Temat: Sejm Wielki i II rozbiór RP.

1. Rzeczpospolita po I rozbiorze:
 po podziale części terytorium pomiędzy trzech rozbiorców (Rosja, Austria i Prusy) dominujący wpływ na po-
litykę w Rzeczypospolitej miał ambasador rosyjski, który podsycał konflikt pomiędzy Stanisławem Augustem
a magnatami i szlachtą – brak porozumienia pozwalał utrzymywać Rzeczpospolitą w zależności od Rosji;
 rządy królewsko-ambasadorskie coraz częściej budziły wśród szlachty niechęć, a popularność zyskiwały
hasła głębszych, ustrojowych reform państwa – sytuacja nadarzyła się pod koniec lat 80. XVIII w., gdy Rosja
rozpoczęła wojnę z Imperium Osmańskim;
 w zamian za wystawienie swojej armii w wojnie Katarzyna II wydała zgodę na zwołanie sejmu pod węzłem
konfederacji (chroniło go przed zerwaniem za pomocą „liberum veto”) powiększenie wojska, ale odmówiła
zgody na reformy polityczne.
2. Obrady Sejmu Czteroletniego:
 obrady rozpoczęły się 6 października 1788 r. – w społeczeństwie rosła świadomość konieczności przeprowa-
dzenia szybkiej naprawy państwa;
 posłowie na skutek rozbieżności w poglądach podzielili się na trzy główne obozy:
 stronnictwo królewskie (grupa skupiona wokół Stanisława Augusta) dążyło do wzmocnienia władzy wyko-
nawczej i zniesienia „liberum veto” – reformy miały być wprowadzane stopniowo (za zgodą Katarzyny II),
aby nie prowokować państw zaborczych,
 stronnictwo hetmańskie starali się zachować dotychczasowy ustrój państwa,
 stronnictwo patriotyczne opowiadali się m.in. za zniesieniem wolnej elekcji i „liberum veto” oraz za likwi-
dacją Rady Nieustającej w oparciu o sojusz z Prusami i uniezależnieniu się od Rosji;
 w myśl pruskich zapewnień o sojuszu podjęto pierwsze reformy, które doprowadziły do zwiększenia liczby
armii (100 tys.) oraz likwidacji Rady Nieustającej – odtąd sejm pełnił zarówno władzę ustawodawczą i wyko-
nawczą;
 zwiększenie liczby wojska wymagało znacznych nakładów finansowych, co wymuszało reformy skarbu –
uchwalono tzw. ofiarę wieczystą, czyli stały podatek nałożony na szlachtę (10 % dochodu) i duchowieństwo
(20%);
 w czerwcu 1790 r., dzięki poparciu stronnictwa patriotycznego i królewskiego, kadencja sejmu została prze-
dłużona o kolejne dwa lata – w kolejnych miesiącach przyjęto:
 Ustawę o sejmikach, która odbierała szlachcie gołocie prawo udziału w tych zjazdach szlachty,
 Prawo o miastach królewskich, które dało mieszczaństwu nietykalność osobistą i majątkową, zagwaranto-
wało dostęp do niższych urzędów, godności duchownych i rang oficerskich oraz możliwość zasiadania w
sejmie i zabierać głos ws. dotyczących miast i mieszczan.
3. Pierwsza ustawa zasadnicza:
 prace nad konstytucją określającą nowy ustrój polityczny Rzeczypospolitej przyspieszyły po powiększeniu
sejmu o posłów wybranych w 1790 r. – prowadzono je w tajemnicy w obawie przed reakcją członków stron-
nictwa hetmańskiego, którzy sprzeciwiali się jakimkolwiek reformom;
 szczególną rolę w przygotowaniu ustawy zasadniczej odegrali: król Stanisław August, Ignacy Potocki, Hu-
gon Kołłątaj i Scipione (czyt.: szipione) Piattoli (sekretarz monarchy);
 ostatecznie zdecydowano, że głosowanie nad przyjęciem konstytucji odbędzie się podczas ferii wielkanocnych,
gdy posłowie ze stronnictwa hetmańskiego wyjechali w swoje rodzinne strony – zebrani posłowie (tylko 182
osoby) w otoczeniu wojska uchwalili 3 maja 1791 r. pierwszą polską konstytucję;
 postanowienia konstytucji:
 państwo stało się monarchią konstytucyjną (monarchią parlamentarną), w której obowiązywał trójpo-
dział władz;
 zniesiono wolną elekcję ustalając, że po śmierci Stanisława Augusta tron będzie dziedziczny, a przyszłego
władcę wyznaczono elektora saskiego Fryderyka Augusta (wnuka Augusta III),
 władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy parlament (izba poselska i senat),
 zlikwidowano „liberum veto” – decyzje miały być podejmowane większością głosów,
  władza wykonawcza należała do króla i powołanej przez niego Straży Praw (rząd) – 5 mianowanych przez
króla ministrów zajmowało się sprawami wewnętrznymi, edukacją (kierował nią prymas), wojskiem, dyplo-
macją i skarbem,
 władza sądownicza miała być niezależna od organów władzy ustawodawczej i wykonawczej – sądy miały
charakter stanowy, czyli osobno byli sądzeni mieszczanie i szlachta;
 ostatecznie ustawa zasadnicza została zaakceptowana przez większą część szlachty.
4. Konfederacja targowicka i wojna w obronie konstytucji:
 ustawa zasadnicza w większości została przyjęta na sejmikach ziemskich, ale nie spodobała się Rosji i Prusom,
gdyż obawiały się wzmocnienia Rzeczypospolitej;
 na początku 1792 r. Rosja zakończyła wojnę z Turcją a Austria zawarła z Prusami porozumienie przeciwko
rewolucyjnej Francji – w Rosji czekano tylko na odpowiedni pretekst do zatrzymania reform w Rzeczypospo-
litej;
 w kwietniu 1792 r., w Petersburgu, członkowie stronnictwa hetmańskiego (Stanisław Szczęsny Potocki, Se-
weryn Rzewuski, Szymon Kossakowski i Franciszek Ksawery Branicki) podpisali akt konfederacji, w
której zwrócili się do Katarzyny II o pomoc w przywróceniu dawnych przywilejów i wolności szlacheckich –
akt ten ogłoszono w maju 1972 r. w Targowicy i pozwoliło to Katarzynie II rozpocząć interwencję w Rzeczy-
pospolitej;
 stutysięczna, dobrze wyposażona armia rosyjska szybko postępowała w głąb terytorium Rzeczypospolitej, po-
mimo kilku zwycięstw polskich oddziałów – bitwa pod Zieleńcami1 (dowódcą był książę Józef Poniatowski)
i bitwa pod Dubienką (dowódcą był Tadeusz Kościuszko);
 w kolejnych tygodniach do targowiczan przyłączały się kolejne części szlachty i magnaterii (przed wszystkim
litewska), w tym członkowie stronnictwa reformatorskiego ze Stanisławem Augustem na czele;
 po zwycięstwie sił rosyjskich targowiczanie przejęli władzę w państwie, a zaborcy zaczęli negocjować nad
dalszym losem Rzeczypospolitej – w takich okolicznościach 23 stycznia 1793 r. Rosja i Prusy podpisały nowy
układ rozbiorowy:
zaborca ziemie
Prusy Gdańsk i okolice, ziemia toruńska, Wielkopolska
Rosja Ruś Czerwona, ziemia mińska
 drugi rozbiór został zatwierdzony podczas obrad sejmu w Grodnie (czerwiec 1793 r.) – oprócz usankcjono-
wania odbioru ziem Rzeczypospolitej sejm całkowicie uniezależnił Polskę od Rosji.

Notatka stworzona na podstawie: A. Kucharski, A. Niewęgłowska, Poznać przeszłość 2. Podręcznik do historii dla liceum ogólnokształ-
cącego i liceum. Zakres podstawowy, Nowa Era, Warszawa 2020 oraz J. Czubaty, Historia 2. Podręcznik. Liceum i technikum. Zakres
podstawowy, WSiP, Warszawa 2019.

1
Na wieść o zwycięskiej bitwie król ustanowił order Virtuti Militari (łac. męstwu wojskowemu), który do dziś jest najwyższym wojsko-
wym odznaczeniem za szczególne osiągnięcia na polu walki.