Historia prawa sądowego to historia przede wszystkim prawa cywilnego i karnego, zarówno

materialnego i formalnego (tzn. postępowania sądowego)

Źródło prawa – dwojakie znaczenie:

a) Źródła powstania prawa – fontes iris oriundi, źródło to określenie czynników tworzących
prawo. Największą rolę odegrały: zwyczaj i akt normatywny. Możemy mówić o prawie
zwyczajowym bądź stanowionym (działalność prawotwórcza organów posiadających władzę
legislacyjną). Poza zwyczajem i aktami normatywnymi są jeszcze: orzecznictwo sądowe
w formie precedensów (prejudykatów), jurysprudencja (nauka prawa, opinie uczonych
prawników – communis opinio doctorum)

b) Źródła poznania prawa – fontes iuris cognoscendi, źródło to określenie wszelkich przekazów
pozwalających nam poznać dzisiaj dawne prawo. Największą wartość stanowią źródła
bezpośrednie: kodeks, dokument (wszystko, co z pierwszej ręki). Występują też przekazy
pośrednie – pisane (kroniki, wspomnienia, korespondencja), bądź niepisane (tradycja ustna,
przysłowia prawnicze). Do poznania i opracowanie źródeł historycznych służą tzw. nauki
pomocnicze historii. Mają one określić stopień autentyczności źródła i jego wartość
informacyjną. Wyróżniamy:

1. Paleografię – nauka o dawnym piśmie

2. Epigrafika – nauka o piśmie w materiale twardym (kamień, wypalanie gliną)
3. Dyplomatyka – nauka o dokumentach, czyli o pisemnych oświadczeniach sporządzonych
zgodnie z obowiązującą formą, służących jako wiarygodne świadectwo powstania faktów
natury prawnej
4. Sfragistyka – badanie pieczęci jako źródła historycznego
5. Chronologia historyczna
6. Archeologia prawna – badanie i opisywanie przedmiotów materialnych służących
powstawaniu i stosowaniu prawa (pomieszczenia sądowe, pręgierze, narzędzia tortur)
7. Papirologia prawnicza – badania tekstów pisanych na papirusie, pochodzących głównie z
Egiptu i Syrii, zawierających prawa hellenistyczne i rzymsko – hellenistyczne.

Kodeks Hammurabiego dla współcześnie żyjących był aktem powstania prawa, dla nas jest źródłem
powstania prawa.

1
 Charakterystyka prawa antycznego

a) Prawa tzw. Bliskiego Wschodu

 Azja, Półwysep arabski, część Afryki

 Najstarsze fragmenty większych zbiorów prawa
 Materiał: kamień i wypalane tabliczki gliniane
 Despotie wschodnie: Egipt i Mezopotamia. Źródłem prawa był despotyczny władca,
traktowany jak bóstwo, a więc prawo było przeplatane elementami sakralnymi. Teokratyczny
charakter państwa. Jednostka ściśle podporządkowana państwu.
 Prawo starożytnego Izraela: prawo hebrajskie, podobne do prawa państw despotycznych,
będącego jednak systemem prawa religijnego stworzonego przez religię monoteistyczną
(mozaizm – religia mojżeszowa). Wielka religia monoteistyczna – chrześcijaństwo przejęła w
formie norm zawartych w Starym Testamencie system prawa religijnego. Oddziałuje na
prawo religii (prawo kanoniczne) i na świecie prawa ludów europejskich.
 Brak zwartego systemu, ujęcia kazuistyczne, mało przepisów o charakterze abstrakcyjnym

b) Prawa państw śródziemnomorskich

 Pierwotnie przez małe organizmy państwowe (grecka polis, rzymska civitas), odrywające się
szybko od gospodarki agrarnej (w przeciwieństwie do Bliskiego Wschodu), i przechodzące do
gospodarki związanej z handlem na Morzu Śródziemnym
 Silniejsza ochrona praw jednostki (wolnych obywateli)
 Prawo greckie (prawo poszczególnych państw greckich) nie potrafiło stworzyć zwartego,
spójnego systemu prawa
 Prawo rzymskie stało się systemem i inspiracją

Prawo antyczne jest oparte w głównej mierze na dominacji stosunków społeczno – gospodarczych,
gdzie produkcja oparta była na pracy niewolników państwowych lub prywatnych. W prawie
prywatnym niewolnik traktowany był jako rzecz. Nierówność poszczególnych podmiotów wobec
prawa jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech prawa antycznego.

Prawo antyczne Bliskiego Wschodu

a) Prawa Egiptu i Mezopotamii:

 Państwo ukształtowane już w czwartym tysiącleciu p.n.e.

 Zachowały się wyłącznie fragmenty zbioru prawa z czasów późnego państwa egipskiego
– ustawa karna faraona Horemheba, założyciela XIX dynastii (ok. 1350 r. p.n.e.).
 W II poł. VIII w. p.n.e. powstał kodeks faraona Bocchorisa o zobowiązaniach i prawie
procesowym
 Silny rozwój prawa w Egipcie nastąpił w tzw. okresie greckim, tj. za panowania dynastii
macedońskiej Ptolemeuszów 305 – 30 p.n.e., ostatnią królową była Kleopatra), oraz w
okresie rzymskim, kiedy w 30 r. p.n.e. Egipt został włączony do imperium rzymskiego.
 Państwo między Eufratem a Tygrysem zwane Międzyrzeczem (Mezopotamia)

2
 Kodeks króla Urukaginy, sumeryjskiego władcy państewka Lagasz, z około 2400 r. p.n.e.
 Kodeks monarchy Ur-Nammu, władcy miasta Ur, z ok. 2060 r. p.n.e., napisany w języku
sumeryjskim (zachowały się fragmenty, część prologu i 10 artykułów)
 Kodeks Lipit – Isztara, władcy Isinu, z 1875 r. p.n.e., w języku sumeryjskim
 Kodeks z Esznunny z XIX lub XVIII w. p.n.e. w języku akkadyjskim
 W początkach II tys. p. n.e. południową Mezopotamię opanował lud semicki – Amuryci. Zajęli
on Babilon, który stał się stolicą nowego państwa (tzw. starobabilońskiego). Jeden
z władców, Hammurabi, panował w latach 1728 – 1686, wydał kodeks w języku akkadyjskim.
Na uwagę zasługują trzy grupy przepisów: odnoszące się do sytuacji prawnej niewolników,
dotyczące stosunków rodzinnych (w szczególności małżeńskich) oraz przepisy z zakresu
prawa karnego. W tym ostatnim wyróżniamy dwie kary:

1) Kara talionu – kara identyczna ze skutkiem popełnionego przestępstwa, jeśli osoby były
równe pod względem społecznym
2) Kara odzwierciedlająca – odzwierciedlenie rodzaju przestępstwa (jeśli syn uderzył swego
ojca, utną mu jego rękę)

b) Prawo starożytnego Izraela:

 Prawo zawarte przede wszystkim w pierwszej części ST, zwanej w tradycji grecko – łacińskiej
Pięcioksięgiem (Pentateuch), a w religii mojżeszowej Prawem (Tora) lub Prawem Mojżesza.
Jest to prawo objawione i spisane.
 Mojżesz to przywódca plemienia żydowskiego Lewi z XIII w. p.n.e., który wyprowadził Egipt z
niewoli egipskiej. Nowoczesna krytyka biblijna sądzi, że prawo to zostało spisane w wieku IX i
następnych p.n.e.
 Prawo składa się z następujących ksiąg: Rodzaju (Genesis), Wyjścia (Exodus), Kapłańskiej
(Leviticus), Liczb (Numeri) i Powtórzonego Prawa ( Deuteronomium).
 Od I w. p.n.e. rozwinęła się druga warstwa prawa hebrajskiego, tzw. Talmud, która jest
przekazywana w drodze tradycji, i obejmuje dyskusje uczonych rabinów i rozważania religijno
– doktrynalne w formie komentarzy i uzupełnień do ST. Prawo talmudyczne.
 W Torze jest rozbudowany dział prawa rodzinnego (lewirat – poślubienie żony zmarłego
brata, jeśli ten nie pozostawił syna) oraz prawo karne (zemsta rodowa, wpływ prawa
babilońskiego), a także zawierało przepisy dot. ochrony słabych i zwierząt, i odstąpiło od
zasady odpowiedzialności zbiorowej.

c) Prawo greckie:

 Ustawodawstwo miasta Gortyn na Krecie z V w. p.n.e. oraz dużo dokumentów praktyki, jako
kupno – sprzedaż, pożyczka i zastaw
 Źródłem poznania najstarszego prawa są epopeje Homera: Iliada i Odyseja, a także dzieła
historyków greckich: Herodot z V w. p.n.e., Plutarch z przełomu I i II w. n.e., filozofów:
Arystoteles i Platon, tragedie i komedie dramatopisarzy greckich: Sofokles i Arystofanes, oraz
mowy sądowe wygłaszane przez retorów.
 Reformy prawa attyckiego (państwa ateńskiego) dokonane przez Drakona (ok. 621 r. p.n.e.
wprowadził bardzo surowe kary za przestępstwa przeciwko życiu i mieniu)

3
 Reformy Solona – 594 r. p.n.e.
 Reformy Likurga – ok. IX w. p.n.e. w Sparcie
 Nie rozróżniano posiadania i własności
 Krasomówstwo było główną bronią adwokatów
 Stosunkowo silnie rozwinięte prawo zobowiązań z umów – znaczna część społeczeństwa
zajmowała się operacjami handlowymi i pieniężnymi
 Nowy etap rozpoczął się po podbojach grecko – macedońskiego władcy Aleksandra Wielkiego
(356 – 323 r. p.n.e.). W wyniku podbojów powstały tzw. monarchie hellenistyczne. Prawo
było symbiozą prawa greckiego i praw orientalnych (prawo egipskie, syryjskie, babilońskie).
Większą rolę odegrało prawo grecko – egipskie (z czasów Ptolemeuszów) oraz grecko
– syryjskie (z czasów Seleucydów).

4
 Geneza i funkcja państwa

 Państwo sięga swoją genezą IV tysiąclecia p.n.e.

 Państwo przekształciło się w wyniku dojrzałości do zastąpienia organizacji rodowo –
plemiennej
 Podstawową rolę odgrywała starszyzna rodowo – plemienna, wyróżniająca się urodzeniem
(awelu w Babilonii, aristoi w Grecji oraz patricii w Rzymie) i majątkiem
 Organizacja państwowa przeznaczona była głównie dla strzeżenia bezpieczeństwa
zewnętrznego i wewnętrznego (porządek i wymiar sprawiedliwości), organizowania prac
irygacyjnych i wznoszenia monumentalnych budowli. Po tym, jak organizacja państwowa
przeszła w ręce grup górujących nad resztą, przekształciła się w narzędzie przymusowej
realizacji ich interesów.
 Instytucja rodowo – plemienne: fyle w Grecji, kurie w Rzymie

Podziały społeczne

 Od IV tys. p.n.e. doszło do podziału na wolnych i niewolnych, obywateli i nieobywateli

 Początki niewolnictwa antycznego wiążą się z polaryzacją majątkową społeczeństwa, karami
za określone przestępstwa oraz wojnami prowadzonymi przez silniejsze plemiona czy
państwa wobec słabszych.
 W Egipcie i Babilonii występowało niewolnictwo państwowe, w Atenach i Rzymie prywatne
 Chrześcijaństwo spowodowało, że coraz częściej zdarzały się wyzwoliny w drodze czynności
prawnej, podejmowanej przez pana (znak równości między wolnymi i niewolnymi).
 Pod koniec imperium rzymskiego osadzano niewolników jako tzw. servi casati na ziemi,
prawie jako kolonów ( wolni osadnicy), z pewną samodzielnością gospodarczą.
 Status obywatela był w państwie, gdzie władca miał czynić zgodnie z prawem, tj. Grecja,
Rzym. Państwo było więc wspólnotą obywateli, w której ludzi niemający obywatelstwa, nie
mogli uczestniczyć. Ekskluzywizm obywatelski.
 Klasa nieobywateli: Sparta – periojkowie, Ateny – metojkowie, Rzym – peregrini (do
konstytucji Karakalii z 212 r. p.n.e., przyznającej obywatelstwo rzymskie prawie wszystkim
wolnym mieszkańcom cesarstwa). Klasa nieobywateli mogła się bogacić przez działalność
gospodarczą.
 Podział wolnych według kryterium majątkowego: cztery lub pięć klas majątkowych w Grecji
i Rzymie, zależne od nich obowiązki obywatelskie. Najbiedniejsi byli wolni, lecz nie tracili
praw wynikających z posiadanego obywatelstwa (teci w Atenach, proletarii w Rzymie)
 Walka klas: geomerowie i eupatryci oraz plebejusze i patrycjusze
 W Rzymie okresu republiki i cesarstwa były dwie najbogatsze klasy: senatorska ordo
senatorius i rycerską ordo equester. Na drugiej szali stali proletariusze, których całym
dobytkiem były potomstwo proles.
 W czasach schyłku: podział na honestiores i humiliores, w zależności od przyznawanej
obywatelom godności honor.

5
6