapobieganie, powstrzymywanie lub
odpowiedź na akt terrorystyczny.
Tabela 3. Jednostki kontrterrorystyczne
Państwo Nazwa jednostki kontrterrorystycznej
Grupa Interwencyjna Żandarmerii Narodowej (Groupe
, d Intervention de la Gandarmerie Nationale — GIGN)
Francja RAID (Renseignement Aide Intervention Dissnasion — Poszukiwanie,
Pomoc, Interwencja, Perswazja)
Hiszpania (Grupo Especiał De Operaciones — GEO)
Izrael Jednostka Rozpoznania Sztabu Generalnego — Sayeret Mat'kal
antyterrorystyczny pododdział policji YA" MA*M
Niemcy Jednostka Policji Granicznej nr 9 (Grenzschutzgruppe-9 — GSG-9) |
Polska Grupa Reagowania Operacyjno-Manewrowego — GROM
Rosja Grupa ALFA (Fpynna A)
Delta Force
SEAL
Oddział Ratowania Zakładników (Hostage Rescue Team — HRT)
USA Oddziały Specjalnej Broni i Taktyki (Special Weapons and Tactics —
SWAT)
Specjalna Grupa Operacyjna (Special Operation Group — SOG)
Wielka Brytania | Specjalna Służba Powietrzna (Special Air Service — SAS)
Włochy Gruppo di Intervento Speciale — GIS
Jednostki kontrterrorystyczne, czyli wyspecjalizowane podmioty policyjne lub woj-
skowe, podejmują działania w chwili, gdy atak terrorystyczny już zaistniał i państwo
uznaje, że rozwiązanie powstałej sytuacji wymaga zastosowania opcji siłowej (np. uwal-
nianie zakładników, fizyczna likwidacja organizacji terrorystycznych). Początki tworze-
nia tego typu jednostek związane byty z gwałtownym wzrostem przemocy politycz-
nej w latach 70. XX w. ze strony palestyńskich i zachodnioeuropejskich grup terrory-
stycznych.' Bezpośredni wpływ na ich powstawanie miała nieudana próba uwolnie-
nia zakładników podczas zamachu w Monachium z 1972 r., przeprowadzona przez
funkcjonariuszy niemieckiej policji. Wydarzenie to wpłynęło na decyzję o utworzeniu
46 Wcześniej jednostki takie posiadał tylko Izrael.
Rozdział 22. Terroryzm 571
w Niemczech specjalnej kontrterrorystycznej Jednostki Policji Granicznej nr 9 (GSG-
9 — Grenzschutzgruppe-9). Podobne jednostki w innych państwach tworzono od pod-
staw łub przez poszerzenie zadań istniejących wojskowych jednostek specjalnych.
Problemy do dyskusji
1. Specyfika terroryzmu międzynarodowego na tłe innych form przemocy.
2. Tendencje rozwoju współczesnego terroryzmu — zmiany jakościowe i ilościowe.
3. Zależność między międzynarodowym terroryzmem i procesami globalizacyjnymi
(wpływ procesów globalizacyjnych na terroryzm międzynarodowy).
4. Problem walki z terroryzmem — ograniczenia systemu międzynarodowego, nie-
wydolność systemu ONZ i reagowanie post factum na zagrożenie terrorystyczne,
konieczność stosowania nowych form przeciwdziałania i zwalczania dynamicznie
zmieniającego się terroryzmu.
Zalecana literatura
powst. | Analizy The Institute for Counter-Terrorism, <http:/fwww.ict.org>.
1973 Białek T., Terroryzm — manipulacja strachem, Warszawa 2005.
1985 Bolechów B., ?erroryzm w Świecie podwubiegunowym, Toruń 2002.
Denning D., Acticism, Hactivism and Cyberterrorism: The Internet as a tool for influencing foreign
policy, <http://www.nautilus.org/info-policy/workshop/papers/denning.html>.
Duda D., Terroryzm islamski, Kraków 2002.
1957
Gearty C., Jerroryzm, Warszawa 2001.
1972 Grotowicz W., Terroryzm w Europie zachodniej, Warszawa-Wrocław 2000.
1990 Hoffman B., Oblicza terroryzmu, Warszawa 2001.
Jałoszyński K., Terroryzm i walka z nim we współczesnym świecie, Legionowo 2002.
1977 Jałoszyński K., Zagrożenie terroryzmem w wybranych krajach Europy Zachodniej oraz w Stanach
1982 Zjednoczonych, Warszawa 2001.
James E, Hoge Jr., Gideon R., 11 września 2001. Jak to się stało i co dalej?, Warszawa 2001.
Karolczak K., Encyklopedia terroryzmu, Warszawa 1995.
Kuczyński M., Krwawiąca Europa, Warszawa 2001.
1941 Madej M., Międzynarodowy terroryzm polityczny, Warszawa 2001.
Pawłowski A., Terroryzm w Europie XIX-XX wieku, Zielona Góra 1980.
Raporty Departamentu Stanu USA Patterms of Global Terrorism, Office of the Coordinator for
Counterterrorism, U. S. Department of State Publication, Washington.
Tomasiewicz J., Terroryzm na tle przemocy politycznej: zarys encyklopedyczny, Katowice 2000.
Yonah A., Milton H., Superterroryzm — biologiczny, chemicznyi nuklearny, Warszawa 2001.

Rozdział 23
Marek Pietraś
Procesy globalizacji
Nowym obszarem decyzji, regulacji i działań w ramach międzynarodowych stosun-
ków politycznych stają się procesy globalizacji. Są one procesami obiektywnymi, wpro-
-
wadzającymi w niezwykłym tempie radykalne, jakościowo nowe zmiany w funkcjono-
-Ą
waniu społeczności międzynarodowej. Stąd też, z jednej strony, stały się bardzo często
-.
używanym, a nawet nadużywanym w retoryce polityków i często w badaniach naukowych
swoistym „słowem wytrychem”, opisującym i wyjaśniającym coraz bardziej złożoną rze-
czywistość międzynarodową po zakończeniu zimnej wojny i zmiany w niej zachodzące.
Formulowany jest nawet pogląd, że w warunkach obecnej ich intensywności wkracza-
my w okres fundamentalnej historycznej transformacji, porównywalnej z tą spowodo-
waną przez rewolucję przemysłową. Z, drugiej strony, obiektywne procesy globalizacji,
jak chyba żadne inne, są źródłem radykalnie odmiennych, często emocjonalnie wyraża-
nych ocen. Dla jednych są „katalizatorem awansu cywilizacyjnego”, „motorem postępu
technologicznego i rozwoju gospodarczego”, „zwiastunem zintegrowanej ogólnoludz-
kiej wspólnoty” itd. Dla innych zaś są „smokiem pożerającym miejsca pracy i nadzieje na
bardziej sprawiedliwy podział tego co ludzkość wytwarza”, „bezduszną siłą podmywają-
cą suwerenność państw”, „wehikułem macdonaldyzacji i bezmyślnej unifikacji lokalnych
kultur oraz zagrożeniem dla narodowych tożsamości” czy też „narzędziem amerykań-
skiego panowania nad światem”.!
Skala zmian powodowanych w społeczności międzynarodowej przez procesy globali-
zacji oraz przeciwstawność i emocjonalność ich ocen sprawiają, że stają się one ważnym,
ale i intrygującym obszarem analizy międzynarodowych stosunków politycznych. Pro-
cesy te jednakże przede wszystkim są czynnikiem zmian zachodzących w społeczności
międzynarodowej, a w następnej kolejności przedmiotem decyzji i działań w ramach
międzynarodowych stosunków politycznych. Stąd też przedmiotem analizy będzie, po
pierwsze, określenie istoty i specyfiki procesów globalizacji jako zmiennej dynamizują-
cej środowisko międzynarodowe. Po drugie, wskazanie zakresu tego zjawiska i określe-
nie, czy mamy do czynienia z jedną globalizacją czy z wieloma globalizacjami, którym
właściwe są cechy wspólne? Po trzecie, identyfikacja zmian zachodzących w spoteczno-
ści międzynarodowej w wyniku procesów globalizacji, a dokładniej zmian dotyczących
funkcjonowania państwa oraz środowiska międzynarodowego. Po czwarte, analiza włą-
1 Zob. W. Aniot, Paradoksy globalizacji, Warszawa 2002, s. 9.
Rozdział 23. Procesy globalizacji _
| 573
czania procesów globalizacji do decyzji i działań międzynarodowych, a więc stawania się
przedmiotem międzynarodowych stosunków politycznych.
1. Istota procesów globalizacji
Pojęcie „globalizacja” najprawdopodobniej po raz pierwszy pojawilo się w słowniku
Webstera wydanym w 1961 roku. Znacznie wcześniej, bo już w końcu XIX wieku, po-
jawilo się w języku angielskim pojęcie „głobalny”. Oznaczało ono wówczas przymiotnik
określający caly świat. Jednakże popularność w mediach, badaniach naukowych, reto-
ryce polityków, dzialaniach ruchów spolecznych pojęcie „globalizacja” zyskało w latach
dziewięćdziesiątych XX wieku, a zwłaszcza w drugiej ich połowie. Stało się pojęciem
często używanym, a nawet nadużywanym, służącym wyjaśnianiu wkraczania ludzkości
w magiczne trzecie tysiąclecie. Zdaniem J. A. Scholte pojęcie „globalizacja” zyskuje tak
dużą popularność, gdyż określa istotną zmianę zachodzącą w społeczności międzyna-
rodowej.” Zmiana ta niewątpliwie jest konkretyzacją prawa postępującej złożoności tej
społeczności. Jest więc to obiektywny, złożony i dynamiczny proces spoleczny.
Określenie istoty procesów globalizacji jest źródlem kontrowersji. R. Robertson
wskazywał, iż jest to proces kompleksowej interpenetracji globalnych, narodowych, lo-
kalnych i indywidualnych aspektów życia spolecznego.” Z kolei zdaniem W. Anioła glo-
balizacja to proces zagęszczania więzi i oddziaływań w skali światowej, który polega na
intensyfikacji globalnych przepływów kapitału, towarów, ludzi i informacji. A. McGrew
uważa zaś, że jest to wielość powiązań i oddziaływań państw i społeczeństw tworzących
obecny system światowy. Określenia te niewątpliwie eksponują istotne cechy i właści-
wości procesów globalizacji. Wskazują jednak nie na nową jakość życia społecznego
tworzonego przez procesy globalizacji, lecz na zewnętrzny sposób jego przejawiania się.
Dotyczą więc formy, zewnętrznego wyrazu, ałe nie istoty.
Procesy globalizacji należy ujmować przede wszystkim w kategoriach nowej jakości
tworzonego przez nie Środowiska społecznego, w którym mają miejsce zachowania
i procesy społeczne”, a o ich istocie nie stanowi tylko globalny ich zasięg. Nie jest
więc zasadny pogląd, zgodnie z którym globalizacja to probłem skali zjawisk i procesów
społecznych. Jest to bowiem ich nowa jakość w globalnej skali. Należy jednak pamiętać,
że są to procesy o swoistej „zmiennej geometrii” ich przejawiania się, co znaczy, że
poziom ich obecności i intensywności przejawiania się w poszczególnych częściach
globu jest zróżnicowany. Inaczej mówiąc, mamy do czynienia z daleko idącą asymetrią
przejawiania się procesów globalizacji.
Istotę nowej jakości życia społecznego tworzonego przez procesy globalizacji należy
upatrywać w „kompresji czasoprzestrzeni” Mechanizm ten oznacza, że w społeczności
międzynarodowej pojawiły się zjawiska i procesy, dla których dystanse w sensie fizycznej
2]. A. Scholte, The Głobalizalion of World Politics, (w:] J. Baylis, S. Smith (eds.], Tke Globalization of
World Politics. An Introduction to Intemational Relations, Oxtord 1998, s. 14.
3 R. Robertson, Głobalization: Social Theory and Global Culture, London 1992, s. 27.
4 1. Clark, Globalization and Intermational Relations Theory, Oxford 1999, s. 6.
5_M. Kempny, Czy globalizacja kulturowa współdecyduje o dynamice społeczeństw postkomunistycznych.
„Kultura i Społeczeństwo”, 2000 nr 1, s. 9.
574 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
przestrzeni nie mają żadnego znaczenia i funkcjonują bez wyraźnej lokalizacji w teryto-
rialnie określonej przestrzeni globu. Pogląd ten jest powszechnie podzielany w literatu-
rze naukowej. A. Giddens pisał nawet o wprowadzeniu czwartego wymiaru przestrzeni
społecznej w postaci globalnych uwarunkowań, które są względnie pozbawione miejsca,
dystansów i granic.
Charakterystyczne dla procesów globalizacji „Ścieśnienie czasu i przestrzeni” w prak-
tyce funkcjonowania społeczności międzynarodowej przejawia się poprzez kilka jako-
ściowo nowych mechanizmów. Wśród nich szczególne znaczenie wydają się mieć „odte-
rytorialnienie” zjawisk i procesów społecznych oraz kształtowanie się i funkcjonowanie
transnarodowej przestrzeni społecznej.
„Odterytorialnienie” jako mechanizm kształtowania nowej jakości Środowiska spo-
łecznego oznacza, że procesy globalizacji uruchamiają interakcje i więzi nie na dystans,
„w poprzek” terytorium, ale procesy bez dystansów i relatywnie oderwane od konkretnej
lokalizacji.” W szczególności dotyczy to przepływów w zakresie finansów, kapitału, in-
formacji czy też globalnych, transgranicznych problemów ekologicznych, jak chociażby
tych związanych z wyczerpywanicm się warstwy ozonowej czy z perspektywą zmian kli-
matycznych. Dla wymienionych przepływów czy problemów dystans gcograficzny nie ma
praktycznie żadnego znaczenia. Stąd O'Brien pisał przesadnie nawet o swoistym „końcu
geografii” w sensie terytorialnie złokalizowanych zjawisk, terytorialnie określonej prze-
strzeni oraz terytorialnie określonych granic. O ile bowiem w „terytorialnym” świecie
dystanse między państwami znacząco warunkują możliwość i intensywność kontaktów
między państwami i społeczeństwami, o tyle w warunkach globalizacji pojawiają się zja-
wiska i procesy, które przynajmniej częściowo są niezależne od terytorialnie określonej
przestrzeni.” W tym kontekście M. Nicholson zasadnie wskazywał, że globalizacja ozna-
cza istnienie wysokiego poziomu interakcji między ludźmi pozostającymi w znacząco
oddalonych od siebie miejscach.*
J. A. Ścholte uważa nawet, że globalizacja to proces, w ramach którego stosunki
społeczne zyskują nową jakość, wyrażającą się w zacieraniu znaczenia dystansów i gra-
nic, tak że życie społeczne zaczyna toczyć się w świecie, jaki staje się jednym miejscem.”
Oznacza to, że geograficzna lokalizacja państw, granice między nimi stają się mniej istot-
ne dla życia społecznego, a świat staje się jego sferą coraz bardziej pozbawioną teryto-
rialnie określonych dystansów.
Takie przeobrażenia w istotny sposób zmieniają wizję stosunków międzynarodowych.
„ Tradycyjne” stosunki międzynarodowe są stosunkami międzyterytorialnymi, czyli inte-
rakcjami przekraczającymi granice poprzez dystans geograficzny. Procesy globalizacji
uruchamiają zaś interakcje i więzi niezależnie od odległości terytorialnych. J. A. Schol-
te uważa nawet, że terytorialnie określone koncepcje miejsca, dystansu i granic nie są
6 J. A. Scholte, Beyond the Buzzword: Towards a Critical Theory of Globalization, [w:] E. Kofman,
G. Youngs [eds.], Głobalization: Theory and Practice, London 1996, s. 49.
TJ. A. Scholte, Głobalization: prospects for a paradigm shift, [w:] M. Shaw [ed.], Politics in głobalized worka,
London 1999, s. 11-12.
8_M. Nicholson, How novel is globalization?, [w:] M. Shaw [ed.], op. cit., London 1999, s. 23.
9 J. A. Scholte, The Globalization of World..., s. 14.
Rozdział 23. Procesy globalizacji 575
adekwatne do opisu geografii cyberprzestrzeni, globalnego ocieplania klimatu czy prze-
plywów kapitału lub informacji.
Z, kolei zjawisko transnarodowej przestrzeni społecznej przejawia się w zanegowa-
niu istnienia i dzialania jednostek i społeczeństw w zamkniętej przestrzeni państw na-
rodowych i właściwych im społeczeństw. Procesy globalizacji oznaczają więc, że granice
państw stają się mniej istotne dla zachowań w ramach obszarów życia społecznego, pod-
legających temu procesowi. Informacja, kapitał, wartości kulturowe, zagrożenia ekolo-
giczne itd. przecinają granice tak jak gdyby one nie istnialy. Usuwane są dystanse, a lu-
dziom właściwy staje się transnarodowy stył życia.!! W takich warunkach państwa na-
rodowe w mniejszym stopniu kontrolują procesy zachodzące na ich terytorium, a część
życia spolecznego — używając terminologii J. N. Rosenau — przenoszona jest do nie-
suwerennej przestrzeni (post-sovereign space)”, a więc funkcjonującej poza obszarem
suwerennej jurysdykcji poszczególnych państw.
Efektem „odterytorialnienia” zjawisk i procesów oraz istnienia transnarodowej prze-
strzeni społecznej jest charakterystyczne dla procesów globalizacji wzajemne warunko-
wanie się tego co lokalne i tego co globałne. Zadaniem V. D. Cha procesy globaliza-
cji oznaczają przestrzenną reorganizację produkcji, finansów i innych obszarów życia
społecznego, które sprawiają, że lokalne decyzje społeczne mają globalne reperkusje.
W kontekście pogłębiania współzależności między społeczeństwami i państwami w wa-
runkach procesów globalizacji mówi się o tzw. „efekcie motyla”. Zgodnie z nim nawet
niewielkie lokalne zmiany procesów gospodarczych czy stanu środowiska, porównywa-
ne z ruchem skrzydeł motyla, mogą nieść z sobą globalne konsekwencje. Z. kolei życie
codzienne lokalnych społeczności coraz bardziej warunkowane jest przez wydarzenia
globalne.!3 Oznacza to także, że zjawiska składające się na procesy globalizacji potrafią
jednocześnie oddziaływać na funkcjonowanie globu jako całości, ale też poszczególnych
grup społecznych, a nawet jednostek.
Powyższe mechanizmy, utożsamiane z obiektywnymi procesami społecznymi, pro-
wadzą do zmian w świadomości elit politycznych oraz społeczeństw, manifestujących się
zmianą sposobu myślenia o życiu społecznym i naszym w nim miejscu, zgodną z me-
chanizmem świata jako „jednego miejsca”. Globalne zjawiska i procesy społeczne, nie-
zależnie od dystansów terytorialnych, odczuwane są „tu i teraz”. W tym kontekście
M. G. Schachter uważa, że istotną cechą globalizacji jest intensyfikacja świadomości
świata jako całości.!$ Szczególnie istotna jest tu idea świata jako „pojedynczej wspól-
noty” (single community). Oznacza ona zespół ludzi, którzy nigdy się nie poznali, lecz
mimo to właściwe jest im poczucie wspólnych więzi, pogłębiane przez zmiany w możli-
10 7bid., s. 16.
11 U. Beck, What is globalization?, Malden 2000, s. 20.
12 J. N. Rosenau, The Dynamics of Globalization: Toward an Operational Formulation, „Security Dialogue”
:1996, vol. 22, nr 1, s. 251.
13 v. D. Cha, Głobalization and the Study of Intemational Security, „Journal of Peace Research” 2000,
1. 37, nr 3, s. 392. |
14 M. G. Schachter, Civil Society and Globalization: The Investigation of Contested Concepts, [w:]
ć Ę Schachter (ed.j, The Revival of Civil Society Global and Comparative perspectives, Basingstoke 1999,
576 — || Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
wości komunikowania się,” Telewizja satelitarna oraz internet są istotnymi elementami
procesów globalizacji i kształtowania takiej wspólnoty. DE m relacji między nimi a innymi procesami międzynarodowymi, będącymi źródtem zmia-
„Ścieśnianie” przestrzeni i mechanizm „odterytorialnienia” zjawisk i procesów życia
społecznego w warunkach globalizacji nie oznaczają, że czynnik terytorialny przesta-
je być istotny. Potwierdzeniem tej tezy jest zapotrzebowanie na terytorium w Warun-
kach wzrostu liczby ludności, konflikty etniczne, mające wymiar terytorialny, produkcja
żywności, która w większości przypadków wymaga terytorium i przestrzeni itd.!* Proce-
sy globalizacji nie eliminują więc całkowicie znaczenia dystansu i granic terytorialnych
w stosunkach międzynarodowych. Nie oznacza to więc „końca geografi”. Procesy te
wprowadzają zaś do stosunków społecznych dodatkową. supraterytorialną przestrzeń,
dodatkowy jej wymiar. Oznacza to swoiste rozdwojenie i zarazem współistnienie trady-
cyjnej, terytoriałnie określonej przestrzeni i tej zmodyfikowanej przez procesy globaliza-
cji, względnie pozbawionej miejsca, dystansów i granic, przekształcającej świat w skon-
densowane, pojedyncze miejsce. Pojawia się więc dodatkowy zespół zjawisk warunkują-
cy jednocześnie lokalne procesy społeczne, na poziomie państwa procesy gospodarcze
i narodową tożsamość oraz możliwości rozwoju globu jako całości. Zjawiska te znaczą-
co przyczyniają się do postępującej złożoności i komplikowania środowiska życia społe-
czeństw i funkcjonowania państw.
Procesy globalizacji rozumiane jako nowa jakość życia społecznego należy odróż-
niać od zjawiska głobalizmu w stosunkach międzynarodowych i od problemów glo-
bałnych. Pierwsze zjawisko, zdaniem R. O. Keohane i ]. S. Nye, oznacza stan świata,
którego cechą są sieci współzależności o multikontynentalnym zasięgu. W tym kontek-
ście procesy globalizacji są zespołem dynamicznych zmian prowadzących do wzrostu
poziomu globalizmu.!” Z kolei problemy globalne oznaczają zespół zjawisk pojawia-
jących się w rozwoju współzależności międzynarodowych, które tworzą zagrożenia dla
społeczności międzynarodowej. Wyróżnia je zasięg światowy. Dotyczą więc wszystkich
lub większości uczestników stosunków międzynarodowych, a ich rozwiązywanie wymaga
skoordynowanej współpracy. Lista problemów globalnych, mimo że brak tu zgodności
poglądów, z reguły obejmuje takie z nich jak zagrożenia ekologiczne, przyrost demogra-
ficzny, dysproporcje w poziomie rozwoju, problemy energetyczne, problemy wynikające
z postępu naukowo-technologicznego itp. Są to więc zjawiska o charakterze przestrzen”
nym i z reguły o konkretnej lokalizacji ich przejawiania się. Tym samym w społeczności
międzynarodowej mamy obecnie do czynienia z jednoczesnym występowaniem proce-
sów globalizacji i problemów globalnych. Stan taki ze swej istoty prowadzi do kompli-
kowania i złożoności społeczności międzynarodowej. Oznacza także, że procesy globa-
lizacji są jednym z elementów w szerszej grupie zjawisk o zasięgu globalnym, ale ich
wyróżnikiem są wcześniej analizowane nowe jakościowo cechy życia społecznego.
15 Cyt. za: R. J. Holton, Globalization and the Nation State, London 1998, s. 33.
16 R. N. Rosecrance, The rise of the virtual state: wealth and power in the coming century, New York 1999,
s. XIV. . 5
17 R. O. Kechane, J. S. Nye, /ntroduction, [w:] J. S. Nye, J. D. Donahue [eds.], Govemance in Globalizing
World, Washington D. C. 2000, s. 2. . .
18 M. Tabor, Kategoria „problemy” globalne we współczesnych stosunkach międzynarodowych, [w:] Z. J.Pie-
traś, M. Pietraś [red.], Spoleczność międzynarodowa wobec problemów globalnych, Warszawa-Lublin 1989,
s. 119.
Rozdział 23. Procesy globalizacji 577
Ważnym elementem analizy istoty i specyfiki procesów globalizacji jest określenie
ny funkcjonowania środowiska międzynarodowego. Dotyczy to zjawisk uniwersalizacji,
internacjonalizacji i współzależności międzynarodowych.
Należy zgodzić się z dość powszechnie formutowanym poglądem, że procesów globa-
lizacji nie można utożsamiać z uniwersalizacją.'* Ta ostatnia oznacza rozprzestrzenia-
nie się zjawisk, idei, wartości itd. w odniesieniu do całego globu. Dotyczy więc zakresu
zjawiska i jest procesem terytorialnym. W tym sensie należy raczej mówić o uniwersali-
zacji idei ochrony praw człowieka, a nie o jej globalizacji. Ponadto procesy globalizacji
zmieniają relacje czasu i przestrzeni, co nie jest cechą procesu uniwersalizacji i wbrew
nazwie nie dotyczą w jednakowym stopniu globu jako calości, gdyż z różną intensywno-
ścią przejawiają się w różnych częściach globu.
Trudno zaś zgodzić się z poglądami, które internacjonalizację i współzależności,
z jednej strony, oraz procesy globalizacji, z drugiej strony, traktują jako zjawiska cat-
kowicie odmienne.** Globalizacja wnosi bowiem nowe elementy, nawet nową jakość
do tych procesów, ale nie jest im przeciwstawna. Internacjonalizacja oznacza bowiem
umiędzynaradawianie tego co wewnątrzpaństwowe. Tym samym proces internacjonali-
zacji poprzedza procesy globalizacji i jednocześnie zawiera je w sobie. Oznacza to, że
w sensie przedmiotowym zakres pojęcia internacjonalizacji jest szerszy od pojęcia glo-
balizacji. Obejmuje bowiem terytorialnie określone procesy umiędzynaradawiania oraz
te, które składają się na transnarodową przestrzeń społeczną właściwą procesom globa-
lizacji. Zgodzić się natomiast można z I. Clarkiem, że procesy globalizacji różnią się od
internacjonalizacji poziomem i intensywnością przenikalności granic.?!
Podobnie rzecz dzieje się ze zjawiskiem współzależności międzynarodowych. O ich
istocie stanowi taki poziom więzi między państwami, który sprawia, że zmiany w jed-
nym z nich odczuwane są w innych. Procesy globalizacji nie zmieniają tak określonej
istoty współzależności międzynarodowych. Wnoszą zaś do nich nowe elementy. W wa-
runkach globalizacji mamy bowiem do czynienia z kompleksową współzałeżnością i wza-
jemnym przenikaniem się tego co globalne, międzynarodowe, narodowe i lokalne. Tym
samym mamy do czynienia z intensyfikacją współzależności ponad narodowymi grani-
cami państw. Oznacza to rozwój i istnienie transnarodowych współzależności. Jest to
nowa jakość, ale w ramach procesów współzależności.
2. Zakres przedmiotowy procesów globalizacji
Procesy globalizacji są zjawiskiem złożonym, wielowymiarowym, obejmującym wiele
zróżnicowanych treści, których wyróżnikiem są wspólne cechy składające się na ana-
18_ R. Kuźniar, Globalizacja, geopolityka i polityka zagraniczna, „Sprawy Międzynarodowe” 200), nr 1, s. 7;
J. A. Scholte, Głobalization: prospecis for..., 8. 13.
"20 J, A. Scholte, The Globalization of Wortd..., s. 15; P. Dicken, Global Shift: The Intemationalization of
Economic „Activity, London 1992, s. 1. Cyt. za: I. Clark, op. cit., s. 38; V. D. Cha, op. cit., s. 392.
21 [. Clark, op. cit., s. 38.
22 Zob. J. Kukułka, 7eoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2000, s. 238 i n.
28 U. Beck, op. cit., 5. 47.
578 __
(||| _ Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
lizowaną wcześniej nową jakość życia spolecznego wlaściwą tym procesom. Stąd też
nie można mówić o jednej globalizacji, lecz o procesach globalizacji. łednakże poglądy
na temat ich zakresu przedmiotowego są zróżnicowane. U. Beck wyróżnia aż 7 wymia-
rów tego zjawiska: technologiczny, komunikacyjny, ekologiczny, gospodarczy, organiza-
cji pracy, kulturowy i społeczeństwa obywatelskiego.** U. Bernardi uważa zaś, że proces
globalizacji dotyczy tylko płaszczyzny gospodarczej. Zdaniem D. Kellnera przebiega
on na płaszczyźnie gospodarczej, politycznej i kulturowej.*Ś Na potrzeby tego opraco-
wania wyodrębniono pięć „ścieżek” globalizacji: gospodarczą, informacyjną, kulturową,
polityczną i ekologiczną.
Gospodarcza „Ścieżka” procesów globalizacji uważana jest za genetycznie pierwot-
14 wśród pozostałych wymienionych obszarów. Formułowany jest nawet pogląd, trud-
ny jednak do zaakceptowania, że gospodarka była zglobalizowana już 100 lat temu.?7
Przedmiotowy zakres treści tej „ścieżki” procesów globalizacji jest zróżnicowany i obej-
muje globalny obieg kapitału, w tym także w postaci inwestycji bezpośrednich, towarów,
usług i siły roboczej. Logika zachodzących tu procesów często ujmowana jest w formule
„głobalizacji korporacyjnej”.** Najbardziej charakterystycznym jej elementem jest ist-
nienie i funkcjonowanie potężnych korporacji transnarodowych. Stymulują one rozwój
mechanizmów rynkowych i obieg kapitału w skali calego globu. Skutkiem tych działań
jest nie tylko większa współzależności produkcji i rynków w poszczególnych państwach”,
lecz także integracji światowych rynków finansowych. Będące na ich usługach techniki
informacyjne sprawiają, że możliwe jest ciągłe przeprowadzanie transakcji na olbrzymią
skalę (ok. 1,5 biliona USD dziennie), w poprzek granic państwowych i niezależnie od
dystansów w sensie terytorialnym. Procesy te prowadzą do kształtowania się, charakte-
rystycznej dla globalizacji, gospodarki transnarodowej”', którą Edward Luttwak określił
mianem „turbokapitalizmu”.! Jej szczególnie ważnym elementem jest istnienie na po-
czątku XXI wieku ok. 64 tys. korporacji, wywodzących się z ok. 70 państw i posiadających
ok. 866 tys. filii w skali całego globu.
Informacyjna „Ścieżka” globalizacji. Już w latach sześćdziesiątych Marshalł McLu-
han wskazywał, że w warunkach istnienia i funkcjonowania elektronicznych środków
komunikacji dla obiegu informacji dystanse terytorialne przestają być istotne. Następuje
bowiem właściwe procesom globalizacji ścieśnienie czasu i przestrzeni. B. Barber w spo-
sób plastyczny wskazywał, że dzisiejsze środki łączności z prędkością światła zmieniają
naszą planetę w podłączone do wspólnej sieci miasto zamieszkane przez potencjalnych
24 Jbid.,s. 19.
25 TJ, Bernardi, Globalizacja i kultury. Przeciw starym i nowym poglądom, „Społeczeństwo” 1998, nr 2,
26 Ty, Kellner, Globalization and the Postmodern Turn, s. 2, <http://www.gseis.ucla.edu>.
27 Głobalization: Threat or Opportunity? <http://www.imf.org/external/nop/exr/ib/200/041 200.html>.
28 4 better world is possibie! Alternatives to economic globalization. Report summary. <http:/Avww.ifg.
org>.
29 Zob. J. Bielawski, Wpływ globalizacji na wielostronną współpracę gospodarczą, „Sprawy Międzynarodo-
we” 2000, nr 1, s. 29.
30 J. R. Holton, op. cit., s. 52.
31. Cyt. za: H.-P. Martin, H. Schumann, Pułapka globalizacji. Atak na demokrację i dobrobyt, Wrocław 1999,
s. 14.
Rozdział 23. Procesy globalizacji $—.., 0 SJ
sąsiadów.3* Internet i telewizja satelitarna, jako elementy mechanizmu tzw. globalnej in-
fostrady*, stwarzają takie możliwości. Ich funkcjonowanie, zdaniem R. Falka, prowadzi
do głobałizacji w warstwie poznawczej (cognitive globalization)3! oraz kształtowania się
współzależności informacyjnych. Przekaz satelitarny czy dostęp do internetu umożliwia
równoczesne, niezależnie od odległości terytorialnych, śledzenie wydarzeń politycznych
w różnych częściach świata. Potwierdzeniem tego stała się chociażby operacja „Pustyn-
na Burza” z 1991 r., atak terrorystyczny na World Trade Center i Pentagon 11 września
2001 r., operacja wojskowa Stanów Zjednoczonych i innych państw w Iraku w 2003 r.
i wiele innych. Społeczeństwa całego globu za pośrednictwem CNN, ale i innych stacji
telewizyjnych, wystąpily w roli widzów — i to w czasie rzeczywistym — spektaklu, który
„był grany” setki czy tysiące kilometrów od ich domów.
Kulturowa „Ścieżka” globalizacji. Analiza tej „ścieżki” procesów globalizacji nie
oznacza, że mamy do czynienia z jedną, homogenną kulturą globalną. Zachodzące tu
procesy są zjawiskami złożonymi, wielopłaszczyznowymi, zawierającymi nawet przeciw-
stawne tendencje. Ich dynamikę warunkują nie tylko wartości kultury sensu stricto, ale
też czynniki techniczne i technołogiczne, mechanizmy rynkowe, uwarunkowania poli-
tyczne w sensie wolności przepływów treści kulturowych lub ich zakazu.
Należy wskazać, że procesy kulturowe w skali globu są zjawiskiem dwuwarstwo-
wym. Warstwę pierwszą tworzą tendencje homogenizacji zachowań konsumpcyjnych.
R. J. Holton wskazuje na kształtowanie się zestandaryzowanego stylu konsumpcji, ko-
jarzonego z McDonald's czy Coca Colą”, a więc wytworami amerykańskiej kultury ma-
sowej. Warstwę drugą procesów kulturowych w skali globu tworzy eksponowanie wielo-
kulturowości i różnorodności, zwłaszcza w powiązaniu z poczuciem tożsamości i odręb-
ności narodówi grup etnicznych. Są to reakcje przeciwstawne, nakierowane na ochronę
kultur narodowych. Oznacza to, że kulturę, z wyjątkiem zachowań konsumpcyjnych, jest
o wiele trudniej „zglobalizować” niż gospodarkę czy obieg informacji. Dzieje się tak,
gdyż globalizacja niszczy szczególny rodzaj więzi jednostek z miejscami, historią itd., któ-
re w ich życiu mają szczególne znaczenie. Tym samym atrakcyjność kultur narodowych
polega na tym, że są wyjątkowe, unikalne oraz są elementem identyfikacji i społecznej
solidarności.*$ Tym samym procesy globalizacji w płaszczyźnie kulturowej — jak pisał
K. Krzysztofek — „produkują” nie tylko globalną wioskę, ale także wioski na globie.
Polityczna „Ścieżka” globalizacji. Analizując polityczną „Ścieżkę” procesów globali-
zacji, należy przede wszystkim podkreślić, że świat o wiele szybciej i w szerszym zakresie
podłega głobalizacji gospodarczej, kulturowej, informacyjnej niż politycznej. Mimo to
na ścieżkę tę składają się dwa główne elementy. Po pierwsze, jest to globalizacja za-
chowań państw, które mogą mieć globalne interesy i podejmować działania w wymiarze
globu i niezależnie od terytorialnych dystansów. Obecnie takie możliwości posiadają
jedynie Stany Zjednoczone. Z. Brzeziński nazwał je pierwszym, a zarazem jedynym mo-
32_'B. Barber, Dżihad kontra Mcświat, Warszawa 1997, s. 345.
38. Ibid.,s. 5.
4_R. Falk, Predatory Globalization: a critique, Malden 1999, s. 32.
Ga
35_]. R. Holton, op. cit, s. 155.
36 Ą. Smith, Towards a Global Culture, „Theory, Culture and Society” 1990, vol. 7, s. 178. Cyt. za:
J. R. Holton, op. cit., s. 155.

580 ||| Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
carstwem ogólnoświatowym.” Dodawał, że obecna hegemonia USA ma bezpreceden-
sowy zasięg i skalę. Państwo to bowiem nie tylko kontroluje wszystkie morza i oceany,
lecz jest w stanie dokonywać desantów wojskowych w odległych regionach, co pozwala
mu wykorzystywać swą potęgę w politycznie znaczący sposób.*$ Operacje „Pustynna Tar-
cza” i „Pustynna Burza” w początkach lat dziewięćdziesiątych oraz operacja w Kosowie
w końcu lat dziewięćdziesiątych czy też operacja w Afganistanie po atakach terrorystycz-
nych dokonanych 11 września 2001 r. w Nowym Jorku, czy operacja przeciwko Irakowi
rozpoczęta w marcu 2003 r. jednoznacznie potwierdziły taką możliwość. Po drugie, waż-
nym elementem politycznej „Ścieżki” procesów głobalizacji jest kształtowanie struktut
i mechanizmów sterowania życiem społecznym w skali całego, coraz bardziej współza-
leżnego, globu. Pojawia się tu pojęcie i zjawisko globalnego zarządzania (global gover-
nance). Jego wizję zawiera raport opublikowany w listopadzie 1999 r., a przygotowany
przez utworzoną w 1995 r. w ramach ONZ Commission on Global Governance.”
Ekologiczna „ścieżka” globalizacji obejmuje dwa rodzaje zjawisk i procesów.
pierwsze, są to główne globalne zagrożenia ekologiczne w postaci „efektu szklarniowe-
go” oraz zaniku warstwy ozonowej. Problemy te, będące „produktem ubocznym” funk-
cjonowania cywilizacji ludzkiej, mają charakter transgraniczny i są pozbawione wyraź-
nej lokalizacji terytorialnej. Nie podlegają ograniczeniom w czasie i przestrzeni." Po
drugie, są to działania i rozwój organizacji pozarządowych zajmujących się problemami
ekologicznymi. Są to zorganizowane grupy społeczne, które w swych działaniach wykra-
czają poza granice państw, przyczyniając się do tworzenia tzw. globalnego społeczeństwa
obywatelskiego. O istocie ich funkcjonowania stanowi zorganizowane w skali międzyna-
rodowej podejmowanie działań ponad granicami państw. Tworzą one kanały transferu
wiedzy, technologii, wartości, informacji, wzorców zachowań itp., przekazywanych nie-
zależnie od terytorialnie określonych dystansów. Jednocześnie łączą to co lokalne z tym
co globalne, wnosząc lokalne doświadczenia do rozwiązywania międzynarodowych pro-
blemów ekologicznych.
Analizując treści składające się na poszczególne ścieżki procesów globalizacji, nale-
ży podkreślić, że z wyjątkiem globalnych zagrożeń ekologicznych, nie dotyczą one ca-
łego globu w jednakowym stopniu. Inaczej mówiąc, nie są równomiernie rozłożone. Są
to procesy asymetryczne, o „zmiennej geometrii” przestrzennego zakresu przejawiania
się w odniesieniu do poszczególnych „Ścieżek. Oznacza to, że nie wszystkie społeczeń-
stwa, państwa, a nawet kontynenty w jednakowym stopniu uczestniczą w transgranicz-
nym przepływie wiedzy, informacji, kapitału i osób.*? Inaczej mówiąc, procesy te nie
dotykają w jednakowym stopniu każdej osoby, miejsca i obszaru aktywności społecznej.
W odniesieniu do globalnego obiegu informacji, zwłaszcza poprzez internet, mamy do
czynienia z polaryzacją Świata na „podłączonych” i „izolowanych”. Zdaniem J . Bielaw-
37 Z. Brzeziński, Wielka szachownica. Główne cele polityki amerykańskiej, Warszawa 1998, s. 11.
39 The Milenium Year and the Reform Process. Commission on Global Governance.
EEG Zob, M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie. Studium politologiczne, Lublin 2000, s. 143-145.
41. [bid.,s. 327-350.
42 j. H. Mittelman, The Dynamics of Globalization, [w:] J. H. Mittelman [ed.], Głobalization.
Reflections, London 1996, s. 1.
+4
Rozdział 23. Procesy globalizacji _——————————__ 581
skiego cechą globalizacji jest jej asymetryczny charakter w odniesieniu do tempa w po-
szczególnych dziedzinach, ale także w odniesieniu do podziału korzyści. Mamy tu grupę
zwycięzców i grupę pokonanych.* Procesom globalizacji obcy jest więc mechanizm glo-
balnego egalitaryzmu i solidarności.
W kontekście asymetryczności i „zmiennej geometrii” zasięgu procesów globalizacji
formułowany jest nawet pogląd, że gospodarka światowa nie jest globalna, gdyż istotne
dla jej funkcjonowania procesy zachodzą w trójkącie: Europa — Stany Zjednoczone —
Japonia. Oznacza to, zdaniem zwolenników takiego sposobu myślenia, że przeceniamy
zakres i głębokość procesów głobalizacji.*" Należy także dodać, że nie wszystkie państwa
w jednakowym stopniu uczestniczą w procesach globalizacji, gdyż procesy te — nieza-
leżnie od ich obiektywnego charakteru — wspierane są przez określone z nich. W dzia-
taniach tych istotna rola przypada zgromadzonemu potencjalowi. Ffym samym potężne
państwa Północy w zdecydowanie większym stopniu uczestniczą w procesach globaliza-
Po cji, a nawet na nie wywierają wpływ, w porównaniu z biednymi państwami Południa.
3. Siły sprawcze procesów głobalizacji
Analiza sił sprawczych procesów globalizacji jest próbą wyjaśnienia ich przyczyn
i odpowiedzi na pytania: skąd się one wzięły i co obecnie je warunkuje. Próbując od-
powiedzieć na powyższe pytania, należy jednoznacznie wskazać, iż procesów globaliza-
cji nie można sprowadzać do jednej sily je napędzającej. Pełne ich wyjaśnienie wyma-
ga uwzględnienia efektu synergicznego powiązanych z sobą sił politycznych, gospodar-
czych, technologicznych, ekologicznych, psychologicznych i innych. Procesy te są więc
skutkiem kumulatywnego rozwoju społeczności międzynarodowej. Są to bowiem zło-
żone, dynamiczne procesy warunkowane przez szeroki zespół czynników. Odrębnego
jednak potraktowania wymagają czynniki polityczny i technologiczny.
Odnośnie do czynnika politycznego formułowany jest pogląd, że u podstaw procesów
globalizacji łeżą decyzje polityczne określonych państw i tworzone przez nie warunki.
Można by rzec, że procesy globalizacji są świadomie stymułowane i sterowane przez
określone państwa lub inne siły polityczne. R. Gilpin uważa, że głobalizacja rozwija się
tylko w warunkach tzw. przyzwałającego ładu politycznego. Oznacza on taki stan sto-
sunków między państwami, który umożliwia powstanie współzależności i więzi ponad
i między narodowymi ośrodkami władzy. Tak rozumiane procesy globalizacji są uza-
leżnione od władz państwowych i ich przyzwolenia, tworzącego warunki rozwoju rynku
światowego, działań korporacji transnarodowych i organizacji pozarządowych. Szczegól-
nie istotne jest stanowisko dominującego liberalnego mocarstwa (Stany Zjednoczone),
które nawet — zdaniem Gilpina — jest warunkiem wstępnym procesów globalizacji**,
<http://www.
43. j. Bielawski, op. cit., s. 32.
44 $, Smith, J. Baylis, Introduction, [w:] J. Baylis, S. Smith [eds.], The Globalization of World Politics. An
Critical Introduction to Intemational Relations, Oxford 1998, s. 10.
45 R. Giłpin, The Politica! Economy of Internationa! Relations, Princeton 1987, s, 85-88.
 582 _ Część łV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych —_———————_
a globalny ład finansowy nie mógłby powstać bez przyzwolenia i wsparcia państw zain-
teresowanych jego pożądanym ksztaltem.”*
Analizując polityczne uwarunkowania procesów globalizacji, nie można pominąć
roli i znaczenia końca zimnej wojny w ksztaltowaniu obecnej ich postaci. Zdaniem
niektórych globalizacja nawet zaczęła się wraz z końcem zimnej wojny. Dystansując się
od tego poglądu, należy zauważyć, że niewątpliwie koniec zimnej wojny — w warunkach
zaprzestania blokowej konfrontacji, postępującej otwartości poszczególnych państw,
zwiększonej przenikalności ich granic, szerzenia liberalnych wartości itd. — stworzył
dogodny polityczny klimat dla procesów globalizacji.
W kontekście politycznych uwarunkowań procesów globalizacji należy wskazać na
istotną rolę liberalnej myśli politycznej. To bowiem liberalizm stymuluje i uzasadnia
rozwój globalnego rynku, upodmiotawianie jednostek i grup społecznych nawet w ska-
li międzynarodowej. Liberalizm uzasadnia także deregulację gospodarek narodowych
i ograniczanie roli państwa. Procesy globalizacji powiązane są więc z liberalną wizją or-
ganizacji życia społecznego tak w płaszczyźnie politycznej, jak i gospodarczej,
W kształtowaniu tej ostatniej po zakończeniu zimnej wojny szczególna rola przypa-
dla Washington consensus. Pojęcia tego po raz pierwszy użył John Williamson w 1990r. na
określenie zespotu rekomendowanych, neoliberalnych zasad polityki makroekonomicz-
nej państw przechodzących transformację gospodarczą. Zasady te określały przemiany
w duchu gospodarki rynkowej. Washington consensus stał się rodzajem nowej ideologii
gospodarczej symbolizującej globalny triumf kapitalizmu i współkształtującej neolibe-
ralny ład w gospodarce światowej. Jego swoistą instytucjonalną infrastrukturę, stojącą
na straży realizacji neoliberalnych zasad, tworzył Bank Światowy, Międzynarodowy Fun-
dusz Walutowy, agendy rządu USA, instytucje prywatne i ośrodki analityczne. Zdaniem
E. Haliżaka Washington consensus przyczynił się do przyśpieszenia i rozwoju procesów
globalizacji tak dalece, że można go uznać za jeden z ich czynników konstytutywnych.
Stało się tak, gdyż — obok neoliberalnych zasad — instytucje wchodzące w skład Wa-
shington consensus były i są najważniejszą siłą sprawczą liberalizacji międzynarodowego
obrotu gospodarczego.”
Czynniki polityczne i ideowe warunkujące procesy globalizacji w ich wersji korpora-
cyjnej, jednoznacznie oznaczają, iż są one — co do ich treści — skutkiem dokonanego
wyboru. Oznacza to także, że nie są rodzajem fatum, potężną siłą, wobec której spo-
łeczność międzynarodowa jest bezwolna. W zależności od preferencji politycznych, ide-
owych czy społecznych możliwe jest kształtowanie alternatywnych wizji procesów globa-
lizacji, alternatywnych wobec dominującej do tej pory wersji w postaci tzw. globalizacji
korporacyjnej.
Czynnik technologiczny zaś sprawia, że procesy globalizacji, których jakościową ce-
chą jest „scieśnienie” czasu i przestrzeni, są procesami obiektywnymi, wydaje się, że
nieodwracalnymi, niezależnymi od decyzji i działań przywódców poszczególnych państw
46 _E, Helleiner, Braudelian Reflections on Economic Globalization: The Historian as Pioneer!, [w:] S. Gill,
J. H. Mittelman [eds.], /nnovation and Transformation in International Studies, Cambridge 1997, s. 95-96.
47 Zob. E. Haliżak, Ideowe podstawy globalnego ladu liberalnego w gospodarce — rola i znaczenie Wa-
shington consensus, [w:] E. Haliżak, R. Kuźniar, J. Symonides [red.], Globalizacja a stosunki międzynarodowe,
Warszawa 2003.
Rozdział 23. Procesy głobalizacji _ ||| 583
i związanych z nimi elit politycznych. Przesłanki działania tego czynnika stworzył kumu-
latywny rozwój techniki i technologii — w istocie — w dotychczasowych dziejach ludzko-
ści. Jednakże w ciągu ostatnich kilku dekad świat przechodził okres znaczącej technolo-
gicznej innowacyjności związanej z wchodzeniem w okres technokapitalizmu. Jego skut-
kiem są zmiany strukturalne i reorganizacja gospodarki światowej, ewolucja procesów
politycznych, nowe wyzwania dla tożsamości narodowej, nowe możliwości komunikacji
i przemieszczania się itd.* Tak ujęta roła czynnika technologicznego relatywizuje zna-
czenie uwarunkowań politycznych i jednocześnie wskazuje na nieodwracalność proce-
sów globalizacji, co jednak nie przesądza ich treści, które są i mogą być przedmiotem po-
litycznego wyboru. Błędne więc byłoby ujmowanie procesów globalizacji w kategoriach
determinizmu technologicznego. Technologie są bowiem przede wszystkim czynnikiem
umożliwiającym transgraniczne przepływy i ścieśnienie przestrzeni. Nie wpływają zaś
na treść procesów globalizacji. Ta zaś może być modyfikowana decyzjami politycznymi.
Tym samym w warunkach obiektywnych i nieodwracalnych uwarunkowań technologicz-
nych możliwa wydaje się modyfikacja treści i społecznych skutków procesów globalizacji
w zależności od dokonanego wyboru politycznego, stanowiącego ,„przyzwalający lad po-
lityczny”. W tym kontekście tzw. „przeciwnicy globalizacji” występują nie tyle przeciwko
temu zjawisku, ile przeciwko obecnie dominującej jego treści określanej mianem „glo-
balizacji korporacyjnej”. Opowiadają się za alternatywną wizją tych procesów, a stąd
zasadne jest ich określanie mianem alterglobalistów.
Reasumując analizę czynników procesów globalizacji, należy wskazać, iż nie są one
kształtowane przez jedną siłę działającą w izolacji od innych. Pełne bowiem ich wyjaśnie-
nie wymaga uwzględnienia powiązanych z sobą sił politycznych, gospodarczych, techno-
logicznych, ekologicznych, psychologicznych i innych. Są więc wynikiem jednoczesnego
występowania i wzajemnego warunkowania się wielu czynników, przy dominującej ro-
li trzech wcześniej analizowanych. Oznacza to, że — po pierwsze — nie ma jednej siły
sprawczej tych procesów. Skoro tak, to — po drugie — trudno jest ustalić ich począ-
tek. Formułowany jest nawet pogląd, że procesy globalizacji nie są nowym fenomenem
w historii ludzkości, lecz jedynie nową nazwą od dawna istniejącego długoterminowe-
go zjawiska.*? Stąd też za pierwsze ich objawy niektórzy uznają odkrycia geograficzne
z przełomu XV i XVI wieku, inni — wynalazek i stosowanie telegrafu w drugiej poło-
wie XIX wieku. Jeszcze inni wskazują na łata dziewięćdziesiąte, a zwłaszcza na koniec
zimnej wojny.*0 Po trzecie, wbrew formułowanym poglądom?!, procesów globalizacji nie
można uznać za „finalny produkt” długotrwałej transformacji społeczności międzynaro-
dowej. Jest to bowiem dynamiczny proces społeczny, będący etapem rozwoju cywilizacji
ludzkiej, stąd też, chociaż obecnie żyjemy w globalizującym się, a nie w już zglobali-
zowanym świecie, nawet hipotetyczne osiągnięcie stanu pełnej globalizacji nie będzie
swoistym „końcem historii”. Należy więc zgodzić się z 1. Clarkiem, który wskazuje, że
globalizacja jest procesem o nieokreślonym rezultacie.
48 TD, Kellner, op. cit.
49 S$, Smith, J. Baylis, op. cit., s. 7.
50 Zob. J. A. Scholte, The Globalization of World...,s. 17.
51 Zob. S. Smith, J. Baylis, op. cit., s. 6.
 584 ||| Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
4. Wpływ procesów globalizacji na Środowisko międzynarodowe
Ważnym elementem analizy procesów globalizacji jest określenie zmian przez nie
powodowanych w środowisku międzynarodowym, zwłaszcza że tworzą one nową jego ja-
kość. W tym kontekście formulowany jest nawet pogląd, że zmiany powodowane przez
procesy globalizacji prowadzą do kształtowania się nowego ładu międzynarodowego,
który stopniowo wypiera ten dotychczasowy. Pogłąd ten nie jest możliwy do zaakcep-
towania. Globalizacja nie jest bowiem rodzajem nowego porządku międzynarodowe-
go, lecz dynamicznym procesem, który tworzy środowisko takiego porządku i znaczą-
co warunkuje jego cechy.>* W tym sensie procesy globalizacji zmieniają „parametry”
środowiska międzynarodowego, a więc cechy i właściwości o istotnym znaczeniu dla
jego struktury i funkcjonowania. Na zmiany te składa się m.in. bezprecedensowy roz-
wój współzależności międzynarodowych; proces nakładania się i przenikania wnętrza
państwa i środowiska międzynarodowego; decentralizacja życia spotecznego, rozwój re-
akcji obronnych, przeciwstawnych procesom globalizacji, na poziomie lokalnym; zmia-
ny strukturalne środowiska międzynarodowego polegające na ilościowym rozwoju i po-
szerzeniu zakresu działań organizacji pozarządowych; zmiana zagrożeń bezpieczeństwa
międzynarodowego. Procesy te tworzą nowe wyzwania dla mechanizmów sterowania
środowiskiem międzynarodowym.
Po pierwsze, procesy globalizacji wnoszą nową jakość do „starych? współzałeżno-
ści międzynarodowych, rozumianych jako wzrost więzi między suwerennymi państwa-
mi, które prowadzą do wzajemnego warunkowania swego funkcjonowania. Ta nowa ja-
kość polega na, po pierwsze, intensyfikacji współzależności ponad granicami państw, co
prowadzi do rozwoju i istnienia transnarodowych współzależności. Po drugie, o isto-
cie współzależności w warunkach globalizacji stanowią nie więzi między państwami,
lecz procesy wzajemnej interpenetracji państw, społeczeństw oraz różnych zjawisk i ob-
szarów życia społecznego. Dokonują się one za pośrednictwem mechanizmów rynko-
wych, przepływów kapitałowych, ale także cyberprzestrzeni oraz cyrkulacji idei, war-
tości, wzorców zachowań konsumpcyjnych itd. W konsekwencji, po trzecie, pojawia się
zjawisko kompleksowych współzależności i wzajemnego przenikania się tego co lokalne,
narodowe i globalne. Całość tych zmian, po czwarte, prowadzi do stopniowego zaniku
„Sektorowości” zjawisk i procesów społecznych, a więc ich wcześniejszego precyzyjnego
podziału na polityczne, gospodarcze, kulturowe, ekologiczne itd. W warunkach proce-
sów globalizacji „sektory” te wzajemnie się przenikają i warunkują, a wyraźne wcześniej
linie podziałów między nimi ulegają stopniowo zacieraniu.
Pogłębianie współzależności międzynarodowych i ich nowe jakościowo cechy należą
do kluczowych zmian w społeczności międzynarodowej powodowanych przez procesy
globalizacji. Ich znaczenie polega przede wszystkim na tym, że tworzą uwarunkowania
dla innych zjawisk w płaszczyznach gospodarczej, społecznej, kulturowej, informacyjnej
i innych oraz zachodzących tu zmian. Nie zaskakuje więc fakt, że podejmowano nawet
próby definiowania globalizacji w powiązaniu ze zjawiskiem współzależności. Wskazy-
52. R. Kuźniar, op. cit., S. 7.
53 U. Beck, op. cit.,$. 47.
Rozdział 23. Procesy głobałizacjj ————————||
_ _ || 585
wano bowiem, że globalizacja jest wielowymiarowym i dialektycznym procesem politycz-
nej, gospodarczej, technicznej i kulturowej zmiany, który prowadzi do wzrostu poziomu
współzależności i rozciągnięcia oraz pogłębienia wszystkich form stosunków społtecz-
nych wokól globu.**
Po drugie, istotną zmianą powodowaną przez nowy charakter współzależności staje
się zwiększona przenikalność granic państw i zacieranie wcześniejszych wyraźnych róż-
nic między ich wnętrzem i środowiskiem międzynarodowym. Prowadzi to do wzajemne-
go warunkowania funkcjonowania tych dwóch obszarów życia społecznego. Dzieje się
tak w warunkach wyjątkowej i o nowych cechach jakościowych intensyfikacji stosunków
społecznych w skali całego globu. Składa się na nią rozwój więzi nawet między odległymi
społecznościami lokalnymi w taki sposób, że lokalne wydarzenia są współkształtowane
przez zjawiska odległe, globalne. I odwrotnie, to co globalne jest kształtowane przez to
co lokalne.5 U. Beck uważa nawet, że następuje zmiana logiki interakcji politycznych
w społeczności międzynarodowej z państwo-państwo na globalne-lokalne.55 Oznacza
to, że w warunkach zwiększonej porowatości granic suwerennych państw ludzie żyjący
nawet w geograficznie odległych obszarach dzielą wspólny los.
Po trzecie, nakładanie się i przenikanie wnętrza państwa i Środowiska międzyna-
rodowego znacząco zmienia funkcjonowanie obu tych obszarów życia społecznego. Jed-
ną z tych zmian jest wzrost znaczenia zjawisk przypadkowych, nieliniowych. Dzieje się
tak, gdyż między obydwoma środowiskami ciągle utrzymują się różnice o charakterze
strukturalnym. Oznacza to, że procesy nakładania się i przenikania wnętrza państwa
i środowiska międzynarodowego dokonują się w warunkach odmienności zorganizowa-
nia i nieprzystawalności obu tych środowisk. Jest to rozróżnienie — zdaniem I. Clar-
ka — wspólnotowej i kosmopolitycznej perspektywy życia społecznego. Te nowe realia
tworzą istotne wyzwania dla ośrodków decyzyjnych państw, należy bowiem uwzględniać
większą liczbę zmiennych warunkujących podejmowane decyzje.
Po czwarte, pogłębianie współzależności międzynarodowych, zwiększona przenika|l-
ność granic, wzajemne przenikanie się i warunkowanie wnętrza państwa i środowiska
międzynarodowego w sytuacji stosowania coraz to nowszych technologii przyczyniają
się do ewolucji zagrożeń bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Ekspono-
wane są zwłaszcza zagrożenia niewojskowe, które stają się coraz trudniejsze do iden-
tyfikacji, lokalizacji i monitorowania. Dzieje się tak, gdyż, po pierwsze, zagrożenia te
nie są identyfikowane ze zjawiskiem wroga, a na dodatek coraz częściej mają charakter
„pozapodmiotowy”, a więc nie są identyfikowane z określonymi podmiotami i ich in-
tencyjnymi działaniami. Po drugie, są z reguły mniej apokaliptyczne niż ukształtowany
w okresie zimnej wojny system wzajemnie gwarantowanego zniszczenia, ale też często
mniej jednoznaczne i wielopostaciowe.
54_N. Stammers, Social movements and the challenge to power, [w:] M. Shaw [ed.], op. cit., s. 73.
55 M. G. Schachter, op. cit., s. 65.
56 U. Beck, op. cić., s. 111.
57 R. Mansbach, Changing Understanding of Global Politics: Preinternationalism, Internationalism, Interna-
tionalism, and Postinternationalism, [w:] H. H. Hobbs [ed.], Pondering Postinternationalism: a Paradigm for the
Twenty-First Century, Albany 2000, s. 10.
58 1, Clark, op. cit., s, 15.
 386 ——— Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
Cechą zagrożeń bezpieczeństwa w warunkach procesów globalizacji jest ich dynami
kai zmienność. Mamy tu bowiem do czynienia ze swoistym przyspieszeniem historyc. .
nym także i w tej dziedzinie. Wyrazem tego procesu jest pojawianie się specyficznych,
do niedawna jeszcze nieznanych. zagrożeń kreowanych przez swoistą infrastrukturę a
cesów globalizacji jak internet czy obieg kapitału, związanych ze zwiększoną brzej sz
czalnością granic czy też z pogiębianiem dysproporcji rozwojowych. Jym samym
trac
na znaczeniu tradycyjne zagrożenia w postaci wojen między państwami. W
ich miejsce
pojawiają się konflikty niskiej intensywności, głównie o charakterze wewnątrzpaństwo.
wym. Proccsy te oznaczają, że zakres i treść oraz specyfika zagrożeń bezpieczeństwa
w warunkach procesów globalizacji stopniowo wykraczają już poza te,
się bezpośrednio po zakończeniu zimnej wojny. Społeczność międzynarodowa wchodzi
więc w okres olbrzymiej dynamiki zmian zagrożeń bczpieczeństwa narodowego i mi
dzynarodowego. Wyraźnie pokazały to ataki terrorystyczne przeprowadzone 11
wrze
śnia 2001 r. oraz globalizacja działań organizacji terrorystycznych. | państwa i środowisko międzynarodowe, uwzględniając przenikanie się i warunkowanie
Istotną cechą zagrożeń bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego w warun-
kach procesów globalizacji jest ich różnorodność i wielopostaciowość. Obejmują bo-
wiem takie m.in. zjawiska jak: wzrost dostępu do technologii produkcji broni masowego
rażenia, zwlaszcza broni jądrowej; większe możliwości działania transnarodowych gru
przestępczych, karteli narkotykowych czy grup terrorystycznych; groźba załamania się
cyberprzestrzeni światowych finansów, które tworzą swoisty „krwioobieg” globalnej o.
spodarki światowej**; możliwość konfliktów tak we wnętrzu państw jak i w środowisku
międzynarodowym na tle pogłębiania dysproporcji w poziomie życia, a zwłaszcza posze-
rzania sfery ubóstwa”; zmiany w środowisku naturalnym, których efektem są globalne
problemy ekologiczne w postaci „efektu cieplarnianego” i zaniku warstwy ozonowej itd
Nowe, wcześniej nieznane zagrożenia dla bezpieczeństwa narodowego imiędzyna-
rodowego związane są z tzw. „dygitalizacją” życia społecznego, a więc z odwoływaniem
się do technologii cyfrowych i tworzeniem sieci globalnego obiegu informacji. Zagroże-
nia te oznaczają, że coraz szersze połeganie na technołogiach informacyjnych stworzyło
nowy rodzaj wrażliwości i podatności współczesnych państw, ale i społeczeństw.
nologie te bowiem, oprócz wręcz zdumiewających funkcji pozytywnych, w warunkach
otwartości sieci komunikacyjnych i łatwego do nich dostępu, grupom terrorystycznym
czy hakerom stwarzają możliwości ataku na ważne dla państw systemy komputerowe.
Ataki te nazywane są cyberterroryzmem, cyberatakami lub cyberprzestępczością (cyber-
crime). Oznaczają one, że rozwój nowoczesnych technologii obiegu i przetwarzania in-
formacji prowadzi do kreowania nowych możliwości ataku na państwa, ich elektroniczną
infrastrukturę, wobec których tradycyjne sposoby zapewniania bezpieczeństwa są nie-
efektywne. Co więcej, w warunkach zwiększania liczby sieci obiegu informacji i wzrostu
zależności od nich infrastruktury wojskowej i przemysłowej, możliwy jest wzrost często-
60 H.-P. Martin, H. Schuman, op. cit., s. 110-111.
zalion wik
Zob. kaman
Z. Brzeziński,h Demokracj,
emokracja wobec globalizacji,
zacji „Przegląd Rządowy” » 1999, nr 40-41, s. 67; Globali-
61 . PRE . vol. 49, nr 3, s 89 in.
TR ostatnie określenie jest używane w przyjętej w Budapeszcie 23 listopada 2001 r.,
wanej pod auspicjami Rady Europy, konwencji w s i
Treaty/EN/projects/FinalCybercrime.html>.
ści
j PTE OP erprzesrępczości <hiipeonyentions.coeini
|_| Rozdział 23. Procesy głobalizacjj __—__—————_—- 587
WA
dliwości i destrukcyjności cyberataków.* Nie jest więc zaskakujący fakt, że tradycyjnie
rozumiane bezpieczeństwo, w sensie ochrony terytorium, instytucji państwa i jego suwe-
renności, jest uzupełniane o ochronę zasobów informacji i technologii. Procesy globali-
zacji utrudniają państwom kontrolę nad nimi. W tym kontekście pojawiła się koncepcja
niefizycznego lub niematerialnego bezpieczeństwa.
Wskazywano już, że procesom globalizacji właściwe jest zacieranie wcześniejszego
wyraźnego podziału między wnętrzem państwa i środowiskiem międzynarodowym. Zja-
wisko to niesie z sobą istotne implikacje dla bezpieczeństwa narodowego i międzynaro-
dowego. Następuje bowiem interpenetracja problemów międzynarodowych i wewnątrz-
które pojawiły państwowych. Procesy te, w powiązaniu z transnacjonalizacją zagrożeń, prowadzą do
zacierania tradycyjnego podziału między bezpieczeństwem wewnętrznym i zewnętrz-
nym państw. Na określenie tego zjawiska Victor D. Cha zaproponował pojęcie inter-
mestic security, czyli koncepcję bezpieczeństwa, która całościowa obejmuje wnętrze
tych dwóch obszarów.
Po piąte, transgraniczne, globalne sieci przetwarzania i obieg informacji oraz związa-
ne z nimi zagrożenia tworzą wyzwania, wymagając nawet ich redefinicji, dla tradycyjnych
instytucji i mechanizmów funkcjonowania społeczności międzynarodowej, a zwłaszcza
prawa międzynarodowego. Cyberataki jednoznacznie wymagają zmiany dotychczaso-
wej definicji agresji w stosunkach międzynarodowych. Przyjęta bowiem przez ONZ
w 1974 r. wyraźnie utożsamia agresję z użyciem sił zbrojnych jednego państwa przeciw-
ko innemu. Podobnie rzecz dotyczy stosowania siły w stosunkach międzynarodowych
czy też definicji integralności terytorialnej i nienaruszalności granic. Cyberataki ponad
wszełką wątpliwość stają się nową formą agresji i stosowania siły oraz prowadzą do na-
ruszania, w specyficzny, wirtualny sposób, integrałności terytorialnej i granic państw.
Niezbędne jest więc dostosowanie prawa międzynarodowego i właściwych mu definicji
do nowych, szybko zmieniających się realiów.
Po szóste, w warunkach procesów globalizacji wyraźnej ewolucji zaczyna podlegać
Tech- zjawisko rozkładu, czy też struktury, siły w środowisku międzynarodowym. Przez kilka
wieków w ramach westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych miało ono cha-
rakter państwocentryczny. Było więc warunkowane przez potencjał państw i ich pozycję
czy status w wertykalnie określonej strukturze społeczności międzynarodowej. Obecnie,
w warunkach rozwoju i funkcjonowania potężnych korporacji transnarodowych, pań-
stwocentrycznie ujmowany mechanizm rozkładu siły stopniowo podlega ewolucji. Kor-
poracje bowiem, z ich potencjałem technologicznym i jego innowacyjnością, potężnymi
państw
zasobami finansowymi oraż systematycznym zrostem ich liczby, stają się obok
- nowym źródłem siły w społeczności międzynarodowej. W konsekwencji w 1999 r. na
100 największych jednostek gospodarczych Świata (państwa i korporacje razem wzięte)
52 stanowiły korporacje. Tworzy to wyzwania dla do tej pory dominującej politycznej
Law, „Surviwal” 2000,
62 Zob. G. D. Grove, S$. E. Goodman, S. J. Lukasik, Cyber-attaks and International
a wynegocjo- 68 v. D. Cha, op. cit., s. 395.
i 64 Ibid.,s. 397.
65 I, Bielawski, op. cit., s. 30.
 588 | Część IV. Przedmiot międzynarocowych stosunków politycznych _———___
płaszczyzny stosunków międzynarodowych oraz decyzji i działań tu podejmowanych66
W kontekście przepływów olbrzymich sum pieniędzy między głównymi gieldami gospo-
darki światowej Saskia Sassen formułowała nawet pogląd, że struktury potęgi gospodar.
czej budowane są w przestrzeni elektronicznej, zwanej cyberprzestrzenią””, a więc poza
obszarem jurysdykcji scentralizowanych państw narodowych.
Po siódme, specyficznym elementem logiki procesów globalizacji związanych z kor-
poracyjną ich wizją i zmian powodowanych przez nie w funkcjonowaniu społeczności
międzynarodowej jest stymulowanie reakcji przeciwstawnych. Związane są one z prote-
stami tzw. przeciwników globalizacji oraz dowartościowywaniem reakcji i procesów na
poziomie lokalnym. Przyktadem pierwszej z tych reakcji są protesty organizowane przez
organizacje pozarządowe w Seattle w 1999 r., w Pradze w 2000 r., w Davos. Sztokhol-
mie i Genui w 2001 r. oraz w Nowym Jorku czy w Porto Alegre w 2002 r. itd. Oznacza
to, że właściwym globalizacji procesom centralizacji i integracji życia społecznego to-
warzyszą jednocześnie występujące procesy jego decentralizacji, fragmentacji i dezinte-
gracji. J. N. Rosenau na określenie tych tendencji zaproponował pojęcie „fragmegracji”
(fragmegration)Ś, czyli jednoczesnego występowania fragmentacji i integracji. Z kolei
R. Robertson użył pojęcia „głokalizacja” (glocalization)”, wskazując na przenikanie Się
i warunkowanie tego co globalne i tego co lokalne. W innym miejscu Robertson wska-
zał na paradoks dialektycznych interakcji między tym co globalne, uniwersalne i tym co
lokalne, partykularne. Spostrzegi On, iż jesteśmy świadkami uniwersalizacji partykulary-
zmu i partykularyzacji uniwersalizmu.0 Oznacza to, że to co jednostkowe, partykularne
staje się częścią procesów globalnych i odwrotnie, to co uniwersalne, globalne podlega
konkretyzacji na poziomie lokalnym, jednak z uwzględnieniem specyfiki i właściwości
danego miejsca. Tym samym procesy globalizacji dokonują swoistej inwazji w lokalność,
uruchamiając, w wielu przypadkach, reakcje obronne i prowadząc do renesansu lokal-
ności. M. Kempny wskazał, że występuje proces ulokalnionej globalizacji.'!
Należy dodać, że o ile procesy globalizacji przyczyniają się do osłabiania granic,
w sensie większej ich przepuszczalności, o tyle renesans tego co lokalne prowadzi nawet
do ich wzmacniania. Tendencje bowiem ochrony tego co lokalne wynikają z potrzeby
komfortu psychicznego ludzi, z potrzeby identyfikacji z najbliższym otoczeniem, z po-
trzeby poczucia odrębności i zachowania własnej tożsamości.7?
Na tendencje przeciwstawne z perspektywy poziomu rozwoju gospodarczego wska-
zał Zygmunt Bauman. Uważa on, że globalizacja i „lokalizacja” (łocalization) nie są tyl-
ko dwoma momentami czy aspektami tego samego zjawiska. Są bowiem jednocześnie
siłami napędzającymi i zewnętrznymi wyrazami nowej polaryzacji i stratyfikacji ludno-
66 Cyt. za ibid., $. 10.
67 $. Sassen, The Spatial Organization of Information Industries: Implications for the Role of State, [w:]
J. M. Mittelman (ed.], op. cit., s. 36.
68 Ibid,s. 30.
69 R. Robertson, Głocalization: time-space and homogenity-heterogeneity, [w:] M. Featherstone, S$. Lash,
R. Robertson [eds.], Globał Modernities, London 1995, s. 25—44.
70 R. Robertson, Globalization: Social Theory and Global Culture, London 1992, s. 100.
71M. Kempny, op. cit., s. 17-18.
. 72 J. N. Rosenau, Along the Domestic-Foreign Frontier. Exploring Governance in a Turbulent World, Cam-
bridge 1997, s. 81.
Rozdział 23. Procesy głobalizacji _
———————___ 589
ści świata na „zglobalizowanych” bogatych i „zlokalizowanych” biednych. Ci pierwsi są
wygranymi, a ci drudzy przegranymi procesów globalizacji. Tym samym, zdaniem Zyg-
munta Baumana, globalizacja to procesy redystrybucji przywilejów, dobrobytu i nędzy,
zasobów, wladzy, wolności i ograniczeń. Jest to proces restratyfikacji świata i kształto-
wania nowej społeczno-kulturowej hierarchii.”
Oceny Baumana jednoznacznie potwierdzają dane zawarte w Raporcie UNDP za
rok 1999. Wskazano w nim na pogłębianie się dysproporcji w poziomie rozwoju najbo-
gatszych i najbiedniejszych państw. O ile w 1820 r. dysproporcje te wynosiły 3:1, o tyle
w 1960 r. — 30:1, w 1990 r. — 60:1, a w 1997 r. — 74:1.*
Zróżnicowanie poziomów rozwoju w warunkach procesów głobalizacji, swoistą ich
„zmienną geometrię” i mechanizm „podłączonych” i „odłączonych” wyraźnie pokazuje
liczbowe zróżnicowanie dostępu do internetu w skali globu oraz wolumenu inwestycji
bezpośrednich. We wrześniu 2002 r. w skali globu dostęp do internetu miało 605,6 min
osób, co stanowilo ok. 10% ogółu populacji. Jednakże w Stanach Zjednoczonych i Kana-
dzie dostęp do internetu miało 182,67 mln osób, w Europie — 190,91 mln, w Afryce —
6,31 mln, w obszarze Azji i Pacyfiku — 187,24 mln, w Ameryce Łacińskiej — 33,35 mln,
a na Bliskim Wschodzie — 5,12 mln.” Skalę zróżnicowania jeszcze wyraźniej pokazu-
je procentowy udział ludności mającej dostęp do internetu w ogólnej liczbie ludności
poszczególnych państw. W lipcu 2002 r. w Europie dostęp do internetu miało 62,7%
ludności Danii, 28,4% ludności Francji, 38,9% ludności Niemiec, ale 16,6% ludności
Połski (październik 2001 r.) czy 4,48% ludności Rumunii (grudzień 2001 r.). W Stanach
Zjednoczonych i Kanadzie w marcu i kwietniu 2002 r. z internetu mogło korzystać od-
powiednio 59,1% i 52,8% ludności. Jednakże w Afryce w grudniu 2001 r. z internetu
mogło korzystać w przypadku Burkina Fasso, Czadu, Kenii i Zimbabwe odpowiednio
0,2%, 0,04%, 1,61% i 0,88% ludności.75
Asymetryczność procesów globałizacji i możłiwości korzystania z nich iłustruje tak-
że globalny obieg kapitału w postaci inwestycji bezpośrednich. Zdecydowana większość
z nich trafiała i trafia do regionów najwyżej rozwiniętych. Zgodnie z danymi Foreign Di-
rect Investment Monitor w 1992 r. do państw rozwiniętych trafiło 68,4% ogółu inwestycji
bezpośrednich w skali globu, a do państw rozwijających się, włącznie z państwami Eu-
ropy Środkowej i Wschodniej, trafiło 31,6%, zaś w 1995 r. było to — odpowiednio —
62% i 38%, w 1999 r. — 73,5% i 26,5%, w 2000 r. — 80,5% i 19,5%, w 2002 r. — 70,7%
i 29,3%.
Po ósme, ważnym elementem analizy zmiany parametrów środowiska międzynaro-
dowego w warunkach procesów globalizacji jest rozwój i funkcjonowanie podmiotów
pozarządowych. Z jednej strony, procesy te tworzą społeczne, polityczne, a nawet tech-
niczne — chociażby w postaci internetu — możliwości, poprzez które ruchy społeczne
są w stanie uczestniczyć w funkcjonowaniu środowiska międzynarodowego, i to nawet
w wymiarze globalnym. Z drugiej strony, jak juź wskazywano, procesy globalizacji budzą
73 Z. Bauman, Globalization, Cambridge 1998, s. 70-72.
TA Głobalization with a human face, Human Development Report 1999. <http://www.undp.org/
hdro/99.htm>, s. 3.
75. <http://www.nua.com/surveys/how — many — online/index.html>.
76. Ibidem.
590 Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych _—
sprzeciw i reakcje obronne na poziomie lokalnym, podejmowane także przez organi.
zacje pozarządowe. Podlegając agregacji, tworzą ane — zdaniem R. Falka — fenomen
zwany globalizacją „od dołu”.”” Jest ona przeciwieństwem globalizacji „od góry”, zwią-
zanej z siłami rynkowymi, cyrkulacją kapitału i wykazującą tendencje do unifikacji. Zaś
globalizacja „od dołu” stymuluje różnorodność środowiska międzynarodowego.
Po dziewiąte, zmiany powodowane przez procesy globalizacji tworzą nowe uwarun-
kowania sterowania środowiskiem międzynarodowym. Dzieje się tak ze względu na
przenikanie wnętrza państwa i środowiska międzynarodowego, rozwój rcakcji obron-
nych i tendencji przeciwstawnych wobec procesów globalizacji, rozwój korporacji trans-
narodowych jako nowego Źródła siły, ewolucję zagrożeń bezpieczeństwa związanych
z technologiami przetwarzania informacji, lawinowy rozwój organizacji pozarządowych
itd. Szczególnie ważnym elementem tych nowych uwarunkowań, a wynikającym z coraz
bardziej radykalnej zmiany parametrów środowiska międzynarodowego, są coraz częst-
sze przypadki nieliniowości zjawisk i procesów społecznych, a więc ich przypadkowości.
J. N. Rosenau uważa nawet, że w takich realiach zjawiskom traktowanym jako anomalie
należy poświęcać więcej uwagi, gdyż ich konsekwencje dla wnętrza państwa i Środowi-
ska międzynarodowego mogą być znaczące.”$ Zmiany te tworzą istotne wyzwania dia
ośrodków decyzyjnych państw, ale też tych w postaci organizacji międzynarodowych.
W nowych realiach środowiska międzynarodowego coraz wyraźniej wyczerpuje swo-
je możliwości i nie adaptuje się do zmian powodowanych przez procesy globalizacji
oparty na scentralizowanych państwach narodowych system sterowania środowiskiem
międzynarodowym, zwany westfalskim. Szczególne dla niego wyzwania tworzy występo-
wanie podwójnej sprzeczności. Po pierwsze, między globalnym zasięgiem, transgranicz-
nym i łączącym to co lokalne z tym co globalne charakterem zjawisk a państwowona-
rodową organizacją środowiska międzynarodowego, wzmacnianą zasadą suwerenności
państw. Po drugie, między preferowaną przez państwa sektorowością decyzji i działań,
ograniczającą się do wąskich, wyizolowanych obszarów życia społecznego, a wzajemnym
warunkowaniem się i przenikaniem zjawisk i procesów w świecie globalizacji, ich zło-
żonością i kompleksowością. W tych warunkach, zdaniem K. Valaskakisa, świat może
wkroczyć w okres swoistej próżni struktur sterowania.”
Powyższe zmiany i wyzwania, a nawet zagrożenia powodują wzrost zapotrzebo-
wania na mechanizmy i struktury organizujące kolektywne zachowania uczestników
stosunków międzynarodowych. Rozwój tych mechanizmów utożsamiany jest ze zjawi-
skiem multilateralizmu w stosunkach międzynarodowych. O jego istocie stanowi koor-
dynacja stosunków między trzema lub większą liczbą państw na podstawie uzgodnio-
nych zasad postępowania.” Oznacza to, że multilateralizm opiera się na dialogu, wza-
jemnym szacunku, poszukiwaniu kompromisów w zakresie interesów i wartości, a na-
77 R. Falk, op. cit., s. 130.
78 J. N. Rosenau, Along Domestic Foreign Frontier. Exploring Governance in a Turbulent World, Cambridge
1997, s. 16.
79 K. Valaskakis, Long-term Trends in Global Governance: From „Westphalia” to „Seattle”, [w:] Governance
in the 21st Century, OECD, Paris 2001, s. 45.
80 J. G. Ruggie, Multilateralism: The Anatomy of an Institution, [w:] J. G. Ruggie [eds.], Multilateralism
Matters: The Theory and Praxis of an Institutional Form, New York 1993, s. 14.
Rozdziat 23. Procesy globalizacji _ _——— |||" 59]
wet uwzględnianiu podmiotów pozarządowych. Jest więc przeciwieństwem działań jed-
nostronnych*!, których zwolennikiem na przełomie XX i XXI wieku stały się Stany
Zjednoczone. Do mechanizmów organizujących kolektywne zachowania państw nale-
żą przede wszystkim organizacje międzynarodowe i reżlimy międzynarodowe. W tym
kontekście pilnych reform wymaga system ONZ. Wizja takich reform została zawarta
w opublikowanym w 1999 r. raporcie.*? Także procesy integracji w ramach Unii Euro-
pejskiej mogą być postrzegane jako rodzaj kolektywnej reakcji na narastające procesy
globalizacji i związane z nimi zmiany życia spolecznego. *
5. Wpływ procesów globalizacji na państwa
Logiki organizacji i funkcjonowania państwa oraz procesów globalizacji są sobie
przeciwstawne. Jeden bowiem z niezbywalnych atrybutów państwa, w dotychczasowym
jego rozumieniu, to terytorium i precyzyjnie określone granice, oddzielające obszar su-
werennej jurysdykcji od otoczenia międzynarodowego. Zaś swoistą „cechą gatunkową”
procesów globalizacji jest „deterytorializacja” zjawisk i procesów społecznych, niere-
spektowanie granic i wzajemne warunkowanie się tego co wewnątrzpaństwowe i tego
co międzynarodowe. W tym kontekście ważna jest analiza wpływu procesów globalizacji
na państwo, na jego organizację i funkcjonowanie. Szczególnie zaś ważne jest pytanie,
czy państwo staje się strukturą przestarzałą i nieadekwatną do logiki życia społecznego
w warunkach procesów globalizacji?
Odpowiadając na powyższe pytanie, należy wskazać, że procesy globalizacji jedno-
cześnie zmieniają środowisko międzynarodowe i wnętrze państwa, a przez to tworzą no-
we uwarunkowania jego funkcjonowania, wymuszają procesy adaptacyjne, jednak bez
czynienia go strukturą przestarzałą, zbędną czy o marginalnym znaczeniu dła organi-
zacji życia społecznego. Nie można więc ujmować relacji państwa i globalizacji.w katego-
riach gry o sumie zerowej. Państwo narodowe bowiem w warunkach tych procesów nie
zamiera. Jego funkcjonowanie zaś jest uzależnione w coraz większym stopniu od global-
nego obiegu kapitału, informacji, aktywności korporacji transnarodowych i organizacji
pozarządowych działających „w poprzek” granic państwowych i tworzących nowe uwa-
runkowania dla wewnętrznych procesów decyzyjnych i działań. Procesów globalizacji
nie można więc postrzegać tylko w sposób wąski, jako zmiany środowiska międzynaro-
dowego i stosunków między państwami. Są one bowiem zespołem sił, które zmieniają
wnętrze państwa, zachodzące w nim procesy społeczne, gospodarcze, polityczne, eko-
logiczne, kulturowe itd. Inaczej mówiąc, nie są to procesy zewnętrzne wobec państw,
lecz dziejące się także w ich wnętrzu. Należy więc zgodzić się z poglądem, że w tych wa-
runkach nie zmniejsza się rola państwa i rządu, lecz jego zadania stają się trudniejsze,
bardziej skomplikowane. Potrzebna jest innowacyjność działań, dla których inspiracje
nie wynikają z doświadczeń historycznych. Dzieje się tak, gdyż procesy globalizacji two-
81M. Shimai, Tke Future of Global Governance. Managing Risk and Change in the Intemational System,
Washington, D. C. 1994, s. XI.
82 The Millennium Year and the Reform Process. Commission on Global Governance. <http:/fwww.
cgę.ch>.
838_ R. Kuźniar, op. cit., S. 7.
 592 ||| Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych —-||||
rzą nowe, nieznane wcześniej uwarunkowania dla wielu zjawisk i procesów istotnych dla
funkcjonowania państwa, zwłaszcza jego wnętrza.
Po pierwsze, procesy globałizacji tworzą wyzwania dla rozumienia suwerenności
państw i jej wykonywania. Dzieje się tak, gdyż w wyniku transgranicznego przepływu
kapitału, informacji, technologii oraz transgranicznych problemów ekologicznych ogra-
niczana jest zdolność państwa do kontrolowania tych przepływów, które dotykają jego
terytorium, pozostając jednocześnie poza zakresem jego jurysdykcji. W tym kontekście
formułowane są nawet poglądy, że „nadszedł zmierzch suwerenności skazanej na odej-
ście do krainy cieni”** lub „globalizacja czyni koncepcję suwerenności zjawiskiem prze-
starzałym”.5 Z, kolei Jan A. Scholte jest zdania, że w warunkach procesów globalizacji
przestały istnieć warunki efektywnej suwerenności. Jest ona bowiem zjawiskiem teryto-
rialnym i państwa wykonują suwerenne prawa tylko w odniesieniu do zjawisk „przypisa-
nych” do określonego terytorium z precyzyjnie wyznaczonymi granicami, zapewniający-
mi pełną kontrolę. Ta jest jednak nieosiągalna w warunkach procesów globalizacji, gdy
zjawiska zyskują nieterytorialną jakość, a granice stają się coraz bardziej przepuszczal-
ne.*6
Procesy globalizacji niewątpliwie zmieniają warunki wykonywania suwerennych
praw przez państwa. Nie oznacza to jednak eliminowania zjawiska suwerenności, która
jest atrybutem państwa, z życia społecznego. Nie są więc zasadne pogłądy, które relacje
między globalizacją i suwerennością ujmują w kategoriach gry o sumie zerowej. J. SŚchol-
te próbuje natomiast mierzyć i stopniować suwerenność państw. Zasadnicze zaś znacze-
nie ma odpowiedź na pytanie, jak procesy globalizacji zmieniają zjawisko suwerenności?
Odpowiadając na to pytanie, należy zauważyć, że procesy te, z jednej strony, ogranicza-
ją zakres autonomii państw i możliwości wykonywania suwerennych praw, z drugiej zaś
strony, pod znakiem zapytania stawiają zdolność państwa do kontroli zjawisk i proce-
sów zachodzących w obszarze jego terytorialnie określonej jurysdykcji.$” Dzieje się tak,
gdyż mamy do czynienia ze zjawiskami, które niezależnie od terytorialnie określonych
dystansów, jednocześnie występują we wnętrzu państw i w środowisku międzynarodo-
wym.
Powyższe uwarunkowania w żaden sposób nie oznaczają istnienia sprzeczności mię-
dzy suwerennością i procesami głobalizacji. W ich warunkach suwerenność przechodzi
proces „dostrojenia” do nowych realiów życia społecznego określonych przez Ścieśnie-
nie czasu i przestrzeni oraz przenikanie i wzajemne warunkowanie się tego co wewnątrz-
państwowe i tego co międzynarodowe. Zasada suwerenności podłega więc transforma-
cji, ale nie erozji.” Zmianie ulegają warunki jej wykonywania? i nie jest już zasadna
nostalgiczna koncepcja absolutnej suwerenności.
84 B. Barber, op. cit., s. 353.
85. Pogląd taki wyraził David Held. Cyt. za U. Beck, op. cit.
86 [. A. Scholte, The Głobalization of Worla..., s. 21.
ST M. Williams, Rethinking Sovereignty, [w:) E. Kaufman, E. Youngs [eds.], Głobalization. Theory and
Practice, London 1996, s. 119.
>0. 1. Clark, op. cit., s. 10; $. Sassen, Łoosing Control? Sovereignty in an Age of Globalization, New York 199,
s. 30.
89 R. Kuźniar, op. cit., s. 23.
||,/ Rozdział 23. Procesy globalizacji _———|||||_
_ 593
Po drugie, zmianie ulega praktyka wykonywania demokratycznych procedur spra-
wowania władzy oraz rozwoju i funkcjonowania społeczeństwa obywatelskiego. Oceny
na ten temat są głęboko zróżnicowane. Z jednej strony, wskazuje się, że procesy globa-
lizacji prowadzą do erozji podstawowych mechanizmów demokratycznych." Dzieje się
tak, gdyż — jak pisze B. Barber — społeczeństwo obywatelskie jest zamieniane w spo-
łeczeństwo konsumentów”!, a proces sterowania życiem społecznym realizowany jest
w coraz większym stopniu przez elity gospodarcze i polityczne oraz rywalizację mię-
dzy nimi, a w coraz mniejszym stopniu przez bezpośredni udział społeczeństw.” W tym
kontekście wskazywano nawet, że globalizacja tworzy wyzwania nie tyle dla przetrwa-
nia państwa, ile dla realizacji idei demokracji”, gdyż globalny kapitalizm uciekł spod
kontroli państwa i jego demokratycznych instytucji. Z drugiej strony, formułowane są
poglądy, że rozwój technik przekazywania informacji jest warunkiem niezbędnym roz-
woju demokracji i wzmacniania społeczeństwa obywatelskiego. Dzieje się tak nie tyl-
ko w odniesieniu do wnętrza państwa, ale i w odniesieniu do transgranicznych działań
w społeczności międzynarodowej.
W ocenie dynamicznych sprzężeń między procesami globalizacji i zjawiskiem demo-
kracji oraz rozwoju społeczeństwa obywatelskiego należy unikać uproszczeń i jedno-
wymiarowych ujęć. W zglobalizowanych społeczeństwach bowiem wyraźnie występuje
sprzeczność między wspieraną przez rynek oraz globalny obieg informacji tendencją do
emancypacji jednostki, wzmacniania jej podmiotowości i wyzwalania się nawet z tra-
dycyjnych kulturowych, moralnych czy religijnych ograniczeń. Z drugiej strony, rozwój
globalnej gospodarki rynkowej, procesy penetracji państw przez transnarodowe korpo-
racje prowadzą do rozwoju nowych form zależności społecznych, związanych głównie
z zachowaniami konsumpcyjnymi. W tym kontekście M. G. Schachter trafnie zauważył,
że rozwój społeczeństwa obywatelskiego, jako niezbywalnego elementu zjawiska demo-
kracji, w warunkach procesów globalizacji prowadzi do ograniczania bezpośredniego
politycznego przymusu oraz wzrostu zagrożenia pośrednim przymusem ze strony me-
chanizmów rynkowych.
Po trzecie, zmianie ulegają możliwości realizacji przez państwa polityki społecznej.
Dość powszechnie formułowany jest pogląd, że w warunkach procesów globalizacji na-
stępuje erozja dotychczasowych instrumentów polityki socjalnej i koncepcja państwa do-
brobytu jest stopniowo wypierana z praktyki politycznej. Ograniczana jest też rola związ-
ków zawodowych, będących źródłem roszczeń socjałnych.”7 Następuje wzrost bezrobo-
cia, marginalizacja różnych grup społecznych, a w konsekwencji słabnie ich udział w ży-
ciu społecznym, wzrasta liczba ludzi niezadowolonych, co grozi niestabilnością państw.
J. Bielawski, op. cit., s. 58.
91 B. Barber, op. cit., s. 357.
92 J. A. Scholte, The Globalization of World... , s. 28.
93_[, A. Scholte, Głobał Capitalism and the State, „International Affairs” 1997, vol. 79, nr 3, s. 452.
94 [.. Panitch, Rethinking the Role of the State, [w:] J. H. Mittelmann [ed.], op. cit., s. 84.
95 B, Barber, op. cit., s. 344; M. G. Schachter, op. cit., s. 6Ł.
96 M. G. Schachter, op. cit., 8. 2.
97 Zob. H.-P. Martin, H. Schumann, op. cit., s. 14; R. Higgott, G. Underhill, A. Bieler, op. cit., s. 5; U. Beck,
op. cit., s. 97; R.J. Holton, op. cit., s. 92.
394 | Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych
Uwarunkowania dla tych procesów i zmian tworzą mechanizmy funkcjonowania go-
spodarki światowej, a więc rynek z motywem zysku jako kryterium racjonalizacji działań
i wzrastająca potęga korporacji transnarodowych. W tym kontekście procesy globaliza-
cji. zwłaszcza te w płaszczyźnie gospodarczej. traktowane Są nawet jako nowe stadium
kapitalistycznej ekspansji i mechanizm, który sprawia, że nierówności wewnątrz państw
ulegają powiększeniu. Dzieje się tak, gdyż główną tendencją jest przechodzenie 0d redy-
strybucyjnych do międzynarodowo konkurencyjnych gospodarek państw narodowych.
Istotna częścią ich funkcjonowania stał się transgraniczny przepływ kapitałów i dóbr
oraz aktywność korporacji transnarodowych. Fvorzy to przesłanki deregulacji gospoda-
rek i wzrostu roli mechanizmów rynkowych. W konsekwencji następuje ograniczanie
regulacyjnych funkcji państwa?” i pojawianie się trudności w realizacji dóbr wspólnych
jak ochrona zdrowia, świadczenia socjalne, polityka zatrudnienia itd. Oznacza to, że ra-
cjonalność określona przez mechanizmy rynkowe i filozofię gospodarczego liberalizmu
jest sprzeczna z racjonalnością określoną przez koncepcję państwa dobrobytu. Narodo-
we formy polityki redystrybucji zasobów bowiem, zgodnie z zasadą społecznych potrzeb
i spolecznej sprawiedliwości, są ograniczane przez rynkowo warunkowany mechanizm
akumulacji kapitału. 1. Clark uważa nawet, że procesy głobałizacji powodują coraz więk-
sze społeczne koszty funkcjonowania wnętrza państw.”
Po czwarte, procesy globalizacji tworzą nowe uwarunkowania dla edukacji, badań
naukowych i polityki państwa w tym zakresie. Dzieje się tak, gdyż w tych nowych re-
aliach życia społecznego praca jest zastępowana przez wiedzę i kapitał. Oznacza to po-
trzebę inwestowania w badania naukowe i edukację. R. N. Rosecrance uważa nawet,
że w warunkach wirtualizacji życia społecznego rywalizacja między narodami może stać
się rywalizacją systemów edukacyjnych. Najbardziej produktywne i bogate będą pań-
stwa z najlepszymi systemami edukacyjnymi.!0 Stąd jedną z głównych odpowiedzi wo-
bec procesów globalizacji powinno być kształtowanie społeczeństwa wiedzy i edukacji.
One bowiem tworzą przesłanki innowacyjności, która staje się zasadniczym czynnikiem
podnoszenia konkurencyjności gospodarek narodowych, stymulowania rozwoju, podno-
szenia rangi międzynarodowej państw, a nawet ich przywództwa.
Po piąte, następuje przyspieszenie wzrostu gospodarczego i rozwoju społeczeństw.
Przesłanki ku temu tworzy globalna cyrkulacja idei, wartości, wzorców zachowań, tech-
nologii i kapitału. Oznacza to, że wewnętrzny rozwój państw i społeczeństw może być
zasilany z zewnątrz w warunkach coraz bardziej przepuszczalnych granic. Dotyczy to
jednak państw i społeczeństw „podłączonych” do globalnego obiegu informacji, kapi-
tału czy też technologii. Tym samym, stymulując rozwój w jednej części globu, procesy
globalizacji jednocześnie potrafią przyczyniać się do osłabiania rozwoju, a nawet sta-
gnacji w jego innej części. Uważa się też, że efektem globalizacji jest zwiększenie ryzyka
niestabilności finansowej, zwłaszcza z powodu ograniczonej kontroli państw nad prze-
pływem kapitałów krótkoterminowych."!
98. $, Sassen, op. cit., s. 41.
99 [. Clark, op. cit., s. 64.
100 R. N. Rosecrance, op. cit., 8. XV.
101 Globalizacja bez alternatywy. .. , s. 23.
Rozdział 23. Procesy globalizacji _ —— "| 595
Po szóste, procesy globalizacji tworzą nowe uwarunkowania dla tożsamości narodo-
wej. Wyzwania dla niej, a nawet zagrożenia, tworzą tendencje homogenizacji wzorców
bycia, idei i wartości, zwłaszcza w plaszczyźnie zachowań konsumpcyjnych i tzw. kul-
tury masowej. Mówi się tu o amerykanizacji czy westernizacji kulturowej płaszczyzny
stosunków społecznych. Tendencje te tworzą szczególne wyzwania dła tożsamości na-
rodowej w warunkach zwiększonej przepuszczalności granic. Wówczas społeczeństwa,
zwłaszcza „uzbrojone” w nowoczesne środki techniczne, zyskują nowe możliwości wza-
jemnej penetracji i przenikania się. Utrudnia to działania rządów na rzecz zachowania
specyficznych cech i wlaściwości kultury narodowej.
Rozwój organizacji pozarządowych, kształtowanie społeczeństwa obywatclskiego,
w tym także tego o głobalnym zasięgu, postrzegany jest nawet jako wyraz demokraty-
zacji życia społecznego. Jest to jednak wrażenie pozorne. Wyraźną bowiem cechą ste-
rowania procesami społecznymi w warunkach istnienia transnarodowej i niesuwerennej
przestrzeni społecznej złożonej z korporacji jest deficyt demokracji. Stephen Gill zauwa-
żył nawet, że wyłaniający się ład światowy zawiera sprzeczność między globalizacją i de-
mokratyzacją.* Ta pierwsza prowadzi bowiem do nierówności i wzmacniania silnych
kosztem słabych, „władzy” coraz potężniejszych korporacji i mechanizmów rynkowych,
które ze swej istoty nie są demokratyczne.
W opublikowanym w 1999 r. raporcie UNDP pt. Globalization with human face kry-
tycznie oceniono istniejące struktury i mechanizmy służące sterowaniu środowiskiem
międzynarodowym. Uznano je za nieadekwatne do podejmowania wyzwań XXI wie-
ku. Wskazano też na kierunki niezbędnych zmian. Ich ogólną tendencją powinno być
tworzenie spójnych i demokratycznych rozwiązań. Określono też bardziej szczegółowe
zmiany, które powinny m.in. dotyczyć: 1) stworzenia silniejszej i bardziej spójnej ONZ;
2) stworzenia kodeksu postępowania korporacji transnarodowych; 3) dążenia WTO
do zapewnienia wolnej i uczciwej wymiany handlowej; 4) stworzenia światowej agencji
ochrony środowiska; 5) utworzenia międzynarodowego sądu kryminalnego z mandatem
ochrony praw człowieka; 6) utworzenia dwuizbowego Zgromadzenia Ogólnego ONZ,
tak aby obejmowało reprezentację organizacji pozarządowych."%
Reasumując, należy podkreślić, że procesy globalizacji są zespołem złożonych, dyna-
micznych i wielowymiarowych zmian zachodzących w funkcjonowaniu cywilizacji ludz-
kiej. Oznacza to, że nie mamy do czynienia z jedną globałizacją, lecz z wiełoma gło-
balłizacjami. Zachodzą one w płaszczyznach: gospodarczej, informacyjnej, kulturowej,
politycznej i ekologicznej. Lista tych obszarów nie jest zamknięta. Mimo różnorodno-
ści treści procesów właściwych każdej z tych płaszczyzn, łączy je zespół cech wspólnych,
uważanych za istotę zjawiska globalizacji. Należy do nich, po pierwsze, przede wszystkim
ścieśnienie czasu i przestrzeni. Są to więc zjawiska i procesy, dla których terytorialnie
określone dystanse są nieistotne. Po drugie, jest to transgraniczny charakter tych proce-
sów i tworzenie swoistej transnarodowej przestrzeni społecznej, istniejącej poza obsza-
rem określonym granicami państw narodowych i ich suwerennej jurysdykcji. Po trzecie,
102 S$, Gill, Globalization, Democratization, and the politics of Indifference, [w:] J. H. Mittelman [ed.], op.
cit., s. 207.
103 Globalization with human... , s. 12.
596 —||| Część IV. Przedmiot międzynarodowych stosunków politycznych Rozdział 23. Procesy głobalizacjij ———"—_
__ 597

jest to jednoczesne występowanie tych procesów na poziomie wnętrza państwa i Środo- Problemy do dyskusji
wiska międzynarodowego. Tym samym łączą to co lokalne z tym co globalne, a granice
Istota procesów globalizacji.
państw stają się coraz bardziej przepuszczalne. Cechy te oznaczają kształtowanie się no-

NRO>bDR
wej jakości życia społecznego. która nie respektując granie i dystansów, jednocześnie Czynniki procesów głobalizacji.
dzieje się „tu” i „tam”.
Zakres przedmiotowy procesów globałizacji.
Procesów globalizacji nie można ujmować w kategoriach homogenizacji życia spo-
Skutki procesów globalizacji dla państwa.
Reakcje społeczności międzynarodowej na procesy głobalizacji.
łecznego. Właściwa jest im różnorodność, po pierwsze, treści zjawisk, które obejmują,
i to nie tylko ze względu na wymienionych pięć „ścieżek” tych procesów. Różnorodność
Zalecana literatura
tą określają także tendencje przeciwstawne wobec sił uniwersalizacji, reakcje obronne,
dowartościowujące to co lokalnc, unikalne, świadczące o odrębności grup społecznych, Aniol W., Paradoksy globalizacji, Warszawa 2002.
zwłaszcza narodowych. Po drugie, jest to różnorodność sil sprawczych, czynników, które Bauman Z., Globalizacja: i co z tego dla ludzi wynika, Warszawa 2000.
te procesy warunkują. Są to czynniki gospodarcze, technologiczne, kulturowe, politycz- Haliżak E., Kuźniar R., Symonides J. [red.], Globalizacja a stosunki międzynarodowe. Warszawa
ne i inne. Można nawet pokusić się o tezę, że procesy globalizacji są skutkiem kumulo- 2003.
Pietraś M. [red.], Oblicza procesów globalizacji, Lublin 2002.
wania w ciągu ostatnich kiłku tysięcy lat potencjału cywilizacyjnego, technologicznego,
Staniszkis J., Władza globalizacji, Warszawa 2003.
gospodarczego, a nawet wzorców organizacji życia społecznego i politycznego. Właśnie Stiglitz J. E., Globalizacja, Warszawa 2004.
obecnie skumułowane zmiany ilościowe prowadzą do kształtowania nowej jakości ży- Szymański W., Interesy i sprzeczności globalizacji. Wprowadzenie do ekonomii erv globalizacji,
cia społecznego. Po trzecie, jest to zróżnicowanie przestrzennego zasięgu i intensywno- Warszawa 2004.
ści przejawiania się procesów głobalizacji w różnych częściach globu. Stąd też mówi się Zorska A., Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i gospodarce światowej,
o społeczeństwach „zglobalizowanych” i społeczeństwach „złokalizowanych”, czyli funk- Warszawa 1998.
cjonujących w swym lokalnym środowisku na obrzeżach dynamiki i zmian współczesnej
cywilizacji. Po czwarte, jest to więc proces o wielu obliczach, o zmiennej „geometrit”
przejawiania się w różnych częściach globu, w pełni współbrzmiący z kształtowaniem
się i funkcjonowaniem społeczeństw postindustrialnych, których ważną cechą jest od-
masowienie wzorców i standardów funkcjonowania, z wyjątkiem tych dotyczących sfery
konsumpcji.
Tak określone procesy globalizacji są źródłem zmiany życia społecznego. Tworzą dla
niego nowe uwarunkowania zarówno na poziomie środowiska międzynarodowego, jak
i wnętrza państw. W pierwszym przypadku prowadzą m.in. do: nowej jakości współzależ-
ności międzynarodowych z ich komponentem transnarodowym; nakładania się i przeni-
kania wnętrza państwa i środowiska międzynarodowego; decentralizacji życia społecz-
nego i reakcji obronnych na poziomie lokalnym; stymulowania rozwoju organizacji po-
zarządowych; zmiany zagrożeń bezpieczeństwa międzynarodowego oraz ewolucji me-
chanizmów sterowania środowiskiem międzynarodowym. Zaś na poziomie państwa pro-
cesy globalizacji prowadzą m.in. do: nowego ulokowania państwa w strukturze zjawisk
i procesów społecznych; nowego rozumienia i wykonywania suwerennych praw państw;
nowych uwarunkowań rozwoju demokracji i funkcjonowania społeczeństwa obywatel-
skiego; nowej roli i możliwości realizacji koncepcji państwa dobrobytu; nowych uwa-
runkowań znaczenia procesów edukacyjnych i roli nauki w życiu społecznym; nowych
uwarunkowań wzrostu gospodarczego i rozwoju oraz nowych uwarunkowań tożsamości
narodowej.
 Część V

Polityka zagraniczna Polski

 Rozdział 24

Andrzej Czarnocki, Dariusz Kondrakiewicz

Uwarunkowania, koncepcje i realizacja polityki

zagranicznej Polski

1. Uwarunkowania polityki zagranicznej Polski

(Andrzej Czarnocki)

Politycy formułujący cele i podejmujący decyzje dotyczące określonych działań w sfe-

rze polityki zagranicznej RP muszą brać pod uwagę cały szereg złożonych, historycznie
ukształtowanych czynników. Można przeto uznać, że czynniki te oddziałują w sposób
stały i istotny na proces decyzyjny. Mogą mieć charakter obiektywny, jeśli dotyczą pro-
cesów zachodzących w środowisku wewnętrznym państwa lub w środowisku międzyna-
rodowym, na które to procesy decydenci polityczni nie mogą mieć istotnego wpływu.
Mogą mieć też charakter subiektywny i wówczas są zależne od woli politycznej decy-
dentów. Z,czynników obiektywnych należy wziąć pod uwagę przede wszystkim czynniki:
demograficzne, kulturowe, geopolityczne oraz geoekonomiczne.
Czynniki demograficzne. Ludność RP, według spisu z 2002 r., liczyła 38 230 tys. Pod
względem liczby ludności Polska zajmuje ósme miejsce w Europie za Rosją (143,7 mln),
Niemcami (82,5), Francją (59,7), Wielką Brytanią (59,0), Włochami (57,5), Ukrainą
(48,9) i Hiszpanią (40,3).
Obecna Rzeczpospolita jest państwem homogenicznym pod względem narodowym
i wyznaniowym. Podczas spisu w 2002 r. 96,74% ludności zadeklarowało narodowość
polską. Wśród mniejszości narodowych najwięcej jest Niemców (153 tys.), Białorusinów
(49 tys.) i Ukraińców (31 tys.). W wielonarodowej I Rzeczypospolitej w połowie XVII w.
odsetek ludności polskiej wynosił tylko ok. 40%, w HI Rzeczypospolitej zaś — 65%. Do
Kościoła katolickiego należy obecnie ok. 90-95% społeczeństwa.
Istotny i groźny dla przyszłości państwa polskiego jest nasilający się proces starzenia
się ludności. W roku 1999 wskaźnik przyrostu osiągnął po raz pierwszy wartość ujemną.
Odsetek ludności powyżej 64 roku życia powiększył się do 12,7% (w 1990 r. wynosił
10%). Jeśli tendencja ta się nie odwróci, Polskę może czekać konieczność otwierania się
na migracyjną siłę roboczą.
Jeśli chodzi o Polaków zamieszkałych poza granicami RB, to — według szacunków
organizacji polonijnych — cała polska diaspora liczy ponad 20 mln osób. Dła polityki za-
granicznej ważna jest przede wszystkim liczba Polaków zamieszkałych w państwach są-
602 ||| Część V Polityka zagraniczna Polski
siednich, w tym — szczególnie — na dawnych ziemiach Rzeczypospolitej, gdzie zamiesz-
kuja od kilkuset lat. Na Bialorusi — wedlug danych szacunkowych Wspólnoty Polskiej
z 2001 r. — zamieszkuje 950 tys. Polaków, co stanowi 9,6% całej ludności tego państwa.
Polacv zamieszkują tam głównie w obwodzie grodzieńskim. gdzie stanowią ponad 25%
ludności. Na Litwie mniejszość polska liczy 325 tys. (8,8% ogółu ludności). zamieszkuje
w większości w rejonie solecznickim (81% ogólu ludności) i wileńskim (63%). a także
w samym Wilnie (19%). Na Ukrainie mamy I mln Polaków (2.03%), a na Łotwie —
ok. 60-80 tvs. (2,6-3,4%). Istotne znaczenie z punktu widzenia polityki zagranicznej
Polski ma również fakt, że największa liczba osób pochodzenia polskiego zamieszkuje
w Stanach Zjednoczonych (10,6 mln osób). W wyniku ostatnich migracji liczba Polaków
w Niemczech jest szacowana na 2 mln osób. 100 tys. Polaków zamieszkuje w Republice
Czeskiej, głównie na Zaolziu. W lipcu 1920 r. decyzja Rady Ambasadorów państw En-
tenty przyznała ten obszar z przewagą ludności polskiej — Czechoslowacji, rezygnując
z plebiscytu.
Czynniki kulturowe. Polityka zagraniczna RP wyrasta na bazie kulturowej tożsa-
mości w jej połączeniu z historycznymi doświadczeniami narodu i państwa polskiego.
Chodzi tu zarówno o zachowanie dziedzictwa duchowego przyjętego od przodków, jak
i o wykorzystanie i rozwinięcie go w warunkach realiów współczesnego Świata.
Polska należy do kręgu kultury zachodniej, której fundament stanowi chrześcijań-
stwo w obrządku łacińskim. Istotny, choć bardzo mało znany na Zachodzie, a co za tym
idzie wart promowania, jest wkład narodu polskiego do kultury i cywilizacji europejskiej.
Wyraził się on zarówno w wytworzeniu specyficznej formy unii dwóch państw, jaką by-
ła Rzeczpospolita polsko-litewska, jak i w przyjęciu zasad mających gwarantować pokój
między grupami ludności różniącymi się wiarą religijną: wolności sumienia i tolerancji
wyznaniowej (akt konfederacji warszawskiej z 1573 r.). Próbą odbudowy jedności Ko-
ścioła na ziemiach Rzeczypospolitej była unia brzeska (1596). Wcześniejsze państwo pol-
skie i wielonarodowa Rzeczpospolita wniosły także swój istotny wkład w obronę Europy
i cywilizacji zachodniej przed najazdem Mongołów (Legnica 1241 r.) i Turków (Wie-
deń 1683 r.). II Rzeczpospolita w 1920 r. na przedpolach Warszawy odparła pragnących
zniszczyć cywilizację zachodnią bolszewików, a w 1939 r. Polacy samotnie stawili czo-
ła niemiecko-hitlerowskiemu barbarzyństwu. Ruch Solidarności zaś w latach 1980-1981
stał się początkiem procesów przezwyciężania zimnowojennego podziału Europy.
Zarówno Rosja jak i Prusy dążyły do zniszczenia Rzeczypospolitej i wartości, które
państwo to reprezentowało. Dlatego też J. Piłsudski wykluczał sojusz II Rzeczypospo-
litej z którymś z dwu wielkich sąsiadów. W październiku 1919 r. stwierdził: „Gdybyśmy
byli zmuszeni połączyć się bądź z Niemcami, bądź z bolszewikami — znaczyłoby, że na-
sze dzieło nie zostało doprowadzone do końca. Cywilizacyjna misja Polski pozostałaby
niespełniona”!
Znaczenie fundamentów kultury polskiej dla wizji polityki zagranicznej Polski pod-
kreślał publicysta paryskiej „Kultury” J. Mieroszewski, który napisał: „Kultura zachod-
nia i rzymskie chrześcijaństwo stanowić muszą fundament wizji autentycznej Polski, któ-
ra wyzuta z tych dwu elementów przekształcić by się musiała w bezpostaciową miazgę
1 J. Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. 5, Warszawa 1937, s. 111.
Rozdział 24. Uwarunkowania, koncepcje i realizacja polityki zagranicznej Polski 603
etniczną rozlaną na szerokim przedpolu stanowiącym przedłużenie równin rosyjskich”?
Z punktu widzenia polskiej tożsamości narodowej komunistyczne władze satelickiej Pol-
ski w latach 1944—1989 nie reprezentowały narodu polskiego, lecz obcą mu, wrogą wła-
dzę. W istocie działały tak, jakby były władzami okupacyjnymi. Powojenna penetracja
Polski oznaczała możliwość realizowania przez ZSRR własnej woli za pomocą formal-
nie polskich struktur instytucjonalnych. Penetracja ta oznaczała zatem w istocie władzę
Związku Radzieckiego poza jego granicami („imperium zewnętrzne”).
Wybitną osobowością, która w trudnym momencie komunistycznego „zniewolenia
umysłów” ponownie potrafila zintegrować Polaków wokół fundamentalnych wartości
ich kultury był papież Jau Paweł IL. Jan Pawel II odegrał kluczową rolę w obaleniu
komunizmu w Europie, unaoczniając, że największym motorem historii nie jest ani po-
lityka, ani ekonomia, lecz kultura. W momencie wyboru kardynala Karola Wojtyły na
Stolicę Piotrową Polska w świadomości i pamięci międzynarodowej opinii publicznej
była kojarzona z nieokreślonym obszarem wschodniej części Europy, pozostającym pod
dominacją ZSRR. Sam fakt wyboru na papieża Polaka i jego wizyty składane w ojczyźnie
odegraly niewątpliwie rolę stymulującą przyśpieszenie procesów rozkładu systemu ko-
munistycznego. Początkiem i punktem zwrotnym była tu pierwsza wizyta — pielgrzymka
Jana Pawła II w Polsce w 1979 r. oraz jej wplyw na mentalność i postawy społeczeństwa
polskiego. Osobowość papieża Polaka, która wywarla istotny wpływ na cały świat współ-
czesny, stała się jednocześnie czynnikiem sprzyjającym wzrostowi międzynarodowej po-
zycji Polski na arenie międzynarodowej po zrzuceniu wladzy komunistycznej.
Czynniki geopolityczne obejmują położenie geograficzne państwa w związku z po-
lityczno-militarnym układem sił w jego środowisku międzynarodowym. L. Moczulski
słusznie zauważa, że czynniki geopolityczne wywierały zasadniczy wpływ na dzieje Pol-
ski, a myślenie tymi kategoriami oraz intuicja geopolityczna wpływały na kluczowe de-
cyzje polityczne. ,
Choć położenie geograficzne Polski w latach 1945—2004 nie uległo zmianie, poło-
żenie geopolityczne naszego państwa po roku 1989 zmieniło się radykalnie. W latach
1990—1993 Polska zmieniła wszystkich sąsiadów. Najważniejszymi wydarzeniami były tu
zjednoczenie Niemiec, które odbyło się poprzez wchłonięcie NRD przez RFN (paź-
dziernik 1990) oraz rozpad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (grudzień
1991).
W latach 1991—2004 Polska w sposób zasadniczy dokonała zmiany swej przynależno-
ści do sojuszu wojskowego (od Organizacji Układu Warszawskiego do NATO). Przestała
również być członkiem RWPG i stała się członkiem Unii Europejskiej.
Zmiany te, oprócz wzrostu roli w okresie pozimnowojennym czynników geoekono-
micznych, stwarzają możliwości trwałego przezwyciężenia bardzo niekorzystnego i uwa-
żanego przez Polaków za fatalne położenia geopolitycznego „między Niemcami a Ro-
sją”. Niemcy bowiem, choć ponownie zjednoczone, są dziś państwem rządzonym de-
mokratycznie, „trzymanym pod kontrolą” w sieci współzależności struktur NATO i Unii
Europejskiej. Rosja zaś pozostaje osłabiona i oddzielona od Polski Ukrainą i Białorusią,
2. J. Mieroszewski, Final klasycznej Europy, Lublin 1997, s. 22.
3. Jan Paweł II, Pamięći tożsamość. Rozmowy na przelomie tysiącleci, Kraków 2005, s. 65-73.
604 _ —— ||| || Część V. Polityka zagraniczna Polski
graniczy z nią bezpośrednio jedynie na obszarze enklawy kaliningradzkiej. R. Kuźniar
uważa, że „Polska w NATO to kres niemal 300-letniej obecności Rosji lub jej wplywów
w sercu Europy”.* Z sąsiadów RP Rosja jest mocarstwem, którego gigantyczny i jedno-
stronny wysiłek od lat 30. ubiegłego wieku został skierowany na rozbudowę potencjalu
militarnego, co pozwoliło jej stać się drugim mocarstwem nuklearnym, a nawet w latach
70. osiągnąć status supermocarstwa. Mimo późniejszych redukcji tego potencjału i utra-
ty jego części w wyniku rozpadu ZSRR, Rosja nadal posiada największą na kontynencie
euroazjatyckim machinę wojskową, której samo istnienie jest niebezpieczne. szczegól.
nie dła jej sąsiadów. Z pozostałych sąsiadów Ukraina i Niemcy posiadają liczebniejsze
od Polski armie. W świecie pozimnowojennym, z jakim mamy obecnie do czynienia,
jednak tradycyjna rola czynnika militarnego zmniejszyła się.
Polska a interesy geopolityczne mocarstw. Dawna Rzeczpospolita w Il połowie XVII
wieku utraciła swą mocarstwową pozycję. Wspólczesna Polska, nie będąc mocarstwem,
tym bardziej musi się liczyć z interesami i układem sił mocarstw. Trzy ościenne mocar-
stwa zdecydowały w II połowie XVIII w. o rozbiorach Rzeczypospolitej i wymazaniu
jej z mapy Europy. Przez cały XIX w. interesy mocarstw decydowały o losach narodu
polskiego. Po krótkim przejściowym okresie, gdy decydowała o tym napoleońska Fran-
cja, decyzje przeszły ponownie w ręce trzech zaborców („Święte Przymierze”). W tej
sytuacji polskie zrywy niepodleglościowe nie miały realnych szans powodzenia, a jedy-
nie — co było wówczas najważniejsze — podtrzymywały „ducha narodu” i przypomina-
ty obojętnej Europie o istnieniu probłemu. XIX-wieczna europejska społeczność mię-
dzynarodowa bowiem dla swego funkcjonowania i rozwoju nie potrzebowała państwa
polskiego. Dopiero geopolityczne skutki wielkiej wojny, nazwanej później I światową,
w połączeniu z przewrotem dokonanym przez bolszewików w Rosji umożliwiły odro-
dzenie się niepodległej Rzeczypospolitej. II Rzeczpospołita powstała wbrew interesom
geopolitycznym wszystkich ówczesnych mocarstw europejskich. Przywódcy trzech zwy-
cięskich mocarstw podczas konferencji jałtańskiej (4—11.02.1945 r.) arbitralnie zadecy-
dowali o utracie przez Polskę 46% jej przedwojennego terytorium oraz o jej rządzie
i pozostawaniu po wojnie w strefie wpływów ZSRR.
Rosja a Polska. Wejście Rosji do europejskiej gry mocarstw było ściśle powiązane
z upadkiem mocarstwowej pozycji Rzeczypospolitej. A. Becangon pisze, że Rosja osta-
tecznie stała się mocarstwem europejskim w wyniku rozbiorów Polski. Wykorzystując
wewnętrzną słabość państwa polsko-litewskiego, car Piotr I, który wprowadził swe woj-
ska w jego granice w trakcie wojny północnej (1704), zaczął traktować Rzeczpospolitą
jako teren penetracji. Od czasów Sejmu Niemego (1717) Rzeczpospolita stała się po-
niekąd oficjalnie protektoratem Rosji. Odtąd niezmiennym celem tej ostatniej stało się
podporządkowanie sobie państwa polsko-litewskiego, zabór i aneksja części jego ziem,
a z pozostałej części uczynienie państwa satelickiego, całkowicie od niej zależnego, bądź
porozumienie się z innymi mocarstwami w celu dokonania rozbioru terytorium Rzeczy-
pospolitej. Rosja wielokrotnie interweniowała militarnie w sprawach polskich jeszcze
w okresie I Rzeczypospolitej (1733-1735, 1768-1772, 1792) bądź tłumiła polskie powsta-
nia oraz dokonywała podziału terytorium państwa polskiego wraz z innymi mocarstwami
4 Polityka zagraniczna RP 1989—2002, red. nauk. R. Kuźniar, K. Szczepanik. Warszawa 2002, s. 61.
Rozdział 24. Uwarunkowania, koncepcje i realizacja polityki zagranicznej Polski 605
(1772, 1793, 1795, 1807, 1815, 1939). Opór Polaków narażał ich na wzmożone represje
ze strony Rosji, polączone z próbami narzucenia przemocą rosyjskiego (sowieckiego)
modelu kulturowo-cywilizacyjnego. Narody zamieszkujące terytorium dawnej Rzeczy-
pospolitej stanęly wobec zagrożenia swej tożsamości najpierw rusyfikacją, a następnie
sowietyzacją.
W ciągu ostatnich 300 lat jednym z atrybutów potęgi imperialnej Rosji byla jej kon-
trola nad Polską. Uzyskanie przez państwo polskie pełnej niepodległości było możliwe
jedynie w sytuacji znacznego osłabienia Rosji. Jedynym istotnym sukcesem militarnym
odniesionym w tym czasie przez Polskę w wojnie z Rosją było odparcie bolszewików
w 1920 roku. Zapewniło ono istnienie niepodległej II Rzeczypospolitej przez t9 lat.
Wewnętrzny kryzys ZSRR w latach 80., zakończony rozpadem imperium sowieckiego,
umożliwił ponownie zaistnienie niepodłegłej Połski. Wojska rosyjskie zostały ostatecznie
wycofane z terytorium RP do 17.09.1993 roku.
Ekspansja Rosji na zachód w rezultacie II wojny światowej osiągnęła swoje historycz-
ne apogeum w latach 1945-1989. Objęła swym protektoratem całe terytorium Polski,
czego nie mogła do końca zrealizować Katarzyna II, i jeszcze wschodnią część Niemiec.
Forsując w Poczdamie zachodnią granicę państwa polskiego na Odrze i Nysie Łużyckiej,
Stalin prawdopodobnie zakładał, że będzie to dodatkowy czynnik trwałego uzależnienia
Polski od Związku Radzieckiego. Wewnętrzny kryzys i następnie rozpad imperium so-
wieckiego nie tylko umożliwił zaistnienie niepodległej Polski, ale spowodował również
cofnięcie się granic państwa rosyjskiego w części północno-wschodniej do linii I rozbio-
ru z 1772 r., a w części południowo-wschodniej nawet nieco dalej na wschód od granicy
Rzeczypospolitej z państwem moskiewskim z 1634 roku. Rosja posiada jednak obec-
nie ważny strategicznie zachodni przyczółek w postaci uzyskanej w rezultacie II wojny
światowej części Prus Wschodnich (enklawa kaliningradzka).
Rosja pragnęłaby jednak dalej tradycyjnie uważać nie tylko terytoria Białorusi,
Ukrainy i republik bałtyckich, ale również terytorium Polski za historycznie ukształ-
towaną i choćby potencjalną strefę swoich wpływów („strefę uzasadnionych interesów
bezpieczeństwa”). Poszerzenie NATO o Polskę i państwa bałtyckie, a także i poszerze-
nie Unii Europejskiej, stwarza przesłanki dla położenia tamy wpływom Rosji na tym
obszarze. Dalszy geopolityczny uszczerbek z punktu widzenia tradycyjnych interesów
imperium rosyjskiego może przynieść wiązanie się Ukrainy z Zachodem. Strategia Ro-
sji zmierza do odtworzenia historycznych układów mocarstwowych w Europie, aby nie
traktując Polski i innych państw mniejszych jako partnerów, porozumiewać się z pomi-
nięciem ich interesów bezpośrednio z Niemcami, Francją, Stanami Zjednoczonymi czy
Wielką Brytanią.
Niemcy (dawniej Prusy) a Polska. Od początku XVIII wieku geopolitycznym zagro-
żeniem dla Rzeczypospolitej stały się również Prusy, które podobnie jak Rosja uzyska-
ty w tym czasie pozycję mocarstwa. Władcy Prus, zmierzając do powiększenia teryto-
rium swego państwa, od początku byli inicjatorami projektów rozbioru Rzeczypospo-
litej i w tym celu dążyli do porozumienia z Rosją. W wyniku rozbiorów (1772, 1793,
1795, 1815) Prusy, a następnie utworzone pod ich hegemonią Cesarstwo Niemieckie
(1871) weszły w posiadanie części Wielkopolski i Kujaw oraz Prus Królewskich. Z ziem
606 _—————_ ||| Część V. Polityka zagraniczna Polski
zabranych Rzeczypospolitej jedynie Wielkie Księstwo Poznańskie w latach 1615-1848
posiadało pewną autonomię, od r. 1831 ograniczaną; od lat 70. XIX wieku ziemie te
i zamieszkałych na nich Polaków poddano zaostrzonemu procesowi germanizacji.
Niemiecka koncepcja ..Mitteleuropy”. którą próbowały realizować Niemcy w czasie
l wojny światowej, zakładala hegemonię tego państwa w Europie Środkowo-Wschodniej
i Południowo- Wschodniej. Zgodnie z tym Polska w granicach Królestwa Kongresowego
miałaby się cieszyć autonomią pod protektoratem Niemiec. W okresie międzywojennym
żadne ze stronnictw politycznych w Niemczech nic uznało granic II Rzeczypospolitej
i traktowało państwo polskie jedynie jako Saisonstaat (państwo sezonowe). W rezultacie
w wyniku porozumień między Niemcami a ZSRR (tajny protokół do paktu Ribbentrop-
Mołotow z 23.08 oraz traktat o przyjaźni i granicy z 28.09.1939 r.) został dokonany
kolejny rozbiór Polski.
Silne opanowanie umysłowości niemieckiej przez ideologię nacjonalistyczną, a na-
stępnie hitleryzm (nazizm), osiągnęło swój punkt kulminacyjny w realizacji Generalplan
Ost — planu germanizacji Europy Środkowej i Wschodniej. W rezultacie naród polski
stanął w obliczu nie tyłko kulturałnej. ale i biologicznej zagłady.
Rczultatem klęski nazistowskich Niemiec i decyzji zwycięskich mocarstw stala się
zasadnicza zmiana sytuacji geopolitycznej państwa polskiego. Polska nie tylko odzyskała
wszystkie ziemie zabrane niegdyś przez Prusy, ale dodatkowo uzyskała „znaczny przyrost
terytorialny na zachodzie i północy”. Towarzyszyły temu przymusowe przesiedlenia
Niemców. Terytorium Prus Wschodnich zostało podzielone między Polskę i ZSRR,
a Sojusznicza Rada Kontroli w 1947 r. dokonała formalnej likwidacji państwa pruskiego.
Granica zachodnia Polski została oficjalnie potwierdzona przez zjednoczoną Republikę
Federalną Niemiec w traktacie z 14.11.1990 roku.
Dopiero koniec dominacji sowieckiej w Europie Środkowo-Wschodniej umożliwił
zjednoczenie Niemiec i stworzył im warunki do odbudowywania Swej pozycji i zabez-
pieczenia interesów na tym obszarze. Trzymane pod kontrolą w ramach NATO i „za-
plątane w sieci współzałeżności” w ramach integracji europejskiej Niemcy starają się
realizować swoje środkowoeuropejskie cele w ramach Unii Europejskiej z położeniem
nacisku na cele geoekonomiczne. Niemcy zdecydowanie poparły poszerzenie Unii na
wschód, szczególny nacisk kładąc na włączenie Polski. Motywy Niemiec na początku
lat 90. oceniał krytycznie brytyjski historyk i publicysta Timothy Garton Ash, cytując
Winstona Churchilla, który przewidywał, że „pewnego dnia Niemcy zażądają zwrotu
swoich terytoriów, a Polska nie będzie ich w stanie powstrzymać”. Minister spraw zagra-
nicznych Krzysztof Skubiszewski w 1991 r. deklarował wobec szefa dypłomacji RFN, że
„perspektywa przystąpienia Rzeczypospolitej Polskiej do Wspólnoty Europejskiej stwa-
rzać będzie rosnące możliwości, ułatwiające również obywatelom niemieckim osiedla-
nie się w Rzeczypospolitej Polskiej”. W dokumencie frakcji parlamentarnej CDU/CSU
z 1.09.1994 r. znalazło się stwierdzenie, że REN nie może dopuścić do wytworzenia się na
wschód od jej granic „destabilizującej próżni”. Zaradzić temu można przez poszerzenie
integracji europejskiej na wschód. Gdyby jednak do tego nie doszło, „Niemcy mogłyby
czuć się zmuszone lub próbować przez wzgląd na własne bezpieczeństwo zapewnić stabi-
lizację Wschodniej Europy samodzielnie i w tradycyjny sposób”. Można spotkać się z po-
Rozdział 24. Uwarunkowania, koncepcje i realizacja polityki zagranicznej Polski 607
glądem, że RFN ma możliwość uformowania z nowo przyjętych do UE państw Europy
Środkowo- Wschodniej silnego bloku pólnocno-wschodniego, zwiększającego jej wpływ
na funkcjonowanie całej Unii.”
Stanowisko RFN wobec poszerzenia NATO było aż do zmiany strategii odnośnie
do tego probiemu przez USA (1996 r.) wyczekujące i generalnie niesprzyjające intere-
som i aspiracjom Polski. Wiązalo się to zarówno z niezdecydowanym wówczas jeszcze
stanowiskiem amerykańskim, jak i z ostrożnością wobec interesów Rosji. Wsparcie dla
poszerzenia NATO Niemcy połączyły z równoległymi staraniami o zinstytucjonalizowa-
nie współpracy NATO-Rosja.
Francja a Polska. Tadcusz Kościuszko uważał, że naród polski nie może liczyć na
pomoc ze strony Francji ani żadnego innego mocarstwa, a powinien liczyć jedynie na
własne siły i możliwości. A jednak epizod napoleoński wyzwolił u dopiero co pozbawio-
nych własnego państwa Polaków wielkie nadzieje i niespotykaną energię. Dla Napole-
ona „sprawa polska” byla przede wszystkim okazją do pozyskania jak największej liczby
żołnierzy na potrzeby Cesarstwa oraz monetą przetargową w stosunkach z Rosją, Prusa-
mi i Austrią, W roku 1807 po pokonaniu Prusi wspierającej je armii rosyjskiej Napołeon
był gotów odstąpić Rosji ziemie Rzeczypospolitej zagarnięte w wyniku I i III rozbioru
przez Prusy. W rezultacie na podstawie ukladu pokojowego w Tylży zostało utworzone
Księstwo Warszawskie (nazwy Polska Napoleon unikał), państwo o ograniczonych moż-
liwościach wykonywania suwerenności, będące wschodnim bastionem Wielkiego Cesar-
stwa — monarchii uniwersalnej i ponadnarodowej. Obwód białostocki Napoleon prze-
kazał wówczas Rosji. W podpisanej w 1810 r., a nieratyfikowanej przez Napoleona, fran-
cusko-rosyjskiej konwencji znalazły się m.in. sformułowania, że Królestwo Polskie nigdy
nie będzie odbudowane, a nazwy „Polska?” i „Polacy” powinny na zawsze zniknąć z wszel-
kich aktów oficjalnych i publicznych.
W okresie powstania styczniowego Francja posługiwała się sprawą polską, kierując
wraz z Wielką Brytanią pod adresem Rosji noty domagające się większej autonomii
dla Królestwa Polskiego, a następnie postulując zwołanie międzynarodowej konferen-
cji m.in. w sprawie polskiej. Interwencje dyplomatyczne w Petersburgu zakończyły się
fiaskiem. III Republika upatruje w dawnych związkach z Polską i Polakami, co odda-
liło od Francji Rosję, jedno ze źródeł swej klęski w 1870 roku. Od końca XIX wieku
jednym z podstawowych kanonów polityki zagranicznej Francji stają się „uprzywilejo-
wane” stosunki z Rosją. Tworzenie armii polskiej we Francji w czasie I wojny świa-
towej początkowo miało miejsce w ścisłym porozumieniu z ambasadą rosyjską. Rosja
miała swój interes w tym, by poddać działalność emigracyjną Polaków kontroli Fran-
cji. -
Dla Francji niepodległa Polska była jednak tylko „drugorzędnym partnerem zastęp-
czym”6, aby trzymać Niemcy w szachu od wschodu. Francuzi woleli, aby takim part-
nerem była Rosja. Sytuacja gdy Rosja osłabiona i izolująca się po rewolucji bolsze-
wickiej nie prowadziła czynnej polityki w Europie, była z punktu widzenia Francji —
5. J. Kosiarski, Niemieckie koncepcje Unii Europejskiej, [w:] BE. Haliżak, S. Parzymies [red.], Unia Europej-
ska. Nowy typ wspólnoty międzynarodowej, Warszawa 2002, s. 183-186.
$ R. Kupiecki, K. Szczepanik, Polityka zagraniczna Polski 1918—1994, Warszawa 1995, s. 19.
608 __——_|//|||/|/|/|/|/ó/ó/|/_ Część VW. Polityka zagraniczna Polski
niekorzystna. Francuzi obawiali się również, że istnienie między Niemcami a Rosją nie-
podległego państwa polskiego może spajać interesy tych państw, co utrudnialoby dąże-
nia Francji do sojuszu z Rosją. Podczas konferencji pokojowej w Wersalu (1919) Fran-
cuzi chwilowo postrzegali Polskę jako barierę między zagrożonymi rewolucją Niemcami
a będącą pod wladzą bolszewików Rosją i stąd wówczas ich dążenie do wzmocnienia
państwa polskiego.
wspólne interesy w przeciwdziałaniu zagrożeniu ze strony Niemiec spowodowały
podpisanie między Połską a Francją 9.02.1921 r. układu sojuszniczego, oslabionego
jednak wkrótce w wyniku zawarcia porozumień z Lokarno (1925). Do wybuchu Il wojny
światowej jednak nie podpisano ukladu politycznego, który miał wprowadzić w życie
zasady pomocy militarnej dla Polski ze strony Francji, sprecyzowane 19.05.1939 roku.
W okresie prezydentury Ch. De Gaulle'a Francja zainicjowała politykę „otwarcia
na Wschód”. Pragnąc Europy niezależnej od Stanów Zjednoczonych, nową koncepcję
równowagi dostrzegła w zbliżeniu francusko-sowieckim. Według doktryny de Gaulle'a,
kontakty Francji z poszczególnymi państwami bloku sowieckiego miały służyć wzmac-
nianiu ich „osobowości narodowej” i stymułować poszukiwanie przez nie niczałeżnej
polityki.
Stosunek Francji do Polski jest w znacznym stopniu uwarunkowany jej stosunkiem
do Rosji jako tradycyjnego partnera na wschodzie. Z punktu widzenia interesów Francji
rozpad bloku sowieckiego i samego ZSRR był niekorzystny, podobnie jak będące rezul-
tatem I wojny światowej i rewolucji bolszewickiej osłabienie Rosji i powstanie niepodleg-
tej Polski, gdyż umożliwił zjednoczenie Niemiec, a jednocześnie osłabił i cofnął od ich
granic Rosję. Powstała konfiguracja geopolityczna zwiększa znaczenie zjednoczonych
Niemiec w Europie. Niepodległa Polska stanowi — według Francuzów — potencjalną
strefę wpływów Niemiec, a jednocześnie jest proamerykańska.
Na początku lat 90. Francja opowiedziała się za pogłębieniem integracji europejskiej
i jednocześnie okazała się niechętna poszerzaniu Wspólnoty Europejskiej na wschód.
Nie tylko dlatego, że nie chciała ponosić kosztów takiego poszerzenia, ale głównie z oba-
wy, że spowoduje to wzrost pozycji Niemiec i osłabi pozycję Francji w Europie. Prezy-
dent FE Mitterand wystąpił z zastępczą propozycją „konfederacji europejskiej”, twier-
dząc, że członkostwo państw postkomunistycznych we Wspólnocie to kwestia „wielu
dziesiątków i dziesiątków lat”. Opowiadając się za pogłębieniem integracji, Francja ini-
cjowała „ucieczkę do przodu”. Obecnie opowiada się za budową mechanizmów wzmoc-
nienia „twardego jądra” UE, a więc objęcia ściślejszą integracją jedynie części jej człon-
„ków, pozostawiając resztę w sytuacji członków drugiej kategorii. Jednocześnie jest kon-
sekwentną zwolenniczką rozwoju strategicznego partnerstwa między UE a Rosją. Choć
oficjalnie popierała przyjęcie Polski do UE, to była temu niechętna, postrzegając w niej
„konia trojańskiego” USA. Podczas prowadzonych w Nicei negocjacji dotyczących po-
działu głosów w Radzie Unii Europejskiej propozycję Francji, by Polska miała mniej gło-
sów niż posiadająca porównywalny potencjał ludnościowy Hiszpania, prezydent J. Chi-
rac tłumaczył później „błędem drukarskim”. Większość francuskich elit, która trady-
cyjnie znajduje się pod wpływem koncepcji oświeceniowych o lewicowym charakterze,
postrzega i chętnie przedstawia Polskę jako „kraj klerykalny i nietolerancyjny, który cał-
Rozdział 24. Uwarunkowania, koncepcje i realizacja polityki zagranicznej Polski 609
kowicie odbiega od republikańskich ideałów, leżących u podstaw systemu politycznego
Francji”.
Francja ze zrozumieniem odnosiła się do zastrzeżeń Rosji dotyczących poszerzenia
NATO o Polskę i inne państwa Europy Środkowej i gotowa była pogodzić się z dążeniem
„demokratycznej” Rosji do traktowania Europy Środkowej i Wschodniej jako strefy jej
szczególnego zainteresowania. W ostatniej chwili przed podjęciem decyzji o poszerzeniu
NATO [8-9.07.1997 r.] Francja próbowała jeszcze utrudnić zakończenie tego procesu.
Wielka Brytania a Polska. Wielka Brytania, nie mając istotniejszych interesów w Eu-
ropie Środkowo-Wschodniej, postrzegała Polskę jedynie jako jeden z elementów ogólnej
europejskiej równowagi sił. Dla brytyjskiej opinii publicznej zaś sprawa polska byla ob-
ca i obojętna. Z brytyjskich dokumentów dotyczących wpływu sprawy polskiej na inte-
resy Wielkiej Brytanii w okresie I wojny światowej wynika, że brytyjskie Forcign Office
w 1916 r. uważało za możliwe w najłepszym razie utworzenie buforowego państwa pol-
skiego między Niemcami a Rosją. Państwo takie pojmowano jako czynnik antyrosyjski,
a nie antyniemiecki. Uważano więc za potrzebne zagwarantowanie Rosji, aby w przy-
padku utworzenia takiego państwa, nie mogło ono uczestniczyć w sojuszu przeciwko
niej skierowanym. Ówczesny brytyjski sekretarz stanu, A. J. Balfour stwierdził: „Nie je-
stem pewien, czy takie państwo buforowe między Niemcami a Rosją przyniosloby jakąś
korzyść Europie Zachodniej”. Mial tu na myśli obawę, że Niemcy, oddzielone od Rosji
i uwolnione od obawy przed nią, będą mogły zwrócić całą swą potęgę przeciwko Za-
chodowi, na czym może ucierpieć nie tylko Francja, ale i Wielka Brytania. Natomiast
odcięcie Rosji w ten sposób od Europy Zachodniej może spowodować jej zwrot ku Azji,
co z kolei stwarza zagrożenie dla interesów Wielkiej Brytanii w Azji Środkowej i na
Dalekim Wschodzie. Ostatecznie Balfour doszedł do wniosku, że w interesie Wielkiej
Brytanii leży Polska, będąca integralną częścią imperium rosyjskiego, choć obejmująca
poza zaborem rosyjskim także austriacki i przynajmniej część pruskiego, a także wypo-
sażona w szeroką autonomię. Oficjalnie rząd Wielkiej Brytanii traktował sprawę pol-
ską jako problem wewnętrzny Rosji. Jego rzecznik oświadczył 22 marca 1917 r.: „[...]
nie sądzę, abyśmy mieli dyktować Rosji, jaki rodzaj samorządu ma udzielić Polsce i je-
stem pewien, że Rosja nie będzie nam dyktowała, jaki rodzaj samorządu powinniśmy
dać Irlandii”. Gdy sytuacja uległa zmianie w wyniku przewrotu bolszewickiego w Ro-
sji i rokowań między Rosją i Niemcami w Brześciu, premier Wielkiej Brytanii D. Lloyd
George oświadczył 5 stycznia 1918 r., że „Polska niepodległa, obejmująca wszystkie ży-
wioły rdzennie polskie, które chcą wejść w jej skład, stanowi nieodpartą konieczność dla
bytu Europy Zachodniej”.*
Podczas konferencji pokojowej w Wersalu Wielka Brytania, kierując się zasadą eu-
ropejskiej równowagi sił, starała się nie dopuścić do zbytniego osłabienia Niemiec. Po-
parcie przez premiera Lloyd George'a pretensji Niemiec spowodowało znaczne ustęp-
stwa wobec tego państwa w stosunku do pierwszego projektu traktatu, głównie kosztem
Polski. Wówczas zdecydowano o przeprowadzeniu plebiscytu na Górnym Śląsku, a za-
7. A. Szeptycki, Francuskie koncepcje Unii Europejskiej, [w:] E. Haliżak, S. Parzymies [red.], op. cit., s. 169.
8_J. Pajewski, Historia powszechna 1871-1918, Warszawa 1978, s. 418-420 oraz 469.
610, ||||||||/|/|/|/|/|—/_ Część V. Połityka zagraniczna Polski
chodnia granica Polski w Poznańskiem i na Pomorzu została ostatecznie przesunięta
dalej na wschód, niż pierwotnie zamierzano.
Gdy potęga Niemiec znów zaczęla wyraźnie dominować na kontynencie, stwarzając
swą ekspansywnością zagrożenie dla interesów brytyjskich, Wielka Brytania zdecydowa-
ła się 31 marca 1939 roku na zadeklarowanie Polsce gwarancji pomocy i na podpisanie
ukiadu sojuszniczego 25 sierpnia 1939 roku.
Pogwalceniem tego uktadu były decyzje jaltańskie z lutego 1945 roku. Rząd RP
13 lutego 1945 roku wydał oświadczenie, w jakim określił tc decyzje jako zaprzeczenie
„elementarnych zasad, które obowiązują sojuszników” i pogwafcenie „prawa każdego
narodu do występowania w obronie swych interesów”. Narzucenie linii Curzona jako
wschodniej granicy Polski określono jako „nowy rozbiór Polski, tym razem dokonany
przez sojuszników”,”
W okresie powojennym Wielka Brytania nie interesowała się bliżej losami narodów,
które w wyniku decyzji jałtańskich znalazly się pod dominacją sowiecką.
Po upadku komunizmu Brytyjczycy, przeciwni głębszej integracji w ramach
opowiadali się za jej poszerzeniem o państwa Europy Środkowej i Wschodniej, licząc
na to, że osłabi to wspólnotowy, a wzmocni międzypaństwowy charakter Unii.
stanowisko odnośnie do poszerzenia NATO natomiast cechowala daleko posunięta
ostrożność wobec reakcji Rosji oraz obawa przed „oslabieniem spójności i efektywności
działania Sojuszu”. Po 11 września 2001 r. Wielka Brytania, tradycyjnie postrzegająca
Rosję jako mocarstwo eurazjatyckie, mające szczególne znaczenie dla równowagi sił
w Europie i Azji, była inicjatorem procesu dalszego zbliżenia Rosji i NATO.
Stany Zjednoczone a Polska. „Sprawę polską” poruszył prezydent W. T. Wilson
w orędziu z 22 stycznia 1917 r., w którym stwierdził: „Uznaję za sprawę oczywistą, że [...]
powinna powstać zjednoczona, niepodległa i autonomiczna Polska”. Było to wówczas
jedyne tego rodzaju oświadczenie przywódcy mocarstwa, jeszcze niewymuszone przez
dalszy bieg wydarzeń. Wśród 14 punktów prezydenta Wilsona, ogłoszonych 8 stycznia
1918 r., znalazł się punkt 13: „Powinno być utworzone niepodległe państwo polskie, któ-
re winno obejmować ziemie zamieszkane przez ludność bezspornie polską, mieć zapew-
niony wolny i bezpieczny dostęp do morza; jego niezawisłość polityczna, gospodarcza
oraz całość terytorialna winna być zagwarantowana układem międzynarodowym”.
Podejście Stanów Zjednoczonych do sprawy polskiej bardziej realistycznie ilustruje
memoriał grupy rzeczoznawców amerykańskich przedłożony prezydentowi 22 grudnia
1917 roku. Memoriał określa sprawę polską jako najbardziej skomplikowaną ze wszyst-
kich problemów. Nie jest możliwe bowiem zjednoczenie Polaków w jednym państwie bez
oddzielenia Prus Wschodnich od Niemiec, co „nie leży zapewne w granicach praktycznej
polityki”. Polska, składająca się zasadniczo z zaboru rosyjskiego i może austriackiego,
będzie mogła prawdopodobnie uzyskać dostęp do morza przez Wisłę i kanały niemiec-
kie, wiodące do Hamburga i Bremy. Taka sytuacja oznaczałaby gospodarczą zależność
Polski od Niemiec i „utworzenie pola wielkich konfliktów”. Jednakże prezydent Wil-
9. Historia dyplomacji polskiej, t. 5, 1939—1945, pod red. W. Michowicza, Warszawa 1999, s. 597.
10_J, Pajewski, op. cit., s. 420-421 oraz 470-471.
Rozdział 24. Uwarunkowania, koncepcjei realizacja polityki zagranicznej Polski 611
son podczas konferencji pokojowej w Wersalu poparł brytyjskiego premiera Lloyd Geo-
rge'a w jego sprzeciwie wobec polskich rewindykacji wobec Niemiec.
Stanowisko prezydenta F. D. Roosevelta podczas decydującej o międzynarodowym
tadzie po II wojnie światowej konferencji jałtańskiej cechował calkowity brak zaintere-
sowania interesami Polski i zrozumienia ich oraz obojętność wobec nich.
Politycy amerykańscy po Il wojnie światowej postrzegali Polskę, tak jak i całą Euro-
pę, w kontekście globalnej rywalizacji z ZSRR. Polska wraz z całą Europą Środkowo-
-Wschodnią była do początku lat 60. traktowana z punktu widzenia głobalnych interesów
USA jako część sowieckiej monolitycznej struktury blokowej, a następnie jako znajdu-
jąca się pod dominacją sowiecką strefa peryferyjna, ale jednocześnie „obszar ogromnie
newralgiczny”. Celem polityki amerykańskiej w pierwszej połowie lat 60. stało się stymu-
lowanie tendencji do różnicowania się bloku sowieckiego i Polska mogła być tu przydat-
na jako „pięta achillesowa” bloku i najważniejszy nośnik potencjalnych tendencji od-
środkowych. Choć długofalowym celem polityki USA bylo — jak się zdaje — popieranie
UE,
tendencji emancypacyjnych w bloku aż do wyjścia państw satelickich spod dominacji so-
wieckiej, to polityka poszczególnych prezydentów charakteryzowała się tu większym lub
mniejszym pragmatyzmem. Tendencja do politycznego realizmu, dominująca w okresie
Ich
prezydentury R. Nixona, prowadziła do zgody na „stabilizację panowania sowieckiego”
w bloku. W grudniu 1980 r. prezydent J. Carter ostrzegł przywódców ZSRR, że inter-
wencja sowiecka w Polsce może mieć poważne konsekwencje. Stanowcza i skuteczna
wobec „imperium zła” polityka R. Reagana starała się wykorzystać sytuację wewnętrzną
w PRL jako element rywalizacji z ZSRR. Można zatem stwierdzić, że w latach 1944-
1991 stosunek USA do Polski był funkcją ich polityki wobec ZSRR.
W stosunkach z PRL władze Stanów Zjednoczonych starały się zaakcentować różni-
cę miedzy komunistycznym reżimem a społeczeństwem. Chłodnemu czy nieprzyjazne-
mu stosunkowi do władz PRL (sankcje Reagana po wprowadzeniu stanu wojennego)
towarzyszyło wsparcie dla ugrupowań opozycyjnych, zwłaszcza NSZZ. „Solidarność”,
a w kwietniu 1989 r. prezydent G. Bush zaprezentował długofalowy plan pomocy gospo-
darczej dla Polski. Stanowisko USA przyczyniło się do ułatwienia Polsce reformowania
gospodarki i dostępu do kredytów i innych form pomocy z Zachodu i międzynarodowych
instytucji finansowych.
Bardzo istotne znaczenie dla realizacji jednego z podstawowych celów strategicz-
nych polityki zagranicznej Polski miała decyzja prezydenta B. Clintona o rozszerzeniu
NATO. Wśród motywów tej decyzji było między innymi przekonanie, że należy wypeł-
nić próżnię bezpieczeństwa powstałą po upadku komunizmu w Europie Środkowej i nie
dopuścić, by obszar ten stał się terenem rywalizacji Rosji i Niemiec. Europa Środko-
wa stała się wraz z poszerzeniem NATO obszarem o istotnym znaczeniu dla interesów
USA. Całkowicie zbieżne z żywotnymi interesami Polski jest tu dążenie USA do trwa-
tego ograniczenia wpływów Rosji w Europie Środkowej, a w perspektywie również na
obszarze Wspólnoty Niepodległych Państw.
Ostatnie lata pokazują, ze Polska stała się dla Stanów Zjednoczonych liczącym się
partnerem i sojusznikiem, państwem z punktu widzenia amerykańskich interesów po-
tencjalnie współkształtującym równowagę regionalną w Europie. USA odpowiada rola
612 ||||||/|/|/|/|/|/|__—_
| Część V. Polityka zagraniczna Polski
Polski jako rzecznika interesów państw Europy Środkowo-Wschodniej (także Ukrainy).
Sojusznicze stosunki między USA a Polską ulegly umocnieniu w związku z poparciem
przez Polskę interwencji zbrojnej Stanów Zjednoczonych i wzięciem udzialu w okupacji
Iraku, choć zakres oczekiwanych z tego tytułu przez władze Polski korzyści nie odpowia-
da realiom.
Mimo że w porównaniu z innymi lobby Amerykanie pochodzenia polskiego nie
odgrywają większej roli w życiu politycznym Stanów Zjednoczonych, jednak mobilizacja
i naciski Polonii odegrały określoną rolę w okresie starań Polski o przyjęcie do NATO.
Czynniki geopolityczne a czynniki geoekonomiczne. Badaczc stosunków międzyna-
rodowych diagnozują, że mające długą i ugruntowaną tradycję w polityce państw eu-
ropejskich myślenie i działanie w duchu geopolityki ulega w okresie pozimnowojen-
nym istotnym zmianom. Zmiany te oznaczają zmniejszenie znaczenia czynnika geopoli-
tycznego na rzecz czynnika geoekonomicznego. Myślenie kategoriami geopołitycznymi
oznacza, że ekonomia jest podporządkowana celom politycznym (stanowi zmienną za-
leżną). Myślenie kategoriami geoekonomiki natomiast pozwala funkcjonować ekonomii
według własnej wewnętrznej logiki (być zmienną niezależną).
Problemem jest to, w jakim stopniu państwo w warunkach procesów internacjona-
lizacji i globalizacji jest jeszcze w stanie chronić interesy wlasnej gospodarki i działać
w celu zapewnienia rodzimym przedsiębiorstwom dostępu do międzynarodowych ryn-
ków. Jeśli mamy jednak do czynienia z sytuacją, gdy „ekonomiczna penetracja zastępuje
zakładanie baz wojskowych” (E. Haliżak), oznacza to jednak, że ekonomia na powrót
staje się zmienną zależną, a decyduje tradycyjny interes geopolityczny państwa. Sytu-
acja taka może mieć miejsce w warunkach, gdy mamy do czynienia z państwem, któ-
re stara się przedsiębiorstwa działające na międzynarodowym rynku podporządkować
własnym interesom geopolitycznym. Przykładem może być tu deklarowana przez Rosję
wola „ekonomizacji polityki zagranicznej”, przejawiająca się w próbie osiągania celów
politycznych przez wykorzystywanie uzależnienia innych państw od dostaw surowców
energetycznych (ropy, gazu).
Pozycja geoekonomiczna Polski jest słaba. Polska należy do słabiej rozwiniętych
państw Europy o stosunkowo niskim poziomie PKB per capita, wynoszącym 39% Śred-
niej Unii Europejskiej i dającym naszemu państwu 22. miejsce wśród jej członków
(2001 r.). Polska, aby dokonać modernizacji swego potencjału wytwórczego i infrastruk-
tury, potrzebuje kapitału zagranicznego. W roku 2004 zajęła 51 miejsce wśród 117 skla-
syfikowanych państw w rankingu najbardziej konkurencyjnych światowych gospodarek
(rok wcześniej zajmowała 60 miejsce). Wciąż jednak zajmuje pod tym względem ostatnie
miejsce w UE. Polska nie liczy się w świecie, jeśli chodzi o zewnętrzną ekspansję gospo-
darczą. W roku 2004 polskie bezpośrednie inwestycje zagraniczne wzrosły czterokrotnie
i wyniosły 806 mln dol., co stanowi zaledwie kroplę w oceanie światowych inwestycji.
Przyszłościowo istotne znaczenie ma tu obecny poziom wydatków na badania naukowe.
Średnio państwa UE wydają na ten cel 1,93% PKB [2003 r.]. Polska w 2003 r. wydała na
naukę zaledwie 0,59% PKB (w 1998 r. było to 0,68%). Państwo nasze posiada też wysoki
deficyt w handlu zagranicznym. W latach 1991-2001 zwiększył się on z 619 mln dol. do
14,2 mld dol.
Rozdział 24. Uwarunkowania, koncepcje i realizacja polityki zagranicznej Polski 613
Polska w 1996 r. została 28 członkiem Organizacji Współpracy Gospodarczej i Roz-
woju (OECD), skupiającej wysoko rozwinięte państwa o otwartej gospodarce rynkowej.
Udział państw OECD w obrotach Polski wynosi ok. 80% (2001 r.), z czego 2/3 przypa-
da na państwa UE, a wśród nich ok. 2/3 na Niemcy. Te ostatnie są głównym partnerem
gospodarczym Polski. Polska jest uzależniona od dostaw surowców energetycznych z Ro-
sji, skąd pochodzi ponad 80% naszego importu. Inwestycje kapitalowe w naszym kraju
pochodzą w glównej mierze z Zachodu (Francja, USA, Niemcy, Wlochy).
Brak kapitalu oznacza również brak rezerw finansowych na różne formy promocji
interesów politycznych i gospodarczych Polski, jak choćby pomoc rozwojowa dla państw
biedniejszych czy odgrywanie liczącej się roli w organizacjach międzynarodowych (niskie
skladki, płacone nierzadko z opóźnieniem).
Analizując adaptację Polski do procesów globalizacji, A. Moraczewska stwierdza,
że mamy tu do czynienia z adaptacją pasywną. Znaczy to, że Polska ulega silnym
wpływom środowiska międzynarodowego i jedynie w niektórych sterach „filtruje bodźce
zewnętrzne w celu najkorzystniejszego ich wpływu na państwo”. Coraz bardziej otwiera
się na transnarodowe korporacje i podlega ich penetracji gospodarczej, kulturowej oraz
politycznej.!!
J. Staniszkis, aby wyjaśnić te zjawiska, wprowadza pojęcie „asymetria racjonalno-
ści”. Chodzi tu o sytuację, gdy państwo przyjmuje procedury i instytucje, które są racjo-
nalne dla innego stadium rozwoju (innego czasu historycznego). Dzieje się tak między
innymi dlatego, że koszty niekooperowania mogą wydawać się wyższe niż koszty, jakie
niesie ze sobą poddanie się asymetrii racjonalności. Przykładem tu mogą być domniema-
ne koszta pozostania Polski poza Unią Europejską w porównaniu z rzeczywistymi kosz-
tami przystąpienia do niej. Reformy spełniające oczekiwania Unii Europejskiej i innych
instytucji międzynarodowych przekształcają wewnętrzną organizację państw reformo-
wanych w „strukturę pracującą na rzecz układu szerszego i o innej funkcji celu niż ich
własne”. To, co jest racjonalne z punktu widzenia interesów „globalnego kapitału”, jest
jednocześnie nieracjonałne z punktu widzenia interesów państwa i jego obywateli. Ale
jeszcze gorsza jest sytuacja państw postkomunistycznych, które reform nie podjęły, gdyż
grozi im pogrążenie się w chaosie. Polska przyjęła na początku transformacji standardy
racjonalności ekonomicznej z zewnątrz i w związku z tym zamiast racjonalnej z punktu
widzenia jej etapu i poziomu rozwoju akumulacji kapitału, nastąpiło wyprowadzenie na
rynek i wyprzedaż istniejących zasobów.
Staniszkis formułuje ważki wniosek teoretyczny o przekształceniu się tradycyjnego
scentralizowanego i zhierarchizowanego państwa w państwo sieciowe [network state].
Poza formalne granice takiego państwa wysuwają się liczne pajęczyny powiązań, które
ciążą ku zewnętrznym ośrodkom dyspozycji." Wymienić można chociażby powiązania
oligarchów finansowych z firmami zagranicznymi o nie do końca jasnej proweniencji.
Najbardziej newralgiczną częścią gospodarki tradycyjnego państwa jest jego system
energetyczny. Wspólczynnik samowystarczalności energetycznej dla Polski wynosi po-
11 Ą, Moraczewska, Adaptacja Polski do procesów globalizacji, [w:] Oblicza procesów globalizacji, pod
red. M. Pietrasia, Lublin 2002, s. 287—300.
12_J. Staniszkis, Władza globalizacji, Warszawa 2003, s. 17.
614 Część V. Polityka zagraniczna Polski
nad 80%, podczas gdy dla całej Unii Europejskiej — ok. 50%. Ale aż 65% produko-
wanej w Polsce energii opartych jest na węglu (w calej Unii tylko 1576). Polska jest
samowystarczalna w dziedzinie produkcji energii elektrycznej. Część tej energii może-
my eksportować. Tu jednak należy się liczyć z koniecznością ograniczenia. Za kilka lat
bowiem połowa polskich elektrowni nie będzie spełniała obowiązujących norm ekolo-
gicznych. Nasze zasoby gazu ziemnego pokrywają obecnie 30-35% zużywanego gazu
i gdyby zwiększyć wydobycie, można osiągnać wskaźnik stanowiący blisko 50%. Polska
uzależniona jest od rosyjskiego gazu i jest w stanie wytrzymać zimą bez dostaw gazu
z Rosji tylko przez kilka tygodni. Ropa naftowa wydobywana w Polsce pokrywa jedynie
ok. 5% zapotrzebowania. Ponad 90% potrzebnej ropy Polska importuje z Rosji.
Bezpieczeństwo energetyczne państwa jest — według definicji ustawowej — „stanem
gospodarki umożliwiającym pokrycie bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania
odbiorców na paliwa i energię, w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy
zachowaniu wymagań ochrony środowiska”.
Przez terytorium Polski przechodzą 2 wielkie szlaki transportowe surowców enerye-
tycznych na trasie Rosja-Europa Zachodnia. Jest to rurociąg „Przyjaźń”, którym płynie
30% rosyjskiego eksportu ropy oraz gazociąg „Jamał”. Polska posiada 2 nowoczesne ra-
finerie (Plock, Gdańsk) oraz port naftowy w Gdańsku. Port naftowy w Gdańsku i ruro-
ciąg pomorski (Gdańsk — Płock) zostały uznane za strategiczne elementy infrastruktury
energetycznej Polski i jako takie winny pozostawać w rękach państwa (Założenia Polityki
Energetycznej Państwa do roku 2020).
Rosyjskie koncerny z branży paliwowo-energetycznej wykazują zainteresowanie Pol-
ską, gdzie chcą inwestować. Problemem jest to, czy są motywowane raczej czynnikiem
geoekonomicznym, czy też mamy tu do czynienia z nowym wydaniem tradycyjnej geo-
polityki Rosji, gdzie „ropa jedynie zastępuje czołgi”. Mniej lub bardziej uzasadnione
podejrzenia może budzić kontrola, jaką władze centralne Rosji uzyskały w stosunku do
przedsiębiorstw sektora paliwowo-energetycznego (Gazprom, Transnieft), a także udział
służb specjalnych Rosji w biznesie energetycznym. W tej sytuacji próba przejęcia przez
spółkę z kapitałem rosyjskim rafinerii gdańskiej może budzić wątpliwości co do przy-
szłych zagrożeń bezpieczeństwa energetycznego Rzeczpospolitej Polskiej.
Uzależnieniu Polski od rosyjskiego gazu brak jest w chwili obecnej alternatywy. Je-
śli chodzi o ropę, to może być ona sprowadzana drogą morską do Gdańska. Możliwo-
ścią alternatywną, jeśli chodzi o ropę, jest wybudowanie przez Polskę odcinka rurociągu
z Brodów do Płocka, droga ta umożliwiłaby transport konkurencyjnej do rosyjskiej —
ropy znad Morza Kaspijskiego. Sprawy bezpieczeństwa energetycznego są wykorzysty-
wane przez polskich polityków partyjnych do wzajemnych oskarżeń i walki politycznej.
Zdecydowanie negatywnie z punktu widzenia strategicznych interesów Polski jest
oceniane podpisanie przez koncerny energetyczne z Niemiec i Rosji (Gazprom) we
wrześniu 2005 r. w obecności kanclerza Schroedera i prezydenta Putina listu intencyjne-
go dotyczącego przeprowadzenia po dnie Bałtyku gazociągu, który w przyszłości umoż-
liwi transport rosyjskiego gazu do Niemiec i Europy Zachodniej z pominięciem Polski.
Porozumieniu temu przypisywane są intencje polityczne („nowe Rapallo”).
13_A. Grzeszak, fwan i gazrurka, „Polityka” nr 50 z 11.12.2004.
Rozdział 24. Uwarunkowania, koncepcje i realizacja polityki zagranicznej Polski 615
2. Koncepcje polityki zagranicznej Polski
(Andrzej Czamocki)
U podstaw koncepcji polityki zagranicznej RP leżą dwa zasadnicze nurty polskiej
myśli politycznej. Narodowcy (R. Dmowski), pojmujący naród jako wspólnotę etniczną,
uważali za glównego wroga i zagrożenie dla jego przetrwania imperializm niemiecki.
Do roku 1917 godzili się z rosyjskim protektoratem, wysuwając jedynie postulat auto-
nomii dla Królestwa Polskiego. Później uważali, że Polska musi układać się z Rosją,
a nawet może i powinna być jej sojusznikiem (wizja „realistyczna”). Niepodległościowcy
(J. Piłsudski), traktujący naród jako wspólnotę polityczną połączoną więzami historii
i kultury, uważali za głównego i odwiecznego wroga imperium rosyjskie (wizja „roman-
tyczna”).
Polityka wobec Zachodu. Polska od czasów Mieszka I stanowi peryferię cywiliza-
cji zachodniej, co implikuje jej ciążenie ku centrom tej cywilizacji. Najbliżsi zachod-
nim standardom byliśmy w połowie XVI wieku. Późniejszy bieg historii zepchnął Polskę
trwale do roli peryferii. Komunizm stanowił próbę jej włączenia do kręgu obcej cywi-
lizacji. Naturalnym po upadku komunizmu odruchem była więc próba gospodarczej,
politycznej i wojskowej integracji Polski z Zachodem.
U podstaw koncepcji polityki zagranicznej Polski wobec Zachodu leży przekonanie,
że jest to kierunek bierny. J. Piłsudski uważal, że niewiele tutaj da się uzyskać własny-
mi siłami. Stąd przekonanie, że Polska może jedynie w sposób pasywny adaptować się
do wszelkich zmian zachodzących na zachód od jej granic. Pogląd taki panował wśród
polskich polityków również po odzyskaniu przez państwo polskie możliwości prowadze-
nia własnej polityki zagranicznej na początku lat 90. Należy tu dodać, że wybór strategii
adaptacji pasywnej wcale nie oznacza prowadzenia pasywnej polityki zagranicznej. Zda-
niem Z. J. Pietrasia można wybierać bardzo dużą aktywność, polegającą na bezkrytycz-
nym przyjmowaniu obcych wzorów.
Opozycja w PRL postulowała rozluźnienie zależności od ZSRR przez „finłandyza-
cję” czy neutralność Polski. Jednak po dojściu do władzy jesienią 1989 r. i formalnym
rozwiązaniu Układu Warszawskiego [1.07.1991 r.] poglądy takie nie stanowiły poważ-
nej alternatywy. Minister spraw zagranicznych K. Skubiszewski stwierdził: „Od począt-
ku naszej polityki odrzucaliśmy ewentualność traktowania Połski jako fragmentu strefy
»szarej«, »buforowej« lub neutralnej — w centralnym regionie kontynentu. Taka strefa
nieuchronnie prowadzi na jej obszarze do rywalizacji lub wpływów państw silniejszych.
Obszar oddzielający Niemcy od europejskiego Wschodu, w tym od Rosji, nie może być
zredukowany do przedpola służącego obcej strategii”.!*
Uznano zatem, że Polska jest zbyt duża i posiada zbyt centralne i eksponowane po-
łożenie geopolityczne, aby być państwem buforowym na styku interesów mocarstw. Mo-
gły i powinny odegrać tu określoną rolę negatywne doświadczenia prowadzonej przez II
Rzeczpospolitą w latach 1932-1939 polityki „równego dystansu” od Rosji i Niemiec. Sy-
tuacja geopolityczna w latach 90. różniła się jednak zasadniczo od tej z lat 30. ze względu
na pozostawanie Niemiec w sieci współzależności struktur integracji europejskiej i „pod
14 K. Skubiszewski, Pozycja Polski w Europie, Warszawa 1994, s. 12.
616 ||| Część V. Polityka zagraniczna Polski
kontrolą” NATO oraz deklarowany przez nie i realizowany multilateralizm w miejsce
nacjonalizmu państwowego. Po rozpadzie ZSRR zdecydowanie przeważyła opinia, że
członkostwo w NATO stanowi optymalne rozwiązanie problemu bezpieczeństwa RP. Od
1992 r. ponadpartyjny consensus w tej sprawic objął całe w zasadzie spektrum sceny
politycznej. Takie rozwiązanie w 1996 r. cieszyło się poparciem co najmniej 7356 społe-
czeństwa.
Największe partie polskiej sceny politycznej uznały za cel strategiczny dążenie do
uzyskania przez Polskę cztonkostwa we Wspólnotach Europejskich (od 1993 r. — Unii
Europejskiej). Problem ten, podniesiony
już na początku 1990 r., nie dzielił polskiej sce-
ny politycznej aż do jesieni 2001 r., to jest do momentu wejścia do Scjmu Samoobrony
i Ligi Polskich Rodzin. Wśród argumentów za stawiano zwykle na pierwszym miejscu
przyśpieszenie modernizacji państwa na podstawie wzorów zachodnich, czyli zapew-
nienie możliwości optymalnego rozwoju RP. Tymczasem jaka ceł podstawowy jawi się
tu wzmocnienie bezpieczeństwa z położeniem nacisku na jego składniki pozamilitarne
a Bai
(Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa UE). K. Skubiszewski wyraźnie pod-
kreślał, że „nasze dążenie do członkostwa ma przede wszystkim charakter polityczny”,
mimo że „dyskutując o związkach z Unią Europejską mówi się — i słusznie — przede
wszystkim o sprawach gospodarczych”. Istota rzeczy leży jednak w sferze politycznej,
„dotyczy bowiem naszego szeroko pojętego bezpieczeństwa”.!* Do tych ważkich argu-
mentów dodawano jeszcze argument „negatywny” (dla sceptyków), że koszty pozosta-
wania poza Unią wydają się wyższe od kosztów ponoszonych w związku z wejściem do
niej. Polsce bez członkostwa w UE groziłaby bowiem cywilizacyjna marginalizacja.
Postulat integracji z UE prezentowany był jako rozwiązanie niemające realnej i roz-
sądnej alternatywy. Były jedynie pewne postulaty poszukiwania takich rozwiązań. Jako
przykład może tu służyć koncepcja ogłoszona w 1994 r. przez Romana Giertycha, wów-
czas prezesa Młodzieży Wszechpolskiej. Koncepcja ta nawiązuje do tradycyjnych zało-
żeń myśli narodowo-demokratycznej. Opierając się na tych założeniach, R. Giertych
opowiedział się zdecydowanie przeciwko „koncepcjom zjednoczonej Europy pod prze-
wodnictwem Niemców, socdemoliberałów i biurokratów z Brukseli” i przeciwko konty-
nuowaniu przez Polskę „polityki zagranicznej służalczej wobec Brukseli i Berlina”, co
może doprowadzić do tego, że „de facto staniemy się wasalem Niemiec”. A Polska po-
winna być „suwerennym pomostem pomiędzy Wschodem a Zachodem”. Stąd Giertych
wyciąga wniosek, że „o rzeczywistym i trwałym sojuszu, który gwarantowałby naszą inte-
gralność terytorialną, możemy rozmawiać tylko z Rosją”. Tak więc polityka zagraniczna
Polski powinna zmierzać do dwóch zasadniczych celów, którymi są: „Ścisły sojusz z Ro-
sją i współorganizowanie europejskiej koalicji państw zmierzającej do przeciwstawienia
się dominacji niemieckiej”.!Ś
Pasywna adaptacja Połski do Zachodu napotkała reakcję ze strony Kościoła katolic-
kiego i polityków o orientacji katolicko-narodowej. Reakcja ta przejawiła się w postaci
dyskusji na temat wartości. Inspiracją do tej dyskusji stało się stanowisko papieża Ja-
na Pawła II, który zauważył: „Rzecz jasna nie jestem przeciwny tzw. wejściu Polski do
15 7bid., s. 9.
16 R. Giertych, Kontrrewolucja młodych, Warszawa 1994, s. 88-94.
Rozdział 24. Uwarunkowania, koncepcje i realizacja polityki zagranicznej Polski 617
Europy, ale nie zgadzam się, by z tego dążenia czynić coś w rodzaju fetysza, faiszywego
fetysza. Według obrońców tej koncepcji wejście Polski de Europy byloby równoznaczne
z nastaniem systemu ultraliberalnego, konsumpcyjnego i wyzutego z wszelkich wartości.
[...] Istotne jest, by [Połska] mogła do niej wnieść swe własne wartości, a nie — bezkry-
tycznie i ślepo przystosowywać się do zachodnich obyczajów, przejmując to, co w nich
najgorsze”."” W związku z tym w kręgach polityków o orientacji katolicko-narodowej
pojawił się postułat uczynienia z Polski moralnego wzorca dła złaicyzowanego i zmate-
rializowanego Zachodu.
Koncepcje polityki wschodniej Połski. Zdaniem Jerzego Giedroycia znaczenie Pol-
ski w świecie zależy od naszej pozycji na wschodzie Europy. Koncepcja federacyjna,
tworzona w kręgu bliskich współpracowników J. Piłsudskiego i bliskich mu ugrupowań,
zakładała jako podstawowy cel poparcie dla tworzenia się na obszarze imperium ro-
syjskiego niepodległych państw narodowych, przede wszystkim ukraińskiego, biatoru-
skiego i litewskiego. Państwa te należało następnie wciągać w system sojuszy bądź fe-
deracje, gdzie główną rolę przywódczą odgrywałaby Polska. Koncepcja ta uwzględniała
zasadę samostanowienia narodów oraz dążenia emancypacyjne Ukraińców, Białorusi-
nów czy narodów bałtyckich. Starała się kontynuować ideę jagiellońską, kładąc nacisk
na cywilizacyjna misję Polski na Wschodzie. Powstanie niepodległych państw narodo-
wych na znacznych obszarach imperium rosyjskiego od Bałtyku po Morze Czarne miało
na celu położenie tamy ekspansjonizmowi Rosji i zapewnienie w ten sposób bezpieczeń-
stwa wschodnim granicom odrodzonej Rzeczypospolitej. R. Knoll, naczelnik wydziału
do spraw Rosji, Ukrainy i Kaukazu MSZ. II Rzeczypospolitej, określił następująco ce-
łe polityki tzw. obozu belwederskiego wobec Rosji: „Nasze optimum to: Rosja zbliżona
do wielkorosyjskich granic etnograficznych, zepchnięta z mocarstwowego stanowiska,
korzystająca z międzynarodowej opieki, podległa obcej penetracji ekonomicznej, dość
jednak niebezpieczna dla narodów fińskiego, estońskiego, łotewskiego, białoruskiego
i ukraińskiego, żeby narody te szukały w Polsce oparcia i opieki”.!$ Postulując także
po Traktacie Ryskim działania w kierunku rozbicia imperium sowieckiego, koncepcja ta
zyskała miano „prometejskiej”.
Koncepcja inkorporacyjna, tworzona przez R. Dmowskiego i innych czołowych
przedstawicieli ruchu narodowo-demokratycznego, zakładała jako główny cel dążenie
do ułożenia stosunków z Rosją. W przeciwnym bowiem razie mogłoby dojść do zbliżenia
między Rosją a Niemcami — sytuacji najbardziej niekorzystnej dla państwa polskiego.
A główny wróg Polski to Niemcy. Aby jakoś ułożyć stosunki ż Rosją, należy porzucić
koncepcję działania na szkodę jej interesów i zaniechać popierania ruchów narodowych
wśród narodów imperium rosyjskiego.
Celem nadrzędnym ruchu narodowo-demokratycznego było polskie państwo naro-
dowe. Państwo takie powinno być obciążone mniejszościami narodowymi tylko w ta-
kim stopniu, aby polonizacja tych mniejszości nie nastręczała trudności (ziemie, gdzie
zamieszkiwało przynajmniej 60% Polaków). Dmowski sugerował w praktyce granicę
wschodnią pokrywającą się z linią II rozbioru z pewnymi odchyleniami na korzyść Polski.
17 Wywiad z Janem Pawłem II dla „La Stampa”, „Gazeta Wyborcza” z 3 listopada 1993.
18_ Historia dyplomacji polskiej, t. 4, 1918-1939, pod red. P. Łossowskiego, Warszawa 1995, s. 88-89.
618 ||| Część V. Polityka zagraniczna Polski
Chodzilo też o to, by granica ta mogła być zaakceptowana przez Rosję. Narodowi demo-
kraci uważali, że ludność białoruska nie posiada świadomości narodowej. Podobnie jest
z ludnością ukraińską, z wyjątkiem Ukraińców w Galicji Wschodniej, których ruch naro-
dowy ma charakter przede wszystkim antypolski. Stąd popieranie niepodległościowych
aspiracji Ukraińców nie leży w interesie Polski. Kresy wschodnie dawnej Rzeczypospo-
litej, uwzględniając etniczne realia i zgodnie z nimi, winny więc być podzielone między
Polskę, Rosję i Litwę.
Obie te koncepcje Ścierały się ze sobą w praktycznych działaniach. J. Piłsudski po
zdobyciu Wilna skierował 22.04.1919 r. odezwę do mieszkańców b. Wielkiego Księstwa
Litewskiego z deklaracją możliwości samookreślenia państwowego. Polska udzieliła
pomocy militarnej tworzącemu się państwu ukraińskiemu (układ wojskowo-polityczny
z atamanem Petlurą z 21.04.1920 r., wyprawa kijowska). Podczas rokowań pokojowych
z delegacją sowiecką w Rydze istniała możliwość uzyskania Mińska i utworzenia sfede-
rowanego z Polską państwa białoruskiego. Jednak wiodąca rola w delegacji polskiej Sta-
nisława Grabskiego, jednego z głównych ideologów ruchu narodowo-demokratycznego,
SEM
i zręczne wykorzystanie zmęczenia wojennego społeczeństwa polskiego, przyczyniły się
do przeforsowania endeckiego punktu widzenia. Tak więc Traktat Ryski z 18.03.1921 r.
stanowił zwycięstwo koncepcji ruchu narodowo-demokratycznego. W ten sposób lud-
ność części Białorusi, włączonej w wyniku tego traktatu do Rosji Sowieckiej, nie zdołała
uniknąć represji stalinowskich, dalszej rusyfikacji i prześladowań religijnych, które wy-
niszczyły najbardziej aktywną jej część, a procesy sowietyzacji rozpoczęły się tam o jedno
pokolenie wcześniej. Także plany nadania szerokiej autonomii Wileńszczyźnie, co w in-
tencji obozu belwederskiego miało przyciągać Litwinów do związku z Połską, nie zo-
stały zrealizowane, gdyż obóz narodowo-demokratyczny się temu sprzeciwił. Uważany
za klasyka polskich historyków emigracyjnych Piotr Wandycz pisze, że „jeśli cokolwiek
zaszkodziło polskim szansom ogólnie rzecz biorąc, to właśnie stanowisko Dmowskiego
wobec idei federalizmu i samostanowienia narodowego Litwinów i Ukraińców. Prokla-
macja wileńska Piłsudskiego została ogłoszona w Paryżu i zręcznie wykorzystana przez
I. Paderewskiego, lecz narodowo-demokratyczny obóz Dmowskiego zrobił wszystko, by
podważyć jej wiarygodność [...]”.1?
Dodać należy, że obie koncepcje polityki wschodniej Polski nie mogły liczyć na ja-
kiekolwiek poparcie mocarstw zachodnioeuropejskich, dla których potencjalnym part-
nerem, z którym należało się poważnie liczyć, były przyszłe władze Rosji niekomuni-
stycznej.
Idee koncepcji „prometejskiej” zostały rozwinięte w odniesieniu do realiów, jakie
powstały w wyniku II wojny światowej, na łamach paryskiej „Kultury” przez Jerzego
Giedroycia i Juliusza Mieroszewskiego. Ich zdaniem żadna koncepcja nie może mieć
charakteru statycznego i wynikać z raz ustalonej ideologii bez uwzględnienia dynamiki
rzeczywistości. Dlatego też próby reaktywowania w drugiej połowie XX wieku koncepcji
orientacji na Rosję proponowanej na emigracji przez Jędrzeja Giertycha czy też wskrze-
szenia koncepcji „prometejskiej” w wersji bliskiej emigracyjnym piłsudczykom były ska-
zane na niepowodzenie.
18. p. Wandycz, Polish diplomacy 1914-1945, London 1988, s. 65-66.
Rozdział 24. Uwarunkowania, koncepcje i realizacja polityki zagranicznej Polski 619
Dawna Rzeczpospolita od momentu unii krewskiej (1385) przez 300 lat miała prze-
wagę na Wschodzie. Punktem zwrotnym był tu pokój Grzymułtowskiego (1686), poprze-
dzony rozejmem andruszowskim (1667). Od tego momentu przewagę na Wschodzie uzy-
skała Rosja. Historyczną koniunkturę dla rosyjskiej zaborczości stworzył między innymi
brak mądrej i dalekowzrocznej polityki wschodniej. W okresie dwudziestolecia między-
wojennego „jedyną i ostatnią szansą wielkości Polski” było — według Giedroycia —
danie szerokiej autonomii mniejszościom zamieszkującym ziemie wschodnie II Rzeczy-
pospolitej. Traktat Ryski, dziełąc te ziemie między Polskę a Rosję Radziecką, był w pew-
nym sensie prekursorem Jalty.
Mieroszewski pisał w 1973 r., że przyszły kryzys w Związku Sowieckim stworzy sprzy-
jającą polityczną koniunkturę dla narodów przezeń ujarzmionych. Do tego momentu
musimy być zawczasu rzetelnie przygotowani, aby go nie zmarnować. A więc Polacy
tylko wtedy będą mogli wpływać na rozwój wydarzeń, gdy będą posiadali uzgodnioną
koncepcję programową polityki wschodniej, zawierającą podstawowe zasady i cele stra-
tegiczne tej polityki. Różnice zdań mogą dotyczyć jedynie taktyki ich realizacji. Trzeba
przy tym pamiętać, że polityka wschodnia to nie tylko Rosja, ale i narody przez nią
ujarzmione. Głoszenie przez ideologów endeckich konieczności porozumienia między
Polską a imperialną Rosją bez udziału Ukraińców, Litwinów i Białorusinów oraz ich
kosztem zaklada, wskazuje Mieroszewski, że Moskwa będzie miała swój interes w uzna-
niu nas za partnera.
Starając się zrozumieć punkt widzenia tak Ukraińców, Litwinów i Bialorusinów, jak
i Rosjan, Mieroszewski stwierdza, że z ich perspektywy alternatywą dla imperializmu
Rosji na obszarach ULB (Ukraina, Litwa, Białoruś) jest potencjalny polski imperializm,
czekający tylko na sprzyjającą koniunkturę. Rywalizacja między Polską a Rosją na tych
obszarach miała zawsze na celu ustalenie przewagi, a nie dobrosąsiedzkich stosunków
polsko-rosyjskich, gdyż „podobnie jak carowie, Stalin, Litwinow i Breżniew uważali [... ],
że na obszarach ULB mogą panować albo Polacy, albo Rosjanie”.? Z, punktu widzenia
Rosji włączenie obszarów ULB do imperium rosyjskiego stanowi niezbędny warunek
umożliwiający sprowadzenie Polski do statusu satelickiego. A Polska niepodległa za-
wsze potencjalnie zagraża interesom Rosji na tych obszarach. Warunkiem zachowania
przez Rosję statusu imperialnego w Europie jest zatem zatrzymanie Polski w jakiejkol-
wiek formie w swej strefie wpływów. Podobnie zresztą Z. Brzeziński uważa, że „zmniej-
szenie moskiewskiej kontroli nad Polską jest równoznaczne z osłabieniem jej panowania
w Europie Wschodniej”, a kontrola ta izoluje jednocześnie od zachodnich wpływów Li-
twę, Białoruś i Ukrainę.?!
Zdaniem Mieroszewskiego tego rodzaju rozumowanie „my albo oni” spowodowało
niewiarę w uzyskanie kiedykolwiek przewagi nad Rosją i niewiara ta przekształciła
się w „mentalność satelicką i serwilizm”. W okresie peerelowskim świadomie bowiem
i również w kręgach niekomunistycznych zrezygnowano z postawy rywala i przyjęto
postawę wasala. System „my albo oni” stał się anachronizmem i musi zostać zniesiony.
Należy szukać trzeciej możliwości.
20_ J, Mieroszewski, op. cit., s. 359.
21 7, Brzeziński, Plan gry USA — ZSRR, New York 1987, s. 48—49,
620 ||//|/|/|/|/|/ó/ó/_—ć
| CzęśćV. Polityka zagraniczna Polski
Według Mieroszewskiego zasadnicze cele polityki wschodniej Polski powinny być
następujące:
e uznanie prawa do samostanowienia i niezależnego bytu państwowego wszystkich
narodów wcielonych do imperium rosyjskiego (sowieckiego), a przede wszystkim Ukra-
ińców, Bialorusinów i Litwinów, przy tym szczególne znaczenie dla osłabienia imperium
ma niepodległa Ukraina; . zgodnego współżycia z Czechosłowacją. Politycy tego ugrupowania popierali politykę
e rozbudzanie i umacnianie wszystkich sił odśrodkowych w imperium, twofzenie
z nich wspólnego frontu; nie jest możliwa realizacja tego celu bez rezygnacji z roszczeń
rewindykacyjnych do Wilna i Lwowa;
e poszukiwanie kontaktów z Rosjanami, którzy byliby gotowi do demokratyzacji
swego państwa i przekształcenia go z imperium w coś na kształt Commonwealthu, gdyż
ewolucja musi następować przede wszystkim wewnątrz imperium;
e ułożenie stosunków na zasadzie partnerstwa jest możliwe tylko z Rosją nieimpe-
rialistyczną.
Reasumując, należy stwierdzić, iż koncepcja wypracowana w kręgu paryskiej „Kul-
tury” określa współczesną misję Polski jako czynny udział w „przebudowie i zorgani-
zowaniu europejskiego wschodu”. Znaczenie Polski na Wschodzie będzie decydującym
czynnikiem jej pozycji na Zachodzie. Taki zasadniczy cel polityki wschodniej mieści się
w nurcie tradycyjnego hasła „za wolność waszą i naszą” i przywraca polityce zagranicz-
nej Polski wysoki motyw moralny. Poglądy oparte na egoizmie narodowym i ciasnym
nacjonalizmie Mieroszewski określa w związku z tym jako „barbarzyński anachronizm”.
Jego zdaniem „Polacy czekający cierpliwie na chwilę odwetu i restaurację »przedmu-
rza«, podsycają intensywnie imperializm rosyjski”. Należy zarzucić rolę „przedmurza”
na rzecz koncepcji „pomostu”, która oznacza „eksport europejskości” na wschód w ob-
szarze kultury, ale „z wyraźną intencją polityczną”.2*
Nawiązujący do tradycyjnych założeń myśli narodowo-demokratycznej Roman Gier-
tych stwierdził, że przyjęcie koncepcji sojuszu z Rosją nie godzi ani w suwerenność Pol-
ski, ani w jej odrębność cywilizacyjną. Sojusz taki byłby korzystny dla obu stron i mógłby
mieć podobny trwały i partnerski charakter jak sojusz Wielkiej Brytanii i Stanów Zjed-
noczonych, państw przecież o nierównym potencjale. Polska zapewniłaby sobie w ten
sposób bezpieczeństwo militarne i energetyczne, a ponadto jeszcze „olbrzymi rynek zby-
tu” oraz „możliwości ekspansji ekonomicznej w oparciu o Rosję na kraje azjatyckie”.
Rosja zaś „uzyskałaby tak bardzo jej potrzebnego sojusznika w Europie”.?3
Polska a Europa Środkowo-Wschodnia (Międzymorze). W okresie II Rzeczypospo-
litej, po zawarciu pokoju z Rosją Radziecką zwolennicy koncepcji federacyjnej postu-
lowali aby Polska dążyła do utworzenia szerszego związku państw położonych między
Bałtykiem a Morzem Czarnym (koncepcja „Międzymorza”), oddzielającego Niemcy od
Rosji. Podstawą takiego związku mógłby być już zawarty (1921) sojusz z Rumunią, który
należałoby wzmocnić sojuszem z Węgrami i ewentualnie z państwami bałtyckimi, wią-
czając w to Finlandię. Nie widziano natomiast w takim związku miejsca dla Czechosło-
wacji, której zarzucano permanentne prowadzenie polityki antypolskiej i prosowiecką
22_J, Mieroszewski, op. cit., s. 352-361.
23: R. Giertych, op. cit., s. 92-94.
Rozdział 24. Uwarunkowania, koncepcje i realizacja polityki zagranicznej Polski 621
postawę. Były nawet zamysły wzmocnienia takiego związku przez przyciągnięcie doń
Turcji, a nawet Japonii.
Również Narodowa Demokracja proponowała budowanie przez Polskę takiego bło-
ku państw, którego podstawą byłby już istniejący sojusz połsko-rumuński. Narodowi de-
mokraci byli wówczas jedynym liczącym się ugrupowaniem politycznym gotowym do
Francji na tym obszarze. Uważali jednak, że związaną z Francją Małą Ententę powinien
zastąpić szerszy związek państw, do którego prócz Rumunii, Czechosłowacji i Jugosławii
powinny wejść również Polska, Bułgaria. Grecja i ewentualnie nawet Węgry (pogodzo-
ne z sąsiadami). Narodowa Demokracja chciała, by taki związek państw miał charakter
bardziej antyniemiecki niż antysowiecki, a z pewnością nie antyrosyjski. Koncepcję tę
cechował więc w porównaniu z poprzednią inny stosunek do Czechosłowacji i Węgier,
a także państw bałtyckich. Dla tych ostatnich nie widziano miejsca w takim związku,
gdyż sojusz z nimi oceniano jako niekorzystny dla utrzymania poprawnych stosunków
polsko-rosyjskich.
Koncepcja związku państw między Baltykiem a Morzem Czarnym nie była jednak
realna tak ze wzgłędu na zbyt wiełe sprzeczności między poszczególnymi państwami te-
go obszaru, jak i na zbyt małą siłę przyciągającą Polski, aby mogła pelnić przywódczą
rolę w takim związku. W Polsce zdawano zresztą sobie sprawę z tego, że jest to przed-
sięwzięcie trudne, wymagające do realizacji dłuższego czasu.
Po II wojnie światowej znaczna część polskiej emigracji uważała, że obecność Polski
w związku państw — jak to określano, „habsburskiego przedmurza” — nie powinna
podlegać dyskusji. J. Mieroszewski uważał, że Polska, podobnie jak i jej mali sąsiedzi,
nie może być sama. Odzyskanie przez państwa obszaru Europy Środkowo-Wschodniej
pełnej niezależności politycznej po uwolnieniu od sowieckiej dominacji może prowadzić
do powrotu nacjonalizmów i sporów granicznych. A taka sytuacja sprzyjałaby tylko
polityce Rosji.
Po rozpadzie bloku sowieckiego odżyła również koncepcja Polski jako lidera w Eu-
ropie Środkowo-Wschodniej, zarówno w ramach węższej Grupy Wyszehradzkiej, jak
i w szerszym wymiarze państw między Bałtykiem a Morzem Czarnym i Adriatykiem.
R. Giertych wyraził pogląd, że „jednym z najważniejszych postulatów polskiej racji
stanu powinno być utworzenie w Europie Środkowej koalicji państw, której zadaniem
byłoby przeciwstawienie się naporowi Niemiec oraz państw islamskich”. Od upadku
monarchii Austro-Węgierskiej istnieje bowiem na tym obszarze swego rodzaju próżnia
polityczna. Polska, stanowiąca „największy czynnik” w Europie Środkowej, „ma wielką
szansę |... ] zbudować system odpowiadający mniej więcej geograficznie Monarchii Au-
stro- Węgierskiej” i co więcej — ma „również szansę stać się w tym systemie czynnikiem
najważniejszym”. Wśród państw, które mógłby objąć taki system, Giertych wymienia
również Litwę, Łotwę i Estonię, a także nie wyklucza udziału Ukrainy i Białorusi, „o ile
utrzymają one swą suwerenną państwowość”. Koniecznym warunkiem realności takiego
układu — co podkreśla — jest jednak poparcie Rosji. Taka Europa Środkowa zatem
„musiałaby powstać jako czynnik polityczny skierowany na sojusz z Rosją”, gdyż w prze-
 622 0,0000, Część V. Polityka zagraniczna Polski
ciwnym wypadku „Rosja zrobiłaby wszystko, ażeby doprowadzić wraz z Niemcanii do
zniszczenia takiego tworu »z4
3. Realizacja polityki zagranicznej Polski
(Dariusz Kondrakiewicz)
Zakończenie zimnej wojny w Europie, w Polsce symbolicznie związane z obradami
Okrągłego Stołu, zwycięstwem Solidarności w wyborach 4 VI czerwca 1989 i w ich na-
stępstwie utworzeniem pierwszego niekomunistycznego rządu T. Mazowieckiego, a w in-
nych państwach Europy Środkowej i Wschodniej utożsamiane z „Jesienią Ludów”,
upadkiem muru berlińskiego i zjednoczeniem Niemiec oraz dezintegracją i rozpadem
ZSRR, stwarzało nowe możliwości samodzielnego i niezależnego kształtowania polityki
wewnętrznej i zagranicznej Polski. W ostatniej dekadzie XX wieku Polska odzyskiwała
należną jej podmiotowość międzynarodową, nie tylko w sensie formalnym, ale również
faktycznym.
Przemiany środowiska międzynarodowego zmieniły diametralnie sytuację geopoli-
tyczną Polski, stwarzając sprzyjające warunki międzynarodowe do jej rozwoju i pro-
wadzenia przez nią samodzielnej polityki zagranicznej. Na zachodzie zjednoczone de-
mokratyczne i zintegrowane z pozostałymi państwami Europy Zachodniej Niemcy, naj-
silniejsze państwo w Europie, nie stanowiły już dla Polski bezpośredniego zagrożenia,
a w wielu sprawach były naszym adwokatem i sojusznikiem, ze względu na zbieżność
interesów. Na wschodzie w wyniku rozpadu ZSRR powstały w miejsce byłych republik
nowe niepodległe państwa, które oddzielały Polskę od Rosji (z wyjątkiem Okręgu Ka-
liningradzkiego). Dodatkowo upadek reżimów komunistycznych w państwach byłego
bloku socjalistycznego dawał podstawy do utrzymywania stosunków na nowych i ko-
rzystniejszych dla wszystkich zasadach.
Żarazem jednak ta nowa sytuacja stwarzała także poważne zagrożenia. Polska bo-
wiem znalazła się w swoistej próżni geopolitycznej lub, jak określają inni autorzy, w sza-
rej bądź rozrzedzonej strefie bezpieczeństwa, w której stare zasady i mechanizmy prze-
stały działać, a nowe nie zostały jeszcze przyjęte i wprowadzone w życie. Wkrótce też
na skutek zamętu i rozprężenia, będącego efektem pojawiania się i narastania wcześniej
"Zz
a
nieznanych problemów związanych z przechodzeniem byłych państw komunistycznych
z dyktatury i gospodarki centralnie planowanej w kierunku demokracji i wolnego rynku,
zaczęto stawiać pytania o nieodwracalność zmian w poszczególnych państwach i utrzy-
manie stabilności na terytoriach tych państw. W wielu przypadkach prowadziło to do
zakłócenia współpracy międzynarodowej, kryzysów politycznych i nawet jak w przypad-
ku państw powstałych z rozpadu Jugosławii do konfliktów zbrojnych.
Polskie elity polityczne musiały w związku z tym podjąć decyzję odnośnie do wy-
pracowania i przyjęcia strategicznych celów i kierunków polityki zagranicznej Polski.
c
W pierwszej połowie lat 90., po okresie pewnych sporów i wahań, związanych także ze
RP
zmieniającą się wewnętrzną konstelacją polityczną oraz intensywnością zmian zacho-
dzących w stosunkach międzynarodowych udało się je ustalić. Przyjęto, że strategicznym
24 R. Giertych, op. cit., s. 95-97.
Rozdział 24. Uwarunkowania, koncepcje i realizacja polityki zagranicznej Polski 623
kierunkiem polityki zagranicznej Polski będzie kierunek zachodni, a strategicznym ce-
lem petna integracja z Zachodem w wymiarze instytucjonalnym, prawnym, ekonomicz-
nym, militarnym i kulturowym, co powinno zapewnić Polsce bezpieczeństwo, stabiliza-
cję i dać możliwości trwałego rozwoju, pozwalającego z czasem wyrównać dysproporcje
dzielące Polskę od najbardziej rozwiniętych państw świata. W tych priorytetowych kwe-
stiach wśród wszystkich znaczących sił politycznych obowiązywal powszechny consensts,
który wyłączał politykę zagraniczną z bieżących rozgrywek politycznych i przetrwal aż
do 2001 roku, kiedy to w parlamencie znalazły się ugrupowania nieufne bądź otwarcie
kontestujące europejski i zachodni kierunek polityki zagranicznej Polski. Nie zmieniło
to jednak zasadniczego charakteru tej polityki, a ponadto część tych ugrupowań zmody-
fikowała swoje pierwotnie niechętne stanowisko wobec integracji z Zachodem, dostrze-
gając jej pozytywne efekty.
Temu strategicznemu celowi zostały podporządkowane pozostałe cele i kierunki po-
lityki zagranicznej. Do tego celu dochodzono latami, stopniowo i konsekwentnie poko-
nując piętrzące się przeszkody i osiągając kolejne poziomy integracji. Należy podkreślić,
że działania były podejmowane w sposób zdeterminowany, czasami na wielu płaszczy-
znach jednocześnie i na różnych szczeblach decyzyjnych. Dzięki temu ten strategiczny
cel zostal w końcu osiągnięty.
Zakładając, że ma to służyć jedynie pewnej systematyzacji i przyjęte daty mają jedy-
nie charakter umowny i porządkujący, to w ujęciu chronologicznym politykę zagraniczną
Polski po 1989 roku można podziełić na następujące etapy: lata 1989—1991, lata 1992-
1995, lata 1996-2004 oraz okres po 2004.
W latach 1989-1994 Polska odzyskiwała swobodę wykonywania suwerennych praw.
W tym czasie musiała się zmagać z wieloma problemami wewnętrznymi, w tym z kry-
zysem gospodarczym oraz zadłużeniem zagranicznym. Powoli, ale stopniowo Polska,
dokonując transformacji ustrojowej, politycznej i gospodarczej, otwierała się na Za-
chód i starała się zdemontować dawny układ zależności od ZSRR. Tuż po wyborach
8 VI 1989 Polska otrzymała status „specjalnego gościa” w Radzie Europy, a w lipcu te-
go roku nawiązała stosunki ze Wspólnotami Europejskimi oraz przywróciła stosunki ze
Stolicą Apostolską. Po utworzeniu rządu przez T. Mazowieckiego nowo mianowany mi-
nister spraw zagranicznych K. Skubiszewski podpisał 19 września 1989 umowę ze WE
o współpracy handlowej i gospodarczej. W kolejnych miesiącach jesiennych 1989 roku
upadają komunistyczne reżimy w państwach Europy Środkowo-Wschodniej. W listopa-
dzie w trakcie wizyty w Polsce kanclerza RFN H. Kohla upada mur berliński, Polska
popiera zjednoczenie Niemiec, ale domaga się potwierdzenia nienaruszalności grani-
cy na Odrze i Nysie i udziału w konferencji 2 + 4. W styczniu 1990 wizytę w Polsce
składa prezydent Czechosłowacji V. Havel. 291 1990 T. Mazowiecki składa w Strasbur-
gu wniosek o przyjęcie Polski do Rady Europy. 14X11990 ministrowie spraw zagra-
nicznych RP i REN podpisują w Warszawie traktat o potwierdzeniu istniejącej granicy
między obu państwami. 19 XI 1990 Polska podpisuje Traktat o konwencjonalnych siłach
w Europie (CFE). W grudniu 1990 zostają rozpoczęte negocjacje w sprawie Układu
Europejskiego o stowarzyszeniu Polski i WE, zakończone jego podpisaniem 16 XII
1991. 15 II 1991 w Wyszehradzie przywódcy Polski, Czechosłowacji i Węgier podpi-
624 Część V. Polityka zagraniczna Polski
sują porozumienie o współpracy. W kwietniu 1991 Polsce udaje się osiągnąć porozu-
mienie z Klubem Paryskim w sprawie redukcji o 50% polskiego zadłużenia gwaran-
towanego przez rządy państw zachodnich. 26 VI 1991 w Budapeszcie przedstawiciele
9 państw członkowskich RWPG podpisują protokól likwidujący jej działalność. 1 VII
1991 w Pradze państwa strony Układu Warszawskiego podpisują protokół kończący
działalność tej organizacji. 26 XI Polska zostaje przyjęta do Rady Europy. 2 XII'1991
Polska uznaje niepodległość Ukrainy. 20 XII 1991 roku Polska zostaje członkiem Pół-
nocnoatlantyckiej Rady Współpracy. 26 XII 1994 na mocy porozumienia podpisanego
w Białowieży przez przywódców Rosji, Białorusi i Ukrainy ZSRR przestaje oficjalnie
istnieć.
W latach 1992-1995 Polska kontynuuje transformację wewnętrzną, wzmacnia swoje
działania zewnętrzne w kierunku integracji z Zachodem oraz popiera niepodległość no-
wych państw powstałych z byłych republik radzieckich. 5 III 1992 podczas spotkania mi-
nistrów spraw zagranicznych położonych w basenie Morza Bałtyckiego zostaje utworzo-
na Rada Państw Morza Bałtyckiego, a Polska zostaje jej założycielem. 22 V 1992 w czasie
wizyty L. Wałęsy w Rosji zostaje podpisany traktat o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współ-
pracy oraz porozumienie o wycofaniu wojsk rosyjskich z terytorium RP. 14 VIII 1992 by-
ły premier RP T. Mazowiecki zostaje specjalnym sprawozdawcą Komisji Praw Człowieka
ONZ ds. przestrzegania praw człowieka w byłej Jugosławii. 21 XII 1992 w Krakowie Pol-
ska, Czechosłowacja i Węgry podpisują Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym
Handlu (CEFTA). 111993 Polska uznaje Czechy i Słowację za sukcesorów Czechosło-
wacji. 13 HI 1993 Polska ratyfikuje Europejską Konwencję Ramową o współpracy trans-
granicznej między wspólnotami i władzami terytorialnymi. 28 VII 1993 rząd RP i Stolica
Apostolska podpisują konkordat. W dniach 25—26 VIII 1993 wizytę w Polsce składa pre-
zydent Rosji B. Jelcyn, w trakcie jej trwania pada stwierdzenie, że Rosja nie sprzeciwia
się członkostwu Polski w NATO (z którego się później Rosja wycofała). 18 IX 1993 ostat-
ni żołnierze rosyjscy opuszczają Polskę. 1211994 w Pradze przywódcy Grupy Wyszeh-
radzkiej poruszają z prezydentem USA B. Clintonem kwestię Partnerstwa dla Pokoju.
1111994 wchodzi w życie III część Układu Europejskiego o stowarzyszeniu między RP
a WE. 211 1994 Polska podpisuje w Brukseli ramowy dokument o uczestnictwie w PdP.
8IV 1994 w Atenach Polska składa wniosek o przyjęcie do UE. 15 IV 1994 Polska pod-
pisuje Akt Końcowy Rundy Urugwajskiej GATT i porozumienie o utworzeniu WTO.
28IX 1995 roku w Brukseli zostaje ogłoszone Studium o rozszerzeniu NATO. 8 XI1995
Polska zostaje wybrana w skład Rady Bezpieczeństwa na dwuletnią kadencję w latach
1996-1997.
Lata 1996-2004 to intensyfikacja i uwieńczenie starań Polski o przyjęcie do NATO
i UE. 22 XI 1996 Polska zostaje przyjęta do OECD. 8 VII 1997 na szczycie NATO w Ma-
drycie Polska, obok Czech i Węgier, zostaje zaproszona do negocjacji o członkostwo.
16 XII 1997 ministrowie spraw zagranicznych NATO podpisują Protokoły Akcesji i roz-
poczyna się ich ratyfikacja. 1 I 1998 Polska obejmuje przewodnicto w OBWE. 31 1111998
ma miejsce oficjalne rozpoczęcie negocjacji Polski o przystąpieniu do UE. 121111999
w miejscowości Independence ministrowie spraw zagranicznych Polski, Czech i Węgier
składają dokumenty akcesji do NATO i państwa te stają się jej członkami. 13 XII 2002
Rozdział 24. Uwarunkowania, koncepcje i realizacja polityki zagranicznej Połski 625
w Kopenhadze w trakcie szczytu UE i państw kandydujących Polska pomyślnie koń-
czy negocjacje akcesyjne z UE. 11 2003 wchodzi Traktat Nicejski. 17 IU 2003 prezydent
A. Kwaśniewski podpisuje zgodę na udział polskiego kontyngentu wojskowego w in-
terwencji w Iraku. 20 IT 2003 Prezydent USA J. W. Bush podjąl decyzję o rozpoczęciu
interwencji zbrojnej w Iraku. W dniach 16—17IV 2003 w Atenach przywódcy 15 państw
i 10 kandydujących podpisują traktat o rozszerzeniu Unii. I V 2004 10 państw w tym
Polska przystępuje do UE.
Od roku 2004 Polska, stając się integralną częścią Zachodu, chce z tego faktu osią-
gnąć jak największe korzyści i wypracować dla siebie silną pozycję w strukturach trans-
atlantyckich i unijnych, starając się zachować dotychczasową rolę bliskiego sojusznika
USA i twardego gracza w UE, co powoduje jednak szereg problemów w harmoniza-
cji tej polityki. Członkostwo Polski w NATO i UE jest ostatecznym potwierdzeniem
przynależności Polski do Zachodu i daje jej możliwość udziału w podejmowaniu decyzji
i kształtowaniu polityki tego bloku. Oznacza to także konieczność koordynacji polityki
w tym również zagranicznej i nabycie umiejętności wypracowywania wspólnego stano-
wiska z naszymi zachodnimi partnerami.
Polityka zagraniczna wobec sąsiadów. Przed rokiem 1989 sąsiadowała z trzema pań-
stwami: NRD, Czechosłowacją i ZSRR. Po zmianach na przełomie lat 1989—1991 Pol-
ska znałazła się w nowej sytuacji politycznej, mając siedmiu nowych sąsiadów: Niemcy,
Czechy, Słowację, Ukrainę, Białoruś, Litwę i Rosję, z którymi należało podpisać trak-
taty o przyjaźni i współpracy, regulujące wiele podstawowych kwestii i dające prawne
podstawy do dalszego rozwoju wzajemnych stosunków. Traktaty te zostały podpisane
na początku lat 90. Są one do siebie zbliżone pod względem treści i zawartych sfor-
mułowań. W kazdym z nich znajdują się odniesienia historyczne, potwierdzenie nie-
naruszalności granic, ponadto wszystkie traktaty tworzą podstawy stosunków politycz-
nych, gospodarczych, współpracy naukowo-technicznej, współpracy transportowej, kul-
turalnej, ochrony środowiska i wymiany młodzieży. Poruszają także zagadnienia w za-
kresie ochrony praw mniejszości narodowych, kwestie ważności wcześniejszych umów
międzynarodowych oraz ustalają mechanizm regularnych konsultacji na różnych szcze-
blach.
Stosunki Polski z sąsiadami układają się na ogół poprawnie. Wyjątek stanowią sto-
sunki z Rosją i Białorusią. Ale nawet nie najlepsze stosunki polityczne nie przekładają
się na stosunki handlowe i gospodarcze, których dynamika wzrostu jest znacząca.
25 Zobacz szerzej: Traktat między RP a RFN o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, podpisany
w Bonn 17 czerwca 1991 roku, wszedł w życie 16 stycznia 1992 roku; Układ między RP a Czeską i Słowacką
Republiką Federacyjną o dobrym sąsiedztwie, solidarności i przyjacielskiej współpracy, podpisany w Krakowie
6 października 1991, wszedł w życie 4 maja 1992 roku; Traktat między RP a Ukrainą o dobrym sąsiedztwie,
przyjaznych stosunkach i współpracy, podpisany w Warszawie 18 maja 1992 roku, wszedł w życie 30 grudnia
1992 roku; Traktat między RP a Federacją Rosyjską o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współpracy, podpisany
w Moskwie 22 maja 1992 roku, wszedł w życie 8 maja 1993 roku; Traktat między RP a Republiką Białoruś
o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, podpisany w Warszawie 23 czerwca 1992 roku, wszedł w życie
30 marca 1993 roku; Traktat między RP a Republiką Litewską o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej
współpracy, podpisany w Wilnie 26 kwietnia 1994 roku, wszedł w życie 25 listopada 1994 roku [w:] A. Przy-
borowska-Klimczak, W. Staszewski, Stosunki traktatowe Polski z państwami sąsiednimi. Wybór dokumentów,
Lublin 1998.
 óriż stoi
ja
626 || Część V. Polityka zagraniczna Polski Rozdział 24. Uwarunkowania, koncepcje i realizacja polityki zagranicznej Polski
—— 627
Udział Polski w organizacjach międzynarodowych. Polska jest uczestnikiem więk- Kupiecki R., Szczepanik K., Polityka zagraniczna Polski 1918-1994, Warszawa 1995.
szości najbardziej znaczących organizacji międzynarodowych, w tym zarówno o zasię- Kuźniar R. [red.], Między polityką a strategią, Warszawa 1994.
gu globalnym — jak ONZ i jej 16 wyspecjalizowanych agend oraz 2 autonomicznych Kuźniar R., Szczepanik K. [red.], Polityka zagraniczna RP 1989—2002, Warszawa 2007.
Światowej Organizacji Handlu (WTO) i Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej Mieroszewski J., Final klasycznej Europy, Lublin 1997.
Moczulski L., Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 2000.
(IAEA), Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD); jakia zasięgu po-
Przyborowska-Klimczak A., Staszewski W, Stosunki trakiatowe Polski z państwami sąsiednimi.
nadregionalnym — OBWE, i regionalnym — Rada Europy, CEFTA, Inicjatywa Środ. Wybór dokumentów, Lublin 1998.
kowoeuropejska, Rada Państw Morza Bałtyckiego. Ponadto stara się brać udział w pra- Staniszkis J., Władza globalizacji, Warszawa 2003.
cach Grupy Wyszehradzkiej (Polska, Czechy, Słowacja, Węgry) i Trójkąta Wcimarskiego
(Francja, Niemcy, Polska). Dla Polski najważniejszą rolę odgrywa jednak członkostwo
w NATO i UE. Dodatkowo Połska jest obserwatorem w wielu innych organizacji mię-
dzynarodowych. Bcz względu na status członkostwa, zakres aktywności jest ograniczony
stosunkowo skromnymi możliwościami finansowymi Polski w realizacji wielu podejmo-
wanych inicjatyw i planów.
Aktywność Polski w stosunkach międzynarodowych. W ostatnich łatach należy od-
notować znaczący wzrost aktywności Polski. Po roku 1989 Polska nawiązała lub wznowi-
ła stosunki dyplomatyczne z 48 państwami i obecnie utrzymuje stosunki dyplomatyczne
ze 180 państwami świata (na 191 państw należących do ONZ). RP posiada za granicą
96 ambasad, 7 stałych przedstawicielstw: w Brukseli — przy NATO i UŻE oraz UE,
w Genewie — przy Biurze Narodów Zjednoczonych, w Nowym Jorku — przy ONZ,
w Paryżu — przy OECD, w Strasburgu — przy Radzie Europy oraz w Wiedniu —
przy Biurze NZ i innych organizacjach międzynarodowych, a także 19 instytutów pol-
skich, zajmujących się promocją języka i kultury polskiej. W roku 2004 Polska posiadała

Azost
w Świecie 296 urzędów konsularnych, w tym 136 urzędów zawodowych oraz 160 urzę-
dów kierowanych przez konsułów honorowych. W strukturze placówek zawodowych
znajdowało się 50 konsulatów generałnych, 37 wydziałów konsularnych w ambasadach
RP oraz 49 stanowisk konsularnych w mniejszych liczbowo placówkach dyplomatycz-
nych.

Problemy do dyskusji

„ Kulturowe i historyczne uwarunkowania polityki zagranicznej RP.

—

„ Zmiany położenia geopolitycznego Polski: porównać okres II Rzeczypospolitej,

N

Polski Ludowej i III Rzeczpospolitej.

. Nowe uwarunkowania polityki zagranicznej RP w świecie pozimnowojennym.
OUR w

„. Bezpieczeństwo energetyczne jako uwarunkowanie polityki zagranicznej RP.

„ Koncepcje polityki wschodniej RP.
. Etapy realizacji polityki zagranicznej RP.

Zalecana literatura

Faryś I., Koncepcje polskiej polityki zagranicznej 1918-1939, Warszawa 1981.

Haliżak E. [red.], Bezpieczeństwo narodowe Polski. Geopolityczne i geoekonomiczne uwarunkowa-
nia, Toruń 1995.

A
e
Rozdział 25
mka
Andrzej Dumala
Unia Europejska w polityce zagranicznej Polski
po 1989 roku
e
a
Po roku 1989 Wspólnota Europejska, a później od 1993 roku Unia Europejska, stała
aka.
się jedną z najważniejszych zmiennych w polityce zagranicznej Polski. W tym czasie po-
R
zycja Polski ewoluowała od statusu państwa nawiązującego stosunki do statusu państwa
członkowskiego Unii Europejskiej. Syntetycznie rzecz ujmując, zmienna ta ewoluowa-
ła w swoim charakterze od zmiennej niezależnej do zmiennej załeżnej. Traktując rzecz
bardziej funkcjonalnie — od zmiennej orientującej do zmiennej organizującej naszą po-
litykę zagraniczną.
W niniejszej analizie zastosowano podejście zgodne z teorią działań politycznych.
Przyjęto bowiem, że polityka zagraniczna to zespół działań międzynarodowych podej-
mowanych przez państwo, intencjonalnych, sensownych, jednostronnych, asymetrycz-
nych, sekwencyjnych, jednolitych, scentralizowanych, suwerennych, ciągłych, realizowa-
nych, przede wszystkim, za pomocą metod i środków dyplomatycznych wynikających
z racji stanu, i skierowanych do środowiska międzynarodowego.
Konsekwencją takiego ujęcia problemu jest marginalne potraktowanie stosunków
dwustronnych Polski z państwami i organizacjami międzynarodowymi. Należy jednak
podkreślić, że istnieje wiele istotnych współzależności między tymi obszarami naszej
polityki zagranicznej. Przykładem jest kompleks spraw związanych z członkostwem
Polski w Radzie Europy i NATO czy stosunków z Niemcami.
Cele ogólne tego rozdziału to syntetyczne przedstawienie genezy polityki zagranicz-
nej Polski wobec UE, działań Polski w procesie akcesji do UE i wpływu członkostwa
w UE na politykę zagraniczną Polski.
Rozpatrując rzecz w kontekście analizowanej zmiennej, można stwierdzić, iż w okre-
sie od 1989 roku polityka zagraniczna Polski przeszła przez pięć głównych faz:
— pierwsza faza lat 1989—1990 — normalizowania, nawiązywania i instytucjonalizo-
wania kontaktów Polski ze Wspólnotami Europejskimi;
— druga faza lat 1991-1997 — rozwoju stosunków umownych i dialogu polityczne-
go, który intensyfikował się stopniowo w miarę postępów przemian w Polsce i rozwoju
stosunków w ramach stowarzyszenia Polski ze Wspólnotami i państwami członkowski-
mi; istotą tej fazy było zmaksymalizowanie korzyści wynikających ze statusu państwa
stowarzyszonego i doprowadzenie do rozpoczęcia negocjacji akcesyjnych;
Rozdział 25. Unia Europejska w polityce zagranicznej Polski po 1989 roku 629
— trzecia faza lat 1998-2003 — negocjacji o członkostwo Polski w Unii Europej-
skiej; pogłębiania refieksji na temat jego korzyści i kosztów, a także przyszłej polityki
zagranicznej Polski i kształtu UE;
— czwarta faza 2003-2004 — aktywnego obserwatora i uczestnika procesów decy-
zyjnych w UE;
— piąta faza po 1 maja 2004 r. — pełnoprawnego czlonka — weryfikacji w praktyce
przyjętej koncepcji i adaptacji do wewnątrzunijnych uwarunkowań.
Wyróżnione wyżej fazy wpisują się doskonale w trzy etapy rozwoju polityki zagranicz-
nej Polski po 1989 roku, wyznaczone przez Romana Kuźniara i Krzysztofa Szczepanika.
Ich zdaniem są to: 1. etap „suwerenności” (lata 1989-1992), w którym chodzilo przede
wszystkim o bezpieczne wyzwolenie się z zależności i ograniczeń okresu wcześniejsze-
go, zbudowanie podstaw przyszłych stosunków z sąsiadami, a także określono kierunek
polityki na Unię Europejską i Pakt Północnoatlantycki; 2. etap „bezpieczeństwa” (lata
1993-1997), w którym priorytetem było uzyskanie członkostwa w Pakcie Północnoatlan-
tyckim; 3. etap „rozwoju” (od 1998 roku), w którym priorytetem stało się uzyskanie
członkostwa w Unii Europejskiej i wykorzystanie go dla rozwoju kraju.!
i
1. Faza lat 1989—1991 — geneza nowej polityki zagranicznej
Naturalną konsekwencją wewnętrznej transformacji ustrojowej oraz zmian w środo-
wisku międzynarodowym Polski po 1989 roku była jakościowa zmiana polityki zagranicz-
nej Polski. Zmiana ta widoczna jest zwłaszcza na tle okresu poprzedniego. Jak konklu-
duje R. Kuźniar, charakterystyka polityki zagranicznej Polski przed 1989 rokiem da się
w swojej istocie sprowadzić do satelityzmu wobec ZSRR, a po przełomie stanowi jego
zaprzeczenie i jest suwerenną polityką suwerennego państwa. Podstawowym ogólnym
zadaniem pierwszego niekomunistycznego rządu Tadeusza Mazowieckiego, utworzone-
go 12 września 1989 roku, oraz rządów kolejnych było przekształcenie polityki zagra-
nicznej PRL w pełni polską politykę zagraniczną, której główną wartością i celem stało
się odzyskanie pełnej wewnętrznej i międzynarodowej suwerenności państwa, a konkret-
ne działania miały doprowadzić do realizacji triady celów: suwerenność — bezpieczeń-
stwo — rozwój.” Zadania te wymagały nie deklaratywnego, a faktycznego przekształce-
nia geopolitycznego położenia i geostrategicznej pozycji Polski. Sytuacja, jaka powstała
po załamaniu się systemu bezpieczeństwa i systemu integracji gospodarczej opartego na
Układzie Warszawskim i RWPG oraz na ogólnej równowadze Wschód—Zachód posta-
wiła Polskę przed bezalternatywnym wyborem orientacji na związanie się z instytucjami
politycznymi i gospodarczymi Europy Zachodniej. Warto tu zaznaczyć, że idea neutral-
ności została odrzucona. Minister K. Skubiszewski stwierdził wprost: „Ideę neutralności
odrzucam jako ustawiającą Polskę raczej w biernej roli uczestnika stosunków międzyna-
rodowych”.3
1 R. Kuźniar, K. Szczepanik, Wprowadzenie. Podstawy polityki zagranicznej RP, tw: ] Polityka zagraniczna
RP 1989-2002, pod red. R. Kuźniarai K. Szczepanika, Warszawa 2002, s. 28.
2 R. Kuźniar, Nowa polska polityka zagraniczna, „Sprawy Międzynarodowe” 1991, nr 10, s. 8 i 12.
3_K. Skubiszewski, Polska i Sojusz Północnoatlantycki w latach 1989-1991, „Sprawy Międzynarodowe”
1999, nr 1, s. 17.
 Aa wŁAALEAAA
oo
630 ||| Część V. Polityka zagraniczna Polski
Priorytetem stała się szeroko pojęta polityka europejska, ujęta w haśle „powrotu do
aaa
Europy”. Świadczy o tym lista priorytetów polityki zagranicznej Polski przedstawiona
przez ministra K. Skubiszewskiego w sejmowym exposć wygłoszonym 26 kwietnia 1990
a
roku. Za priorytetowe uznano: 1) współtworzenie systemu bezpieczeństwa europejskie-
go. przede wszystkim przy użyciu KBWE oraz poprzez powiązania ze Wspólnotami Eu-
ropejskimi i Radą Europy; 2) współpracę z potężnymi sąsiadami: ZSRR i Niemcami;
3) rozwijanie nowych powiązań regionalnych; 4) rozszerzanie powiązań z państwami cy-
wilizacji zachodniej, USA i Europy Zachodniej; 5) rozbudowę stosunków z państwami
innych kontynentów; 6) rekonstrukcję stosunków gospodarczych Polski z zagranicą (re-
dukcja zadłużenia, wykorzystanie pomocy gospodarczej); 7) współpracę z organizacjami
międzynarodowymi; 8) umacnianie podstawowych zasad prawa i stosunków międzyna-
rodowych, w tym ochrony praw człowieka; 9) znoszenie barier w ruchu osobowym oraz
łączność z Polonią."
Zdaniem R. Kuźniara „europocentryzm w polityce zagranicznej odrodzonej Polski
był jak najbardziej uzasadniony. Konieczna byta koncentracja uwagi i wysilku na zacho-
dzącej w Europie transformacji, gdyż w grę wchodziła obrona naszej racji stanu w no-
wych warunkach. Zresztą, połityka zagraniczna Polski jest obecnie w sposób naturalny
raczej europejska niż globałna, co jest zgodne z interesami kraju”.* Reorientacja polityki
zagranicznej w kierunku związków z Europą Zachodnią byla powrotem do tradycyjnej
polityki niepodlegiej Polski. Nadanie priorytetu związkom ze Wspólnotami Europejski-
mi wynikało z przekonania o ich bardzo ważnej roli w procesie jednoczenia Europy, jej
wysokiego poziomu dobrobytu materialnego, jej istotnej roli w globalnych międzynaro-
dowych stosunkach politycznych i gospodarczych.
Trzeba jednak przypomnieć, że pewne działania wobec Wspólnot wyprzedziły prze-
tom 1989 roku i, jak się później okazało, były ważnym elementem procesu budowania
stosunków Polski ze Wspólnotami Europejskimi. Chodzi tu przede wszystkim o wspól-
ną deklarację między RWPG i EWG, podpisaną 25 czerwca 1988 r. w Luksemburgu,
o wzajemnym uznaniu, która zakończyła okres nienormalnych stosunków między stro-
nami. Jej konsekwencją dla relacji Polski ze Wspólnotami było nawiązanie oficjalnych
stosunków dyplomatycznych między stronami.5 W lipcu 1989 roku utworzona została
misja Polski przy Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej w Brukseli. Następnie rozpo-
częto rozmowy na temat umowy o handlu i współpracy gospodarczej zakończone jej
podpisaniem 19 września 1989 roku w Brukseli. Miała ona charakter nieuprzywilejo-
wanej umowy handlowej mającej obowiązywać do 1994 roku. Przy okazji negocjacji te-
go układu Polska sondowała możliwość rozpoczęcia rokowań nad układem stowarzy-
szeniowym oraz wielokrotnie podkreślała, że jej celem jest członkostwo we Wspólno-
tach.”
»
4 Sejmowe exposć ministra K. Skubiszewskiego wygłoszone 26 kwietnia 1990 roku, „Zbiór Dokumentów
1991, nr 2, s. 11-15.
5 R. Kuźniar, op. cit., s. 25.
6 Szerzej na ten temat: A. Podraza, Stosunki polityczne i gospodarcze Wspólnoty Europejskiej z państwami
Europy Środkowej i Wschodniej, Lublin 1996, s. 154-160.
TJ]. Mulewicz, Doświadczenia Polski w negocjacjach w sprawie Układu o stowarzyszeniu ze Wspólnotami
Europejskimi, „Studia i Materiały PISM” 1992, nr 36, s. 5-6.
Rozdział 25. Unia Europejska w polityce zagranicznej Polski po 1989roku _ 631
W tym początkowym okresie kształtowania się nowej polityki zagranicznej Polski do-
minowała koncepcja wielu uzupełniających się i zazębiających się wzajemnie rozwiązań
instytucjonalnych. Stąd działania były wielokierunkowe i różnorodne. Przykladem może
być inicjatywa rządu T. Mazowieckiego z początku 1990 roku, który szukając zbliżenia ze
Wspólnotami Europejskimi, wyszedł z bardzo ciekawą, ale niezrealizowaną, propozycją
utworzenia Stałej Rady Współpracy Europejskiej. Zadaniem jej mialo być podtrzymanie
trwałego dialogu politycznego między wszystkimi państwami europejskimi i wspólnota-
mi integracyjnymi oraz wytyczanie drogi ogólnoeuropejskim formom integracji. Obo-
wiązujące wtedy w Europie struktury gospodarcze, polityczne i militarne skupialy bądź
państwa Zachodu, bądź Wschodu i byly elementem umacniającym fragmentację konty-
nentu. Celem inicjatywy Polski miało być stworzenie struktury obejmującej calą Euro-
pę, ale niepodważającej egzystencji regionalnych wspólnot, które w perspektywie czasu
nie powinny być elementem rozbicia kontynentu.* [nicjatywa Polski zbiegła się w czasie
z ideą prezydenta Francji Francois Mitterranda utworzenia konfederacji europejskiej.
Inicjatywy nie uzyskaly poparcia w Europie Zachodniej i w państwach Europy Środko-
wej i Wschodniej, których celem było szybkie stowarzyszenie się, a potem czlonkostwo
we Wspólnotach. Urzeczywistnienie inicjatyw Polski i Francji moglo odsunąć w czasie
realizację planu członkostwa.
Podczas wizyty w siedzibie Wspólnot Europejskich w Brukseli w lutym 1990 roku
premier T. Mazowiecki oficjalnie stwierdzil, że celem strategicznym Polski jest zacieśnia-
nie więzów ze Wspólnotami aż do pełnego członkostwa. Wyraził zainteresowanie Polski
w rozpoczęciu procedury stowarzyszeniowej, z zaznaczeniem, że podjęcie tych starań
powinno uwzględnić istniejące związki Polski z krajami Europy Centrałnej oraz ZSRR.”
Realizując ten cel, Polska 19 maja 1990 roku złożyła formalny wniosek w sprawie roz-
poczęcia negocjacji o stowarzyszeniu. Wolę szybkiego rozpoczęcia negocjacji rząd po-
twierdził w przedstawionym 21 czerwca 1990 roku w Brukseli Memorandum w sprawie
zasad stowarzyszenia Polski z Europejską Wspólnotą Gospodarczą. Dokument ten zawie-
rał projekt układu o stowarzyszeniu, a także po raz kolejny potwierdzał chęć przystąpie-
nia Polski do Wspólnot.!* Pierwsza tura negocjacji rozpoczęła się 22 grudnia 1990 roku
w Brukseli. Ich zakończenie zakładano na połowę 1991 roku, a wejście w życie umowy na
początek 1992 roku. Podstawą negocjacji był projekt przedstawiony przez Komisję Eu-
ropejską. Przewodniczący połskiej delegacji negocjacyjnej Jarosław Mulewicz określił
rokowania nad układem jako niełatwe i długie. Zakończyły się one po jedenastu mie-
siącach 22 listopada 1991 roku. Problemem w negocjacjach okazał się sam cel stowarzy-
szenia i sprawa dostępu polskich towarów do rynków państw członkowskich Wspólnot.
Ostatecznie Układ Europejski, ustanawiający Stowarzyszenie między Rzeczpospolitą Pol-
ską z jednej strony a Wspólnotami Europejskimi i ich Państwami Członkowskimi z drugiej
strony podpisany został 16 grudnia 1991 roku w Brukseli. Polska ratyfikowała Układ 20
8 $. Parzymies, Integracja europejska w polityce zagranicznej III RP, (w:] Polityka zagraniczna RP 1989-
2002, s. 68.
9. Przemówienie premiera RP T. Mazowieckiego w Parlamencie Europejskim, Bruksela, 1 lutego 1990 r,
„Zbiór Dokumentów” 1991, nr 1, s. 31.
10 Memorandum w sprawie zasad stowarzyszenia Polski z Europejską W;pólnotą Gospodarczą, „Zbiór
Dokumentów” 1991, nr 3, s. 87-102.
 dy ZIE
632 — ,/////////////////—- Część V. Polityka zagraniczna Polski
Fa
mw m
października 1992 roku. Ponieważ równolegle trwał proces ratyfikacji Traktatu o Unii
Europejskiej, państwa członkowskie Wspólnot ociągały się z ratyfikacją Układu Euro-
pejskiego. Ostatecznie wszedł on w życie dopiero 1 lutego 1994 roku, chociaż pierwotnie
| 2. Faza lat 1991-1997 — okres po podpisaniu Układu Europejskiego
| przewidywano, że stanie się to 1 stycznia 1993 roku. Antycypując trudności ratyfikacyjne,
| część handlowa Układu, niewymagająca ratyfikacji, w formie Umowy Przejściowej weszła
| w życie już 1 marca 1992 roku.
Determinacja Polski w dążeniu do uzyskania członkostwa we Wspólnotach została
zaznaczona w ostatnim zdaniu preambuły Układu, gdzie stwierdzono, że „końcowym
celem Polski jest członkostwo we Wspólnocie, a Stowarzyszenie zdaniem Stron pomo-
że Polsce osiągnąć ten cel”.'' Zapisy dotyczące przyszłego członkostwa w preambule
i dialogu politycznego były nowymi formułami w układach stowarzyszeniowych Wspól-
not. Nie czyniły one wyraźnego zobowiązania dla Wspólnot do przyjęcia Polski w po-
czet członków, ale dla Polski były ważnym wyznacznikiem polityki zagranicznej, dając
podstawę i dodatkowe możliwości współpracy politycznej z państwami członkowskimi
Wspólnot, a także państwami Europy Środkowej, które zawarły podobne układy. Układ
Europejski oceniany jest generalnie jako korzystny dla Polski. Został wynegocjowany
i podpisany w trudnych okolicznościach politycznych i gospodarczych. Z upływem czasu
jego ocena stawała się bardziej krytyczna, gdyż nie odpowiadał on ambicjom i interesom
Polski, dążącej do członkostwa w Unii.
Należy pamiętać, że Polska prowadziła w tym okresie bardzo intensywne działania
zmierzające do zacieśnienia kontaktów z innymi organizacjami i ugrupowaniami poli-
tycznymi oraz gospodarczymi Zachodu. Fakty takie jak członkostwo w Radzie Euro-
py od 26 listopada 1991 roku, porozumienie o partnerskiej współpracy z Organizacją
Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) z czerwca 1991 roku (członkiem OECD
Polska stała się 22 listopada 1996 roku) miały ogromne znaczenie. Członkostwo w Ra-
dzie Europy było warunkiem koniecznym przy staraniach o członkostwo we Wspólno-
tach Europejskich.
Odrębnym, ale integralnie związanym problemem były stosunki z NATO i UZE. Sta-
rania Polski o wejście do Wspólnot były niezależne od zabiegów o członkostwo w Soju-
szu, ale oba te procesy tworzyły pewną całość. Perspektywa wejścia do Wspólnot poja-
wiła się nawet wcześniej niż udział w NATO. To drugie członkostwo, mimo że pozornie
trudniejsze, zmaterializowało się jednak wcześniej. Minister K. Skubiszewski w swojej
ocenie polskiej polityki zagranicznej lat 1989-1991 stwierdził, że „w polityce wiązania
się ze Wspólnotą Europejską osiągnęliśmy w latach 1989—1991 postęp większy niż wo-
bec NATO. Nasze dążenie do członkostwa we Wspólnocie uważałem za decydujące dla
utrzymania naszej niepodległości, wzmocnienia naszej stabilizacji oraz zapewnienia Pol-
sce odbudowy i postępu gospodarczego i cywilizacyjnego”.!? Trzeba podkreślić, że dą-
żąc równolegle do członkostwa w obu tych organizacjach Polska podejmowała działania
11 Por. Układ Europejski, ustanawiający Stowarzyszenie między Rzeczpospolitą Polską z jednej strony
a Wspólnotami Europejskimi i ich Państwami Czlonkowskimi z drugiej stron, załącznik do Dz. U. RP 1994,
nr 11, poz. 38.
12 K. Skubiszewski, op. cit., s. 50.
Rozdział 25. Unia Europejska w połityce zagranicznej Polski po 1989roku _ 633
dwustronne i wielostronne wobec niemał tej samej dużej grupy państw Europy Zachod-
niej — członków UE i NATO.
Czlonkostwo Polski w UE mogło być osiągnięte generalnie dwoma sposobami: albo
po spelnieniu kryteriów formalnych określonych w Traktacie WE i Traktacie o UE, albo
wskutek wystąpienia nadzwyczajnych okoliczności politycznych, poprzez decyzję poli-
tyczną, której cełem byłoby wzmocnienie i ustabilizowanie demokratycznych przemian.
Polska oczywiście nie mogla samodzielnie określić formuły wejścia, mogła jedynic po-
przez dostosowywanie się do kryteriówi polityczne oddziaływanie przyspieszać ten pro-
ces. Unia stopniowo wypracowała swoją strategię rozszerzenia, której istotą było stop-
niowe dochodzenie państw stowarzyszonych do czlonkostwa. Płan zakładał stopniową
tzw. strukturyzację dialogu, czyli intensyfikację dialogu i wspólpracy politycznej, następ-
nie prawnej, gospodarczej, kulturalnej i innej, a zarazem zwiększanie zakresu współpra-
cy i pomocy finansowej. Instrumentem prawnym i realizacyjnym dla tych działań stał
się Uklad Europejski, w tym zwłaszcza system instytucjonalny stowarzyszenia.'* Trzeba
zauważyć, że bez względu na to, jaką rolę Układ Europejski odegrał w procesie docho-
dzenia do członkostwa, to miał on wartość sam w sobie jako ważny akt prawny i niewąt-
pliwy sukces polityki zagranicznej Polski. Stanowil fundament i narzędzie współpracy
politycznej i gospodarczej Polski z Unią w okresie przedczłonkowskim, a także, co rów-
nie istotne, wyznacznik reformy systemowej i polityki zagranicznej Polski wobec państw
trzecich.
Podpisanie Układu Europejskiego nie oznaczało otwarcia drogi do członkostwa, ałe
było bardzo ważnym krokiem w tym kierunku. Ponieważ Wspólnoty w Układzie nie pod-
jęły żadnych formalnych zobowiązań co do członkostwa Polski, celem działań polityki
zagranicznej Polski w tym okresie stało się doprowadzenie do decyzji o rozszerzeniu
i określenie warunków oraz daty członkostwa. Zdaniem Jerzego Menkesa charakter
polskiego Układu Europejskiego ewoluował w kierunku od układu „wspomagającego
akcesję pactum de negotiando, który nakładał obowiązek prowadzenia w dobrej wierze
rokowań z Polską w przedmiocie akcesji” do pactum de contrahendo, który nakładał na
UE obowiązek zawarcia umowy o członkostwie, w konsekwencji wewnątrzunijnych pro-
cesów decyzyjnych.'* Należy dodać, że na ewolucję tę wpływały także ukierunkowane
działania Polski.
Negocjacje układu stowarzyszeniowego toczyły się między partnerami o nierów-
nej pozycji ekonomicznej. Priorytetowy cel osiągnięcia pełnego członkostwa nie miał
w przypadku Polski silnego podłoża ekonomicznego. Wobec tego Polska musiała zre-
kompensować te niedostatki potencjału większą aktywnością dyplomatyczną.
W krótkim czasie po wejściu w życie Umowy Przejściowej udział państw UE w obro-
tach handlowych Polski z zagranicą znacznie wzrósł i sięgnął powyżej 60%. Fakt ten miał
13 Ą, Harasimowicz, J. Pietras, Stan i perspektywy stosunków Polski z Unia Europejską, „Sprawy Między-
narodowe” 1994, nr 1, s. 63.
14], Menkes, Ewolucja Układu Europejskiego a przemiany w stosunkach Polska--Unia Europejska, „Sprawy
Międzynarodowe” 1995, nr 4, s. 90.
 634 Część V. Polityka zagraniczna Polski
ogromne znaczenie, stanowiąc jeden z najważniejszych obiektywnych wyznaczników po-
łityki zagranicznej Polski. Trzeba jednak zauważyć, że stan stosunków gospodarczych
Polski z UE został ukształtowany w pierwszym okresie przede wszystkim pod wpływem
czynników politycznych, a dopiero w drugiej kolejności gospodarczych. W miarę uplywu
czasu i rozwoju dialogu politycznego z UE Polska przenosiła ciężar swoich działań na
sferę gospodarczą.
Układ Europejski stworzył między UE a Polską stowarzyszenie nowego typu, gdyż
w sferze ekonomicznej objął praktycznie wszystkie dziedziny wspólpracy gospodarczej.
Podstawowym celem gospodarczym Układu było utworzenie w ciągu 10 lat strefy wol-
nego handlu towarami przemysłowymi. Cel ten osiągnięto I stycznia 2002 roku.
Układ Europcjski zapoczątkował proces zbliżania się Polski do UE. Wprawdzie
nie przesądził ostatecznego celu, ale w wymiarze gospodarczym i politycznym stworzył
formalne i instytucjonalne podstawy wprowadzenia w życie rozwiązań warunkujących
czlonkostwo. W konsekwencji pojawił się problem sterowania i koordynowania proce-
sem dostosowań. Stanowiło to wyzwanie także dla polityki zagranicznej Polski. Zakres
działań dostosowawczych obejmował w zasadzie całokształt życia publicznego w Polsce.
Znaczna część tego procesu dokonywała się samorzutnie, a działania polityczne, w tym
także w polityce zagranicznej, ten proces ułatwiały.
Proces dochodzenia do członkostwa w UE wymagał od Polski obecności w tych sa-
mych strukturach współpracy międzynarodowej, w jakich uczestniczy UE, np. WTO
i OECD. Z tego powodu Polska musiała złożyć wnioski o członkostwo w tych organi-
zacjach i podjąć zabiegi dypłomatyczne o jego uzyskanie.
+ ETZNEC
Istotną rolę w procesie dochodzenia do członkostwa Polski w UE odgrywały nie tylko
rozstrzygnięcia formalne, ale również sposób postrzegania Polski przez społeczeństwa
państw UE. Stąd niezbędne były działania dyplomacji w kierunku poprawienia wizerun-
ku w tych społeczeństwach i przygotowania ich do postrzegania Połski jako przyszłego
członka.
Jednym z ważnych działań było złożenie 11 września 1992 roku na ręce prezyden-
cji brytyjskiej memorandum rządów Grupy Wyszehradzkiej (Czecho-Słowacji, Węgier
i Polski) o wzmocnieniu procesu integracji ze Współnotami Europejskimi oraz o przy-
pozor=
szłym członkostwie.!5 Reakcją Wspólnot Europejskich na ten dokument był raport Ko-
misji o Ściślejszym zbliżeniu z państwami Europy Środkowej i Wschodniej przyjęty na
szczycie Rady Europejskiej w Edynburgu 11 grudnia 1992 roku. Raport zawierał zachętę
i skłonił Polskę do dalszych działań zmierzających do ustalenia kryteriów przystąpienia
i harmonogramu negocjacji. W sejmowym exposć wygłoszonym 29 kwietnia 1993 roku
minister spraw zagranicznych K. Skubiszewski uznał intensyfikację procesu integrowa-
nia się ze Wspólnotami za priorytetowe zadanie polityki zagranicznej Polski.!5
Działania Polski i innych państw kandydujących doprowadziły do formalnego uzna-
nia rozszerzenia za cel Wspólnot Europejskich, co stało się na posiedzeniu Rady Eu-
ropejskiej w Kopenhadze w dniach 21-22 czerwca 1993 roku. W konkluzjach szczytu
stwierdzono, że państwa Europy Środkowej i Wschodniej uzyskają członkostwo w Unii
15. „Monitor Integracji Europejskiej” 1995, nr 3, s. 22.
16 Zbiór Dokumentów” 1993, nr 2, s. 9-13.
Rozdział 25. Unia Europejska w polityce zagranicznej Polski po 1989roku __————— 635
Europejskiej po wypełnieniu określonych kryteriów politycznych i gospodarczych — na-
zywanych odtąd kryteriami kopenhaskimi.'”
Po zmianie rządu na lewicowy we wrześniu 1993 roku stanowisko Polski w spra-
wie członkostwa w Unii Europejskiej nie uległo zmianie. Minister spraw zagranicznych
Andrzej Olechowski w swoich wystąpieniach bardziej krytycznie oceniał Układ Euro-
pejski za brak jednoznacznej zapowiedzi członkostwa Polski we Wspólnotach, brak stra-
tegicznej wizji integracji w dziedzinie rolnictwa, zbyt wolne tempo liberalizacji dostępu
polskich towarów do rynku współnotowego oraz brak gotowości Wspólnot do wsparcia
działań dostosowawczych Polski do cztonkostwa.'$ W konsekwencji tej oceny 18 grud-
nia 1993 roku rząd przekazał Unii dokument pro memoria w sprawie członkostwa Polski
w Unii.” W dokumencie tym Polska jasno stwierdziła, że nie jest zainteresowana wyłącz-
nie współpracą ekonomiczną, ale również polityczną i chce doprowadzić do stworzenia
wspólnoty politycznej.
Po wejściu w życie Układu Europejskiego 1 lutego 1994 r. Unia Europejska nabrała
jeszcze większego znaczenia w polityce zagranicznej Polski. Polska uzyskała formalny
status państwa stowarzyszonego i możliwość prowadzenia dialogu w ramach instytucji
stowarzyszenia na temat samego stowarzyszenia, ale także w sprawie członkostwa.
Zasięg i charakter współpracy politycznej zostały określone w części pierwszej Ukła-
du Europejskiego (Dialog polityczny, art. 2-5). Strony zadeklarowały stworzenie i roz-
wój regularnego wieloszczeblowego dialogu politycznego w sprawach dwustronnych
i wielostronnych. Najwyższy szczebel stanowiły konsultacje między prezydentem Polski
a przewodniczącym Rady Europejskiej i przewodniczącym Komisji Europejskiej. Fo-
rum spotkań ministerialnych stanowiła Rada Stowarzyszenia, składająca się z członków
rządu Polski, Rady Europejskiej i Komisji Europejskiej. Szczebel niższy, przejmujący na
siebie największy ciężar pracy, stanowił Komitet Stowarzyszenia i jego podkomitety, któ-
ry tworzyli przedstawiciele Rady Unii Europejskiej i polscy wyżsi urzędnicy państwowi.
Art. 4 Układu wprowadził dodatkowo trzy inne formy dialogu politycznego: spotkania
dyrektorów politycznych MSZ. Polski, państw Trojki oraz Komisji; działania kanałami dy-
plomatycznymi, np. spotkania informacyjne przedstawicieli Polski z szefami i członkami
przedstawicielstw Wspólnot i ich państw członkowskich w Polsce, konsultacje w ramach
konferencji międzynarodowych, kontakty między przedstawicielami dyplomatycznymi
Polski, Wspólnot i państw członkowskich w państwach trzecich; przekazywanie regular-
nych informacji z zakresu współpracy politycznej.
Trzeba zauważyć, że Układ dopuszczał też inne formy gwarantujące umocnienie
i rozwój dialogu politycznego, ale nie zakładał włączenia Polski do jakichkolwiek dzia-
łań podejmowanych w ramach Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa. Do-
datkową płaszczyzną dialogu stał się również Parlamentarny Komitet Stowarzyszenia
złożony z przedstawicieli polskiego parlamentu i Parlamentu Europejskiego, a później
17 Wnioski Prezydencji przyjęte na posiedzeniu Rady Europejskiej, Kopenhaga 21-22 czerwca 1993 roku, [w:]
UZŻE a Europa Środkowa i Wschodnia, „Studia i Materiały” 1994, nr 76, s. 136.
18 Zbiór Dokumentów” 1993, nr 4, s. 115-119.
19 „Zbiór Dokumentów” 1993, nr 4, s. 122-125.
 ||:
j
636 _|||
———_ Część V. Polityka zagraniczna Polski
| także w ramach komitetów wspólnych z Komitetem Ekonomicznym i Społecznym oraz
Komitetem Regionów.
Polska już od momentu podpisania Układu starala się wykorzystywać wszelkie moż-
liwe kanały i okazje, aby rozwinąć kontakty polityczne z Unią i jej państwami członkow-
skimi. Początkowo akcent położono na kontakty dwustronne, a z czasem rosło znaczenie
kontaktów wielostronnych. Działania Polski zmierzały do inicjowania wspólnych wystą-
pień państw stowarzyszonych, co nie tylko wzmacniało siłę stanowiska, ale zmuszało do
współpracy i wypracowywania kompromisów, i co ważne, odpowiadało idei integracji
oraz koncepcji wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa."
Determinacja Polski w dążeniu do członkostwa została formalnie potwierdzona zło-
żeniem 8 kwietnia 1994 roku na ręce prezydencji sprawowanej przez Grecję oficjalne-
go wniosku o przyjęcie do Unii Europejskiej. Dzialanie to miało małe znaczenie ma-
akc
terialnoprawne i ograniczoną nośność polityczną, ale było bardzo ważne dla polityki
wewnętrznej, potwierdzając niezmienność polityki zagranicznej w warunkach zmienia-
HAB
jących się koalicji rządowych. Ponadto działanie to było wyrazem niezadowolenia Polski
ze stanu prawnych powiązań z UE.”!
W tym czasie celem naszych działań było przekonanie państw członkowskich Unii,
aby zastosowały wobec Polski tzw. formułę iberyjską, polegającą na potraktowaniu
okresu stowarzyszenia jako okresu przygotowawczego do pełnego członkostwa. 2 sierp-
nia 1994 roku Polska przedstawiła memorandum pod tytułem Oczekiwania Polski do-
tyczące przyspieszenia integracji Polski z Unią Europejską. Stało się to w momencie, gdy
prezydencję sprawowały Niemcy przychylne naszym staraniom. W dokumencie tym zna-
lazły się postulaty utworzenia Komitetu Politycznego Stowarzyszenia, organizowania
spotkań na szczycie przywódców państw członkowskich i stowarzyszonych UE, dopusz-
czenia Polski do prac organów Unii w charakterze obserwatora.?? Szczyt Rady Europej-
skiej w Essen w dniach 9-10 grudnia 1994 roku przyjął Raport Rady ds. Ogólnych na
temat strategii przygotowania do członkostwa państw stowarzyszonych Europy Środko-
wej i Wschodniej, jednakże nie spowodował jakościowej zmiany sytuacji. Najważniejszą
rzeczą było stworzenie strategii przedczłonkowskiej, w tym ram tzw. dialogu struktural-
nego, który dał państwom kandydującym możliwość szybszej wymiany informacji w pro-
cesie przygotowań do członkostwa. Unia bez odpowiedzi pozostawiła natomiast polski
postulat w sprawie ustalenia kalendarza członkostwa. Nie zostały też uwzględnione na-
sze starania o polepszenie dostępu polskich produktów rolnych do rynków UE.
Zinstytucjonalizowanie dialogu w postaci regularnych spotkań szefów państw i mi-
nistrów piętnastu państw członkowskich i sześciu państw stowarzyszonych była ważnym
skutkiem zdeterminowanych działań państw kandydujących. Formuła tych spotkań, jak-
by na marginesie posiedzeń Rady Europejskiej, była krytykowana przez Polskę za zbyt
dużą ogólnikowość i słabe przygotowanie. Podobne zarzuty wysuwane były wobec Unii
w związku z dialogiem politycznym na szczeblu szefów państw i rządów, ministrów spraw
20M. L. Wenerska, Kwestie polityki zagranicznej w okresie stowarzyszenia Polski z Unią Europejską, „Sprawy
Międzynarodowe” 1999, nr 2, s. 107.
21 J, Menkes, op. cić., s. 82.
22 „Monitor Integracji Europejskiej” 1995, nr 3, s. 44-45.
Rozdział 25. Unia Europejska w polityce zagranicznej Polski po 1989roku __——— 637
zagranicznych, dyrektorów politycznych MSZ, korespondentów oraz grup roboczych.
W celu poprawienia dialogu minister spraw zagranicznych Władysław Bartoszewski
w wystąpieniu 31 października 1995 roku postulował stworzenie specjalnych procedur
przygotowania tego typu spotkań, ale nie doprowadzilo to do zmiany sytuacji.**
Generalnie jednak współpraca z Unią Europejską była niezmiennie glównym stymu-
latorem rozwoju gospodarczego i przeobrażeń systemowych.
Nasza aktywność w realizacji programu Partnerstwo dla Pokoju i pragmatyczne po-
dejście do innych form współpracy z NATO wpłynęly na pozytywną ewołucję stanowi-
ska Zachodu. Nic bez znaczenia był też rozwój współpracy wojskowej Polski z USA,
Francją, Niemcami i innymi państwami NATO na plaszczyźnie dwustronnej. Osiągnięto
także postęp we współpracy z Unią Zachodnioeuropejską. Uzyskanie 9 maja 1994 r. sta-
tusu partnera stowarzyszonego umożliwiło Polsce uczestnictwo w pracach UŻE, a także
oddziaływanie na dyskusję nad przyszłym ukształtowaniem zasad wspólnej europejskiej
polityki obronnej w ramach UE.
Stosunki z sąsiadami i aktywność w regionie Europy Środkowej i Wschodniej sta-
nowią niezmiennie dwa podstawowe, sprzężone ze sobą i częściowo pokrywające się
obszary działalności polityki zagranicznej Polski. Jest to, z jednej strony, naturalna prze-
strzeń naszego dzialania, wynikająca chociażby z położenia geograficznego, a z drugiej,
wynika z politycznej woli i jest funkcją dążenia do realizacji celu integracyjnego. W tym
kontekście bardzo ważnym obszarem działań było utrwalenie dotychczasowych pozytyw-
nych tendencji i utrzymanie intensywności dialogu politycznego na różnych szczeblach,
zwłaszcza w stosunkach z Niemcami. Dla całości stosunków polsko-niemieckich istot-
ne znaczenie miało wspieranie przez Niemcy naszych dążeń do integracji ze strukturami
UE i NATO. Dobrze rozwijała się współpraca trójstronna Polska-Niemcy—Francja w ra-
mach Trójkąta Weimarskiego. Ważnym obszarem aktywności dyplomacji Polski w tym
czasie była współpraca regionalna. Jej podstawą była współpraca krajów Grupy Wyszeh-
radzkiej, chociaż dynamika jej działania w sferze politycznej, zwłaszcza wobec Unii Eu-
ropejskiej i NATO, uległa osłabieniu. Ten niekorzystny proces zrekompensowała nara-
stająca intensywność kontaktów w ramach Środkowoeuropejskiej Strefy Wolnego Han-
dlu (CEFTA), która okazała się bardzo korzystną platformą współpracy państw środko-
woeuropejskich.
Realizowana w tym okresie strategia „powrotu do Europy” miała dwa wymiary: po-
wrotu do kręgu cywilizacji zachodniej, którego symbolami były UE i NATO oraz powro-
tu do współpracy i dobrosąsiedzkich stosunków z państwami naszego regionu. Działania
w kontekście UE zmierzały do przełamania w państwach członkowskich UE oporów wo-
bec idei szybkiego rozszerzenia UE. Na przełomie lat 1995 i 1996 stan działań na rzecz
uzyskania członkostwa w Unii określała „dysproporcja pomiędzy mnogością rozmaitych
kontaktów na linii Polska-UE, a niewielką liczbą konkretnych ustaleń”,?* Wobec tego
ministerstwo spraw zagranicznych zdecydowało, żeby w działaniach dyplomatycznych
naciskać na uzyskanie od rządów państw członkowskich konkretnego kalendarza roz-
28M. Popowski, Stosunki Polski z Unią Europejską, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej” 1996, s. 35.
24 D. Rosati, Powrót Polski do Europy. Refleksje o polityce zagranicznej w latach 1995-1997, „Sprawy
Międzynarodowe” 1999, nr 1, s. 52-53.
 638 _0////|||////__—-
(0 Część V. Polityka zagraniczna Polski
szerzenia, aby narzucić stronom w ten sposób większą dyscyplinę i tempo dostosowań.
Chociaż nie udało się uzyskać precyzyjnego kalendarza rozszerzenia, jednak w efekcie
systematycznych nacisków przywódcy: Francji — J. Chirac, Niemiec — H. Kohl i Szwe-
cji — G. Persson złożyli publiczne deklaracje o przyjęciu Polski do UE w 2000 roku.
Wykorzystywano równocześnie istniejące kanały i instrumenty współpracy (np. dia-
log polityczny w ramach stowarzyszenia) do przełamania barier i obaw wśród urzędni-
ków instytucji Unii i poprawy wizerunku Polski w ich oczach. Nie bez znaczenia były
działania łagodzące konflikty pojawiające się w procesie realizacji stowarzyszenia, doty-
czące różnych szczegółowych kwestii.
Celem działań rządu wobec państw członkowskich było przyspieszenie otwarcia ne-
gocjacji i ustałenie kalendarza rozszerzenia. Rząd w tym okrcsie przyjął założenie, że
Polska uzyska członkostwo w Unii w roku 2000 wraz z długimi okresami przejściowy-
mi na pełne dostosowanie się do unijnych wymogów. Dyplomatyczna aktywność Polski
i pozostałych państw kandydujących dała efekt w postaci decyzji szczytu Rady Europej-
skiej z grudnia 1995 roku w Madrycie, na którym zdecydowano, że negocjacje akcesyjne
z państwami kandydującymi rozpoczną się sześć miesięcy po zakończeniu Konferencji
Międzyrządowej 1996 roku. Polska chciała uczestniczyć w pracach tej Konferencji, jed-
nak nie została zaproszona do udziału. Mimo to przygotowała dokument określający
oczekiwania Polski w sprawie reform instytucjonalnych Unii i przyszłego kształtu inte-
gracji europejskiej. Polska liczyła, że po zakończeniu konferencji przejdzie do negocjacji
akcesyjnych.5
Kolejny zespół działań rząd podjął w związku z otrzymanym od Komisji w 1996
71. de
roku kwestionariuszem tzw. avis, zawierającym pytania dotyczące 23 dziedzin życia
publicznego w Polsce. Na podstawie odpowiedzi Komisja przygotowała opinię o Polsce
3.
jako państwie kandydującym. 16 lipca 1997 roku Komisja opublikowała dokument
PoSESĘDĄ
„Agenda 2000 — Wezwania do poszerzenia, w którym przedstawiła pozytywną opinię
i zarekomendowała Radzie Europejskiej otwarcie negocjacji akcesyjnych z Polską.?
Priorytety i zadania stojące przed Polską w trakcie procesu akcesyjnego zostały
określone w Narodowej Strategii Integracji z 28 stycznia 1997 roku. Strategia miała duże
znaczenie polityczne i praktyczne dla przygotowań Polski do członkostwa w UE. Dla
dyplomacji oznaczało to zintensyfikowanie działań promujących Polskę jako solidnego
Ęż%
kandydata do członkostwa, wzmocnienie starań o ustalenie harmonogramu negocjacji,
zabieganie o poparcie rządów i społeczeństw państw Unii dla członkostwa Polski.
W pewnym sensie ukoronowaniem tych działań stały się decyzje Rady Europejskiej
w Luksemburgu w grudniu 1997 roku o rozpoczęciu negocjacji akcesyjnych z Polską,
Republiką Czeską, Węgrami, Estonią, Słowenią i Cyprem. Negocjacje rozpoczęły się
uroczyście 31 marca 1998 roku w Brukseli.
Ważnym zespołem działań Połski w tym okresie była polityka otwarcia i zbliżenia
z naszymi wschodnimi sąsiadami. Była i jest ona jednym z priorytetów polityki zagranicz-
25. Jnformacja ministra spraw zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej Władysława Bartoszewskiego w Sejmie
o głównych kierunkach polityki zagranicznej Polski, Warszawa, 24 maja 1995 r, „Zbiór Dokumentów” 1995, nr 2,
s. 15-18.
26 Agenda 2000. Unia Europejska rozszerzona i silniejsza, „Monitor Integracji Europejskiej” (wydanie
specjalne), Warszawa 1997.
Rozdział 25. Unia Europejska w polityce zagranicznej Polski po 1989roku _————— 639
nej Polski, dla której podstawowe znaczenie miało jednoznaczne potwierdzenie narodo-
wych i państwowych aspiracji nowo powstałych państw oraz wspieranie Ukrainy, Litwy,
Łotwy i Estonii w ich dążeniach do włączenia się do struktur europejskich. W momen-
cie gdy pozycja międzynarodowa tych państw nie była jeszcze utrwalona, Polska wystę-
powała wobec partnerów z UE jako rzecznik ich interesów. W rezultacie tych działań
oraz sukcesów w integracji z instytucjami europejskimi i euroatlantyckimi Polska stała
się strategicznym partnerem Ukrainy i państw bałtyckich w regionie i w ich dążeniach
europejskich.
Jeszcze w okresie poprzedzającym wejście w życie Układu Europejskiego z inicjaty-
wy Polski odbyło się wiele spotkań na różnych szczeblach między państwami kandydują-
cymi, zwłaszcza państw Grupy Wyszehradzkiej. W spotkaniach tych często brali udział
ministrowie spraw zagranicznych niektórych państw członkowskich UE. Na uwagę za-
sługują równiez regularne spotkania i konsultacje państw stowarzyszonych z Trojką UE
przed ważniejszymi sesjami Zgromadzenia Ogólnego ONZ oraz KBWE/OBWE.
3. Faza lat 1998-2002 — okres negocjacji akcesyjnych
Do roku 1998 oficjalna koncepcja integracji europejskiej Polski, i idące w ślad za
tym działania polityki zagranicznej, kształtowała się jako funkcja poszerzenia UE, zgod-
nie z hastem: każda reforma UE jest dobra, jeśli nie opóźni poszerzenia. Podejście to
było dość zachowawcze, ale jednocześnie bardzo pragmatyczne — propozycje działań
w polityce zagranicznej były oceniane pod kątem tego, jak zareagują najważniejsze pań-
stwa UE i czy poprawi to nasze starania o członkostwo, czy zaszkodzi im. Po rozpoczę-
ciu negocjacji celem dyplomacji Polski stato się tworzenie jak najlepszej atmosfery dla
negocjacji i poszukiwanie wsparcia dla stanowiska Polski w poszczególnych obszarach.
Istotne było również minimalizowanie wpływu środowisk i poglądów nieprzychylnych
akcesji Polski do UE, jakie pojawiały się w społeczeństwach państw członkowskich.
Negocjacje akcesyjne z UE są długim procesem, angażującym po stronie państwa
kandydującego wszystkie resorty, w tym zwłaszcza ministerstwo spraw zagranicznych
i placówki dyplomatyczne w państwach członkowskich, najważniejsze urzędy oraz spe-
cjalne struktury negocjacyjne (zespół negocjacyjny) jako koordynatora i realizatora pro-
cesu. Sam proces nepocjacyjny składał się z sześciu etapów. Kolejne etapy to:
1. Screening, czyli przegląd polskiego prawodawstwa pod kątem jego zgodności
z prawem wspólnotowym.
2. Przygotowanie i złożenie polskiego stanowiska negocjacyjnego. Stanowisko nego-
cjacyjne to dokument, w którym rząd polski składał oficjalną deklarację dotyczącą nego-
cjowanego działu prawa europejskiego. Projekty stanowisk negocjacyjnych były przygo-
towywane w odpowiednich ministerstwach, po czym przekazywane Zespołowi Negocja-
cyjnemu, który je omawiał i uzupełniał. Następnie po przyjęciu stanowiska przez Zespół
było ono kierowane do podzespołów w Ministerstwie Finansów, w celu analizy kosz-
tów finansowych i w Rządowym Centrum Studiów Strategicznych, gdzie określane były
koszty gospodarcze i społeczne. Potem stanowisko negocjacyjne trafiało pod obrady Ko-
mitetu Integracji Europejskiej, a następnie Rządu. Po przyjęciu przez Radę Ministrów
a
640 _———_|||||/|/|/|/|/|/|/|/|/|/_—_ Część V. Polityka zagraniczna Polski
było ono wręczane ambasadorowi przy Wspólnotach Europejskich tego kraju, który ak-
tualnie sprawował przewodnictwo w Radzie UE.
3. W kolejnym etapie Polska otrzymywała stanowisko negocjacyjne państw Unii.
Przekazanie wspólnego stanowiska negocjacyjnego Polsce uważane było za otwarcie
negocjacji de facto. Oficjalne otwarcie negocjacji następowało na szczeblu ambasadorów
lub ministrów spraw zagranicznych.
4. Po otrzymaniu przez Polskę stanowiska negocjacyjnego Unii przygotowane
informacje wyjaśniające nasze zdanie wobec stanowiska Unii, które były przesyłane do
Brukseli.
5. Potem następowały spotkania grup ekspertów uzgadniających wspólną
dokumentu w danym obszarze.
6. W ostatnim etapie, po uzgodnieniu spornych kwestii, następowało tymczasowe
zamknięcie negocjacji, które nie było ostateczne, ponieważ strony mogły powtórnie je
otworzyć. Dopiero zamknięcie negocjacji we wszystkich obszarach ostatecznie zakoń-
czyło negocjacje.
Bardzo ważnym obszarem działań dostosowawczych była adaptacja organów admini-
stracji centralnej do potrzeb negocjacji akcesyjnych i przyszlego członkostwa. General-
nie kwestia integracji europejskiej zawsze leżała w gestii ministra spraw zagranicznych.
Ministerstwo spraw zagranicznych spełnia funkcje wykonawcze i koordynacyjne wobec
działań resortów i urzędów centralnych w tym zakresie, starając się zapewnić im spój-
ność i zgodność ze strategią rządu. Jednakże organem decyzyjnym w tych sprawach stał
się Komitet Integracji Europejskiej, utworzony ustawą z 8 sierpnia 1996 roku. Komitet
podejmuje działania koncepcyjne, informacyjne i kadrowe w kwestiach integracyjnych.
Przewodniczącym Komitetu jest premier rządu, a członkami z urzędu niektórzy mini- '
strowie (spraw zagranicznych, infrastruktury, gospodarki, finansów, pracy i polityki spo-
tecznej, rolnictwa i rozwoju terenów wiejskich, sprawiedliwości). Bieżące kierownictwo
sprawuje urzędnik w randze sekretarza stanu. Organem pomocniczym i wykonawczym
KIE jest Urząd Komitetu Integracji Europejskiej (UKIE), który powstał we wrześniu
1996 r., a zastąpił urząd Pełnomocnika Rządu ds. Integracji Europejskiej i Pomocy Ża-
granicznej, działający w okresie od 26 stycznia 1991 roku do 15 października 1996 roku.
Szef UKIE jest równocześnie sekretarzem KIE.
W związku z negocjacjami w lipcu 1997 roku przewodniczący KIE powołał Między-
resortowy Zespół ds. Przygotowań Negocjacji Akcesyjnych z UE, który otrzymał kom-
petencje do podejmowania strategicznych decyzji politycznych we wszystkich sprawach
negocjacji. Zespół tworzyli premier, minister spraw zagranicznych, sekretarz KIE oraz
główny negocjator.
Rząd utworzył również stanowisko Pełnomocnika Rządu ds. Negocjacji o Członko-
stwo Rzeczypospolitej Polskiej w UE. Pierwszym głównym negocjatorem został Jan Ku-
łakowski, którego w październiku 2001 roku zastąpił Jan Truszczyński, równocześnie
podsekretarz stanu w MSZ. Zespół Negocjacyjny utworzono z dziewiętnastu członków,
w większości sekretarzy i podsekretarzy stanu w kluczowych resortach oraz wysokich
rangą urzędników w urzędach centralnych. Obsługę negocjacji akcesyjnych zapewniało
Rozdział 25. Unia Europejska w polityce zagranicznej Polski po 1989roku _——_ 641
MSZ. Od jesieni 2001 roku aparat urzędniczy pracujący na rzecz negocjacji akcesyjnych
w MSZ, UKIE i Kancelarii Premiera został skupiony w MSZ.”
W Sejmie sprawami akcesji zajmowała się od 1997 roku Komisja Spraw Zagranicz-
nych i Komisja Integracji Europejskiej, a w Senacie Komisja Spraw Zagranicznych i In-
tegracji Europejskiej. W roku 2000 w Sejmie utworzono również Komisję Prawa Euro-
pejskiego, a w Senacie Nadzwyczajną Komisję Legislacji Europejskiej.
Rząd premiera Jerzego Buzka powstały po wyborach parlamentarnych z września
były
1997 roku za swój priorytet uznał możliwie szybką integrację ze strukturami Unii Euro-
pejskiej.?$ W swoim exposć wygłoszonym w Sejmie na początku marca 1998 roku nowy
| minister spraw zagranicznych Bronisław Geremek stwierdzil, że wraz z negocjacjami ak-
wersję 1 cesyjnymi rozpoczyna się konkretny proces budowania nowej pozycji politycznej i stra-
|
tegicznej Polski w Europie i w subregionie środkowoeuropejskim. Podkreślił również,
że Polska wejdzie do UE tylko dlatego, że jest to zgodne z interesem narodowym Pola-
ków.??
Negocjacje akcesyjne były trudne pod wieloma względami. Gdy je rozpoczynano,
aka
rząd zbyt optymistycznie oceniał, że Polska może być członkiem Unii od 1 stycznia 2003
roku. Ustalenie terminu gotowości do członkostwa na koniec 2002 roku przez długi czas
było wyznacznikiem polityki wewnętrznej i zagranicznej oraz samych negocjacji.
Dla wzmocnienia państw kandydujących prowadzących rokowania Unia przyjęła
tzw. wzmocnioną strategię przedczłonkowską. Głównym jej elementem byt program
Partnerstwo dla członkostwa, który tworzył ramy dla pomocy technicznej i finansowej
Unii dla państw kandydujących. Odpowiedzią państw-kandydatów na Partnerstwo były
aktualizowane i uzupełniane co rok w latach 1998-2002 Narodowe Programy Przygoto-
wań do Członkostwa w Unii Europejskiej.
Dostosowanie Polski do członkostwa obejmowało również dziedzinę polityki za-
granicznej. W praktyce działania dostosowawcze skoncentrowane zostały na pogłębie-
niu współpracy politycznej w ramach Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa.
Rząd starał się doprowadzić do możliwie dużej zbieżności polityki zagranicznej Polski
z działaniami państw członkowskich w ramach WPZiB przez przyłączanie się do wystą-
pień, oświadczeń, stanowisk i deklaracji politycznych UE w różnych sprawach między-
narodowych. Równocześnie Polska deklarowała zainteresowanie udziałem w wypraco-
wywaniu wspólnych decyzji z państwami UE. W bieżących sprawach WPZiB ważną rolę
odegrały rozmowy dwustronne Polski z państwami członkowskimi UE, częste i dość re-
gularne z Niemcami, Wielką Brytanią i Francją, które miały miejsce w trakcie wielu
wizyt wzajemnych przywódców państw, premierów i ministrów spraw zagranicznych.
Polska przedłożyła swoje stanowisko negocjacyjne w obszarze WPZiB 1 września
1998 roku, przyjmując cały dorobek prawny Unii w tej dziedzinie. Polsce zależało na
uznaniu tego obszaru za bezproblemowy i na szybkim jego zamknięciu.
27_j, Truszczyński, Stan i perspektywy negocjacji w sprawie członkostwa Polski w Unii Europejskiej, [w:]
Negocjacje w sprawie członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Wybrane problemy, Warszawa 2002, s. 11.
28 Fxposć sejmowe premiera Jerzego Buzka, „Zbiór Dokumentów” 1997, nr 4, s. 8.
29. „Zbiór Dokumentów” 1998, nr 1, s. 7-22.
642 0. (|_| — Część V. Polityka zagraniczna Polski
Otwarcie tzw. właściwych negocjacji w siedmiu pierwszych obszarach, w tym WPZIiB,
nastąpilo 10 listopada 1998 roku podczas drugiego posiedzenia Konferencji Europej-
skiej. Negocjacje w obszarze WPZiB tymczasowo zamknięto jednak dopiero 6 kwietnia
2000 roku.
Pomijając szczegóły negocjacji akcesyjnych. toczących się w ramach 31 obszarów ne-
gocjacyjnych, należy stwierdzić, że był to okres bardzo intensywnych działań wszystkich
zaangażowanych resortów, a zwlaszcza MSZ. Dużego wysilku wymagało skoordynowa-
nie działań narodowych oraz znalezienie korzystnych dla wszystkich stron negocjujących
rozwiązań w trudnych i wrażliwych kwestiach, takich jak: rolnictwo. fundusze struktura|-
ne, przepływ siły roboczej, ochrona środowiska czy budżet.
W negocjacjach liczyły się osiągnięcia Polski w reformowaniu gospodarki,
wszechnianiu wartości demokratycznych i praw człowieka, stabilizowaniu sytuacji w re-
gionie, wysiłki na rzecz utrzymania przyjaznych stosunków ze wschodnimi sąsiadami, ałe
najważniejszym argumentem był wysoki stopień przygotowania do czionkostwa w Unii.
Na spotkaniu Rady Europejskiej w Nicei w grudniu 2000 roku państwa członkowskie
zatwierdziły przygotowaną przez Komisję i Radę do spraw Ogólnych Strategię rozszerze-
nia, zawierającą harmonogram zamykania przez Unię obszarów negocjacyjnych aż da
zakończenia negocjacji z kandydatami do końca 2002 roku, co z kolei miało pozwolić
im uczestniczyć w 2004 roku w wyborach do Parlamentu Europejskiego.*” Przyjęcie har-
monogramu kończenia negocjacji zbiegło się w czasie z opóźnieniami w negocjacjach
z Polską, co było spowodowane wieloma przyczynami, a wśród nich najważniejsze to:
wejście negocjacji w końcową najtrudniejszą fazę, uznaniowe podejście Unii w ocenie
gotowości państw do zamykania rozdziałów, dążenie państw członkowskich do wyrów-
nania różnic w stopniu zaawansowania negocjacji między kandydatami, unikanie przez
państwa członkowskie rozmów w najważniejszych dla Polski dziedzinach, rozstrzygają-
cych o warunkach naszego członkostwa.?! Z. tej oceny sytuacji wynikały dla polityki za-
granicznej zadania promocji Polski, informowania o postępie procesu dostosowawczego
i szukania oparcia u państw członkowskich dla starań o przyspieszenie negocjacji.
W reakcji na raport Komisji Europejskiej o postępie Polski na drodze do człon-
kostwa z roku 2001 rząd przyjął 15 listopada 2001 roku Europejską Strategię Rządu
RP. W dokumencie tym potwierdzono, że najważniejszym celem Polski jest osiągnięcie
członkostwa w UE w 2004 roku, zgodnie z kalendarzem rozszerzenia przyjętym w Nicei
w 2000 roku i potwierdzonym w Góteborgu w 2001 roku. W Strategii wyznaczono pięć
najważniejszych celów dla rządu, a w tym dla polityki zagranicznej: 1) dobre przygoto-
wanie Polski do członkostwa i skuteczne współkształtowanie działalności UE od pierw-
szego dnia po akcesji; 2) zakończenie negocjacji do końca 2002 roku i przystąpienie do
Unii w 2004 roku; 3) zapewnienie szerokiego udziału społeczeństwa w procesie przystę-
powania Polski do UE; 4) przygotowanie stanowiska Polski wobec wszystkich zagadnień
dotyczących przyszłości UE i wspólnych polityk; 5) zagwarantowanie, aby Polska jako
30 F Jasiński, Szczyt w Nicei — konkluzje przewodnictwa Francji w Unii Europejskiej, „Wspólnoty Europej-
skie” 2001, nr 1, s. 5.
31 Informacja ministra spraw zagranicznych o zadaniach polskiej polityki zagranicznej w 2001 roku na
forum Sejmu RP w dniu 6 czerwca 2001.
Rozdział 25. Unia Europejska w polityce zagranicznej Polski po 1989 roku ___———— 643
przyszły członek Unii odgrywała rołę wynikającą z jej położenia i znaczenia w regionie
Europy Środkowej.
Na posiedzeniu Rady Europejskiej w Sewilli w dniach 21-22 czerwca 2002 roku pań-
stwa czlonkowskie stwierdziły, iż negocjacje znajdują się w fazie końcowej i że są zde-
cydowane zakończyć je do końca grudnia 2002 roku z tymi państwami, które na paź-
dziernikowym posiedzeniu Rady Europejskiej uzyskają pozytywną ocenę swojej goto-
wości. Uznano także, że najbardziej prawdopodobnym terminem podpisania traktatu
akcesyjnego jest wiosna 2003 roku. Rada zaznaczyła ponadto, że wszystko to będzie
możliwe, gdy państwa kandydujące zadcmonstrują w negocjacjach bardziej realistyczne
i konstruktywne podejście.** Dla polityki zagranicznej Polski oznaczało to zintensyfiko-
upo- wanie działań w poszukiwaniu w państwach członkowskich przychylności dla polskiego
stanowiska negocjacyjnego w najtrudniejszych, pozostających na stołe negocjacyjnym
kwestiach, takich jak polityka konkurencji, rolnictwo, polityka regionalna oraz finanse.
Ostatecznie, zgodnie z kalendarzem rozszerzenia, w trakcie szczytu w Kopenhadze
w dniach 12-13 grudnia 2002 roku Polska zakończyla negocjacje akcesyjne, a uroczyste
podpisanie Traktatu Akcesyjnego odbyło się 16 kwietnia 2003 roku w Atenach. Ze strony
polskiej, w obecności Prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego, podpisy pod Traktatem
złożyłi: Prezes Rady Ministrów Leszek Miller, Minister Spraw Zagranicznych Włodzi-
mierz Cimoszewicz i Minister ds. Europejskich Danuta Hiibner. Wraz z zakończeniem
negocjacji rozpoczął się dla polskiej dyplomacji nowy intensywny okres zabiegów o pro-
mocję Polski w związku z procesem ratyfikacji Traktatu Akcesyjnego w państwach człon-
kowskich. Wobec państw trzecich podjęto działania mające na celu wyjaśnienie nowej
sytuacji wynikającej z członkostwa Polski w UE, zwłaszcza dotyczyło to naszych sąsia-
dów — Rosji, Ukrainy i Białorusi. Akcesja Polski w tym przypadku istotnie zmieniła
szereg spraw, między innymi takich, jak reżim handłowy i ruch graniczny.
Ważnym wyznacznikiem polityki zagranicznej Polski tego okresu stały się prace nad
'Fraktatem Nicejskim. Dążąc do członkostwa w UE, Polska starała się uczestniczyć w de-
bacie na temat przyszłego kształtu Unii. Debata ta ożywiła się w związku z Konferencją
Międzyrządową, rozpoczętą w lutym 2000 roku. W efekcie jej prac przygotowany został
"Traktat Nicejski, uzgodniony na posiedzeniu Rady Europejskiej w Nicei w dniach 7—11
grudnia 2000 roku, podpisany 26 lutego 2001 roku, a obowiązujący od 1 listopada 2004
roku.
14 czerwca 2000 roku podczas V sesji Konferencji Międzyrządowej w sprawie akcesji
Polski do UE w Luksemburgu Polska przedłożyła dokument Konferencja Międzyrządo-
wa 2000 — polski punkt widzenia. Minister spraw zagranicznych Bronisław Geremek,
prezentując główne tezy dokumentu, stwierdził, że Polska chce przystąpić do Unii efek-
tywnej, dającej poczucie silnej przynależności i partnerstwa, Unii otwartej, solidarnej,
niosącej stabilność ekonomiczną i bezpieczeństwo polityczne. Polska wypowiedziała się
za reformą Unii w przekonaniu, że leży to w jej strategicznym interesie, gdyż umocni
pozycję Polski w Europie. W sprawie mechanizmu decyzyjnego w Radzie UE Polska
32 J. Barcz, A. Michoński [red.], Negocjacje w sprawie członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Wybrane
problemy, Warszawa 2002, s. 151-156.
33 Konkluzje szczytu w Sewilli w 2002 r. Zob. dział „Dokumenty UE” na stronie <wwwl.ukie.gov.pl>.
 a nA
644 ———
||| Część V. Polityka zagraniczna Polski
1a
opowiadała się za obowiązywaniem zasady jednomyślności w sprawach o charakterze
konstytucyjnym, takich jak na przykład zmiana traktatów, rozszerzenie, ważniejsze no-
minacje, system środków wlasnych. Natomiast głosowanie większością kwalifikowaną
winno stać się regułą w sprawach jednolitego rynku wewnętrznego, przy precyzyjnie
opracowanym katalogu wyjątków. W kluczowej kwestii ważenia glosów w Radzie UE
Polska wypowiedziala się za tym, aby zasadą rządzącą podziałem głosów byto kryterium
demograficzne przy utrzymaniu istniejącego systemu głosowania. Polska popierała kon-
cepcję zmiany proporcji w podziale głosów bądź oddzielnie, bądź w połączeniu z sysle-
mem podwójnej większości. Ostrożnie odniosła się do wszelkich propozycji formalnego
objęcia wzmocnioną współpracą drugiego filaru UE, czyli Wspólnej Polityki Zagranicz-
nej i Bezpieczeństwa.
Oficjalni przedstawiciele Polski jeszcze wielokrotnie wypowiadali się w debacie
o przyszłości UE. Polską ocenę Traktatu Nicejskiego przedstawił 23 lutego 2001 roku
minister spraw zagranicznych Władysław Bartoszewski. Powiedzial on, że jest to „so-
lidny, dobry punkt startu dla państw europejskich u progu trzeciego tysiąclecia” oraz
że „oczekiwania Połski wobec Traktatu z Nicei zostały spełnionc niemal w całości”.*
AdSnea
Z punktu widzenia Polski najważniejsze było to, iż otrzymaliśmy możliwość zapropo-
nowania do składu Komisji jednego czlonka, przy jednoczesnym odsunięciu w czasie
ZA
wprowadzenia zasady rotacji równościowej. Bardzo korzystny dia Polski okazał się przy-
jęty w Nicei podział głosów ważonych w Radzie UE; 27 głosów — tylko o dwa głosy
mniej od państw dużych (Niemiec, Francji, Wioch, Wielkiej Brytanii) — stworzyło Pol-
sce możliwość odgrywania w przyszłości ważnej roli decyzyjnej w Unii.
4. Faza łat 2003—2004 — status aktywnego obserwatora
Począwszy od momentu podpisania Traktatu Akcesyjnego 16 kwietnia 2003 roku aż
do dnia formalnego przystąpienia do Unii 1 maja 2004 r., Polska uzyskała status „ak-
tywnego obserwatora”, który umożliwił uczestnictwo przedstawicieli Polski w kilkuset
komitetach Rady UE, Komisji Europejskiej, w Komitecie Stałych Przedstawicieli (CO-
REPER), a także udział w posiedzeniach Rady UE oraz Rady Europejskiej. Status ten
dawał prawo do prezentowania stanowisk wobec projektów aktów prawnych i doku-
mentów znajdujących się w porządku obrad, jednak do momentu akcesji — bez pra-
wa udziału w podejmowaniu decyzji. Ministrowie resortowi brali udział w spotkaniach
poszczególnych formacji Rady UE w zależności od rozpatrywanych spraw. Na przykład
w Radzie ds. Ogólnych i Stosunków Zewnętrznych Polskę reprezentowali minister spraw
zagranicznych (stosunki zewnętrzne) i minister ds. europejskich (sprawy ogólne).
Status aktywnego obserwatora nafożył na Polskę obowiązek działania na zasadach
państwa członkowskiego UE, w związku z tym uruchomiono system przygotowywania,
uzgadniania, zatwierdzania instrukcji i przekazywania ich osobom uczestniczącym we
wspomnianych gremiach. Jednostką koordynującą ten system i obieg dokumentów był
Departament Polityki Integracyjnej Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej. Każdej
34 W, Bartoszewski, Przyszły kształt Unii Europejskiej. Polski punkt widzenia, [w:] J. Barcz, K. Żukrowska
[red.], Przyszłość Unii Europejskiej. Polski punkt widzenia, Warszawa 2001, s. 7-23.
Rozdział 25. Unia Europejska w polityce zagranicznej Pałski po 1989roku __————————_ 645
radzie, komitetowi i grupie roboczej zostały podporządkowane konkretne instytucje
wiodące i współpracujące oraz osoby, które przygotowywały i uzgadniały instrukcje na
odpowiednie posiedzenie, Stanowiska na posiedzenia w Brukseli przyjmował zespół
Komitetu Integracji Europejskiej.
Generalnie trzeba podkreślić, że w miarę postępów w negocjacjach i zbliżania się do
członkostwa zakres udzialu przedstawicieli Połski w pracach UE wzrastał, chociaż miał
on przede wszystkim charakter konsultacyjny, doradczy, szkołeniowy, a tyłko w niektó-
rych przypadkach decyzyjny.
Bliskie czionkostwo w UE zmieniło postrzeganie Polski przez inne państwa. Polska
i jej polityka zagraniczna i wewnętrzna stawała się częścią polityki dużego ugrupowania
politycznego i gospodarczego, z rozwijającym się komponentem obronnym.
Trzeba tu również zauważyć, że integracja europejska nie ogranicza się do ścisłej
współpracy międzyrządowej, a rozciąga się na właściwie wszystkie poziomy i dziedzi-
ny społeczeństw i państw członkowskich. Występuje między instytucjami publicznymi,
organizacjami pozarządowymi, organizacjami gospodarczymi oraz bezpośrednio mię-
dzy społeczeństwami. Taki system wymaga koordynacji ponadnarodowej, wykonywanej
przez instytucje europejskie. Ich istnienie, procedury, akty prawne, tworzące dorobek
Wspólnoty, ograniczają autonomię państw członkowskich, zmuszając je do uwzględ-
niania w swojej polityce interesów pozostałych członków, wymuszając także ustępstwa
w sprawach szczegółowych na rzecz długofalowego interesu wspólnego. Państwo w ta-
kim układzie międzynarodowym nie wyzbywa się swojej suwerenności, ale zmienia for-
my działania i jej realizacji. Jak zauważa Antoni Z. Kamiński działanie państwa w zin-
tegrowanej Europie zmienia funkcje i miejsce państwa narodowego w globalnym ukła-
dzie politycznym i gospodarczym. Zasady działania UE zmuszają państwo narodowe do
przekazania części swoich prerogatyw w dwóch kierunkach: ,,1. podporządkowania się
w istotnych kwestiach decyzjom instytucji ponadnarodowej tj. UE, przede wszystkim
w sprawach gospodarczych, przy tym stopień podporządkowania wzrasta wraz z przyję-
ciem zunifikowanego systemu walutowego — euro; 2. Umocnienia samorządu lokalnego
oraz przekazania znacznego zakresu kompetencji, które były dotąd w gestii rządu cen-
tralnego, na poziom regionów”.*
Oczywiście zakres ograniczenia wykonywania praw wynikających z suwerenności
państwa uczestniczącego w UE zależy w dużej części od sprawności jego dyplomacji oraz
siły i skuteczności wewnętrznych rozwiązań ustrojowych. Duże znaczenie ma również
układ sił i zakres dominacji silniejszych państw nad słabszymi.
Członkostwo Polski w UE zmieniło warunki realizacji interesów narodowych Polski,
zmuszając do uwzględniania przy podejmowaniu decyzji o kierunkach polityki interesów
poszczególnych partnerów, a także interesów samych instytucji Unii. Słusznie podkreśla
A. Z. Kamiński, że „wchodząc do ponadnarodowej instytucji, państwo — kierując się
dobrze skalkulowanym interesem własnym — zmienia układ zewnętrzny swego funk-
cjonowania. Tym samym akt ten wyraża zgodę na podporządkowanie się — w zamian za
określone korzyści — formalnym regułom gry będącym podstawą współdziałania mię-
35 Ą. Z. Kamiński, Suwerenność Polski w nowym układzie europejskim, „Sprawy Międzynarodowe” 2003,
nr 4,s. 15.
 IABŻ
a Nad wa tz
646 ———
|| Część V. Polityka zagraniczna Polski
dzy państwami oraz — w przypadku ich złamania — na podporządkowanie się usta-
lonym sankcjom. Przynależność do instytucji ponadnarodowych wplywa więc na formy
realizacji interesów narodowych, lecz nie zmienia w sposób zasadniczy natury tych in-
teresów, a przede wszystkim nie zwalnia rządu z obowiązku ich artykułowania i obrony,
kiedy dotyczą kwestii strategicznych
”.*6
Wejście Polski do NATO i UE ustabilizowało i wzmocniło pozycję naszego państwa
w Europie. Miało również wpływ na naszą politykę w stosunkach dwustronnych, co
jest szczególnie widoczne w polityce wobec silniejszych państw członkowskich (Niemiec,
Francji, Wielkiej Brytanii). Dla państwa średniego, jakim jest Polska, udział w ukladzie
wielostronnym w dużym stopniu wyrównuje asymetrię potencjałów, przede wszystkim
potencjału politycznego. W tym kontekście wszelkie dyskusje i zmiany mechanizmów
decyzyjnych wewnątrz głównych instytucji tych organizacji muszą być bacznie śledzone
przez Polskę.
Po ataku terrorystycznym na USA z 11 września 2001 r. i będących tego następstwem
działaniach USA i jego sojuszników w Iraku zmieniła się atmosfera i układ połityczny
w Europie. Udział Polski w koalicji antyterrorystycznej i zaangażowanie militarne w woj-
nie w Iraku spowodowały napięcia w naszych stosunkach z państwami członkowskimi
UE, które nie poparły tej zbrojnej akcji, zwłaszcza z Francją i Niemcami. Napięciu ule-
gły też stosunki między UE a USA. Niestety zbiegło się to w czasie z końcowym etapem
prac nad Traktatem ustanawiającym konstytucję dla Europy.
W takiej sytuacji Polska stanęla przed dwoma poważnymi wyzwaniami: z jednej
strony, było to poprawienie stosunków z partnerami z Unii, a z drugiej, zapewnienie
zgodnych z interesem narodowym rozstrzygnięć w Traktacie Konstytucyjnym.
Propozycja Francji i Niemiec, aby zmienić mechanizm decydowania w Radzie UE
przyjęty w Traktacie Nicejskim, korzystny dla Polski, bo stawiający ją w roli państwa du-
żego, została przez Polskę stanowczo odrzucona. Zablokowanie tych zmian stało się jed-
nym z najważniejszych celów taktycznych dla dyplomacji Polski. Polska najpierw działała
na rzecz utrzymania rozwiązań nicejskich, potem dążyła do odsunięcia w czasie decy-
zji o wprowadzeniu systemu podwójnej większości, potem domagała się wprowadzenia
proponowanych zmian w najkorzystniejszym dla nas kształcie, proponując wzmocnie-
nie mniejszości blokującej. Wewnętrzne polityczne uwarunkowania w Polsce i niesku-
teczność działań dyplomacji doprowadziły do częściowej izolacji Polski i obciążenia jej
odpowiedzialnością za fiasko szczytu UE w Brukseli w grudniu 2003 roku. Wobec tego
celem taktycznym działań rządu L. Millera i potem M. Belki stało się wyjście z tej izo-
lacji i przekonanie pozostałych partnerów do polskiego stanowiska. W sprawie Traktatu
Konstytucyjnego Polska przeprowadziła kampanię dyplomatyczną. Służyły temu liczne
rozmowy przedstawicieli polskiego rządu z liderami państw UE, między innymi wizyty
ministra Włodzimierza Cimoszewicza w Paryżu i Berlinie oraz spotkania Trójkąta We-
imarskiego. Jak zauważono w licznych komentarzach, Polska „powróciła do uprawiania
dyplomacji, zamiast się okopywać”. Przed szczytem w Dublinie w 2004 r. Polska przed-
stawiła trzy scenariusze możliwego kompromisu w kwestii głosowania w Radzie, nie wy-
kluczając porozumienia opartego na zasadzie podwójnej większości, pod warunkiem, że
36 Ibid., s. 27.
Rozdział 25. Unia Europejska w polityce zagranicznej Polski po 1989roku —_——_——_—_ 647
szczegóły takiego rozwiązania będą gwarantowaly zachowanie wartości (sily decyzyjnej)
występujących w procedurze nicejskiej.
Kompromis, który udało się osiągnąć na szczycie Rady Europejskiej 17-18 czerwca
2004 r. w Brukseli, z tej perspektywy można ocenić jako sukces. Na sześć postulatów
przedstawionych przez Polskę całkowicie przyjęto trzy, częściowo dwa, jeden dotyczą-
cy wpisania do preambuly Traktatu Konstytucyjnego tradycji chrześcijańskiej i Boga nie
został zaakceptowany. Porażka w ostatniej ze spraw jest dość spektakularna. Jeszcze
w końcu maja 2004 r. siedem państw (Polska, Wlochy, Portugalia, Czechy, Słowacja, Li-
twa, Malta) skierowały do prezydencji irlandzkiej list z prośbą, aby preambuła konstytu-
cji zawierala odwolanie do chrześcijańskich źródeł Europy, ale kilka tygodni później już
na spotkaniu Rady Europejskiej Polska znalazla się z tym postulatem w calkowitym osa-
motnieniu. Dla Polski niezwykle ważne bylo również to, aby w Traktacie Konstytucyjnym
zachowana została zasada „jeden państwo — jeden komisarz”. Ostatecznie każde pań-
stwo uzyskało możliwość wskazania swojego obywatela do Komisji Europejskiej do roku
2014. Potem ma być stosowana zasada rotacji przy zmniejszonym skladzie Komisji. Za-
sadniczym wkładem Polski w ostateczny kształt Traktatu jest idea prezydencji grupowej,
zgodnie z którą trzy państwa miałyby wspólnie przewodniczyć Unii przez 18 miesięcy.
W dwóch sprawach, ważnych dla funkcjonowania UE, czyli w sprawach bezpieczeństwa
i obrony, uwzględniono postulat Polski, że NATO pozostaje podstawą bezpieczeństwa
na kontynencie. Również rozszerzenie stosowania większości kwalifikowanej na politykę
podatkową zostało zablokowane przy udziale Polski.
Podstawowym instrumentem współdziałania Polski z UE w sprawach międzynarodo-
wych w całym analizowanym okresie były wspólne deklaracje. Jak podaje M. L. Wener-
ska tylko w latach 1998-1999 UE opublikowała 223 deklaracje, a Polska i państwa stowa-
rzyszone przyłączyły się do 98. Większość przyjętych przez Polskę deklaracji dotyczyła
spraw związanych z konfliktem bałkańskim, demokratycznych przemian oraz wolnych
wyborów w państwach Afryki i Azji, obrony praw człowieka i kontroli handlu bronią.”
Polska nie przyłączyła się do wielu deklaracji, na przykład w sprawie min przeciwpie-
chotnych, sankcji wobec Libii oraz nakazu opuszczenia ambasad przez przedstawicieli
dyplomatycznych państw UE i innych w 1989 roku z Białorusi. W pierwszym przypadku
z powodu nieratyfikowania konwencji ottawskiej w sprawie zakazu min przeciwpiechot-
nych, a w drugim z powodu krajowych procedur podejmowania decyzji, zwłaszcza gdy
ma ona dotyczyć sankcji innych niż Rady Bezpieczeństwa ONZ. W sprawie Białorusi
Polska nie przyłączyła się ze względu na szczególne stosunki Polski z naszymi wschodni-
mi sąsiadami. Warto jednak zaznaczyć, że Unia nie zapraszała państw stowarzyszonych
do przyłączenia się do wszystkich deklaracji, często czyniła to w ostatnim momencie,
bez jasno określonych kryteriów, nie zwracając uwagi na specyfikę systemu decyzyjnego
w Polsce.
37_M.L. Wenerska, op. cit., s. 113-114.
648 —|||
—— Część V. Polityka zagraniczna Polski
5. Faza po 2004 r. — członkostwo
W pierwszym okresie członkostwa działania Polski skoncentrowane były przede
wszystkim na współkształtowaniu działań UE w wymiarze międzynarodowym oraz wpły-
waniu na kształt wewnętrznych polityk UE i ich instrumentów. Członkostwo w Unii
Europejskiej przesunęło punkt ciężkości w polityce zagranicznej Polski na sprawy euro-
pejskie. Polska stała się aktywnym podmiotem polityki Unii i coraz silnej wpływa na jej
kształt. Potwierdzeniem tego są przedstawione przez ministra spraw zagranicznych Ste-
fana Mellera priorytety współpracy w ramach Unii w 2006 roku. Minister wskazał nastę-
pujące obszary: ł) problematyka bezpieczeństwa energetycznego — tworzenie strategii
bezpieczeństwa energetycznego w ramach całego systemu zachodniego; 2) inne nara-
stające problemy: starzenie się społeczeństw europejskich, pozyskiwanie siły roboczej
z zewnątrz, implikacje tego zjawiska dla stosunków wewnątrz społeczeństw europej-
skich, adaptacji kulturowej i stabilności społecznej; 3) uformowanie w Unii jednolitego
rynku — zniesienie wszelkich ograniczeń dla realizacji czterech traktatowych swobód,
w tym zwłaszcza swobody przepływu osób i usług; 4) zdynamizowanie wzrostu ekono-
micznego w skali Unii i wdrażanie zmodyfikowanej Strategii Lizbońskiej; 5) zakończe-
nie prac nad pakietem legislacyjnym dotyczącym Nowej Perspektywy Finansowej 2007—
2013; 6) wymiar ekonomiczny UE; 7) sprawne funkcjonowanie mechanizmu decyzyjne-
go; 8) wzmacnianie i pogłębianie WPZiB w perspektywicznym kierunku wschodnioeu-
ropejskim; 9) wsparcie dla rozszerzenia UE — granice Unii powinny przesunąć się dalej
na wschód i południowy wschód, obejmując także Ukrainę; 10) wykorzystanie systemu
umów i powiązań UE z państwami i instytucjami regionalnymi dla promocji i ekspansji
politycznej, gospodarczej i kulturalnej Polski; 11) skuteczna promocja oraz ekonomi-
zacja działań dyplomatycznych Polski — stworzenie kompleksowej Strategii promocji
Polski na lata 2007-2013.
Problemem generalnym w polityce zagranicznej Polski pozostaje jednak określenie
jej miejsca i roli w Europie oraz sposób realizacji jej kłuczowych interesów Polski. Istot-
ne jest to, że pod rządami nowej prawicowej ekipy politycznej zmieniło się podejście
Polski do integracji i polityki europejskiej, syntetycznie ujmując stało się bardziej konfe-
deracyjne, realistyczne i pragmatyczne. Priorytet otrzymują obszary, gdzie pogłębianie
współpracy najlepiej realizuje interes Polski, np. w sprawie bezpieczeństwa energetycz-
nego i europejskiej polityki wschodniej. Prezydent RP Lech Kaczyński zapowiedział, że
Europa „powinna się przyzwyczaić do bardziej asertywnej Polski”. Co oznacza, że Polska
będzie twardo walczyła o swoje interesy w Unii, którą on postrzega jako ugrupowanie
„odrębnych państw narodowych”.
Polska od momentu wejścia do UE nie dopracowała się spójnej polityki europejskiej.
W sprawach generalnych Polska nie ma sprecyzowanego stanowiska w sprawie Trakta-
tu Konstytucyjnego i pomysłu na to, jak zażegnać kryzys ratyfikacyjny związany z tym
Traktatem, jak przekonać UE do swej wizji polityki wschodniej, jak wprowadzać w Pol-
38 Informacja Rządu na temat polskiej polityki zagranicznej w 2006 roku. Wygłoszona przez ministra
Stefana Mellera w Sejmie 2006.02.15, <http://www.msz.gov.pl/Wystapienie,Ministra, (tekst),4593.htmi>.
39 wystąpienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego na spotkaniu z ambasadorami
państw członkowskich Unii Europejskiej oraz państw kandydujących do UE, Warszawa 22 lutego 2006.
Rozdział 23. Unia Europejska w polityce zagranicznej Polski po 1989roku __—_——_ 649
sce wspólną walutę euro. Lista problemów. bieżących wynikających ze statusu państwa
członkowskiego jest znacznie dłuższa. Wśród wielu kwestii kilka ma znaczenie szcze-
gólne. Najważniejszym zadaniem dla Polski jest zbudowanie korzystnej dla nas polityki
spójności UE. Bardzo ważne jest także zachowanie na obecnym poziomie wydatków na
wspólną politykę rolną. Celem obu wspomnianych polityk jest zahamowanie procesu re-
nacjonalizacji i degresji pomocowej.** W tym kontekście za sukces Poiski można uznać
osiągnięty w grudniu 2005 roku w Brukseli kompromis w sprawie budżetu UE na lata
2007-2013.
W działaniach bieżących sprawą najważniejszą stało się przekonywanie do naszych
racji partnerów z Unii. Warto zauważyć, że Polska szybko uczyła się mechanizmów
decydowania w Unii, zwłaszcza działania dyskrecjonalnego i koalicyjnego. Należy za-
uważyć, że nie potwierdziły się obawy niektórych państw członkowskich o blokowanie
przez Polskę procesu decyzyjnego w UE. „Niemniej nadal istnieje konieczność rozwi-
jania i usprawniania wielu instrumentów wzmacniających skuteczność naszego głosu na
forum instytucji UE, w szczególności w kontekście dalszego rozszerzenia składu człon-
kowskiego UE i zmian w unijnym środowisku instytucjonalnym i proceduralnym związa-
nych z wejściem w życie traktatu konstytucyjnego, w przypadku pozytywnego przebiegu
jego ratyfikacji”!
Przykładem działania łączącego kształtowanie polityki sektorowej UE z działaniem
koalicyjnym było współinicjowanie przez Połskę powstania nieformalnej grupy państw
przyjaciół polityki spójności. Do przedstawicieli 13 państw (10 nowych państw człon-
kowskich: Polski, Czech, Węgier, Słowacji, Słowenii, Litwy, Łotwy, Estonii, Malty i Cy-
pru oraz Hiszpanii, Portugalii i Grecji) uczestniczących w pierwszym spotkaniu w li-
stopadzie 2004 r. w ambasadzie Hiszpanii w Brukseli, w Warszawie w grudniu 2004 r.
dołączyli przedstawiciele Belgii, Włoch i Irlandii, a w styczniu 2005 r. w Atenach Fino-
wie. Grupa opowiedziała się za utrzymaniem nakładów na pomoc dla najbiedniejszych
państw i regionów w przyszłym budżecie Unii w wysokości zaproponowanej przez Komi-
sję Europejską. Samo istnienie grupy było już istotnym faktem politycznym, a spotkania
pozwoliły na wymianę opinii i umożliwiły poznanie pozycji oraz argumentów, co da-
ło możliwość stworzenia matrycy stanowisk i przewidywania dalszych posunięć państw.
Działania Polski wspartej przez państwa grupy zwolenników polityki spójności dopro-
DĄ
wadziły do tego, że w „zasadach i wytycznych” do perspektywy finansowej zawartych
DRE
w deklaracji końcowej szczytu UE w Brukseli w grudniu 2004 roku znalazły się zapisy
mówiące o konieczności zapewnienia w projekcie budżetu Unii na lata 2007-2013 środ-
ków na wyrównywanie poziomów rozwoju w państwach rozszerzonej UE. W deklaracji
końcowej stwierdzono, że nowa perspektywa finansowa powinna zapewnić odpowiednie
środki finansowe niezbędne do sprostania przyszłym wyzwaniom, w tym wynikającym
z różnic w poziomie rozwoju poszerzonej Unii. Uznano także, że zasada solidarności
zasługuje na to, aby ją wymieniać jako pierwszą z zasad, którym te przyszłe rozwiązania
powinny być podporządkowane.
40 [egresja pomocy — im biedniejszy kraj, tym mniejszy udział w polityce spójności, czyli unijnych
funduszach pomocy strukturalnej.
41 Polska w Unii Europejskiej — doświadczenia pierwszego roku członkostwa, UKIE, Warszawa 2005, s. 55.
 0 wo
650 _ ||| —((///|////__ Część V. Polityka zagraniczna Polski
anawa
Jako członek UE Polska uczestniczy w kształtowaniu i realizacji Wspólnej Polity-
ki Zagranicznej i Bezpieczeństwa UE. Płaszczyzną dła tych działań są częste spotkania
ministrów spraw zagranicznych państw członkowskich z udzialem Wysokiego Przedsta-
sa
wiciela UE ds. WPZiB oraz komisarza ds. stosunków zewnętrznych. Poza spotkaniami
formalnymi odbywają się, co sześć miesięcy, spotkania nieformalne w tzw. formule Gym-
nich”, służące nieskrępowanej wymianie poglądów na aktuałne tematy międzynarodo-
we. Spotkania te są dobrą okazją do rozmów biłateralnych i multilateralnych w gronie
państw członkowskich oraz kandydujących. Inną ważną płaszczyzną prowadzenia poli-
tyki zagranicznej w kontekście UE są dość częste sesje ministrów ds. europejskich.
Priorytetowym kierunkiem działań Polski było i jest promowaniejej dalszego rozsze-
rzenia. Polska uczestniczyła w końcowym etapie negocjacji akcesyjnych z Bulgarią i Ru-
munią. Popiera także aspiracje integracyjne Turcji i Chorwacji. Współkształtowaliśmy
decyzje Rady Europejskiej o rozpoczęciu negocjacji akcesyjnych z Chorwacją i z Turcją.
W ramach czlonkostwa Polska podjęła intensywną współpracę na rzecz walki z ter-
roryzmem i skutecznego zagwarantowania bezpieczeństwa w wymiarze wewnętrznym
i miedzynarodowym. Przykładem tego jest udział w rozwoju europejskich zdolności cy-
wilnego reagowania kryzysowego oraz wypelnianie zobowiązań przyjętych w Europej-
skiej Strategii Bezpieczeństwa, uczestniczenie w działaniach prowadzonych przez Unię
w ramach wałki z terroryzmem.
W ramach Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony Potska współuczestniczyła
w pracach nad utworzeniem Europejskiej Agencji Obrony (EDA) oraz przyczyniła się
do rozwinięcia koncepcji grup bojowych. W listopadzie 2004 roku. Polska zadeklarowała
gotowość do stworzenia do 2009 r. wspólnej grupy bojowej razem z Niemcami, Słowacją
i Łotwą. Polska aktywnie uczestniczyła również od grudnia 2004 r. w pierwszej unijnej
operacji wojskowej w Bośni i Hercegowinie (ALTHEA), przejętej od NATO (SFOR).
Obecność polskich deputowanych w Parlamencie Europejskim stworzyła dodatko-
wą płaszczyznę kontaktów międzynarodowych i wsparcia dla polityki zagranicznej. Pol-
scy parlamentarzyści od samego początku swojej obecności w PE starali się zainicjować
aktywną politykę Unii wobec Ukrainy i Białorusi, z przedstawieniem perspektywy człon-
kostwa tych krajóww UE włącznie. Szczególnie widoczne to było w całym okresie poma-
rańczowej rewolucji na Ukrainie. Z inicjatywy polskich posłów przyjęto rezolucję PE na
temat tzw. planu działań UE dla Ukrainy, a zaproponowane tam zmiany wprowadzono
do przyjętej przez UE ostatecznej wersji planu. Parlament Europejski, głównie z inicja-
tywy polskich eurodeputowanych, systematycznie zabiera głos w sprawie polityki Unii
wobec Białorusi, nakłaniając Radę UE i Komisję Europejską do przełamania impasu
i rewizji dotychczasowej polityki wobec tego państwa.
Istotnym faktem okazało się przejęcie przez Polskę przewodnictwa w Radzie Europy
w listopadzie 2004 roku. Jako priorytety Polska wskazała potwierdzenie jedności euro-
pejskiej po rozszerzeniu UE, doskonalenie mechanizmów ochrony praw człowieka oraz
przezwyciężenie w Europie napięć o charakterze historycznym. W dniach 15—16 czerwca
2005 odbył się w Warszawie III Szczyt Rady Europy. Wśród wielu kwestii dyskutowanych
42 Nazwa ta pochodzi od nazwy miasta w Niemczech, gdzie miało miejsce pierwsze takie nieformalne
spotkanie.
Rozdzia! 25. Unia Europejska w polityce zagranicznej Polski po 1989roku _—— 651
podczas tego spotkania oraz zapisanych w dokumencie końcowym — Deklaracji War-
szawskiej — byla też sprawa współpracy trzech organizacji: RE, OBWE i UE, a także
ONZ.
Członkostwo w UE zmieniło kontekst stosunków dwustronnych i regionalnych Pol-
ski z państwami członkowskimi UE i pozostałymi państwami europejskimi. Stałym ele-
mentem rozmów, obok kwestii stosunków wzajemnych, stały się sprawy Unii.
Poiska nie nastawia się na tworzenie w Unii trwałych koalicji. Realizujemy politykę
zmiennych sojuszy. Dzialamy przez określenie swojego stanowiska w specyficznej spra-
wie i poszukujemy sojuszników. W sprawie europejskiej solidarności budżetowej sprzy-
mierzeńców mamy we Francji i w Niemczech. W realizacji strategii jednolitego rynku
wewnętrznego i konkurencji najważniejszych aliantów znajdziemy w Wielkiej Brytanii.
W sprawach polityki wschodniej i polityki energetycznej poparcie uzyskujemy od Litwy,
Łotwy i Estonii. Jednym z konkretnych przykładów może być przedłożenie podczas po-
siedzenia Rady Europejskiej w marcu 2005 r. w Brukseli przez premierów Polski, Litwy
i Łotwy wspólnego listu do przewodniczącego Komisji Europejskiej Jose Manuela Bar-
roso, w którym zaapelowali o poparcie Unii dła budowy tzw. gazociągu bursztynowego
(Amber Project). Działanie to można uznać za próbę wpłynięcia na UE, aby zrewido-
wała swoje ewentualne wsparcie dla forsowanych przez rosyjską firmę Gazprom planów
budowy tzw. gazociągu pólnocnoeuropejskiego, który po dnie Baityku miałby połączyć
bezpośrednio Rosję i Niemcy. Polska, Litwa i Łotwa podkreślają, iż propozycja rosyj-
sko-niemiecka jest czysto polityczna, ekonomicznie znacznie trudniejsza, zagrażająca
środowisku i kilkakrotnie droższa.
Polska stara się realizować swoje interesy wewnątrz UE, wykorzystując trzy pod-
stawowe płaszczyzny kontaktów. Minister spraw zagranicznych Adam Daniel Rotfeld
ujął to następująco: „Po pierwsze, polska dyplomacja zabiega o Ścisłe kontakty i współ-
działanie ż naszymi partnerami strategicznymi, głównie z Niemcami i Francją, a także
z Wielką Brytanią, z którą łączy nas jednakowe rozumienie rangi stosunków transatlan-
tyckich. Po drugie, dbamy o zachowanie ścisłych więzów z państwami naszego regionu,
zwłaszcza z członkami Grupy Wyszehradzkiej. Po trzecie wreszcie, szukamy dobrych re-
lacji i współdziałamy ze wszystkimi partnerami unijnymi, z którymi łączą nas interesy
w konkretnych sprawach”.*
Członkostwo w UE istotnie zmieniło kontekst naszej polityki zagranicznej wobec na-
szych głównych europejskich partnerów — Niemiec, Francji i Wielkiej Brytanii. Polska
stara się wykorzystać te stosunki jako instrument i ważną dźwignię zwiększenia własnej
roli w Europie, dbając o poszanowanie równorzędności partnerów. Należy podkreślić,
że Polska stanowczo i jednoznacznie odrzuca koncepcję „dyrektoriatu europejskiego”
czy też „rdzenia” Europy na rzecz solidarnego współdziałania państw członkowskich.
Stosunki z Niemcami wykraczają swoim znaczeniem poza relacje bilateralne. Pol-
ska i Niemcy mają szersze aspiracje polityczne. Polska powinna zdefiniować na nowo
stosunki z Niemcami, na współpracę z którymi jesteśmy skazani. Jak określił to Adam
43 Informacja Rządu na temat polskiej polityki zagranicznej przedstawiona na posiedzeniu Sej-
mu 21 stycznia 2005 roku przez Ministra Spraw Zagranicznych RP prof. Adama Daniela Rotfelda
<http://www.msz.gov.pl/Wystapienie,Ministra,
(tekst), 1160.html>.
 ia LÓD
mete imi
652 —||| Część V. Polityka zagraniczna Polski
Daniel Rotfeld w swoim wystąpieniu sejmowym w styczniu 2005 r., „załeży nam na zbu-
dowaniu nowego modelu stosunków polsko-niemieckich, który byłby dobrze osadzony
w kontekście europejskim i transatlantyckim. Ściste współdzialanie Polski i Niemiec jest
potrzebne zwłaszcza dla zdynamizowania polityki instytucji zachodnich i euroatlantyc-
kich wobec naszych sąsiadów na Wschodzie”.** W obecnej sytuacji politycznej i gospo-
darczej w Europie Niemcy dojrzewają do samotnej roli przywódczej w Unii. Aby tę rolę
wypełnić, będą potrzebowały Polski jako największego państwa spośród nowych państw
czitonkowskich. Za nasze poparcie można oczekiwać od Niemiec strategicznego partner-
stwa w Europie. Niestety potencjał tych stosunków pozostaje niewykorzystany. Jednym
z powodów stalo się porozumienie o budowie tzw. gazociągu północnego, zawarte we
wrześniu 2005 r. w Berlinie między firmami niemieckimi i rosyjskimi pod patronatem
rządów obu państw. Godzi ono istotnie w interesy narodowe Polski oraz podważa zasa-
dę solidarności Unii Europejskiej, utrudniając tworzenie wspólnej polityki energetycz-
nej UE.
Działania Polski wobec Francji są skupione na pozyskaniu poparcia tego państwa
dla naszych koncepcji rozwoju stosunków ze wschodnimi sąsiadami Unii. W przypadku
Wielkiej Brytanii partnerstwo budowane jest na wspólnocie poglądów w wielu sprawach
europejskich i globalnych, w tym zwłaszcza w kwestiach polityki obronnej, bezpieczeń-
stwa i wspólnej połityki zagranicznej. Polska współdziała z Wielką Brytanią zwłaszcza
w tworzeniu nowoczesnego modelu stosunków transatlantyckich i utrzymaniu dobrych
relacji Ameryki i Europy.
Trzeba zauważyć, że w ostatnich latach w kryzysie znalazł się Trójkąt Weimarski. Sta-
ło się tak na skutek szeregu wydarzeń międzynarodowych, działań i reakcji państw Trój-
kąta. Trójstronny dialog mocno ucierpiał na skutek zakupu przez Polskę amerykańskich
myśliwców F-16, sporu o udział w wojnie w Iraku, kontrowersji wobec projektu Trakta-
tu Konstytucyjnego i związanych z tym „protekcjonalnych” uwag polityków francuskich
pod adresem Polski, przyjęcia przez Sejm uchwały domagającej się od Niemiec odszko-
dowań za straty poniesione podczas II wojny światowej, niemiecko-rosyjskiej umowy
o budowie Gazociągu Północnego. Polska ma wobec tego powody, aby podejmować
działania na rzecz poprawy stosunków z dwoma najsilniejszymi państwami UE.
Działania Polski w wymiarze transatlantyckim zmierzają do wzmocnienia konsensu-
su w dwóch strategicznie ważnych obszarach. Pierwszym jest spójna reakcja Zachodu na
demokratyczny przełom i prozachodnie aspiracje Ukrainy, a także wspólna linia poli-
tyczna wobec pozostałych partnerów na wschodzie Europy. Drugim jest ściślejsze part-
nerstwo transatlantyckie na tzw. szerszym Bliskim Wschodzie, co wymaga między innymi
rewitalizacji izraelsko-palestyńskiego procesu pokojowego, zapewnienia międzynarodo-
wego wsparcia dla normalizacji sytuacji w Iraku, a także osiągnięcia trwałego i pełnego
rozwiązania problemu programu nuklearnego Iranu. Polska w tym kontekście działa
przy założeniu, że bliskie i uprzywilejowane stosunki z USA nie są alternatywą dla na-
szego zaangażowania w integrację europejską. Polska stara się jednak zdyskontować
dobre relacje z USA do poprawy całokształtu stosunków transatlantyckich, przy jedno-
czesnym silnym zaangażowaniu w rozwój współpracy europejskiej.
44 Ibidem.
Rozdział 25. Unia Europejska w polityce zagranicznej Polski po 1989roku _——— | 653
W konsekwencji akcesji do Unii Polska ma udział w systemie powiązań międzyna-
rodowych, których Unia jest zbiorowym podmiotem. Tworzy to możliwość wspólkształ-
towania dialogu UE na przykład ze Stanami Zjednoczonymi. W tym kontekście Polska
działa w kierunku poprawy stosunków między UE i USA, próbując równocześnie wyko-
rzystać ten dialog do wprowadzenia do agendy stosunków UE-USA spraw dotyczących
wschodnich sąsiadów rozszerzonej UE.
Niektóre państwa UE obawiały się, że Polska będzie czymś w rodzaju amerykań-
skiego „konia trojańskiego” w Europie. Wobec tych obaw działania polskiej dypłomacji
zmierzają do ich uspokojenia. Spory wokól wojny w Iraku doprowadziły nie tylko do
pogorszenia relacji między USA a Europą, ale także wewnątrz Unii. Po okresie pewnej
arogancji wobec Europy Stany Zjednoczone przekonały się, że Europa jest potrzebna,
a z kolei Europejczycy zlagodziłi krytykę Ameryki. W tej sytuacji pozycja Polski jako
sojusznika USA w interwencji w Iraku też stała się znacznie lepsza. Polska zmodyfiko-
wala swoją politykę w tym obszarze, szczególnie w 2004 roku. Trzeba przypomnieć, że
Polska, podpisując w 2003 r. tzw. list ośmiu, poparla USA w sprawie Iraku bez uprzedze-
nia sojuszników europejskich. Później powstało drugie bardzo poważne źródło konfliktu
"z partnerami europejskimi, związane z walką o nicejskie zapisy podczas negocjacji nad
Traktatem Konstytucyjnym. Hasło lidera Platformy Obywatelskiej Jana M. Rokity —
„Nicea ałbo śmierć” — stało się symbolem polityki Polski i zostało potraktowane jako
dowód naszej niedojrzałości i braku wyczucia. Po objęciu steru rządu przez premiera
Marka Belkę sytuacja została rozładowana. Państwa członkowskie UE poczyniły pewne
ustępstwa, a Polsce udało się wyjść z izolacji. Gdyby w tej izolacji pozostawała, to nie jest
pewne, czy potem udałoby się zmobilizować UE do zaangażowania w sprawie Ukrainy.
Polska wreszcie zapowiedziała utrzymanie swoich wojsk w Iraku do końca 2005 roku,
co zostało dobrze odebrane we Francji i Niemczech, przeciwnikach interwencji w Iraku.
Obecnie polityka Polski jest znacznie bardziej wyważona, choć także warunki są bardziej
sprzyjające.
Stałym tematem w polityce zagranicznej Polski są starania o zniesienie obowiązku
wizowego dla Polaków wyjeżdżających do Stanów Zjednoczonych. Wielokrotnie Polska
zabiegała o wsparcie naszych starań ze strony partnerów z Unii. Apel Unii Europej-
skiej do Stanów Zjednoczonych w 2005 roku w sprawie zniesienia wiz wjazdowych do
USA dla obywateli nowych państw członkowskich wzmocnił stanowisko Polski, ale nie
spowodował istotnej zmiany stanu rzeczy.
Na uwagę zasługują również działania Polski w ramach Grupy Wyszehradzkiej, zmie-
rzające do utrzymania współdziałania tych państw po wejściu do UE. W marcu 2004
roku w Koszycach, na ostatnim spotkaniu przed wejściem państw Grupy do Unii, pre-
zydenci Polski, Słowacji, Czech i Węgier zgodzili się, że Grupa powinna funkcjonować
także po akcesji. Parę tygodni później, 12 maja 2004 roku w Kromierzyżu niedałeko
Brna, premierzy państw Grupy przyjęli Nową Deklarację Wyszehradzką, w której stwier-
dzono, że cele wytyczone w deklaracji założycielskiej z 1991 roku zostały osiągnięte i po
rozszerzeniu UE i NATO państwa Grupy Wyszehradzkiej są gotowe do dalszej współ-
pracy w obliczu nowych wyzwań i możliwości. Podkreślono gotowość do współdziałania
w regionie w reałizacji konkretnych projektów, a także do współpracy na rzecz osiągania
 654 ,_— Część V. Polityka zagraniczna Polski
celów UE, dalszego rozszerzania Wspólnoty oraz dzielenia się doświadczeniami z pań-
stwami aspirującymi do integracji z Unią. Potwierdzeniem tych deklaracji były wspólne
stanowiska państw Grupy przyjęte w 2005 roku w sprawie dalszych losów Traktatu Kan-
stytucyjnego, perspektywy finansowej Unii na lata 2007-13 oraz wsparcia Ukrainy w jej
europejskich dążeniach.
Interesującym przykładem działań podejmowanych przez Polskę, zmierzających do
wzmacniania współpracy wewnątrz UE jest udział w grupie sześciu państw Europy Środ-
kowej i Poludniowo-Wschodniej (Grupa Wyszehradzka, Austria, Słowenia), które 23
czerwca 2004 roku w Pradze utworzyły wewnątrzunijny blok oparty na historycznej przy-
należności do monarchii Habsburgów. Państwa te postanowiły wspólnie forsować swe
interesy, np. koordynować stanowiska w sprawie budowy korytarzy komunikacyjnych
czy rozwiązywania problemów azylowych i imigracyjnych. Udział Polski w grupie „Eu-
ropy Środka” otwiera ją na możliwość bliższej współpracy chociażby z Austrią, która
w przeszfości nie wiązała się w ramach UE z żadną grupą państw. Współpraca ta budo-
wana jest na strukturze tzw. Partnerstwa Regionalnego zainicjowanego w 2001 r. przez
Austrię.
Jednym z największych wyzwań dla Polski jest polityka wschodnia UE. Przemawia
za tym waga sąsiedztwa wschodniego dla Połski i UE. A. Z. Kamiński zauważa, że Pol-
ska jest, i prawdopodobnie przez długi czas pozostanie, państwem kresowym UE. Ma
zatem do spełnienia zasadniczą rolę w ksztattowaniu polityki tego ugrupowania wobec
graniczącego z nim otoczenia zewnętrznego. Z tego wynika priorytet prowadzenia przez
Polskę polityki wschodniej. Działania zmierzające do jej ukształtowania są realizacją
własnej samodzielnej polityki wobec swojego sąsiedztwa, z którym związane są strate-
giczne interesy Polski, a jednocześnie spełnieniem przez Połskę ważnej funkcji na rzecz
UE. Wejście do UE spowodowało, że interesy Polski stały się interesami UE i odwrotnie.
W toku dalszej europeizacji swojej polityki zagranicznej Polska musi jednak przekonać
pozostałe państwa członkowskie, że jej interesy są istotnie ważne i priorytetowe dla UE,
a działania prowadzone przez dyplomację Polski realizują te interesy. Ważne jest, jak
twierdzi A. Z. Kamiński, że „państwa kresowe współzawodniczą między sobą o uzna-
nie wagi swej kresowości w polityce wspólnoty, bo od tego zależą środki, które zechce
ona przeznączyć na rozwiązanie problemów współpracy transgranicznej, wzmocnienie
gospodarcze sąsiadów i ochronę granicy”.* Polska podjęła w tym kierunku konkretne
działania, czego przykładem są uzyskane z Unii środki na wzmocnienie ochrony granicy
wschodniej czy chociażby zakończone sukcesem starania o ulokowanie w Polsce Euro-
pejskiej Agencji ds. Zarządzania Współpracą Operacyjną na Granicach Zewnętrznych
UE. Decyzja Rady o utworzeniu Agencji zapadła w październiku 2004 r., a w kwietniu
ATE AA RZE
2005 r. postanowiono, że jej siedzibą będzie Warszawa.
Polska demonstruje stałą aktywność na rzecz kształtowania tzw. wschodniego wy-
miaru polityki UE. Świadczą o tym liczne stanowiska i działania.* Polska w 2003 roku
zma
przedstawiła swoją wizję wschodniego wymiaru polityki UE. Cel propozycji Polski był
pen
|
PYMN O maa
45 Ą, Z. Kamiński, op. cit., s. 31.
17
46 Polityka wschodnia Unii Europejskiej w perspektywie jej rozszerzenia o państwa Europy Środkowo-Wschod-
niej — polski punkt widzenia, MSZ, Warszawa 2001.06.13, „Zbiór Dokumentów” 2001, nr 2.
Tee
PU ISO
Rozdział 25. Unia Europejska w polityce zagranicznej Polski po 1989 roku _—_————
_ 655
jasny i precyzyjny, to znaczy: możliwie szerokie zacieśnianie stosunków z tym obsza-
rem i eliminowanie wszelkich barier, które mogą być postrzegane jako nowy podział
Europy. Według Polski polityka wschodnia UE powinna stać się też integrałną częścią
innych, realizowanych już przez Unię polityk wymiaru północnego i południowego, tak
aby tworzyło to jedną wspólną filozofię polityki sąsiedztwa Unii. Istota długofalowych
działań Polski wobec wschodniego sąsiedztwa obejmuje zapewnienie bezpieczeństwa
państwa; rozwój stosunków dobrosąsiedztwa, w tym współpracy gospodarczej, zwiasz-
cza na szczeblu międzyregionalnym i transgranicznym, a także promowanie kontaktów
międzyludzkich i odbudowę więzi kulturalnych; wreszcie ochronę mniejszości polskiej.
Minister W, Cimoszewicz w sejmowym wystąpieniu w 2003 roku istotę sprawy wyraził na-
stępująco: „Polska nie wstępuje do UE, żeby plecami odwrócić się do swoich sąsiadów,
lecz wprost przeciwnie — aby sprzyjać ich integracji z Europą”.*”” Opublikowany 12 maja
2004 roku w Brukseli raport strategiczny Komisji Europejskiej o tzw. europejskiej poli-
tyce sąsiedztwa uwzględnił część propozycji Polski. Działania Polski wobec wschodnie-
go sąsiedztwa są funkcją ogólnej oceny tzw. wschodniego wymiaru WPZIiB. Na szczycie
szefów dyplomacji UE w Maastricht 4 września 2004 r. minister W. Cimoszewicz wyraził
pogląd, że Unia nie ma wspólnej polityki wschodniej, a każdy z jej członków realizu-
je własne koncepcje. Wobec tego działania Polski skierowane są na ukształtowanie tej
polityki, tak aby wyraźnie zaznaczone i uwzględnione zostały interesy Polski i aby pozo-
stałe państwa członkowskie UE nie budowały stosunków z Rosją ponad Polską i poza
WPZiB. Polska podziela pogląd, że potrzebne są skoordynowane działania całej Unii do
utrzymania strategicznego partnerstwa z Rosją. Krytycznie należy stwierdzić, że poza za-
angażowaniem na Ukrainie, nie mamy dużych osiągnięć w polityce wschodniej. Potrzeb-
ne są zwłaszcza inicjatywy i działania, które pozwoliłyby przełamać impas w stosunkach
polsko-rosyjskich.
Szczególnie intensywnie Polska od wielu lat stara się wspierać Ukrainę w jej trans-
formacji ustrojowej i gospodarczej oraz europejskie aspiracje tego państwa. Polska chce
być adwokatem Ukrainy w UE. Polska zabiega o to, aby z programu wewnątrzunijnej
debaty nie wykreślono dyskusji o stosunkach z Ukrainą i perspektywie członkostwa dla
tego państwa. Krytykuje też politykę wobec Ukrainy, wyrażając przekonanie, że Unia nie
powinna zamykać drzwi przed Ukrainą. Z inicjatywy Polski Unia zadekłarowała w lipcu
2004 r. poparcie dla „proeuropejskiego wyboru” Ukrainy. Największym sukcesem poli-
tyki zagranicznej Polski w ostatnim czasie był udział w wydarzeniach na Ukrainie w koń-
cu 2004 r. i na początku 2005. Z inicjatywy Polski przywódcy UE przyjęli stanowiska
w sprawie wyborów na Ukrainie, a prezydent Polski Aleksander Kwaśniewski, prezydent
Litwy Valdas Adamkus oraz Wysoki przedstawiciel UE ds. polityki zagranicznej Javier
Solana aktywnie przyczynili się do rozwiązania kryzysu wyborczego na Ukrainie, Po raz
pierwszy Polska potrafiła wykorzystać skomplikowane mechanizmy Unii do rozwiązania
kryzysu politycznego w najbliższym otoczeniu.
4T Informacja Rządu na temat polskiej polityki zagranicznej w 2003 roku przedstawiona przez Mi-
nistra Spraw Zagranicznych na posiedzeniu Sejmu w dniu 22 stycznia 2003 roku <http:/Avww.msz.
gov.pl/Wystapienie,Ministra,1644.html>.
656 —_ |_| (||| «___—- Część V. Polityka zagraniczna Polski
Członkostwo w UE stało się jednym z najsilniejszych wyznaczników polityki zagra-
nicznej Polski wobec Rosji. Dobrze ilustrują to dzialania Polski w latach 2003 1 2004, gdy
Rosja zwlekała z objęciem porozumieniem PCA nowych członków UE. Stanowcze dzia-
tania dyplomatyczne Polski doprowadziły do tego, że pod koniec stycznia 2004 r. mini-
strowie spraw zagranicznych UE zagrozili Rosji „poważnymi konsekwencjami”, jeśli nic
zgodzi się do 1 maja 2004 r. na rozszerzenie PCA. Unia Europejska i Rosja ostatecz-
nie podpisały 27 kwietnia 2004 r. protokół rozciągający postanowienia PCA na nowych
członków UE. Innym przykładem jest kompleks spraw związanych z rosnącą zależno-
ścią od dostaw rosyjskich surowców energetycznych i bezpieczeństwem energetycznym
Polski i UE.
W stosunku do Białorusi polityka zagraniczna Polski, mimo stanu samoizolacji, w ja-
kiej znałazło się to państwo wskutek polityki prowadzonej przez jej kierownictwo po-
lityczne, stara się działać na rzecz niepogłębiania tej izolacji i utrzymania Białorusi
w programach informacyjnych oraz rozszerzenia oddziaływania informacyjnego Unii na
to państwo. Polska zwraca uwagę na specyfikę polsko-białoruskich stosunków: mamy
wspólną granicę, co powoduje konieczność utrzymywania regularnych kontaktów. Na
Białorusi mieszka też ok. 400 tys. Polaków, których Polska chce otaczać opieką. Jed-
nak kontakty na najwyższym szczeblu uzależniamy od spełnienia podstawowych stan-
dardów państwa demokratycznego. Polska i Komisja Europejska w pełni zgadzają się
z tym, że wobec łamania praw człowieka i zasad demokratycznych w tym państwie Unia
nie powinna przywracać oficjalnych stosunków z Mińskiem i obejmować go korzyściami
polityki sąsiedztwa. Generalnie Polska działa w kierunku stworzenia szerokiego, mię-
dzynarodowego lobby na rzecz rewizji polityki UE wobec Białorusi. Przykładem jest
przedstawiona w sierpniu 2005 r. inicjatywa skoordynowania działań państw sąsiadują-
cych z Białorusią wobec postępowania reżimu Aleksandra Łukaszenki.
Na uwagę zasługują również działania Polski na rzecz rozwoju koncepcji tzw. wy-
miaru północnego UE. Istotne znaczenie miała tu konferencja ministrów spraw zagra-
nicznych państw członkowskich UE z udziałem przedstawicieli Estonii, Islandii, Litwy,
Łotwy, Norwegii, Polski i Rosji, która odbyła się w Helsinkach 11 i 12 listopada 1999 ro-
ku. Uczestnicy konferencji uznali tę koncepcję za użyteczną i wpływającą na zwiększenie
europejskiego bezpieczeństwa i stabilności, stabilizację demokratycznych reform i roz-
woju w Europie Północnej, a także promującą szeroko rozumiany interes europejski.”
Członkostwo w UE wpłynęło na zwiększenie aktywności Polski w stosunku do państw
EFTA, a zwłaszcza trzech z nich — Norwegii, Islandii i Lichtensteinu, które razem
z państwami UE tworzą Europejski Obszar Gospodarczy. Połska musiała w związku
z tym w 2004 r. przeprowadzić z nimi negocjacje na temat naszego udziału w EOG.
Polska podjęła działania wspierające starania szeregu państw chcących zbliżyć się do
UE. W tym celu podpisała pewną liczbę protokółów o współpracy w procesie integracji
europejskiej. Polska chce w ten sposób pokazać, że Unia Europejska jest otwarta, choć
zbliżenie się do niej wymaga spełnienia szeregu warunków. Państwa te, jak na przykład
48 Szerzej: A. Mazur-Barańska, „Wymiar północny” Unii Europejskiej, „Sprawy Międzynarodowe” 2000,
nr 2.
—_ Rozdział 25. Unia Europejska w polityce zagranicznej Polski po 1989roku __—_—_ 657
Albania, Serbia i Czarnogóra, Gruzja, chcą skorzystać przede wszystkim z doświadczeń
polskich ekspertów w dziedzinie integracji i przygotowań administracji publicznej.
Członkostwo w UE wymusiło uporządkowanie stanowiska w kwestiach pozostają-
cych dotychczas poza głównym nurtem polityki zagranicznej Polski, na przykład polityki
pomocowej. Dotyczy to przede wszystkim dużej grupy państw Afryki, Karaibów i Pacy-
fiku (AKP) stowarzyszonych z UE. W październiku 2003 r. rząd przyjąl Strategię polskiej
współpracy na rzecz rozwoju w odniesieniu do pozaeuropejskich państw rozwijających.”
Głobalny charakter polityki UE otworzył przed polityką zagraniczną Polski nowe
pola działania. Przykładem jest udział Polski w 2004 r., po raz pierwszy, w spotkaniu
ASEM (Asia-Europe Meeiing) — forum diałogu między Europą i Azją. Dla Polski była to
okazja, aby po okresie, kiedy problemy europejskie dominowały w polityce zagranicznej
Połski, wyrównać deficyt kontaktów z Azją, szczególnie z Azją Południowo- Wschodnią.
Trzeba też zauważyć, że udział Polski w UE stał się impułsem do rozszerzenia zakre-
su kontaktów międzyparlamentarnych polskiego Sejmu i Senatu. Chodzi tu zwłaszcza
o kontakty sejmowej komisji spraw zagranicznych i komisji ds. UE z przedstawicielami
odpowiednich komisji parlamentów państw członkowskich UE.
Na koniec warto wspomnieć, że członkostwo w UE stało się również czynnikiem
aktywizacji polityki zagranicznej Polski w płaszczyźnie kulturalnej i promocyjnej.
kok *
Swoistym fenomenem polityki zagranicznej Polski po 1989 r. jest to, że jej prioryte-
ty określone w 1990 r. utrzymane zostały w prawie niezmienionej formie przez ponad
dekadę, mimo zmieniających się koalicji, rządów i układów politycznych. Ta stabilność
i ciągłość została oparta na konsensusie politycznym wokół priorytetu uzyskania przez
Polskę członkostwa w głównych organizacjach państw Zachodu — NATO i UE. Dopie-
. ro w finalnej debacie nad przystąpieniem do UE nastąpiła polaryzacja na konsekwent-
21,7?
nych zwołenników integracji z Europą i „tradycjonalistów”, broniących tradycyjnie ro-
zumianej polskiej suwerenności i tożsamości. Wtedy też ujawniły się różnice stanowisk
w kwestii celów polityki zagranicznej Polski. Zasadniczym punktem sporu o pozycję i ro-
lę Polski na arenie międzynarodowej stał się wybór: czy w Unii, czy poza nią.
Analizując politykę zagraniczną Polski lat 1989—2004, można ten okres nazwać trans-
formacyjnym albo przejściowym. Był to okres, w którym jedną z najważniejszych, jeśli
nie najważniejszą, zmiennych polityki zagranicznej Polski była UE. Faza przejściowa
zakończyła się 1 maja 2004 r. w momencie wejścia Polski do UE. Polska osiągnęła naj-
ważniejsze cele postawione na początku lat 90. minionego wieku, a w związku z tą nową
sytuacją musi na nowo określić swoją pozycję i rolę międzynarodową już jako członka
UE, a ten proces właśnie trwa.
Członkostwo w UE spowodowało, że polityka zagraniczna Polski zmieniła się, stała
się częścią regionalnej i globalnej polityki UE, z powodu współudziału w decyzjach UE
49 Strategia polskiej współpracy na rzecz rozwoju, przyjęta przez Radę Ministrów w dniu 21 października
2003 r.
 sAeaeny
Rozdział 25. Unia Europejska w polityce zagranicznej Polski po 1989roku _—— 659

żii
658 |/|/|/|/|/|/ó/|/|/|/|__—
| Część VW. Polityka zagraniczna Polski

koiZiak
europeizuje i globalizuje się zarazem. Dyplomacja Polski nie działa już na rzecz wstą- Polityka zagraniczna i wewnętrzna państwa w procesie integracji europejskiej, red. E. Haliżak,

o
pienia, ale na rzecz jak najlepszego wykorzystania nowego statusu. Wzmocnienie roli
naszego państwa w stosunkach międzynarodowych pozostaje celem podstawowym dzia-
k łań w polityce zagranicznej. Ponieważ Polska nie chce odgrywać pasywnej i marginalnej
k roli w polityce zagranicznej UE, to nasza dyplomacja musi w wielu obszarach, dotych-
czas mniej dynamicznych, stać się bardziej aktywna. Trzeba podkreślić, że realizacja tego
rz
Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz- Warszawa 2004.
Rosati D., Powrót Polski do Europy. Refleksje o polityce zagranicznej w latach 1995-1997, „Sprawy
Międzynarodowe” 1999, nr 1, s. 51-64.
Skubiszewski K., Połska i Sojusz Północnoatlantycki w latach 1989-1991, „Sprawy Międzynarodo-
we” 1999, nr I, s. 9-50.
Wenerska M. L., Kwestie polityki zagranicznej w okresie stowarzyszenia Polski z Unią Europejską,

celu wymaga od Polski europeizacji naszej polityki, co oznacza uwzględnianie w swoich „Sprawy Międzynarodowe” 1999, nr 2, s. 105-122.
działaniach interesów UE jako całości i interesów pozostałych państw członkowskich.
Jednocześnie wymaga podjęcia działań zmierzających do zapewnienia uwzględniania in-
tercsów Polski przez instytucje UE i pozostałe państwa członkowskie.
TELE,

Członkostwo w Unii postawiło przed Polską także nowe zadania, związane z angażo-
wzi

waniem się w rozwiązywanie problemów pozaeuropejskich. Unia jest bowiem aktorem

polityki globalnej. Przyjęta w grudniu 2003 roku strategia bezpieczeństwa UE opiera się
EE

na zalożeniu, że nie można zbudować trwalego bezpieczeństwa Europy bez stabilizacji

europejskiego sąsiedztwa oraz bez aktywnego zaangażowania UE w rozwiązywanie za-

„Bi
grożeń globalnych. Nakłada to na Polskę obowiązek solidarnego współdziałania z pozo-
stałymi państwami członkowskimi w likwidowaniu zagrożeń i rozwiązywaniu konfliktów
w różnych regionach świata. Przypadek Iraku jest z tego względu bardzo ważny i po-
uczający. Europeizacja i globalizacja polityki Polski wymaga ponadto istotnych zmian
w systemie organizacji i działania ambasad oraz przedstawicielstw.

Problemy do dyskusji

1. Ciągłość i zmienność czynnika UE w polityce zagranicznej Polski.

2. Na czym polega europeizacja polityki zagranicznej Polski po akcesji do UE?
3. Czy Polska w procesie akcesji do UE była podmiotem czy przedmiotem polityki
UE?
4. Czy Polska może być liderem wschodniej polityki UE w ramach WPZiB?
. Czy Polska powinna działać na rzecz poszerzania UE?
tn

6. Czy faktycznie Polska ma wpływ na kształtowanie relacji Europa-Ameryka?

Zalecana literatura

Harasimowicz A., Pietras J., Stan i perspektywy stosunków Polski z Unią Europejską, „Sprawy
Międzynarodowe” 1994, nr 1, s. 61-82.
Kamiński A. Z., Suwerenność państwa polskiego w nowym układzie europejskim, „Sprawy Między-
narodowe” 2003, nr 4, s. 5—36.
Kuźniar R., Nowa polska polityka zagraniczna, „Sprawy Międzynarodowe” 1991, nr 10, s. 7—26.
Menkes I., Ewolucja Układu Europejskiego a przemiany w stosunkach Polska-Unia Europejska,
„Sprawy Międzynarodowe” 1995, nr 4, s. 81-102.
Perczyński M., Współpraca państw Grupy Wyszehradzkiej a integracja europejska, „Sprawy Między-
narodowe” 1993, nr 2, s. 61-78.
Podraza A., Stosunki polityczne i gospodarcze Wspólnoty Europejskiej z państwami Europy Środko-
weji Wschodniej, Lublin 1996.
Polityka zagraniczna RP 1989-2002, pod red. R. Kuźniara i K. Szczepanika, Warszawa 2002.