Extra Limites. Continuatio

Extra limites
Continuatio
Extra limites
Continuatio
Redakcja
Marcin Bohr i Milena Teska
Poznań–Wrocław 2020
LIMITES
CONTINUATIO
Redakcja:
dr Marcin Bohr
Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego
dr Milena Teska
Wydział Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Pracę do druku opiniował

dr hab. Marek Olędzki, UŁ
Opracowanie redakcyjne
Magdalena Kozińska
Korekta
Elżbieta Winiarska-Grabosz
Łamanie i przygotowanie do druku
Teresa Alicja Chmura
Projekt okładki
Andrzej Michałowski
Przygotowanie do druku okładki oraz ilustracji
Paweł Wójcik
Publikację wydano z finansowym wsparciem:

Wydziału Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego
© Copyright by Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wrocław 2020
ISBN 978-83-7717-348-0
WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU PRZYRODNICZEGO WE WROCŁAWIU

Redaktor naczelny – prof. dr hab. inż. Andrzej Kotecki
ul. Sopocka 23, 50–344 Wrocław, tel. 71 328 12 77
e-mail: wydawnictwo@upwr.edu.pl
Nakład 300 + 18 egz. Ark. wyd. 17,25

17,25. Ark. druk. 16,5
Druk i oprawa: KURSOR Spółka z o.o.
ul. Jana Długosza 2–6, 51-162 Wrocław
SPIS TREŚCI
Marcin Bohr, Milena Teska

Extra limites. Otwarte seminaria archeologiczne poświęcone okresowi
przedrzymskiemu, wpływów rzymskich i wędrówek ludów w Europie
Środkowej – sześć lat doświadczeń 7
arcin
***
Eduard Droberjar
Vinařice-Gruppe In Böhmen. Zur kulturellen und sozialen Differenzierung
der Barbaren im 5. Jahrhundert 15
Łukasz Różycki
Śmierć antycznego miasta. Novae w okresie inwazji Słowian i Awarów
na Bałkany [plakat] 43
Józef Bednarczyk, Adriana Romańska
Cmentarzysko z grobami warstwowymi w Karczynie/Witowach,
woj. kujawsko-pomorskie [plakat] 45
Bartłomiej Rogalski
Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań
cmentarzyska w Czelinie, pow. Gryfino, stan. 23 47
Ondrej Šedo
Římské zásahy do barbarika nad středním Dunajem 91
Vasile Iarmulschi
A few consideration regarding the chronology of the settlements
attributed to the Poieneşti-Lucaşeuca culture 151
Maciej Karwowski
Osadnictwo kultury lateńskiej w austriackiej strefie naddunajskiej
[plakat] 167
Mirosław Ciesielski
Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań
w Wielkopolsce wschodniej 169
Mateusz Wawrzyniak
Cmentarzysko w Jordanowie na tle osadnictwa ludności kultury
wielbarskiej w regionie międzyrzecko-świebodzińsko-sulechowskim 209
Joanna Markiewicz
„Z chaosu ład się tworzy (…) gdy bezmiar tworzywa”. O strategiach
osadniczych i kulturowych społeczności młodszoprzedrzymskich
w dorzeczu Odry [plakat] 221
Jan Jílek, Monika Koróniová, Jiří Kmošek
Roman Provincial Disc Openwork Fibula from Kasalice, Pardubice
District 223
Henryk Machajewski
Okres wędrówek ludów w Wielkopolsce 235
Mateusz Frankiewicz
Zróżnicowanie wewnętrzne kultury przeworskiej w okresie
przedrzymskim. Problemy, metody, rezultaty [plakat] 257
Emilia Smółka-Antkowiak
Ostroga i jej miejsce w świecie środkowoeuropejskiego
Barbaricum [plakat] 259
n
***
Z kuluarów spotkań „Extra Limites. Continuatio” 261

LIMITES
CONTINUATIO
EXTRA LIMITES
Otwarte seminaria archeologiczne poświęcone okresowi
przedrzymskiemu, wpływów rzymskich i wędrówek ludów
w Europie Środkowej – sześć lat doświadczeń
Tak, to już sześć lat! Od sześciu lat spotykamy się naprzemiennie w Poznaniu i we
Wrocławiu, prawie co miesiąc. Łącznie do dziś, kiedy dostajecie Państwo do rąk ni-
niejszy tom, mieliśmy przyjemność widzieć się już ponad 40 razy. Nieodmiennie na-
szym spotkaniom przyświeca idea otwartości na wszystkich przedstawicieli nauki, bez
względu na ich doświadczenie badawcze, wiek czy „pozycję” w środowisku. Wciąż
mamy wielką przyjemność zapraszać zarówno najwyższej klasy autorytety, gości za-
granicznych, jak i najmłodsze pokolenie badaczy – doktorantów. Licznie jako słu-
chaczy gościmy na seminariach studentów wszystkich lat oraz gości spoza naszych
rodzimych Instytutów (w międzyczasie nasza poznańska „połowa” stała się pierwszym
w Polsce Wydziałem Archeologii). Ciągle interesują nas interkulturowe relacje, in-
terdyscyplinarne badania oraz „interośrodkowa” wymiana poglądów. O nurtujących
nas problemach rozmawiamy w sposób otwarty, nie trzymając się sztywno utartych
ścieżek interpretacyjnych. Jest nam niezmiernie miło, że wciąż poszerza się grono
naszych sympatyków. Wydaje nam się, że zbudowaliśmy liczącą się w środowisku
naukowym markę, a nasze działania stały się także inspiracją dla innych. To dla nas
powód do radości, ponieważ wszelkie inicjatywy przyczyniające się do rozwoju nauki
i propagowania wiedzy zasługują na najwyższą pochwałę. Cieszy nas, że mamy co
pewien czas okazję przeprowadzenia spotkania mającego charakter zbliżony do warsz-
tatowego, w trakcie którego możemy spróbować dokonać analizy nowych materiałów
źródłowych i poddać pod dyskusję możliwość ich interpretacji.
W niniejszym tomie chcemy Państwu przybliżyć tematykę seminariów, któ-
re odbywały się w okresie od czerwca 2016 (spotkanie 17.) do czerwca 2018 roku
Extra limites. Con nua o
(spotkanie 29.). Pewnym uzupełnieniem jest tekst pióra doc. dr. hab. Eduarda Dro-
berjara, będący ilustracją wystąpienia, które miało miejsce jeszcze w 2015 roku, ale
z pewnych względów nie ukazało się w pierwszym tomie. Łącznie chcieliśmy przed-
stawić 8 tekstów zróżnicowanych objętościowo, poruszających różnorodną tematy-
kę podejmowaną w trakcie naszych spotkań. Prezentując drugi tom Extra limites,
tj. „Extra limites. Continuatio”, chcieliśmy jednocześnie podzielić się miłą wiadomo-
ścią, że niejako z biegu kontynuując nasz projekt, podejmujemy prace nad tomem
trzecim, który ukaże się w najbliższym możliwym terminie.
Cykl spotkań kwalifikujących się do niniejszego tomu rozpoczęło spotkanie z dr.
Łukaszem Różyckim z ówczesnego Instytutu Historii UAM, którego gościliśmy
3 czerwca 2016 roku we Wrocławiu z wykładem „Śmierć antycznego miasta. Novae
w okresie inwazji Słowian i Awarów na Bałkany”. Prelegent zabrał nas w fascynującą
podróż do nadlimesowego obozu i miasta nad Dunajem, przybliżył specyfikę
prowadzonych badań archeologicznych i ich wyniki. Novae w świetle wykładu okazało
się być świetnie funkcjonującym, prężnym organizmem, będącym między innymi
w stanie wystawiać znaczące kontyngenty wojskowe, operujące na położonych daleko
frontach. Wiele pytań i problemów badawczych poruszonych w trakcie dyskusji
z konieczności musiało pozostać otwartymi.
Nowy rok akademicki 2016/2017 rozpoczęliśmy, ponownie spotykając się we
Wrocławiu. 21 października mieliśmy przyjemność gościć dr. Józefa Bednarczyka
(oraz duchowo – także Adrianę Romańską) z ówczesnego Instytutu Prahistorii UAM
z wykładem pt. „Cmentarzysko z grobami warstwowymi w Karczynie/Witowach, woj.
kujawsko-pomorskie”. W ciekawy i porywający sposób publiczności zaprezentowano
historię badań stanowiska i imponujące wyniki prac, część materiałową poszerzając
o pogłębioną analizę zjawisk kulturowych, w tym ciekawych elementów, które
wydają się nie mieć lokalnej genezy. Cieszy fakt, że wyniki prac częściowo zostały już
opublikowane, kolejne zaś materiały czekają na rychłą publikację.
25 listopada 2016 roku był dniem, w którym gościliśmy w Poznaniu
dr. Bartłomieja Rogalskiego z Muzeum Narodowego w Szczecinie z wystąpieniem
pt. „Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań cmentarzyska
w Czelinie, pow. Gryfino, stan. 23”. Spotkanie to wpisuje się wyraźnie w cykl wystąpień
traktujących o niesłychanie ważnej i ciekawej kulturowo, szeroko rozumianej
strefie Nadodrza. Jest dla nas zaszczytem, że nasz projekt stał się ważnym forum do
dyskusji nad tą problematyką. Stanowisko w Gryfinie zostało częściowo zniszczone
w trakcie pozyskiwania piasku/żwiru, więc prowadzone prace mają przede wszystkim
charakter ratowniczy. Jak dotychczas odkryto ponad 100 grobów związanych z grupą
lubuską i datowanych w ramach faz A3-C1. W materiałach ruchomych czytelne są
nawiązania do kręgu nadłabskiego oraz kultury przeworskiej, w mniejszym stopniu
wielbarskiej. Duże wrażenie robią między innymi liczne i zróżnicowane elementy
uzbrojenia oraz importy prowincjonalnorzymskie. Cmentarzysko wchodzi w skład
mikroregionu osadniczego zlokalizowanego w okolicach dzisiejszej Cedyni, zaś jego
8
Extra limites
funkcjonowanie wiąże się najprawdopodobniej z istniejącą tu przeprawą przez Odrę.

Badania stanowiska, według zapewnień naszego Prelegenta, mają być kontynuowane.
Jubileuszowe, dwudzieste spotkanie w ramach naszego cyklu miało miejsce
we Wrocławiu, 16 grudnia 2016 roku. Nasze zaproszenie przyjął dr Ondrej Šedo
z Archeologickego ústavu AV ČR w Brnie. Niezwykle interesująca kwestia militarnej
obecności rzymskich oddziałów wojskowych na terenie Barbaricum przybliżona
została w wykładzie „Římské zásahy do barbarika nad středním Dunajem”.
U części z nas, jako archeologów polskich, poruszana materia wywołała pozytywną
„zazdrość”, biorąc pod uwagę, iż tak spektakularnych śladów obecności Rzymian
na naszych ziemiach jeszcze nie mamy. Oczywiście czeskim i morawskim Kolegom
gratulujemy wspaniałych znalezisk, trzymając jednocześnie kciuki, aby w dalszym
ciągu kartowane przez nich punkciki oznaczające rzymskie obozy przesuwały się na
północ. Wizyta Gościa z Brna stała się okazją do ożywionej dyskusji w kuluarach – po
raz kolejny musimy podkreślić, że okoliczności kuluarowe stanowią miejsce narodzin
wielu ciekawych, inspirowanych obecnością naszych Szanownych Gości koncepcji
badawczych, mobilizują jednocześnie do podejmowania ściślejszej współpracy
z Koleżankami i Kolegami z różnych ośrodków naukowych.
W piątek 27 stycznia 2017 roku w Poznaniu spotkaliśmy się z dr. Vasilem
Iarmulschim z Institut für Prähistorische Archäologie Freie Universität Berlin. Nasz
Gość zaprezentował wykład pt.: „Besiedlungsgeschichte in der Ostkarpatischen
Waldsteppe vom 2 bis 1 Jhr. v. Chr.”. Była to wyjątkowa okazja, aby spotkać się
z badaczem dla wielu wciąż mało znanej formacji, jaką jest kultura Poienești-
-Lukaševka. W trakcie wykładu dr Iarmulschi potrafił naszkicować całokształt zjawisk
kulturowych związanych z tym ugrupowaniem, zaś wszelkie wątpliwości i pytania
zostały rozwiane podczas dyskusji.
Przełom roku 2016 i 2017 w istocie był bardzo międzynarodowy! W piątek 24
marca 2017 roku we Wrocławiu gościliśmy dr. Macieja Karwowskiego z Institut
für Urgeschichte und Historische Archäologie, Universität Wien, Prähistorische
Abteilung oraz Naturhistorisches Museum Wien z wykładem: „Osadnictwo kultury
lateńskiej w austriackiej strefie naddunajskiej”. Nasz Prelegent zaprezentował
w bogato ilustrowanym wystąpieniu ciekawy obraz sytuacji osadniczej okresu
lateńskiego w Dolnej Austrii. Uwagę słuchaczy zwrócił zwłaszcza fakt niewielkiej
liczby znalezisk na badanych od dziesięcioleci i znanych z literatury umocnionych
osiedlach wyżynnych. Fascynujące okazały się niezwykłe bogactwo, zróżnicowanie
i liczba artefaktów odkrywanych na niepozornych osadach płaskich. Tradycyjnie już
wystąpienie wywołało lawinę pytań, konieczne było przeniesienie dyskusji w kuluary.
W piątek 21 kwietnia 2017 roku gościliśmy w Poznaniu mgr. Mirosława
Ciesielskiego z wykładem: „Dzieje osadnictwa ludności kultury przeworskiej
w Wielkopolsce wschodniej w świetle dawnych i nowszych badań”. Szanowny
Prelegent nakreślił złożony obraz kulturowy wybranej strefy Wielkopolski, kładąc
szczególny nacisk na jego transformacje u progu i na początku młodszego okresu
przedrzymskiego. Dopływ materiałów, rzucających nowe światło na sytuację
9
kulturową tego regionu Polski, jest w dużej mierze efektem aktywności badawczej
ośrodka konińskiego, z którym nasz Gość przez dłuższy czas pozostawał związany.
Tradycyjnie już w piątek, 19 maja 2017 roku we Wrocławiu, spotkaliśmy się
z kolejnym przedstawicielem młodszego pokolenia archeologów, mgr. Mateuszem
Wawrzyniakiem z Instytutu Archeologii UAM, który wygłosił wykład: „Cmentarzysko
w Jordanowie na tle osadnictwa ludności kultury wielbarskiej w regionie
międzyrzecko-świebodzińsko-sulechowskim”. Zapraszając kolegę Wawrzyniaka,
staraliśmy się pokazać, że kontynuujemy przyjętą od samego początku seminariów
ideę otwartości na wszystkie pokolenia badaczy. Doświadczenie uczy nas, że ci
najmłodsi jakością swoich badań nie ustępują swoim starszym, bardziej utytułowanym
Kolegom, a co ważne – ich świeżość, ambicja i dociekliwość są źródłem nowatorskich
interpretacji. Nasz wrocławski Prelegent przestawił wyniki badań prowadzonych
na ciekawym stanowisku sepulkralnym, zarysowując jednocześnie szerszy kontekst
kulturowo-geograficzny stanowiska. Uwagę zwracał wysoki poziom merytoryczny
zaprezentowanego ujęcia tematu. W trakcie dyskusji, obok kwestii dotyczących
analizy inwentarza i elementów obrządku pogrzebowego, istotne miejsce ponownie
zajął problem kwalifikacji kulturowej stanowisk archeologicznych, zlokalizowanych
w oddaleniu od centrów osadniczych.
Po raz ostatni przed wakacjami spotkaliśmy się 2 czerwca 2017 roku w Poznaniu.
Nasze zaproszenie przyjęła reprezentantka młodszego pokolenia badaczy mgr Joanna
Markiewicz z Instytutu Archeologii UWr, która przedstawiła wykład: „Z chaosu ład się
tworzy (…) gdy bezmiar tworzywa. O strategiach osadniczych i kulturowych społeczności
młodszoprzedrzymskich w dorzeczu Odry”. W metodyczny i przemyślany sposób
Prelegentka ukazała dynamiczny obraz tytułowej strefy osadniczej, niezwykle
trudnej do jednoznacznego kulturowego definiowania, szczególnie w początkach
młodszego okresu przedrzymskiego. Grunt do dyskusji był podatny, ponieważ
część słuchaczy miała przyjemność prowadzić już studia zahaczające o poruszaną
problematykę. W zgodnej opinii wszystkich wystąpienie było porywające i niezwykle
inspirujące.
W piątek 26 stycznia 2018 roku mieliśmy okazję spotkać się we Wrocławiu
z dwóch powodów. Pierwszym z nich była prezentacja książki, będącej owocem
naszych działań. Opublikowany wspólnymi siłami (i środkami) naszych Instytutów
tom prezentuje problematykę poruszaną w trakcie seminariów na przestrzeni lat
2014–2016. Bardzo cieszymy się pozytywnymi opiniami, jakie książka zebrała na
gorąco, a także tymi, które spływały do nas niemal po każdym kolejnym seminarium
i spływają praktycznie do dzisiaj. Mamy świadomość, że ta inicjatywa publikacyjna
jest bezprecedensowa, co mobilizuje nas do dalszych działań, rozwijania naszego
wyjątkowego projektu oraz prac nad kolejnym tomem.
Drugim powodem naszego spotkania była wizyta naszego Gościa z Czech. Dr Jan
Jílek, Východočeské muzeum w Pardubicích, przybył do nas z wykładem: „Bronzové
nádoby z doby římské ve středním Podunají – nastínění vývoje a nové nálezy”.
Prelegent nakreślił złożoną problematykę napływu rzymskich naczyń brązowych
10
Extra limites
w szerszym kontekście chronologiczno-kulturowym. Prezentacja okraszona była

bogatym materiałem ilustracyjnym, prezentującym także wyniki najnowszych
badań i odkryć. Ważnym aspektem podkreślonym w trakcie wystąpienia był złożony
problem wykorzystywania danych źródłowych, pozyskanych w trakcie poszukiwań
detektorystycznych.
W piątek 16 marca 2018 roku w Poznaniu mieliśmy gościliśmy prof. Henryka
Machajewskiego z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Gdańskiego z wykładem
„Okres wędrówek ludów w Wielkopolsce”. Nasz Prelegent nakreślił skomplikowaną
sytuację tego okresu, wskazując między innymi na istotne przemiany w repertuarze
ceramicznym, świadczące o swego rodzaju jego recesji. Uwagi naszego Gościa nie
umknęły liczne „obce” elementy kulturowe, widoczne zarówno w materiale ruchomym,
w zakresie budownictwa czy sferze kultury symbolicznej. Bardzo zainteresowała
nas koncepcja łącząca spadek liczby „wędrówkowych” pochówków z pojawieniem
się trudno uchwytnych w terenie grobów „studniowych” i „plażowych”, mających
analogie na innych obszarach kulturowych. W dyskusji i rozmowach kuluarowych
wskazywano między innymi na konieczność pogłębionej refleksji nad chronologią
materiałów ceramicznych, a także postulowano zwiększenie specjalistycznych analiz
zabytków ruchomych. Poznańskie spotkanie było także okazją do ponownego
zaprezentowania, tym razem w większości wielkopolskiej publiczności, naszej
publikacji książkowej.
W piątek 25 maja 2018 roku w Poznaniu przywitaliśmy mgr. Mateusza
Frankiewicza z Institut für Prähistorische Archäologie Freie Universität Berlin/The
Excellence Cluster 264 Topoi z wykładem: „Zróżnicowanie wewnętrzne kultury
przeworskiej w okresie przedrzymskim. Problemy, metody rezultaty”. Było to kolejne
spotkanie z reprezentantem najmłodszego pokolenia badaczy. Prelegent w swoich
badaniach posługuje się interesującą metodyką pracy, która ma między innymi
za zadanie redukcję nazbyt rozbudowanych systemów typologicznych. Istotne
znaczenie ma analiza stylistyki i zdobnictwa naczyń ceramicznych oraz zachowań
związanych z kulturą symboliczną badanych społeczności. Prace, które były jeszcze
na etapie wstępnym, już wtedy zapowiadały się obiecująco, a my z niecierpliwością
oczekiwaliśmy na kolejną porcję wniosków. Obecnie prace te są już na ukończeniu
i mają się wkrótce ukazać drukiem. O skali zainteresowania i oczekiwań po poznańskiej
prelekcji świadczyła długotrwała dyskusja.
W piątek 8 czerwca 2018 roku gościliśmy we Wrocławiu mgr Emilię Smółkę-
Antkowiak z Instytutu Archeologii UAM z wykładem „Ostroga i jej miejsce w świecie
środkowoeuropejskiego Barbaricum”. Było to ostatnie w tym roku akademickim
spotkanie przed wakacyjną przerwą, które „chronologicznie” możemy zakwalifikować
do niniejszego tomu. Prelegentka zarysowała ciekawą problematykę, związaną z tak
wydawałoby się niepozornym zabytkiem jak ostroga. Podkreślono silne zróżnicowanie
w obrębie tej grupy zabytków, oprócz funkcji utylitarnej wskazywano na
obserwowaną niejednokrotnie symboliczną wymowę obecności ostróg w kontekstach
sepulkralnych. Bardzo interesujące jest zjawisko współwystępowania ostróg
11
z określonymi kategoriami zabytków w grobach. W dyskusji padło szereg cennych

uwag, między innymi wskazujących na zawiłe meandry procesu poznawczego,
bazującego na martwym źródle archeologicznym. Analizy prowadzone przez naszego
Gościa są obecnie na etapie finalnym, a my mamy nadzieję, że wkrótce będziemy
mogli zapoznać się z ich książkowym rezultatem.
Gdybyśmy mieli podsumować te dwa kolejne lata funkcjonowania naszego
projektu, to chcielibyśmy zwrócić Państwa uwagę na jego zróżnicowany tematycznie,
geograficznie i chronologicznie charakter. Efektem takiego założenia jest liczny
udział w seminariach gości z różnych zagranicznych jednostek badawczych i uczelni.
Niezmiernie cieszy nas obecność na seminariach w roli prelegentów najmłodszego
pokolenia badaczy, dla których, mamy nadzieję, nasze forum jest źródłem inspiracji
i przemyśleń. Spotkania z nimi są z kolei bardzo motywujące dla nas oraz przedstawicieli
starszego pokolenia, a ożywione dyskusje toczące się po wykładach są najlepszym tego
świadectwem. Bardzo cieszy, że niejako na naszych oczach to najmłodsze pokolenie
rozwija się, a jego naukowa kariera nabiera rozpędu.
Spotkaniom towarzyszy uaktualniana na bieżąco strona internetowa
www.extralimites.pl, pełniąca funkcję wirtualnej tablicy ogłoszeniowej, na której
zamieszczamy informacje o nadchodzących seminariach. Archiwum projektu liczy już
40 wpisów, odpowiadających liczbie zrealizowanych spotkań. Zamieszczamy w nich
krótkie prezentacje treści wykładów, refleksje i spostrzeżenia. Opisy uzupełniają
zdjęcia z poszczególnych spotkań oraz zaproponowane przez Prelegentów krótkie listy
pozycji bibliograficznych, nawiązujących do tematyki ich wystąpień. Ważną platformą
wymiany informacji pomiędzy uczestnikami seminariów a ich organizatorami
stał się profil projektu na Facebooku (https://www.facebook.com/pg/extralimites/
posts/?ref=page_internal). To w tym miejscu na bieżąco możemy zaobserwować
największy ruch i zainteresowanie proponowanymi tematami, jednocześnie to ten
kanał informacji pozwala nam ocenić charakter oczekiwań w stosunku do projektu.
Jak wskazywaliśmy, istotnym elementem naszych spotkań jest możliwość dyskusji,
zarówno tej oficjalnej, z udziałem publiczności, jak i kuluarowej. To właśnie
w kuluarach rodzą się nowe pomysły i interpretacje. Jest to jednocześnie możliwość
spotkania się najmłodszego pokolenia naukowców z „wielkimi nazwiskami” w nieco
luźniejszej atmosferze i zainteresowania ich swoimi koncepcjami. Uważamy istnienie
tych mniej sformalizowanych rozmów i dyskusji za niezmiernie cenne i inspirujące.
Publiczność stanowiła i stanowi kadra naukowa naszych rodzimych jednostek,
doktoranci, studenci, absolwenci i miłośnicy archeologii. Za każdym razem cieszy
nas obecność Gości z innych instytucji naukowych i muzealnych, niekiedy bardzo
odległych. Stały zespół sympatyków projektu przemierzających setki kilometrów, aby
spotkać się z naszymi Prelegentami oraz z nami jako organizatorami, dodaje nam
sił i dopinguje do dalszego działania. Jeszcze raz dziękujemy Wam za wytrwałość,
konsekwencję i za to, że jesteście z nami!
12
Extra limites
Szanowni Państwo, Koleżanki i Koledzy, niniejszym składamy na Wasze ręce

drugi tom Extra limites – „Extra limites. Continuatio”. Serdecznie dziękujemy
Autorom, którzy podjęli się trudu spisania swoich wystąpień w formie artykułów.
Mamy także nadzieję, że kolejni Prelegenci zechcą pójść w ich ślady, co stanowić
będzie fundament pod następną, trzecią już publikację. Ogromnie ciesząc się
z drugiego tomu, stanowiącego relację z naszej działalności, chcielibyśmy złożyć
podziękowania Osobom, które umożliwiły nam jego wydanie drukiem. Wyrazy
wdzięczności kierujemy do Dziekana Wydziału Archeologii Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu, Profesora Andrzeja Michałowskiego oraz Dyrektora
Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, Profesora Jerzego Piekalskiego.
Lekturę niniejszego tomu polecamy Państwa łaskawej uwadze, licząc na serdeczne

jego przyjęcie.
Marcin Bohr
Milena Teska
Poznań–Wrocław, czerwiec 2020 r.
13
LIMITES
CONTINUATIO
Eduard Droberjar
Archeologický ústav SAV v Nitre
Katedra archeologie Univerzity Hradec Králové
VINAŘICE GRUPPE IN BÖHMEN

Zur kulturellen und sozialen Differenzierung
der Barbaren im 5. Jahrhundert
ABSTRAKT: Artykuł porusza problematykę chronologii, identyfikacji

kulturowej i przestrzennej oraz społecznego zróżnicowania mieszkańców
obszaru dzisiejszych Czech w V wieku. Oprócz grobów szkieletowych
dostępne są teraz bogato wyposażone, ważne stanowiska osadowe. Możemy
wyróżnić trzy główne strefy osadnicze (A, B, C), trzy stopnie chronologiczne
(D2, D2/D3, D3) i trzy grupy społeczne mieszkańców (I, II, III) w gru-
pie winarzyckiej. Nadłabski rdzeń grupy winarzyckiej był pod silnym
wpływem kulturowym z południowo-zachodnich Niemiec (Alamanowie)
i środkowego Dunaju (środkowonaddunajsko-wschodniogermański krąg
kulturowy). Ludność grupy winarzyckiej utrzymywała także dalekosiężne
kontakty, między innymi z obszarami śródziemnomorskimi.
SŁOWA KLUCZOWE: V wiek, Czechy, grupa winarzycka, zróżnicowanie
kulturowe i społeczne barbarzyńców.
EINFÜHRUNG
Im Herzen des erlöschenden Barbarikums wurde am Anfang des 5. Jahrhunderts auf

Basis der älteren Entwicklung der späten römischen Kaiserzeit eine eigenartige Grup-
pe von Denkmälern geboren, die in der Fachliteratur erstmals B. Svoboda definierte
(1965, S. 78–126, 214–220), und der sie erst als Vinařicer Kultur (B. Svoboda 1939,
S. 193) und später als Vinařice-Stufe der Völkerwanderungszeit benannte (Abb. 1).
Gegenwärtig wird der Begriff Vinařice-Gruppe verwendet (K. Godłowski 1992,
S. 34; J. Tejral 2006; J. Jiřík 2010, S. 288–298; 2007; E. Droberjar 2013a; 2013b,
Eduard Droberjar
S. 184–186; J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2015). Der Begriff

stammt von der Fundstelle Vinařice in Mittelböhmen, wo schon seit den 70-ger Jah-
ren des 19. Jahrhunderts Körpergräber gestört wurden (J. Smolík 1881).
Abb. 1. Vinařice-Gruppe (D) und frühen Reihengräberkulturen (A. Franken, B. Alamannen, C. Thüringer,
E. Mi eldonauländischer-ostgermanischer Kulturkreis) des zweiten Dri el des 5. Jahrhunderts. Nach J.
Tejral 2016
Die Hauptquelle für das Studium dieser Gruppe von der älteren Völkerwande-
rungszeit in Böhmen (Abb. 2) sind Gräber und Gräberfelder die sich im Prager Be-
cken und ihrer Umgebung und in Nordwestböhmen befinden – Zonen A und B
(E. Droberjar 2013a, Abb. 2). Wir wissen wenig von den Flachlandsiedlungen und
von ihrer Struktur, auch wenn in den letzten Jahren Kenntnisse von neuen Grabun-
gen zunehmen (z. B.M. Kuchařík, M. Bureš, I. Pleinerová, J. Jiřík 2008; J. Frolík,
J. Jílek, J. Jiřík, K. Urbanová 2011). Zu wichtigen Quellen zählen auch die Metall-
detektorfunde von Siedlungen, und das vor allem in der Zone C (Kolín und Nym-
burk Gebiete), die bedeutend die Kenntnisse über die Vinařice-Gruppe ergänzen
(E. Droberjar 2013a, S. 288–289, Abb. 2). Eine spezielle Bedeutung haben Fun-
18
Vinařice-Gruppe in Böhmen...
de von Höhensiedlungen – aus Burgwällen, z. B. Závist (L. Jansová 1971), Tetín

(B. Svoboda 1948, S. 184) oder Hostim (N. Profantová 2018, S. 256–257). Eine
nicht vertretbare Rolle haben ebenfalls Horte und Einzelfunde goldener Münzen, die
ein Beleg der Existenz von germanischen Eliten im 5. Jahrhundert in der Vinařice-
Gruppe sind (J. Militký 2004, S. 214–219, Tab. 5; 2015, S. 56–61).
Abb. 2. Vinařice-Gruppe in Böhmen und die Hauptzonen (Zentren). 1. Bříza, 2. Holubice, 3. Kolín, 4. Ko-
uřim, 5. Lhota/Burgwall Závist, 6. Litovice, 7. Měcholupy, 8. Nová Ves, 9. Praha-Dejvice/Podbaba, 10. Pra-
ha-Kobylisy, 11. Praha-Libeň, 12. Praha-Michle, 13. Praha-Rado n, 14. Praha-Ruzyně, 15. Praha-Veleslavín,
16. Praha-Zličín, 17. Slavhos ce, 18. Tuklaty, 19. Úherce, 20. Velké Chvalovice, 21. Vinařice, 22. Vlíněves,
23. Zbuzany
ZUR CHRONOLOGIE DER VINAŘICE GRUPPE
Die Vinařice-Gruppe geht von der vorherigen Entwicklung der Besiedlung Böhmens
während der späten römischen Kaiserzeit (Stufe C3) und der Übergangsstufe D1 aus
(J. Jiřík 2012, S. 361–370; E. Droberjar 2013b, S. 144–145). Die Vinařice-Gruppe
teilten K. Godłowski (1992, S. 34) und J. Tejral (2006) in zwei chronologische Stu-
fen ein, das bedeutet D2 und D3. Neuestens teilt J. Jiřík (2012, S. 377, Tab. 1;
19
Eduard Droberjar
J. Vávra, J. Jiřík, M. Kuchařík, I. Jarošová, M. Víšková, P. Kubálek 2012, S. 3, Tab. 1)

die Vinařice-Gruppe in drei Abschnitte. Die Stufe D2 teilte er in zwei Phasen – D2a
(Horizont Untersiebenbrunn) und D2b, die Stufe D3 (Horizont Blučina-Tornai)
lässt er bestehen. Die Phase D2b von Jiřík entspricht der Übergangsstufe D2/D3
(Attilazeitliche und nachattilazeitliche Phase/ Übergansphase) nach J. Tejral (2007,
S. 86–96). Wir können also anhand der jetzigen Chronologie (E. Droberjar 2008,
S. 237, Tab. 1; 2013b, S. 181, Fig. 96) diese auf Basis der wichtigsten Grabkomplexe
und feinchronologischen Artefakte modifizieren.
Abb. 3. Vinařice-Gruppe (Stufe D2). 1. Vinařice (Typ Wiesbaden), 2. „Böhmen“ (Typ Oslip) 3. Te n (typ
Miltenberg), 4. Bříza, 5. Praha-Vokovice, 6. Praha-Kobylisy Grab III. Nach J. Tejral 1985 (2), B. Svoboda 1948
(3), A. Wieczorek, P. Périn (Hrsg.) 2001 (4), R. Pleiner, A. Rybová et al. 1978 (6). Verschiedene Maßstäbe
20
Stufe D2 (Phase D2a nach J. Jiřík, 410–440): Bříza, Kolín, Litovice, Vinařice (Abb. 3)
Zu charakteristischen Fibeln gehören der Typ Wiesbaden (J. Werner 1981)
aus Vinařice (Abb. 3:1; Smolík 1881, Taf. II:1), Praha-Zličín, Gr. 168 (J. Vávra,
J. Jiřík, M. Kuchařík, P. Kubálek 2008, S. 227–228, Abb. 15) und vom Hort aus
Hřensko (J. Jiřík, V. Peša, P. Jenč 2008, S. 189–191, Abb. 7) und der Typ Miltenberg
(M. Schulze-Dörrlamm 1986, S. 609–612, Abb. 17–18; J. Tejral 2015, S. 344–346,
Abb. 31, Karte 6) aus Tetín (Abb. 3:3; B. Svoboda 1948, S. 184, Abb. 35:3) und neue
Funde aus Milčice (Abb. 6:5) und Nová Ves.
Übergansstufe D2/D3 (Phase D2b nach J. Jiřík, 430–460): Měcholupy, Úherce,
Praha-Zličín, z. B. Gr. 101, 110, 135, 172 (Abb. 4 und 7)
Für diese Übergangsstufe ist der geometrische Kerbschnitt im Nydam-Stil typisch
und Fibeln aus reichem Frauengräbern von Měcholupy und Úherce (J. Tejral 1997,
S. 349), nach V. Hilberg (2009, S. 169) kerbschnittverzierte Bügelfibeln Var. Úherce
(Abb. 4:2–4). Am meisten charakteristisch sind Fibeln vom Typ Niederflorstadt-Wies-
loch (Abb. 4:6–7) und Groß-Umstadt (Ab. 4:8), die wir von mehreren böhmischen
Fundstellen kennen (H. W. Böhme 1989; J. Schuster 2016, S. 46, Abb. 55 + weitere
Neufunde). Es tauchen auch Fibeln vom Typ Elstertrebnitz/Prag-Libeň (Abb. 4:1)
im Frauengrab von Praha-Libeň auf (B. Svoboda 1965, Taf. XXXIII:2) und Fibeln
vom Typ Prag (M. Schulze-Dörrlamm 1986, S. 600–605, Abb. 7–8; F. Tejral 2015,
S. 339–343, Abb. 29, Karte 5) in Praha-Veleslavín, Gr. 7 (Abb. 4:5) und vom Burg-
wall Závist (K. Motyková, P. Drda, A. Rybová 1978, S. 182, Abb. 52:2).
Vom Gräberfeld von Praha-Zličín stammen mehrere Fibeln die für diese Zeit cha-
rakteristisch sind, z. B. Fibeln vom Typ Niederflorstadt-Wiesloch von den Gr. 101
und 110 (J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2015, S. 160) oder
Fibeln vom Typ Bulles-Lauriacum (J. Pinar 2012, S. 128, Fig. 4:3; J. Tejral 2015,
S. 307–309) vom Grab Nr. 98 (J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al.
2015, S. 160).
Von den neuesten Siedlungsfunden stammen ostgermanische Fibeln vom Typ Bratei
(Nová Ves, Tuklaty: Abb. 6:1), vom Typ Hácz-Bendekpuszta (Nová Ves: Abb. 6:3)
und vom Typ Prša-Levice (Nová-Ves: Abb. 6:4), die auch für die Stufe D2/D3 cha-
rakteristisch sind.
Stufe D3 (450–470/480): Praha-Kobylisy, Gr. IV; Praha-Zličín, z. B. Gr. 41, 144
und 151; Vinařice (Abb. 5)
In der spätesten Stufe der Vinařice-Gruppe kommen Fibeln vom Typ Gursuf (Abb.
5:3–4), Variante Sikenica-Kiszombor Grab 88 (V. Hilberg 2009, S. 89–94, Abb. 5.2)
aus Praha-Zličín Gr. 41 vor (Abb. 5:4; nach V. Ivanišević, M. Kazanski, A. Mastykova
2006, S. 16, Abb. 8:8 Typ Gursuf; nach J. Jiřík 2010, S. 297; 2012, S. 377, Tab. 1:2
Typ Bakodpuszta-Sokolnice-Gursuf ), weiter Fibeln vom Typ Krefeld (J. Tejral 1982,
S. 107–108) und vom Typ Rathewitz (M. Schulze-Dörrlamm 1986, S. 612–617,
Abb. 21–22) aus Vinařice (B. Svoboda 1965, Taf. XXIV:1,7) und aus Praha-Ruzyně,
Obj. 618 (Abb. 5:5; M. Kuchařík, M. Bureš, I. Pleinerová, J. Jiřík 2008, S. 223, Abb.
21
Eduard Droberjar
16:7) und Fibeln vom Typ Krefeld aus Praha-Zličín Gr. 144 (Abb. 5:1) und 151
(J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2015, S. 161) und aus Praha-Ko-
bylisy Gr. IV (Abb. 5:2).
Abb. 4. Vinařice-Gruppe (Stufe D2/D3). 1. Praha-Libeň, 2, 3. Úherce, 4. Měcholupy, 5. Praha-Veleslavín

Grab 7. (Typ Prag), 6, 7. Praha-Dejvice/Podbaba (Typ Niederflorstadt-Wiesloch), 8. Plaňany (Typ Groß-
-Umstadt), 9, 10. Měcholupy (Riemenendbeschlag und Riemenzunge). Nach J. Tejral 1997 (2, 9–10),
R. Pleiner, A. Rybová et al. 1978 (4), J. Tejral 2015 (5), H.W. Böhme 1989 (6–8). Verschiedene Maßstäbe
22
Abb. 5. Vinařice-Gruppe (Stufe D3). 1. Praha-Zličín Grab 144 (Typ Krefeld), 2. Praha-Kobylisy Grab IV,
3. Kšely (Typ Gursuf, Var. Bakodpuszta), 4. Praha-Zličín Grab 41 (Typ Gursuf, Var. Sikenica-Kiszombor Grab
88, 5. Praha-Ruzyně (Typ Rathewitz), 6. Praha-Zličín Grab 41, 7. Praha-Kobylisy Grab IV (Glasbecher vom
Typ Kempston). Nach J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2015 (1), J. Filip 1949 (2), R. Pleiner,
A. Rybová et al. 1978 (3), J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2015 (4), M. Kuchařík, M. Bureš,
I. Pleinerová, J. Jiřík 2008 (5), J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2015 (6), R. Pleiner, A. Rybo-
vá et al. 1978 (7). Verschiedene Maßstäbe
KULTURELLE DIFFERENZIERUNG DER VINAŘICE GRUPPE
Im zweiten Drittel des 5. Jahrhunderts, in der Blütezeit der Vinařice-Gruppe, bil-

den sich in den Gebieten Gallien, Alamannia, Thüringen, im Mitteldonauländischen
Kulturkreis und auch in der Vinařicer Kulturgruppe (Abb. 1) Kerne der frühen Rei-
hengräberkulturen (J. Tejral 2016, S. 117, Abb. 5). Im Rahmen der Vinařice-Gruppe
(Abb. 2) können wir drei Hauptzonen, bzw. Zentren verfolgen (E. Droberjar 2013a,
S. 283, Abb. 2).
23
Eduard Droberjar
Zone A: reiche Gräber in Nordwestböhmen: Bříza, Měcholupy, Úherce

Zóne B: Praha-Zličín (reiches Gräberfeld) und eine Reihe weiterer Gräberfelder im
Prager Gebiet
Zóne C: Nová Ves – reiche Siedlungsfunde (vor allem ostgermanische usw.) und
Fundstellen in Kolín- und Nymburk-Gebiet
Welche Kulturströme und Einflüsse bildeten die Vinařice-Gruppe? Schon B. Svoboda
(1965, S. 214–220) erkannte die elbgermanische Basis der Besiedlung der Vinařice-
Gruppe, die unter starken Einflüssen aus Südwestdeutschlands (Alamannen) und
dem Mitteldonaugebiet war (mitteldonauländisch-ostgermanischer Kulturkreis in
der Auffassung von J. Tejral). H.W. Böhme (1988, S. 30, 35; 1989, S. 400) vermu-
tete, dass die Vinařice-Gruppe Markomannen bildeten (böhmische Elbgermanen,
wahrscheinlich Markomannen). D. Quast (1997, S. 174–176) hebt nahe Bindungen
der Vinařice-Gruppe zu den Alamannen hervor. J. Jiřík (2010, S. 311–315) gibt
die Vinařice-Gruppe in den Zusammenhang mit den Suevi des Jordanes. Wer die
Schöpfer der Vinařice-Kulturgruppe waren ist nicht einfach zu bestimmen, soweit
das überhaupt möglich ist. Ähnlich nicht einfach ist die ethnische Interpretation der
Gruppe Přešťovice-Friedenhain, die ebenfalls eine elbgermanische Basis besitzt und
sich südlich von der Vinařice-Gruppe befand. H. Fehr (2010, S. 214–218) stellte die
kritischen Argumente der bisherigen Auffassung vor, die diese Gruppe für die ältesten
Bajuwaren haltet („Männer aus Böhmen“). Das ältere Konzept des bajuwarischen Ur-
sprungs ist in den letzten Jahren eingehenden Analysen der schriftlichen Quellen und
archäologischen Materials unterzogen, der im Gegenpol zur Vinařice-Gruppe seltsa-
merweise arm an nichtkeramischen Artefakten ist. J. Haberstroh (2012, S. 129–130)
denkt bei der Gruppe Přešťovice-Friedenhain an Iuthungen. J. Jiřík (2015, S. 122,
Abb. 4) identifiziert diese Gruppe mit den Sueben des Hunimund und im Gebiet der
Gruppe Přešťovice-Friedenhain rechnet er um die Mitte des 5. Jahrhunderts mit dem
regio Suavorum. Nach P. Zavřel (2016, S. 860) ist die Gruppe Přešťovice-Friedenhain
ein Ergebnis der Zusammenmischung der ursprünglichen älteren heimischen Be-
völkerung mit dem neu ankommenden Volk aus Mitteldeutschland. Neuestens stellt
sich R. Masanz (2017, S. 211–217) auf der Basis der detaillierten Analyse des Grä-
berfelds in Forchheim skeptisch zur bayerisch-böhmischen „Gruppe Friedenhain-
Přešťovice“ und konstatiert das es nicht möglich ist die Migration der „Männer aus
Böhmen“ nach Bayern zu beweisen.
Es ist interessant dass wir vereinzelte Keramikfunde des Přešťovice-Typus auch
auf dem Gebiet der Vinařice-Gruppe finden (J. Jiřík 2015, S. 118, Abb. 3), und
zwar am Beginn ihrer Entwicklung (Stufe D2), wann aus Südböhmen die „Gruppe
Friedenhain-Přešťovice“ sukzessiv verschwindet. Die genaue Feststellung vom Ende
des Gräberfelds von Přešťovice ist aber sehr schwierig (P. Zavřel 2016; R. Masanz
2017, S. 217).
Neben der elbgermanischen Basis der Vinařice-Gruppe spielten fremde Barbaren-
gruppen und ebenfalls Fernkontakte eine wichtige Rolle. Diese verfolgen wir zum
Mittelmeergebiet (E. Droberjar, R. Knápek, im Druck), mit dem Main-Gebiet
24
Abb. 6. Neue Fibelfunde und hunnischer Spiegel aus dem 5. Jahrhundert in Böhmen. 1. Tuklaty (Typ Bratei,
Stufe D2/D3), 2. Nová Ves (Spiegel), 3, 4. Nová Ves (Typ Hács-Bendekpuszta und Typ Prša-Levice, Stufe D2/
D3), 5. Milčice (Typ Miltenberg, Stufe D2), 6. Kouřim (Fibel mit Scheinspiralkonstruk on, Stufe D3)
(J. Jiřík 2012, S. 370–376), zum ostgermanischen Gebiet (J. Jiřík 2007, S. 131–132;
2010, S. 277–282) und zum Mitteldonaugebiet (J. Tejral 2011, S. 245, 317–319;
2016, S. 108–109). Vom Mitteldonaugebiet kam die Murga-Keramik nach Böhmen,
die in Holubice (Abb. 8:11) und am Burgwall Závist (Abb. 8:10) gefunden wur-
de. Zu neuen Metalldetektorfunden, die intensive Kontakte zum ostgermanischen
Milieu und zum Donaugebiet bestätigen, gehören einige Fibeln aus der Zone C in
Mittelböhmen: Typ Bratei (J. Tejral 2008, Abb. 8; 2015, S. 297–307, Karte 2) von
den Siedlungen Nová Ves und Tuklaty (Abb. 6:1). Von der Fundstelle Nová Ves (Abb.
25
Eduard Droberjar
6:3–4) stammen Fibeln vom Typ Hácz-Bendekpuszta (J. Tejral 2008, Karte 4) und
vom Typ Prša-Levice (V. Bierbrauer 2008, Abb. Abb. 17; J. Tejral 2008, Karte 6).
Alle drei Typen sind für die Zeit um die Mitte des 5. Jahrhunderts charakteristisch,
bzw. für die Übergangsstufe D2/D3 nach J. Tejral (2008, S. 262). Die Zone C der
Vinařice-Gruppe wurde wahrscheinlich durch Einflüsse vom Donaugebiet intensiv
getroffen und es bleibt die Frage offen ob dorthin größere Gruppen von Fremden mit
Angehörigen der Eliten vom Donaugebiet durchgedrungen sind.
Die Kontakte der Vinařice-Gruppe zum Norden und zu Skandinavien bezeugt eine
Fibel mit Scheinspiralkonstruktion von der Fundstelle Kouřim (Abb. 6:6), die sich
auch in der Zone C befindet. Identische Fibeln stammen von dem Gräberfeld in
Czarnówko, Gr. 903A oder von der dänischen Fundstelle Dalshøj (J. Schuster 2015,
S. 23, Abb. 5:1–2).
Abb. 7. Měcholupy (Bez. Louny), reich ausgesta etes Frauengrab. Nach J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková,
M. Kuchařík et al. 2015
26
Abb. 8. Die Keramik der Vinařice-Gruppe (1–6), spätere römische Keramik (7–9) und Murga-Keramik (10–
11) in Böhmen. 1, 2, 4. Vinařice, 3. Praha-Zličín Gr. 75, 5. Úherce, 6. Běsno, 7. Praha-Zličín Gr. 76, 8. Sla-
vhos ce, 9. Praha-Kobylisy, 10. Lhota/Burgwall Závist, 11 Holubice. Nach E. Droberjar 2013b (1–2, 4–6, 8),
J. Vávra, J. Jiřík, P. Kubálek, M. Kuchařík 2007 (3), J. Halama 2014 (7, 9), L. Jansová 1971 (10)
27
Eduard Droberjar
DIE BEZIEHUNGEN DER VINAŘICE GRUPPE ZUM HUNNENREICH
Die Vinařice-Gruppe könnte in der Übergangsphase D2/D3 im Rahmen der hunni-

schen Stammesallianz eine wichtige Rolle gespielt haben. Starke Kultureinflüsse vom
Donaugebiet, über die schon gesprochen wurde, sind durch einige Elemente durch-
drungen, die eine direkte Beziehung zu den Hunnen im attilazeitlichen hunnischen
Reich haben können. Am besten kann man das in der Zone C im Kolín-Gebiet verfol-
gen. Von der Siedlung in Nová Ves stammt ein hunnisches Metallspiegelbruchstück
(Abb. 6:2; Analogien: in J. Werner 1956, Taf. 45:5 oder V. Bierbrauer 2008, Taf. 3:5)
und vor allem einige weitere Artefakte, die die Anwesenheit der Eliten in Böhmen im
zweiten Drittel des 5. Jahrhunderts belegen. Auf der genannten Fundstelle wurden
silbervergoldete Gegenstände entdeckt, u. a. die Ortbandzwinge einer Goldgriffspa-
tha mit abgebrochener Zwinge am Ende (Abb. 9:1). Ähnliche Artefakte befinden
sich in den reichen Gräbern hauptsächlich im Rheingebiet und im Südwestdeutsch-
land (Alamannia) in der 2. Hälfte des 5. Jahrhunderts (D. Quast 2010, Abb. 2).
Nach der Querrillenverzierung ist am nächsten der Fund aus Hammelburg
(Ch. Miks 2007, Taf. 288:A284), nach dem rillenverzierten Gittermuster finden wir
ein Vergleichsstück in Komárno (Ch. Miks 2007, S. 424, Abb. 115:XXVI).
Andere luxuriöse Funde wurden in der Siedlung von Velké Chvalovice gerettet. Es
handelt sich um ein Bruchstück eines Goldhalsrings aus dichtgeflochtenem Gold-
draht mit Manschettenverschluss und ein Goldingot (E. Droberjar 2013a, S. 288–
289, Abb. 6:4–5).
Nicht nur in der fruchtbaren Elbeebene, aber gleichfalls im hügeligen Gelände im
Flussgebiet der Berounka, südwestlich vom reichen Prager Gebiet mit Gräberfeldern
der
Vinařice-Gruppe, können wir Spuren der Eliten verfolgen. Vom Burgwall Hostim
publizierte N. Profantová (2018, S. 256–257, Abb. 2:1) einen silbervergoldeten
lunulaförmigen Beschlag einer Spathascheide (Abb. 9:2). Von der nahen Fundstel-
le Korno stammt eine Bronzeschnalle die durch grünes Glas in cloisonné Technik
durchgeführt war (N. Profantová 2018, S. 259–260, Abb. 5a:1, 5b:1). Derweile die
Schnalle für den Typ Untersiebenbrunn charakteristisch ist und in die Stufe D2 ge-
hört (M. Kazanski 1996, S. 116, Fig. 7 und 9A; J. Tejral 2014, Abb. 5:2–3, 6:5–6),
kann man den Beschlag der Spathascheide erst in die Stufe D3 datieren (Ch. Miks
2007, S. 546, Taf. 280:A55).
28
Abb. 9. Militaria aus dem 5. Jahrhundert in Böhmen. 1. Nová Ves (Ortbandzwinge der Goldgriffspatha),
2. Hos m (Beschlag aus Schwertscheide), 3. Bříza (Beschlag aus Schwertscheide oder aus Schwertrie-
menbügel), 4. Praha-Zličín Gr. 76 (Pfeilspitze), 5. Lhota/Burgwall Závist (Pfeilspitze), 6. Litovice Gr. 3 (Axt),
7. Vlíněves Gr. 195 (Kampfmesser oder Sax). Nach N. Profantová 2018 (2), A. Wieczorek, P. Périn eds. 2001
(3), J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2015 (4), L. Jansová 1971(5), I. Pleinerová 2006 (6),
P. Limburský, J. Likovský, P. Velemínský, K. Fleková 2010 (7)
29
Eduard Droberjar
SOZIALE DIFFERENZIERUNG DER VINAŘICE GRUPPE
Am besten ist es möglich die soziale Differenzierung der Gesellschaft auf Basis der
Gräber und Gräberfelder untersuchen. In der Vinařice-Gruppe ist das aber ein gro-
ßes Problem. Auch wenn von den Gräbern und Gräberfeldern viele wertvolle, aber
auch herkömmliche Artefakte stammen, ist die Gesellschaftsstruktur nicht einfach
zu ergründen. Markant kompliziert dieses das Problem des Grabraubs. Am größten
Gräberfeld der Vinařice-Gruppe in Praha-Zličín waren fast alle Gräber bis auf we-
nige Ausnahmen beraubt (J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2013,
S. 140–149). Eine ähnliche Erscheinung verfolgen wir auch bei weiteren Gräberfel-
dern Mittelböhmens (B. Svoboda 1965, S. 80; I. Pleinerová 2006, S. 489). Am meis-
ten wurden im Rahmen der Gräberfelder die reichsten Gräber beraubt. Es zeugen da-
von die vier am tiefsten angelegten Kammergräber Nr. 11–12, 60–61 in Praha-Zličín
(J. Jiřík et al. 2015, S. 144, 145). Nur im Grab Nr. 61 entgingen den Grabräubern in
Folge der hast zwei Goldanhänger und eine Solidusfibel (Abb. 10:5).
Über die Gesellschaftsstruktur können wir mit Rücksicht zum Grabraub, und so zum
bruchstückhaften Zustand der Grabkomplexe, ein vorläufiges Schema einiger Gräber
skizieren. Für jede Stufe der Vinařice-Gruppe ist es möglich drei vergleichbare soziale
Kategorien auf Basis des Fundmaterials bilden, das bedeutet Sozialgruppe I (ent-
haltet Insignien, bzw. der Schmuck ist aus Gold, Bekleidungsbestandteile sind auch
aus Gold oder silbervergoldet, Frauen- und Kindergräber haben Glas- oder Bern-
steinperlen), Sozialgruppe II (enthaltet Insignien, bzw. der Schmuck ist aus Silber
eventuell silbervergoldet, Bekleidungsbestandteile sind gleichfalls aus Silber oder sil-
bervergoldet, Frauen- und Kindergräber haben Glas-, Bernstein-, eventuell Silberper-
len), Sozialgruppe III (Abwesenheit von Schmuck, Bekleidungsbestandteile sind aus
Bronze oder Eisen). In jeden von den drei chronologischen Stufen können wir alle
drei Sozialgruppen feststellen. Die reichsten nicht beraubten Gräber der Sozialgruppe
I finden wir auf isolierten Fundstellen (Bříza, Měcholupy, Úherce) und am größten
Gräberfeld der Vinařice-Gruppe in Praha-Zličín. Auf diesen Fundstellen bestattete
die Elite der Vinařice-Gruppe. Zu den reichsten Gräbern, außer dem Kriegergrab aus
Bříza, gehören Frauen- und Kindergräber. Kriegergräber sind exzeptionell, da auch
einzelne Waffen (z. B. Abb. 9:4–7) die in die Gräber kamen relativ wertvoll waren.
Die Statistik des Vorkommens einzelner Sozialgruppen wir erst nach der komplexen
Publikation des Gräberfelds in Praha-Zličín zu lösen möglich sein.
Beispiele von gräbern nach der chronologie und den sozialen kategorien:
Stufe D2:
Sozialgruppe I: Bříza (Mann). Insignie/Schmuck: Goldhalsring und Goldanhänger,
Waffen: Schwert, eiserne Pfeilspitzen, Bekleidung: silbervergoldene Gürtelschnallen,
Gefäße: Bronzekessel, restliche Funde: Gürtelschnallen aus Silber, Silberringe, bron-
zenes Zaumzeug.
30
Sozialgruppe II: Litovice, Gr. 17 (zwei Kinder). Insignie/Schmuck: Halsring aus

Silber, restliche Funde: Glasperlen, Kamm.
Sozialgruppe III: Vinařice, Gr. 2/1895 (?). Bekleidung: Gürtelschnalle aus Eisen, ei-
serner Taschenbeschlag, restliche Funde: Eisenmesser, Feuerschlag-Garnitur, Kamm.
Stufe D2/D3:
Sozialgruppe I: Praha-Zličín, Gr. 135 (Kind). Insignie/Schmuck: Goldfingerring,
Goldperlen, Bekleidung: Goldfibeln, goldene Gürtelschnallen, restliche Funde:
Bernsteinperle.
Abb. 10. Goldmünzen (Solidi) aus der 2. Häl e des 4. Jhs. und aus dem 5. Jahrhundert in Böhmen. 1. Mi-
lčice (Subaeratus, Valen nianus II., geprägt 378–383), 2. Nový Bydžov (Theodosius I., geprägt 379–383),
3. Praha-Rado n Grab 1 (Arcadius, geprägt 402–406), 4. Měcholupy Grab (Constan nus III., geprägt
408–411), 5. Praha-Zličín Grab 61 (Solidusfibel des Kaisers Honorius, geprägt 415–423), 6. Hradec Králové
(Valen nianus III., geprägt 435), 7. Plaňany (barbarische Nachahmung, „Theodosius II.“, geprägt 408/450),
8. Semice (barbarische Nachahmung, „Valen nianus III.“, geprägt 425/455). Nach J. Militký 2015 (2–8)
31
Eduard Droberjar
Úherce (Frau). Insignie/Schmuck: goldene Halskette, silberne Haarringe, Beklei-

dung. silbervergoldene Fibeln, silberne Gürtelschnallen, Silberbeschläge, Gefäße:
Glasschüssel, Keramikbecher, restliche Funde: Bernstein- und Glasperlen.
Sozialgruppe II: Praha-Libeň (Frau). Insignie/Schmuck: silberner Halsring, silber-
vergoldener Armring, Bekleidung: silbervergoldene Fibeln, Silberbeschlag, restliche
Funde: Bernsteinperle.
Sozialgruppe III: Praha-Michle, Gr. aus J. 1889 (?). Bekleidung: Bronzefibel, Gefä-
ße: ?, restliche Funde: ?
Stufe D3:
Sozialgruppe I: Praha-Zličín, Gr. 41 (Mädchen). Insignie/Schmuck: Goldanhänger,
Bekleidung: silbervergoldene Fibeln, silbervergoldene Gürtelschnalle, Gefäße: Kera-
mikkrug, restliche Funde: Glasperlen.
Sozialgruppe II: Praha-Kobylisy, Gr. IV (?). Bekleidung: silbervergoldene Fibel, Ge-
fäße: Glasbecher, restliche Funde: Silberperle, Feuerschlag-Garnitur.
Sozialgruppe III: Praha-Veleslavín, Gr. 2 (Mann?). Waffen: eiserne Pfeilspitzen, Be-
kleidung: bronzene Gürtelschnalle, Gefäße: zwei Stücke, restliche Funde: Eisenmes-
ser.
Liste 1:
Auswahl der wichtigsten Gräber und Gräberfelder der Vinařice-Gruppe
1 (1). Bříza (Bez. Litoměřice): reich ausgestattetes Männergrab

Grabinventar: goldener Halsring, Schwert (unbeaufsichtigt), silberne Beschlag mit
dreieckigen Zähnen (Abb. 9:3; wahrscheinlich aus Schwertscheide oder aus Schwert-
riemenbügel nach J. Tejral 2015, S. 337), 2 Pfeile (unbeaufsichtigt), goldene Anhän-
ger (unbeaufsichtigt), 5 vergoldete Silberschnallen (2x mit Niello; Abb. 3:4), bronze-
ne Trense, 4 langrechteckige Silberschnallen, 3 Silberringe, bronzener Kessel
Lit.: B. Svoboda 1965, S. 238, Taf. XXI; W. Menghin, T. Springer, E. Wamers
(Hrsg.) 1987, S. 538–539; A. Wieczorek, P. Périn (Hrsg.) 2001, S. 106–108; J. Jiřík,
J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2013, S. 99.
2 (3). Kolín (Bez. Kolín): 13 Gräber

Gr. 13 (Mann): bronzene Schnalle mit zoomorpher Verzierung, Zierscheibe und
Nieten aus Gürtel
Lit.: B. Svoboda 1965, S. 248–249, obr. 26–27, 33, 35:3–11; Taf. XXXVIII:1–3, 5.
3 (6). Litovice (Bez. Praha-West): 12 Gräber

Gr. 17 (2x Kinder, 7–9 und 11–12 Jahre): silberner tordierter Halsring, Glasperlen,
Knochenkamm
Gr. 19 (Mann): silberne Gürtelgarnitur (eine Schnalle und 14 Beschläge), Glasper-
len, drei eiserne Pfeilspitze
32
Lit.: I. Pleinerová 2006.
4 (7). Měcholupy (Bez. Louny): reich ausgestattetes Frauengrab (Abb. 7)

Grabinventar: silbervergoldenes kerbschnittverziertes Bügelfibelpaar vom Typ
Úherce-Świlcza – Var. Úherce (Abb. 7:12; nach V. Hilberg 2009, S. 169, 517, Abb.
5.63), zwei Silberschnalle Abb. 7:4–5), silberner mehrteiliger Riemenendbeschlag
(Abb. 7:8), drei silberne Riemenzunge (Abb. 7:3), eiserne Schnalle mit bronzenem
Dorn, Armring aus Silber (Abb. 7:2), silberne Nadel (Abb. 7:13), Goldperle mit Al-
mandinen (Abb. 7:10), Goldanhänger (Abb. 7:14), Perle aus Chalcedon (Abb. 7:1),
silberner Löffel und Sieblöffel (Abb. 7:9), silberne Sonde mit Anhänger (Abb. 7:15),
silbernes Gerät (flabellum oder calamistrum, Abb. 7:6), Eisenmesser mit silbernem
Ortband (Abb. 7:7), Solidus (Abb. 7:11) des Kaisers Constantinus III. (geprägt 408–
411), Glasbecher (Abb. 7:16)
Lit.: H. Preidel 1940; B. Svoboda, S. 253, Taf. XXIX–XXX; J. Jiřík, J. Vávra,
M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2013, S. 44.
5 (9). Praha-Dejvice, Podbaba (Praha 6): Gräberfeld (54 Gräber, zur Vinařice-
Gruppe gehören nur wenige Gräber)
Gr. VII (?): Fragment der silbernen Fibel vom Typ Niederflorstadt-Wiesloch
Lit.: J.L. Píč 1892; B. Svoboda 1965, S. 261–268, Taf. XLIII–LI
6 (10). Praha-Kobylisy (Praha 8): Gräberfeld (11 Gräber)
Gr. IV (?): silberne Fibel vom Typ Krefeld (Abb. 5:2), silberne Drahtperle, Glasbe-
cher vom Typ Kempston (Abb. 5:7), Feuerstein
Lit.: B. Svoboda 1939; 1965, S. 259–260, Taf. XXVII; W. Menghin, T. Springer,
E. Wamers (Hrsg.) 1987, S. 537.
7 (11). Praha-Libeň (Praha 8): 4 Gräber, nur ein Grab erhalt

Gr. (Frau): zwei silbervergoldene Fibeln vom Typ Elstertrebnitz/Praha-Libeň (Abb.
4:1), silberner Halsring, silberner Armring mit goldenen Enden, zwei silberne Be-
schläge mit Kerbschnitt, eine Perle aus Bernstein
Lit.: B. Svoboda 1965, S. 260, Taf. XXXIII; W. Menghin, T. Springer, E. Wamers
(Hrsg.) 1987, S. 538.
8 (12). Praha-Michle (Praha 4): 2–3 Gräber

Gr. (1874?): silberne Fibel vom Typ Groß-Umstadt
Gr. (1889): bronzene Fibel vom Typ Groß-Umstadt
Lit.: B. Svoboda 1965, S. 261, Taf. XIX:1,3.
9 (13). Praha-Radotín (Praha 5): 2 + 4? Gräber

Gr. 1 (?): goldene Schnalle, Solidus (Abb. 10:3) des Kaisers Arcadius (geprägt 402–
406), Glasbecher, bronzener Anhänger
Lit.: B. Svoboda 1965, S. 271–272, Taf. XXXII:2–3, 6–7, 9–13–18.
33
Eduard Droberjar
10 (15). Praha-Veleslavín (Praha 6): 14 Gräber, zur Vinařice-Gruppe gehören nur

wenige Gräber
Gr. 2 (Mann?): bronzene Schnalle mit verziertem Dorn (rotes Glas oder Email),
eiserne Pfeilspitze, Eisenmesser, zwei Keramik
Gr. 7 (Frau): zwei Fibeln vom Typ Prag (eine silberne Fibel und zweite bronzene Fibel
mit Silberdraht, Abb. 4:5), Halskette aus Glasperlen, Steinperle
Lit.: B. Svoboda 1948, S. 161, Abb. 30:2,4; 1965, S. 268–269, Abb. 7, Taf. XXXV:1.
11 (16). Praha-Zličín (Praha 5): 173 Gräber

Auswahl der wichtigsten Gräber und Funden:
Gr. 11 (?, 15–30 Jahre), eines der tiefsten Gräber mit einem mächtigen Sarg: Glas-
perlen, Menschenhaar
Gr. 12 (?), eines der tiefsten Gräber mit einem mächtigen Sarg: Glasperlen
Gr. 32 (?, adult), Kammergrab mit den Pfosten in den Ecken: vier miniature Glas-
perlen, sonst völlig Grab ohne Knochen ausgeraubt
Gr. 35 (Frau, 45–50 Jahre): Fragment der Silbernadel, Halskette aus Glasperlen, Sil-
berne Polyeder-Perle, silberner Schließhaken, Kamm
Gr. 41 (Mädchen, 9–12 Jahre): zwei silbervergoldene Fibeln vom Typ Gursuf, Var.
Sikenica-Kiszombor Grab 88 (Abb. 5:4), drei Goldanhänger vom Typ Úherce, Gold-
folie in cloisonné Technik, silberne vergoldete Schnalle mit zoomorpher Verzierung
(Abb. 5:6), Glasperlen, eine halstattzeitliche Perle, Keramik
Gr. 42 (?, 24–30 Jahre): zwei Goldfibeln vom Typ Zličín, eine Perle aus Chalcedon
Gr. 60 (Frau, 35–40 Jahre), ein tiefes Grab wie das Grab Nr. 61, ursprünglich 3 m:
total beraubt, ursprünglich reich ausgestattet
Gr. 61 (?, 35–40 Jahre), tiefstes Grab (2,5 m): Solidusfibel (Abb. 10:5) des Kaisers
Honorius (geprägt 415–423), zwei goldene Anhänger vom Typ Úherce
Gr. 76 (Kind, cca 4–7 Jahre): argonische Terra Sigillata vom Typ Chenet 319 (Abb.
8:7) und Glasbecher in einer Nische, eiserne Pfeilspitze (Abb. 9:4)
Gr. 98 (?): zwei silbervergoldene Fibeln vom Typ Bulles-Lauriacum, Halskette aus
Glasperlen, eiserne Schnalle
Gr. 101 (Kind, 3–4 Jahre): zwei silbervergoldene Fibeln vom Typ Niederflorstadt-
-Wiesloch, Halskette aus Glasperlen, Drehscheibenkeramik
Gr. 108 (Kind/ wahrscheinlich ein Mädchen, asi 10 let): Fragment der Ringrüstung,
eine Perle aus Bernstein, Kamm
Gr. 110 (Frau, 40–50 Jahre): zwei silbervergoldene Fibeln vom Typ Niederflorstadt-
-Wiesloch
Gr. 135 (Kind), unberaubtes Grab: zwei Goldfibeln vom Typ Zličín, zwei goldene
Schuhschnalle, goldener Fingerring, fünf goldene Drahtperlen, eine Perle aus Bern-
stein
Gr. 142 (Mann, 50–60 Jahre), eines der beiden vollständigsten Skelette: Knoche-
nahle
Gr. 144 (Junge, 5 Jahre): silbervergoldene Fibeln vom Typ Krefeld (Abb. 5:1)
34
Gr. 151 (Frau, 40–50 Jahre): zwei silbervergoldene Fibeln vom Typ Krefeld
Gr. 168 (Frau, 55+ Jahre): zwei Fibeln vom Typ Wiesbaden, bronzene Pinzette
Gr. 172 (Frau, 20–24 Jahre), unberaubtes Grab: zwei silbervergoldene Fibeln mit
Niello, sechs silberne Anhänger vom Typ Solonči, silberner Schließhaken
Lit.: J. Vávra, J. Jiřík, M. Kuchařík, P. Kubálek 2008; J. Vávra, J. Jiřík, M. Kuchařík,
I. Jarošová, M. Víšková, P. Kubálek 2012; J. Halama 2014, S. 395, Abb. 4:1, 5:1;
J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2015; J. Vávra 2016.
12 (19). Úherce (Bez. Louny): reich ausgestattetes Frauengrab

Grabinventar: silbervergoldenes kerbschnittverziertes Bügelfibelpaar vom Typ Úher-
ce-Świlcza – Var. Úherce (Abb. 4:2–3; nach V. Hilberg 2009, S. 169, 517, Abb.
5.63), Silberschnalle, 10x Goldanhänger, Perlen aus Glas und Bernstein, 2x silberne
Schließhaken, zwei Silberbeschläge, Glasschale und Keramikbecher (Abb. 8:5)
Lit.: J. Smolík 1886; B. Svoboda 1965, S. 277, Taf. XXXI; W. Menghin, T. Springer,
E. Wamers (Hrsg.) 1987, S. 537–538; J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík
et al. 2013, S. 43.
13 (21). Vinařice (Bez. Kladno): gestörte Gräber, nur zwei Gräber sind erhalten.
Gr. 1/1894 (?): Keramik, eisene Schnalle, eiserner Gegenstand
Gr. 2/1895 (?): eiserne Schnalle, Halskette, Kamm, eiserner Gürteltaschenbeschlag,
Eisenmesser, Feuerzeug
Lit.: J. Smolík 1881; B. Svoboda 1965, S. 278–279, Taf. XXIV–XXVI; W. Menghin,
T. Springer, E. Wamers (Hrsg.) 1987, S. 536–537.
14 (22). Vlíněves (Bez. Mělník): 21 Gräber

Gr. 195 (Mann): Kampfmesser oder Sax (Abb. 9:7)
Lit.: P. Limburský, J. Likovský, P. Velemínský, K. Fleková 2010.
15 (23). Zbuzany (Bez. Praha-West): 35 Gräber

Lit.: unpubl. (Ausgrabung von Herrn D. Stolz, 2005–2006).
Liste 2:
Auswahl der wichtigsten Siedlungen und Siedlungsfunde der Vinařice-Gruppe
1 (2). Holubice (Bez. Praha-West): Ausgrabung von Herrn V. Sakař (1977–1989)

Fragment der Murga-Keramik (Abb. 8:11) und drei graue Fragmente der Drehsche-
ibenkeramik, davon ein Fragment mit geglätteter Welle.
Lit.: unpubl.
2 (4). Kouřim (Bez. Kolín): Metalldetektorfunde

Bronzene Fibel mit Scheinspiralkonstruktion (Abb. 6:6).
Lit.: unpubl.
35
Eduard Droberjar
3 (5). Lhota, Gemeinde Dolní Břežany (Bez. Praha-West): Burgwall Závist, Ausgra-
bungen
– Siedlungsobjekte. Spätrömische und germanische Keramik, Glas- und Metal-
lartefakte.
– Fragmente der argonische und nordafrikanische Terra Sigillata (z.B. Typen
Chenet 320 und 324, Drag. 45/Chenet 328b). Fragment der Murga-Keramik
(Abb. 8:10). Fibel vom Typ Prag. Eiserne Pfeilspitze (Abb. 9:5).
Lit.: L. Jansová 1971; J. Halama 2014, S. 338–395, 401, Abb. 1–2, 3:1.
4 (8). Nová Ves (Bez. Kolín): Metalldetektorfunde

Fibel vom typ Miltenberg. Fibel vom Typ Bratei. Fibel vom Typ Hácz-Bendekpuszta
(Abb. 6:3). Fibel vom Typ Prša-Levice (Abb. 6:4). Weitere Fibeln aus 5. Jahrhundert.
Fragment des hunnischen Spiegels (Abb. 6:2). Fragment der silbernen vergoldeten
Ortbandzwinge der Goldgriffspatha (Abb. 9:1), Schlußknopf fehlt.
Lit.: E. Droberjar 2013a, S. 288–289.
5 (10). Praha-Kobylisy (Praha 8): neue Ausgrabung

– Siedlungsobjekte, einschließlich der zweiten Grubenhütte (eine Weberei mit
dem Webgewicht und dem Wirtel). Keramik. Kämme (Typen Thomas II und
III).
Lit.: J. Frolík, J. Jílek, J. Jiřík, K. Urbanová 2011.
6 (14). Praha-Ruzyně (Praha 6): neue Ausgrabung

– Siedlungsobjekte, einschließlich der Grubenhütte. Keramik. – Fibel mit umge-
schlagenem Fuß und Fibel vom Typ Rathewitz (Abb. 5:5).
Lit.: M. Kuchařík, M. Bureš, I. Pleinerová, J. Jiřík 2008, S. 203, 205–223
7 (17). Slavhostice (Bez. Jičín): Lesefunde

– Fragment der nordafrikanische Terra Sigillata (Abb. 8:8; Gruppe Hayes A).
Nordafrikanische christliche Lampe vom Typ Hayes Ib/Atlante VIII.
Lit.: J. Jiřík, J. Jílek 2009, S. 66; J. Halama 2014, S. 396, Abb. 5:3.
8 (18). Tuklaty (Bez. Kolín): Metalldetektorfunde

Bronzene Fibel vom Typ Bratei (Abb. 6:1).
Lit.: unpubl.
9 (20). Velké Chvalovice (Bez. Kolín): Metalldetektorfunde

Fragment des Goldhalsringes. Goldener Ingot.
Au polotovar
Lit.: E. Droberjar 2013a, S. 288, 289, Abb. 6:4–5
Anm.: Folgenummern der Fundstellen in Klammern stimmen mit den Nummern

auf der Karte (Abb. 2) überein.
36
LITERATUR
B V.
2008 Ethnos und Mobilität im 5. Jahrhundert aus archäologischer Sicht: Vom Kaukasus bis nach Nieder-
österreich, München.
B H.W.
1988 Zur Bedeutung des spätrömischen Militärdienstes für die Stammesbildung der Bajuwaren, [in:]
H. Dannheimer, H. Dopsch (Hrsg.), Die Bajuwaren. Von Severin bis Tassilo 488–788, München,
S. 23–37.
1989 Eine elbgermanische Bügelfibel des 5. Jahrhunderts aus Limetz-Villez (Yvelines, Frankreich),
Archäologisches Korrespondenzblatt 19, S. 397–406.
D E.
2008 Thüringische und langobardische Funde und Befunde in Böhmen. Zum Problem der späten
Phasen der Völkerwanderungszeit, [in:] J. Bemmann, M. Schmauder (Hrsg.), Kulturwandel in
Mitteleuropa – Langobarden – Awaren – Slawen, Bonn, S. 231–248.
2013a Gold und Elite des 5. Jahrhunderts in Böhmen, [in:] M. Hardt, O. Heinrich-Tamaska (Hrsg.),
Macht des Goldes, Gold der Macht. Herrschafts- und Jenseitsrepräsentation zwischen Antike und
Frühmittelalter im mittleren Donauraum, Weinstadt, S. 139–152.
2013b The Migration Period, [in:] V. Salač (Hrsg.), The Prehistory of Bohemia 7. The Roman Iron Age and
the Migration Period, Praha, S. 165–206.
DROBERJAR E., KNÁPEK R.

im Druck Rich Elbe Germanic graves from 3rd to 5th century and the relations to the Mediterranean,
[in:] P. de Vingo, Y. Marano, J. Pinar Gil (Hrsg.), Sepolture di prestigio nel bacino mediterraneo
(IV–IX s.): definizione, immagini, utilizzo, Torino.
FEHR H.
2010 Am Anfang war das Volk? Die Entstehung der bajuwarischen Identität als archäologisches und
interdisziplinäres Problem, [in:] W. Pohl, M. Mehofer (Hrsg.), Archaeology of Identity – Archäo-
logie der Identität, Wien, S. 211–231.
FILIP J.
1949 Praha pravěká, Praha.
FROLÍK J., JÍLEK J., JIŘÍK J., URBANOVÁ K.

2011 Sídliště vinařické skupiny z Prahy-Kobylis, [in:] E. Droberjar (Hrsg.), Archeologie barbarů 2010:
Hroby a pohřebiště Germánů mezi Labem a Dunajem, Olomouc, S. 415–451.
GODŁOWSKI K.
1992 Die Chronologie der jüngeren und späten Kaiserzeit in den Gebieten südlich der Sudeten und
Karpaten, [in:] Probleme der relativen und absoluten Chronologie ab Latènezeit bis zum Frühmittel-
alter, Kraków, S. 23–54.
HALAMA J.
2014 Pozdní argonská a severoafrická sigillata z Čech – doklady místních germánských elit?, [in:]
B. Komoróczy (Hrsg.), Sociální diferenciace barbarských komunit ve světle nových hrobových, síd-
lištních a sběrových nálezů (Archeologie barbarů 2011), Brno, S. 387–406.
HABERSTROH J.
2012 Der Fall Friedenhain-Přešťovice – ein Beitrag zur Ethnogenese der Baiovaren, [in:] H. Fehr,
I. Heitmeier (Hrsg.), Die Anfänge Bayerns. Von Raetien und Noricum zur frühmittelalterlichen
Baiovaria, St. Ottilien, S. 125–147.
37
Eduard Droberjar
HILBERG V.
2009 Masurische Bügelfibeln. Studien zu den Fernbeziehungen der völkerwanderungszeitlichen Brandgrä-
berfelder von Daumen und Kellaren, Neumünster.
IVANIŠEVIĆ V., KAZANSKI M., MASTYKOVA A.

2006 Les nécropoles de Viminacium à ľepoque des grandes migrations, Paris.
JANSOVÁ L.
1971 Hradiště nad Závistí v období pozdně římském a v době stěhování národů, Památky archeologické
62, S. 135–178.
JIŘÍK J.
2007 Entstehung und Entwicklung der sogenannten Vinařice-Gruppe in Nordteil des Böhmischen
Beckens, [in:] J. Tejral (Hrsg.), Barbaren im Wandel. Beiträge zur Kultur- und Identitätsumbildung
in der Völkerwanderungszeit, Brno, S. 121–145.
2010 Bohemian Barbarians. Bohemia in Late Antiquity, [in:] F. Curta (Hrsg.), Neglected Barbarians,
Turnhout, S. 365–319.
2012 Böhmen in der Spätantike und der Völkerwanderungszeit unter besonderer Berücksichtigung der
Beziehungen zu Baiern und Thüringen, [in:] H. Fehr, I. Heitmeier (Hrsg.), Die Anfänge Bayerns.
Von Raetien und Noricum zur frühmittelalterlichen Baiovaria, St. Ottilien, S. 359–402.
2015 Svébové mezi Arahariem a Hunimundem. K výpovědním možnostem archeologických pramenů
pozdní doby římské a časné fáze doby stěhování národů na jihu a západě Čech, Praehistorica
XXXII/2, S. 113–124.
JIŘÍK J., PEŠA V., JENČ P.

2008 Ein Depot der älteren Völkerwanderungszeit im Elbdurchbruch bei Hřensko und sein kultureller
Kontext, Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege 50, S. 185–209.
JIŘÍK J., JÍLEK, J.

2009 Tři pozdně antické lampy z východních Čech (Brozany, Staré Čivice, Slavhostice), Východočeský
sborník historický 16, S. 63–76.
JIŘÍK J., VÁVRA J., ŠMOLÍKOVÁ M., KUCHAŘÍK M. .

2015 Hroby barbarů v Praze‐Zličíně. Svět živých a mrtvých doby stěhování národů, Praha.
KAZANSKI M.
1996 Les tombes „princières“ de l´horizon Untersiebenbrunn, le problème de lídentification ethnique,
[in:] Lídentitè des populations archéologiques, Sophia Antipolis, S. 109–126.
KUCHAŘÍK M., BUREŠ M., PLEINEROVÁ I., JIŘÍK J.

2008 Nové poznatky k osídlení západního okraje Prahy v 5. století, [in:] E. Droberjar, B. Komoróczy,
D. Vachůtová (Hrsg.), Barbarská sídliště. Chronologické, ekonomické a historické aspekty jejich vývoje
ve světle nových archeologických výzkumů (Archeologie barbarů 2007), Brno, S. 201–232.
LIMBURSKÝ P., LIKOVSKÝ J., VELEMÍNSKÝ P., FLEKOVÁ K.

2010 Kostrové pohřebiště vinařické skupiny ve Vlíněvsi, okres Mělník. Stěhování národů – populační
skupina a vykrádání hrobů, Památky archeologické 101, S. 111–168.
MASANZ R.
2017 Völkerwanderungszeitliche Brandgräber aus Freystadt-Forchheim (Oberpfalz). Ein Beitrag zum Prob-
lem der „Gruppe Friedenhain-Přešťovice“, Kallmünz/Opf.
MENGHIN W., SPRINGER T., WAMERS E. (H .)

1987 Germanen, Hunnen und Awaren. Schätze der Völkerwanderungszeit, Nürnberg.
38
MIKS C .
2007 Studien zur römischen Schwertbewaffnung in der Kaiserzeit, Rahden/Westf.
MILITKÝ J.
2004 Import zlatých římských a raně byzantských mincí do českých zemí v době římské až raném
středověku, Archeologie ve středních Čechách 8, S. 505–536.
2015 Solidus císaře Honoria z Prahy-Zličína. Svědectví mincí, [in:] J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková,
M. Kuchařík et al., Hroby barbarů v Praze‐Zličíně. Svět živých a mrtvých doby stěhování národů,
Praha, S. 51–61.
MOTYKOVÁ K., DRDA P., RYBOVÁ A.

1978 Závist. Keltské hradiště ve středních Čechách, Praha.
PÍČ J. L.
1982 Hroby s kostrami v Podbabě z doby stěhování národů, Památky archeologické 15, S. 633–656.
PINAR J.
2012 Un gruppo poco studiato di fibule di epoca gota: produzione, circolazione, utenti, [in:] I. Baldini,
A.L. Morelli (Hrsg.), Ornamenta 4: Luoghi, artigiani e modi di produzione nellóreficeria antica,
Bologna, S. 119–141.
PLEINER R., RYBOVÁ A. .

1978 Pravěké dějiny Čech, Praha.
PLEINEROVÁ I.
2006 Litovice (okr. Praha-západ): hroby vinařického stupně doby stěhování národů, [in:] E. Droberjar,
M. Lutovský (Hrsg.), Archeologie barbarů 2005, Praha, S. 483–498.
PREIDEL H.
1940 Ein völkerwanderungszeitliches germanisches Frauengrab aus Michelob, Kr. Saaz, IPEK: Jahrbuch
für prähistorische und ethnographische Kunst 13, S. 108–125.
PROFANTOVÁ N.
2018 Der Beschlag von einer Spathascheide und eine Cloisonné-Schnalle aus Mittelböhmen. Indizien
für die Anwesenheit von Elitegruppen im 5. Jahrhundert?, [in:] D. Aparaschivei, G. Bilavschi
(Hrsg.), Studia Romana et Mediaevalia Europaensia. Miscellanea in honorem annos LXXXV pera-
gentis Professoris emeriti Dan Gh. Teodor oblata, Bucureşti – Brăila, S. 255–276.
QUAST D.
1997 Vom Einzelgrab zum Friedhof. Beginn der Reihengräbersitte im 5. Jahrhundert, [in:] K. Fuchs
(Hrsg.), Die Alamannen, Stuttgart, S. 171–190.
2010 Ortbandzwinge der Goldgriffspathen-Gruppe aus Topornica bei Zamość (woj. Lubelskie), [in:]
A. Urbaniak, R. Prochowicz (Hrsg.), Terra Barbarica. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej
w 65. rocznicę urodzin, Łódź – Warszawa, S. 119–129.
SCHULZE-DÖRRLAMM M.
1986 Romanisch oder Germanisch? Untersuchungen zu den Armbrust- und Bügelknopffibeln des 5.
und 6. Jahrhunderts n. Chr. aus den Gebieten westlich des Rheins und südlich der Donau, Jahr-
buch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 33, S. 593–720.
SCHUSTER J.
2015 Einwanderer aus Skandinavien – Das kleine Gräberfeld der Völkerwanderungszeit, [in:] J. An-
drzejowski (Hrsg.), Czarnówko, Fpl. 5. Vor- und frühgeschichtliche Gräberfelder in Pommern,
Teil 1, Lębork-Warszawa, S. 15–42.
2016 Masse – Klasse – Seltenheiten. Kaiserzeitliche und völkerwanderungszeitliche Detektorfunde der Jahre
2006–2014 aus Schleswig-Holstein, Schleswig.
39
Eduard Droberjar
SMOLÍK J.
1881 Hroby u Vinařic, Památky archeologické 11, 1878–1881, S. 23–28.
1886 Úherecký hrob, Památky archeologické 13, S. 321–326.
SVOBODA B.
1939 Čechy v době stěhování národů. I. Pohřebiště v Praze-Kobylisích. Sborník Národního muzea, řada
A-Historie I, S. 157–200.
1948 Čechy a římské Imperium, Praha.
1965 Čechy v době stěhování národů, Praha.
TEJRAL J.
1982 Morava na sklonku antiky, Praha.
1985 Naše země a římské Podunají na počátku doby stěhování národů, Památky archeologické 76,
S. 308–397.
1997 Neue Aspekte die frühvölkerwanderungszeitlichen Chronologie im Mitteldonauraum, [in:]
J. Tejral, H. Friesinger, M. Kazanski (Hrsg.), Neue Beiträge zur Erforschung der Spätantike im
mittleren Donau, Brno, S. 321–362.
2006 Vinařicer Kulturgruppe, [in:] Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, Band 32, Berlin–
New York, S. 414–423.
2007 Das Hunnenreich und die Identitätsfragen der barbarischen „gentes“ im Mitteldonauraum aus
der Sicht der Archäologie, [in:] J. Tejral (Hrsg.), Barbaren im Wandel. Beiträge zur Kultur- und
Identitätsumbildung in der Völkerwanderungszeit, Brno, S. 55–119.
2008 Ein Abriss der frühmerowingerzeitlichen Entwicklung im mittleren Donauraum bis zum Anfang
des 6. Jahrhunderts, [in:] J. Bemmann, M. Schmauder (Hrsg.), Kulturwandel in Mitteleuropa.
Langobarden – Awaren – Slawen, Bonn, S. 248–283.
2011 Einheimische und Fremde. Das norddanubische Gebiet zur Zeit der Völkerwanderung, Brno.
2014 Die frühvölkerwanderungszeitlichen Elitengräber und das Problem der Stilgruppe Untersieben-
brunn, [in:] H. Geisler (Hrsg.), Wandel durch Migration?, Büchenbach, S. 39–84.
2015 Zum Problem der Feinschmiedeproduktion im Mitteldonauraum während des 5. Jahrhunderts
nach Chr., Památky archeologické 106, S. 291–362.
2016 Spätantik – merowingisch – frühmittelalterlich. Strittige Übergänge im mittleren Donauraum
aus der Sicht der Archäologie, [in:] I. Bugarski, O. Heinrich-Tamáska, V. Ivanišević, D. Syrbe
(Hrsg.), GrenzÜbergänge. Spätrömisch, frühchristlich, frühbyzantinisch als Kategorien der histo-
risch-archäologischen Forschung an der mittleren Donau, Remshalden, S. 103–120.
VÁVRA J.
2016 Interdisciplinary Research of the Migration Period Cemetery at Prague-Zličín, Czech Republic,
IANSA: Interdisciplinaria Archaeologica – Natural Sciences in Archaeology 7, S. 3–10.
VÁVRA J., JIŘÍK J., KUBÁLEK P., KUCHAŘÍK M.

2007 Pohřebiště z doby stěhování národů v Praze-Zličíně, ul. Hrozenkovská – Průběžná zpráva o me-
todice a výsledcích výzkumu, [in:] E. Droberjar, O. Chvojka (Hrsg.), Archeologie barbarů 2006,
České Budějovice, S. 565–577.
VÁVRA J., JIŘÍK J., KUCHAŘÍK M., KUBÁLEK P.

2008 Výzkum pohřebiště z doby stěhování národů v Praze-Zličíně v letech 2005–2008, Archaeologica
Pragensia 19, S. 211–232.
VÁVRA J., JIŘÍK J., KUCHAŘÍK M., JAROŠOVÁ I., VÍŠKOVÁ M., KUBÁLEK P.
2012 The Migration Period burial site in Prague-Zličín, Czech Republic. Preliminary report, Zeitschrift
für Archäologie des Mittelalters 40, S. 1–25.
WERNER J.
1956 Beiträge zur Archäologie des Attila-Reiches, München.
40
1981 Zu einer elbgermanischen Fibel des 5. Jahrhunderts aus Gaukönigshofen, Ldkr. Würzburg. Ein
Beitrag zu den Fibeln vom „Typ Wiesbaden“ und zur germanischen Punzornamentik, Bayerische
Vorgeschichtsblätter 46, S. 227–254.
WIECZOREK A., PÉRIN, P. (H .)

2001 Das Gold der Barbarenfürsten. Schätze aus Prunkgräbern des 5. Jahrhunderts n. Chr. zwischen Kau-
kasus und Gallien, Stuttgart.
ZAVŘEL P.
2016 Skupina Přešťovice-Friedenhain v jižních Čechách. Stav výzkumu a výhled, Archeologie ve středních
Čechách 20, S. 845–867.
41
LIMITES
CONTINUATIO
Muzeum Narodowe w Szczecinie
OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH NA DOLNYM NADODRZU

W ŚWIETLE BADAŃ CMENTARZYSKA W CZELINIE,
GM. MIESZKOWICE, POW. GRYFIŃSKI,
STAN. 23 AZP 45 04/5
ABSTRACT: Investigations of the cemetery at Czelin, Gryfino district, site

23 (AZP 45-04/5) yielded 191 features dated from phase A3 of the late
pre-Roman period to phase C1b of the Roman period. Cremation burials
are in the majority. The collection of the weapons recovered includes nine
swords (five single-edged, four double-edged), 29 heads of shafted weapons,
19 shield bosses, 14 shield grips, four spurs and two arrowheads. The most
interesting weapons are the Vimose-Illerup sword, Pompeii gladius and de-
corated spearheads. The typology of the weapons refers to the Przeworsk
culture, and the pottery vessels correspond to a tradition from the River
Elbe area. Scandinavian influence is also noticeable in the weapons (a head
of the Hval type) and tools, such as needle-shaped firesteels. This is typical
situation in the lower River Oder region.
KEYWORDS: Roman period, lower Oder River region, cemetery, weaponry.
Tytułowe cmentarzysko w Czelinie datowane jest na obecnym etapie badań na od-

cinek A3/B1-C1b okresu wpływów rzymskich (dalej: OWR). Materiały ze stanowi-
ska były sukcesywnie publikowane (B. Rogalski 2013; 2014a; 2014b; 2014c; 2015a;
2015b; 2016a; 2016b; 2017; 2018a; 2018b; 2018c). Niniejsza praca stanowi nato-
miast okazję, by nieco szerzej omówić kilka szczególnie interesujących zagadnień,
jakie nasuwają się przy analizie materiałów z Czelina.
Miejscowość położona jest na obszarze gminy Mieszkowice w pow. gryfińskim,
w woj. zachodniopomorskim (ryc. 1). W ramach miejscowości stanowisko oznaczo-
no nr 23, w AZP natomiast numer 5 w arkuszu 45-04.
Ryc. 1. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23 (AZP 45-04/5). Lokalizacja stanowiska (rys. M. Przybytek)
Prezentowane cmentarzysko zajmuje m.in. obszar nieczynnej dzisiaj żwirowni

o powierzchni około 90 arów (ryc. 2), zlokalizowanej około 120 metrów na zachód
od zabudowań wsi. W tym miejscu rozpoczęto prace ratunkowe mające na celu wy-
eksplorowanie obiektów zlokalizowanych najbliżej wybierzyska (ryc. 3). Ta część sta-
nowiska uległa zniszczeniu. Badania cmentarzyska w następnych sezonach pozwoliły
odsłonić północny obszar nekropolii, obecnie użytkowany jako łąka. Przez środek
stanowiska przechodzi droga utwardzona prowadząca z Czelina do Kłosowa.
Cmentarzysko zajmuje płaski teren o rozpoznanej powierzchni około 2 ha. Połu-
dniową granicę stanowiska wyznacza krawędź terasy nadzalewowej Odry o stromym
nachyleniu. Zasięg północny i wschodni nie został (stan badań na 2019 r.) jeszcze
rozpoznany. Kierując się na północ zgodnie z biegiem rzeki, wskazać można kolejne
cmentarzyska ulokowane analogicznie jak nekropolia w Czelinie, tj. na skraju terasy
nadzalewowej, przynajmniej do wysokości Cedyni: Stare Łysogórki, stan. 5 (B. Ro-
galski 2018c, s. 141, ryc. 1, tam dalsza literatura); Siekierki (stanowisko archiwalne1);
Cedynia, stan. 15 (R. Wołągiewicz 1961, s. 135–138). Pytanie, czy tak specyficzna
lokalizacja części cmentarzysk na dolnym Nadodrzu była wynikiem intencjonalnego
wyboru, pozostaje otwarte z względu na niedostateczny stan rozpoznania regionu.
Cmentarzysko w Czelinie odkryli przypadkowo w 2003 r. uczniowie SP
w Czelinie – Dawid Gabrowski, Bartłomiej Gabrowski i Przemysław Mirkie-
wicz. Znaleźli oni na wspomnianej wyżej żwirowni elementy wyposażenia grobów
1
Archiwum prof. Henryka Machajewskiego, któremu serdecznie dziękuję za jego udostępnienie.
50
Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...
ciałopalnych, które przekazano do Działu Archeologii Muzeum Narodowego

w Szczecinie (dalej: MNS). Badania wykopaliskowe przeprowadził w latach 2004–
2006 mgr Marcin Przybytek z ramienia tegoż muzeum, a wznowiono je w 2012
r. pod kierunkiem piszącego te słowa. Łącznie do chwili złożenia niniejszego tek-
stu (marzec 2019 r.) przebadano obszar 70,60 ara cmentarzyska, rejestrując do-
kładnie 200 obiektów archeologicznych, z czego 191 przypada na OWR (ryc. 1:
2). Wśród nich wskazać można następujące kategorie funkcjonalne obiektów:
– 51 grobów popielnicowych, obsypanych stosem (ryc. 4–8; 17),
– 7 grobów popielnicowych bez resztek stosu,
– 33 groby jamowe, obsypane stosem (ryc. 9–11; 20),
– 9 grobów jamowych bez resztek stosu (ryc. 12),
– 1 grób szkieletowy (ryc. 16),
– 8 grobów zniszczonych,
– 19 palenisk (ryc. 13),
– 23 bruki kamienne,
– 5 bruków kamiennych wyróżniających się wymiarami, które uznano wstępnie za
miejsca kremacji (ryc. 14, 15),
– 2 skupiska ceramiki,
– 1 obiekt nieokreślony, zniszczony w stopniu uniemożliwiającym identyfikację,
– 19 jam,
– 13 dołków posłupowych.
Pozostałe obiekty związane są z ludnością KCS bądź datowane na nowożytność.
Świadectwem osadnictwa neolitycznego są 3 groby szkieletowe wspomnianej ludno-
ści sznurowej (ryc. 22).
Wiodącym typem obrządku na cmentarzysku z OWR jest pochówek popielnico-
wy obsypany stosem obok grobu jamowego – także z resztkami stosu. Groby „czyste”
stanowią zdecydowaną mniejszość, przy czym ta forma obrządku w przypadku gro-
bów jamowych nie wzbudza wątpliwości. Groby popielnicowe bez resztek stosu od-
kryto w pierwszych trzech sezonach badań (2004–2006). Były to to obiekty położone
w bezpośrednim sąsiedztwie lub na wybierzysku żwirowni i bez wyjątku w znacznym
stopniu zniszczone. Stąd identyfikacja formy pochówku może być mylna. Inhumacja
reprezentowana jest przez pojedynczy obiekt, datowany zapinką na fazę A3 młodszego
okresu przedrzymskiego (ryc. 16).
Pozostałe obiekty OWR, niebędące grobami, uznać należy roboczo za związa-
ne funkcjonalnie ze strefą sepulkralną cmentarzyska. Na szczególną uwagę zasługują
znacznych rozmiarów (do 5 m średnicy) podłużne bruki kamienne (ryc. 14, 15). Nie
miały one wypełnisk. Pomiędzy kamieniami znaleziono pojedyncze okruchy kości
ludzkich (skremowane), węgli drzewnych, pojedyncze krople brązu, w jednym tylko
wypadku sprzączkę do pasa z brązu. Obiekty te zinterpretowano roboczo jako miejsca
(wielokrotnej?) kremacji zwłok. Ta kategoria obiektów jest przedmiotem osobnych
badań (B. Józefów 2008, tam dalsza literatura), także o charakterze polemicznym
(D. Żychliński 2013).
51
Ryc. 2. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Plan zbiorczy stanowiska – sezon 2018 (rys. M. Przybytek, B. Rogal-
ski)
52
Uwagę zwraca przy tym rozkład obiektów na powierzchni nekropolii (ryc. 2).
Obok pojedynczych obiektów rejestrowanych co 10–15 metrów odsłonięto wyraźne
ich skupiska. Analogiczne rozplanowanie pochówków wskazać można na odległym
o około 10 km cmentarzysku Starych Łysogórkach, pow. gryfiński, stan. 5 (T. Haupt-
mann 2001, s. 256, ryc. 4). Tego typu organizacja przestrzeni sepulkralnej nie jest
właściwa jedynie społecznościom dolnego Nadodrza. Podobne skupiska obiektów
wskazać można na planach zbiorczych nekropolii kultury wielbarskiej w Jordanowie,
pow. świebodziński, stan. 12 (P. Wawrzyniak 2002, s. 403, ryc. 2, s. 404) oraz w Ka-
mienicy Szlacheckiej, pow. kartuski, stan. 3 (M. Tuszyńska 1998, s. 115). Gniazdowa
lokalizacja obiektów na cmentarzyskach nie jest ponadto normą w regionie. Dla po-
równania plan zbiorczy cmentarzyska w Prądnie, pow. myśliborski prezentuje dużo
większe nasycenie przestrzeni sepulkralnej pochówkami niż ma to miejsce w Czelinie
czy Starych Łysogórkach (T. Hauptmann 2002, s. 128, Plan 3).
Ewenementem w zakresie obrządku pogrzebowego cmentarzyska w Czelinie jest
jedyny pochówek szkieletowy, jaki wystąpił wśród 200 obiektów ogółem (ryc. 16).
Grób ten (ob. 47) zlokalizowany był na krawędzi wybierzyska nieczynnej żwirowni –
jama grobowa została zniszczona poniżej miednicy szkieletu.
Szkielet zorientowany na linii północ-południe, głową na północ (ryc. 16: 1;
B. Rogalski 2013, s. 32, ryc. 12). Zmarły spoczywał na plecach, z ramionami ułożo-
nymi wzdłuż tułowia, z dłońmi na biodrach; twarz zwrócona była na zachód. Jama
grobowa, o zachowanych wymiarach 1,42 na 0,80 m i głębokości 0,50 m, otoczona
była wieńcem kamiennym, niestety także częściowo zniszczonym. Na wysokości pier-
si jamę grobową przykryto brukiem kamiennym (ryc. 16: 1).
Wyposażenie grobu było ubogie: na wysokości prawego obojczyka odsłonięto fi-
bulę z brązu, a przy lewym biodrze niewielkie naczynie gliniane (ryc. 16: 2, 3). Zapin-
ka, długości 4 cm, reprezentuje wariant Na w ujęciu Kostrzewskiego/Völlinga (1995,
s. 199, 200). Naczynie wysokości 10 cm nawiązuje morfologią do waz o situlowatym
profilu, co odróżnia je od ostroprofilowanej ceramiki o nadłabskiej proweniencji,
jaka dominuje w Czelinie od fazy B1 (ryc. 23; B. Rogalski 2013, s. 15, 23, ryc. 3).
Powierzchnia naczynia jest czarna, gładka, a domieszka w masie ceramicznej drobna.
Naczynie to morfologią i cechami technologicznymi nawiązuje generalnie do cera-
miki kultury przeworskiej (por. K. Godłowski 1977, s. 170; M. Meyer 2011, s. 64,
przyp. 4).
Szkielet, o średnio masywnej budowie i cechach charakterystycznych dla płci mę-
skiej w wieku 25–35 lat, przetrwał w około 40%2 (I. Teul 2018). Poza partią poniżej
miednicy brakuje również wielu kości ze szkieletu osiowego. Stan zachowania kości
jest zły z licznymi śladami erozji i uszkodzeń. Wzrost zmarłego oszacowano na około
172–174 cm.
Fenomen pojawienia się obrządku szkieletowego na Pomorzu omawiany był
w literaturze. Generalnie przyjęto tu cezurę fazy B1 (H. Machajewski 1999, s. 243;
2
Analizę antropologiczną wykonała Pani prof. Iwona Teul, której bardzo serdecznie dziękuję.
53
R. Wołągiewicz 1981, s. 205), względnie A3/B1 (P. Łuczkiewicz 2018, s. 33, ryc. 5).
Genezę zjawiska wywodzi się natomiast z różnych środowisk: wielbarskiego, prze-
worskiego, skandynawskiego, tradycji celtyckiej z obszaru Kujaw, Śląska i Kotliny
Czeskiej (A. Błażejewski 1998, s. 34; E. Doberjar 2011, s. 19; T. Hauptmann 2001, s.
257; A. Leube 2011, s. 101, 107; H. Machajewski 2010, s. 361; A. von Müller 1957,
s. 5; U. Margos 2000; J. Schuster 2010, s. 326; M. Tuszyńska 1992; K. Walenta
1976, s. 19; R. Wołągiewicz 1981, s. 208). Na dolnym Nadodrzu adaptację nowego
obrządku łączy się jednak zasadniczo z nurtem kultury przeworskiej (A. Leube 2011,
s. 101, tam dalsza literatura).
Analogie dla grobu szkieletowego z Czelina są na obszarze całego Pomorza wciąż
nieliczne. Najwcześniejsze groby szkieletowe znane są z obszaru kultury oksywskiej na
Pomorzu Gdańskim (P. Łuczkiewicz 2018, s. 33, ryc. 5). Na cmentarzysku w Prusz-
czu Gdańskim, pow. gdański, stan. 7 odkryto dwa pochówki szkieletowe datowane
fibulami i klamrą zawiasowatą na fazę A2 (M. Pietrzak 1988, s. 53), jakkolwiek w li-
teraturze funkcjonuje informacja o trzecim grobie szkieletowym z tego cmentarzyska
datowanym zniszczoną zapinką na młodszy okres przedrzymski (Informator Archeolo-
giczny. Badania 1985, Warszawa 1986, s. 107). Z nowszych badań wymienić należy
cztery groby szkieletowe także datowane zapinkami na fazy A2–A3 z Różyn, pow.
gdański (M. Tuszyńska, M. Stąporek 2005) oraz pochówek z Opalenia, pow. tczew-
ski, stan. 1 z fazy A 2 – również w tym wypadku chronologię określono na podstawie
fibul (M. Tuszyńska 2003, s. 303, 305, ryc. 2). Szkielety w trzech grobach z Różyn,
jak i w grobie z Opalenia spoczywały na linii wschód-zachód, z głową na wschód,
ciało w czwartym grobie z Różyn ułożono w układzie północny zachód – południowy
wschód (M. Tuszyńska, M. Stąporek 2005, s. 354–355; M. Tuszyńska 2003, s. 303).
Na fazy A3 względnie A3/B1 datowane są zapinkami M–O i w jednym przypadku
ceramiką cztery groby szkieletowe z cmentarzyska w Pruszczu Gdańskim, pow. gdań-
ski, stan. 10, ob. 20, 127A, 305 i 495A (M. Pietrzak 1981, s. 109; 1997, s. 14, 26,
48–49, 70, 102, tabl. V: 20, s. 140, tabl. XLII: 127A: 4–5; s. 204, tabl. CVI: 305:
2; s. 246, tabl. CXLVIII: 495A). W pochówkach tych szkielety ułożone były na linii
północ-południe (ob. 20, 127A i 305) lub północny zachód – południowy wschód
(ob. 495A). W ob. 20, 127A i 495A zmarli spoczywali głową na północ, w ob. 305
natomiast na południe (M. Pietrzak 1997, s. 14, 48).
Na obszarze Pomorza położonym bardziej na zachód wskazać można jeden po-
chówek szkieletowy, datowany zapinką wariantu Kostrzewski N na fazę A3 z cmenta-
rzyska w Lubowidzu, pow. lęborski, stan. 1, grób 292 (R. Wołągiewicz s. 37, tabela 1,
s. 34–35, 90, tabl. XXXIII: 292:1). Szkielet zorientowany był w tym przypadku na
linii północny zachód – południowy wschód (R. Wołągiewicz 1995, s. 34).
Zamykając listę najwcześniejszych grobów szkieletowych na Pomorzu, wspomnieć
trzeba zespoły znane z archiwaliów i starszej literatury. Są to groby o wątpliwym dato-
waniu ze względu na skąpe informacje zawarte w źródłach. Wymienić należy tu grób
szkieletowy z uzbrojeniem z Godzimierza, pow. szczecinecki o dyskusyjnej chronolo-
54
gii i lokalizacji oraz ewentualnie bliżej nieokreślony pochówek szkieletowy z Mierzy-

mia, pow. koszaliński (B. Rogalski 2010, s. 53, 92, 350, 375, tam dalsza literatura).
Zgoła inaczej przedstawia się sytuacja na zachód od Odry. Nadal najwcześniej-
szym, jak się wydaje, znanym dotąd grobem szkieletowym jest ob. 73 z cmentarzyska
w Zinzow, Lkr. Ostvorpommern, stan. 20 (J. von Richthofen 1995, s. 122–132).
Jest to zresztą, podobnie jak w przypadku Czelina, jedyny grób szkieletowy na tej
nekropolii. Pochówek ten zorientowany był na linii północny zachód – południowy
wschód z głową w kierunku południowym (J. von Richthofen 1995, s. 124). Nieste-
ty, w publikacji brak interpretacji obrządku szkieletowego pod kątem proweniencji
kulturowej. Grób z Zinzow wyposażony był m.in. w dwie zapinki żelazne wariantu
N według Kostrzewskiego z szerokim kabłąkiem (odmiana Nc według T. Völlinga)
oraz zapinkę z brązu wariantu Almgren 19 (J. von Richthofen 1995, s. 140, ryc. 15:
j, n, o, s. 147). Autor publikacji cmentarzyska w Zinzow datuje grób 73 na fazę B1
właśnie zapinką Almgren 19 (J. von Richthofen 1995, s. 131). Datowanie takie od-
powiada zresztą ustaleniom T. Völlinga. Okaz z Zinzow przyporządkować należałoby
jego późnej odmianie tych fibul, tj. Almgren 19IIa, datowanej faktycznie na fazę B1a
(T. Völling 1995, s. 210, 214, 215). Pojawienie się grobów szkieletowych na dolnym
Nadodrzu, po zachodniej stronie Odry i na Pomorzu Przednim, autorzy datują kon-
sekwentnie najwcześniej od fazy B1a począwszy (J. Bemmann, H.-U. Voβ 2007, s.
2–5; A. Leube 2011, s. 99–101; A. von Müller 1957, s. 5). Przykładem jest pochówek
nr 1 z Oderberg, Lkr. Barnim, stan. 7, wyposażony w fibule wariantu Almgren 68/69
(A. Leube 1975, s. 80, 81, tabl. 9: 1).
Ryc. 3. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Badania w sezonie 2012. Prace ratownicze na krawędzi wybierzyska
żwirowni mające na celu eksplorację najbardziej zagrożonych obiektów (fot. B. Rogalski)
55
Ryc. 4. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 31, profil – przykład grobu popielnicowego obsypanego
stosem (fot. M. Przybytek)
stosem, popielnica nakryta kamieniem (fot. B. Rogalski)
56
Przy obecnym stanie badań uznać należy zatem obiekt nr 47 z Czelina za najwcze-
śniejszy grób szkieletowy na dolnym Nadodrzu i odkryty dotąd pochówek tzw. grupy
lubuskiej w ogóle. Na cmentarzysku tejże grupy w pobliskich Starych Łysogórkach
groby szkieletowe wystąpiły w liczbie dwóch, ob. 4 i 6, przy czym ich obecność uzna-
no za syndrom wpływów obrzędowości kultury wielbarskiej (T. Hauptmann 2001,
s. 257). Obiekt 6 nie posiadał wyposażenia, ob. 4 natomiast datowany jest uzbroje-
niem już na fazę B1 (T. Hauptmann 2001, s. 263, 275, tabl. 2: Grab 4: c, d). Szkielet
z ob. 4 spoczywał głową na północny wschód (T. Hauptmann 2001, s. 267). Na temat
układu szkieletu w ob. 6 brak informacji (T. Hauptmann 2001, s. 268). Na fazę B1a
datować należy bogaty grób szkieletowy z Golic, pow. gryfiński, odległy od Czelina
o około 25 km, który dostarczył m.in. zapinki z brązu wariantu Almgren 67/68 oraz
importowane naczynia E 18 i E 131 (J. Andrzejowski 1991, s. 77, nr 80). Grób szkie-
letowy z Glinnej, pow. gryfiński wyposażony w klamrę do pasa i nożyk sierpikowaty
posiada niepewne datowanie z uwagi na szczątkowe informacje o samym obiekcie,
jak i fragmentaryczny stan zachowania wyposażenia (Monatsblätter der Gesellschaft
für pommersche Geschichte und Altertumskunde 21/1907, s. 138; B. Rogalski 2010,
s. 82, 348, tam dalsza literatura; zbiory MNS nr inw. A7292). Także poza speku-
lacjami pozostaje grób szkieletowy z cmentarzyska w Żelisławcu, pow. gryfiński,
ze względu na brak zespołu z tego grobu (czaszka – zbiory MNS nr inw. A 7298).
Reasumując, podkreślić należy, że obrządek szkieletowy zdecydowanie ustępuje
kremacji na cmentarzyskach rejestrowanych na obszarze kolana Odry (por. T. Haupt-
mann 2001, s. 257; A. von Müller 1957, s. 5, mapa 4). Brak jest wzmianek o grobach
szkieletowych z cmentarzysk w Chojnej, pow. gryfiński (W. Hindenburg 1908); Ce-
dyni, pow. gryfiński, stan. 153 (R. Wołągiewicz 1961) czy ostatnio badanego cmen-
tarzyska grupy lubuskiej w Górzycy, pow. słubicki, stan. 20 (K. Socha, J. Sójkowska-
-Socha 2012).
W badaniach nad OWR na dolnym Nadodrzu posiłkowano się dotąd przede
wszystkim materiałami z publikowanych cmentarzysk w Starych Łysogórkach, pow.
gryfiński, stan. 5 (T. Hauptmann 2001); osady i grobu pojedynczego w Cedyni, stan.
9 i 15 (R. Wołągiewicz 1961); cmentarzyska w Prądnie, pow. myśliborski (T. Haupt-
mann 2002) oraz archiwalnymi materiałami (grób popielnicowy) z Chojny (W. Hin-
denburg 1908). Jest to wciąż uboga pula materiałów porównawczych dla nowszych
odkryć. Stan i historia badań nad OWR w regionie zostały omówione w literaturze
w innym miejscu (B. Rogalski 2014a; 2017, s. 239–246). Cmentarzysko w Czelinie
kulturowo wpisuje się w ramy tzw. grupy lubuskiej, jakkolwiek zasadność jej dalszego
3
Badania sondażowe tego cmentarzyska mające na celu weryfikację jego zasięgu i określenie obecnego stanu
zachowania przeprowadziłem w sierpniu 2018 r. Prace te nie przyniosły żadnych wyników. Grób z 1958 r.
uznać zatem należy za pochówek pojedynczy albo jedyny zachowany na zniszczonym cmentarzysku. Jest to
równie prawdopodobna hipoteza wziąwszy pod uwagę okoliczności odkrycia (piaśnica) oraz widoczne dziś silne
przeobrażenie terenu.
57
wyróżniania jest wysoce problematyczna4. Analiza per analogiam materiałów z Cze-

lina skłania zwłaszcza do radykalnego przesunięcia obszaru tej jednostki kulturowej
na północny zachód, tj. na ziemię wkrzańską, co zresztą postulowano w literaturze
(B. Rogalski 2017, s. 243–245). Na południu zasięg „grupy lubuskiej” ograniczyć
należy do rz. Warty. Stanowiska położone dalej na południe wykazują własną dy-
namikę przemian kulturowych, wymagającą weryfikacji (por. G. Domański 2010,
s. 242, 243). Zasięg wschodni omawianej grupy kulturowej na wschodzie wyzna-
czają zespoły tzw. skupiska pyrzyckiego (B. Rogalski 2014a; 2015b; 2017, s. 245).
Stylistykę właściwą „grupie lubuskiej” najpełniej definiują na obecnym etapie badań
materiały z cmentarzyska w Czelinie oraz osady w Świętem, pow. stargardzki, stan. 10
(A. Jaszewska, A. Leciejewska, H. Machajewski, P. Wolanin 2009). Na ich podstawie
oraz nakreślonej wyżej korekty terytorialnej zaproponowano niedawno nową defini-
cję („grupa czelińska”) jednostki kulturowej określanej dotąd jako „grupa lubuska”
(B. Rogalski 2017, s. 264). Propozycja ta spotkała się z rezerwą badaczy (np. B.
Kontny 2016, s. 292, przyp. 8), jakkolwiek kryteria definiowania „grupy lubuskiej”
od samego początku określono jako robocze w związku z niewystarczającym stanem
badań, w tym brakiem stanowiska eponimicznego (G. Domański 1996, s. 154;
B. Rogalski 2014a, s. 12–18; R. Wołągiewicz 1981, s. 205 tam dalsza literatura)5.
Głównym, obok treści kulturowej i zasięgu, zagadnieniem badawczym jest pyta-
nie o chronologię wykształcenia się stylistyki OWR na dolnym Nadodrzu, czy szerzej
– genezę „grupy lubuskiej” (B. Rogalski 2014a, s. 23, 24). Powszechnie przyjmu-
je się fazę B1 jako cezurę pojawienia się pierwszych zespołów z materiałami OWR
(R. Wołągiewicz 1981, s. 206) na obszarze zajętym wcześniej przez społeczności kul-
tury jastorfskiej (H. Machajewski 1999, s. 243). W literaturze niemieckiej panu-
je przy tym pogląd o ciągłości osadniczej, jaką odznaczały się tereny zaodrzańskie,
w tym ziemia wkrzańska, od okresu przedrzymskiego (B. Rogalski 2017, s. 242, tam
dalsza literatura). Z kolei na wschód od Odry wymiana modelu kulturowego wynikać
miała z napływu ludności (G. Domański 1973, s. 130–133; 1978, s. 414, 423; 1989,
s. 127; A. Leube, G. Domański, E. Schultze 2002, s. 297; por. też R. Wołągiewicz
1978, s. 383). Wyniki badań wspomnianej osady w Świętem, stan. 10 rzucają jednak
nowe światło na dynamikę tych przemian, dowodząc, że stylistyka „grupy lubuskiej”
także na wschód od Odry wykształciła się w rodzimym środowisku przedrzymskim
(A. Jaszewska, A. Leciejewska, H. Machajewski, P. Wolanin 2009). Omówiony wyżej
grób szkieletowy nr 47 z Czelina (ryc. 6: 3) potwierdzałby taką interpretację.
4
Wątpliwości dotyczące dalszego wydzielania w dotychczasowej postaci tzw. grupy lubuskiej w świetle
wyników badań z Czelina i propozycję nowego zdefiniowania materiałów OWR na dolnym Nadodrzu
przedstawiłem w innym miejscu (B. Rogalski 2017).
5
W latach 70. rozważano pomysł wprowadzenia do literatury terminu „grupa prądnowska”, przyjmując
za stanowisko eponimiczne cmentarzysko w Prądnie, pow. myśliborski (niem. Rahmhütte, Kr. Soldin) jako
rozpoznane w największym stopniu w regionie. Propozycja ta nie przyjęła się ze względu na istnienie już
w literaturze polskiej materiałów typu prądnickiego i ewentualne nieporozumienia w przyszłości. Za informację
bardzo dziękuję prof. dr. hab. Henrykowi Machajewskiemu.
58
Kolejnym zagadnieniem, które wynika z analizy materiałów z Czelina, jest wyjątko-

wa heterogeniczności kulturowa społeczeństw OWR na dolnym Nadodrzu. Tradycję
regionu tworzyły głównie impulsy kulturowe z obszarów kultury przeworskiej i kręgu
nadłabskiego, w mniejszym stopniu wpływy stylistyki wielbarskiej, a ponadto obec-
ne są w lokalnych materiałach elementy skandynawskie i prowincjonalno-rzymskie
(T. Hauptmann 2001, s. 256, 257; M. Machajewski, A. Leciejewska, P. Wolanin 2011;
s. 270; A. von Müller 1957, s. 3–5; R. Wołągiewicz 1981, s. 206). Wymienione wyżej
nurty kulturowe czytelne w materiałach z Czelina zostały kilkukrotnie skomentowane
w literaturze (B. Rogalski 2013, s. 15–21; 2014a, s. 19–23; 2017, s. 246–260, tam
dalsza literatura). Tutaj powtórzyć można jedynie, że podstawowym komponentem
kulturowym jest nurt nadłabski manifestujący się zdecydowaną dominacją popielni-
cowego obrządku pogrzebowego (ryc. 4–8) oraz stricte nadłabską stylistyką ceramiki
(ryc. 23). Na ogółem 109 pochówków odsłoniętych w Czelinie 58 grobów odzna-
czało się obrządkiem popielnicowym, który w literaturze traktującej o OWR w re-
gionie uznaje się za charakterystyczny dla kręgu nadłabskiego (A. von Müller 1957,
s. 3, 4; T. Hauptmann 2001, s. 256, 257; R. Wołągiewicz 1981, s. 206). Ceramika
grobowa (popielnice) w większości typologicznie nawiązuje do naczyń podgrup A.1,
A.2 (ryc. 23: 1, 3, 6) oraz A.4 (ryc. 23: 7), określanych zresztą przez Adraana von
Müllera jako wazy nadłabskie (A. von Müller 1957, s. 6–8). Z kręgiem nadłabskim
wiązać należy technikę zdobienia kółkiem zębatym (J. Schuster 2010, s. 214, ryc. 86;
R. Wołągiewicz 1961, s. 127), które jest zdecydowanie najczęściej rejestrowanym ty-
pem zdobienia naczyń w Czelinie (ryc. 23: 1–4, 6, 7). Nadłabską stylistykę fibul re-
prezentują zapinki m.in. wariantów Almgren 10-14 (ryc. 19: 1, 2; por. T. Grasselt
1998) oraz Almgren 136 (ryc. 24: 3; por. O. Gupte 1998, s. 205, ryc. 1), omówione
szerzej w dalszej partii tekstu. Osobne miejsce zajmuje unikalna para fibul z brązu z ob.
129 wariantu Almgren 101, w odmianie 101d według Astrid Böhme-Schönberger
(ryc. 21: 1, 2; A. Böhme-Schönberger 1998, s. 177–182, ryc. 4: 15). Zapinki, jak-
kolwiek zachowane fragmentarycznie, mają ozdobne kabłąki z dwoma rzędami otwo-
rów na nity wzdłuż krawędzi (ryc. 21: 1, 2). Fibule tego wariantu występują w trzech
skupiskach – na obszarze dolnej Łaby; nad limesem na wysokości Wormacji i Frank-
furtu n. Menem oraz nad Jeziorem Nezyderskim (A. Böhme-Schönberger 1998,
s. 176–181, ryc. 1–3; U. Fischer 1966, s. 232–236, ryc. 1, tam dalsza literatura), przy
czym okazy przylimesowe wykonane są zazwyczaj z brązu, natomiast w środowisku
nadłabskim spotyka się egzemplarze z metali szlachetnych (A. Böhme-Schönberger
1998, s. 176–181). Zapinki z Czelina posiadają odległą terytorialnie analogię, jaką jest
fibula pochodząca z okolic Wormacji (U. Fischer 1966, s. 256, 257, ryc. 9: e; 10: 10).
Obiekt 129, z którego pochodzi para zapinek Almgren 101, zasługuje na szerszy ko-
mentarz ze względu na interesujący inwentarz (ryc. 20, 21). Grób był pochówkiem cia-
łopalnym jamowym z resztkami stosu, lecz o formie bez analogii w Czelinie. Jama gro-
bowa była prostokątna w rzucie poziomym i nieregularnie prostokątna w profilu (ryc.
20: 5). W wypełnisku znaleziono serię ceramiki odpowiadającą powszechnej w Cze-
linie stylistyce nadłabskiej (ryc. 20: 2–4) oraz tygiel odlewniczy z gliny (ryc. 20: 1).
59
Na bogaty zespół zabytków z metalu, poza wymienionymi wyżej zapinkami, składa

się para fibul z brązu najbliższych morfologicznie wariantowi Almgren 77 (ryc. 21: 3).
Znaleziono ponadto wykonane z żelaza klucze typu A według Andrzeja Kokowskiego
(1997, s. 14) oraz żelazną sprężynę zamka szkatułki (ryc. 21: 4, 5, 7); przęślik z gliny
(ryc. 21: 9); żelazny nóż i nożyk sierpikowaty (ryc. 21: 8, 12), a także żelazną sprzączkę
do pasa typu D według R. Madydy-Legutko (1986, s. 25, 26, tabl. 7) wraz z okuciami
pasa (ryc. 21: 10, 11). W wypełnisku odsłonięto szczątki sześciennego przedmiotu
z drewna sosnowego, o wymiarach około 40 na 25 cm, zapewne szkatułki. Forma
obrządku w ob. 129 odpowiada długim grobom jamowym znanym z obszaru kultury
przeworskiej (T. Dąbrowska 2014, s. 422, 423).
Znalezione w Czelinie zapinki wariantów Almgren 77 i 78 (ryc. 21: 3; 24: 4, 5)
oraz Almgren 110 (ryc. 24: 6 i 8) występują na rozległym obszarze północnych Nie-
miec i południowej Skandynawii (O. Almgren 1923, s. 56; T. Hauptmann 2001,
s. 260; A. von Müller 1957, s. 24).
Z nurtem przeworskim wiązać należy przede wszystkim tradycję deponowania
uzbrojenia w zespołach z Czelina (B. Rogalski 2015a; 2016a; 2017, s. 243). Obecność
uzbrojenia na dolnym Nadodrzu łączono w literaturze od dawna z wpływami kultury
przeworskiej (R. Wołągiewicz 1978, s. 383). Uzbrojenie znalezione na cmentarzysku
w Czelinie zostało omówione w literaturze (B. Rogalski 2015a; 2016a). Przypomnieć
jedynie należy, że typologicznie odpowiada ono najbardziej kanonom kultury prze-
worskiej, zwłaszcza formy mieczy jednosiecznych, grotów i umb. Wśród imaczy z tra-
dycją przeworską wiązać należy najliczniej reprezentowane egzemplarze typu Jahn 6
(ryc. 25: 7), jakkolwiek cztery okazy tożsame są z typami G1 i G2 według Norberta
Zielinga, które badacz ten łączy z tradycją nadłabską (N. Zieling 1989, s. 185–189).
Imacze typu Jahn 7 (ryc. 25: 5), w tym okazy z brązu, wykazują z kolei interesujące
zróżnicowanie morfologiczne. Odpowiadają one formom F5 oraz F6 Zielinga, także
o nadłabskiej proweniencji według tego autora (N. Zieling 1898, s. 183, 184). Typ
imaczy Jahn 8 reprezentowany jest przez pojedynczy okaz (ryc. 25: 7). Umba tarcz nie
wykazują tak dalece posuniętego zróżnicowania w ramach typów. Odpowiadają one
formom Jahn 5–7 (ryc. 25: 9–11), powszechnym w kulturze przeworskiej (B. Ro-
galski 2016a, s. 166) oraz w jednym wypadku typowi Jahn 8/Ilkjær 5, o czym niżej.
Groty oszczepów, jakie odkryto w Czelinie, zarówno w pochówkach popielnico-
wych, jak i jamowych (ryc. 11; 12) odznaczają się z kolei brakiem powtarzalności form,
co powoduje trudności klasyfikacyjne (ryc. 25: 1–4; B. Rogalski 2015a, s. 19). Pełna
analiza typologiczna grotów z Czelina możliwa będzie po zakończeniu badań, choć
wstępnie można stwierdzić, że odpowiadają one typom grotów kultury przeworskiej (B.
Rogalski 2016a, s. 164–166, ryc. 4, tam dalsza literatura). Na uwagę zasługują zwłasz-
cza trzy okazy ornamentowane o analogiach w kulturze przeworskiej. Grot oszczepu
z zadziorami z ob. 40 (ryc. 11; 25: 1) odpowiada np. odmianie A.1 według typologii
Piotra Kaczanowskiego ( 1995, s. 29, 70, tabl. XVI: 1). Dwa groty z Czelina, w tym
wspomniany wyżej okaz grotu z zadziorami (ryc. 25: 1, 4), zdobione są na liściu wzorem
okręgów, prawdopodobnie wypełnionych pierwotnie inkrustacją (B. Rogalski 2016a,
60
s. 164, ryc. 4: 1, 3). Ornament tego typu interpretowany jest w literaturze jako sym-
bol solarny (B. Kontny 2006, s. 65). Zdobienie grotów w ten sposób znamy m.in.
z cmentarzyska kultury przeworskiej w Nowym Mieście, pow. radomski (P. Kacza-
nowski 1988, s. 56, ryc. 2: 1). Geneza zwyczaju ornamentowania grotów oszczepów
w Barbaricum łączona jest w literaturze z rozbieżnymi oddziaływaniami np. sarmac-
kimi i skandynawskimi (K. Czarnecka, B. Kontny 2008, s. 37, 38; B. Kontny 2006,
s. 65). Wspomniany wyżej A. von Müller jednoznacznie wiązał tę tradycję na dolnym
Nadodrzu z wpływami kultury przeworskiej (A. von Müller 1957, s. 61; por. także
M. i R. Wołągiewiczowie 1964, s. 61, tam dalsza literatura). Z tradycją kultury prze-
worskiej łączyć należy okaz miecza obosiecznego typu Lachmirowice-Apa znalezione-
go niestety bez kontekstu w warstwie (ryc. 25: 12; B. Rogalski 2016a, s. 161, 163,
ryc. 3: 5). Kolekcja uzbrojenia z Czelina stanowi obecnie najszerszy katalog typów we
wszystkich jego kategoriach, stąd jest dobrym materiałem porównawczym dla now-
szych badań w regionie (B. Kontny 2016, s. 293).
Z oddziaływaniem tradycji przeworskiej wiązać można stylistykę pary żelaznych
ostróg kabłąkowych z ob. 41, o najbogatszym dotąd inwentarzu (ryc. 18: 6). Sam
pochówek zostanie szerzej omówiony niżej wraz z wyposażeniem. Tutaj wspomnieć
należy jedynie, że ostrogi kabłąkowe na dolnym Nadodrzu uważane są za element
o wschodniej proweniencji (A. von Müller 1957, s. 69).
stosem, obok popielnicy przepalone przystawki (fot. B. Rogalski)
61
stosem z uzbrojeniem (mieć jednosieczny) (fot. B. Rogalski)
stosem z uzbrojeniem (mieć obosieczny) (fot. B. Rogalski)
62
Ryc. 9. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 30, profil – przykład grobu jamowego obsypanego stosem
(fot. M. Przybytek)
Nawiązania do stylistyki przeworskiej w ceramice wskazać można na obecnym

etapie badań w jednym przypadku – popielnicy z ob. 80 o formie dwustożkowatej
z wyraźnie zaznaczonym załomem brzuśca (ryc. 23: 2). Naczynie nie stanowi zresz-
tą ewenementu na dolnym Nadodrzu, posiadając analogie w regionie (B. Rogalski
2013, s. 16; R. Wołągiewicz 1981, s. 208). Przykładem są fragmenty naczyń tej
formy z osady w Cedyni, pow. gryfiński, stan. 9, zwłaszcza często przytaczany okaz
o bogatym zdobieniu plastycznymi listwami (R. Wołągiewicz 1961, s. 115, ryc. 10,
s. 122). Oddziaływania kultury przeworskiej na warsztat garncarski dolnego Nad-
odrza widoczne są także w zdobieniach ceramiki z Czelina. Dominuje, jak wspomnia-
no, technika kółka zębatego charakterystyczna dla kręgu nadłabskiego (R. Wołągie-
wicz 1961, s. 141). Charakter przeworski noszą natomiast wykonane w ten sposób
dookolne pasy ornamentacyjne ze zdublowanych meandrów tworzące w efekcie mo-
tyw powtarzającej się swastyki ze zdublowanych meandrów (ryc. 23: 1–3; B. Rogalski
2013, s. 16, tam dalsza literatura).
Na płaszczyźnie obrządku pogrzebowego wpływów tradycji kultury przeworskiej
upatrywać można w przypadku ob. 80, gdzie popielnicy towarzyszyły przynajmniej
cztery częściowo przepalone przystawki nakrywające naczynie (por. K. Godłowski
1981, s. 110).
Najmniej intensywne wydają się być na obecnym etapie rozpoznania cmentarzy-
ska w Czelinie elementy wielbarskie. Jeden zaledwie grób zawierał naczynie odpo-
63
wiadające morfologią misom typu XaA (ryc. 23: 5) według Ryszarda Wołągiewicza
(1993, s. 17). Misy te rejestrowane są również na zachód od Odry i interpretowa-
ne jako dowód oddziaływania kultury wielbarskiej (J. Schuster 2007, s. 438, 450,
ryc. 13). Analogie z regionu wskazać można wśród materiałów z cmentarzyska w Sta-
rych Łysogórkach (T. Hauptmann 2001, s. 259, 260, 278, tabl. 5: 19c).
Nurt skandynawski odziaływań kulturowych widoczny jest w nielicznych ty-
pach uzbrojenia znalezionego w Czelinie. W pierwszej rzędzie umieścić należy miecz
obosieczny typu Vimose-Illerup, niestety znaleziony bez kontekstu w warstwie. Zo-
stał on poddany badaniom metaloznawczym, podobnie jak pozostałe miecze obo-
sieczne z Czelina, a wyniki tych badań opublikowano (M. Biborski, P. Kaczanowski,
J. Stępiński 2015). Tutaj przypomnieć należy jedynie, że jest to typ miecza datowany
generalnie na fazę C1a OWR (M. Biborski, J. Ilkjær 2006, s. 217), a jedyną analo-
gią na terenie dolnego Nadodrza jest okaz z Pasewalk (M. Biborski, J. Ilkjær 2006,
s. 237, ryc. 147). Poza wspomnianym mieczem stylistykę uzbrojenia skandynawskie-
go reprezentuje umbo typu 5 według Jørgena Ilkjæra (Jahn 8) również pochodzące
z warstwy (B. Rogalski 2015a, s. 22, ryc. 5: 16, s. 24; 2016a, s. 161, 162, ryc. 3: 7).
Jest to dość często spotykany na dolnym Nadodrzu typ umb (A. Kokowski 1994,
s. 364, ryc. 3). Sądzi się, że są to zbarbaryzowane naśladownictwa umb rzymskich
(E. Schulze 1994, s. 358). Licznie rejestrowane są w okolicach Oslofjordu, rzadziej na-
tomiast na wyspach duńskich i Nadłabiu (J. Ilkiær 2001, s. 298, ryc. 290; A. Kokowski
1994, s. 372, ryc. 2, s. 373). Kończąc wątek poświęcony uzbrojeniu o konotacjach
skandynawskich, przypomnieć należy, że proweniencję taką przypisano ostatnio drugie-
mu poza opisanym wyżej okazowi grotu z zadziorami z Czelina (ryc. 25: 8). Egzemplarz
ten skojarzony został z grotami skandynawskimi typu Hval (B. Kontny 2016, s. 293).
Kontaktów ze społecznościami skandynawskimi dowodzą poza wymienionym
wyżej uzbrojeniem także odkryte w Czelinie krzesiwa iglicowe, rejestrowane zazwy-
czaj w grobach z uzbrojeniem (T. Dąbrowska 1996; 1997, s. 97; L. Heidemann Lutz
2010, s. 223–225; J. Ilkjær 2007, s. 57, 59; H. Machajewski 2012b, s. 260; B. Ro-
galski 2013, s. 19, 26, ryc. 6: 5, 6).
Nekropolia czelińska dostarczyła szeregu importów rzymskich, z których
w pierwszym rzędzie wymienić należy gladius typu Pompeje z ob. 80 (B. Rogalski
2016a, s. 3, ryc. 3: 4), będący pierwszym w regionie okazem tego typu importowanej
broni rzymskiej. Zakończenie trzpienia rękojeści w postaci zanitowanej blaszki po-
zwala datować miecz na odcinek B2–C1a OWR (M. Biborski, J. Ilkiær 2006, s. 161,
ryc. 114). Stanowiska z importami broni rzymskiej są wciąż nieliczne na Pomorzu
Zachodnim i Przednim (P. Kaczanowski 2006, s. 211; H.U. Voβ 2006a, s. 267). Stąd
równie cennym zabytkiem jest drugi okaz rzymskiej broni importowanej z Czelina
– obosieczny miecz typu Vimose-Illerup (B. Rogalski 2016a, s. 161–163, ryc. 3: 7).
Miecz, pochodzący także z warstwy, posiada głownię wykonaną w technice dziwe-
rowania oraz ślady inkrustacji miedzą (M. Biborski, P. Kaczanowski, P. Stępiński
2015, s. 137–139). Stan, w jakim się zachował, uniemożliwia sprecyzowanie podty-
pu (M. Biborski, J. Ilkjær 2006, s. 217–236). Miecze typu Vimose-Illerup występują
64
na Półwyspie Jutlandzkim i w okolicach Oslofjordu, natomiast na obszarze kultury

przeworskiej analogię wskazać można na cmentarzyskach w Gaci, pow. przeworski
i Lachmirowicach, pow. inowrocławski (M. Biborski, J. Ilkjær 2006, s. 237, ryc. 147).
Geograficznie najbliższą analogię stanowi z kolei okaz miecza omawianego typu z Pa-
sewalka (M. Biborski, J. Ilkjær 2006, s. 236; M. Biborski 1994, s. 122, ryc. 5a: 6).
W kontekście zjawiska napływu importów rzymskich na dolne Nadodrze w nurcie
tzw. fali czeskiej szerzej omówiony zostanie ob. 41 z Czelina – pochówek ciałopalny
w situli z brązu o najokazalszym dotąd wyposażeniu (ryc. 17–19; B. Rogalski 2018a).
Situla z brązu (ryc. 17: 2, 3; 18: 1) wykorzystana jako popielnica w tym grobie na-
wiązuje do typów 20, 21 według typologii Hansa Jürgena Eggersa (1951, tabl. 4: 21).
Naczynie ma na powierzchni wyraźne ślady użytkowania, a żelazne atasze sprawia-
ją wrażenie wtórnie dorobionych w zaimprowizowany sposób. Situla ma 22,8 cm
wysokości przy 20,2 cm maksymalnej średnicy brzuśca. Wewnątrz wskazać można
ślady lutowania zapewne uszczelniające miejsca przetarte od zewnątrz na załomie dna
i brzuśca. Oryginalny kabłąk zastąpiono żelaznym prętem.
Na Pomorzu Zachodnim i Przednim, a także na obszarze kultury przeworskiej
situle Eggers 18–22 są rzadko spotykane (T. Dąbrowska 1988, s. 208, 209, mapa 25;
H. Machajewski 2006, s. 88; J. Wielowiejski 1987, s. 26, ryc. 1). Pojawiają się one
na obszarze północnoeuropejskiego Barbaricum w najstarszym horyzoncie napływu
naczyń z brązu, tj. w fazach A2–A3 młodszego okresu przedrzymskiego (K. Godłowski
1977, s. 172; H. Machajewski 2007, s. 39; J. Wielowiejski 1985, s. 163, 164). Wśród
nielicznych analogii z dolnego Nadodrza wymienić należy datowany na fazę A3 grób
popielnicowy w situli Eggers 19 z Troszyna, pow. kamieński, stan. 10 (H. Macha-
jewski 2006, s. 86–88; 2007, s. 38–40). Pochówek ten zawierał m.in. żelazny miecz
obosieczny typu Kostrzewski III z żelazną pochwą typu Kostrzewski I, żelazny miecz
jednosieczny typu II według Ryszarda i Marii D. Wołągiewiczów, umbo żelazne typu
Jahn 8 oraz żelazny imacz typu D według Zielinga. Na fazę B1a OWR datować należy
natomiast archiwalny grób szkieletowy z Golic, pow. gryfiński, wyposażony w situlę
Eggers 18 oraz m.in. fibulę wariantu Almgren 67 (J. Schuster 2010, s. 228, ryc. 92,
s. 326, 327). Na zachód od Odry nieliczne naczynia analogicznych typów Eggers
18-22 znane są z cmentarzyska w Netzeband, Lkr. Vorpommern-Greifswald, gdzie
również użyto ich jako popielnic (H. Baumgartl 2009, s. 25, 26; H.-U. Voß 1998,
s. 24), a także z cmentarzysk w Körchow oraz Wiebendorf, Lkr. Mecklenburg-Vor-
pommern (H.-U. Voß 1998, s. 64, 81).
Obiekt 41 wyposażony był także we wspomnianą wyżej parę żelaznych ostróg
kabłąkowych (ryc. 18: 6). Ostrogi mają wysokość 8,8 i 8,9 cm przy rozstawie kabłąka
szerokości 10,0 oraz 10,3 cm. Szerokość kabłąków wynosi około 1 cm. Omawiane
ostrogi trudno zidentyfikować typologicznie. Morfologicznie najbliższe są podgrupie
F1 według systematyki Jerzego Ginalskiego, które datowane są jednak już na młodszy
OWR (1991, s. 64, 65, ryc. 13, s. 66). Ostrogi są kategorią zabytków bardzo rzad-
ko spotykaną na dolnym Nadodrzu (por. A. von Müller 1957, s. 53). Brak ich np.
w ogóle w pochówkach na cmentarzyskach w Starych Łysogórkach, pow. gryfiński,
65
stan. 5 oraz w Prądnie, pow. myśliborski (T. Hauptmann 2001; 2002). Z dalszych
analogii wymienić można bogate cmentarzysko w Żalęcinie, pow. stargardzki, stan. 4,
gdzie tylko jeden zespół wyposażony był w parę asymetrycznych ostróg kabłąkowych
z brązu, stylistycznie bliskim kulturze wielbarskiej (P. Kaczanowski, R. Madyda-Legutko,
G. Nawrolska 1982, s. 101, ryc. 21: 1, 2, s. 109, 110). Źródła archiwalne wymieniają
ponadto grób z Mystek, pow. gorzowski zawierający poza naczyniem także parę ostróg
nieznanej formy (archiwum prof. Henryka Machajewskiego). Brak bezpośrednich
analogii dla omawianych ostróg z Czelina, ob. 41 również na obszarach położonych na
zachód od Odry (A. Leube 1975, s. 39). Dwie żelazne ostrogi kabłąkowe odmienne typo-
logicznie i później datowane znane są z Hochenselshof, Lkr. Uckermark (A. Leube 1975,
s. 191, tabl. 5: 5, 6). Wobec przedstawionych powyżej trudności związanych z bra-
kiem materiału porównawczego ostrogi z Czelina uznać można wstępnie za lokalny
typ właściwy stanowisku, choć ich smukłe proporcje odpowiadają stylistyce starszego
OWR (T. Liana 1970, s. 450).
Situla w ob. 41 owinięta była jednosiecznym mieczem żelaznym typu B odmia-
ny 1 według Marcina Biborskiego (ryc. 18:4), o wąskiej i prostej głowni, trzpieniu
rękojeści jednostronnie łukowato wyodrębnionym, datowanej na fazę B1 OWR
(M. Biborski 1978, s. 119, 121). Miecz nosi zdobienia na obu stronach nasady głow-
ni. Długość miecza wynosi 65,6 cm, szerokość głowni od 3,4 cm przy rękojeści do
1,4 cm na sztychu.
Miecz stylistycznie odpowiada zreferowanemu wyżej nurtowi tradycji kultury
przeworskiej manifestującej się w uzbrojeniu z Czelina. Analogie wskazać można na
cmentarzysku w Kamieńczyku, pow. wyszkowski, gdzie miecze te wystąpiły w zespo-
łach datowanych na fazę B1 OWR (T. Dąbrowska 1997, s. 90, 181, tabl. LI, s. 285,
tabl. CLV). W ob. 41 znaleziono także żelazne przynajmniej 6 klamerek pochwy oma-
wianego miecza jednosiecznego (ryc. 18: 5). Wraz z fragmentami żelaznych okuć brze-
gu tarczy miecz wraz ze szczątkami pochwy tworzy niewielką serię uzbrojenia w ob. 41.
Obiekt 41 dostarczył także interesującego zestawu fibul dokumentujących różne
kierunki oddziaływań kulturowych na dolnym Nadodrzu w starszym OWR. W pierw-
szej kolejności wymienić należy unikalną prowincjonalnorzymską fibulę z brązu wa-
riantu Almgren 236 (ryc. 19: 3). Zapinka ma 4,5 cm długości. Zgodnie z wewnętrz-
nym podziałem tych fibul odpowiada ona odmianie 236c według Jochena Garbscha
o prostej ramowatej formie pochewki z płaskim guzem (J. Garbsch 1965, s. 129).
Forma ta jest uważana jest za wczesny odmianę tych fibul (E. Deschler-Erb 2013,
s. 136; E. Kaszewska 1973, s. 44; K. Motyková-Šneidrová 1963, s. 119, tabl. 31: 1, 2).
Fibule Almgren 236 pochodzą z warsztatów odlewniczych w Noricum i Pano-
nii, choć najwcześniejsze egzemplarze niektórzy badacze wskazują w północnej Italii
(C. Gugl 1995, s. 25; P. Łuczkiewicz 2009, s. 409; K. Motyková-Šneidrová 1965,
s. 119). Na Pomorzu Zachodnim zapinki tego wariantu pojawiają się w nurcie fali
czeskiej napływu importów rzymskich (J. Andrzejowski 1998a, s. 76; H. Machajew-
ski 2012a, s. 206; R. Wołągiewicz 1970, s. 218–220), przypadającej na pierwszą po-
66
łowę I w. n.e. (K. Motyková-Šneidrová 1963, s. 8; R. Wołągiewicz 1970, s. 218–220;

por. T. Liana 1970, s. 441).
Okaz z Czelina jest jedynym egzemplarzem fibul wariantu Almgren 236 na dol-
nym Nadodrzu (J. Andrzejowski 1998a, s. 71, ryc. 1; P. Łuczkiewicz 2009, s. 409).
Na sąsiednich obszarach Meklemburgii i Brandenburgii omawiane zapinki występują
rzadko (A. von Müller 1957, s. 26, 96, mapa 23). Jedyna analogia (znalezisko poje-
dyncze) z Pomorza Zachodniego znana jest ze Świecianowa, pow. sławieński, niestety
jako znalezisko luźne bez dalszych kontekstu (J. Andrzejowski 1998a, s. 71, ryc. 1;
H.J. Eggers 1940, tabl. 6; H. Machajewski 2012d). Omawiana fibula Almgren 236
wystąpiła w Czelinie w grobie męskim. Na macierzystych obszarach norycko-panoń-
sko-retyjskich zapinki te stanowią natomiast atrybut stroju kobiecego (E. Deschler-
Erb 2013, s. 136; E. Riha 1979, s. 76).
W ob. 41 wystąpiła para fibul (jedna zdeformowana) z brązu wariantu Almgren
10-14 (ryc. 19: 1, 2). Lepiej zachowany okaz ma 3,7 cm długości. Fibule Almgren
10-14 występują na dolnym Nadłabiu (A. von Müller 1957, s. 20), zachodniej Me-
klemburgii, zdecydowanie rzadziej na dolnym Nadodrzu, zwłaszcza na wschód od Odry
(E. Cosack 1979, s. 23, 24; T. Hauptmann 2002, s. 32; T. Voigt 1965, s. 202,
ryc. 115, s. 209). Zapinkom tego wariantu znajdywanym na osiedlach prowincjo-
nalnorzymskich (m.in. Augusta Raurica, obecnie Augst, Kanton Basel-Landschaft
w Szwajcarii) również przypisuje się pochodzenie nadłabskie (E. Riha 1979, s. 62).
Najbliższymi analogiami dla zapinek z Czelina są egzemplarze znalezione na cmen-
tarzyskach w Górzycy, pow. słubicki oraz Prądnie, pow. myśliborski (T. Haupt-
mann 2002, s. 33). Wśród dalej położonych analogii zachodniopomorskich wskazać
można zapinki tej formy z Lubowidza, pow. lęborski (R. Wołągiewicz 1995, s. 90,
tabl. XXX: 294) oraz Warszkowa, pow. sławnieński (R. Wołągiewicz 1967, s. 218,
249, tabl. II: 3). Wewnętrzne zróżnicowanie morfologiczne fibul wariantu Almgren
10-14 omówiono w literaturze (T. Grasselt 1998, tam dalsza literatura). Okazy z Cze-
lina posiadają graniasty, prawie kwadratowy przekrój dolnej partii kabłąka, spotykany
u tego wariantu zapinek (E. Cosack 1979, s. 23). Chronologia zapinek Almgren 10-14
przypada na fazę B1 OWR (A. von Müller 1957, s, 20). Stanowią one, jak wspomnia-
no, wcześniej dowód oddziaływań nadłabskich na społeczność użytkującą cmentarzy-
sko w Czelinie.
Ostatnią fibulą z ob. 41 w Czelinie jest okaz żelaznej zapinki nawiązującej do
wariantu Almgren 75 (ryc. 19: 4; O. Almgren 1923, s. 40, 41). Zapinka ma dłu-
gość 5 cm. Fibule wariantów Almgren 74-78 występują zarówno na obszarach nad-
łabskich, jak i w inwentarzach kultury przeworskiej (T. Dąbrowska 1998, s. 149,
150, tam dalsza literatura; A. von Müller 1957, s. 23), gdzie spotkać można ich lo-
kalne odmiany morfologiczne (T. Dąbrowska 1997, s. 82; T. Liana 1970, s. 443).
Chronologia wariantu Almgren 75 na dolnym Nadodrzu przypada na fazę B1 OWR
(T. Hauptmann 2002, s. 35, tam dalsza literatura). Na Pomorzu Zachodnim zapinka
omawianej formy wystąpiła w bogatym grobie z Sierosławia, pow. kamieński obok fi-
bul Almgren 68, co potwierdza datowanie na fazę B1 OWR (H. Machajewski 2012c).
67
Z bliższych terytorialnie analogii wskazać można zapinki wariantów Almgren 74-75

wykonane z żelaza i brązu z cmentarzyska w Prądnie, pow. myśliborski (T. Haupt-
mann 2002, s. 35). Na cmentarzysku w Starych Łysogórkach, pow. gryfiński, stan. 5
tylko w jednym zespole odkryto dwie fibule z brązu wariantu Almgren 74, a w dwóch
innych pojedyncze zapinki Almgren 77 i 78 (T. Hauptmann 2001, s. 260). Fibu-
le wariantów Almgren 74-75 odkryto ponadto na cmentarzysku grupy gustowskiej
na wzgórzu Młynówka w Wolinie, pow. kamieński (H. Machajewski 2000, s. 243).
W materiałach grupy gustowskiej najpowszechniej spotykane są starsze warianty za-
pinek silnie profilowanych (Almgren 68-74); warianty młodsze (np. w Barth Lkr.
Vorpommern-Rügen) są natomiast mniej licznie reprezentowane (A. Leube 2011,
s. 103, tam dalsza literatura). Jako analogie zaodrzańskie przytoczyć można okaz fibu-
li wariantu Almgren 77-81 na cmentarzysku w Hohenwutzen, Lkr. Märkisch-Ode-
rland (A. Leube 1975, s. 21, 194, tabl. 8: 11).
W wyposażeniu ob. 41 z Czelina znalazł się także pojedynczy okaz okucia rogu do
picia z brązu (ryc. 18: 2). Obiekt ten zawierał również ogniwko zaopatrzone w dwa
okucia rzemieni tegoż rogu (ryc. 18: 3; por. J. Andrzejowski 1991, s. 60, ryc. 14;
J. Schuster 2010, tabl. 54). Okaz okucia końca rogu ma wysokość 2,3 cm i średnicę
1,9 cm. Typologicznie okucie klasyfikuje się do tzw. okuć guzowatych typu B2 we-
dług Jacka Andrzejowskiego (J. Andrzejowski 1991, s. 17–18, ryc. 2). Analogicznych
okuć dostarczyły dwa inne groby (po dwa w zespole), a jeden egzemplarz wystąpił
w warstwie. Okucia rogów do picia datowane z faz B1–B2 OWR nie są często spotyka-
ne na Pomorzu Zachodnim (J. Schuster 2010, s. 171–172, ryc. 70). Okazy omawia-
nego typu B2 występują natomiast w fazach B1–B2 OWR na rozległym obszarze środ-
kowoeuropejskiego Barbaricum, przy czym ich skupiska wskazać można na Słowacji
i w Gotlandii (J. Andrzejowski 1991, s. 18, 19, ryc. 4). Na dolnym Nadodrzu brak na
razie analogii. Okucia typu Andrzejowski B1 znane są natomiast z grobu w Lekowie,
pow. świdwiński (H. Machajewski 2012b) oraz z Żelisławca, pow. gryfiński, gdzie
okucie tego typu znaleziono luzem (J. Andrzejowski 1991, s. 99).
Poza wymienionymi wyżej zabytkami wydzielonymi ob. 41 dostarczył ponad 20
innych okuć i fragmentów nieokreślonych przedmiotów z brązu i żelaza. Część z nich
interpretować możemy jako elementy garnituru pasa (ryc. 19: 6). Z tymże pasem łą-
czyć należy żelazną klamrę do pasa typu 1 w odmianie, a według Renaty Madydy-Le-
gutko (ryc. 19: 5; R. Madyda-Legutko 1990, s. 160–165, ryc. 2.), typowej dla terenów
nadłabskich, Szlezwiku, Meklemburgii oraz Nadodrza, ale obecny także w inwenta-
rzach kultury wielbarskiej i przeworskiej (R. Madyda-Legutko 1990, s. 160). Analo-
giczne klamry znane są z cmentarzysk w Neubrandenburgu, Lkr. Mecklenburgische
Seeplatte i Wusterhusen, Lkr. Vorpommern-Greifswald (A. Leube 1978, s. 17, ryc. 9;
I. Nilius 1958, ryc. 1). Z dalszych terytorialnie przykładów wymienić można okaz
z cmentarzyska kultury przeworskiej w Nadkolu, pow. węgrowski, stan. 2 (J. Andrze-
jowski 1998b, s. 22, 171, tabl. XX: 6). Z garniturem pasa wiązać należy trzy okucia
końca rzemieni z brązu o długości 3,5 cm (ryc. 19: 7–9). Morfologicznie najbliższe są
68
typowi 1 według R. Madydy-Legutko (2011, s. 223, tabl. III: 6–9). Podobne okucie
znane jest z Wrietzen, Lkr. Märkisch-Oderland (A. Leube 1975, s. 194, tabl. 8: 10).
Ostatnim elementem wyposażenia ob. 41 są dwa narzędzia – brzytwa żelazna
o długości 10,3 cm i szerokości maksymalnej 3,4 cm (ryc. 18: 7). Jest to kolejny okaz
tego typu brzytwy w Czelinie, a analogie znane są m.in. z cmentarzysk w Prądnie i Sta-
rych Łysogórach (T. Hauptmann 2001, s. 274, tabl. 1: f, h; 2002, s. 274, tabl. 1: f, h).
Chronologia brzytew tej formy przypada na fazy B1 i B2 OWR (T. Liana 1970,
s. 449). Drugim narzędziem z ob. 41 jest czworoboczna kamienna osełka długości
22,5 cm oraz szerokość 5 cm (ryc. 18: 8). Osełka o analogicznej formie została wcze-
śniej znaleziona na cmentarzysku w Czelinie, także w grobie z uzbrojeniem.
Tradycja pochówków ciałopalnych w importowanych naczyniach z brązu wy-
stępuje w całym północnoeuropejskim Barbaricum, choć na terenach nadłabskich
rejestruje się szczególną koncentrację pochówków tego typu (H. Baumgartl 2009,
s. 203–205, ryc. 1a, szczególnie ryc. 5a – mapa występowania pochówków w situlach
typu Eggers 18-29 w Barbaricum; F. Laux 1995, s. 81–95; 2003, s. 45, 46). Ten kie-
runek proweniencji przypisać należy zapewne omawianej obrzędowości w Czelinie.
Na obecnym etapie badań zasadne wydaje się robocze zdefiniowanie na dolnym Nad-
odrzu horyzontu grobów typu Czelin-Troszyn, tj. bogato wyposażonych pochówków
płaskich w naczyniach z brązu datowanych na fazę B1, względnie A3/B1 (Troszyn).
Horyzont ten zgodny jest z dynamiką przemian społecznych w północnoeuropejskim
Barbaricum zaprezentowaną przez Hansa-Ulricha Voßa na podstawie materiałów
z cmentarzyska w Hagenow, Lkr. Ludwigslust-Parchim (H.-U. Voß 2006b). Według
tego badacza pojawienie się bogato wyposażonych m.in. w naczynia z brązu grobów
szkieletowych i ciałopalnych na terenach nadłabskich rozpatrywać należy jako zjawi-
sko analogiczne z horyzontem grobów "typu Lubieszewo" na Pomorzu Zachodnim.
W nawiązaniu do przedstawionego wyżej ob. 41 z Czelina uwagę zwracają pochówki
ciałopalne w naczyniach z brązu na cmentarzysku w Hagenow łączone z elitą wojsko-
wą użytkującej nekropolię (H.-U. Voß 2006b, s. 35, 36). Wyposażenie grobów ciało-
palnych z Czelina i Troszyna w uzbrojenie potwierdzałoby ten wniosek, a pośrednio
brak broni w grobach o obrządku szkieletowym z Golic i Sierosławia.
69
Ryc. 10. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 36, profil – przykład grobu jamowego obsypanego stosem
(fot. M. Przybytek)
Ryc. 11. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 40, rzut poziomy – przykład grobu jamowego obsypanego
stosem z uzbrojeniem (grot oszczepu z zadziorami) (fot. M. Przybytek)
70
Ryc. 12. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 126, rzut poziomy – przykład grobu jamowego obsypanego
stosem z uzbrojeniem (grot oszczepu) (fot. B. Rogalski)
Ryc. 13. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 90, rzut poziomy – przykład paleniska (fot. B. Rogalski)
71
Ryc. 14. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 191 w trakcie eksploracji – przykład bruku kamiennego
o znacznych rozmiarach (miejsce kremacji?) (fot. B. Rogalski)
Ryc. 15. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 191 w trakcie eksploracji do podrysu – przykład bruku
kamiennego o znacznych rozmiarach (miejsce kremacji?) (fot. B. Rogalski)
72
Ryc. 16. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 47, jedyny grób szkieletowy na cmentarzysku datowany
na OWR. 1: rzut poziomy; 2: fibula z brązu; 3: naczynie z wyposażenia (rys. I. Sukiennicka, A. Ryś)
73
Ryc. 17. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 47, pochówek popielnicowy w naczyniu z brązu. 1–4: etapy
eksploracji; 5: rzut poziomy; 6: podrys, lokalizacja zabytków; 7: profil obiektu (fot. M. Przybytek; rys. 1.
Sukiennicka, A. Ryś)
74
Ryc. 18. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 47, wyposażenie grobu: 1: situla ; 2: okucie końca rogu do
picia; 3: ogniwko z okuciami końców rzemieni; 4: jednosieczny miecz; 5: okucia pochwy miecza jednosiecz-
nego; 6: para ostróg kabłąkowych; 7: brzytwa; 8: osełka (rys. I. Sukiennicka, A. Ryś)
75
Ryc. 19. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 47, wyposażenie grobu: 1–4: zapinki; 5: klamra do pasa;
6: okucie pasa; 7–9: okucia końca pasa (rys. I. Sukiennicka, A. Ryś)
76
Ryc. 20. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 129. 1: tygiel odlewniczy; 2–4: ceramika; 5: rzut poziomy
i profil (rys. I. Sukiennicka, A. Ryś)
77
Ryc. 21. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 129. 1–3: fibule; 4–5: klucze; 6: sprzączka do pasa; 7: sprę-
żyna zamka szkatułki; 8: nożyk sierpikowaty; 9: przęślik; 10–11: okucia pasa; 12: nóż (rys. I. Sukiennicka,
A. Ryś)
78
Ryc. 22. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 132, przykład grobu szkieletowego KCSz na stanowisku
(fot. B. Rogalski)
79
Ryc. 23. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Ceramika znaleziona na cmentarzysku. 1: ob. 1; 2: ob. 84; 3: ob. 65;
4: ob. 34; 5: ob. 56; 6: 80; 7: ob. 77; 8: 47 (rys. A. Ryś, I. Sukiennicka)
80
81
Ryc. 24. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Przykłady zapinek z cmentarzyska: 1 i 2: ob. 10/I; 3: warstwa; 4 i 5: ob. 56; 6: ob. 27; 7: ob. 84; 8: ob. 171; 9: ob. 177
(rys. A. Ryś, I. Sukiennicka)
Ryc. 25. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Przykłady uzbrojenia z cmentarzyska. 1: ob. 40; 2: ob. 13; 3 i 11: ob.
9; 4 i 5: ob. 31; 6 i 10: ob. 42; 7: ob. 4; 8 i 12: w-wa; 9: ob. 3 (rys. A. Ryś, I. Sukiennicka)
82
LITERATURA
A O.
1923 Studien über die nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berück-
sichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Leipzig.
A J.
1991 Okucia rogów do picia z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich w Eu-
ropie Środkowej i Północnej (próba klasyfikacji i analizy chronologiczno-terytorialnej), Materiały
Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t. 6, s. 7–120.
1998a Importy rzymskie z cmentarzyska w Sobiejuchach Biskupich, woj. siedleckie, [w:] J. Kolendo (red.)
Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum, Nowe znaleziska importów rzymskich
z ziem Polski, t. 1, Warszawa, s. 71–77.
1998b Nadkole. A cemetery of the Przeworsk Culture in Eastern Poland, Monumenta Archaeologica Bar-
barica, t. 5, Kraków.
B H.
2009 Bestattungen in römischen Importgefäßen in der Germania Magna während der römischen Kaiserzeit,
Wien, 2009 (http://othes.univie.ac.at/7410/1/2009-10-20_0247359.pdf dostęp 23.03.2019 r.).
B M.
1978 Miecze z okresu wpływów rzymskich na obszarze kultury przeworskiej, Materiały Archeologiczne,
t. 8, s. 53–165.
1994 Römische Schwerter mit Verzierung in Form von Figürlichen Darstellungen und symbolischen
Zeichen, [w:] C. v. Carnap-Bornheim (red.) Beitrage zu römischer und barbarischer Bewaffnung in
den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten, Lublin–Marburg, s. 109–135.
B M., I J.
2006 Illerup Ådal 11. Die Schwerter, Moesgård.
B M., K P., S J.
2015 Badania metalograficzne mieczy z cmentarzyska z okresu rzymskiego w Czelinie, woj. zachodnio-
pomorskie, Materiały Zachodniopomorskie, Nowa seria, t. 10 (2013), s. 133–157.
B -S A.
1998 Die Fibeln Almgren 101, [w:] J. Kunow (red.) 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. In-
ternationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 Kleinmachnow, Land Brandenburg, Wünsdorf,
s. 175–185.
C E.
1979 Die Fibeln der Älteren Römischen Kaiserzeit in der Germania libera (Dänemark, DDR, BRD,
Niederlande, CSSR), Gottinger Schriften zur Vor- und Frühgeschichte, t. 19, Neumünster.
C K., K B.
2008 Simply ornament or something more? Marks of undetermined function found on Barbarian lance-
and spearheads [w:] László Kocsis (red.) The Enemies of Rome. Proceedings of the 15th International
Roman Military Equipment Conference, Budapest 2005, Journal of Roman Military Equipments Studies,
vol. 16, s. 31–56.
D T.
1988 Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia, zasięg, powiązania, Warszawa.
1996 Krzesiwa typu skandynawskiego z Kamieńczyka, woj. Ostrołęka, [w:] W. Nowakowski (red.) Concor-
dia. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Warsza-
wa, s. 45–49.
83
1997 Kamieńczyk. Ein Graberfeld der Przeworsk Kultur in Ostmasowien, Monumenta Archaeologica Bar-
barica, t. 3, Kraków
1998 Die kräftig profilierten Fibeln Almgren Gruppe IV, Fig. 74–84 (Trompetenfibeln) – mit einem
Ausblick auf die östlichen Formen, [w:] J. Künow (red.) 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Alm-
gren. Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 Kleinmachnow, Land Brandenburg, Wüns-
dorf, s. 149–156.
2014 Kilka uwag o planigrafii cmentarzysk ludności kultury przeworskiej, [w:] R. Madyda-Legutko,
J. Rodzińska-Nowak (red.) Honoratissimum assensus genus est armis laudare, Kraków, s. 219–225.
D -E E.
2013 Fibeln aus Augsburg-Oberhausen, [w:] G. Grabherr (red.) Verwandte in der Fremde? Fibeln und
Bestandteile der Bekleidung als Mittel zur Rekonstruktion von interregionalem Austausch und zur
Abgrenzung von Gruppen vom Ausgreifen Roms während des 1. Punischen Kriegs bis zum Ende des
Weströmischen Reiches, Innsbruck, s. 128–152.
D E.
2011 Eine Bemerkungen zur Körperbestattung bei den böhmischen Sueben in der älteren römischen
Kaiserzeit, [w:] E. Doberjar E. (red.) Archeologie Barbarů 2010: hroby a pohřebiště Germánů mezi
Labem a Dunajem. (Studia Archaeologica Suebica, t. 1), Olomunc, s. 13–22.
D G.
1973 Zagadnienie tak zwanej kultury burgundzkiej, Przegląd Archeologiczny, t. 21, s. 123–163.
1978 Die Frage der sog. Burgundischer Kultur, Ethnologisch-Archäologische Zeitschrift, t. 19, s. 413–444.
1989 Kultura luboszycka a kultura wielbarska, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura wielbarska
w młodszym okresie rzymskim, t. 2, Lublin, s. 127–142.
1996 Okres przedrzymski i wpływów rzymskich we wschodnim Nadodrzu, [w:] L. Leciejewicz,
E. Gringhmuth-Dallmer (red.), Człowiek a środowisko w środkowym i dolnym Nadodrzu. Badania
nad osadnictwem pra- i wczesnodziejowym, Wrocław, s. 151–160.
2010 Zróżnicowanie obrządku pogrzebowego kultury luboszyckiej, [w:] A. Urbaniak, R. Procho-
wicz, I. Jakubczyk, M. Levada, J. Schuster (red.) Terra Barbarica. Studia ofiarowane Magdalenie
Maczyńskiej w 65. rocznicę urodzin, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina, t. 2,
Łódź–Warszawa, s. 239–250.
E H.J.
1940 Das römische Einfuhrgut im Pommern, Baltische Studien, t. 42, s. 1–35.
1951 Der römischen Import im Freien Germanien, Atlas der Urgeschichte, Band t. 1, Hamburg.
F U.
1966 Zu den Fibeln Almgren 101, Jahresschrift für mitteldeutsche Vorgeschichte, t. 50, s. 229–262.
G J.
1965 Die norisch-pannonische Frauentracht im 1. und 2. Jahrhundert, Münchner Beiträge für Vor- und
Frühgeschichte, t. 11, München.
G J.
1991 Ostrogi kabłąkowe kultury przeworskiej. Klasyfikacja typologiczna, Przegląd Archeologiczny, t. 38,
s. 53–84.
G K.
1977 Okres lateński w Europie, Archeologia pierwotna i wczesnośredniowieczna, 4, Kraków.
1981 Kultura przeworska, [w:] J. Wielowiejski (red.) Prahistoria ziem polskich, t. 5. Późny okres lateński
i okres wpływów rzymskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, s. 57–135.
G T.
1998 Die Fibelformen Almgren I, 10-14-Geschichte und Stand der Forschung, [w:] J. Künow (red.)
100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 Klein-
machnow, Land Brandenburg, Wünsdorf, s. 29–38.
84
G C.
1995 Die römischen Fibeln aus Virunum, Klagenfurt.
G O.
1998 Die knieförmig gebogenen Fibeln der älteren römischen Kaiserzeit – Forschungsgeschichte und
Forschungsstand, [w:] J. Künow (red.) 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale
Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 Kleinmachnow, Land Brandenburg, Wünsdorf, s. 203–212.
H T.
2001 Das kaiserzeitliche Gräberfeld von Alt Lietzegöricke (Stare Łysogórki, woj. Szczecin), [w:] M.
Meyer (red.). TRANS ALBIM FLUVIUM, Forschungen zur vorrömischen, kaiserzeitlichen und
mittelalterlichen Archäologie, Festschrift für Achim Leube zum 65. Geburtstag, Rahden/Westf.,
s. 251–284.
2002 Das germanische Gräberfeld von Prądno, Kr. Myślibórz (ehem. Rahmhütte, Kr. Soldin), Poznań.
H L L.
2010 Die Insel in der Mitte. Bornholm im 2.–4. Jahrhundert. Regionale und vergleichende Untersu-
chungen der jüngerkaiserzeitlichen Grabfunde, Berliner Archaeologische Forschungen, t. 9, Rah-
den/Westf.
H W.
1908 Über einen Fund von Mäanderurnen bei Königsberg in der Neumark, Zeitschrift für Ethnologie.
Organ der Berliner Gesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte, t. 40, s. 772–775.
I J.
2001 Illerup Ådal, 9. Die Schilde, Moesgard.
2007 Illerup Ådal. Czarodziejskie zwierciadło archeologii, Warszawa.
J M.
1916 Die Bewaffnung der Germanen, Wurzburg.
1921 Der Reitersporn. Seine Entstehung und früheste Entwicklung, Leipzig.
J A., L A., M H., W P.

2009 Osada z okresu przedrzymskigo i okresu wpływów rzymskich, [w:] A. Jaszewska, A. Leciejewska,
H. Machajewski, E. Pawlak, P. Stachowiak, P. Wolanin (red.), Opracowanie wyników ratowniczych
badań archeologicznych na stanowisku nr 10 w Świętem, gm. Stargard Szczeciński, woj. zachodnio-
pomorskie, Zielona Góra–Poznań, s. 10–156, praca w maszynopisie złożona w Dziale Archeologii
Muzeum Narodowego w Szczecinie.
J B.
2008 Typologia obiektów kremacji w okresie rzymskim na przykładach wybranych z terenów prowincji
rzymskich i Barbaricum, [w:] M. Olędzki, J. Skowron (red.) Kultura przeworska. Odkrycie, inter-
pretacje, hipotezy, t. 2, s. 211–242.
K , R. M -L , E. N
1982 Birytualne cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich we wsi Żalęcino, woj. Szczecin (Badania
1976, 1978, 1979), Materiały Zachodniopomorskie, t. 26 (1980), s. 61–114.
K P.
1988 Chronologia inkrustowanych grotów broni drzewcowej z okresu wpływów rzymskich, [w:]
M. Gedl (red.) Scripta Archaeologica. Varia, t. 231, Warszawa–Kraków, s. 51–77.
1995 Klasyfikacja grotów broni drzewcowej kultury przeworskiej z okresu rzymskiego, Kraków.
2006 Aus den Forschungen an der territorialen Differenzierung des Zustroms römischer Waffenim-
porte im Barbaricum, [w:] C. Carnap-Bornheim (red.) Beitrage zu römischer und barbarischer
Bewaffnung in den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten, Lublin-Marburg, s. 207–222.
85
K E.
1973 Niektóre importy z wczesnego okresu rzymskiego między Prosną a Pilicą, Prace i Materiały Mu-
zeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, t. 20, 39–80.
K H.
2011 Zu den Grabfunden der frührömischen Kaiserzeit als Ausdruck germanischen Siedlungsverhält-
nisse in Mecklenburg-Vorpommern, [w:] W. Budesheim (red.) Festschrift 20 Jahre Freie lauenbur-
gische Akademie, Wentorf b. Hamburg, s. 87–140.
K A.
1994 Bemerkungen zu Schildbuckeln des Typs Jahn 8 (Ilkiær 5 a-5b), [w:] C. Carnap-Bornheim (red.)
Beitrage zu römischer und barbarischer Bewaffnung in den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten,
Lublin-Marburg, s. 369–376.
1997 Schlossbeschläge und Schlüssel in Barbaricum in der römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwan-
derungszeit. Klassifizierung, Verbreitung, Chronologie. Lublin.
K B.
2006 Ludzie z żelaza. Wojownicy z okresu wpływów rzymskich na ziemiach polskich, Z Otchłani Wie-
ków, t. 61, Nr 1–2, s. 60–75.
2016 Miejsce ofiarne w Lubanowie na tle podobnych stanowisk z europejskiego Barbaricum / A sacri-
ficial site in Lubanowo in comparision with similiar sites from the European Barbaricum, [w:] T.
Nowakiewicz (red.) Starożytne miejsce ofiarne w jeziorze w Lubanowie (d. Herrn-See) na Pomorzu
Zachodnim / Ancient Sacrificial Place in the Lake in Lubanowo (former Herrn-See) in West Pomera-
nia, Warszawa, s. 285–302.
F. L ,
1995 Metallene Urnen und römisches Tafelgeschirr, [w:] R. Busch (red.) Rom und Niederelbe, Neumun-
ster, s. 81–95.
2003 Das älterkaiserzeitlische Grab von Hagenow 1841 – Überlegungen zur Person des hier bestatten
Toten, [w:] W. Budesheim, H. Keiling (red.) Zur Geschichte und Archäologie der Germanen zwi-
schen Rhein und Oder um die Zeitenwende, Wentorf b. Hamburg, s. 44–48.
L A., D G., S E.
2002 Die römische Kaiserzeit im Odergebiet, [w:] L. Leciejewicz, E. Gringhmuth-Dallmer (red.) For-
schungen zu Mensch und Umwelt im Odergebiet in ur- und frühgeschichtlicher Zeit, Mainz/Rhein,
s. 295–303.
L A.
1975 Die römische Kaiserzeit im Oder-Spree Gebiet, Veröffentlichungen des Museums für Frühgeschich-
te Potsdam, t. 9, Potsdam.
1978 Neubrandenburg, ein germanischer Bestattungsplatz des 1. Jahrhunderts u. Z., Berlin.
2011 Die „Gustower Gruppe“ der frühen römischen Kaiserzeit. Forschungsgechichte und Forschungs-
stand, [w:] G. Domański (red.) Nadodrze w Starożytności. Konferencja Grabice, 23–30 czerwca
2004 r., Zielona Góra, s. 91–115.
L T.
1970 Chronologia względna kultury przeworskiej we wczesnym okresie rzymskim, Wiadomości Archeo-
logiczne, t. 35/4, z. 4., s. 429–491.
Ł P.
2009 Norisch-pannonische Dopelknopffibeln im Osten des Barbaricums, Ethnologisch-Archäeologische
Zeitschrift, 50, s. 409–426.
2018 Fragen zur Oksywie-Kultur. Oder: Über die Katze von Cheshire, die langsam verschwindet, bis
nichts mehr als ein Grinsen übrigbleibt, [w:] A. Michałowski, J. Schuster (red.) (red.) Kultur-
konzepte und konzipierte Kulturen. Aussagemöglichkeiten und Grenzen einer systematischen Erfas-
sung archäologischer Funde des eisenzeitlichen Mittel- und Nordeuropass. Internationales Colloquium
86
anlässlich des 100. Jahrestages des Erscheinens des Fundkataloges von Erich Blume im Jahr 1915,
Puszczykowo 2015, Kolloquien zur Vor- und Frühgeschichte, t. 23, Bonn, s. 27–50.
M H., L A., W P.
2011 Osada ludności z okresu przedrzymskiego i wczesnorzymskiego w Świętym, gmina Stargard
Szczeciński, stan. 10, [w:] M. Fudziński, H. Paner (red.) XVII Sesja Pomorzoznawcza, t. 1,
Gdańsk, s. 267–296.
M H.
1999 Zur Erforschung von kulturellem und siedlungsgeschichtlichem Wandel in Westpommern von 1.
Jh. v. u. Z. bis zum 5./6. Jh. u. Z., Ethnographisch-Archäologische Zeitschrift, t. 40, s. 241–262.
2000 Cmentarzysko ludności grupy gustowskiej na wzgórzu Młynówka w Wolinie, woj. zachodniopo-
morskie, [w:] T. Bochnak, R. Madyda-Legutko (red.) Superiores Barbarii. Księga ku czci Profesora
Kazimierza Godłowskiego, Kraków, s. 241–253.
2006 Cmentarzysko ludności kultury jastorfskiej z fazy marianowickiej oraz grób z młodszego okresu
przedrzymskiego w Troszynie, pow. Kamień Pomorski, stan. 10, [w:] W. Nowakowski, J. Borkow-
ski, A. Cieśliński, A. Kasprzak (red.) Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu. Materiały z konferencji „Goci
na Pomorzu Środkowym” Koszalin 28–29 października 2005 r., Koszalin, s. 83–105.
2007 Grób wojownika z młodszego okresu przedrzymskiego z Troszyna, powiat Kamień Pomorski,
stan. 10, [w:] M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk (red.) Wojskowość ludów Morza Bałtyckiego.
Wojskowość ludów Morza Bałtyckiego. Mare Integrans. Studia nad dziejami wybrzeży Morza
Bałtyckiego. Materiały z 2 Międzynarodowej Sesji Naukowej Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego.
Wolin 4-6 sierpnia 2006, Wolin, s. 28-43.
2010 Wczesnorzymski pochówek z Troszyna, pow. Kamień Pomorski, [w] A. Urbaniak, R. Procho-
wicz, I. Jakubczyk, M. Levada, J. Schuster (red.)Terra Barbarica. Studia ofiarowane Magdalenie
Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin, Monumenta Archaeologica Barbarica, Seria Gemina, t. 2,
Łódź–Warszawa, s. 357–366.
2012a Wprowadzenie do problematyki kulturowej zabytków z okresu wpływów rzymskich i wczesnej
fazy okresu wędrówek ludów, [w:] K. Kowalski, D. Kozłowska-Skoczka (red.) Zaginione – Oca-
lone. Szczecińska kolekcja starożytności pomorskich. Okres przedrzymski – okres wędrówek ludów.
Katalog zabytków, Szczecin, s. 203–222.
2012b Lekowo, gm. Świdwin, pow. Świdwiński, woj. zachodniopomorskie (niem. Leckow, Kreis Bel-
gard). Wyposażenie grobu, [w:] K. Kowalski, D. Kozłowska-Skoczka (red.) Zaginione-Ocalone.
Szczecińska kolekcja starożytności pomorskich. Okres przedrzymski – okres wędrówek ludów – katalog
zabytków, Szczecin, s. 259–260.
2012c Wyposażenie grobu. Sierosław, gm. Wolin, pow. kamieński, woj. zachodniopomorskie, [w:]
K. Kowalski, D. Kozłowska-Skoczka (red.) Zaginione – Ocalone. Szczecińska kolekcja starożytności
pomorskich. Okres przedrzymski – okres wędrówek ludów. Katalog zabytków, Szczecin, s. 278.
2012d Zapinka. Święcianowo, gm. Malechowo, pow. sławieński, woj. zachodniopomorskie (niem. Wie-
senthal, Kreis Schlawe), [w:] K. Kowalski, D. Kozłowska-Skoczka (red.) Zaginione – Ocalone.
Szczecińska kolekcja starożytności pomorskich. Okres przedrzymski – okres wędrówek ludów. Katalog
zabytków, Szczecin, s. 292.
M -L R.
1986 Die Gürtelschnallen der Römischen Kaiserzeit im mitteleuropäischen Barbaricum, BAR International
360, Oxford.
1990 Gürtelhaken der frührömischen Kaiserzeit im Gebiet des mitteleuropäischen Barbaricum,
Przegląd Archeologiczny, t. 37, s. 157–180.
2011 Studia nad zróżnicowaniem metalowych części pasów w kulturze przeworskiej. Okucia końca pasa,
Kraków.
M U.
2000 Uwagi na temat genezy obrządku szkieletowego na Pomorzu na przełomie młodszego okresu
przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich, [w:] R. Madyda-Legutko, K. Godłowski, T. Bochnak
(red.) Superiores barbari. Księga ku czci Profesora Kazimierza Godłowskiego, Kraków, s. 255–269.
87
M M.
2011 Migration und Adoption. Ein differenziertes Modell zur Erklärung der La-Tène-Zeitlichen Prze-
worsk-Funde in Deutschland, [w:] G. Domański (red.) Nadodrze w Starożytności. Konferencja
Grabice, 23–30 czerwca 2004 roku, Zielona Góra, s. 61–74.
M -Š K.
1963 Die Anfänge der römischen Kaiserzeit in Böhmen, Fontes Archaeologici Pragenses, t. 6.
1965 Zur Chronologie der ältesten römischen Kaiserzeit in Böhmen, Berliner Jahrbuch für Vor- und Früh-
geschichte, t. 5, s. 103–174.
M A.
1957 Formenkreise der älteren römischen Kaiserzeit im Raum zwischen Havelseenplatte und Ostsee,
[w:] O.F. Gandert (red.) Berliner Beitrage zur Vor- Und Frühgeschichte für das Ehemals Staatliche
Museum für Berlin und den Staatlichen Vertrauensmann für die kulturgeschichtlichen Bodenalter-
tümer des Landes Berlin, B. t. 1, Berlin.
N I.
1958 Ein kaiserzeitlisches Brandgrubengrab aus Wusterhusen, Kr. Wolgast, Ausgrabungen und Funde,
t. 3, s. 81–84.
P I.
1967 K otázce účelu závěsných jehlicových bodců z doby řimsé, Archeologické Rozhledy, t. 19, s. 355–
367.
R E.
1979 Die römischen Fibeln aus Augst und Kaiseraugst, Forschungen in Augst, t. 3, Augst.
R B.
2010 Młodszy okres przedrzymski na Pomorzu Zachodnim i Przednim (III–I w. p.n.e.), Szczecin.
2013 Badania cmentarzyska w Czelinie, gm. Mieszkowice, pow. gryfiński, stan. 23. Zarys problematyki
grupy lubuskiej, [w:] A. Chludziński (red.) Nadodrzańskie spotkania z historią. Polsko-niemiecka
konferencja naukowa, Czelin, gm. Mieszkowice, 2 marca 2013, Pruszcz Gdański, 2013, s. 11–33.
2014a Stan badań nad grupą lubuską, [w:] A. Chludziński (red.) Nadodrzańskie spotkania z historią.
II polsko-niemiecka konferencja naukowa, Mieszkowice 25 kwietnia 2014 r., Pruszcz Gdański,
s. 11–26.
2014b Główne kierunki badań nad okresem wpływów rzymskich w rejonie kolana Odry, Rocznik
Chojeński, t. 6, s. 7–28.
2014c Fragmenty drewnianej płyty tarczy z grobu popielnicowego nr 82 z cmentarzyska grupy lubuskiej
w Czelinie, pow. gryfiński, stan. 23, [w:] R. Madyda-Legutko, J. Rodzińska-Nowak (red.) Hono-
ratissimum Assensus Genus est Armis Laudare. Studia dedykowane Profesorowi Piotrowi Kaczanow-
skiemu z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin, Kraków, s. 247–253.
2015a Uzbrojenie w okresie wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu na przykładzie cmentarzyska
w Czelinie, gm. Mieszkowice, stan. 23, [w:] A. Chludziński (red.) III Nadodrzańskie spotkania
z historią 2015, Pruszcz Gdański, s. 11–35.
2015b The Roman Period in Lower Oder region, Recherches Archaéologiques, t. 7, s. 11–116.
2016a Die Bewaffnung der Römischen Kaiserzeit im unteren Odertal am Beispiel des Graberfeldes von
Czelin (Zellin), Gem. Mieszkowice, Fndst 23, Ethnographisch-Archäologische Zeitschrift, t. 55
(2014), 157–187.
2016b Importy rzymskie na dolnym Nadodrzu w świetle badań cmentarzyska w Czelinie, gm. Mieszko-
wice, stan. 23, [w:] A. Chludziński (red.) IV Nadodrzańskie spotkania z historią 2016, Pruszcz
Gdański–Mieszkowice, s. 11–34.
2017 Dolne Nadodorze w okresie wpływów rzymskich – wpływy i nurty kulturowe, [w:] M. Fudziński,
W. Świętosławski, W. Chudziak (red.), Pradoliny pomorskich rzek. Kontakty kulturowe i handlowe
społeczeństw w pradziejach i wczesnym średniowieczu, Gdańsk, s. 239–272.
88
2018a Groby elit z wczesnego okresu rzymskiego na dolnym Nadodrzu na przykładzie cmentarzyska
w Czelinie, gm. Mieszkowice, stan. 23, [w:] A. Chludziński (red.) VI Nadodrzańskie spotkania
z historią 2018 / 6. Treffen mit der Geschichte an der Oder, Pruszcz Gdański, s. 11–29,
2018b Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Czelinie, gm. Mieszkowice, pow. Gryfino, [w:]
E. Trawicka (red.), XX Sesja Pomorzoznawcza, Gdańsk, s. 111–124.
2018c Badania weryfikacyjne cmentarzyska z okresu wpływów rzymskich w Starych Łysogórkach, gm.
Mieszkowice, pow. Gryfino, stan. 5 (AZP 43-03/7) w roku 2014, [w:] E. Trawicka (red.), XX Sesja
Pomorzoznawcza, Gdańsk, s. 141–143.
R E.
1998 Ostrogi krzesowate z ziem polskich, [w:] J. Ilkiær, A. Kokowski (red.) 20 lat archeologii
w Masłomęczu, t. 1, Lublin, s. 165–188.
S E.
1994 Die halbkugeligen germanischen Schildbuckel der jüngeren römischen Kaiserzeit, [w:] C. Car-
nap-Bornheim (red.) Beitrage zu römischer und barbarischer Bewaffnung in den ersten vier nach-
christlichen Jahrhunderten, Lublin-Marburg, s. 357–367.
S J.
2007 Wpływy wielbarskie na zachód od Odry, [w:] M. Fudziński, H. Paner (red.) Nowe materiały i in-
terpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, Gdańsk, s. 433–456.
2010 Lübsow. Älterkaiserzeitliche Fürstengräber im nördlichen Mitteleuropa, Bonner Beitrage zur Vor-
und Frühgeschichtlichen Archäologie, t. 12, Bonn.
T I.
2018 Analiza antropologiczna ciałopalnych szczątków ludzkich z Czelina z pochówkami szkieletowymi,
Szczecin – praca w maszynopisie.
T M.
1998 Cmentarzysko płaskie kultury wielbarskiej z późnego okresu rzymskiego w Kamienicy Szlache-
ckiej, gmina Stężyca, woj. Gdańskie, stanowisko 3, [w:] M. Dworaczyk, P. Krajewski, E. Wilgocki
(red.), Acta Archaeologica Pomoranica, t. 1, Szczecin, s. 113–120.
U J.
2012 Funde von einem germanischen Gräberfeld bei Malchin, Lkr. Mecklenburg-Seenplatte, Archäologische
Berichte aus Mecklenburg-Vorpommern, t. 19, s. 76–94.
V T.
1965 Zur Neugliederung der eingliederiegen Armbrustfibeln mit breitem Fuβteil (Almgren Gruppe I,
10–14), Bodendenkmalpflege in Mecklenburg 1964, s. 175–225.
V H.-U.
1998 Bundesländer Mecklenburg-Vorpommern, Corpus der römischen Funde im europäischen Barbar-
icum. Deutschland, t. 3, Bonn.
2006a Römische Waffen in Mecklenburg-Vorpommern – Bilanz der Materialaufnahme fur das Corpus
römischer Funde, [w:] C. Carnap-Bornheim (red.) Beitrage zu römischer und barbarischer Bewaff-
nung in den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten, Lublin-Marburg, s. 261–270.
2006b Hagenow in Mecklenburg – ein frühkaiserzeitlicher Bestattungplatz und Aspekte der römisch-
germanischen Beziehungen, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission, t. 86, s. 19–59.
V T.
1995 Studien zu Fibelformen der jüngeren vorrömischen Eisenzeit und ältesten römischen Kaiserzeit.
Bericht der Römisch – Germanischen Kommission / 1994, Berlin, s. 147–282.
W P.
2002 Przyczynek do rozplanowania cmentarzysk ludności kultury wielbarskiej w Polsce – badania sta-
nowiska 12 w Jordanowie, pow. świebodziński, województwo lubuskie, [w:] J. Wrzesiński (red.)
Popiół i kość. Funeralia legnickie, t. 4, Sobótka–Wrocław, s. 401–407.
89
W J.
1985 Die spätkeltischen und römischen Bronzegefäße in Polen, Bericht der Römisch-Germanischen
Kommission, t. 66, Mainz/Rhein, s. 123–320.
1987 Die Bronzeeimer mit Delphinattaschen in Mitteleuropa im Lichte der archäologischen und me-
tallurgischen Untersuchung, Zeitschrift für Archäologie, t. 21, s. 25–45.
1991 Produkcja i pochodzenie rzymskich naczyń „brązowych”, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej,
t. 39, Nr 3, s. 279–316.
W M. R.
1964 Uzbrojenie ludności Pomorza Zachodniego u progu naszej ery, Materiały Zachodniopomorskie,
t. 9, s. 9–166.
W R.
1961 Osada i grób z okresu rzymskiego w Cedyni nad Odrą, Materiały Zachodniopomorskie, t. 6,
s. 97–158.
1967 Cmentarzysko z okresu późnolateńskiego i rzymskiego w Warszkowie, pow. Sławno, Materiały
Zachodniopomorskie, t. 11 (1965), s.179–280.
1970 Napływ importów rzymskich na północ od środkowego Dunaju, Archeologia Polski, t. 15, s. 207–
252.
1978 Achim Leube, Die römische Kaiserzeit im Oder-Spree-Gebiet, Veröffentlischungen des Museums
für Ur- Und Frühgeschichte, t. 9, Potsdam, 1975, s. 227; w tym 16 rycin, 32 tablice, 4 tabele,
8 map oraz 1 kartogram, Materiały Zachodniopomorskie, t. 21 (1975), s. 379–384.
1981 Grupa lubuska, [w:] J. Wielowiejski (red.) Prahistoria ziem polskich, t. V. Późny okres lateński
i okres wpływów rzymskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, s. 205–209.
1993 Ceramika kultury wielbarskiej między Bałtykiem a Morzem Czarnym, Szczecin.
1995 Lubowidz. Ein birituelles Gräberfeld der Wielbark-Kultur aus der Zeit vom Ende des 1. Jhs.
v. Chr. bis zum Anfang des 3. Jhs. n.Chr., Monumenta Archaeologica Barbarica, t. 1, Kraków.
1997 Lubieszewo. Materiały do studiów nad kulturą społeczności Pomorza Zachodniego w okresie od
IV w. p.n.e. do I. w. n.e., Szczecin.
Z R.
1989 Studien zu germanischen Schilden der Spätlatène – und der römischen Kaiserzeit im freien Germani-
en, BAR International Series 505, Oxford.
Ż D.
2013 The Absence of Cremation Sites within Cemeteries of the Przeworsk and Wielbark Cultures in the
Roman Period in Great Poland, Sociology and Anthropology, t. 1(2), s. 111–117.
90
LIMITES
CONTINUATIO
Ondrej Šedo
Archeologický ústav AV ČR Brno
ŘÍMSKÉ ZÁSAHY DO BARBARIKA NAD SEVERNÍM

DUNAJEM
ABSTRACT: Beginnings of Roman interventions upon the territory north-

ward from the middle Danube river are traditionally connected with the
period around the turn of the era when this river became a part of the Im-
perial border. Roman activities, even the indirect ones, however were signi-
ficant already during the Laten period. Roseldorf in Lower Austria, Němči-
ce na Hané in Moravia and Nowa Cwrekwia in Upper Silesia were places
to where celtic warriors returned, those who did mercenary services in the
mediterranean states, usually on the Roman enemy side. Another indirect
impact or Rome held his significance during the whole of the Roman pe-
riod (diplomacy, personal contacts, luxury goods trade), eventhough some
cases had not been recorded either in ancient literary sources or by me-
ans of archaeological findings. As an example we can take salt, a comodity
probably imported for the Danubian barbarians from Roman provinces.
Direct Roman interest in the Danubian territory already during the Laten
period has been confirmed by surprising discoveries at the Bratislava castle.
Architecturally imposing buildings made by Roman technical procedures
have been found here. The extensive site originated here probably already
before the first half of the first century BC. An interest in another site, De-
vin, around the end of the Laten period has been confirmed by findings of
numerous coins and imported items. For the Augustan period we have got
Roman military activities confirmed in Devin (barracks for military units,
a tower), in Engelhatstetten (an extensive temporary camp) and in Mušov
(the camp Mušov-Neurissen I with a building of the wood-clay construction
which should have served as military baths). The last mentioned site shows
signs of an unfinished camp, there should have been built a hiberna here for
a stay of a big military unit. Military events in the time of the Marcomannic
wars refer to numerous temporary camps of various dimensions (from 1 ha
to more than 40 ha). The most distant camps from the Danube are situated
in Jevíčko in northern Moravia, in Olomouc and in Hulín – Pravčice in
the foreground of the Moravian gate. Another camp obviously used Roman
army during winter months between the years 179 and 180 in Trenčín in
Ondrej Šedo
western Slovakia. The military camp of Iža (the ancient Kelemantia) was
built on the northern bank of the Danube. It finished due to a barbarian
attack near the end of the Marcomannic wars. At the same time a system of
Roman fortifications existed also on the Burgstall hill in Mušov in southern
Moravia where two walled Roman buildings were found. The masonry buil-
dings in other sites (e.g. Stupava, Devin, a newly established camp in Iža) are
witnesses of permanent Roman interest in the territory northward from the
Danube. Some of the sites (first-of-all Cífer-Pác, Podunajské Biskupice and
Veľký Kýr in Slovakia, Oberleiserberg in Lower Austria) with Roman walled
buildings served as residences of the autochthon elites. They were a part
of material support which should have increased local governors´ interest
in cooperation with the Roman empire. The Romans made three attempts
on annexation of the above-danubian barbaricum (in the year 6 AD, in the
time of the marcomannic wars and during the government of the emperor
Valentinianus I). But each time they failed.
KEYWORDS: Middle Danube region, Imperium Romanum, barbarians,
Roman army, Roman temporary camps, Roman architecture.
ÚVOD
Předmětem našeho zájmu z hlediska prostoru bude území na jihu vymezené řekou
Dunaj, v úseku mezi rakouským regionem Waldviertel a ohbím veletoku u maďar-
ského Vacova, kde se řeka obrací k jihu. Ze západu pak bude probíhat hranice sledo-
vaného prostoru po výšinách oddělujících českou kotlinu od Pomoraví. Nebudeme
se tedy věnovat místům v české kotlině, a akceptujeme zatímní představu, že jak za
tažení proti Marobudovi, tak i v době markomanských válek Římané (nebo přesněji
řečeno římští vojáci) na území Čech nevstoupili. Na severu sledovanou oblast vyme-
zují horské terény přerušené Moravskou branou, a Karpaty, až k místům na východě
Slovenska. Alespoň okrajově budou sledované kontakty římského světa s populacemi,
které žily v prostoru Velké evropské nížiny, jakkoliv zatím pro skutečné zásahy Říma
do tohoto prostoru nemáme doklady. S ohledem na současné geografické členění
se budeme obírat především Pomoravím a naddunajskou částí Dolního Rakouska,
která v době římské přímo souvisela s moravským územím. Z hlediska geomorfologie
k oběma regionům náleží také slovenské Záhoří, ležící mezi karpatským hřebenem
a dolním tokem řeky Moravy. Na východní straně Karpat leží jihozápadní Slovensko,
další prostor s četnými lokalitami. Na východním okraji celé oblasti, v prostoru již-
ních výběžků hor středního Slovenska, probíhala hranice vymezující podle představ
starověkých geografů Germánii z východní strany. Území východního Slovenska, kte-
ré už náleželo k Sarmatii, budeme věnovat pozornost pouze okrajově. Je vzdálené od
římských hranic na středním Dunaji, je však nutno evidovat stopy římského působe-
ní, které mohlo přicházet jak od jihozápadu, z Pannonie, tak i od východu, z římské
Dácie.
94
Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem
Z hlediska času, jemuž se chceme věnovat, je nutno, s ohledem na charakter zása-

hů, vymezit dvě zcela různé etapy. První předcházely tažení keltských kmenů ve starší
části laténského období, při kterých se posunovaly k jihu, až do Itálie, na Balkán, do
Řecka a až do Malé Asie (nově přehled D. Repka 2019). K nepřímým a nezáměrným
zásahům Říma do poměrů v oblasti ležící na sever od středního Dunaje došlo v době
etablování římské moci na Apeninském poloostrově, kdy na nové poměry některé
keltské skupiny reagovaly odchodem do severněji ležících končin. Poněkud jinou
podobu měly další střety s Římem, jejichž důsledky se projevily až v naddunajském
prostoru. Keltové se v druhé etapě angažovali, jako žoldnéři, v celé mediteránní oblas-
ti, kde se bojů obvykle účastnili na straně římských nepřátel. Pak se vraceli do střední
Evropy nejen s povědomím o jiném civilizačním okruhu, ale také vybaveni platbami
za prokázané služby. Do střední Evropy si přinášeli mince a také kořist, která zřejmě
zahrnovala nejen drahé kovy a jiné výrobky, ale zřejmě také hospodářská zvířata.
Začátek nepřímých zásahů Říma do námi sledovaného prostoru lze spojovat s pů-
sobením keltských žoldnéřů už za 1. punské války (264–241 před Kr.) a odpovídající
akce provázené návraty bojovníků lze spojovat s obdobím 2. punské války (218–201
před Kr.). Intencionální, s mocenskými, politickými a vojenskými zájmy Impéria
spojené římské aktivity nejsou pak spojeny až s dobou, kdy se Dunaj se stal hraniční
řekou. Docházelo k nim už v době laténské, jak to dokládají nedávné nálezy z Brati-
slavského hradu. A před nástupem germánských kmenů do středoevropského prosto-
ru došlo i k první válečné výpravě, která se dotkla kmenů nejméně v prostoru dnešní-
ho Slovenska. Byla jí výprava Marca Vinicia (J. Dobiáš 1964, s. 70–72). O přímou,
a zřejmě trvalou kontrolu naddunajských území se pokusili Římané pouze potřikrát.
Za výpravy roku 6, v době expedic podniknutých za vlády Marca Aurelia v průběhu
markomanských válek, a za výpravy, kterou roku 375 ukončila smrt císaře Valenti-
niana I. v Brigetiu, u břehu řeky Dunaj. O jiných taženích, včetně už zmíněné akce
Marca Vinicia a neúspěšné výpravy císaře Domitiana proti Markomanů roku 89,
nemáme jasné informace, a zmínky o bojích s kmeny na Dunaji nedovolují určit, zda
došlo pouze k vytlačení barbarů za hranice, anebo i římská vojska překročila hranice.
Je nutno připomenout, že zasahování týkající se Říma se odehrávalo také v opač-
ném směru. Domácí obyvatelstvo a jeho elity měly svoje vlastní zájmy, někdy jim
vyhovovala spolupráce s Římany, jindy představovali latentní hrozbu anebo proti nim
vedli váleční akce. Území ovládaní Římem a i vlastní Itálie byly vystaveny barbarským
útokům, a v některých dobových situacích se zapojovali bojovníci barbarských kme-
nů do vnitřních válek v římském světě (například v době nastolení vlády flaviovské
dynastie), popřípadě bojovali za římské zájmy proti jiným skupinám barbarů (král
pohřbený v Mušově). Tyto projevy samostatného jednání místních elit poznáváme
nepřímo, na základě římských kroků. A vlastně po celou dobu římskou zajišťování
klidu vyžadovalo, aby Římané vykonávali politickou kontrolu barbarika, udržovali
diplomatické vztahy, udržovali spojení s vládnoucími dynastiemi a podporovali pro-
střednictvím peněz a hmotných statků místní elity. Oslabovali sílu protivníků, když
95
Ondrej Šedo
využívali služeb cizích válečníků a zařezovali je do služeb v římském světě, za římskou

hranicí kontrolovali a schvalovali přesuny kmenů anebo jejich částem umožňovali
přesídlení na své území. A všechny tyto komunikace nezůstávaly bez důsledků, které
se projevovaly v námi sledované oblasti.
ZDROJE POZNÁVÁNÍ
Pro sledování středoevropského barbarika, se zaměřením na jeho jižní část, mají

zvláštní význam antické písemné prameny. V poslední době byly představeny ve
dvou moderně koncipovaných edicích (D. Bartoňková, I. Radová 2010; P. Valacho-
vič 1998). Nerozvíjelo se ale odpovídající, historické bádání, a jediným dílem, které
sumarizuje poznatky o období mezi laténem a začátkem středověku je kniha Josefa
Dobiáše Dějiny československého území před nástupem Slovanů (J. Dobiáš 1964).
Dílo vydané v šedesátých letech 20. století přitom bylo připraveno v podobě ruko-
pisu už dlouho předtím, a zaznamenává stav poznání, které bylo aktuální už téměř
před sedmi desetiletími. Pouze v některých tematických okruzích došlo k analýzám,
které posunují znalosti na novou úroveň. Týká se to především úspěšného bádání
vycházejícího z přístupů archeologie pro dobu začátků germánského osídlení v české
kotlině, kdy došlo k významným změnám v celkovém obraze doby starší doby římské
(například V. Salač 2008, s. 26–32, 114–126), inovativní změny se ale týkají poměrů
v české kotlině a pouze zprostředkovaně mají význam pro námi sledovanou oblast.
Při této příležitosti ne vhodné upozornit, že Vladimír Salač upozorňoval opakovaně
na chybnou tendenci uplatňovanou v archeologické práci, kdy naše bádání zaměřené
na problematiku doby římské svoje závěry programově a přímočaře spojuje s výsledky
historického poznávání, přičemž takový postup je nutno označit za metodicky vadný
(V. Salač 2006; 2008, s. 31, 32).
Vlastní archeologické poznávání problematiky doby římské, se zaměřením na
studium dokladů o římské přítomnosti v Podunají a na někdejším československém
území, začalo být pěstováno na profesionální úrovni v meziválečném období. V jeho
závěru byla „římská problematika“ pro území jižního Slovenska shrnuta v díle Vojtě-
cha Ondroucha Limes Romanus na Slovensku (V. Ondrouch 1938). Díla věnovaná
problematice římských aktivit v naddunajské oblasti s ambicemi nastolení synté-
zy z pozic historie a archeologie v současnosti chybí, publikační výstupy zůstávají
v úrovni tematicky anebo geograficky zaměřených prací. V širších souvislostech byly
dosažené výsledky představeny pouze v rámci přehledů, které měly oslovit nejen od-
borníky, ale i širší zainteresovanou veřejnost (například H. Friesinger et al. 2002;
S. Jilek 2009; M. Kandler, H. Vetters 1989; B. Komoróczy, M. Vlach 2018; M. Mu-
silová, V. Turčan 2012; B. Novotný 1995). Nepodařilo se připravit ani monografie,
které by v plném záběru sledovaly vybranou problematiku anebo konkrétní lokalitu,
s uvedením všech nálezů a nálezových situací zaznamenaných v průběhu výzkumů;
zatím jedinou výjimku představuje dílo Kristiána Elscheka vydané roku 2017 (Brati-
96
slava-Dúbravka: Germanischer Fürstensitz mit römischen Bauten und die germanis-

che Besiedlung. Nitra).
Zprávy zaznamenané v antických písemných pramenech jsou svědectvím o setrva-
lém zájmu středomořského a římského světa o události, které se odehrávaly v barbari-
ku. Jimi představený obraz se významným způsobem podařilo doplnit a zpřesnit pro-
střednictvím archeologické analýzy zaměřené na problematiku nástupu germánského
osídlení v české kotlině, s významem pro poznání poměrů i v námi sledovaném pro-
storu. Ukázalo se, že Markomané přicházející do této oblasti podle zpráv antických
autorů začátkem kolem přelomu 2. a 1. decénia před zlomem letopočtu představovali
až druhou vlnu germánských osadníků, a pouze doplnili příbuzné obyvatelstvo žijící
tam už nejméně od padesátých nebo čtyřicátých let před Kr. Už tehdy došlo k vystří-
dání Keltů novým obyvatelstvem. Nově se podařilo identifikovat i nositele této vlny
– kmen Kvádů (V. Salač 2018), kteří se později přesunuli až na Slovensko, kde setrvali
v těsném sousedství římského impéria po zbytek doby římské.
V minulosti byly získány informace o římském zásahu do naddunajského barba-
rika při výzkumech u archeologických lokalit s doklady římských stavebních aktivit.
Další sumu dat od počátku devadesátých let 20. století přineslo v Rakousku, na ji-
hozápadním Slovensku a na Moravě studium krátkodobých vojenských táborů řím-
ských vojsk. Stejné aktivity římských vojsk pak potvrzují stopy jejich přítomnosti za-
chované v podobě nálezů z okruhu militarií, které se nalézají ve výplních barbarských
sídlištních objektů, a zmínit lze také zánikové, katastrofické horizonty identifikované
na sídlištích domácího obyvatelstva.
Předmětem našeho zájmu v tomto textu nejsou artefakty z okruhu zboží distri-
buovaného zřejmě v rámci obchodních vztahů, s vědomím, že pak mohou zůstávat
nepovšimnuté dary předávané reprezentanty Říma místním elitám, a i výrobky nebo
další komodity, například hospodářská zvířata, směřující v podobě darů Římanů
k elitám a i řadovým příslušníkům komunit. Zatím nebyla rozpracovaná metodika
umožňující identifikovat kořist získanou při vpádech do provincií, na druhé straně se
podařilo najít místa, kde byly na barbarském území domácím obyvatelstvem zpraco-
vávané kovové předměty získané z ploch krátkodobých táborů opuštěných římskými
vojsky (I. Cheben, M. Ruttkay 2010).
Představení problematiky s upřednostněním času není možné, proto náš výklad
nebude homogenní. Postavení a využití jednotlivých areálů se v průběhu doby mě-
nilo, nelze proto připravit sumář vycházející z přehledu aktuálně nastolovaných in-
terpretací. Jistou pozornost je nutno věnovat alespoň minimalistickému popisu míst
a reálií, a jejich vyhodnocení. Přednost přitom má v našem textu uvedení skutečnos-
tí, které anticipují další, zatím neřešené problémy. Množství informací a materiálů
k zvolenému tématu je dnes mimořádně velké, v literatuře jsou ale přístupné jen jisté
bloky údajů odpovídající v některých případech sdělením z doby prvních objevů.
Na daném rozměru sdělení není možné podrobně uvádět všechny odkazy na od-
bornou literaturu, zmiňovány jsou proto práce s významem pro poznání aktuálně
platného stavu poznání.
97
Ondrej Šedo
VZDÁLENÉ KONTAKTY A PRVNÍ INTERAKCE OSOB POCHÁZEJÍCÍCH

ZE ZEMÍ SEVERNĚ OD STŘEDNÍHO DUNAJE S ŘÍMSKÝM IMPÉRIEM
KONTAKTY NEPŘÍMÉ A Z HLEDISKA ŘÍMANŮ NEZÁMĚRNÉ
První, starobylé hmotné projevy komunikací lidí z míst na sever od středního Dunaje
s prostorem kontrolovaným římským impériem má archeologické bádání k dispozici
už delší dobu. Už půlstoletí je známý dobře definovatelný a jasně interpretovaný
artefakt – aes grave, litá měděná mince pocházející z laténského objektu zkoumaného
roku 1961 v Nitře na jižním Slovensku. Náleží k typu platidel zhotovovaných v Římě
v době, kdy tam začínali zavádět svůj vlastní mincovní systém s odpovídajícími min-
cemi. Blok litého kovu ve tvaru kruhu o průměru 6,2 cm a úctyhodné váze (239,41 g)
měl náležet k emisím z let 235–220 před Kr. Eva Kolníková (1980, s. 11, 45, 46, obr.
1) jeho přesun z Itálie na místo nálezu na jižním Slovensku dává do souvislosti s od-
chodem některých příslušníků keltských kmenů z Apeninského poloostrova k severo-
východu. Mohlo k tomu dojít například v době následující po bitvě u Telamonu (225
před Kr.), kdy se Římanům jednoznačně podařilo zastavit nápor Keltů. Později, když
došlo k porážce Hannibalových vojsk ve druhé punské válce (218 až 201 před Kr.),
Keltové velmi rychle ztráceli své pozice v celé Předalpské Gallii, a řešení svých problé-
mů mohli vidět v hledání jiných končin, kam by mohli hledat nová sídla. Jinou dobo-
vou situaci představují nálezy získané v Němčících na Hané. Bylo zde identifikované
neopevněné (?) mocenské a industriální centrum moravských Keltů v předopidál-
ním období. Významnou část nálezů představují mince zhotovované na místě a další
ražby pocházející z různých míst keltské střední Evropy. Překvapením jsou platidla
pocházející ze značně vzdálených míst ve Středomoří. Významná část z celkem 1176
zpracovaných mincí získaných v tomto areálu (E. Kolníková 2012) nemá představo-
vat doklady dálkových obchodních kontaktů. Reprezentují totiž jiné typy manipulací
s penězi, jichž se účastnili lidé, kteří pobývali na této moravské lokalitě (M. Čižmář,
E. Kolníková 2006; M. Čižmář, E. Kolníková, H.Ch. Noeske 2010). Při výčtu zdro-
jových oblastí Eva Kolníková (2012, s. 58–67) uvádí 1. prostor mezi Černým mo-
řem, Středozemním mořem a východním pobřežím Adriatiku (s Thrákií, Illyrikem
a Makedonií), 2. Sicílii a Apeninský poloostrov (s Římem, Etrurií a s oblastí „Graecia
Magna“ na jihu Itálie), 3. severní Afriku (Kartágo, Egypt) a konečně 4. severozápadní
pobřeží Středozemního moře (prostor označovaný jako „Gallia Graeca“ s Massalií).
Takové mince, s největším podílem ražeb z období zahrnujícího léta 330 až 100
před Kr., se měly dostat do rukou Keltů, kteří se jako žoldnéři účastnili bojů ve Stře-
domoří, a později se vraceli do středoevropského prostoru (M. Čižmář, E. Kolníková,
H.Ch. Noeske 2008, s. 682–686). Obvykle drobné nominály mincí získaných v prů-
běhu služby se pak staly součástí nálezového fondu na středoevropské lokalitě. Hans
Christian Noeske (M. Čižmář, E. Kolníková, H. Ch. Noeske 2008, s. 687, 688, Abb.
13) rekonstruoval i hlavní trasy, jimiž se měly tyto mince, spolu se svými nositeli,
dostat do moravského prostoru (obr. 1); k těmto přesunům mělo dojít po 2. punské
válce (264–241 před Kr.), anebo po 6. syrské válce (170–168 před Kr.), ve které se
98
střetli egyptští Ptolemaiovci a Seleukovci ovládající Sýrii. Tato válka přitom před-
stavovala pouze satelitním konflikt jiného, významnějšího válečného střetu, který je
označovaný jako 3. makedonská válka. Ta byla ukončena bitvou u Pydny (168 před
Kr.), kde Římané vedení Luciem Aemiliem Paulem rozhodným způsobem porazili
vojsko krále Persea z antigonovské dynastie. Otevřeli si tak cestu k proměně make-
donského a řeckého území na provincie a stali se navíc jednoznačnými hegemony,
kteří od té doby plně kontrolovali situaci ve východním Středomoří.
Obr. 1. Města a státy emitující mince dopravené do prostoru sídliště v Němčicích na Hané při návratu
keltských válečníků – žoldnéřů, kteří se účastnili 2. punské a 6. syrské války ve Středomoří (Podle: Čižmář,
Kolníková, Noeske 2008, Abb. 13)
Do té doby představovali námezdní vojáci běžnou součást vojsk antického světa,

a mimořádně často se v nich objevovali bojovníci pocházející z keltského prostředí.
Jako příklad můžeme použít Plútarchův životopis epirského krále Pyrrhy, text s pře-
hledem událostí za léta 274–272 před Kr. V textu věnovaném krátkém období dvou
let, které uplynuly mezi návratem krále z Itálie a šarvátkou v ulicích města Argos, při
které zemřel, antický autor zmiňuje (Pyrrhos s. 26–32) oddíly gallských žoldnéřů
celkem 11 krát; ti jsou přitom účastníky bojů za tažení proti Makedonii a poté proti
Spartě, a objevují se jak na straně epirského krále, tak i v řadách jeho protivníků.
99
Ondrej Šedo
Obdobné závěry lze odvodit ze studia mincí shromážděných při výzkumu loka-
lity Nowa Cerekwia v Horním Slezsku, s podobným spektrem mincovních nálezů
(M. Rudnicki 2014, s. 47). Všechny tyto nálezy Marcin Rudnicki (2014, s. 49–51,
Pl. 10: 9, 10, 11) zahrnuje do počtu předmětů, které si keltští žoldnéři přinesli z doby
svého působení ve Středomoří. Navíc připomíná, že podle nálezů mincí na prze-
worských a jastorfských lokalitách se podobných akcí účastnili i osoby pocházející
z germánského prostředí. Pro identifikaci kontaktů osob pobývajících v Nowe Ce-
reekwii s prostorem, kam ve Středomoří směřovala agrese římské republiky, můžeme
vybrat několik mincí pocházející ze Středomoří (obr. 2). První byla ražena za vlá-
dy syrakuského tyrana Hierona I (274–216 před Kr.), další v řeckém městě Kroton
v Bruttiu (300–250 před Kr.), a poslední je drobné platidlo Mamertinů z Messany
(212–200 před Kr.). Dobře zapadají do obrazu dobové situace, kdy Římané na Sicílii,
sekundárním bojišti druhé punské války (mezi lety 218–201 před Kr.) sváděli boje
s vojenskými jednotkami Kartaginců a na ostrově museli dobývat jednotlivá města.
Ve stejném období v nejjižnější části Itálie, v Bruttiu, se nalézalo území, které využíva-
la Hannibalova vojska, přičemž v prostoru mysu Lakinion, v blízkosti města Kroton,
setrvávala podle Polybia (XV 1, 11) síly kartaginského vojevůdce v obklíčení předtím,
než se stáhla na africkou půdu.
Další lokalitou s totožným nálezovým spektrem je Roseldorf v Dolním Rakousku
(V. Holzer 2009). Tam kromě mincí zajímavý doklad kontaktů s mediteránním pro-
středím představují kosti importovaných dobytčat vyznačujících se velkým vzrůstem;
nalezly se zde dokonce i kosti osla (V. Holzer 2010, s. 8). Všechna naleziště, Němčice
na Hané a Nowa Cerekwia, a také Roseldorf jsou umístěny pokaždé v jiném geogra-
fickém prostředí, a současně se nalézají na linii s poledníkovým průběhem. To vyvo-
lává dojem jakýchsi „etapových stanic“, které kromě jiného plnily úlohu shromaždišť
lidí nabízejících svoje služby jako žoldnéři. Mince indikují aktivní podíl lidí z tohoto
prostředí na událostech, které probíhaly v průběhu let, kdy se římská republika stala
dominantní silou v celém Středomoří, jak to definoval řecký historik Polybios ve
svém díle, kde zachycuje období let 264–144 před Kr.
INTERAKCE BARBARŮ A ŘÍMANŮ, PROBLÉM NEPŘÍMÝCH ZÁSAHŮ

ŘÍMA VYBRANÉ PŘÍKLADY Z PRŮBĚHU DOBY ŘÍMSKÉ
Nálezy z pásu území v severním předpolí polských pohraničních reprezentované la-

pidárně situací v Nowe Cerekwiji ukazují, že i extrémně vzdálené, severní enklávy
keltského osídlení náležely k okruhu „monetárních civilizací“, plynule navazujících
na oblast státních útvarů v jižněji položených částech Evropy. Věnovali jsme této eta-
pě, s latentními projevy zásahů, zvýšenou pozornost, k obdobným interakcím totiž
docházelo i v průběhu doby římské, kdy keltské osídlení ve středovýchodní Evropě
vystřídalo obyvatelstvo germánské. I tehdy zůstaly tyto vzdálené barbary osídlené
oblasti vůči římskému impériu setrvale v nezměněném postavení. Předpokládáme
100
Obr. 2. Messana a Syrakusy na Sicílii a Kroton v Bru u, města, která v průběhu 2. punské války (218–201
před Kr.) razila mince přinesené keltskými žoldnéři do prostoru sídliště v Nowe Cerekwii v Horním Slezsku
zatím, že platí dosavadní stav poznání, a v budoucnu nebude prokázán přímý mo-
censký a vojenský zásah římského impéria i do české kotliny a do dnešního polského
území.
Oboustranná komunikace obou světů ale existovala. Především v rovině personál-
ních kontaktů je těžko doložitelná, latentní. Přitom stojí nejen na začátku interakcí
barbarského a římského světa, existuje ale až do konce doby římské. Mnohem inten-
zivnější kontakty musíme očekávat v zóně poblíž limitu, kde například roku 175 po
Kr. při výčtu mírových podmínek podle Cassia Diona (např. 71, 11) byla zaznamena-
ná regulace práv barbarů, kteří navštěvovali římská tržiště. Jiný příklad archeologicky
zatím nezaznamenaného působení představují skupiny lidí z římského původu, kteří
se ocitli v držení autochtonů za markomanských válek. Ke změně jejich postavení do-
šlo po právní úpravě regulující výkup zajatců s podporou římského státu. Paradoxně
došlo k zhoršení situace – zvýšil se zájem barbarů o držení cizích osob, protože nově
představovali zaručený zdroj peněz (M. Olszta-Bloch 2001). Zatím však archeolo-
gické projevy přítomnosti velkých skupin zajatců nebyly zaznamenané. Přitom roku
175, jak uvádí Cassius Dio (71, 13), měli Kvádi s Markomany předat Římanům
100 000 takových jedinců.
101
Ondrej Šedo
Kromě záměrných zásahů do naddunajského prostoru (prostřednictvím vojen-

ských akcí, politickým a diplomatickým jednáním, prosazování hospodářských zá-
jmů) se v životě barbarských populací v nepřímé podobě projevovaly důsledky vá-
lečných a loupežných akcí směřujících do římských provincií, popřípadě až do Itálie.
Četné zprávy je zaznamenávají především pro dobu první ofenzívy barbarů v začátku
markomanských válek. Pokud došlo k útokům na opevněná města, nepochybně ne-
byla uchráněna před devastací a pleněním nechráněná sídla. Inventář, který přesou-
vali útočníci jako kořit k severu, by mělo být možné rozeznat v nálezových fondech.
Odpovídající analýzy připravil Dénés Gabler, který se zaměřil na nálezy terry sigillaty
(D. Gabler 1994; 2017). Náročnost takového studia a nadměrně velkou škálu mož-
ných však ukazují analýzy vybraných ploch v prostoru municipia Flavia Solva v ně-
kdejší římské provincii Noricum (Ch. Hinker 2014).
Pro typ vztahů, které jsme označili jako latentní, můžeme uvést i další příklady.
Personální kontakty, jakkoliv se z hlediska existujících (literárních) dokladů mohou
zdát pouze sporadickými, reprezentuje obecně známá zpráva Plinia Staršího (Nat.
Hist. XXXVII, 45) o zvláštní výpravě vedené Římanem z jezdeckého stavu, který
v době panování císaře Nerona (54-68 po Kr.) podnikl cestu k severu a přivezl tak
velké množství jantaru, že postačovalo na výzdobu všech propriet gladiátorských her
po dobu jednoho dne (například J. Kolendo 1981).
Zatím ale zůstávají nedostatečně vytěžené další zprávy. Mezi ně náleží především
zkomolená, a těžko interpretovatelná zmínka o poselstvu kmene Lugiů k Římanům
v době Domitianovy vlády. Událost byla zaznamenaná Cassiem Dionem (LIVII 6, 3),
a bývá kladena do roku 92 (J. Dobiáš 1964, s. 174), co konvenuje s chronologií dác-
kých válek, kterou používá při studiu problematiky římských konfliktů s Dáky a Ge-
rmány nad Dunajem Karl Strobel (1989). Z jeho závěrů ale vyplývá, že v té době, kdy
je poselstvo zmiňované v nějakém vztahu s Moesií, neměl být císař přítomen v této
provincii. Lze očekávat, že tam zástupci Lugiů pouze překročili hranice a poté museli
směřovat do Itálie. Jednání diplomatické mise s císařem by se pak odehrávala v hlav-
ním městě. To by znamenalo, že Dionova zpráva může představovat první doklad
o pobytu osob reprezentujících obyvatele dnešního Polska v Římě. Zda doprovod
přidělený poselstvu při návratu, jednotka zahrnující 100 jezdců, posly doprovodila až
do míst s osídlením kmene Lugiů, zůstává otevřenou otázkou.
Vzájemných komunikací mezi představiteli barbarských kmenů s reprezentanty
římského impéria muselo být mnoho, a k uzavírání různých závazných smluvních
vztahů nedocházelo pouze tehdy, kdy je máme doložené údaji antických zpravodajů,
například roku 175 při přerušení bojů na Dunaji za vlády Marca Aurelia, anebo poz-
ději, roku 180, kdy byl uzavřený Commodův mír. V přílimitním pásmu lze očekávat,
že každý nástup nového vrcholného představitele jedné nebo druhé strany byl dopro-
vázen diplomatickým jednáním a protokolárním aktem obnovujícím do té doby exis-
tující vztahy a závazky. Z hlediska barbarských elit bylo důležité, aby souhlas Říma
posílil jejich pozici na domácí politické scéně, a římská strana si formálně závazným
102
jednáním v intencích mezinárodního práva zajišťovala prostor pro kontrolu poměrů

území za hranicemi. Snižovaly se tak nároky na vojenské ochranu vlastních zájmů.
Stopu diplomatických aktivit pak v archeologických nálezech představují některé
cenné předměty římské provenience ukládané s odstupem času do hrobů příslušníků
vládnoucích dynastií. Dobrým příkladem můžou zřejmě představovat četné cenné ar-
tefakty pocházející z inventáře královského hrobu z Mušova (J. Peška, J. Tejral 2002).
Vzájemné kontakty někdy probíhaly i na nejvyšší úrovni. Můžeme se domnívat,
že událost reprezentovaná mincí s kruhopisem „Rex Quadis datus“ raženou mezi lety
140–144 (E. Kolníková 1980, s. 60, obr. 25, 26), se odehrála v Římě, při formál-
ně náležitém jednání, kdy osobně Antoninus Pius předal insignie moci představiteli
kmene Kvádů; jiným řešením by byla intronizace realizovaná někde v Podunají (ane-
bo na kvádském území), vykonaná kompetentním zástupcem císařské moci. Můžeme
se právem domnívat, že známá mince není připomínkou zcela výjimečné události,
zobrazená slavnost reprezentuje normativní a opakovaně realizovaný akt dodržova-
ný v rámci pravidel mezinárodních vztahů. Mechanizmus takových intronizací lze
ilustrovat na příkladu popsaném v Tacitových Annales (II 56). Roku 18 v Arménii,
v hlavním městě Artaxatě, Germanicus v zastoupení císaře Tiberia, dekoroval králov-
skými insigniemi (zřejmě diadémem) pretendenta na vládu, Vonóna. Ten byl až poté
množstvím shromážděných lidí pozdravený jako nový král.
Odborné bádání zatím nebralo v potaz skutečnost, že se na území germánských
kmenů žijících v blízkosti středního Dunaje nenalézaly použitelné zdroje soli, a mu-
sela být v plném rozsahu dovážená. Ze severu anebo severozápadu, tedy z krajin
ležících v Germánii, do úvahy přichází Dacie s výskytem nerostu v Sedmihradsku,
po jistou část doby římské kontrolovanými Římany, a další zdroje byly dostupné
prostřednictvím podunajských provincií.
Pro srovnání můžeme odkázat na výpočty provedené Vladimírem Salačem pro
českou kotlinu v období pozdního laténu (V. Salač 2012). Mělo zde žít kolem
200 000 obyvatel a v každém z 250 dnů s vhodným počasím bylo nutno na toto
území dopravit 550 kg, co za celý rok představovalo 200 tun soli. Frekvence germán-
ského osídlení v naddunajské oblasti v některých částech doby římské nejméně od-
povídala poměrům v laténu, a do prostoru obývaného tamními germánskými kmeny
bylo nutno dopravit násobky této komodity odpovídající stovkám tun. Je možné,
že odpovídající zdroje ležely na římském území. Pokud dovoz vycházel z římského
území, v některých dobových situacích mohl významným způsobem podvazovat sa-
mostatné rozhodování barbarských kmenů, Na rozdíl od jiných komodit – importů,
které náležely ke věcem zbytným, nebylo lze dovoz soli dlouhodobě přerušit, aniž by
došlo k ohrožení zdravotního stavu lidské populace; a sůl měla význam i pro zacho-
vání dobrého zdravotního stavu domácích zvířat. Pro domněnku, že existoval dovoz
z jihu, máme k dispozici indicii, i když z jiného období. Rafelstettenský celní tarif
pro začátek 10. století zaznamenává po několikrát transporty soli, a to na vozech i na
lodích, které na území Velké Moravy z prostoru směřovaly z Franské říše (L. Havlík,
D. Bartoňková, K. Haderka, J. Ludvíkovský, J. Vašica, R. Večerka 1971, s. 117, 118).
103
Ondrej Šedo
Obchod tehdy, stejně jako v době římské, probíhal mezi politickými útvary, mezi
nimiž docházelo ke vzájemným konfliktům.
Jako ukázku dalších nezodpovězených otázek můžeme představit výsledky po-
drobných analýz, které realizoval Eduard Droberjar při zpracování předmětů z ne-
železných kovů získaných při výzkumu pohřebišť Dobřichov-Pičhora a Dobřicho-
v-Třebická (J. Frána 1999; E. Droberjar, J. Frána 2004). Na nekropole v poloze
Pičhora byly nejvýznamnější, mimořádně bohaté pohřby ukládány v době existence
Marobudovy říše. Materiálová analýza, zaměřená na několik stovek předmětů římské
i barbarské provenience, sledovala rovněž četné spony vyrobené ze slitin mědi. Jedno-
značně mezi nimi dominovaly kusy vyrobené z mosazi, tedy z materiálu s obsahem
zinku. Tento kov dokázali z kalamínových rud získávat pouze Římané, a odpovídající
technologie germánské kmeny neovládaly. Na obou zmíněných českých lokalitách
byl opakovaně doložený vysoký podíl zinku (16–26%), z čehož plyne, že při výrobě
nebyla slitina pouze doplněna šrotem z římských mosazných produktů, a v celých ¾
případů se dokonce jiné slitiny mědi než se zinkem neobjevovaly. Otevřená je otázka,
jakým způsobem a za jakých ekonomických podmínek se exkluzivní kov z římských
hutí dostával do míst, kde bylo realizované lití takových spon, a jak hotové produkty
putovaly dál, k cílovým uživatelům.
V tomto příspěvku se, jak bylo zmíněno už v úvodu, programově nevěnujeme
obchodu a ani artefaktům náležejícím do kategorie importů. Takové řešení je na-
stoleno záměrně. Moderní studie se s problematikou obchodu a směny vypořádá-
vají i v okruhu střední Evropy (např. V. Salač 2013), pro naše potřeby ale nemáme
k dispozici dostatečné opory pro rozlišení aktivit osob provozujících obchod v době
římské na barbarské straně hranic, a není jasné, jakým způsobem svoje zboží distri-
buovali ti, kdo působili jako obchodníci přicházející z prostoru ovládaného Římem.
Důležitější je ale deficit metodiky, která by dovolovala vést dělicí čáru mezi zbožím
distribuovaným obchodem a materiály, které se do barbarika dostávaly jako římská
hmotná podpora určená barbarským elitám. Ty mohly zajišťovat i distribuci předmě-
tů menší hodnoty (například keramika) k řadovým členům tamních komunit. Je to
zřejmě zvláštní tematický okruh s vlastním významem, jak to lze ilustrovat na základě
studia věnovaného prostoru Británie. Pro tuto oblast byl analyzovaný zvláštní aspekt
„darů“ poskytovaných v penězích. Ty cíleně směřovaly do světa barbarů, prvoplánově
v rámci podpory osob spolupracujících s Římany; současně ale Římané sledovali jiné
cíle – nákup luxusních římských produktů autochtony za hranicemi vedl k posílení
některých výrobních sektorů v provinciích, a v konečném důsledku se tímto cíleným
zásahem generoval ekonomický růst v provincii, a zvyšovaly se daňové příjmy státu
(A. Wilson 1996, 1997).
104
BRATISLAVA A DEVÍN V DOBĚ ZÁNIKU ŘÍMSKÉ REPUBLIKY,

ZÁSAH ŘÍMSKÉHO IMPÉRIA DO SVĚTA KELTŮ NA DUNAJI PŘED
NÁSTUPEM GERMÁNŮ
Dvě geografické dominanty ležící přímo u toku Dunaji, návrší s Bratislavským hradem
a Děvín, představují nejjižnější výběžky Karpat (obr. 3). Nalézají se současně v sou-
sedství komunikačně významných komunikací v Bratislavské bráně, které umožňovaly
postup podél Dunaje, od východu k západu, a v případě Děvína, po překročení dunaj-
ského veletoku, pokračovaly vhodné trasy vycházející z adriatické oblasti dál k severu,
v linii „jantarové stezky“. Zcela nečekané objevy v Bratislavě v posledních letech nasto-
lily zcela nový obraz působení Římanů na severním břehu Dunaje. Konvolut informací
zcela vybočuje z okruhu starších konceptů sledujících začátky působení Říma, a to do
té míry, že za hmotnými doklady se zatím nepodařilo rozeznat odpovídající dějinné
události, a ani identifikovat ty skupiny místních komunit, které byly účastny při genesi
objektů a nálezů zaznamenaných archeologických při výzkumech.
Starší úroveň poznání vycházela z výzkumných akcí v prostoru středověkého měs-
ta Bratislavy, kde se nalézalo oppidum připisované kmeni Bójů, a bylo jasné, že vy-
užíváno bylo také hradní návrší, které mělo plnit funkci akropole. Některé objevy,
především četné nálezy lidských koster v prostoru oppida byly spojované s historic-
kými událostmi, při kterých v důsledku útoku dáckého krále Burebisty mělo dojít
k destrukcím tak velkého rozsahu, že starověké zpravodajství zaznamenalo zpustoše-
nou zemi označovanou jako „deserta Boiorum“ – „bojská poušť“ (Strabon, Geogra-
phica 7, 5, 2). Mimořádné postavení bratislavského oppida indikovaly především
nálezy četných keltských mincí a mincovních depotů. Dominovala platidla z okruhu
tzv. biateků, stříbrných platidel se jmény vůdčích posobností z okruhu vládců nebo
osob pověřených ražbou (J. Šedivý, T. Štefanovičová 2012).
Hradní návrší při velkoplošných záchranných výzkumech v minulém desetiletí
vydalo zcela nové svědectví. Na několika různých místech byly zaznamenány stav-
by, které byly vybudované s použitím antických stavebních technik – zdi z kamenů
spojovaných maltou a opatřené kvalitní omítkou (někdy s barevnou výzdobou vyka-
zující prvky 2. pompejském stylu), broušené maltové podlahy s povrchovou úpravou
a meandrovými vzory sestavenými z linií vytvářených drobnými úlomky kamenů,
kamenické články (base sloupů nebo opracované kamenné dveřní rámy), stavby opat-
řené peristyly. Odkryté půdorysy v některých případech dovolují rekonstrukci stavení
o dvou podlažích (obr. 4). Opakovaně se objevovaly zlomky amfor, a představen byl
rovněž objekt, který sloužil jako specializovaný sklad amfor na víno. Nálezy dovolují
poukázat na dálkový obchod s mediteránní oblastí, na němž se podíleli obyvatelé
areálu. Objevily se rovněž exkluzivní produkty ze Středomoří, například skleněný
pohár. K ilustraci bohatství, které bylo k dispozici zdejší komunitě, může sloužit
malý mincovní „poklad“, jenž snad byl kdysi uložený ve skleněné nádobce. Zahrno-
val především mince – biateky, které v tomto případě byly raženy ne z obligátního
mincovního kovu bratislavských emisí, ze stříbra, ale ze zlata.
105
Ondrej Šedo
Počet zděných objektů zjištěných v prostoru Bratislavského hradu byl přitom vel-
ký, podle dostupných informací se zdá, že odpovídající zástavba zabírala celou plochu
vrcholové části návrší a překryla úrovně se staršími horizonty opidálního osídlení.
Jistý problém představuje určení doby vzniku a trvání tohoto areálu. Obecně jsou
objevy antických architektur kladeny do pozdnělaténského období. Uváděna, přede-
vším s ohledem na mince, je doba kolem poloviny 1. století před Kr. nebo i krátce
předtím, některé údaje v publikačních výstupech by dovolovaly zvažovat pozdější exi-
stenci anebo přežívání až do doby odpovídající ranému augustovskému období. Další
podrobné analýzy by měly vést k upřesnění údajů o čase vzniku a o trvání antických
staveb, a významné bude rovněž datování a interpretace katastrofického horizontu,
jenž je provázený nálezy lidských kosterních pozůstatků (M. Horňák, V. Kvietko-
vá, A. Žitňan, B. Lesák, M. Musilová, B. Resutík 2015; M. Musilová 2011; 2012;
M. Musilová, E. Kolníková 2009; A. Vrtel 2011).
Obr. 3. Bra slava – hrad s budovami vystavěnými an ckými stavebními technologiemi a Devín s četnými
nálezy z mediteránního prostředí v laténských kontextech
106
Neobvyklé nálezy zahrnující

rovněž prvky zděné architektury
se však při výzkumech v minu-
lých desetiletích objevovaly také
v níže položených částech oppi-
da, na plochách později překry-
tých středověkým městem. Zů-
stávaly ale bez jasné interpretace
(R. Čambal 2014, s. 32; B. No-
votný 1986, s. 40, 41; A. Valla-
šek 1972). Četnost budov vy-
stavených antickými stavebními
technikami a tyto objevy svědčí
o tom, že v Bratislavě neexisto-
val pouze malý okrsek využíva-
ný jedinou vůdčí osobností, ale
větší komunita. Poukázat lze
na poměry známé z výzkumů
na rakouském Magdalensber-
gu ve východních Alpách, kde
se nalézala kolonie římských
kupců. V Bratislavě však bude
nutno nově definovat, jaké bylo
postavení osob, pro které měly
k dispozici prostředky a kontak-
ty nutné pro to, aby pro ně byl
architekty a řemeslníky vyslaný-
mi z římského prostředí vysta-
věn rozsáhlý komplex. Zatím,
v rámci dostupných informací,
budeme předpokládat, že k re-
alizaci takového záměru došlo
kolem poloviny 1. století před
Obr. 4. Kresebná rekonstrukce jedné ze staveb vybudovaných
Kr., a pak jako vhodné řešení an ckou stavební technikou v prostoru akropoly oppida kme-
můžeme navrhnout, že objek- ne Bójů v Bra slavě (Podle: Musilová, Minaroviech 2014)
ty využívali příslušníci skupiny
kontrolující hospodářský a politický život v prostoru u středního Dunaje, a současně
zajišťující kontakty s římským územím v Popádí a v prostoru římské kolonie Aquileie,
která představovala východisko jantarové stezky. Takové lidé se mohli se opřít o mo-
censkou a i hmotnou podporu osob vykonávajících v zastoupení C. Iulia Caesara
jeho prokonzulské pravomoci v Illyriku, ve východní části území, které mu senát svě-
řil do správy roku 58 před Kr. A není vyloučeno, že někteří obyvatelé oppida se díky
107
Ondrej Šedo
vlivu svých ochránců domohli i římského (nebo alespoň latinského) občanství. Stali
by se tak reprezentanty římského impéria ve značně vzdálených místech. Konečně
deklaraci intenzivních vazeb na vzdálené prostředí jsou také nápisy uvádějící keltská
jména na mincích typu Biatec zhotovované v latince.
Motivy vedoucí k nastolení jejich výsadního postavení ze strany Římanů lze pak
spatřovat v tom, že zajišťovali římské zájmy v oblasti, která ležela v zádech přímých
sousedů římského území v provincii Illyricum. V době, kdy probíhaly boje v Gallii,
nesmělo docházet na dalších místech svěřených do správy C. Iuliu Caesarovi k eska-
laci napětí. Řešení konfliktů by si vyžádalo nasazení vojenské síly, a tím by se kom-
plikovalo Caesarovo postavení v Římě – senátní opozice by mohla poukazovat na to,
že situaci ve svých provinciích nezvládá, a našlo by se tak zdůvodnění, aby mu odpo-
vídající pravomoci byly odebrány. Lze se domnívat, že stavební činnost a obchodní
kontakty, jak jsou prezentované nálezy v prostoru oppida v Bratislavě, náleží do sféry
civilních aktivit místních obyvatel anebo osob vycházejících z římského světa, které se
v barbariku etablovaly. Odpovídající aktivity byly realizovatelné pouze tehdy, pokud
se mohli opřít o podporu z římské strany. Ta tímto způsobem zajišťovala prosazování
vlastních zájmů při zajišťování svých politických cílů. Takové záměry mohli při za-
hraničních vztazích prosazovat pouze osoby s kompetencemi, které získali jako legáti
muže vybaveného prokonzulskou mocí. Pouze v konkrétní situaci a ve svěřeném pro-
storu zajišťovali, aby došlo k naplnění zájmů římského impéria nevojenskou cestou.
DEVÍN V ZÁVĚRU LATÉNSKÉHO OBDOBÍ
V Devíně, exponovaném místě se skálou čnějící nad soutokem Dunaje a Moravy,

se objevilo laténské osídlení až ve stupni LT D1, a ukončil ho horizont se spálený-
mi objekty datovaný sponami A 18a, typu Jezerine nebo mincemi typu Karlstein
a Kapos. Obdoby stejného zájmu římského světa, jaké jsou známé z hradního návrší
v Bratislavě, zde nejsou zřejmé, v nálezových horizontech se kromě laténské uplatňuje
rovněž dácká keramika, a pozornost si zaslouží četné norické mince. Lze očekávat, že
na západ od jižního konce Karpat se uplatňoval výrazný vliv Norického království,
které představovalo tradičního spojence Římanů (K. Harmadyová 2009, s. 551, 552,
555; 2012). Toto místo v sousedství pozdější římské dunajské hranice bylo využito
i v době augustovské, a v dalším v průběhu doby římské, jak se o tom v dalším textu
na několika místech zmíníme.
ZÁSAHY ŘÍMANŮ ZA DUNAJ V DOBĚ VLÁDY CÍSAŘE AUGUSTA
Zájmový prostor Římanů v době augustovské nepředstavovalo pouze území pozdější

provincie Pannonia, s hranicí na Dunaji. Válečné akce od bojů Octaviana v Illyriku
v letech 35–33 před Kr. až po Tiberiovo potlačení protiřímské vzpoury roku 9 po Kr.
108
se odehrávaly především v jižní části Illyrika (M. Šašel Kos 2011). Není vyloučeno,
že západněji položený koridor „jantarové cesty“ ve východním předpolí Alpy byl už
tehdy plně pod římskou kontrolou, nejméně prostřednictvím Norického království,
a v krajině zahrnující část Dolního Rakouska a jižní Moravy až do nástupu početněj-
ších germánských skupin existovalo mocenské vakuum, kde se uplatňovaly alespoň
latentním nároky Říma. Proto zásahy římského impéria v končinách na sever od
Dunaje nenarážely na odpor. V současnosti však už známe také hmotné stopy pří-
tomnosti římských vojsk z doby na přelomu letopočtu, byly zjištěny na Devíně na
Slovensku, v Engelhartstetten v Rakousku a Mušově na Moravě (obr. 5).
Obr. 5. Lokality s doklady římských vojenských akcí doby augustovské. Mušov – hiberna (tábor budovaný
pro zimní pobyt vojska); Engelhartste en – castra aes va (krátkodobý tábor v poli); Devín – turris (věž
s kamennou podezdívkou) a contubernia (baráky reprezentované částmi podlah)
109
Ondrej Šedo
DEVÍN
V době prosazování mocenské kontroly Římanů ve středoevropském prostoru je

možné zaznamenat mimořádný zájem o výšinu v Devíně. Dokládají to četné mince,
mezi nimiž je zastoupený rovněž Augustův aureus. V nálezových kontextech se uplat-
ňuje široká škála keramiky italské provenience, zahrnující především amfory, terru
sigillatu a lampy.
Zaznamenány však zde byly také přímé doklady přítomnosti Římanů v době au-
gustovské, v podobě staveb zřízených vojenskými jednotkami. Podařilo se prozkou-
mat torsa interpretovaná jako baráky pro mužstvo. Reprezentují je plochy s hliněný-
mi podlahami, na nichž ležely kromě keramiky z doby augustovské i další soudobé
předměty. Zastoupené jsou i zlomky amfor těch typů, které jsou známé z táborů
z doby římského záboru území mezi řekami Rýn a Labe. Podařilo se najít také železný
kolík stanu, pobývala zde tedy jednotka vystrojená na válečnou expedici. U jedné
z ploch s podlahami byla navíc odkryta konstrukce sestavená z nasucho kladených
kamenů, s kvadratickým půdorysem. Vytvářela podestu pro několikapatrovou dřevě-
nou věž. Tyto objevy jsou v odborné literatuře někdy spojované s aktivitami Římanů
za výpravy proti Markomanům roku 6 po Kr. (K. Harmadyová 2009, 552–555).
MUŠOV NEURISSEN
K problematice Mušova jako prostoru se zvláštním postavením v interakcích barbar-

ského a římského světa se ještě vrátíme, teď se budeme věnovat informacím o první
etapě římského zásahu v tomto místě. Od doby záchranného výzkumu v trati Neuri-
ssen v Mušově v letech 1993–1994 až do současnosti zůstala otevřena otázka časového
zařazení skupiny objektů náležejících k táboru označenému jako Mušov-Neurissen I.
Zaznamenané byly prvky opevnění (úsek příkopu a valu, kůlové jámy pro dřevěné
opory věží, kůlové jámy vytvářející půdorys dvouprůjezdné brány). K zástavbě náležel
půdorys dřevozemní stavby s apsidou a studna, přičemž oba objekty představovaly
součást areálu s funkcí vojenských lázní (obr. 6). Stavba měla sloužit jako vojenské
lázně. Z průběhu opevnění bylo jasné, že se podařilo sledovat pouze zlomek plochy
tábora, pás široký nanejvýš 80 m, přiléhající k hraně kvartérní říční terasy. Zařazení
do doby augustovské bylo možné opřít pouze o nečetné nálezy (především dvě spony
typu Aucissa a kování vojenského opasku).
Na plochách vojenských táborů známých u prostoru mezi řekami Rýn a Labe
zástavba sestává z množství budov vyplňujících důsledně celou opevněnou plochu,
při výzkumu v Mušově-Neurissen je ale zástavba pouze sporadická, rozhodující část
tábora zůstala prázdná. Lze to vysvětlit tak, že zdejší tábor zůstal nedostavěný, v dů-
sledku nečekaného odchodu Římanů. Toto zjištění dobře odpovídá znalostem o do-
bové situaci za Tiberiova tažení proti králi Markomanů, Marobudovi roku 6 po Kr.
110
V důsledku povstání panonských

kmenů musela být celá akce zru-
šena (M. Bálek, O. Šedo 1996).
Domníváme se, že tábor Mušov-
-Neurissen I podle prvotních plá-
nů měl zřejmě sloužit jako zimní
tábor (castra hiberna) pro pobyt
velké jednotky, která by setrvala
v barbariku v mezi válečnými se-
zónami let 6 a 7 po Kr. K naplně-
ní takového záměru ale nedošlo.
Uvedené řešení ale bylo v odborné
diskusi odmítnuto (především B.
Komoróczy 2006).
Výzkumy na svazích Burgsta-
llu v Mušově realizované v po-
sledních dvou decéniích (B. Ko-
moróczy 2008) přinesly objevy
objektů kompatibilních s tím, co
reprezentuje tábor označený v de-
vadesátých letech 20. století jako
Mušov-Neurissen I; zatím byly
zaznamenané na úpatích jižních
stahů Burgstallu, na plochách
navazujících na prostor označo-
vaný jako Mušov-Neurissen. Ná-
Obr. 6. Stavba s apsidou – budova vojenských lázní s dře-
leží k nim zřejmě dvojitý příkop, vohlinitou konstrukcí v prostoru tábora označovaného jako
věže v linii valu, brána, a navíc Mušov-Neurissen I z doby augustovské; v jejím sousedství
i dřevohlinité budovy, vojenská je šedou barvou vyznačena studna
nemocnice – valetudinarium, a ko-
nečně příznaky další budovy definované na základě analýzy magnetometrických mě-
ření jako ústřední budova tábora – principia (S. Groh, H. Sedlmayer 2015). Jejich
jednoznačné časové zařazení a interpretace je ale v rukách objevitelů.
ENGELHARTSTETTEN
Do nového světla se dostala tématika augustovských vojenských akcí směřujících do

naddunajského prostoru po výzkumech zaměřených na poznání polních táborů řím-
ské armády v rakouském Weinviertelu. V Engelhartstetten, pouze 5 km na sever od
toku Dunaje u Carnunta, byl identifikovaný tábor v Engelhartstetten. Měl přibližně
čtvercový půdorys o délce stran 687 x 693 m, a svou rozlohou (46,57 ha) se zařa-
111
Ondrej Šedo
dil k největším krátkodobým táborům zkoumaným severně od Dunaje. Velký počet

dobře datovatelných nálezů zahrnujících i četná militaria dovolil jeho nepochybné
datování do doby augustovské (S. Groh, H. Sedlmayer 2015, s. 14–65, 185–190).
Podle svědectví Velleia Patercula (II, 110) mělo být východiskem Tiberiovy výpravy
roku 6 právě Carnuntum, a tak v táboře Engelhartstetten lze vidět indicii tras vybra-
ných Římany pro postup do krajiny severně od Dunaje.
Důležité je zjištění, že Mušov už není jediným, osamoceným bodem dokládají-
cím zásah římských armád na sever od římského Illyrika. Není přitom důležité, zda
všechny tři lokality, Devín, Mušov a Engelhardstetten souvisí s Tiberiovou vojenskou
výpravou. Je jasné, že v době kolem zlomu letopočtu římská vojska operovala na
sever od Dunaje. Získání dokladů pro jinou válečnou akci by bylo konečně cennější
než nálezy odpovídající akci roku 6. V jiném světle se teď jeví odborné texty, podle
nichž se ve skutečnosti výprava neuskutečnila (například P. Kehne 2006, P. Kehne,
V. Salač 2009; V. Salač 2006; 2009). Současně se do budoucna otevřel nový prostor
pro řešení problémů spojených s poznáváním politického uspořádání naddunajského
prostoru v době nástupu germánských kmenů do této oblasti, kde byly v minulosti
k dispozici především písemné prameny (V. Salač 2016). Bude možné využít nové
archeologické nálezy dokládající úvodní etapu průniku Germánů, jejíž počátky jsou
spojeny s nálezy przeworského, ale překvapivě také archaického západogermánského
materiálu na Moravě, ještě v průběhu doby laténské a na samotném počátku doby
římské (například P. Horálková 1999; M. Kalábek 2000; T. Zeman 2017).
KRÁTKODOBÉ TÁBORY ZAŘAZOVANÉ V ODBORNÉ LITERATUŘE DO

DOBY MARKOMANSKÝCH VÁLEK
Krátkodobé tábory náleží do zvláštní kategorie archeologických objektů, které byly

v prostoru nad Dunajem identifikované relativně nedávno. Pozornost jim byla vě-
nována až od devadesátých let minulého století, kdy se je podařilo identifikovat na
jižním Slovensku, na slovenském Záhoří a na Moravě, krátce poté, co byly zazname-
nané v Dolním Rakousku (obr. 7). Ve všech zemích úspěchy dosažené v této úvodní
etapě byly spojené s rozvojem letecké fotografie. Později k jejich poznávání přispěly
záchranné výzkumy a také moderní typy prospekce se širokou škálou metod (vlastní
archeologické postupy, přírodovědné disciplíny, podpora GIS). V poslední době byly
publikované přehledy umožňující sledovat danou problematiku, a to jak na západ
od Karpat, tak i východně od tohoto horstva (například M. Bálek, O. Šedo 1998;
M. Daňhel et al. 2009; S. Groh, H. Sedlmayer 2015; B. Komoróczy, M. Vlach,
C.M. Hüssen, L. Lisá, Z. Lenďáková, S. Groh 2014; B. Komoróczy, M. Vlach, J. Raj-
tár, R. Ölvecky, C.M. Hüssen 2018; B. Komoróczy, M. Vlach, C.M. Hüssen 2018;
J. Rajtár 1997; 2008; 2014; J. Rajtár, C.M. Hüssen 2017).
Vypovídací hodnota krátkodobých táborů zatím zdaleka nebyla dostatečně využi-
ta. Každý z nich totiž představuje doklad mimořádně krátké lidské aktivity – jejich tr-
112
vání nepřesahovalo jedinou (letní) válečnou sezónu, vojenské jednotky v nich setrvaly
ne víc než několik měsíců, a v některých případech areály sloužily pouze jedinou noc.
V pozadí jejich zřízení stojí pokaždé projekt válečné akce vypracovaný a schválený
v okruhu císaře jako osoby stojící ve vrcholovém postavení v římské mocenské hierar-
chie. Na akce byly vyčleněny zúčtovatelné finanční prostředky, předem byly vyřešeny
otázky personálního a logistického zajištění, došlo k shromáždění konkrétních vojen-
ských sborů. Na místě samém archeologie nalézá produkty práce osob – důstojníků
určujících místo pro tábor, ti se opírali o vojenské architekty a jim přidělené měřiče.
Data získaná archeologickým výzkumem tak mají mnoho společného s informacemi,
které nám poskytují antické písemné prameny referující o historických událostech,
navíc máme dokonalou informaci o prostoru, kde se lidé využívající tábor pohybo-
vali.
Obr. 7. Krátkodobé tábory a areály s doklady déle trvajícího pobytu římských vojsk: Iža – Leányvár, Mušov
– Burgstall a tábor umístěný v místě označovaném jako Laugaricio, někde v prostoru dnešního Trenčína
(Podle: Rajtár, Hüssen 2017, Abb. 1, upraveno. Tábor v Plank am Kamp leží mimo výřez)
113
Ondrej Šedo
Archeologický obraz táborů v naddunajském prostoru je do jisté míry uniformní.

Máme k dispozici příkop probíhající po obvodě, a zvláštní význam mají vrstvy za-
znamenané v jeho výplni. Standardním je hrotitý profil. V některých případech byly
vstupy do areálů upraveny do podoby prostého přerušení v průběhu příkopu. Bývá
tomu tak především u těch, které zabíraly malé plochy. Nejčastější je proluka dopl-
něná krátkým předsunutým příkopem (titulum), s významem zábrany znemožňující
přímý útok proti nejzranitelnějšímu bodu opevnění. Bylo však překvapivě identifiko-
váno i jiné řešení, v podobě dovnitř vstupujícího krátkého oblouku, který nesl ozna-
čení clavicula. Toto řešení je přitom jednoznačně datované do doby markomanských
válek u pěti brán tábora v rakouském Ruhhofu, pouze šestá má vjezd s titulem.
Konvenční povrchové sběry uskutečňované na plochách táborů identifikovaných
v začátcích poznávání nepřinášely výsledky, co mělo svoje důvody – krátký pobyt
a zvláštní výbava užívaná ve vojsku, kde tradiční položky zaznamenávané archeologií,
tedy keramické zlomky, nebyly zastoupeny na lokalitách v takových počtech, aby
se je podařilo najít. Výsledky začaly přinášet až soukromé akce detektorářů v době,
kdy archeologie ještě nehodlala akceptovat tento typ činnosti ve vlastní režii. Dnes
je jasné, že na plochách táborů byly anebo i v současnosti jsou k nalezení drobné ko-
vové předmětu, jejich četnost hlavně na „vysbíraných“ lokalitách je ale malá. Chybí
příznaky staveb, podařilo se pouze zaznamenat potravinářské pece (Charvátská Nová
Ves, Přibice, a také Jevíčko). Stejné pece mohou být indicií krátkého pobytu vojenské
jednotky nebo jednotek i v prostoru Mušova (na plochách v trati Mušov-Neurissen).
Tábory budeme sledovat ve dvou různých geografických oblastech, které rozdě-
luje linie Karpat. Na západ od tohoto horstva, v dolním Rakousku, na Moravě a na
slovenském Záhorí lze v jejich umístění identifikovat linie vyznačující trasy postupu
vojsk směrem k severu. Odlišné velikosti jednotlivých táborů, od 1 hektaru až po nej-
větší, zhruba čtyřicetihektarové (obr. 8), dokládají přítomnost různě velkých vojen-
ských jednotek, které se zřejmě v tomto prostoru účastnily různých válečných kam-
paní. Severně od Carnunta, u řeky Moravy, se nalézá tábor v Závodě a v Suchohradu.
Na druhé straně této řeky je situovaný areál zařazovaný do kategorie krátkodobých
táborů v Bernhardsthalu. Na rakouském území k linii vycházející od Vindobony ná-
leží tábor v Kollnbrunnu, a dále, už v Podyjí, se nalézá velký tábor v Charvátské Nové
Vsi. Ještě dál k severu byla položená skupina táborů v Mušově-Na pískách, oddělená
od severněji ležícího Burgstallu v Mušově pouze tokem řeky Dyje. Na přístupech
k Mušovu od jihozápadu, na jižním (pravém) břehu Dyje, byl položený tábor v už
zmíněném Ruhhofu.
Od Mušova dál k severu leží tábor v Ivani, a pak je známá trojice táborů v sou-
sedních Přibicích. V linii směřující stejným směrem se objevil tábor v Modřicích,
na jižním okraji Brna, a další se nedávno podařilo zjistit v Brně – Vojtově ulici.
(Je známý díky pohotovým informacím objevitele, které jsou dostupné na interne-
tu – V. Kolařík a kol. 2018). Z jeho postavení na předělu plochého terénu Vídeňské
pánve a strmě stoupajících návrší v předpolí Českého masivu je jasné, že měl zvláštní
postavení – ležel na obvodu staré kulturní krajiny, a navíc kontroloval přechod přes
114
řeku Svratku. Komunikace vedoucí dál k severozápadu směřovaly do české kotliny.

Ze západního okraje sídelního území je pak uváděný tábor v Plank am Kamp na
předělu mezi rakouskými regiony Weinviertel a Waldvietl.
Obr. 8. Areály krátkodobých táborů římského vojska západně od Karpat. Na brázku nejsou představené
tábory v Modřicích, Brně – Vojtově ulici, Jevíčku, v Plank am Kamp, Poysdorfu, a konečně v Bernhardshalu
- v těchto případech byly dokumentovány pouze krátké linie příkopů (Podle: Groh, Sedlmayer 2014, Abb.
108, upraveno; Rajtár, Hüssen 2017, Abb. 4, výběr)
115
Ondrej Šedo
Další tábory nalézáme v polohách významných pro kontrolu severní části území,
které bylo v moravském prostoru intenzivně osídlované v průběhu celého pravěku,
a i v době římské. V severovýchodní východní části takového území byl objevený
tábor v Hulíně-Pravčicích. Měl zjevně kontrolovat jižní přístupy k Moravské bráně,
a lze připomenout, že od římského tábora se hranice polského území u Bohumína
nalézá pouze 87 km severovýchodním směrem. Další tábor, v Olomouci-Neředíně,
leží 160 km od vtoku Moravy do Dunaje. Zcela zvláštní je postavení nedávno iden-
tifikovaného tábora v Jevíčku, ve východisku tras historických cest spojujících až do
středověku Moravu s východním okrajem české kotliny. V členitém terénu, s dokla-
dy germánského osídlení a s pohřebištěm z doby římské, byl zjištěn úsek příkopu
s charakteristickými znaky pro opevnění římského tábora, a jeho časové postavení do
doby markomanských válek podporují také drobné nálezy zahrnující i terru sigillatu;
zachycena byla navíc i pec na přípravu pokrmů.
Pobyt Římanů v Jevíčku a výběr polohy má význam pro určení jejich záměrů
– tábor se nalézal se v místě, které je od okraje české kotliny u Litomyšle vzdálený
30 km směrem k severozápadu. K překonání horského terénu by římská vojska potře-
bovaly pouze dva denní pochody (Na tomto místě je nutno připomenout, že hranice
polského územím v Kladsku, u Międzylesia, leží pouze 50 km na sever od Jevíčka).
Významné je rovněž, že barbarská složka nálezů zaznamenaná při výzkumu germán-
ského pohřebiště zahrnuje výrazné prvky hmotné kultury nositelů archeologických
kultur z Velké evropské nížiny (E. Droberjar, Z. Jarůšková 2017).
Na východ od Karpat, v prostoru s dominancí kmene Kvádů, se podařilo identi-
fikovat zhruba stejný počet táborů, opět s rozdílnými plošnými výměrami (obr. 9).
Část z nich byla situovaná přímo u dunajského toku. Výrazné uskupení se nalézá
u ústí řeky Žitavy, v katastrech obcí Virt a Radvaň nad Dunajom. Mezi třemi zná-
mými areály je i jeden z největších, jaké byly v Podunají při dosavadních výzkumech
zachyceny, s plochou zhruba 40 ha. Zajímavé je, že v blízkosti těchto táborů, v ka-
tastru Radvane nad Dunajom, byly zjištěny i žárové hroby v jámách kruhových pů-
dorysů, které podle inventáře jednoznačně náležely římským vojákům. Je s podivem,
proč nebyli mrtví přesunuti na římský břeh řeky a pohřbeni na provinciální půdě.
Další skupina táborů byla zjištěna v sousedství tábora v Iži, poblíž prostoru, kde
se v době markomanských válek nalézal tábor s dřevohliněnou zástavbou, a později
došlo k výstavbě zděného tábora. Zde jsou na plochách provázejících tok řeky umís-
těny plošně menší krátkodobé tábory, pouze jeden z tamní pětice má poněkud větší
rozlohu.
Areály u Dunaje vykazují jasnou vazbu na místa, kde římská vojska musela pře-
konávat vodní tok. Měly zjevně poskytovat ochranu oddílům v době přesunů. Někde
u řeky Hron protékající v poledníkovém směru přes jižní část Slovenska pak pobýval
za válek Marcus Aurelius, a připomenul to v závěru první knihy svých Hovorů k sobě
(1, 17). Na obvodu Pannonské pánve, v prostoru prvních výběžků Karpat, pak byly
zaznamenané tábory ve Vráblích (55 km na sever od limitu). A v terénu s podobnou
geomorfologií, na okraji kopcovitého terénu, se nalézá Trenčín, kde by bylo možné
116
očekávat další tábor; část jeho posádky nechala vytesat za svého pobytu na tomto mís-
tě nápis na oslavu císařů Marca Aurelia a Commoda. Trenčín se nalézá v místě vzdá-
leném 130 km od dunajského roku (O této lokalitě se ještě v dalším textu zmíníme).
Obr. 9. Krátkodobé tábory v prostoru na východ od Karpat (Podle: Rajtár 2014, upraveno a doplněno;
Rajtár, Hüssen 2017, Abb. 4, výběr)
117
Ondrej Šedo
V případě Trenčína je jasné, že tamní pobyt Římanů byl spojený se záměrem kon-
trolovat po delší čas barbarské území. Další tábory v prostoru východně od Karpat,
Mužla, Hviezdoslavovo, a především Chotín a Cífer-Pác se dvěma areály se objevují
v místech s kumulací sídlišť domácího obyvatelstva. V posledně jmenovaném přípa-
dě, v Cíferu-Pácu v čase, kdy Římané vyklidili jeden z areálů, pracovala dílna, v níž
byly zpracovávané pro potřeby barbarů kovové předměty sebrané v místech prázdné-
ho ležení. Výrobní objekt pak zřejmě zanikl při úpravě prostoru pro tábor, který byl
zřizovaný pro další jednotku (I. Cheben, M. Ruttkay 2010).
Na plochách táborů se nesetkáváme pouze s nálezy předmětů z okruhu militarií
a s předměty svázanými s životem bojovníků. V Hulíně-Pravčicích, u dna příkopu
u brány typu titulum, byla nalezena kostra psa, z výplně příkopu probíhajícího po ob-
vodu byly vyzvednuty zvířecí kosti, mimořádně velké fragmenty nádob a také dětská
kostra uložená na ploše pokryté lasturami. Kostru psa a dítěte, a zřejmě i další nálezy,
lze zařadit do okruhu tzv. depozit. Na místo byla ukládána záměrně, v době existence
tábora nebo v začátcích ukládání výplně po jeho opuštění. V Ruhhofu jasná depozita
představují dvě celé, kamenem (nalezeným v sousedství) rozbité nádoby germánské
provenience, které byly umístěné v příkopu claviculy. V jejich blízkosti ležel blok
z římského šupinového pancíře a železný kroužek. V areálech buďto vojáci z táboří-
cích jednotek anebo po jejich odchodu lidé z okolí přinášeli zvláštní oběti, uzavírající
etapu jejich existence, anebo očišťující krajinu od negativního vlivu římského zásahu.
Kromě vojenských a politických dějin tak můžeme ve zmíněných případech sledovat
tábory jako místa s významem pro realizaci zvláštních, neoficiálních, ale obecně sdí-
lených rituálů.
Stefan Groh a Helga Sedlmayer zajímavým způsobem (v podobě modelu) inter-
pretovali strategii, kterou užívaly v naddunajském prostoru římské jednotky postu-
pující do vnitra barbarika. Sledovali uzlové body, kam dospěly na své cestě jednotlivé
útvary, a kde ve společném táboře došlo ke spojování jednotek do nového úderného
tělesa, určeného k postupu proti nepřátelům. Na místě zůstala malá jednotka, kte-
rá využívala pouze zmenšenou plochu, jakou byla schopna účinně bránit (S. Groh,
H. Sedlmayer 2015, s. 214, 215, Abb. 137). Tyto závěry jsou významné pro poznání
vojenských dějin (a v budoucnu archeologií definovaných dějin) prvních století na-
šeho letopočtu. Navržené řešení našlo oporu v konkrétních situacích dokumentova-
ných v terénu. Doloženy jsou etapy zmenšování areálu (prvotního), velkého tábora
v Mušově – Na pískách I, v jehož prostoru byly postupně zřizovány vždy o něco
menší areály, odpovídající celkem čtyřem fázím přestaveb (B. Komoróczy, M. Vlach,
C.M. Hüssen 2018, s. 307–308, Abb. 4).
118
AREÁLY S PŘÍZNAKY DELŠÍHO POBYTU ŘÍMSKÝCH VOJSK Z DOBY

MARKOMANSKÝCH VÁLEK
Iža – Leányvár, nejstarší fáze tábora
Některé z areálů s doklady

římských aktivit byly využity
po delší čas, popřípadě opa-
kovaně. Zvláštní postavení
mají Iža u Komárna a Mušov,
a vlastně také zatím neobje-
vený tábor v Trenčíně, pro
jehož existenci máme zatím
oporu pouze v písemných
pramenech. První ze zmíně-
ných lokalit, Leányvár v Iži
na Slovensku (obr. 10) se na-
lézá přímo u dunajského toku
(K. Kuzmová, J. Rajtár 1985;
2010; J. Rajtár 1992; 2000),
naproti stálému táboru legií
v Brigetiu. Pro prostor s tá-
borem na slovenské straně je
známé i antické označení –
Kelemantia. Uvádí ho Klau-
dius Ptolemaios v Geographike
Hyphegesis. Z opevnění prv-
ního tábora vystavěného na
tomto místě ještě v době mar-
komanských válek je známá
dvojice příkopů vymezujících
plochu víc jak 3 ha. Zástavbu
v prokopaných částech tvořily Obr. 10. Iža – Leányvár. Areál římského tábora u břehu Dunaje.
baráky pro mužstvo, jejichž Žlutou barvou jsou podbarvené plochy s půdorysy budov z ne-
pálených cihel a příkopy dřevozemního tábora z doby marko-
stěny byly vystavěné z hlině- manských válek (Podle: h p://archeol.sav.sk/keleman a/dre-
ných nepálených cihel. Příč- vozemkel.html)
ky vymezují jednotlivé míst-
nosti sloužící k pobytu vojáků, v některých případech se zbytky vnitřního vybavení
a s otopnými zařízeními. Pevnost měla zjevně trvat déle, k jejímu zničení ale došlo
už v roku 179, kdy měla zaniknout za útoku barbarů, jak to dokládá katastrofický
horizont.
119
Ondrej Šedo
Později, v době následující po markomanských válkách, na přibližně stejném pů-

dorysu vybudovali Římané stálý kastel s příkopy, kamennou hradební zdí, věžemi
a bránami, a se zděnou zástavbou, kde se nalézala také budova velitele a vojenské láz-
ně. K významné přestavbě došlo ve 4. století, za vlády konstantinovské dynastie, a po-
slední přestavby zřejmě proběhly v průběhu posledního ofenzivního tažení Římanů
do naddunajského barbarika, za vlády císaře Valentiniana I. Tento císař v nedalekém
Brigetiu roku 375 zemřel v průběhu jednání s vyslanci Kvádů, postižený mozkovou
příhodou. Pevnost v závěru své existence byla pozměněna, zvýšily se pasivní obranné
prvky (bastiony ve třech nárožích, došlo k zazdění brány obrácené k severu, k nepříte-
li). Později, v době stěhování národů využili areál barbaři, z okruhu skupin označova-
ných v dobových pramenech jako foederati, spojenci Římanů; z kontextů datovaných
do tohoto období pochází i zlomek hunského kotle (K. Kuzmová, J. Rajtár 1986;
2010; J. Rajtár 1992; 2000).
Mušov – Burgstall, objekty spojované s dobou markomanských válek
Neobvyklé postavení mezi lokalitami doby římské na Moravě a v celém naddunaj-

ském prostoru má výrazné návrší Burgstall v Mušově. Římané zde kromě vrcholových
poloh využili také svahy a zvýšený terén zasahující do blízkosti údolní nivy u soutoku
řek Dyje, Svratky a Jihlavy. Místo se nalézá 80 km severně od římského limitu. Dlou-
hodobé výzkumy zde proběhly už v meziválečném období (A. Gnirs 1931). Výsledky
dalších, které zde od poloviny sedmdesátých let 20. století vedl Jaroslav Tejral a poz-
ději Balázs Komoróczy, byly v poslední době několikrát resumované (B. Komoróczy,
M. Vlach 2018, s. 231–255, především s. 253–255; J. Tejral 2014). Podle závěrů
badatelů, kteří se věnovali studiu problematiky tohoto místa, se zde nalézal římský
opevněný areál zřízený v době markomanských válek. Poskytoval prostor pro pobyt
vojenských jednotek, a také plnil funkci zázemí pro logistickou podporu bojových
operací. Bylo zde dokonce možné poskytovat péči zraněným vojákům v budově va-
letudinaria, které je objeviteli také spojované s dobou markomanských válek. Val na
výšině doplňovaly zevnitř a zvenku nepálené cihly. Jejich použití dokládá, že stavitelé
počítali s delším využitím celého areálu – konstrukce překonávala svou kvalitou opev-
ňovací prvky běžných krátkodobých táborů. Tuto obrannou linii doplňovaly místy až
tři paralelní příkopy. V úseku, kde opevnění probíhalo v nižších částech k jihu obrá-
cených svahů, byly v jeho linii zaznamenány rovněž věže s nosnými prvky – svislými
trámy, které byly upevněné v kůlových jámách. Stejnou technologií byla na jižních
svazích vystavena brána, a k ní je řazena obdobná, umístěná na konci stejné táborové
komunikace. (Tato brána a také na ní navazující opevnění je ale autorem tohoto textu
interpretována jinak – viz odpovídající informace v následujícím odstavci). V opev-
něném areálu se měly pobývat osoby, jimž bylo svěřeno vedení válečných operací
v této části barbarika. Tomu odpovídala zástavba na vnitřní ploše. Ve vrcholové části
návrší se nalézala zděná budova a v jejím sousedství další zděná budova s funkcí láz-
120
ní. Šest malých, jednoduchých staveb s půdorysy vyznačenými kůlovými jámami se

nalézalo v tzv. dílenském prostoru, kde mělo docházet k opravám výzbroje a výstroje
vojáků, objekty tedy sloužily jako fabricae známé v stálých vojenských táborech. Na
nižších úrovních svahů bylo v rámci areálu situované valetudinarium – vojenská ne-
mocnice s dřevohliněnou konstrukcí, další budova, stavba s apsidou, byla vystavena
stejnou technologií, a měla podle některých názorů sloužit jako residenční objekt.
(Je to ta stejná stavba, o níž jsme se zmínili v našem textu věnovaném době augustov-
ské, spolu s dalšími prvky, které povařujeme za součásti tábora Mušov-Neurissen I).
Zdejší komplex vojenských zařízení měl sloužit jako ústředí římské správy v případě,
že by došlo k realizaci záměru Marca Aurelia zřídit na sever od Dunaje provincii.
Výsostné postavení Mušova jako správního střediska provincie Marcomannia defi-
nované už v minulosti (B. Komoróczy 2009) je přitom potvrzované i nejnovějších
pracích (B. Komoróczy, M. Vlach 2019).
Poznatky o návrší Burgstall a o plochách v jeho sousedství, především na svazích
spadajících k jihu, jak byly uvedené v předešlém testu, vycházejí z výsledků systema-
tických a také rozsáhlých záchranných výzkumů realizovaných pod vedením už výše
zmíněných badatelů, Jaroslava Tejrala a Balázse Komoróczyho. Ti představují lokalitu
jako homogenní areál, který využívala římská vojska v průběhu markomanských vá-
lek. Zmnožení obranných linií v některých úsecích obranné linie podle nich dokláda-
lo snahu o zvýšení obranného potenciálu tohoto areálu. Množství drobných nálezů,
především militarií, potvrzovalo intenzivní využití ploch římským vojskem. Z toho
plynulo, že nálezy barbarského původu, které se objevují na stejných místech, náleží
až do doby, kdy po uzavření Commodova míru roku 180 Římané místo vyklidili.
Do jediného celku jsou jimi zahrnované i plochy zkoumané při záchranném vý-
zkumu, který byl v letech 1993–1994 realizovaný v trati Neurissen (Miroslav Bálek,
Ondrej Šedo), na terase na jihovýchodním okraji terénu přiléhajícího k vrchu Burg-
stall, a také navazující objekty na jižních svazích návrší zjištěné v nedávných letech.
Ze situací dokumentovaných autory zmíněného záchranného výzkumu v trati Neu-
rissen ale odvodit poněkud jiné závěry, s platností pro plochy zkoumané za této akce,
tak i pro další část areálu zahrnujícího Burgstall a jeho okolí (obr. 11). Část objevů,
které považujeme za doklady krátce trvajícího pobytu Římanů už v době augustov-
ské, jsme už v předešlém textu zmínili.
Kromě toho se na stejných plochách podařilo zaznamenat další doklady o pří-
tomnosti římských vojsk (především příkopy, pece na přípravu potravin), a ty už
je možné spojovat s dobou markomanských válek. Zaznamenané byly pouze kratší
úseky dalších příkopů, dovolují ale konstatovat, že zřejmě nedoplňují obranný systém
zaznamenaný ve vrcholových částech Burgstallu. V jednom z těchto příkopů (Mu-
šov-Neurissen IV) byly objeveny lidské kostry (32 jedinců), se stopami smrtelných
ran. Podle drobných nálezů mrtví náleželi k barbarské komunitě s hmotnou kulturou
odpovídající společenstvím pocházejícím z prostoru na sever od hor ležících mezi
Českou republikou a Polskem.
121
Ondrej Šedo
Obr. 11. Schéma nejvýznamnějších obranných linií v prostoru návrší Burgstall a v jeho okolí. Vyznačený je
příkop Pasohlávky I (Pa I), val provázený příkopy ve vrcholových částech návrší Burgstall (MB I) náležející do
doby markomanských válek a také zděné stavby, tzv. velitelská budova (A) a budova lázní (B); ze stejného
období je základové zdivo (C) na terase v tra Neurissen. V navazujících plochách byl zkoumaný příkop
a brána tábora označovaného jako Mušov – Neuriseen I, který lze klást do doby augustovské. Známý je
západně od něj položený zdvojený příkop vymezující plochu se stavbou s apsidou (E), s valetudinariem (F),
a konečně s příznaky principií (G). (Podklady: především Groh, Sedlmayer 2015; Komoróczy, Vlach 2018)
122
Kumulace nálezů z doby římské byla zjištěna v místě U propustku, na okraji

plochy s názvem Neurissen. Kumulovala se zde jak keramika římského původu, tak
i barbarská keramika a další drobné předměty. Artefakty zde leží ve vrstvách spolu
se stavební sutí pocházející z destrukcí římských staveb. Po uložení takových vrstev
na stejném místě ještě jednou s použitím malty stavěli Římané, podařilo se totiž
odkrýt krátký úsek základového zdiva. Je zjevné, že barbaři nepřišli na místo až po
definitivním odchodu římských vojsk, na místě mohli v blíže neznámé dobové situaci
existovat současně obě entity, barbaři a Římané, a možné je i to, že na místě přísluš-
níci domácích komunit a Římané objevili několikrát. V průběhu záchranné akce byl
navíc zjištěný příkop označovaný jako Pasohlávky I. Tento příkop je dlouhý víc jak
2 km a vymezuje z krajiny kolem Burgstallu areál o rozloze 4 km2. Jaké bylo jeho
časové postavení a funkční vztah k nálezům uvnitř jím vymezené plochy, v prostoru
na Burgstallu a v jeho nejbližším okolí, není plně objasněno.
Za m nelokalizovaný tábor v prostoru dnešního Trenčína
Zvláštní postavení zaujímá tábor v Trenčíně na západním Slovensku, jeho hmotné

stopy se však zatím při terénním průzkumu nepodařilo lokalizovat. Známý je po-
uze nepřímo, na nápisech o něm však existuje podvakrát písemná zmínka pro dobu
markomanských válek, a jméno místa (Leukaristos) už o něco dříve zmínil Klaudios
Ptolemaios v popisu Velké Germánie. Nápis na skále v Trenčíně zmiňuje Laugaricio,
místo, kde v zimě mezi lety 179 a 180 pobývaly jednotky, které vedl Marcus Valerius
Maximianus, tehdy v postavení legáta velícího legii se stálým sídlem v Aquincu (dne-
šní Budapešť). Místo označené jako Leugaricio, s informací, že tam římské jednotky
přezimovaly, se objevuje na nápisu ze Zamy v Alžíru, věnovaný stejné osobě (T. Ne-
šporová 2005; T. Nešporová, J. Rajtár 2000; H.G. Pflaum 1956; L.V. Prikryl 1980).
Oba nápisy se vztahují zjevně k jediné události, která se odehrála v závěru válek,
v čase, kdy měly být naplněný záměry na připojení naddunajského prostoru k řím-
skému impériu. Vzhledem k tomu, že vojsko pobývající v poli v zimním období bylo
nutno chránit před nepohodu, musel velitel pro vojáky zajistit nejméně přístřešky
nad stany, anebo alespoň jednoduché stavby; ubytování v nějakém typu objektů v ob-
sazených osadách domácího obyvatelstva by zřejmě nepostačovalo pro větší jednotku.
V tom případě zimní tábor v Trenčíně musel být vybavený vhodnou zástavbou tak,
aby vyhovoval nárokům kladeným na zimní tábor, castra hiberna.
Lokality s římskými zděnými stavbami
Informace významné pro poznání areálů se zděnými římskými stavbami jsou značně
nesourodé, a to jak těch, které leží na západ od Karpat, tak i těch, které byly objeveny
východně od tohoto horstva (obr. 12). Problematické je v některých případech jejich
datování, především v případech, kde jsou k dispozici indicie opakovaného využití
stejných míst. Nedaří se vždy jasně určit, jaké funkce plnily v době římské.
123
Ondrej Šedo
Obr. 12. Areály s římskými zděnými stavbami zkoumané v prostoru naddunajského barbarika, a vybrané
lokality s nálezy římských cihel (Olomouc, S llfried, Ražňany)
Stupava
Využitý byl výběžek pahorku (s místním názvem Kopec), který se zvedá nad plochý
terén v západním předpolí Karpat. Od Dunaje ho dělí vzdálenost 12 km. Část nálezů
patří do průběhu 1. poloviny 2. století po Kr., kdy zde existovalo sídliště barbarského
obyvatelstva. V druhé polovině tohoto století zde začaly římské stavební aktivity, při-
čemž až do 4. století, kdy zde nálezy končí, probíhaly přestavby a změny stavebních
dispozic. Při výzkumu se podařilo rozeznat nejméně tři stavební etapy oddělené pla-
nýrkami starších konstrukcí. Z kamene byly u části budov postaveny pouze základy,
a nadzemní zdivo bylo zhotoveno s použitím dřeva a hlíny, s vápennou omítkou.
124
Pro nejstarší etapu je v areálu doložená i stavba s konstrukcí fixovanou v základovém

žlábku. V poslední, 3. etapě vznikaly solidní zděné budovy, mezi nimi i budova lázní
s podpodlažním topením. V okolí byly doloženy sídlištní objekty barbarů z doby, kdy
existoval zděný areál, známé jsou i stopy výrobních činností. Dokumentovaná byla
například dílna na zpracování kovů, mezi nimi se podařilo identifikovat také zlato
(V. Turčan 2007; 2009; 2012).
DEVÍN V PRŮBĚHU A KONCEM DOBY ŘÍMSKÉ
Zájem Římanů o výšinu v Devíně nebyl omezený na dobu laténskou a na období

vlády císaře Augusta, trval i v průběhu doby římské, a je doložený také pro období
pozdní antiky (K. Harmadyová 2012b; V. Plachá, K. Pieta 1986). Do průběhu doby
římské náleží půdorys „stavby II“. Tvoří jej několik místností na ploše 8,5 x 13 m,
přičemž stěna jedné z nich vybíhá do apsidy s podlahou se zbytky kamenného dláž-
dění. Cihly a i drobné nálezy z kulturních vrstev mají poskytovat oporu pro datování
začáteční fáze výstavby do 2. století, další stavební materiál nalezený v sutinách, podle
kolků na cihlách, náleží do století 4.
Do závěru doby římské pak náleží útržky destruovaných zděných staveb nebo
staveb se zděnými prvky nalezené na obvodu hradní výšiny. U dvou těchto staveb se
zachovala pouze torsa zaznamenaná při výzkumech na svazích obrácených k severu.
U další malý prostor vymezovalo kamenné zdivo s lůžky po zapuštěných svislých dře-
věných trámech. Vykazuje znaky charakteristické pro stavby budované v místech hro-
bů prvních křesťanských mučedníků, které bývají označované jako cellae memoriae.
Tento objekt může souviset s aktivitami z pozdněantického období, kdy ve východ-
ním předhůří Alp vznikly četné církevní stavby. Bývají často umístěny ve výšinných
polohách, jak je reprezentuje areálu s kostely na Hemmabergu v Korutanech. Vý-
běr nepřístupných míst odpovídal neklidným dobám stěhování národů (například
F. Glaser 1997; 1999). Devín by představoval nejseverněji položený bod s doklady
pozdněantických stavebních aktivit, které jsou dobře známé z jižněji položených míst.
S llfried
Tato lokalita je zařazovaná do počtu míst využívaných římským vojskem, i když chybí
jasné stopy opevnění a nebylo zde doloženo římské opevnění anebo zděné stavby.
Opakovaně se však objevují římské cihly a další předměty římské provenience. Vy-
užitý byl terén zvedající se nad pravý, západní břeh řeky Moravy (B. Lang 2011;
E. Lauermann 2018, s. 27–31). Četné nálezy předmětů římského původu na plo-
chách s doklady barbarského osídlení dovolují za současného stavu poznání doložit
rovněž pobyt římských vojsk v prostoru „Alter Mühlgraben“, a to jak v druhé po-
125
Ondrej Šedo
lovině 2. století, tak i ve století 4. Opakuji se zde především militaria, včetně částí
pancířů, a součástí nálezového fondu jsou rovněž importy provinciální keramiky, za-
hrnující také terru sigillatu.
Bra slava-Dúbravka
Lokalita v Bratislavě-Dúbravce (K. Elschek 2000; 2017) se nalézá pouze 4 km od

Dunaje, v blízkosti soutoku s Moravou v Devíne. Od dunajského toku jí ale odděluje
výrazný vrch Devínska Kobyla s nadmořskou výškou 514 m. Naleziště je situované
do prostoru severních svahů tohoto vrchu. Využita byla nevelká pramenná pánev
v nadmořské výšce 200 m, přičemž navazující rovinaté území v předpolí vrchu, pro-
vázející levý břeh řeky Moravy, se nalézá ve výšce 150 m nad mořem. V první fázi
vyžití místa, v 1.–2. století, se zda nalézalo germánské sídliště; jeho význam podtrhuje
skutečnost, že v jeho areálu se kromě jiného nalézaly i železářské pece. Ve druhé fázi
došlo k výstavbě zděného budovy s mohutnými zdmi z kamenů spojovaných maltou,
s půdorysnou dispozicí lázní (obr. 13). Takové objekty bývaly v provinciích zařazova-
né do areálů usedlostí typu villa rustica.
Obr. 13. Základové zdivo zděné stavby v Bra slavě-Dúbravce, s dispozicí římských lázní (Podle: Elschek
2000)
126
Objekt s rozměry 11 x 13 m byl opatřený 3 apsidami. Na rozdíl od normativních

zařízení zde ale nedošlo k zřízení podpodlažního vytápění a nebylo zajištěno, aby mohla
být připravována teplá voda nutná pro provoz římských lázní. Stavba je datovaná do
první poloviny 3. století; při výstavbě byly použity cihly vyráběné v civilních dílnách
v Pannonii. Objekt náležel k usedlosti s funkcí knížecího sídla, kde se nalézala také dal-
ší, halová stavba se střechou pokrytou římskou keramickou krytinou (rozměry 14 x 16
m). K zániku sídla došlo v neklidných časech kolem poloviny 3. století. Ve 4. století,
v rámci 3. fáze využití místa, byla obnovena osada s četnými objekty domácího oby-
vatelstva. V jejím areálu kromě běžných germánských chat ležela také další nadzemní
stavba spojující germánskou stavební dispozici s římskými stavebními technikami; její
stavebníci využili materiál sebraný z destruované budovy s půdorysem lázní a ze zaniklé
halové stavby.
Niederleis
V blízkosti Oberleiserbergu se v rovinaté krajině podařilo najít stopy půdorysů několika

římských staveb, jsou však známé pouze z výkopů malých rozměrů. Zvažované je dato-
vání do 2. století. Časové zařazení se opírá o kolky na cihlách (především legio X Gemina
Pia Fidelis). Dosavadní výkopy zatím nedovolují rekonstruovat půdorysné dispozice
a určit funkci tohoto areálu (K. Genser 1986, s. 696). Na plochách v okolí se rozprostí-
ralo barbarské sídliště, s nálezy z průběhu doby římské, a také z mladší doby římské. Za-
stoupena je zde keramika zhotovená na hrnčířském kruhu, a objevuje se rovněž pozdní
provinciální keramika, například mortarium se zelenou glazurou na vnitřním povrchu
(E. Siegmeth 1990, s. 312–314). Místo bylo zjevně využívané po delší dobu.
Veľký Kýr (v minulos uváděno také jako Milanovce)
Do průběhu doby římské v slovenské části barbarika náleží zbytky římských zděných
staveb zaznamenané při výzkumu ve Velkém Kýru, v krajině ležící 50 km severně od
Dunaje. V plochém terénu pouze nepatrně zvýšeném oproti inundaci, u jednoho z ra-
men řeky Nitry, byl odkrytý půdorys zděných stavebních konstrukcí rozložených po
obvodu ústředního nádvoří (obr. 14). V interiéru se místy zachovaly maltové podlahy.
Dokumentované zde byly rovněž půdorysy dalších budov s dřevohlinitou konstrukcí.
Mezi cihlami část představují kusy opatřené kolky užívanými v cihelnách ve 2. století;
měly pocházet ze zatím nenalezené stavby z tohoto období, která snad ležela někde
v okolí. Vlastní stavební konstrukce a drobné nálezy zaznamenané v průběhu výzkum-
ných prací pocházejí z mladší části doby římské, a jsou kladeny do 4. století (T. Kolník
1986, s. 411–415; B. Novotný 1995, s. 129, 130). V blízkosti prostoru s římskými
stavbami bylo zkoumáno velké sídliště barbarského obyvatelstva v Branči (T. Kolník,
V. Varsik, J. Vladár 2007).
127
Ondrej Šedo
Obr. 14. Veľký Kýr (Milanovce). Ústření část areálu s římským základovým zdivem a půdorysy dalších nad-
zemních staveb s dřevohlinitou kontrukcí (Podle: Kolník 1986, upraveno)
Cífer-Pác
Na západním Slovensku, v předpolí Karpat, byl v plochém terénu umístěný areál,

v jehož ústřední části se podařilo odkrýt kvadratickou plochu o stranách 60 x 70 m
vymezenou ohrazením (obr. 15). V zástavbě uzavřeného areálu byly identifikované
zděné základy větší budovy a další půdorysy jednoprostorových nadzemních staveb
s dřevohlinitou konstrukcí, se základovými žlábky. V několika případech po obvodu
těchto půdorysů probíhaly řady kůlových jam vyznačující vertikální podpěry porti-
ků. V areálu i mimo něj se nalézaly zahloubené chaty s dispozicemi, jaké jsou běžné
u objektů germánského obyvatelstva. Dva zahloubené objekty zabíraly mimořádně
velké plochy, a byly zřejmě překryté římskou keramickou krytinou (tegulae). Stavební
konstrukce vybudovaná podle pravidel užívaných domácím obyvatelstvem tedy byla
doplněna materiálem charakteristickým pro mediteránní civilizaci. Podle četných ná-
lezů keramických závaží se předpokládá, že tyto stavby sloužily jako tkalcovny. Mimo
ohrazení se objevily základy další, poněkud menší zděné stavby. Ta byla původně
vybavena jednoduchým typem podpodlažního topení tak, jak tomu bylo i u zdě-
ného objektu umístěného uvnitř vymezené plochy. V průběhu výzkumných prací
byly nalézány zlomky stavební keramiky s kolky pozdněantických cihelen působících
v provinciálním prostředí.
128
Podařilo se identifikovat nejméně tři stavební fáze spojené s přestavbami. Na lo-

kalitě byly zaznamenané výrobní objekty, kromě už zmíněných tkalcoven například
hrnčířské pece, a také studny. Areál, datovaný do druhé třetiny 4. století, sloužil
místní elitě jako rezidence. Příslušnost zdejších obyvatel k vrstvě pohřbívající v tzv.
knížecích hrobech dokládá honosná stříbrná spona (T. Kolník 2000; T. Kolník,
V. Varsik 2013).
Obr. 15. Cífer-Pác. Prostor se základy zděných budov (vyznačeno červenými plochami), dřevohlinité stav-
by se základovými žlábky a zahloubené objekty vybudované v intencích germánských stavebních technik
v okruhu dvorce místní nobility
Oberleiserberg (v katastru obce Ernstbrunn)
V prostoru Weinviertelu, na místě vzdáleném 26 km od Dunaje se nalézá výrazné

návrší s nadmořskou výškou 457 m, jehož svahy klesají k ploché krajině, místy až
k niveletě ve výšce 250 metrů nad mořem. Vrcholové plató o rozměrech 360 x 250 m
bylo intenzivně využito germánským obyvatelstvem až ve 2. polovině 4. století. Na
okraji plošiny byl umístěný dvorec místní nobility zabírající kvadratickou plochu
(obr. 16). Významná byla stavba s kamennými základy poblíž hrany provázející
okraj plochého terénu. Ve druhé stavební fázi, k polovině 5. století, došlo k rozšíření
129
Ondrej Šedo
stávajícího půdorysu a k doplnění průčelí o prvky pozdněantické palácové architek-

tury. Na druhé straně ohrazeného areálu se nalézaly monumentální stavby vstupního
areálu doplněné portiky. Další zástavba na ploše zahrnovala i dřevohlinitou architek-
turu. Mimo plochy vymíněné ohrazením se nalézala druhá stavba se zděnými základy.
Z návrší pocházejí i doklady řemeslné výroby, například zahloubená chata, v níž se ve
2. polovině 5. století zpracovávaly drahé kovy. Některé objekty vybudované s použi-
tím římských stavebních technologií byly vybaveny jednoduchými typy podpodlaž-
ního topení. Nalezeny byly cihly a také keramická krytina. Dvorec a vrcholová část
návrší byly opevněny nebo ohrazeny, zjištěn byl val, příkop a palisáda (A. Stuppner
2002, s. 483–486).
Obr. 16. Oberleiserberg u Ernstbrunnu. Dvorec umístěný ve vrcholové čás návrší a vymezený ohrazením,
s objekty pozdněan ckého období. Červeným pod skem je zvýrazněná plocha zděných staveb I a II, šedým
půdorysy dřevohlinitých staveb (Podle: A. Stuppner, na adrese: h ps://sciencev1.orf.at/urban/60745.
html, upraveno)
130
Podunajské Biskupice
Nově byla zaznamenaná skupina staveb vybudovaných v intencích římského stavi-

telství v Podunajských Biskupicích. Lokalita leží v západní části Žitného ostrova,
v inundačním území poblíž míst, kde se od hlavního toku Dunaje odděluje malý
Dunaj. V prostoru barbarského sídliště byl umístěný areál zabírající plochu 90 x
70 m, vymezený plotem indikovaným třemi liniemi menších kůlových jam. Po ob-
vodu volného prostranství se rozkládaly kvadratické stavby vyznačené základovými
žlábky pro založení dřevohlinitých konstrukcí, s hloubkou 40 cm (obr. 17). Zazna-
menáno bylo celkem 7 budov, z nichž některé provázely portiky. Část dosahovala
větších rozměrů, největší půdorys (stavba III) měl délku (s portikem) 26 a šířku 15 m.
Doložená je i stavba s oporami uloženými v 9 kůlových jámách, interpretovaná jako
špýchar. Zaznamenané byly nejméně 2 stavební fáze, jak je dokládají starší půdorysy
narušené při výstavbě nového objektu. Nalezena byla barbarská v rukách vyráběná
keramika, i keramika zhotovovaná s použitím hrnčířského kruhu, a zastoupený jsou
rovněž importované výrobky, včetně zlomků glazovaných mortarií. Objevily se zde
zlomky římských cihel, přesleny, kostěný hřeben a také jantarová perla. Mince do-
volují datovat existenci dvorce do 3. třetiny 4. století, s komparací s 3. sídlištní fází
areálu v Bratislavě-Dúbravce, nebo v Cíferu-Páci, přičemž u zmíněných lokalit měly
tamní zděné budovy doplňovat už existující zástavbu až v průběhu dalšího užívání
ploch; situace zaznamenaná v Podunajských Biskupicích by měla odpovídat začáteční
etapě existence sídel budovaných v závěru doby římské Římany pro domácí elitu,
v 3. třetině 4. století; má být současný s 3. sídlištní fází dvorce areálu v Bratislavě-
-Dúbravce, která měla trvání od 2. poloviny 4. století, tedy ve stupních C3/D1, D 1,
s vyklizením na přelomu 4. a 5. století, a odpovídá dvorci v Cíferu-Páci z 2. třetiny 4.
století (E. Hrnčiarik, M. Horňák 2018, datování s. 136).
Fels am Wagram
Z tohoto místa jsou uváděny příznaky příkopu (120 x 160 m, s prolukami v severní
a jižní straně) a zdivo, při jehož výstavě byly použity římské cihly. Na základě kol-
ků (dux Uriscinus) bývá existence areálu kladena do let 350–400 (H. Stiglitz 1965;
H. Zabehlicky 1989). Lokalita náleží do kategorie míst s různými možnostmi inte-
pretací, bývá zmiňovaná při výčtech krátkodobých táborů, a také v souvislosti s po-
zdními aktivitami Římanů v průběhu mladší doby římské. Kromě obvykle uvádě-
ných interpretací by bylo možné uvažovat ve Fels am Wagram i o existenci hrazeného
dvorce.
131
Ondrej Šedo
Obr. 17. Podunajské Biskupice. Usedlost ze závěru doby římské, s nadzemními stavbami (Podle: Hrnčiarik,
Horňák 2018)
NÁLEZY ŘÍMSKÝCH CIHEL V MÍSTECH, KDE SE NEPODAŘILO

IDENTIFIKOVAT ANTICKÉ ZDĚNÉ STAVBY
Římské cihly se často objevují na lokalitách, kde se zatím nepodařilo zaznamenat

jakékoliv doklady římských stavebních aktivit. Zatím nelze rozhodnout, zda předsta-
vují stopu po nenalezených zděných stavbách Římanů, které ležely někde v blízkém
okolí, anebo byly přineseny ze vzdálených míst, popřípadě pocházejí z (římských)
objektů vybudovaných z dřeva a hlíny, ale s keramickou krytinu. V prostoru západní-
ho Slovenska byly odpovídající nálezy vyhodnoceny Erikem Hrnčiarikem, který za-
132
znamenal 19 takových lokalit (E. Hrnčiarik 2012, s. 204–216, Karte 90, Tabelle 68).
Konstatuje, že stavební keramika se objevovala nejen na místech s objekty vysta-
věnými Římany, ale také jako krytina objektů vystavených v intencích stavebních
postupů autochtonního obyvatelstva (například některé stavby v areálu dvorce s řím-
skými stavbami v Cíferu-Páci, s odkazem na T. Kolník 1975, s. 9). Konstatuje, že na
plochách germánských sídlišť mají zlomky cihel, rozptýlené anebo zaznamenané ve
výplních jednotlivých objektů, představovat doklad druhotného využití kusů a zlom-
ků získaných při rozebírání zaniklých římských staveb, a měly sloužit autochtonnímu
obyvatelstvu jako pomůcky při přípravě jídel nebo při zpracování kovů, a výjimečně
byly, opět v sekundární funkci, vkládány do vyzdívky pecí. Konečně, zatím pouze
v jednom případě, byly cihly odkryty v situaci, kde tvořily součást obkladu hrobové
jámy, přičemž mrtvého provázel inventář odpovídající hmotné kultuře domácího,
germánského obyvatelstva (Stupava).
Na slovenském Záhoří, západně od Karpat, v nálezových kontextech někte-
rých barbarských sídlišť, se objevují mimořádně velké počty zlomků cihel. Odpo-
vídající lokality provázejí levý, východní břeh řeky Moravy, s nejvýraznější kumulací
v Zohoru. Byly zjištěny při systematických průzkumech a výkopech Kristiána El-
scheka. V případech, kdy je doprovázejí železné hřeby, je možné zvažovat, že stavební
materiál nebyl přepravovaný na velké vzdálenosti a pochází z dosud neznámé lokality
s římskými stavbami, kterou je nutno hledat v této části Pomoraví (K. Elschek 1997,
s. 227; 2012).
V moravském prostoru chybí úplný přehled nálezů římských cihel. Zlomky, které
jsou nalézané v širším prostoru v okolí Mušova, se objevují v prostorách sídlišť domá-
cího obyvatelstva anebo v zahloubených objektech, kam se měly dostat poté, co došlo
k destrukcím staveb na vrcholu Burgstallu.
Cihly, nebo spíše zlomky cihel, byly zaznamenané při výzkumech nejvýznamněj-
ších velkomoravských hradišť, které se nalézají v blízkosti toku řeky Moravy, přede-
vším ve Starém Městě u Uherského Hradiště. Velké množství zlomků cihel, včetně
kusů označených kolky, bylo zřejmě součástí zdiva staveb vybudovaných v 9. století,
a po jejich zániku spolu s dalším stavebním materiálem se staly součástí středověkých
architektur. Jakkoliv byly odpovídající nálezy z těchto míst prezentované už před
půlstoletím, a jejich publikaci provázely i přírodovědné analýzy (V. Hochmanová-
-Vávrová 1957), stále zůstává část nálezového fondu neznámá, a neřešená zůstává
otázka, zda cihly byly získávány z ruin neznámé římské stavby někde na Moravě,
anebo dopraveny na místo z území provincií. Podobně je tomu i v případě dalších
velkomoravských hradišť. Další kusy jsou známé z Mikulčic; antická stavební kera-
mika se zde měla dostat do kontextů z doby velkomoravské spolu s dalšími drobnými
předměty antického původu přinášenými v 9. století z půdy někdejších provincií
(J. Musil 2000, s. 93). Podobně je to i v případě Břeclavi – Pohanska nebo Nejdku,
s nálezy v obdobném nálezovém prostředí (E. Droberjar 2002, s. 39).
Při výzkumech v prostoru tábora v Olomouci-Neředíně byly také zaznamenány
zlomky cihel. Objevily se ale v situaci bez vazby na příkopy indikující římský krátko-
133
Ondrej Šedo
dobý tábor. Pocházejí totiž z výplně zahloubeného objektu č. 1535, z hliníku s bar-
barským keramickým inventářem ze starší i mladší doby římské (M. Kalábek 2015, s.
340; M. Kalábek, J. Peška, H. Svobodová-Svitavská, Z. Vaněček 2017, s. 175, obr. 15;
J. Peška, F. Šrámek 2004, s. 131). Kolekce se je představena na obrázku doprováze-
jícím sdělení Římané v Olomouci (Archeologické nálezy. Dostupné z: http://rima-
nevolomouci). Není nutno očekávat, že se objeví římská zděná stavba, z jejich sutin
by byly zlomky vyzvednuty místním obyvatelstvem, cihly mohly mít funkci krytiny
dřevohliněné budovy anebo sloužit v konstrukcích otopného zařízení v objektu vy-
budovaném v mladší části doby římské (Archeologické nálezy. Dostupné z: http://
rimanevolomouci.cz/cz/stranka/olomouc-neredin.html#prettyPhoto[ad]/1/).
Zvláštní pozornost si zaslouží cihly nalezené na východním Slovensku, které vo-
dopisně náleží k povodí řeky Tisy. Se středním Podunajím je tento region propojený
pouze volně – obě oblasti představují součást Karpatské kotliny. Kromě nečetných
zlomků cihel z Krásna a Šebastovců je nutno zmínit objevy v Ražňanech. Tato loka-
lita leží pouhých 25 km od hřebene Karpat, kudy probíhá hranice mezi Slovenskem
a Polskem; na severní, polské straně hor se nalézají města Nowy Sąnc a Krosno. Lo-
kalita je vzdálená až 205 km od vacovského ohbí Dunaje, který leží v úseku mezi
římskými tábory Brigetio a Aquinkum. Cihly byly vyrobeny z místních materiálů,
nepředstavují tedy produkci cihelen pracujících na římském území. Měly být použity
k pokrytí střech zatím nenalezených zděných staveb, anebo staveb s dřevohlinitou
konstrukcí. Náleží do 4. století. Je zvažováno, že podněty k jejich výrobě vycházely
z pontické oblasti, z okruhu s osídlením kultury čerňachovské (E. Hrnčiarik 2012,
s. 255, 258; A. Karabinoš 2010; A. Karabinoš, M. Vizdal 2010). Pokud bychom
akceptovali domněnku o podnětech přicházejících ale z východu, výrobci cihel a i ti,
pro které byly vystavěny zatím neodkryté stavby, by se měli do prostoru severový-
chodního Slovenska přesunovat po severních předpolích karpatského oblouku, a až
poté směřovali k jihu, přes karpatské průsmyky do míst ležících u severního okraje
Karpatské kotliny.
Řemeslníci, kteří zvládali výrobu stavební keramiky, v každém případě přicházeli
do prostředí, kde taková produkce byla žádaná a využívaná. Nálezy v Ražňanech se
objevují v oblasti s bohatými knížecími hroby z mladší doby římské, které byly nalezeny
v Otrovanech (3. třetina 3. století) a Cejkově (začátek 4. století), s exkluzivními nálezy
zahrnujícími i produkty z drahých kovů (E. Krekovič 2000). Stavební keramika je však
spojovaná s mladším nálezovým komplexem, s nositeli tzv. severokarpatské skupiny,
kteří se v tomto regionu etablovali v pozdní době římské. Odpovídající sociální skupi-
na, která mohla využívat odpovídající civilizační vymoženosti, jako byly budovy s ke-
ramickou krytinou, může být reprezentovaná osobou pohřbenou v komorovém hrobě
s dřevěným sarkofágem odkrytým roku 2006 v Popradě – Matejovcích, ve východním
předhůří Vysokých Tater. Hrob je kladen do konce 4. nebo začátku 5. století. Před-
měty uložené v hrobě spolu s náročně upraveným dřevěným sarkofágem a hrobovou
komorou dokládají, že pohřbený byl životním stylem a pohřebními rituály úzce spjatý
se světem, ve kterém se uplatňovala pozdněantická civilizace (N. Lau, K. Pieta 2014).
134
„Dlouhé valy“ probíhající v naddunajském prostoru
Nálezy cihel a staveb v naddunajském prostoru datované do závěru doby římské jsou
nejméně v části evidovaných případů příznakem stavebních aktivit, které předsta-
vovaly součást rozsáhlého programu podpory poskytované Římany reprezentantům
kmenů sídlících v sousedství provincií. Měli být zainteresováni na spolupráci s Ří-
mem. Je však nutno počítat i s vojenským zajišťováním římských zájmů. V prosto-
ru mezi Dunajem a Tisou, kam jsou umisťována sídla Sarmatů, byly koncem doby
římské zahájeny stavební práce v místech pevností, které reprezentuje areál Göd –
Bócsújtelep, kde ataky místního obyvatelstva znemožnili, aby Římané pokračovali
v realizaci stavebních prací (Zs. Mráv 2005).
K obraně proti útokům válečníků přicházejících z východu měly být vybudované
systémy valů probíhajících v poledníkovém směru ve východní části Maďarska, a do-
sahující až k Dunaji v současném Srbsku. V severovýchodním Maďarsku jsou pak
známá obdobná liniová opevnění s rovnoběžkovým průběhem. Tato obranná zařízení
jsou v odborné literatuře označovaná jako limes Sarmatiae; na jeho výstavbě a i na
obraně se měli podílet kromě domácího obyvatelstva rovněž Římané (E. Istvanovits
2000; S. Soproni 1996; S. Soproni, É. Garam, P. Patay 2003; S. Štulić 2016). V na-
vazujícím prostoru, na středním Slovensku, u východní hranice oblasti osídlené Kvá-
dy, byly zaznamenané další linie valů. Zde probíhaly v poledníkovém směru. Jedna
z nich byla sledovaná v krajině západně od Hrona, a dosahovala délky kolem 60 km.
Další linie (popřípadě dvě linie) jsou známé z prostoru západně od řeky Ipel. Někdy
bývá toto opevnění označované jako „kvádský limes“ (J. Beljak, G. Nevidzánsky,
O. Ožďáni, V. Tittonová 2012, D. Hovorka, I. Túny 2011; T. Kolník 1978; 1999;
T. Kolník, P. Roth 1984). Valy byly dokumentované už v 19. století, v době začátků
archeologického bádání na Slovensku. Zaujaly svou neobvyklou strukturou, ve které
se místy projevovaly stopy vypálení, které dosahovalo takové intenzity, že došlo až vy-
tvoření sklovité struktury (tzv. spečené valy). Zatím ale stále chybí jednoznačné opory
pro časové zařazení těchto útvarů, a podle nových studií stejné obranné linie mohly
vznikat i v jiných obdobích, například ve středověku (J. Beljak, N. Pažinová 2012).
Závěr
Současná pramenní základna použitelná pro archeologické řešení problémů spoje-

ných s poznáváním římského zásahu do nadduanajského prostoru je stále omezená,
navíc větší část informací získaných při práci v terénu není k dispozici v podobě pu-
blikačních výstupů. Navzdory tomu je možné v blízké době očekávat posun vědění
na úroveň, kdy náš obor při studiu doby římské bude schopen představovat minulou
skutečnost v rozsahu a souvislostech, jak to zatím umožňuje pouze historického bádá-
ní. Máme možnost, s použitími archeologických pramenů, poznávat „velké“ dějiny,
135
Ondrej Šedo
sledovat jednání významných osobností, a také anonymních osob, jejichž konkrétní

aktivity zanechaly hmotnou stopu. Lze očekávat, že předmětem zájmu se stane kaž-
dodenní život řadových členů malých komunit. To neznamená, že by zájem o takové
badatelské cíle představoval vyšší úroveň poznání, doplní pouze existující okruhy,
jako je bádání věnované práci s chronologickými systémy a s typologií artefaktů.
Stále bude zapotřebí analýza předmětů a interpretace nálezových situací. Samozřejmě
nelze neočekávat nové objevy v terénu, které dovolí studovat zcela nečekaná téma-
ta. Jako příklad precedent může sloužit identifikace polních táborů římské armády
v devadesátých letech, anebo nedávné objevy římské architektury z 1. století před Kr.
v prostoru Bratislavského hradu.
Na základě studia písemných pramenů byl zájem římského impéria o podunaj-
skou oblast spojovaný s dobou kolem zlomu letopočtu, a současně s počátkem doby
římské, jak jí chápalo archeologické bádání. Nově je nutné sledovat římské zásahy
do naddunajského prostoru už v průběhu doby laténské, a to nejen v závěrečné fázi
jejího trvání. Do bohaté a kulturně vyspělé mediteránní oblasti se přemisťovaly kelt-
ské kmeny, část z nich se po konfliktech s Římany vracela zpátky. Zvláštní postavení
měli keltští žoldnéři, kteří sloužili v armádách středomořských států a angažovali se
v mnoha konfliktech provázejících mocenský nástup Římanů po první punské válce.
Jak je na základě analýz části badatelů dovozováno, někteří z nich posléze přicházeli
i do končin ležících na sever od středního Dunaje, a nabyté bohatství, například
v podobě mincí, kovů nebo zvířat se uplatnily v domácí ekonomice. Střediska jako je
Roseldorf v rakouském Weiviertelu, Němčice na Hané na Moravě a Nowa Cerekwia
v Horním Slezsku reprezentují místa spojená s působením lidí, kteří měli k dispozici
artefakty dokládající jejich působení ve Středomoří.
Jako ilustraci vzdáleností, které při návratu překonávali, lze uvést situaci za 2.
punské války (218–201 před Kr.) – Syrakusy na Sicílii, kde byly raženy některé mince
a místem jejich nálezu v Nowe Cerekwii v Horním Slezsku dělí vzdálenost 1460 km.
Významný je navíc poznatek Marcina Rudnickeho, že mince z tak vzdálených končin
se objevují také na územích obývaných nositeli archeologických kultur, jejichž nosite-
lé měli být Germáni. To by mělo být indicií o účasti osob tohoto původy ve stejných
podnicích. Antičtí autoři je přitom nemuseli od Keltů ve svých zprávách odlišovat –
konečně řecky píšící historici a geografové označení Keltoi běžné, i v průběhu doby
římské, užívali pro všechny barbary obývající severněji položené části Evropy, součas-
níci událostí tedy nemuseli identifikovat rozdíly v etnicitě aktérů.
Přímý zásah Římanů do krajiny na sever od Dunaje je explicitně doložený v Bra-
tislavě, především na hradním návrší. Pro velkou skupinu osob zde stavitelé a řeme-
slníci pocházející z římského světa vystavěli budovy s použitím antických stavebních
technologií, které byly běžné v době krize a zániku římské republiky, popřípadě v za-
čátcích principátu. Lze uvažovat o tom, že četné budovy zde začaly vznikat už koncem
1. poloviny 1. století před zlomem letopočtu. Ti, kdo využívali tento komplex, museli
mít vedoucí postavení v místní societě a měli navíc šanci využít hospodářskou a poli-
tickou podporu reprezentantů římské moci.
136
Římské impérium v té době plně kontrolovalo a ovládalo pouze okrajové části

adriatické oblasti v prostoru tehdejší provincie Illyricum. Je pravděpodobné, že roz-
sáhlá stavební akce na vzdáleném místě u Dunaje souvisela s očekáváním reprezen-
tantů římské moci, kteří potřebovali podporu místního obyvatelstva a jeho elit pro
zajištění svých záměrů ve zvláštní dobové situaci. K takové mocenské konstelaci moh-
lo dojít v letech Caesarova prokonzulátu mezi lety 58–50 před Kr., kdy jeho osobní
účast na bojích v Gallii vyžadovala, aby další spravované oblasti, tedy Gallia Cisalpina
a Illyricum nebyly vystaveny útokům. Problémy by posilovaly námitky vycházející
z řad jeho odpůrců v senátu, kteří by dostali do rukou argumenty pro zpochybnění
jeho postavení a mohli by naléhat, aby zbyl zbaven kompetencí a velitelského po-
stavení. Proto bylo vhodné získávat spojence i v dalekém předpolí svěřených území.
Rozsah stavebních aktivit v Bratislavě a vysoká úroveň budov nastolují otázku, zda
nenáleželi jejich uživatelé, anebo alespoň jejich část, ke komunitě osob pocházejících
z římského prostředí, kteří by na místě zajišťovali zájmy římského impéria. Tak tomu
bylo například v Magdalensbergu, kde se nalézala čtvrť římských obchodníků. Lze ale
nastolit i jiné, jakkoliv pouze hypotetické řešení – spojenci Římanů mohli být osoby
kontrolující dlouhodobě obchodní kontakty s římským územím, jimž bylo uděleno,
s podporou prokonzula a jeho zástupců římské občanstvím, a sami se tak stávali no-
siteli římských zájmů. Na tomto místě lze poznamenat, že k repríze takové mocenské
konstelace došlo i později, za Octavianových bojů v Illyriku. Samotné tažení trvalo
pouze krátce, proběhlo v letech 35 až 33 před Kr., kontakty ale mohly přetrvávat
i později. To by vysvětlovalo některé stopy římského působení v Bratislavě, které
bývají kladené do posledních decénií před zlomem letopočtu.
Římská přítomnost na severním břehu Dunaje v době Augustově byla po ob-
jevech v Mušově-Neurissen předmětem stále neuzavřené odborné diskuse. Poté, co
kromě Mušova je vojenská aktivita zjevně doložena i na dalších lokalitách, jako je
Devín a Engelhartstetten, máme z naší zájmové oblasti k dispozici doklady o existenci
tří typů různých vojenských zařízení. Působení Římanů se projevuje na místě s opev-
něním a stavbami pro posádku v prostoru strategické polohy (Devín), známý je areál
krátkodobého tábora velké vojenské jednotky pobývající v poli (Engelhartstetten),
a existoval areál, který měl sloužit jako castra hiberna, zimní tábor určený pro pobyt
velké vojenské jednotky v mezidobí mezi dvěma válečnými sezónami, v zimě mezi
lety 6 a 7 po Kr.; původní záměr se ale Římanům nepodařilo naplnit. Je jasné, že tři
zmíněné lokality nemusí být výsledkem jediné římské aktivity, působení římského
vojska v území ležícím na sever od Dunaje je ale zřejmá.
Otevřená zůstává otázka, zda do Tiberiovy výpravy roku 6 nepředstavoval rakous-
ký Weilviertel a Morava „zemi nikoho“, krajinu, na kterou se už po delší čas vztaho-
valy nároky Impéria. Až po stažení vojsk začínajících tažení do Polabí v české kotlině
a po uzavření míru s Marobudem se otevřel prostor pro nástup germánských sku-
pin. K jihu směřovaly skupiny doprovázející Marobuda a Katvaldu po jejich vyhnání
z území Markomanů roku 18 respektive 19; někdy v té době, možná i v souvislosti
s oslabením římské moci v důsledku bitvy v Teutoburském lese, se v naddunajském
137
Ondrej Šedo
prostoru etabloval kmen Kvádů. Je pravděpodobné, že obsazení nového území ne-

realizovali „via facti“, ale jejich jednání proběhlo s formálním souhlasem Římanů
– konečně jejich králi Vanniovi byla svěřena moc nad těmi bojovníky z okruhu ně-
kdejších markomanských vládců, kteří nebyli přijati na římskou půdu. Vannius tedy
pobýval v přidunajském prostoru se svými lidmi o něco dříve a Římané o starší stav
mohli opírat svoje návrhy na to, aby akceptoval jimi vpuzené skupiny germánských
válečníků.
Z táborů náležejících do kategorie krátkodobých zatím pouze Engelhartstetten
je datovaný zcela nepochybně do doby augustovské. Četné další známé tábory, které
jsou obvykle kladené do doby markomanských válek, představují svědectví význam-
né pro poznání strategických, taktických a také politických cílů římského impéria
při válečných operacích v naddunajském prostoru. Archeologie už dnes nabízí nové
informace o dějinách tohoto konfliktu, tábory jsou totiž prostředkem pro ukotvení
římských aktivit v geografickém prostoru. Historické zprávy takovou orientaci vlast-
ně vůbec neposkytovaly, jejich sdělení uváděla nanejvýš informaci o kmeni, na jehož
území se nějaké události odehrávaly. Přitom vymezení kmenových území neznáme,
dokonce nevíme, kudy vlastně vedlo rozhraní mezi Kvády a Markomany (Nevíme
navíc, jak to bylo například v době markomanských válek s prostorem české kotliny,
kterou kolem zlomu letopočtu nepochybně zaujali a ovládali Markomani, v dobách
válek Marca Aurelia ale tento kmen vystupuje ve zprávách antických zpravodajů spo-
lečenství působící a pobývající přímo v podunajském prostoru.).
Za nálezovými situacemi a za artefakty, které dovolují studium polních táborů,
lze současně poznávat aktivity osob, které v římském vojsku vykonávaly konkrét-
ní profese (architekti, měřiči, řemeslníci). Lze určovat velikosti jednotek působících
v poli, a do jisté míry lze sledovat i směry a způsob jejich pohybu v krajině. Nově bude
možné posoudit reálný poměr sil obou stran konfliktu, Římanů, a také barbarů, a to
jak těch, co žili v blízkosti hranic, tak nově přicházejících ze severu, ze vzdálenějších
oblastí barbarika. Překvapivé je zjištění, že se v prostorách táborů dochovaly stopy
rituálních praktik doprovázené záměrným ukládáním předmětů, zvířecích těl nebo
jejich částí (tzv. depozita). Zvláštní okruh poznávání představuje identifikace pří-
mých zásahů římského vojska do sídelních struktur domácího obyvatelstva, a zjevně
se podaří rozeznat i nepřímé působení, v podobě vyklízení a pak nového obsazování
sídlištních areálů, kdy domácí obyvatelstvo reagovalo na hrozby v neklidných časech.
Tábor v Jevíčku, nejvíc vzdálený od Dunaje (zhruba 155 km od dunajského toku
u Vindobony) se nalézá u přechodů k české kotlině, a od sudetského rozvodí a polské
hranice u Międzylesia ho dělí pouhých 50 km. Kontrolována byla jižní strana Morav-
ské brány, tedy nástupní prostory komunikačních tras směřujících do Poodří. Tábor
v Hulíně/Pravčicích, vzdálený 135 km od Dunaje mezi Carnuntem a Devínem leží
35 km od rozhraní Pomoravím a v Moravské bráně v blízkosti Hranic na Moravě,
a pouze 55 km k severovýchodu od něj probíhá hranice mezi Českou republikou
a Polskem u Bohumína, poblíž vtoku Opavy do Odry. Nejvíc k severu vysunuté
římské krátkodobé tábory na Moravě (Jevíčko, Olomouc-Neředín, Hulín/Pravčice)
138
byly zřízeny v kulturní krajině na samotném obvodu přidunajského prostoru, za ho-

rami pak už leželo území dnešního Polska s obyvatelstvem reprezentovaným jinými
archeologickými kulturami a s jinými dějinami kontaktů s Impériem.
V místech zvláštního významu vznikaly zděné budovy, podle zatímních poznatků
v době markomanských válek (Mušov – podle současného stavu sdělení uváděných
v odborné literatuře), a další takové areály byly budované po válkách (Stupava, možná
Devín – stavba II). Jejich někdejší funkce stále není možné jednoznačně stanovit.
Upřednostňujeme domněnku, že plnily funkce při naplňování protokolu vzájemných
kontaktů zástupců obou světů, římského a barbarského. V případě dalších areálů lze
ad hoc uzavřít, že sloužily v úloze privátních sídel vybudovaných Římany pro místní
elity. To platí především pro dvorec v Bratislavě-Dúbravce s delší dobou užívání.
Na tomto místě, a i jinde (Veľký Kýr / Milanovce, Cífer-Pác, Oberleiserberg) jsou
pak, v závěru doby římské, popřípadě až v době stěhování národů, identifikované
další stavební a sídlištní aktivity, s prvky římské, a také domácí architektury. Tato síd-
la jsou projevem eminentního zájmu římské strany na podpoře prořímských vůdčích
osobností. Vznikaly v rámci subvencí, které měly zajistit zvýšení jejich prestiže v do-
mácích komunitách, a samozřejmě v zájmu zvýšení římského vlivu v příhraničních
oblastech.
V závěru pozdněantického období už ale nemuseli být iniciátory a nositeli akti-
vit provázených stavitelskými počiny pouze Římané. V případech cihel v Ražňanech
můžeme spatřovat naplnění samostatného záměrů představitelů barbarského prostře-
dí, kteří využívali výdobytky antického světa vycházející z pontické oblasti a nositelé
dovedností a také cílové sociální skupiny se přesunovali k západu přes krajinu na
sever od karpatského oblouku. S obdobím mladší doby římské (nebo dokonce po-
zdní doby římské) lze snad spojovat také nálezy zlomků cihel v Olomouci-Neředíně,
vzdáleném 160 km od Dunaje u Vindobony. Pro obě posledně jmenované lokality
jsou v úloze indicií stavebních aktivit k dispozici pouze zlomky cihel, místa, kde stá-
ly budovy, se zatím nepodařilo stanovit. Není vyloučeno, že zlomky nepocházejí ze
zděných, ale z dřevohlinitých konstrukcí a stavební keramika sloužila pouze v úloze
střešní krytiny anebo se uplatnila při zřizování otopných zařízení.
V současnosti je jasné, že zásahy Říma do naddunajského prostoru se neomezova-
ly pouze na dobu čtyř století mezi zlomem letopočtu a koncem doby římské. Kromě
vzdáleného, nepřímého působení v průběhu doby laténské je nejméně pro Bratislavu
doložený politicky motivovaná podpora místních elit vrcholnými reprezentanty řím-
ského impéria. Pokud došlo k tomu, že byli vybaveni římským občanstvím, stávalo
by se území, kde se uplatňoval jejich vliv, součástí Římany kontrolovaných oblastí,
jakkoliv tento stav mohl mít pouze krátké trvání.
Jasnější je situace v průběhu doby krátce po zlomu letopočtu, kdy je prostřednic-
tvím archeologických nálezů doložena přítomnost římských vojsk v prostoru jižního
Pomoraví. Tábor Mušov-Neurissen I a zřejmě také Děvín měly být místy, kde hodlali
Římané zřídit opěrné body s cílem zajistit trvalou kontrolu území ležících v nad-
dunajském prostoru. Stejné ambice, opět neúspěšně, měly být Římany naplňované
139
Ondrej Šedo
i v průběhu markomanských válek. Tehdy vznikl tábor v Iži-Leányváru (u starověké-

ho sádla se jménem Kelemantia). Zřizovány byly četné polní tábory, a vojáci pod
vedením M. Valeria Maximiana pobývali v zimě mezi lety 179–180 někde v blízkosti
Trenčína, v místě, které neslo název Laugaritio). Stavební akce realizované Římany
v průběhu 4. století v barbariku v místech, kde se nalézala sídla místní nobility, před-
stavují doklady zájmu o zajištění podpory domácích elit a představovaly součást snah
o kontrolu území v blízkosti limitu. Vyvrcholením takových snah se stalo válečné
tažení, které řídil osobně císař Valentinianus. Římské armády tehdy operovaly nejen
v prostoru Pannonie, ale také na sever od římských hranic. I tento pokus Římanů
o nastolení jednoznačné mocenské převahy skončil bez úspěchu. Smrt císaře v závěru
válečné sezóny roku 375 v Brigetiu, v táboře stojícím přímo u dunajského břehu,
se stala symbolickým završením období, ve kterém se v této části světa uplatňovala
římská dominance.
LITERATURA
B M., Š O.
1996 Das frühkaiserzeitliche Lager bei Mušov – Zeugnis eines augusteischen Feldzugs ins Marchgebiet?
Germania 74, s. 399–414.
B D., R I.
2010 Antické písemné prameny k dějinám střední Evropy. Praha, Koniasch Latin Press.
B J., N G., O O., T V.

2012 Osídlenie juhu stredného Slovenska v dobe rímskej, [in:] G. Březinová, V. Varsik (ed.): Archeo-
lógia na prahu histórie. K životnému jubileu Karola Pietu. Nitra, Archeologický ústav Slovenskej
akadémie vied.
B J., P N.
2012 Das Geheimnis der Frühmittelalterlichen Wälle in Zvolener Tallkessel (Slowakei), [in:] A. Liska,
J. Szatmári (Szerkesztette): Sötét idök rejtélyei. 6.–11. századi régészeti emlélek a Kárpat-meden-
cében és környékén. A 2011-ben Békéscsábán megrendezett konferencián elhangozott elöadások.
Békéscsaba: Békés Megyei Múzeum Igaz gatósága, s. 297–324.
Č R.
2014 Archeologický výskum Bratislavského hradu v rokoch 1958 až 1966 s dôrazom na neskoro dobu
laténsku, [in:] Musilová M., Barta P., Herucová A. (zost.): Bratislavský hrad: dejiny, výskum, obno-
va. Bratislava: Mestský ústav ochrany pamiatok v Bratislave, Slovenské národné muzeum – His-
torické muzeum, s. 31–43.
Č M., K E.
2006 Němčice – obchodní a industriální centrum doby laténské na Moravě. Archeologické rozhledy 58,
s. 261–283.
Č M., K E., N H.-CH.

2008 Němčice-Víceměřice, ein neues Handels- und Industriezentrum der Latènezeit in Mähren.
Germania 86, s. 655–700.
140
D M., K M., K S., P A., P M.

2009 Krátkodobý tábor u Hulína a Pravčic. Ročenka 2008 – Archeologické centrum Olomouc,
s. 184–208.
D J.
1964 Dějiny československého území před nástupem Slovanů. Praha, Academia.
D E.
1999 Dobřichov-Pičhora. Ein Brandgräberfeld aus der älteren römischen Kaiserzeit in Böhmen.
(Ein Beitrag zur Kenntnis des Marbod-Reichs). Fontes Archaeologici Pragenses 23. Praha, Národní
muzeum.
2002 Encyklopedie římské a germánské archeologie v Čechách a na Moravě. Praha, LIBRI.
D E., F J.
2004 Antická mosaz v českých nálezech časné doby římské. Archeologie ve středních Čechách, 8, s. 441–
462.
D E., J Z.
2017 Barbaři v pohybu. Jevíčko a Malá Haná v době římské. Katalog výstavy 3.12.2017–31.03.2018.
Boskovice, Muzeum regionu Boskovicka.
E K.
1997 Römisch-germanische Villae Rusticae im Limesvorland von Carnuntum? Ergebnisse systema-
tischer Grabung und Prospektion, [in:] W. Groenman-Van Waateringe, B.L. van Beek, W-J.H.
Willems, S.L. Wynia (ed.): Roman Frontier Studies 1995. Proceedings of the XVIth International
Congress of Roman Frontier Studies. Oxbow Monograph 91. Oxford, Oxbow Books Limited,
s. 225–232.
2000 Rímsko – germánska vidiecka usadlosť s kúpeľom v Bratislave-Dúbravke. Pamiatky a múzeá,
s. 27–29.
2012 Römische Baumaterial, Dachziegeln und Ziegeln von Záhorie-Gebiet und aus Zohor (Westslowakei).
Zborník Slovenského národného múzea 106 – Archeológia 22. Bratislava, Slovenské národné
muzeum, s. 259–265.
2017 Bratislava-Dúbravka: Germanischer Fürstensitz mit römischen Bauten und die germanische Be-
siedlung. Archaeologica Slovaca Monographiae, Studia Instituti Archaeologici Academiae Scien-
tiarum Slovacae 29. Nitram Archeologický ústav Slovenskej akadémie vied.
F J.
1999 Metalanalysen der germanischen und römischen Gegenstände aus Dobřichov-Pičhora, [in:]
E. Droberjar: Dobřichov-Pičhora. Ein Brandgräberfeld aus der älteren römischen Kaiserzeit in
Böhmen. (Ein Beitrag zur Kenntnis des Marbod-Reichs). Fontes Archaeologici Pragenses 23. Praha,
Národní muzeum, s. 185–194.
F H. . ( .)
2002 Der römische Limes in Österreich. Führer zu den archäologischen Denkmälern. 2., revi. Ed. Wien,
Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
G D.
1994 Über die Aussagekraft der Terra Sigillata-Funde bezüglich der Zerstörung in den Provinzen, [in:]
H. Friesinger, J. Tejral, A. Stuppner (ed.): Markomannenkriege – Ursachen und Wirkungen. Spisy
Archeologického ústavu Akademie věd české Republiky Brno 1. Brno, Archeologický ústav Aka-
demie věd České republiky Brno, s. 355–369.
2017 Die archäologischen Evidenzen der markomannisch-sarmatischen Kriege (166–180 n. Chr.) in den
Donauprovinzen. Študijné zvesti Archeologického ústavu Slovenskej akadémie vied 61, s. 21–40.
G K.
1986 Der österreichische Donaulimes in der Römerzeit. Wien: Verlag der Ősterreichischen Akademie der
Wissenschaften.
141
Ondrej Šedo
G F.
1996 Frühchristliche Denkmäler in Kärnten. Ein Führer. Klagenfurt, Universitätsverl. Carinthia.
1997 Frühes Christentum im Alpenraum: Eine archäologische Entdeckungsreise. Regensburg, Pustet, Graz,
Wien, Köln, Verlag Styria.
1999 Hemmaberg, [in:] F. Beck, D. Geuenich, H. Steuer (ed.): Reallexikon der germanischen Altertum-
skunde 14: Harfe und Leier – Hudane – Hǫᵭyn. Berlin–New York, De Gruyter, s. 374–377.
G A.
1931 Římská stanice na Mušově. Zprávy Státního archeologického ústavu II/III 1929–1930, s. 9–29,
109–111.
G S., S H.
2015 Expeditiones barbaricae: Forschungen zu den römischen Feldlagern von Engelhartstetten, Kollnbrunn
und Ruhhof, Niederösterreich. Archäologischen Forschungen in Niederösterreich, Neuere Folge,
Band 2. Kremms, Landessammlungen Niederösterreich und Donau-Universität Krems.
H K.
2008 Devín, [in:] K. Harmadyová, J. Rajtár, Schmidtová, D.J. Breeze, S. Jilek, A. Thiel (ed.) Frontiers
of the Roman Empire – Slovakia, Grenzen des römischen Reiches – Hranice rímskej ríše – Slovensko.
Nitra, Archeologický ústav Sloveskej akadémie vied, Múzeum mesta Bratislavy.
2009 Die ersten Spuren der Römer auf der Burg Devín [in:] V. Salač, J. Bemmann (ed.), Mitteleuropa
zur Zeit Marbods. Praha–Bonn, s. 551–555.
2012a Oblasť Devína v době laténskej, [in:] J. Šedivý, T. Štefanovičová (ed.) Dejiny Bratislavy 1. Bre-
zalaupurc – na križovatke kultúr. Bratislava, Slovart, Občianske združenie Historia Posoniensis,
s. 191–196.
2012b Devín v dobe rímskej, [in:] J. Šedivý, T. Štefanovičová (ed.): Dejiny Bratislavy 1. Brezalaupurc – na
križovatke kultúr. Bratislava, Slovart, Občianske združenie Historia Posoniensis, s. 271–275.
H L., B D., H K., L J., V , J. V R. ( .)

1971 Magnae Moraviae fontes historici IV: Leges – textus iuridici. Supplementa. Brno, Univerzita
J.E. Purkyně.
H C .
2014 Ein Brandhotizont aus der Zeit der Markomannenkriege im südostnorischen Munizipium Fla-
via Slova. Zentraleuroipäische Archäologie 4. Wien, Östrerreichisches Archäologisches Institut;
Phoibos.
H -V V.
1957 Nálezy římských cihel ze Starého Města u Uherského Hradiště. Sborník prací Filozofické fakulty
brněnské univerzity, Řada archeologicko-klasická E3, s. 23–36.
H V.
2009 Roseldorf – Interdisziplinäre Forschungen zur größten keltischen Zentralsiedlung Österreichs. For-
schungen im Verbund, Schriftenreihe 102. Wien.
2010 Besonderheiten der Kultbezirke von Roseldorf/Niederösterreich. Archäologie Österreichs, Heft
21/1, s. 4–12.
H P.
1999 Pozdně laténské sídliště ve Vyškově s nálezy germánské keramiky. Archeologické rozhledy 51,
s. 474–491.
H M., K V., Ž A., L B., M M., R B.

2015 Archeologický výzkum Bratislavského hradu 2008–2014. Archaeological Excavation on the Brati-
slava Castle 2008–2014. Bratislava: Kancelária Národnej rady Slovenskej republiky. Dostupné
z: http://www.bratislava-hrad.sk/files/a/x6rc/zb1v/archeologicky-vyskum-bratislavskeho-hra-
du-2008-2014.pdf (19.2.2019).
142
H D., T I.
2011 Slovenský “čínsky múr“: mýty a pokus o realitu. Mineralogia Slovaca 43, s. 49–56.
H E.
2012 Roman Building ceramics in the barbarian enviroment in Slovakia. Zborník Slovenského národ-
ného múzea 106, Archeológia, 22, s. 253–258.
H E., H M.
2018 Dunajský limes a odkaz rímskej antiky na ľavom brehu Dunaja. Zborník príspevkov z konferencie
Bratislavského samosprávneho kraja: Dni európskeho dedičstva 2018. Bratislava: Bratislavský sa-
mosprávny kraj v spolupráci s Académiou Istropolitanou Novou, s. 130–137.
C I., R M.
2010: Römische Militärausrüstungsgegenstände aus dem germanischen Grubenhaus in Cífer. Slovenská
archeológia 58, s. 309–336.
I E., K V.
2002 The History and perspectives of the research of the Csörsz Ditch (Limes Sarmatiae), [in:] P.
Freeman – Dāírat al-āthār al-´āmmah (ed.): Limes XVIII. Proceedings of the 18th international
Congress of Oxford, Archaeopress, s. 625–628.
J S.
2009 The Danube Limes: A Roman River Frontier – Der Donaulimes: Ein römische Flusgrenze, [in:]
D. Breeze, S. Jilek, A. Thiel: Frontiers of the Roman Empire – Grenzen des Römischen Reiches.
Warsaw: Hussar Books.
K M.
2000 Germánské pohřebiště z přelomu letopočtu v Dolanech (okr. Olomouc). Pravěk Nová řada
9/1999, s. 391–403.
2015 Germánska keramika z příkopu římského tábora v Olomouci-Neředíně. Zborník sloveského ná-
rodného múzea 109, Archeológia, 25. Bratislava, Slovenské národné muzeum, s. 339–346.
K M., P J., S -S H., V Z.

2017 Dosavadní výsledky výzkumu krátkodobého tábora v Olomouci-Neředíně, [in:] Na hranicích
impéria. Extra fines imperii. Jaroslavu Tejralovi k 80. narozeninám. Brno, Masarykova univerzita,
Archeologický ústav Akademie věd České republiky Brno, v. v. i., s. 165–189.
K M., V , H. ( .)
1989 Der römische Limes in Österreich. Ein Führer. Wien, Verlag der Österreichischen Akademie der
Wissenschaften, s. 282–287.
K A.
2010 Perspektívy nových objavov z doby rímskej na východním Slovensku so zreteľom na lokalitu
Ražňany-Farské. Z minulosti Spiša 18, s. 147–153.
K A., V M.
2010 Archeologický výskum polykultúrnej lokality v Ražňanoch (okres Sabinov) v roku 2009. Annales
historici Presoviensis 9. Prešov, s. 141–162.
K P.
2006 Vojenské podmanění Marobudovy říše plánované na rok 6 po Kr. Augustem a Tiberiem: Válka
bez boje. Archeologické rozhledy, 58, s. 447-461.
K P., S V.
2009 König Marbod, [in:] 2000 Jahre Varusschlacht. Imperium – Konflikt – Mythos. Herausgegeben vom
LWL – Römermuseum (Museum und Park Kalkriese), Landesverband Lippe, s. 114–122.
143
Ondrej Šedo
K V. .
2018 Římané v Brně. ARCHAIA BRNO/zapsaný ústav. Zápisníček. 6.1.2018. (Dostupné z: http://
www.archaiabrno.org/home_cs/?acc=zapisnicek&blog_archive_date=201801).
K J.
1981 A la recherche de l‘ambre baltique: L‘expedition d‘un chevalier romain sous Neron. Studia antiqua.
Varsovie, Éditions de lÚniversité de Varsovie.
K T.
1975 Cífer/Pác. Stanica z mladšej doby rímskej. III. Medzinárodný kongres slovanskej archeológie, Bra-
tislava, 7.–14. september 1975 (Hefte zum 3. Internationalen Kongresses der Slavischen Archeo-
logie). Nitra, s. 1–24.
1978 Zisťovací výskum tzv. spečeného valu v Žemberovciach, Archeologické výskumy a nálezy na Sloven-
sku v roku 1977, s. 139–141.
1986 Römische Stationen im slowakischen Abschnitt des nordpannonischen Limesvorlandes, Archeolo-
gické rozhledy, 38, s. 411–434, 467–472.
1999 Gab es ein Limes Quadorum? Langwälle in der Germanen beiderseits des spätantiken Limes
(Sűdslowakei), [in:] Th. Fischer, G. Precht, J. Tejral (ed.): Germanen beiderseits des spätantiken
Limes. Internationales Symposium 10.: Grundprobleme der frühgeschichtlichen Entwicklung im
nördlichen Mitteldonaugebiet, Xanten 2–6.12.1997. Spisy Archeologického ústavu Archeologic-
kého ústavu Akademie věd České republiky 14. Brno, Archeologický ústav, s. 163–177.
2000 Cífer-Pác – záhada na pokračovanie. Pamiatky a múzeá, 3, s. 41–44.
K T., R P.
1984 Zisťovací výskum tzv. dlhého valu v Novom Tekove, [in:] Archeologické výskumy a nálezy na Slo-
vensku 1983. Nitra, Archeologický ústav Slovenskej akadémie vied, s. 129–122.
K T., V V., V J.
2007 Branč: Germánska osada z 2. až 4. storočia. Nitra, Archeologický ústav Slovenskej akadémie vied
v Nitre.
K E.
1980 Rímske mince na Slovensku. Bratislava, Tatran.
2012 Němčice Ein Macht-, Industrie- und Handelszentrum der Latènezeit in Mähren und Siedlungen
am ihren Rande. Kommentierter Fundkatalog. Spisy Archeologického ústavu Akademie věd České
republiky 43. Brno, Archeologický ústav Akademie věd České republiky Brno.
K B.
2006 K otázce existence římského vojenského tábora na počátku 1. st. po Kr. u Mušova (Kat. Pasohláv-
ky, Jihomoravský kraj). Kritické poznámky z pohledu římsko-provinciální archeologie, [in:] E.
Droberjar, M. Lutovský (ed.) Archeologie barbarů 2005. Sborník příspěvků z I. protohistorické
konference „Pozdně keltské, germánské a časně slovanské osídlení“, Kounice, 20.–22. září 2005.
Praha, s. 155–205.
2008 Hradisko (Burgstall) u Mušova ve světle výzkumů v letech 1994–2007, [in:] E. Droberjar,
B. Komoróczy, D. Vachůtová (ed.): Barbarská sídliště. Chronologické, ekonomické a historické aspek-
ty jejich vývoje ve světle nových archeologických výzkumů. Spisy Archeologického ústavu Akademie
věd ČR 37. Brno, Archeologický ústav Akademie věd ČR Brno, s. 391–438.
2009 Marcomannia. Der Militärschlag gegen die Markomannen und Quaden – ain archäologischer
Survey, [in:] Varusschlacht im Osnabrücker Land GmbH – Museum und Park Kalkriese (ed.),
2000 Jahre Varusschlacht: Konflikt. Stuttgart, s. 114–125.
K B., V M.
2018 Příběhy civilizace a barbarství: Pod nadvládou Říma. Brno, Archeologický ústav Akademie věd
České republiky Brno, v. v. i.
144
K B., V M., H C.M.

2018 Die römischer Truppen im Kerngebiet der Markomannen, [in:] C.-S. Sommer, S. Matešić (ed.):
Limes XXIII. Proceedings of the 23rd International Congress of Roman Frontier Studies Ingol-
stadt 2015. Beiträge zum Welterbe Limes, Sondrerband 4/1. Mainz, In Kommission, Nünnerich
Verlag, s. 305–313.
K B., V M., H C.M., L L., L Z., G S.

2014 Projekt interdisciplinárního výzkumu římských krátkodobých táborů ve středním Podunají, [in:]
B. Komoróczy (ed.): Sociální diferenciace barbarských komunit ve světle nových hrobových, sídlišt-
ních a sběrových nálezů. (Archeologie barbarů 2011). Spisy Archeologického ústavu Akademie věd
České republiky Brno, 44, s. 341–370.
K B., V M., R J., Ö R., H C.M.

2018 Temporäre Lager aus der Zeit der Markolannenkriege entlang der militärischen Vorlarschroute an
march und Thaya, [in:] C.-S. Sommer, S. Matešić (ed.): Limes XXIII. Proceedings of the 23rd In-
ternational Congress of Roman Frontier Studies Ingolstadt 2015. Beiträge zum Welterbe Limes,
Sondrerband 4/1. Mainz, In Kommission, Nünnerich Verlag, s. 296–304.
K E.
2000 Kniežacie hroby. Pamiatky a múzeá, 3, s. 48–51.
K K., R J.
1986 Anfänge des Römerlagers in Iža. Archeologické rozhledy 38, s. 358–377, 459–462.
2010 Rímsky kastel v Iži – hraničná pevnosť na Dunaji: Príspevok k 30. výročiu archeologického výs-
kumu (1979-2008), [in:] K. Kuzmová, J. Rajtár (zost.): Rímsky kastel v Iži. Výskum 1979–2008.
Zborník príspevkov k 3. výročiu archeologického výskumu. Archaeologica Slovaca Monogra-
phiae, Communicationes Instituti archaeologici Nitriensis Academiae Scientiarum Slovacae, 12.
Nitra, s. 11–32.
L B.
2011 Die römischen Funde aus Stillfreid an der March (NÖ). Die Forschung von Fritz Felgenhauer. Diplo-
marbeit am Institut für Ur- und Frühgeschichte der Universität Wien. Wien.
L N., P K.
2014 Das Grab von Poprad-Matejovce in der Slowakei – Anlage, Konstruktion und Ausstattung eines
frühvölkerwanderungszeitlichen Kammergrabes, [in:] A. Abegg-Wigg, N. Lau (Hrsg): Kammer-
gräber in Barbaricum. Zu Einflüssen und Übergangsphänomenen von den vorrömischen Eisenzeit bis
in die Völkerwanderungszeit. Internationale Tagung Schleswig 25.–27. November 2010. Schriften
des Archäologischen Landesmuseums, Ergänzungsreihe, Band 9. Neumünster / Hamburg, Wa-
chholz Velag, s. 343–364.
L E.
2018 Die dunklen Jahrhunderte des Weinviertels: Von Germanen, Hunnen und Awaren bis zu den frühen
Babenbergern. Schleinbach, Edition Winkler-Hermaden.
2017 Zum Forschungsstand der Römischen Kaiserzeit und Völkerwanderungszeit im norddanubischen
Niederösterreich, Jaroslav Tejral zum 80. Geburtstag.
M Z .
2005 Quadian policy of Valentinian I and the newer – finished late Roman fortress at Göd-Bócsútelep,
[in:] Z. Visy (ed.): Limes XIX. Proceedings of thee XIXth International Congress of Roman Fron-
tier Studies held in Pécs, Hungary, September 2003). Pécz, University of Pécs, s. 773–784.
M J.
2000 Römische Wehranlagen und Baumaterial nördlich der mittleren Donau, [in:] Bouzek J., Friesinger
H., Pieta K., Komoroczy B. (ed.): Gentes, Reges und Rom. Spisy Archeologického ústavu Akademie
věd České republiky Brno, Archeologický ustav Akademie věd České republiky Brno, s. 87–94.
145
Ondrej Šedo
M M.
2011 Bratislauer Burg – Arx Boiorum im Lichte der neuesten archäologischen Funde. Archäologische
Forschung – Winterreithalle. ANODOS. Studies of the Ancient World 10/2010. Trnava, Trnavská
univerzita, s. 187–205.
2012 Antické sklo z Bratislavského hradu – Zimná jazdiareň, [in:] Březinová G., Varsik V. (ed.): Archeo-
lógia na prahu histórie. K životnému jubileu Karola Pietu. Archaeologica Slovaca Monographiae,
XIV. Nitra, s. 363–374.
M M., K E.
2009 Bratislavský hrad odrýva tajomstvá Keltov. Historická revue, 20, s. 58–61.
M M., M J.
2014 Hypotetická rekonštrukcia rímskej stavby I a skladu amfor v Zimnej jazdiarni na Bratislavskom
hrade. [in:] M. Musilová, P. Baxa, A. Rehucová (ed.): Bratislavský hrad, dejiny, výskum a obnova.
Bratislava: Mestský ústav ochrany pamiatok v Bratislave, Slovenské národné muzeum – Historic-
ké muzeum, s. 73–96.
M M., T V. .
2010 Rímske pamiatky na strednom Dunaji. Od Vindobony po Aquincum. Bratislava, Nadácia pre záchra-
nu kultúrneho dedičstva.
2012 Römische Denkmäler an der mittleren Donau. Von Vindobona bis Aquincum. Bratislava.
N T.
2005 Poznámky k súčasnému stavu rímskeho nápisu v Trenčíne. Zborník Slovenského národného
múzea 99, Archeológia, 15, s. 55–62.
N T., R J.
2000 Laugaricio: Trenčín a okolie v rímskej době. Pamiatky a múzeá, 3, s. 30–33.
N B.
1986 Bratislava praveká, [in:] E. Horváth (ed.): Najstaršie dějiny Bratislavy. Referáty zo sympózia 28.–
30. októbra 1986. Bratislava, s. 33–50.
1995 Slovom a mečom. Slovensko v rímskej době. Bratislava, Tatran.
O -B M.
2001 Wojny markomańskie i jeńcy rzymscy w Barbaricum Środkowoeuropejskim. Próba korelacji
obecności jeńców w środowisku barbarzyńskim z napływem rzymskich monet na teren Europy
Środkowej w świetle wykupu rzymskich jeńców z niewoli barbarzyńskiej. Acta Universitatis Nico-
lai Copernici – Archeologia, 28, s. 3–18.
O V.
1938 Limes Romanus na Slovensku. Bratislava, Učená společnost Šafaříkova. Österreichischen Akademie
der Wissenschaften.
P J., Š F.
2004 Krátkodobý polní tábor z doby římské v Olomouci-Neředíně. Ročenka 2003, Archeologické centrum
Olomouc. Olomouc, s. 127–136.
P J., T J. ( .)
2002 Das germanische Königsgrab von Mušov in Mähren. Monographien des Römisch-Germanischen
Zentralmuseums 55. Mainz, Verlag des Römisch-Germanischen Zentralmuseums.
P H.G.
1956 Sur les guerres du Danube à l‘époque de Marc Aurèle, d‘ après une inscription récemment découverte
de Diana Veteranorum en Numidie. Comptes-rendus des séances de l‘Académie des inscriptions
et belles-lettres 100/1, s. 19–23.
146
P V., H J.
2011 Ranostredoveký Devín. Bratislava, Elán.
P V., P K.
1986 Römerzeitliche Besiedlung von Bratislava – Devín. Archeologické rozhledy 38, s. 73–78.
P L.V.
1980 Leukaristos (Laugaricio) v diele Klaudia Ptolemaia, [in:] Laugaricio, Trenčín, s. 27–35.
R J.
1992 Das Holz-Erde-Lager aus der Zeit der Markomannenkriege in Iža, [in:] K. Godłowski (ed.):
Probleme der relativen und absoluten Chronologie ab Latènezeit bis Frühmittelalter. Kraków, Secesja
s. 149–170.
1997 Temporäre römische Militärlager in der Slowakei, [in:] Roman Frontier Studies 1995: Procee-
dings of the XVIth International Congress of Roman Frontier Studies. Oxford 1997, s. 473–477.
2000 Kastel v Iži – hraničná pevnost na Dunaji. Pamiatky a múzeá, 3, s. 34–38.
2008 Die Waagstasse in der Slowakei: eine Vormarschroute der Römer während der Markomannen-
kriege? [in:] H.-S. Kühlborn et al., Rom auf dem Weg nach Germanien: Geostratedie, Vormarstrassen
und Logistik. Internationales Kolloquium in Delbrück – Anreppen vom 4. bis 6. November 2005.
Mainz, Verlag Philipp von Zabern, s. 169–185.
2014 Stpĺp Marca Aurelia a archeologické dolady o rímských svýpravách proti Kvádom, [in:] V. Turčan
(ed.): Stĺp Marca Aurelia a stredné Poduenajsko, Zborník Sloevnského národného múzea, Archeo-
lógia, Supúplementum, 8. Bratislava, Slovenské národné muzeum, s. 107–140.
R J., H C.M.
2017 Römische Feldlager aus der Zeit der Markomannenkriege in der Slowakei, [in:] N. Hodgson,
P. Bidwell, J. Schachtmann (ed.): Roman Frontier Studies 2009. Proccedings of the XXI Interna-
tional Congress of Roman Fronstier Studies (Limes Congress) held at Newcastle upon Tyne in
August 2009. Oxford: Archaeopress Publishing LTD, s. 537–544.
R M.
2014 Nowa Cerekwia. A celtic Centre for Craft and Commerce of interregional Importance North
of the Carpathians, [in:] S. Berecki (ed.): Iron Age Crafts and Craftsmen in the Carpathian Basin.
Preceedings of the International Colloquium from Târgan Mureş 10–13 October 2013. Târgan
Mureş: Editura Mega, s. 33–70.
Římané v Olomouci – Archeologické nálezy. Dostupné z: http://rimanevolomouci.cz/cz/stranka/olo-
mouc-neredin.html#prettyPhoto[ad]/1/.
S V.
2006 2000 let od římského vojenského tažení proti Marobudovi. Naše nejstarší historické výročí a me-
todologické problémy studia starší doby římské. Archeologické rozhledy 58, s. 462–483.
2008 (ed.) Archeologie pravěkých Čech 8: Doba římská a stěhování národů. Praha, Archeologický ústav
Akademie věd České republiky.
2009 2000 Jahre seit dem römischen Feldzug gegen Marbod und methodische Probleme der Erfor-
schung der älteren römischen Kaiserzeit in Böhmen und Mitteleuropa, [in:] V. Salač, J. Bemmann
(ed.): Mitteleuropa zur Zeit Marbods. Praha–Bonn, s. 107–131.
2012 Sůl nad zlato. K zásobování Čech solí v době laténské, [in:] G. Březinová, V. Varsik (ed.): Archeo-
lógia na prahu histórie. K životnému jubileu Karola Pietu. Nitra: Archeologický ústav Slovenskej
akadémie vied, Nitra, s. 389–398.
2013 Bohemia as a model territory for research on transport and trade in Prehistory, [in:] T. Kerig,
A. Zimmermann (ed.): Economic archaeology: from structure to performance in European archae-
ology. Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie 237. Bonn: Dr. Rudolf Habelt
GmbH, s. 265−283.
2016 Kvádové v nejstarších dějinách Čech a střední Evropy. Archeologické rozhledy 68, s. 477–531.
147
Ondrej Šedo
S J. ( .)
2009 Dějiny Olomouce 1. Olomouc.
S E.
1990 Niederleis. Fondberichte aus Österreich 27, 1989. Wien, Verlag Ferdinad berger & Söhne
Ges.m.b.H, s. 312–314.
S S.
1996 Limes Sarmatiae. Archeológiai Értesítő 96, s. 43–52.
S S., G É., P P.
2003 Sarmatisches Wallsystem im Karpatenbecken. Régészeti Füzetek Ser. II. No. 23. Budapest, Magyar
Nemzeti Muzeum.
S H.
1965 Wagram am Wagram, [in:] L. Franz (ed.): Lexikon der ur- und frühgeschichtlichen Fundstätten
Österreichs, s. 113.
S K.
1989 Die Donaukriege Domitians. Antiquitas, Reihe 1, 38. Bonn, Habelt.
S A.
2002 Oberleiserberg, [in:] H. Beck, D. Geunich, H. Steuer (ed.): Reallexikon der germanischen Alter-
tumskunde 21. (Naualie – Østbold). Berlin–New York, Walter de Gruyter, s. 483–486.
2008 Der Oberleiserberg bei Ernstbrunn – eine Höhensiedlung des 4. und 5. Jahrhunderts, [in:]
H. Steuer, V. Bierbrauer (ed.): Höhensiedlungen zwischen Antike und Mittelalter von den Ardennen
bis zur Adria, Reallexikon der Germanischen Altertumskunde. Ergänzungsband 58, de Gruyter,
Berlin, s. 427–456.
2015 Römer und Germanen am norisch-pannonischen Limes. [in:] V. Gassner, A. Pülz (ed.): Der rö-
mische Limes in Österreich. Führer zu den archäologischen Denkmälern. Verlag der Österreichis-
chen Akademie der Wissenschaften, Wien, s. 120–123.
Š K M.
2011 The Roman conquest of Dalmatia and Pannonia under Augustus – some of the latest research re-
sults, [in:] G. Moosbauer, R. Wiegels (ed.): Fines imperii – impérium sine fine? Römische Okkupa-
tion und Grenzpolitik im frühen Principat. Beiträge zum Kongress „Fines imperii – imperium sine
fine?“ im Osnabrück vom 14. bis 18. September 2009. Osnabrücker Forschungen zu Altertum
und Antike-Rezeption 14. Rahnen/Westf.: Verlag Marie Leidorf GmbH, s. 107–117.
Š J., Š T. ( .)
2012 Dejiny Bratislavy 1. Od počiatkov do prelomu 12. a 13. storočia. Brezalaupurc – na križovatke kultúr.
Bratislava, Slovart, Občianske združenie Historia Posoniensis.
Š S.
2016 Protection of historical Landscape in Serbia: The case of the Roman trenches. MA Thesis in Cultural
heritagee Studies, Academic Research, Policy, Managemnent. Budapest, Central European Uni-
versity.
T J.
2014 Reevaluated but still enigmatic – the Roman site at »Burgstall« (okr. Brno-venkov/CZ), [in:] C. Nic-
kel, M. Scholz, M. Röder, M. (ed.): Honesta Missione. Festschrift für Barbara Pferdehirt. Mo-
nographien des Römisch-Germanischen Zentralmuseums 100. Mainz, Römisch-Germanisches
Zentralmuseum, s. 221–248.
T V.
2007 An Attempt at a Three-Dimensional Reconstruction of a Roman Building Complex in Stupava
(A Preliminary Report), Anodos, Supplementum, 4. Trnava, s. 119–124.
148
2009 Zázemie rímskej stanice v Stupave, [in:] M. Karwowski, E. Droeberjar (ed.): Archeologia barbar-
zyńców 2008. Powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Ressowien-
sis 13. Rzeszów, s. 229–236.
2012 Ein Baukomplex der römischen Kaiserzeit in Stupava. Ein Konzept der Bauentwicklung, [in:]
G. Březinová, V. Varsik (ed.): Archeológia na prahu histórie: K životnému jubileu Karola Pietu.
Archaeologica Slovaca Monographiae, Communicationes Instituti Archaeologici Academiae
Scientiarun Slovacae 14. Nitra, s. 419–427.
V P.
1998 Pramene k dějinám Slovenska a Slovákov I: Územie Slovenska před príchodom Slovanov. Bratislava,
Národné literárne centrum.
V A.
1972 Výsledky výskumu Academie Istropolitany. Archeologické rozhledy 24, s. 148–154.
V V., K T.
2013 Cífer-Pác – Neue Erkenntnisse zur spätantiken quadischen Elitenresidenz, [in:] M. Hardt,
O. Heinrich-Tamáska (ed.): Macht des Goldes, Gold der Macht: Herrschaft- und Jenseitsrepräsen-
tation zwischen Antike und Frühmittelalter im mittleren Donauraum. Weinstadt: Verlag Bernhard
Albert Greiner, s. 71–90.
V A.
2011 Neskorolaténsky objekt 115/09 na nádvorí Bratislavského hradu, [in:] E. Droberjar (ed.): Archeo-
logie barbarů 2010. Hroby a pohřebiště Germánů mezi Labem a Dunajem. Olomouc: Univerzita
Palackého v Olomouci, s. 265–277.
W A.
1996–1997 Roman penetration in Strathclyde south of the Antonine Wall. Part 2: Romanization.
Glasgow Archaeological Journal 20, s. 1–40.
Z H.
1989 Fels am Wagram, [in:] M. Kandler und H. Vetters (ed.): Der römische Limes in Österreich.
Ein Führer, Wien, s. 231, 232.
Z T.
2012 Střední Pomoraví v době římské. Svědectví povrchové prospekce. Olomouc, Univerzita Palackého
v Olomouci.
Tento text byl připravený s informační a technickou podporou Mgr. Radky Knápek.
149
LIMITES
CONTINUATIO
Vasile Iarmulschi
Ins tut für Prähistorische Archäologie Freie Universität Berlin
A FEW CONSIDERATION REGARDING

THE CHRONOLOGY OF THE SETTLEMENTS ATTRIBUTED
TO THE POIENEŞTI LUCAŞEUCA CULTURE
ABSTRACT: This article consists of an analysis of the chronology and pe-

riodization of the settlements the Poieneşti-Lucaşeuca culture. Three phases
can be identified from the associations of artefacts recovered in settlements.
They may be synchronized with LT C1b/end of LT C2 (phase I), LT D1/
part of LT D2a (phase II) and end of LT D2a/middle of LT D2b. In terms
of absolute chronology they correspond to the end of the third century to
the last quarter of the first century BC.
KEYWORDS: Poieneşti-Lucaşeuca culture, settlements, chronology, peri-
odization.
Out of the multitude of phenomena that have defined the evolution of the East
Carpathian space over time, the period of the 3rd–1st century BC is undoubtedly of
particular importance, especially because of the cultural and ethnic changes due to
the penetration of “allogeneous” populations into the Carpathian-Dniester area. Ac-
cording to the written sources, the period is characterized by the advent to the region
of certain populations known as the Bastarnae, with their three offshoots – the Peuci-
ni, the Sidoni and the Atmoni (Pseudo-Skymnos v. 797, Strabo, II, 5, 30, VII, 3, 15,
Titus Livius, XL57, 2, Polybius, XXVI, 9, 1 etc.), the Sciri and the Galatians (Titus
Livius, XL57, 2, Olbian decree in honour of Protogenes). As a result of these process-
es, by the end of the 3rd century BC, a new archaeological phenomenon, known in
the specialty literature as the Poieneşti-Lucaşeuca archaeological culture, was formed
in the central and northern areas of the Eastern Carpathian region (Fig. 1).
One of the most difficult issues raised by the settlements of the Poieneşti-Lu-
caşeuca culture is their chronology. Since the chronological framing of the respective
Vasile Iarmulschi
culture, proposed by us, was based, in particular, on the analysis of the funeral discov-
eries (V. Iarmulschi 2013; 2016), in this article we set out to analyze the chronology
of the settlements of this culture.
Fig. 1. Se lements of the Poieneş -Lucaşeuca culture noted in the text 1. Borniş (jud. Neamţ, România);
2. Boroseş (jud. Iaşi, România); 3. Botoşana (jud. Suceava, România); 4. Brăneş – Marginea de Vest
(r-n Orhei, Rep. Moldova); 5. Dolheş i Mari (jud. Suceava, România); 6. Ghelăieş (jud. Neamţ, România);
7. Gorošovo (reg. Ternopol, Ucraina); 8. Kruglik (reg. Cernăuţi, Ucraina); 9. Lozna (jud. Botoşani, Ro-
mânia); 10. Lucaşeuca II (r-n Orhei, Rep. Moldova); 11. Lunca Ciurei (jud. Iaşi, România); 12. Orheiul Vechi
(r-n Orhei, Rep. Moldova); 13. Roşiori Dulceş (jud. Neamţ, România); 14. Ulmu (r-n Ialoveni, Rep. Mol-
dova)
The chronological framing of habitation sites has been carried out, in particular,
on the basis of amphoric material. Taking into account the dating of Hellenistic
amphorae, M. Babeş delimited two chronologically different groups of settlements:
1. Sites where Rhodian production pottery (dated between 210-146 BC) was discov-
154
A few considera on regarding the chronology of the se lements a ributed...
ered; 2. Settlements without such materials (M. Babeș 1985, 203; 1993, 146). Thus,
the author above argued that in habitation sites containing Rhodian amphorae there
were identified archaeological materials that seem to fall within the same chronologi-
cal limits as the Greek pottery, while in settlements of the second group items of later
dating were discovered, as well as some forms of more evolved pottery (M. Babeș
1985, 203). Based on these finds, M. Babeș expressed the view that early habitation
in the settlements of Poieneşti-Lucaşeuca type should be placed by the beginning of
the 2nd century or around 200 BC (M. Babeș 1993, 153; 2001, 522), and the final
date in the 30s–20s of the 1st century BC (M. Babeș 1993, 154).We believe that more
precision is possible both in the periodization and dating of the functioning of some
habitation sites.
The ceramics materials from the settlements were subjected to a correspondence
analysis1 with the aim of obtaining a chronological periodization of the sites. This
analysis considered only the morphological aspects of the pottery served as the vari-
ables taken into account.
Basically, we must start from the finding that the highlighted pottery types were
used not only in a certain chronological phase but in several, because the duration of
pottery use was influenced by their functionality – coarse pottery, for exemple, could
be used for a longer period than find pottery (cups, jugs etc.) (M. Meyer 2008, s. 71).
Because of absent dendrochronological and/or C142 data for both habitation and
funerary sites of Poieneşti-Lucaşeuca type, the results obtained via the correlation
analysis are to be checked through the information provided by chronologically rel-
evant items (dress accessories, ornaments, amphoric material, etc.). Owing to the
limited number of published data on archaeological complexes3 and scarce database,
respectively, only 99 complexes4 from 20 settlements could be included in the com-
binatory diagram. For the same reason, our correlation analysis was not concerning
the abundance/frequency, as required in the case of habitation sites (M. Meyer 2008),
but one of absence/presence.
As mentioned, 99 complexes from 20 settlements and 31 pottery types (includ-
ing decoration types) (Fig. 2) were included in the combinatory diagram. Based on
pottery types association, we have delimited three main groups of features which we
believe to correspond to three evolution stages of Poieneşti-Lucaşeuca settlements
(Fig. 3–4).
1
The chronology and periodization of the settlements was drafted aided by the PAleotological Statistics
software, developed by Ø. Hammer, D. Harper and P. Ryan http://palaeo-electronica.org/2001_1/past/
issue1_01.htm.
2
It should to mention that until now we have C14 Dates only for complex no. 26 from Ivancea. These
analyses were made by Prof. Goslar (University from Poznan). Because vestiges from this complex have not yet
been processed and analyzed, in this paper I will not discuss about C14 Dates.
3
It is unfortunate that pottery material is difficult to find and only partially in museums and other relevant
institutions, because the last 3–4 decades deposits have been managed chaotically most of the time.
4
It should be mentioned that in the correspondence analysis we have introduced only the complexes in which
at least 10 fragments of types of vessels.
155
Vasile Iarmulschi
Fig. 2. Types of po ery selected for correspondence analysis
156
Fig. 3. The associa on of the complexes the types that contain the po ery
157
Vasile Iarmulschi
158
Fig. 4. Periodiza on of the se lements of the Poieneş -Lucaşeuca culture
The first group comprises 14 complexes, the second group is represented in the
chronological table by 75 archaeological structures and the last group includes 10
complexes (Fig. 3).
In group I features, most of type III coarse jugs and type I fine jugs are found.
Also, in this stage, type I.1-2 fine dishes and II type II.1-2, III.1-3 coarse pots, type
I–II coarse dishes and type II coarse bowls start being used (Fig. 3).
In the second evolution stage of Poieneşti-Lucaşeuca settlements, the dishes (type
I), discs, cups and strainers made of coarse paste, pots (type I) and fine bowls (type I)
start being used. By the end of the period, dishes (type III) and pots (type II) made of
fine paste and coarse paste cups start being used. Furthermore, in this phase continue
to be used fine dishes of type I.1-2, coarse pots of type II.1-2, III.1-3, coarse dishes
and bowls (Fig. 3).
Coarse fabric patella and type IV fine pots are specific to the last group (III). Also,
type I.2, II.1 coarse pots, strainers, coarse paste cups and type IV fine dishes continue
to be used in the period as well (Fig. 3).
Next, using data provided by chronologically relevant items (amphoric material,
dress accessories, ornaments, etc.) originating from some of the complexes included
in the correlation analysis, we shall attempt to establish the absolute chronology of
the obtained groups.
A saprolite bracelet fragment was discovered in half-hut no. 3 at Gorošovo, in-
cluded in the first group (C.П. Пачкова 1983, 17, Fig. 12/7) (Fig. 5/1). Such orna-
ments, frequently encountered in the Celtic world, usually date to LT B2b–LT C1
(J. Bujna 1982, 331; I. Németi 1989, 108)5. Therefore, we assume that the first func-
tioning phase of the Poieneşti-Lucaşeuca culture settlements may be synchronized
with phases of LT C1b – end of LT C2, which in absolute chronology correspond to
the end of the 3rd century – first half of the 2nd century BC.
In the case of group II, there is more data available for absolute chronological
classification. The find in ”house no. 1“ at Borniş of a Rhodian amphora handle
fragment with eponym Xenophanes (R. Popovici 1981–1982, 155, Fig. 2). is worthy
of mention in this context (Fig. 5/2). According to latest research in the field, the
magistrate worked in 189 BC (G. Finkielszteijn 2001, Table 19).
A fragment of a Rhodian amphorae handle with eponym Aristeidas II (M. Babeș
1993, 72-73, Taf. 16/6) was found in the complex A/SI in the site at Borosești (M.
Babeș 1993, 73) (Fig. 5/3). The activity of this magistrate was dated to 168–166 BC
(G. Finkielsztejn 2001, Table 19).In house no. 4 at Lucașeuca II (M.A. Романовская
1962, 298) a Rhodian amphorae handle with the name of producer Agathokles
was discovered (Fig. 5/4). According to the research in the domain, his activity was
framed between 183–161 BC (G. Finkielsztejn 2001, Table 19). Since the fragment
5
In the same context, we should specify that the saprolite bracelet fragment was found in half-hut no. 8 of
the same settlement (C.П. Пачкова 1983, 17, Fig. 12/9) included in group II, which corresponds in our view
to LT D1 – early LT D2a.
159
Vasile Iarmulschi
was reused as a polishing tool for ceramics, one should agree that an end of use of the
amphora long time ago.
Taking into account the discrepancy in dating related to the distance between the
production centre and the place of discovery, it is possible to date most of the Rho-
dian amphorae discovered in these complexes between the second and third quarters
of the 2nd century BC.
An iron spur fragment was found in H. 4 in the site at Lunca Ciurei, included
in the second group (S. Teodor 1987, 91, Fig. 25/5) (Fig. 5/5). In the Przework
culture environment, such specimens are specific to phase A2 (P. Łuczkiewicz 2006,
146–148), which in absolute terms corresponds to the last quarter of the 2nd century
– first half of the 1st century BC.
A similar to variant K of Kostrzewki (Fig. 5/6), comes from H. 3 at Kruglik (C.П.
Пачкова 1977, Fig. 3/11), items that in the environment of synchronous cultures
from the north of Central Europe – Jastorf, Przework and Oksywie – are dated to LT
D1 (M. Meyer 2001, 172–173; 2008, 47).
Consequently, we believe that this chronological group should be synchronized
with end of LT D1/part of LT D2a, which in absolute terms corresponds to 150–
70/60 BC.
Regarding the absolute chronology of the last group of complexes (III), we under-
line that in these complexes items with definite chronological dating are practically
completely absent. In this regard, we may only mention the fragment of a bronze
bracelet found in house no. 1 at Roşiori Dulceşti (G.D. Hânceanu 2016, 47, pl.
XIV/4) (Fig. 5/7). Such items in the Poieneşti-Lucaşeuca culture environment dated
to the end of LT D2a – the beginning of LT D2b.
It is somehow captivating that two Greek amphorae fragments were discovered in
the same complex: 1. A fragment of Sinopian handle; 2. Rhodian amphora foot re-
used as spindle weight (G.D. Hânceanu 2016, 44–45, pl. X/1; XX/5) (Fig. 5/7). The
handle fragment displayed the eponym Pithohristos Apollovido (G.D. Hânceanu
2016, 44–45, pl. XX/6)6, active between 253–252 BC (Y. Garlan 2004, 83, Table
IV). Since the bracelet fragment was discovered at the bottom of the complex,
just nearby the hearth (G.D. Hânceanu 2016, 41)7, we believe that in this case we
deal with several phases of filling/inhabitancy of the half-hut. Accordingly, it is not
excluded that the house actually functioned between the second and third quarters of
the 1st century BC, the Greek amphorae fragments being brought there subsequent
to forced population of the .
Thus, based on the dating of the bracelet from Roşiori Dulceşti, we synchronize
the IIIth phase of evolution of Poieneşti-Lucaşeuca settlements with the end of LT
D2a and the middle of LT D2b, which in absolute terms corresponds to 70/60–
30/20s of the 1st century BC.
6
We mention that in this site was attested a level characteristic of the Getic culture (5th–4th century BC)
(G.D. Hânceanu 2019, 85).
7
Regretfully, there is no specific information on the place where the Greek amphora fragments were found.
160
Fig. 5. The finds with the chronological relevance found in the complexes
We shall further attempt to establish the chronological limits for the functioning
period of certain habitation sites taking into account the results obtained through the
correlation analysis. One of the earliest settlements seems to be the site at Gorošovo
(C.П. Пачкова 1983), which, as evidenced by the discoveries there (saprolite brace-
lets, type II hearth grids, etc.), functioned between the end of the 3rd century – sec-
ond half of the 2nd century BC (Fig. 6).
161
Vasile Iarmulschi
The settlement at Botoșana

(S. Teodor 1980) was probably
inhabited, as shown in the com-
binatory diagram, between the
end of the 3rd century and sec-
ond half of the 1st century BC.
Within the same chronological
limits we date the site at Loz-
na Hlibicioc (S. Teodor 1992)
(Fig. 6).
Among the earliest settle-
ments of Poieneşti-Lucaşeuca
type may also be considered the
site at Lunca Ciurei (S. Teodor
1987), where we believe that
inhabitancy lasted, between the
end of the 3rd century and first
half of the 1st century BC (Fig.
18).
At Borosești (M. Babeș
1993, 183–184), inhabitancy
most probably endured over the
second quarter of the 2nd cen-
Fig. 6. The absolute chronology of the se lements of the Poie- tury and mid 1st century BC.
neş -Lucaşeuca culture
Within the same chronological
limits we date the settlements at
Brănești-Marginea de Vest (M. Meyer et al. 2016, 310–330), Dolheștii Mari (M. An-
dronic 1994) and Ghelăiești (M. Babeș 1969; 1993, 199, 200) (Fig. 6).
The site at Orheiul Vechi (G.H. Postică, O. Munteanu 1999) was founded, in our
opinion, by mid 2nd century, dwelled until the second half of the 1st century BC
(Fig. 6). Considering that some settlements of Poieneşti-Lucaşeuca type in the centre
of the Eastern Carpathian space, such as Orheiul Vechi, Roşiori Dulceşti and Ulmu,
functioned until the last quarter of the 1st century BC (Fig. 6), we are reserved re-
garding the well-established view in the academic literature according to which in its
last phase, respectively LT D2a, the Poieneşti-Lucaşeuca culture area was restricted to
the mid Dniester river area (M. Babeș 1993, 154; M. Babeș, R. Coman 2005, 144).
By the end of this chapter, we would like underline that in terms of relative chronol-
ogy, the settlements attributed to the Poieneşti-Lucaşeuca culture chronological over-
lap Getic sites and very likely extend over three chronological phases. They may be
synchronized with LT C1b/end of LT C2 (phase I), LT D1/part of LT D2a (phase II)
and end of LT D2a/middle of LT D2b (phase III) after J. Waldhauser (1987) and
S. Rieckhoff (1995) of the Celtic culture from Central Europe, the phases a–d of the
162
recent Pre-Roman Iron Age after R. Hachmann (1960), or stages A1, A2, A2/A3 and,
partially, A3 of the Przeworsk culture after T. Dąbrowska (1988) (Fig. 7).
Taking into consideration the currently available data, we believe that the settle-
ments’ chronological limits as well as of the entire culture, frame between the end of
the 3rd century – the 30s/20s of the 1st century BC.
Thereafter, the lower chronological limit of habitation sites is, in our view, full
consistent with several written sources (Pseudo-Skymnos 745–749; the Olbian de-
cree in honour of Protogenes), which report the presence of the Bastarnae tribes
in the north of the Lower Danube during the last quarter of the 3rd century BC
(N. Conovici 1992, 13–14; O. Munteanu, V. Iarmulschi 2005, 19; 2016, 491). The
end of inhabitancy of this culture settlements may be related to the unsuccessful at-
tempt of these populations to move south of the Danube (Dio Cassius LI, 24, 3–4),
events occurring in 29–28 BC (M. Babeș 1993, 169–170; V. Iarmulschi 2016, 492).
Fig. 7. The compara ve chronological table of the Late pre-Roman Iron Age in Central and South Eastern
Europe
163
Vasile Iarmulschi
LITERATURE
A M.
1994 Aşezarea din sec. II–I î.H. de la Dolheştii Mari-Suceava. Memoria Antiquitatis XIX, 235–242.
B M.
1969 Noi date privind arheologia şi istoria bastarnilor. O ,,fibulă pomeraniană” descoperită la Ghelăieşti.
SCIV 20/2, 195–218.
1970 Dacii şi bastarnii. Memoria Antiquitatis II, 215–236.
1982 Zum Siedlungswesen der Geto-Daker in der Zeit vor der römischen Eroberung [in:] (D. Papen-
fuss, V.M. Strocka) (eds.) Palast und Hütte. Beiträge zum Bauen und Wohnen im Altertum von
Archäologen, Vor- und Frühgeschichtlern. Tagungsbeiträge eines Symposiums der Alexander von
Humboldt-Stiftung, Bonn-Bad Godesberg veranstaltet vom 25.–30. November 1979 in Berlin,
Mainz, 461–472.
1985 Date arheologice şi istorice privind partea de nord-est a Daciei în ultimele secole î.e.n. SCIV.
36/3, 183–214.
1993 Die Poieneşti-Lukaševka-Kultur. Ein Beitrag zur Kulturgeschichte in Raum östlich der Karpaten
in der letzten Jahrhunderten vor Christi Geburt, Bonn 1993.
2001 Babeş, Spaţiul carpato-dunărean în secolele III–II a. Chr. [in:] M. Petrescu-Dîmboviţa, Al. Vulpe
(eds.) Istoria Românilor, vol. I. Moştenierea timpurilor îndepărtate, Bucureşti, 501–531.
B M., G I.
2001 Civilizaţia geto-dacă din a doua jumătate a secolului II-lea a. Chr. până la începutul sec. II p. Chr.
[in:] M. Petrescu-Dîmboviţa, Al. Vulpe (eds.) Istoria Românilor, vol. I. Moştenierea timpurilor
îndepărtate, Bucureşti, 725–795.
B M., C R.
2005 O nouă „fibulă pomeraniană” în România. ArhMold XXVIII, 139–147.
B J.
2001 Jastorf und Latène. Kultureller Austausch und seine Auswirkungen auf soziopolitische Entwick-
lungen in der vorrömischen Eisenzeit. Intern. Arch., 66, Rahden/Westf.Bujna J.
1982 Speigelung der Sozialstruktur auf latènezeitlichen Gräberfeldern im Karpatenbecken. PamArch.
LXXIII, 312–431.
C N.
1992 Noi date arheologice privind începuturile culturii Poieneşti-Lukasevka şi prezenţa bastarnilor
în Dobrogea. SCIV 43/1, 3–14.
D T.
1988 Wczesne fazy kultury przeworskiej, Kraków. Finkielsztejn G.
2001 Chronologie détaillée et révisée des éponymes amphoriques rhodins de 270 à 108 av. J.-C. Premier
bilan. BAR, Intern. ser., Oxford 2001.
G Y.
2004 Les timbres céramiques sinopeens sur amphoreset sur tuiles trouvés à Sinope Présentation
et catalogue. Varia Anatolica XIV, Paris.
H R.
1960–1961 Die Chronologie der jüngeren vorrömischen Eisenzeit. Studien zum Stand der Forschung
in nördlich Mitteleuropa und in Skandinavien. Bericht RGK 41, 1–276.
H G.D.
2016 Vestigii dacice şi bastarne dintr-o locuinţă a sitului de la Roşiori-Dulceşti. Acta Musei Tutovensis
XII/2. Historica et archaelogica in honorem Ion Ioniţă octogenri, 40–71.
164
J C.K, N K.H.
1997 Burial Data and Correspondence Analysis [in:] C.K. Jensen, K.H. Nielsen (eds.) Burial and Socie-
ty. The Chronological and Social Analysis of Arcaheological Burial Data, Aarhus, 29–61.
I V.
2013 Unele consideraţii privind cronologia culturii Poieneşti-Lucaşeuca. Tyragetia s.n. VII/1, 29–52.
2016 A few consideration regarding the chronology of the Poieneşti-Lucaşeuca culture. Prähistorische
Zeitschrift 91/2, 471–494.
Ł P.
2006 Uzbrojenie ludności ziem Polski w młodszym okresie przedrzymskim, Lublin.
M M.
2001 Regionale Ausprägungen der Fibel Var. K nach Kostrzewski [in:] M. Meyer (red.) Trans Albim
Fluvium. Feschr. Achim Leube. Stud. Honoraria 10, Rahden/Westf., 161–175.
2008 Mardorf 23, Lkr. Marburg-Biedenkopf. Archäologische Studien zur Besiedlung des deutschen Mittel-
gebirgsraumes in den Jahrhunderten um Christi Geburt (Rahden/Westf 2008).
M. M , O. M , V. I , B. R , F. H
2016 Aşezarea de tip Poieneşti-Lucaşeuca de la Brăneşti-Marginea de Vest (r. Orhei, Republica Moldo-
va) (cercetările din anii 2014–2015) [in:] L. Sîrbu, N. Telnov, L. Ciobanu, Gh. Sîrbu, M. Kaşuba
(eds.) Culturi, procese şi contexte în arheologie – volum omagial Oleg Leviţki la 60 ani (Chişinău
2016), 310–331.
M O.
1995 Autohtonii în spaţiul pruto-nistrean în sec. II a. Chr.–I. p. Chr. Rezumatul tezei de doctorat, Cluj
Napoca. 2004 Lanţul slăbiciunilor sau unde au dispărut geţii [in:] T. Arnăutu, O. Munteanu,
S. Musteaţă (ed.) Studia in Honorem Gh. Postică (Chişinău 2004), 141–152.
M O., I V.
2005 Cultura Poieneşti-Lucaşeuca: repere cronologice. Analele ANTIM 6, 16–20.
2017 Pottery from the Poieneşti-Lucaşeuca Culture Settlement of Orheiul Vechi, Republic of Moldova
[in:] A. Michałowski, M. Teska, P. Niedzielski, M. Żołkiewski (eds.) Settlements Pottery of the
pre-Roman Iron Age in Central European Barbaricum – new research perspectives, Poznań, 67–97.
N I.
1989 Necropola Latène de la Pişcolt, jud. Satu Mare (II). Thraco-Dacica X/1–2, 75–114.
P H.
1982 Münzen und Gräbern Mitteleuropas aus der Zeit zwischen 300 und 50 v.Chr. Geburt. Bayer.
Vorgeschbl 47, 27–222.
P R.
1981–1982 Descoperirile din sec. III-II î.e.n. de la Borniş-Neamţ. Cercetări Istorice, 12–13, 153–158.
P G ., M O.
1999 Aşezarea de tip Poieneşti-Lucaşeuca de la Orheiul Vechi. CAANT, vol. III, Bucureşti, 457–494.
R S.
1995 Süddeutschland im Spannungsfeld von Kelten, Germanen und Römern. Studien zur Chrono-
logie der Spätlatènezeit im südlichen Mitteleuropa. Trierer Zeitschrift Beiheft, 19, Trier.
T S.
1980 Aşezarea din epoca Latène de la Botoşana. SCIV 31/2, 181–227.
1987 Cercetările arheologice de la Ciurea. ArhMold XI, 65–102.
1992 Cercetările arheologice de la Lozna-Hlibicioc, jud. Botoşani. ArhMold XV, 45–69.
165
Vasile Iarmulschi
W J.
1987 Keltische Gräberfelder in Böhmen. Dobra Voda und Letky sowie Radovesice, Stránce und Tucho-
mysl, BerRGK 68, 25–179.
П С.П.
1983 Археологические исследования многослойного поселения у с. Горошова Тернополь-
ской области. В сб.: (Ред. А.Т. Смиленко) Археологические памятники Среднего Под-
нестровья, Киев, 4–55.
Р M.A.
1962 Селище Лукашевка II. CA 3, 293–298.
Т M.E.
1991 Новые данные к исследованию памятников типа Поянешть-Лукашевка по материалам
Старого Орхеe. В сб.: (Ред. П.П. Бырня) Археологические исследования в Старом Ор-
хее, Кишинев, 44–53.
166
LIMITES
CONTINUATIO
Brandenburgisches Landesamt für Denkmalpflege und Archäologisches
Landesmuseum Berlin
DZIEJE KULTURY PRZEWORSKIEJ W ŚWIETLE STARYCH

I NOWSZYCH BADAŃ W WIELKOPOLSCE WSCHODNIEJ
ABSTRACT: Das im Artikel dargestellte Siedlungsbild der Przeworsk Kul-

tur kam mit Hilfe von Forschungsergebnissen der letzten Jahre zustande
und erlaubt es, einen neuen Blick auf den Siedlungswandel in den östlichen
Gebieten Großpolens zu werfen. Diese waren verhältnismäßig dicht bevöl-
kert und weisen keine Entwicklungseinbrüche der Przeworsk Kultur vom
III/II v. Ch. bis V–VI Jh. auf. In den untersuchten Gebieten können mehre-
re Siedlungsanhäufungen unterschieden werden. Die hohe Siedlungsanzahl
aus der Vorrömischenzeit fällt in Richtung der Altrömischenzeit etwas ab
und steigt in der Spätrömischerzeit wieder an. Die wichtigste Beobachtung
bleibt, dass die Besiedlung bis in die Völkerwanderungsperiode überdauerte,
was bis dato in Frage gestellt wurde.
SCHLÜSSELWÖRTER: Przeworsk Kultur, vorrömische Eisenzeit, römi-

sche Kaiserzeit, Völkerwanderungszeit, vorgeschichtliche Besiedlung.
I.
Tytułowe dzieje osadnictwa kultury przeworskiej w Wielkopolsce wschodniej to

rozległa tematyka obejmująca szeroki przedział czasowy. Nie da się więc w krótkim
artykule poruszyć wszystkich zagadnień, co będzie się wiązać z pewną skrótowością
omówienia czy wręcz pominięciem wielu z nich. W artykule do skartowania stano-
wisk wykorzystano mapę hydrograficzną Polski w skali 1:50000 w wersji z 20071
roku, dzięki której można najlepiej zobrazować zależności rozwoju osadnictwa od
układów wodnych i dostępu do nich. Uwidaczniają się również możliwości wykorzy-
1
Rastrowa Mapa Podziału Hydrograficznego Polski opracowana przez Zakład Hydrografii i Morfologii Koryt
Rzecznych Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Warszawie w układzie współrzędnych PUWG-92.
stania wszelkiego rodzajów cieków wodnych jako szklaków komunikacyjnych (w tym

handlowych). Stanowiska archeologiczne zostały wiernie przeniesione na podkład
„wodny” z map Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP). Wielkopolska wschodnia
rozumiana jest tu jako obszar ograniczony od zachodu dolnym biegiem Prosny i dalej
ku północy dolnym biegiem Wrześnicy i dorzeczem Meszny. Od północy zamyka go
bariera jezior Pojezierza Gnieźnieńskiego2, a następnie bieg Noteci, by na wysokości
jej źródeł odbić na południe w kierunku załomu rzeki Ner. Dalej granica obszaru na-
szego zainteresowania biegnie łukiem w kierunku zbiornika Jeziorsko na Warcie, skąd
przebiega równoleżnikowym pasem leśno-bagiennym aż do Prosny, oddzielając go
od obszaru kaliskiego (Wielkopolski południowo-wschodniej). Osią tego obszaru są
Dolina Konińska i Kotlina Kolska (jej północna część będąca Pradoliną Bzury-Neru).
Od południa obszar obejmuje Wysoczyznę Turecką, Równinę Rychwalską (jej pół-
nocną część) i Kotlinę Kolską. Od północy – Równinę Wrzesińską (jej wschodnią
część) i południowe fragmenty Pojezierzy: Gnieźnieńskiego i Kujawskiego, od wscho-
du zaś Wysoczyznę Kłodawską.
II.
Mapa 1 (patrz CD, tam też wszystkie mapy z odniesień w tekście) przedstawia ok.
3000 stanowisk kultury przeworskiej (KP) zlokalizowanych na wyżej określonym ob-
szarze. Pochodzą one przede wszystkim z badań powierzchniowych prowadzonych
w ramach AZP, jak również z badań wykopaliskowych i archiwaliów. Obszar ten, po-
mimo że w przeszłości często przywoływany w literaturze i wskazywany jako zasobny
w „bogate” stanowiska, leżał raczej na uboczu archeologicznych zainteresowań czy
projektów badawczych (por. A. Michałowski 2008, s. 100).
W okresie do II wojny światowej prowadzone były badania na kilku stanowi-
skach, a pewna ich liczba pochodzi z przypadkowych znalezisk. W latach 50.–70.
XX wieku Uniwersytet Poznański (UAM) prowadził tutaj badania powierzchniowe
i sondażowe, jednak były one skupione przede wszystkim w dolinie Warty. Tak zwana
Ekspedycja Kujawska z Katedry Archeologii UAM prowadziła badania powierzch-
niowe na obszarze na północ od Konina w kierunku Jeziora Gopło. Prowadzone pra-
ce związane były z badaniami nad tzw. grupą kruszańską kultury przeworskiej i prze-
biegającym ku niej „szlakiem bursztynowym” prowadzącym dalej z Kujaw nad Bałtyk
(A. Cofta-Broniewska 1979, s. 140, 141, 150, 151). W latach 60. XX wieku IHKM
PAN prowadził badania w okolicach Konina w związku z inwestycjami powstającej
kopalni węgla brunatnego i elektrowni (Z. Bukowski, K. Dąbrowski, E. Kihl-Byczko,
A. Wentowska 1965; Z. Bukowski, K. Dąbrowski, A. Wentowska 1968). W części
wschodniej prowadzone były nieliczne prace archeologiczne przez Uniwersytet Łódz-
ki. W latach 80. XX wieku intensywne prace archeologiczne prowadzili archeolodzy
2
Podział na regiony fizycznogeograficzne wg J. Kondrackiego 2014.
172
Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań w Wielkopolsce...
z Muzeum Okręgowego w Koninie (MOK), z tym że większość nie miała dużego

zakresu badawczego (Gorczyca 2016, s. 30–32). Samo centrum interesującego nas
terenu pozostawało poza obszarem zainteresowania i badań (pomijając akcję AZP).
Na początek przedstawimy pokrótce najważniejsze z badanych obiektów osad-
niczych w połączeniu z mapą interaktywną (mapa 2). Pierwszym znanym stano-
wiskiem, które pojawiło się w literaturze jeszcze w XIX wieku, było cmentarzysko
w „Kwiatkowie” (S. Tymieniecki 1881, s. 1–6, tabl. XIII; 1906, s. 81–88, tabl. I–V).
Nazwa dzisiaj myląca z powodu położenia stanowiska poza granicami tejże miejsco-
wości, po wschodniej stronie doliny Warty; Kwiatków leży po zachodniej stronie.
Cmentarzysko należy umiejscowić we wsi Gaj (zgodnie z opisem S. Tymienieckiego
1906, s. 81), naszym zdaniem na stanowisku 2 (o tym dalej). Następne stanowisko
pojawiające się w literaturze to badane przez Z. Zakrzewskiego (1923, s. 91–99, tabl.
IV) na początku lat 20. XX wieku cmentarzysko kultury przeworskiej w Ciążeńskich
Holendrach stan. 1 (znane z literatury jako Ciążeń3). Stanowisko to było ponownie
eksplorowane na początku lat 80. XX wieku przez MOK. Odkryto tutaj między in-
nymi groby warstwowe, ale najprawdopodobniej mamy tutaj również do czynienia
z warstwą ciałopalenia, jak i obiektami rowkowymi (G. Teske 1983, s. 152; M. Cie-
sielski 2014, s. 215–216).
Łęg Piekarski to przede wszystkim stanowisko 1, gdzie przed II wojną światową
rozpoczęto badania cmentarzyska m.in. z bogato wyposażonymi grobami książęcy-
mi (samo odkrycie miało miejsce w połowie XIX wieku). Badania kontynuował po
wojnie K. Jażdżewski z łódzkiego ośrodka badawczego (Z. Durczewski 1936, s. 13;
K. Jażdżewski 1976, s. 136, 137; 1977, s. 142, 143; 1978, s. 127–128; L. Lecieje-
wicz 1957, s. 102–112; A. Kietlińska 1961; K. Czarnecka 1999–2001, s. 209–218).
Niedaleko od tego stanowiska znajduje się powszechnie znane cmentarzysko w „Spy-
cimierzu”. Problem w tym, że nie leży ono w tej miejscowości, tylko na gruntach
wsi Józefów gm. Dobra (Z. Durczewski 1936, s. 12, 13). Odkryte przed II wojną
światową groby, a opracowane w latach 60. XX wieku z zachowanych nie w pełni
materiałów zamykają się w przedziale czasowym od przełomu WOR/POR po OWL
(A. Kietlińska, T. Dąbrowska 1963, s. 143–254).
Zaspy Miłkowskie stan. 1 to teren, gdzie przed II wojną światową badania roz-
począł J. Kostrzewski (1939, s. 293–302), a kontynuował pod koniec lat 80. XX
wieku G. Teske. Poza grobami popielnicowymi z okresu B2/C1 po C2 mamy tutaj
najprawdopodobniej do czynienia również z grobami warstwowymi (A. Błażejewski
2007, s. 122).
Konin stan. 8, cmentarzysko badane w 1942 roku przez niemiecką badaczkę
E. Schlicht (1944, s. 118–120), z których to badań dokumentacja niestety zaginęła
w zawierusze wojennej. Ocalały materiał opracował po wojnie B. Kostrzewski (1947,
3
Prowadzi to często w lit. do wskazywania tutaj 2 cmentarzysk (np. H. Machajewski 1997), co mija się
ze stanem faktycznym. Przy aktualnym stanie wiedzy w miejscowości Ciążeń nie ma cmentarzyska kultury
przeworskiej (patrz Ciesielski 2015, s. 215).
173
s. 192–294). Wielokrotnie prowadzone były tutaj również badania przez UAM. Były
to badania Z. Pieczyńskiego i H. Kočki-Krenz z lat 60. i 70. XX wieku (Pieczyń-
ski 1967, s. 54–67; Kočka-Krenz 1974, s. 244–246). W 1967 roku prowadziło tu
badania MOK, a w 2013 r. były one kontynuowane przez prywatną firmę w ra-
mach inwestycji przeprawy (budowy mostu) przez rzekę Wartę (A. Nowak 1968,
s. 163; Gmyrek 2006). Cmentarzysko to swymi początkami sięga młodszego okre-
su przedrzymskiego (przypuszczalnie fazy A1) i trwa najprawdopodobniej po okres
wędrówki ludów. Niestety, nigdy do końca nieprzebadane, a na dodatek niszczone
systematycznie przez tzw. poszukiwaczy skarbów, dla których było rajem z niezliczo-
ną ilością znalezisk z rabowanych grobów. Ostatnie badania były ograniczone tylko
do obszaru inwestycji, a samo cmentarzysko jest dalej penetrowane, szkoda jednak,
że nie przez archeologów.
Rzężawy stan. 1 było regularnie niszczone w połowie XX wieku i w międzyczasie
wielokrotnie badane (H. Wiklak 1959, s. 8–10; S. Jasnosz 1966, s. 237–265). Inte-
resujące cmentarzysko kultury przeworskiej z MOPR-POR, ale nie tylko, ponieważ
odkryto tutaj także groby kloszowe kultury pomorskiej (Z. Pieczyński 1964), które
chorologicznie zazębiają się z grobami młodszoprzedrzymskimi KP. Widać to do-
kładnie na planie – tam gdzie kończy się zasięg grobów „pomorskich“, zaczynają się
„przeworskie” (ryc. 1). Materiały ze stanowiska nigdy nie zostały opracowane łącznie,
a szkoda, bo jest to ciekawe zestawienie, jeżeli chodzi o kwestie ewentualnej ciągłości
między tymi kulturami. Warto byłoby na to stanowisko wrócić z badaniami, o ile
oczywiście jeszcze istnieje (nieustanne eksploatowanie piaśnicy).
W latach 60. XX wieku MOK (jeszcze jako Muzeum Zagłębia Konińskiego) prze-
prowadziło badania na cmentarzysku KP w Koninie stan. 23, które znajdowało się na
obszarze nowo powstających bloków mieszkalnych. Materiał wydatowano na okres
rzymski (A. Nowak 1968, s. 163, 164).
Zapowiednia stan. 5, cmentarzysko badane w latach 80. XX wieku funkcjonu-
jące (na przebadanym terenie) od fazy B1b WOR po fazę C2 POR (M. Ciesiel-
ski 1983, s. 74; 1984, s. 138; 1985, s. 114; 2008, s. 259–298; 2014, s. 211–223;
J. Kapustka 1986 s. 113).
Wola Piekarska stan. 2, osada produkcyjna ceramiki toczonej na kole garncar-
skim tzw. siwej, położona w pobliżu zbiornika „Jeziorsko” na Warcie (M. Ciesielski,
T. Łaszkiewicz 1984, 112, 113; A. Jaszewska, T. Łaszkiewicz 1994, s. 263–280). Ta-
kich stanowisk w obrębie zbiornika Jeziorsko jest więcej, jak chociażby w Tądowie
Dolnym czy Górnym, ale są one poza obszarem naszych zainteresowań. W przeci-
wieństwie do wyżej wymienionych stanowisk w Woli Piekarskiej nie udało się znaleźć
pieca czy pieców służących do wypału ceramiki „siwej”. Stanowisko datowane na fazy
C2 POR po D OWL.
Stawki stan. 1 – cmentarzysko, które swymi początkami sięga prawdopodobnie
fazy A1 MOPR, a użytkowanie (przebadanej części) kończy się w fazie C2 POR
(M. Ciesielski 1984, s. 109; 1985, s. 109, 110; 2012, s. 159–165; 2019, s. 243, 246;
w redakcji; J. Kapustka 1989, s. 20; 1990, s. 25).
174
Ryc. 1. Plan grobów na cmentarzysku w Rzężawach (za Jasnosz 1966, oprac. B. Ciesielska)
Rozpoczęte na początku XXI wieku badania archeologiczne na trasie przebiegu

inwestycji budowy autostrady A2 doprowadziły do „rewolucji“, jeżeli chodzi o spoj-
rzenie na osadnictwo KP regionu. I tak, Sługocinek stan. 1/13 to duża osada z WOR
i początków POR ze znaleziskami dymarek, wapiennika, pochówków zwierząt
(A. Krzyszowski 2001; 2005, s. 193, 194, 196, 197, T. Makiewicz 2003, s. 153;
2004, s. 161). Osiecza stan. 11, osada z MOPR i POR, mamy tu do czynienia m.in.
ze studniami (w tym jedna z plecioną z brzozy dodatkową cembrowiną), kilkoma
wapiennikami, paleniskami i szkieletami złożonych zwierząt (B. Panczenko 2000).
Znajdujące się obok stanowisko 19 w Osieczy to jedno z pierwszych cmentarzysk
badanych na trasie inwestycji „autostradowej” w Wielkopolsce wschodniej (odcinek
na terenie b. woj. konińskiego), na którym wystąpiły też znaleziska palenisk i półzie-
mianek z osady trwającej w MOPR i WOR (J. Marcinkiewicz 2001).
175
Kuny stan. 104 z osadą datowaną na fazę C2 POR i fazę D OWL i trzema gro-
bami również z POR/OWL (B. Rogalski 2002; 2006, s. 139–170). Kuny stan. 4 to
cmentarzysko, które najprawdopodobniej zostało przebadane w całości (J. Skowron
2008, s. 11–210). Początki założenia cmentarza sięgają fazy A1 MOPR, a koniec
przypada na fazę E OWL. Do tej strefy osadniczej powrócimy jeszcze poniżej.
Daniszew stan. 1, 18, 195 to ogromna osada z niezliczoną ilością obiektów (m.in.
mieszkalnych i produkcyjnych) datowana od MOPR po POR (T. Makiewicz 2003,
s. 153; A. Michałowski 2003, s. 277–285; J. Nowakowski 2005; A. Wójcik 2006).
Natrafiono tu na ziemianki, piece, studnie, bruki kamienne, depozyty zwierzęce
i najprawdopodobniej na potężny „ołtarz” kamienny. Z materiałem „przeworskim”
z MOPR i POR-OWL mamy również do czynienia na stanowisku 21 w Dani-
szewie, gdzie odkryto m.in. studnie, paleniska i piec, a także pochówki zwierzęce
(D. Żychliński 2000; 2009, s. 135–156).
W Ruszkowie I stan. 27 zarejestrowano cmentarzysko funkcjonujące od fazy A2a
MOPR po B2a WOR (H. Machajewski, B. Rogalski 2016), natomiast na stanowisku
25 w Ruszkowie I badano osadę z MOPR i WOR (R. Pietrzak 2000). Janów stan.
21 to odkryty grób z fazy A1 MOPR, oraz osada od WOR po fazę D OWL (J. Bed-
narczyk 2011, s. 215–226).
Gaj stan. 26 naszym zdaniem jest właśnie tym archiwalnym cmentarzyskiem
S. Tymienieckiego z „Kwiatkowa”. W trakcie współczesnych badań w ramach in-
westycji autostradowej odsłonięto 2 groby, jeden przeworski z MOPR i jeden łu-
życki (B. Rogalski 2005; 2007, s. 57–61). „Kwiatków” Tymienieckiego, na którym
znajdowały się również groby KP i KŁ, był według jego relacji mniej więcej w tym
samym miejscu (S. Tymieniecki 1906, s. 81) i badania „autostradowe” najwyraźniej
uchwyciły skraj tego cmentarzyska. Niestety, inwestycja objęła zaledwie jego frag-
ment i należałoby przeprowadzić dalszą prospekcję terenową w celu potwierdzenia
naszych przypuszczeń.
Cichmiana stan. 2 to badania wyprzedzające budowę autostrady A2 nad Nerem,
gdzie natrafiono na grób i osadę z MOPR i osadę z POR (J. Bednarczyk, A. Romań-
ska, A. Sujecka 2010, s. 405–512).
Zasób wiedzy na temat KP na tym obszarze poszerzyły również badania na tra-
sie inwestycji budowy gazociągu z Płocka w kierunku Ostrowa Wielkopolskiego
z początku XXI wieku. Należy tutaj wymienić stanowisko 1 w Bądkowie, w Ko-
ścielcu stanowiska 5, 14 i 20 w Cichmianie, na których stwierdzono materiał cha-
rakterystyczny dla schyłkowej fazy KP, m.in. ceramikę późnoantyczną datowaną
na V–VI wiek (T. Makiewicz, A. Sobucki 2001, s. 2-5; T. Makiewicz 2005;
4 Badane jako Kuny stan. 4.

5 T. Makiewicz w trakcie badań na A2 połączył je w jedno stanowisko (2003 s. 149, 153), nie znalazło to
odzwierciedlenia w urzędzie konserwatorskim, gdzie nadal zadokumentowane są na kartach AZP 3 stanowiska.
6
W trakcie badań na trasie autostrady A2 połączone ze stan. 47 w Rzuchowie, brak aktualizacji w rejestrze kart
AZP. W przypadku tożsamości z archiwalnym „Kwiatkowem” celowość tego zabiegu chyba zbędna. Stanowisko
archiwalne w rejestrze AZP 59-44, 3.
176
D. Żychliński, P. Pachulski 2007, s. 5–7, 9). Z budową gazociągu związane są też bada-
nia w Marcjanowie stan. 2, gdzie natrafiono na cmentarzysko z WOR i początku POR
(M. Żółkiewski 2001; 2008, s. 243–258).
Kawnice stan. 25 to jedne z ostatnich badań po 2010 r., związanych z inwestycja-
mi energetycznymi. Są to wprawdzie obszarowo nieduże badania, ale z zaskakującymi
wynikami (P. Wesołowska 2010a). Także Osiek Wielki stan. 5 (M. Dziób 2012) czy
Gółkowo stan. 12 (P. Wesołowska 2010b), gdzie na niewielkim obszarze mamy do
czynienia z dużą liczbą obiektów, a także z ceramiką późnoantyczną (P. Wesołowska
2012, s. 99–117).
Kwiatków stan. 11/20 badane w trakcie inwestycji poszerzania odkrywki „Koź-
min” Kopalni Węgla Brunatnego Adamów w latach 2012–2015, gdzie odsłonięto
ogromną obszarowo osadę funkcjonującą w ramach chronologicznych od fazy A1
MOPR po OWL włącznie (S. Rzepecki, K. Kot, M. Piotrowska 2016; S. Rzepecki
2016).
Ostatnie badania z lat 2013–2014 to prace w Liścu Małym na stanowisku 2,
gdzie badano osadę z okresu rzymskiego (K. Schellner 2014) i w Boguszycach stan.
2 z osadą z MOPR i WOR (G. Teske 2013).
Oczywiście powyższe zestawienie stanowisk badanych wykopaliskowo nie wyczer-
puje pełnej ich listy, jak chociażby badanego cmentarzyska w Sobótce gm. Dąbie
funkcjonującego od WOR po wczesne fazy POR (G. Rycel 1983).
III.
Pisząc o początkach rozwoju osadnictwa KP w Wielkopolsce wschodniej, należało-

by zacząć od krótkiego omówienia tematyki kultury jastorfskiej7, która w ostatnim
czasie wiązana jest z problematyką początków samej kultury przeworskiej. Jej (KJ)
inicjacyjna rola w powstaniu KP jest ostatnimi laty często w literaturze przedmiotu
7
Kultura jastorfska, której obszar macierzysty znajduje się w północnych Niemczech, w Danii (również
Skandynawia) zaczyna ok. V w. p.n.e. ekspandować na południe, a także wschód i zachód. Przyczyną tego
były najprawdopodobniej zmiany klimatyczne zapoczątkowane w VIII w p.n.e., które doprowadziły do kryzysu
w rozwoju kulturowym wielu obszarów. Nastąpił spadek temperatury, podniósł się poziom wód, co w efekcie
musiało doprowadzić do spadku produkcji rolnej i co za tym idzie znacznego zmniejszenia zasobów żywności.
W konsekwencji nastąpiły ruchy migracyjne nadwyżek ludnościowych społeczeństw z prosperity okresu brązu
w kierunku południowym na teren środkowych i południowych Niemiec, stykając się tam z kompleksem kultur
pól popielnicowych znajdujących się w tym czasie w pewnej stagnacji i które zaczęły ulegać powolnej „jastorfizacji”
(czy inaczej mówiąc germanizacji, m.in. Chattowie czy Cheruskowie). Proces ten na obszarze dolnego Renu
miałby trwać nawet po okres wędrówek ludów (H. Kuhn 1959, s. 37–40; zobacz też krytykę W. Meid 1983,
s. 200). Ludność jastorfska zaczyna przeć również w kierunku wschodnim, co objawia się pojawieniem jastorfskich
grup kulturowych nad Odrą. Grupy znane nam pod nazwą Bastarnów zaczynają podążać w kierunku Morza
Czarnego. Dlaczego tam? Widocznie wiedzieli o sprzyjającym tam klimacie, panującym dobrobycie i bogactwie.
W przeciwnym przypadku nie miałoby to sensu, tym bardziej że ruch w kierunku wschodnim jest na terenie
Niemiec utrudniony, ze względu na brak rzek o przebiegu równoleżnikowym. Dlatego też ruch migracyjny
„jastorfu” szedł przede wszystkim na południe i przebiegał, wydaje się, w pokojowy sposób (prawdopodobnie
również tak następowała akulturacja miejscowej ludności), gdyż brak archeologicznych śladów agresji (Buck
1988, s. 344).
177
podnoszona (ostatnio M. Grygiel, H. Machajewski, A. Michałowski, Z. Woźniak

2014 tam dalsza literatura, por. też M. Ciesielski 2018; 2019). Stanowisk KJ na oma-
wianym obszarze do ostatnich lat nie rejestrowano. Jeszcze w 2014 roku stanowiska
„jastorfskie” nie były notowane na publikowanych mapach (ryc. 2; żółte punkty)
(H. Machajewski 2014, fig. 20; M. Grygiel 2014, fig. 9). Czarne punkty (ryc. 2)
wskazują nowe stanowiska z MOPR, na których pojawiły się materiały z elementami
KJ (M. Ciesielski 2018, s. 280, 281, Abb. 6, 7). I tak Osiecza stan. 21, Konin stan.
66, Kuny stan. 4 (cmentarzysko), dalej Daniszew stan. 1, Kwiatkowo stan. 11 i sta-
nowiska w dolinie Neru: Cichmiana stan. 2, Rzuchów stan. 24, Kozanki Podleśne
stan. 1, gdzie wraz z materiałem wczesnoprzeworskim wystąpiła ceramika o charak-
terze „jastorfskim” (J. Bednarczyk, A. Romańska, A. Sujecka 2010, s. 460, 461).
Do zestawu artefaktów które są charakterystyczne dla kultury jastorfskiej (głównie
na obszarze Holsztynu i Szlezwiku, a także zachodniej Meklemburgii czy Jutlandii),
należą szpile holsztyńskie. Na terenie Polski mamy stwierdzonych 5 takich znalezisk
(ryc. 3), z czego szpila z Tomaszech (Prochowicz 2006) odbiega dość znacznie od
systematyki szpil holsztyńskich i prawdopodobnie dotarła do Polski z północy. Nas
interesują przede wszystkim 2 szpile: znalezisko z ostatnich lat z Konina stan. 66 (M.
Ciesielski 2018, s. 275–285) i odkryta w końcu XIX wieku szpila z Łuszczewa stan. 1
(B. Erzepki 1890, s. 53, 54). Pozostałe dwie szpile pochodzą również z Wielkopolski,
a konkretnie z Sobiejuch i Żółwina.
Ryc. 2. Stanowiska kultury jastorfskiej w Wielkopolsce wschodniej (za Ciesielski 2018)
Charakterystyczny dla szpil holsztyńskich jest ich zanik w garniturach grobowych

KJ w momencie pojawienia się w tych zestawach zapinek o charakterze lateńskim.
Wprawdzie pojawiają się one wspólnie w wyposażeniu grobowym na obszarze Holsz-
tynu, ale są to nieliczne przypadki (H. Hingst 1986, s. 35). Ich zanik wyznacza nie-
178
jako terminus ante quem, kiedy musiały dotrzeć na obszar Wielkopolski. Najmłodsza
ze szpil pochodzi z Konina, który to typ jest datowany na Lt C1, pozostałe pojawiają
się w Lt B i C1. Zatem należy przyjąć, że dotarły do Wielkopolski prawdopodobnie
w trakcie Lt C1 lub na początku Lt C2. Grupy ludności jastorfskiej, które zaczęły
przemierzać teren Polski, szły przede wszystkim szlakiem Noteci (Michałowski 2006,
s. 196, 197) w kierunku Kujaw. I – jak zdają się wskazywać znaleziska wcześniej
wspomnianych szpil – wzdłuż jezior „konińskich” do Warty8 (dogodny szlak zob.
M. Ciesielski, K. Gorczyca 2015, s. 61–64) i dalej w kierunku ujścia rzeki Ner do
Warty (ryc. 3). Następnie doliną Neru w dorzecze Bzury (przebieg szlaku bastarnań-
skiego, tutaj patrz M. Teska 2014), skąd do Wisły i Bugu, zaś dalej na południe do
„ziemi obiecanej”.
Drugim inicjacyjnym elementem odgrywającym decydującą rolę w genezie KP
jest kultura lateńska i jej nosiciele Keltowie. Coraz więcej faktów wskazuje na ich
fizyczną obecność nie tylko na Śląsku czy w Małopolsce, ale również w Wielkopol-
sce (M. Olędzki, L. Ziąbka, A. Kędzierski 2014). Docierali tu z południa, najpew-
niej wykorzystując dogodne uwarunkowania naturalne. Akweny wodne, rzeki i ich
dorzecza sprzyjały powstawaniu szlaków handlowych (i nie tylko), między innymi
tzw. szlaku bursztynowego. Jego przebieg najczęściej prowadzony jest wzdłuż Prosny
i dalej wzdłuż doliny Meszny/Strugi na Kujawy (J. Wielowiejski 1980, s. 112), ale
też „drogami” od Kalisza w kierunku przepraw przez Wartę w okolicach Konina (jak
to widziała A. Cofta-Broniewska 1979, s. 134–141) i stąd dalej na Kujawy. Możli-
wa jest też trasa wzdłuż rynny Grójeckiej (ryc. 3) – obecnie kanały, a wcześniej sze-
reg rzek i rzeczek, którymi można było przemieszczać się na północ (M. Ciesielski,
K. Gorczyca 2015, s. 63). W młodszym okresie przedrzymskim rzeka Bawół – lewy
dopływ Warty – stanowiła (w naszym mniemaniu) także ważną część funkcjonują-
cego „szlaku bursztynowego”. Jeszcze jedną ważną z punktu widzenia komunikacji
i licznego nad nią osadnictwa KP była rzeka Swędrnia przebiegająca równoleżnikowo
wraz ze swoim dopływem Żabianką od Kalisza w kierunku górnego biegu Warty,
którą można było dalej poruszać się w kierunku rzek: Ner i Bzura (J. Wielowiejski
1980, s. 196). Możliwy był również przebieg szlaku komunikacyjnego wzdłuż górne-
go biegu Warty (B. Abramek 1988, s. 99), na co wskazują liczne zgrupowania stano-
wisk, jak i bogate znaleziska grobowe (E. Kaszewska 1985, s.11; B. Abramek 1994,
s. 49; M. Ciesielski 2019, s. 242). Zdają się też o tym świadczyć znaleziska celtyckich
pierścieni brodawkowatych wzdłuż tej trasy (ryc. 3). Są to artefakty ze Stawek stan. 1
i pobliskich okolic Piekar (M. Ciesielski 2012, s. 160, 161; 2019, s. 243), z Konop-
nicy (B. Abramek 1982, s. 173, ryc. 3/b), Kwiatkowa stan. 11 (S. Rzepecki, K. Kot,
8
W świetle badań archeologicznych należy raczej wykluczyć szlak wzdłuż Warty od strony Poznania, gdyż brak
jest znalezisk „jastorfskich” na omawianym terenie na zachód od Konina. Znalezisko naszyjnika koronowego
z Wólki stan. 1 (Staw) należy raczej łączyć z późniejszym okresem (Ciesielski 2019, s. 239). Trzeba wspomnieć,
że w trakcie badań ratunkowych na cmentarzysku kultury łużyckiej w Ciężeniu w 2010 r. pomiędzy grobami
łużyckimi została znaleziona misa z pogrubionym brzegiem, facetowanym od wewnątrz (I. Jagielska 2010,
s. 5, Tabl. IV,1), która może być wiązana ewentualnie z KJ, ale nie można wykluczyć proweniencji „pomorskiej”.
179
M. Piotrowska 2016, s. 116, ryc. 67; M. Ciesielski 2019, s. 243, 244, tabl. III), Koni-
na stan. 71 (znalezisko luźne z osady datowanej na MOPR, vide M. Ciesielski 2012),
bądź złota moneta celtycka, 1/3 setera z Konina stan. 66 (M. Rudnicki 2011). Nie
brak również innych znalezisk czy to militariów, czy ceramiki celtyckiej z omawiane-
go regionu (M. Ciesielski, 2019, s. 242–246).
Ryc. 3. Znaleziska artefaktów metalowych kultury jastorfskiej i lateńskiej wraz z przebiegiem przypuszczal-
nych szlaków handlowych w Wielkopolsce wschodniej (oprac. B. Ciesielska)
IV.
Dorzecze rzeki Bawół to liczne skupisko stanowisk kultury przeworskiej, szczególnie

w jej środkowym biegu (mapa 3). W MOPR centralnie wzdłuż doliny rzeki widoczne
są „duże” osady otoczone na przedstawionej mapie „chmurą” czarnych punktów bę-
dących śladami czy punktami osadniczymi, co można interpretować jako obszar rol-
niczy bądź strefę działalności gospodarczej (hodowla zwierząt, pozyskiwanie surow-
ców lub myśliwstwo) widocznego skupiska (mapa 3a). O prężności osadniczej mogą
też świadczyć widoczne na mapie prawdopodobne duże cmentarzyska, co wszystko
razem zdaje się wskazywać na możliwość przebiegu tędy ważnego szlaku komunika-
cyjnego (odnogi bursztynowego). Z rejonu Kalisza Swędrnią do Bawołu (na zbiegu
obu rzek widoczne są liczne stanowiska KP) i dalej w dół jego biegu docieramy do
180
Warty i Konina, a stąd na Kujawy. Jednak, co jest symptomatyczne, we wczesnym

okresie rzymskim większość tych stanowisk zanika. Skupisko nad środkowym Bawo-
łem, tak wyraźnie czytelne we wcześniejszym okresie, wydaje się przeżywać poważ-
ny kryzys i ogranicza się do znikomej liczby zarejestrowanych stanowisk (mapa 3b).
Przyczyną mogła być zmiana przebiegu trasy „szlaku bursztynowego”, który mógł
się przesunąć bardziej na wschód, np. w dolinę rzeki Powy. Musimy zdawać sobie
sprawę z tego, że nie były to stałe trakty i często z takich czy innych powodów mo-
gły ulegać przekształceniom. Jednak nie można wykluczyć zupełnie innego scena-
riusza. Być może w końcowej fazie MOPR miała tutaj miejsce podobna sytuacja
jak na Dolnym Śląsku (S. Pazada 1980, s. 39; K. Godłowski 1981, 121). Stało się
„coś” takiego, co spowodowało odpływ części ludności ze swoich dotychczasowych
siedzib. Przypuszczenia, że ludność ze Śląska napłynęła do Wielkopolski, a stąd dalej
na Kujawy i Mazowsze (Niewęgłowski 1972, s. 171) nie znajdują potwierdzenia na
omawianym obszarze w świetle przedstawionych map osadnictwa „przeworskiego”
(podobne spojrzenie dla strefy kaliskiej, patrz Baranowski 1988, s. 35). Nie wskazuje
też na to mapa osadnictwa z tego okresu dla całej południowej strefy Wielkopolski
wschodniej; w następnym okresie (szczególnie dotyczy to fazy B1 WOR) widzimy
wręcz odwrotną sytuację – zanik stanowisk KP (mapa 4), co należy raczej wiązać ze
zmniejszeniem się populacji mieszkańców. Łączy się to z odpływem, a nie napływem
jakichś grup ludzkich. I najprawdopodobniej jakaś znacząca część ludności wywędro-
wała stąd m.in. na północ i wschód Polski (T. Dąbrowska 2008, s. 113). Nastąpiło
to przypuszczalnie w fazie A2/A3 MOPR i nie można wykluczyć, że także w kierun-
ku zachodnim poprzez tereny nadłabskie aż na obszary Nadrenii – do tego tematu
wrócimy w dalszej części wywodu (M. Meyer 2005, s. 204, 205; 2008, s. 187–193).
Żeby potwierdzić hipotezę migracji, na mapie 3c zaznaczono stanowiska datowa-
ne ogólnie na okres rzymski, a więc jakaś ich część może obejmować również jego
wczesne fazy. Nie zmienia to jednak, jak widać, obrazu osadnictwa KP w WOR nad
Bawołem, o którym wspomniano wyżej. Jeszcze gorzej wygląda sytuacja w późnym
okresie rzymskim i okresie wędrówek ludów, tych stanowisk w dolinie rzeki Bawół
na obecnym etapie badań po prostu brak (mapa 3d). Zdaje się to wskazywać na
powolny zanik w następnych dziesięcioleciach (po okresie „prosperity” w MOPR)
skupiska osadniczego KP nad Bawołem. Oczywiście, mamy tu jeszcze znaczną liczbę
stanowisk określonych tylko jako przynależnych do ludności „przeworskiej”. Jakaś
ich część może więc być związana z każdym okresem czasowym trwania KP, a tym
samym zmienić przedstawiony powyżej obraz i o tym należy wspomnieć (mapa 3).
Niestety, na tym obszarze nie były prowadzone żadne badania wykopaliskowe, więc
jest to obszar pod tym względem dziewiczy. Prowadzone były tutaj jedynie badania
powierzchniowe w ramach AZP, ale za to w przeciągu kilku sezonów badawczych –
można założyć, że zostały wykonane b. dokładnie i wiarygodnie9. Wydaje się, że brak
9
Badania prowadzili archeolodzy z Muzeum Okręgowego w Koninie najpierw w 1982 r., powtórnie w 1988 r.,
a po raz trzeci zespół badawczy pod kierunkiem J. Bednarczyka w 1989 roku.
181
innych badań nie zakłóca przedstawionego trendu ogólnego rozwoju i zaniku tego
skupiska osadniczego. Jego trwanie w następnych stuleciach było co najwyżej „we-
getatywne”. Pełne wyjaśnienie sytuacji osadnictwa tego terenu mogą przynieść tylko
przyszłe badania.
V.
Na obszarze dolnej Prosny wraz z przyległymi do jej ujścia obszarami nadwarciań-

skimi daje się wydzielić kilka skupisk osadniczych. Pierwsze ślady osadnictwa KP
pojawiają się w MOPR (mapa 5), jak np. cmentarzysko na stanowisku 2 w Lise-
wie znane już od lat 30. XX wieku, a badane powtórnie wraz z następnym cmen-
tarzyskiem na stanowisku 1 w latach 80. przez MOK (Gorczyca 1984a; b, s. 71).
W trakcie tych badań stwierdzono znaczne zniszczenie stanowiska, pozyskano
materiał tylko z 3 grobów. Innymi odkrytymi na początku lat 20. XX wieku są
cmentarzyska w Ciemierowie Kolonii stan. 4 i Lisewie stan. 16 (Krukowski 1923,
s. 79, 80). W WOR dostrzegamy podobne zjawisko jak nad Bawołem, czyli zmniej-
szenia liczby notowanych na ten okres stanowisk (mapa 6). Na przełomie faz B1/B2
WOR pojawiają się nowe stanowiska, jak np. cmentarzysko w Zapowiedni (M. Cie-
sielski 1982; 1983; 1984; 2012). Na jego obszarze odkryto m.in. grób w czworokąt-
nej obstawie z dużych głazów kamiennych, co jest pewnym ewenementem na terenie
Wielkopolski. W środku czworokąta była ustawiona stela z kamienia tej samej wiel-
kości co w obstawie, a tuż obok umiejscowiony był grób oznaczony nr 66 (ryc. 4).
W popielnicy znajdowały się szczątki mężczyzny w wieku 25–30 lat wraz ze szcząt-
kami dziecka w wieku 5–8 lat. Trudno powiedzieć, czy było to jego dziecko (syn?),
z którym w tragicznych okolicznościach zginął, czy może złożono je w ofierze, czego
również nie można wykluczyć. Grób datowany jest na fazę B2, a na jego wyposażenie
składały się m.in. miecz, 2 groty, zapinka 8. serii Almgrena oraz okucie ogólnie trak-
towane jako element mocujący skrzyni drewnianej. Brak tu jednak innych typowych
części skrzyń jak okucia zamka czy klucza, więc może jest to np. zawieszka pochwy
do miecza? (ryc. 5). Przypuszcza się że był to jeden z ostatnich grobów na cmentarzu
przed zmianą sposobu chowania zmarłych. Na przełomie B2/C1 obszar użytkowania
cmentarzyska został prawdopodobnie intencjonalnie zasypany piaskiem o miąższości
ok. 10–20 cm i na tym podłożu zaczęto stosować nową formę obrządku pogrzebo-
wego w formie grobów warstwowych czy wręcz warstwy ciałopalenia (M. Ciesielski
2015, s. 213–214). Na przebadanym obszarze w niektórych miejscach stwierdzono aż
7 takich warstw (M. Ciesielski 2015, s. 214, ryc. 4, 5)10. Warstwy ciałopalenia zawie-
10
Badania były prowadzone na drodze leśnej i jej obrzeżach i większość wyższych nawarstwień została
zniszczona przez użytkowaną drogę, zachowując się częściowo na przylegających wydmach porośniętych
drzewami. W pasie drogi zachowała się tylko szczątkowo pierwsza z warstw ciałopalenia, natomiast pod nią
zalegały już groby z wcześniejszej fazy użytkowania.
182
rały bardzo drobne ilości kości, które w trakcie eksploracji rozsypywały się, uniemoż-
liwiając wypreparowanie, oprócz nich znajdowały się fragmenty ceramiki i znacznie
przepalonych metali. W każdej następnej warstwie podobnie „rozlasowujące” się
b. drobne kości, ceramika, metale i skupiska lepiej zachowanych kości. W niektórych
warstwach ciałopalenia mamy jednak również groby popielnicowe, co jest bardzo
charakterystyczne. Popielnice są wstawiane czy wręcz wkopywane w środek widocznej
warstwy ciałopalenia. Wygląda to tak, jakby przy nowym modelu grzebania nie zapo-
mniano o „starym” lub może było to związane z jakąś specyfiką religijno-funeralną?
Pytanie oczywiście, skąd pojawił się nagle ten nowy obrządek, powodując, jak wspo-
mniano, intencjonalne zasypanie starszych grobów warstwą piasku, coś jakby forma
ochrony wcześniejszej strefy sacrum. Groby warstwowe, które pojawiły się również na
stanowiskach w dolinie Baryczy w bezpośredniej bliskości doliny Prosny, były bada-
ne przez A. Błażejewskiego, wywodzącego pojawienie się nowej formy obrządku ze
strefy reńsko-wezerskiej – co jest prawdopodobne (A. Błażejewski 2007, M. Ciesiel-
ski 2014, s. 221). Z doliny Baryczy, z biegiem Prosny do Warty i do cmentarzyska
w Zapowiedni jest już bliska droga, również dalej nad Wartą w kierunku wschodnim
pojawiają się następne cmentarzyska „warstwowe” w Ciążeńskich Holendrach stan.
1, Koninie stan. 8 czy w Zaspach Miłkowskich stan. 1 w okolicy zbiornika Jeziorsko
na Warcie. Pojawiają się także na cmentarzysku w Karczynie/Witowych na Kujawach
(J. Bednarczyk 2015, s. 11). W związku z powyższym cofniemy się do poruszane-
go wcześniej tematu odpływu ludności w MOPR. Na mapie opublikowanej przez
M. Meyera (2007, s. 332, Abb. 227) tyczącej się dyspersji elementów KP na terenie
Niemiec są one widoczne m.in. między Renem a Wezerą i jej dopływami (ryc. 6).
Pierwsze grupy ludności „przeworskiej” docierają tu w Lt D1 (Meyer 2012, s. 59
i n., Abb. 4), gdzie wciskają się jeszcze w lateński (celtycki) kompleks osadniczy, na
którym to terenie dojdzie w początkach WOR do wykształcenia się systemu kultu-
rowego tzw. German reńsko-wezerskich (Meyer 2012, s. 71; 2013, s. 37, 38, Abb.
7). Pojawienie się tam stanowisk z materiałem „przeworskim” można wiązać z lud-
nością, która wywędrowała w MOPR z obszaru Dolnego Śląska i Wielkopolski (?)
(K. Godłowski 1978; 1985, s. 35–37). Z tego terenu (Nadrenii) przy końcu fazy B2
WOR pojawiają się elementy reńsko-wezerskie w Polsce (A. Błażejewski 2007, s. 142,
143). Nasza hipoteza związana z tym zjawiskiem nad Baryczą, a potem dalej w głębi
Wielkopolski łączy się z tą właśnie ludnością. Możemy założyć, że mamy do czynienia
z ludnością (jej potomkami) powracającą na macierzyste ziemie, które opuściła kilka-
dziesiąt lat wcześniej z bliżej dla nas nieokreślonych powodów. Ponowne zasiedlenie
tych samych, wcześniej opuszczonych terenów jest czytelne również w innych rejo-
nach Śląska (K. Godłowski 1985, s. 128–130), oczywiście niekoniecznie ludnością
z dalekiego zachodu. A. Błażejewski zakłada możliwość powrotu ludności na dawne
siedliska śląskie z rejonu Kotliny Czeskiej (2017, s. 22). Nie byłby to żaden ewene-
ment, gdyż o takich powrotach różnych ludów informacji nie brakuje. Koncepcję tę
wspierać może też fakt, iż obszary nadreńskie, w znacznej część już zromanizowane,
odznaczały się w tym czasie dużą gęstością zasiedlenia (D.M. Kyritz 2014, s. 253–
183
256, tam dalsza literatura), co mogło być jednym z motywów chęci wywędrowania
przy pogarszającym się klimacie, a w efekcie pogarszającej się sytuacji gospodarczej.
Jest to też okres zawirowań wojennych (m.in. wojny markomańskie), które odby-
wały się wprawdzie wzdłuż limesu naddunajskiego, jednak miały swoje reperkusje
wzdłuż całej granicy z Barbaricum, także nad Renem (W. Eck 2013, s. 26, 27, Tab. 2;
M. Olędzki 2016, s. 405, 406; A. Błażejewski 2007, s. 126, 150). W takim przypadku
mielibyśmy do czynienia z ludnością już w części zromanizowaną (Błażejewski 2007,
s. 148, 149). Byłoby to już kolejne pokolenie mieszkające bezpośrednio przy lime-
sie, które w związku z zawieruchą wojenną postanowiło powrócić do spokojniejszej
„ojczyzny ojców”.
W POR brak jest na tym terenie większej liczby stanowisk. Poza już wspomnianą
wyżej Zapowiednią stan. 5 (trwa do C2) mamy tutaj dużą osadę w Barańcu na stan.
1 oraz kilka punktów w dolinie Warty (mapa 7). Jednak duże zalesienie tego obszaru
może mieć wpływ na wypaczenie obrazu osadnictwa tego regionu w każdym wspo-
mnianym okresie, oraz jego braku w OWL.
Ryc. 4. Zapowiednia stan. 5. Grób 66 w obstawie kamiennej (rys. i oprac. B. M. Ciesielscy)
184
Ryc. 5. Zapowiednia stan. 5. Wyposażenie grobu 66 (rys. M. Ciesielski, oprac. B. Ciesielska)
Ryc. 6. Stanowiska z elementami ludności kultury przeworskiej na obszarze Niemiec (za Meyer 2013) z tra-
są hipotetycznego powrotu tejże ludności na obszar macierzysty (rys. i oprac. B. Ciesielska)
185
VI.
W dorzeczu Meszny i dolnej Wrześnicy zarejestrowano stanowiska KP skupiające się

przy ujściu tych rzek do Warty i wzdłuż doliny Meszny, co może być również związane
z jakąś odnogą „szlaku bursztynowego” przebiegającą tutaj ze względu na dobre połą-
czenie w kierunku Kujaw (Wielowiejski 1980, 112, mapa 2). W MOPR osadnictwo
sięga aż po granice omawianego obszaru (mapa 8), jednak w WOR mamy do czynienia
z wyraźnym cofnięciem się osadnictwa aż w pobliże doliny Warty. Na północ od doliny
powstaje pustka osadnicza, która jest niewątpliwie związana z napływem czy naporem
ludności kultury wielbarskiej (Machajewski 1997, s. 98). Osadnictwo tej ostatniej za-
czyna pojawiać się na terenach, gdzie wcześniej mieliśmy do czynienia z KP (mapa 9).
Osadnictwo wielbarskie wbija się klinem w omawiany obszar od północnego zachodu,
barierą od północy zdaje się być pas jezior Pojezierza Gnieznieńskiego. W fazie C1 POR
sytuacja ponownie się zmienia, osadnictwo KP wraca na swoje wcześniejsze terytoria,
z którego wycofuje się osadnictwo KW (mapa 10). Niestety, nie jesteśmy w stanie po-
wiedzieć, czy te zmiany osadnicze przebiegały pokojowo, czy były związane z zatarga-
mi wojennymi. Nie można jednak wykluczyć koegzystencji obu modeli kulturowych
w końcowej fazie osadnictwa „wielbarskiego” na tym terenie (por. Machajewski 2008,
s. 120, 121). Z tego okresu pochodzi badana w 2010 roku osada w Gółkowie, której
trwanie potwierdzone jest także w fazie D OWL. Na tym terenie znajduje się też ar-
chiwalne stanowisko 1 w Unii, na którym zostały odkryte w połowie lat 50. XX wieku
groby szkieletowe z ceramiką toczoną na kole datowane na POR (W. Śmigielski 1959,
s. 269). Należy także wspomnieć o prawdopodobnym bagiennym miejscu ofiarnym
w Słowikowie stan. 1 odkrytym w latach 30. XX wieku (T. Makiewicz 1990; 1992 tam
dalsza literatura).
VII.
W okresie trwania KP obszarem o gęstym zasiedleniu było międzyrzecze lewobrzeż-

nych dopływów Warty, Powy i leżących na zachód od niej bezimiennych cieków wod-
nych (mapa 11). To również obszar dogodnych szlaków wodnych, gdzie wzdłuż Powy
mógł przebiegać „szlak bursztynowy” wiodący w okolice Konina (dogodne przeprawy
przez Wartę) i dalej prowadzić na Kujawy (J. Wielowiejski 1980, s. 122). Osadnictwo
trwa tutaj niezmiennie od początków KP aż po OWL. Znamienne dla tego obszaru jest
cmentarzysko na stanowisku 8 w Koninie, które funkcjonuje przez cały okres trwania
KP z różnymi formami pochówków jak np. groby warstwowe czy prawdopodobny
pochówek w studni (M. Ciesielski 2014, s. 217–219). W MOPR jest ono widoczne
głównie w dolinie Warty w okolicy Osieczy gm. Rzgów i wzdłuż Powy, chociaż nie są
to liczne stanowiska. Na stanowisku 5 w Osieczy znajduje się cmentarzysko z MOPR/
POR, natomiast na stanowisku 12 w tejże miejscowości cmentarzysko z MOPR
186
(M. Kostrzewska 1966, s. 270; E. Naumowicz 1962, s. 372). Z cmentarzyskiem

z tego samego okresu mamy do czynienia w Barczygłowie stan. 2, znanym z przypad-
kowych odkryć. Cmentarzysko z MOPR-OR znane jest również z Modły Królewskiej
stan. 1 (badania MOK 1977 i 1982), a na stanowisku 4 z tejże miejscowości znajduje
się osada datowana na MOPR-WOR. Na stanowisku 11 w Osieczy odkryto osadę
z MOPR i POR, gdzie znaleziono piece wapiennicze, studnię wydrążoną w pniu
drzewa z dodatkową konstrukcją plecionkowo-koszową, a także konstrukcję drewnia-
no-kamienną interpretowaną jako chłodnia (J. Bednarczyk, B. Panczenko 2001). Na-
stępną osadę w Osieczy rozkopano na stanowisku 19, gdzie natrafiono na paleniska,
ziemianki i groby? (J. Marcinkiewicz 2001). Z okresu wędrówek ludów mamy osadę
z Osieczy stan. 21, której początki sięgają MOPR (J. Skowron 2001; D. Żychliński
2014, s. 201–220). Należy również wspomnieć o znalezieniu monety Hadriana z 1.
połowy II wieku w Kucharach Kościelnych stan. 12. Ogólnie należy stwierdzić, że
poza krótkotrwałym osłabieniem osadnictwa w WOR wydaje się ono funkcjonować
dość stabilnie przez cały czas trwania kultury przeworskiej.
VIII.
Sytuacja osadnicza między Wartą w okolicach Konina a Notecią w rejonie jez. Gopło
na omawianym obszarze charakteryzuje się znacznym skupieniem osadnictwa w do-
linie Warty, zagęszczenie widoczne jest również na trasie przypuszczalnego „szlaku
bursztynowego” w kierunku Kujaw. Na północ od Konina mamy dość znaczny teren
pustki osadniczej, ale jest on spowodowany działalnością Kopalni Węgla Brunatnego
począwszy od lat 60. XX wieku i braku nadzoru archeologicznego przez długie lata.
W latach 50–60. były wprawdzie przeprowadzone badania powierzchniowe i ratow-
nicze, ale miały one charakter dorywczy i nie były w stanie nadążyć za intensywnymi
procesami powstawania nowej infrastruktury przemysłowej. Rozwój kopalni i ogrom
zniszczeń w trakcie prac wydobywczych węgla brunatnego przy braku nadzoru arche-
ologicznego i niewielkim zakresem ratowniczych badań wykopaliskowych „zaowoco-
wały” niepowetowaną stratą, którą dzisiaj widzimy w postaci niewielkiej liczby lub
całkowitym braku stanowisk archeologicznych (mapa 12).
W MOPR wyróżnia się skupisko stanowisk wokół jez. Skulskiego z cmentarzy-
skiem w Lisewie stan. 4, rozrastające się w następnym okresie. Osadnictwo jest tu
jednak zaznaczone w południowej części doliny jeziora i po jego zachodniej stronie,
rozciągając się na połączone z nim jez. Skulska Wieś. Trwa ono nieprzerwanie przez
WOR-POR, zaznaczając się 2 stanowiskami również w OWL (mapy 13–16). Z bo-
gatym osadnictwem KP mamy do czynienia w Rynnie Grójeckiej po Noteć i wzdłuż
niej i jej dopływów: od Kanału Ślesińskiego po jez. Lubotyń. Niestety, brak dla nich
szczegółowych ustaleń chronologicznych (mapa 12). Na obszarze tym (Warta/No-
teć) stwierdzono funkcjonowanie KP aż po okres OWL, o czym świadczą badania
w Kawnicach na stanowisku 12 (A. Cofta-Broniewska 1979, katalog poz. 697) i 25
187
(Wesołowska 2010), gdzie odkryto 3

budynki słupowe, półziemianki, wę-
dzarnię i piece. Znaleziska luźne z tego
terenu świadczą również o trwaniu tutaj
osadnictwa „przeworskiego” w OWL,
jak choćby unikalna zapinka kuszowa-
ta z gąsienicowatym kabłąkiem (ryc. 7)
znaleziona pomiędzy stanowiskami: 16
(osada), 38 (osada) i 39 (cmentarzysko)
w Myśliborzu oraz 1 w Golinie11. Jest to
piąty egzemplarz tego typu zapinki na
terenie KP i trzeci z terenu Wielkopolski
(A. Krzyszowski, J. Schuster 20, s. 132–
133). W typologii utworzonej przez M.
Tuszyńską (1988) dla zapinek gąsieni-
Ryc. 7. Zapinka „gąsienicowata” z Goliny koło Ko- cowatych z obszaru KW nasza zapinka
nina (fot. M. Ciesielski, oprac. B. Ciesielska).
mieści się w serii II wariant 2 z charakte-
rystyczną tarczką na główce i kabłąkiem
odmiany A (M. Tuszyńska 1988, s. 179–180), w naszym okazie z dodatkową kwadra-
tową „płytką” umieszczoną na największej wypukłości kabłąka.
Z wcześniejszych okresów mamy tutaj osadę z MOPR/WOR na stanowisku 66
w Koninie (M. Ciesielski 2018) i cmentarzyska: w Kolnie stan. 12 (K. Gorczyca
1981) i Koninie stan. 23 z WOR (Ł. A. Nowakowie 1970, 55). Bogato przedstawia
się również osadnictwo w okresie rzymskim na zachód od Konina, co najpewniej
związane jest z dogodnymi przeprawami przez Wartę i przebiegającym przez Konin
szlakiem bursztynowym (mapa 17).
IX.
Teren dawnych koryt Warty, które dzisiaj stanowią samodzielne rzeki zasilające Wartę
(Teleszyna, Ulga i Kiełbaska), jest obszarem bardzo gęstego osadnictwa KP (mapa
18), jak okolice Koła z wielką osadą w Daniszewie (stanowiska 1, 18 i 19) czy cmenta-
rzysko w Ruszkowie I stan. 27. Na tym terenie znajduje się osada w Kwiatkowie stan.
11/20 znana z dużej liczby odkrytych studni o różnorodnych konstrukcjach i trwa-
jąca nieprzerwanie od A1 MOPR po OWL włącznie (S. Rzepecki 2016). W POR
funkcjonowało cmentarzysko na stanowisku 1 w Straszkowie odkrytym w latach 30.
XX wieku (R. Jamka 1939/1948, s. 203). Również na tym obszarze nie zauważa się
wahań w rozwoju osadnictwa „przeworskiego”, rozwija się ono tutaj przez cały okres
11
Dziękuję w tym miejscu kierownikowi Działu Archeologicznego MOK mgr. K. Gorczycy za udostępnienie
i możliwość jej sfotografowania oraz znalazcy zapinki J. Jakosinowi za szczegółowe informacje o miejscu
znalezienia.
188
trwania KP po VI w. n.e. Świadczą o tym znaleziska ceramiki późnoantycznej z Da-

niszewa stan. 21 (D. Żychliński 2009, s. 152) czy Beznazwie stan. 9 (T. Makiewicz
2003, s. 153), a także w Kościelcu na stanowiskach: 5 i 14 (D. Żychliński, P. Pachul-
ski 2007, s. 7, 10). Do tej strefy osadnictwa KP należy przypisać omówione wyżej,
intrygujące niewielkie zgrupowanie stanowisk w okolicy miejscowości Kuny, które
trwa od początków MOPR po koniec OWL.
X.
Prawobrzeżne dopływy Warty: Rgilewka i Wiercica to również obszar gęstego zasie-

dlenia w okresie trwania KP. W dorzeczu Rgilewki (mapa 19) mamy całe spektrum
stanowisk począwszy od MOPR, jak np. osady w Lubońku na stan. 21 i 35 czy
cmentarzysko na stanowisku 11 w Borysławicach Zamkowych, poprzez okres rzym-
ski gdzie można wymienić cmentarzysko na stanowisku 1 w Okoleńcu (wystąpiły tu
przede wszystkim groby kultury pomorskiej, także kloszowe) (J. Rybarski 1985) czy
w Borysławicach Kościelnych stan. 1, aż po OWL. Na osadach w Borkach stan. 8
i Osieku Wielkim stan. 5 odkryto bieguny żaren rotacyjnych (ryc. 8). Na tym ostat-
nim wystąpiły także budynki naziemne i skupisko licznych palenisk (Dziób 2012;
2012a). Z Bylic stan. 1 pochodzi skarb monet rzymskich z III wieku n.e. Nie można
nie wspomnieć o archiwalnym cmentarzysku w Arkuszewie stan. 1 (M. Rawita-Wi-
tanowski 1904, s. 179–181). Jednak znaczna część stanowisk nie jest chronologicznie
przypisana do żadnego okresu, tylko ogólnikowo jako KP. Szczególnie jest to widocz-
ne w przypadku skupisk nad dopływami Rgilewki: Tralarką i Strugą Dąbrowicką.
Nie zauważamy w tej strefie zaburzeń w trwaniu osadnictwa „przeworskiego”, jednak
czytelne jest osłabienie osadnictwa w WOR oraz jego brak w OWL (przy aktualnym
stanie wiedzy).
Ryc. 8. Kamienie żarnowe ze stan. 5 w Osieku Wielkim i stan. 8 w Borkach (za Dziób 2012, oprac. B. Cie-
sielska)
189
Trochę inaczej przedstawia się sytuacja w strefie osadnictwa nad Wiercicą,

gdyż liczne tu stanowiska znane z badań powierzchniowych nie są ściśle określone
chronologicznie, tylko jako przynależne do KP (mapa 20), co nie daje możliwości
interpretacji przebiegu osadnictwa w poszczególnych okresach.
XI.
Obszar dorzecza Neru (mapa 21), którym przemieszczali się prawdopodobnie Ba-
starnowie, a w późniejszych okresach szlak handlowy w kierunku Wisły i Mazow-
sza, to osadnictwo „przeworskie” reprezentowane licznymi stanowiskami. Szczegól-
nie widoczne jest to w dorzeczu Bzury z dużym zagęszczeniem importów rzymskich
(Wielowiwjski 1985; J. Skowron 2006, s. 81, 82; L. Tyszler 2014) stanowiącą z Ne-
rem pradolinę będącą dogodną drogą dla wszelkiego rodzaju „wędrówek”. Osadnic-
two „przeworskie” rozwijało się tutaj od fazy A1 MOPR (Cichmiana stan. 2) po
OWL, gdzie również stwierdzono występowanie ceramiki późnoantycznej z V–VI
wieku (Cichmiana stan. 20). Licznie występują tu stanowiska z okresu rzymskiego,
jak np. cmentarzysko z Sobótki (G. Rycel 1983) czy stanowiska badane w ramach
inwestycji autostradowej A2 jak Chełmno stan. 5 i Kozanki Podleśne stan. 2 z POR
(J. Bednarczyk, A. Romańska, A. Sujecka 2010, s. 461) bądź stan. 2 w miejscowości
Gaj, często cytowane w literaturze jako cmentarzysko „Kwiatków” (o czym wyżej).
XII.
Na terenie pomiędzy południkowym biegiem Warty a środkowym biegiem rzeki Te-

leszyny i górnej Swędrni już od MOPR rozwija się prężnie osadnictwo „przeworskie”
(mapa 22). Tutaj znajduje się również źródło rzeki Swędrni, dzięki której funkcjonuje
bardzo dobre połączenie z obszarem kaliskim, gdzie funkcjonowało bogato rozwinię-
te osadnictwo „przeworskie”. Na tym terenie znajduje się wspomniane stanowisko
z grobami kultury pomorskiej i młodszoprzedrzymskimi KP w Rzężawach. W okoli-
cach zbiornika Jeziorsko na Warcie, pomimo prowadzonych na szeroką skalę badań
powierzchniowych (zlokalizowano dużą liczbę stanowisk), a potem wykopaliskowych
związanych z budową zbiornika w latach 70. 80. XX wieku nie udało się zlokalizować
wszystkich stanowisk. Na początku XXI wieku po spuszczeniu wody ze zbiornika
odkryto przypadkowo m.in. cmentarzysko KP w Miłkowicach stan. 37, które można
datować na okres B2b po C2 okresu rzymskiego12. Wskazuje to, jak zawodne są nasze
metody poszukiwawcze. Zawsze możliwe jest uzupełnienie bazy danych o nowe sta-
nowiska archeologiczne przy ponownej penetracji określonego obszaru.
12
Podziękowania dla kierownika Działu Archeologicznego MOK, mgr. K. Gorczycy za udostępnienie
materiału do oglądu.
190
Niewielkie skupisko osadnicze wokół Łęgu Piekarskiego jest zadziwiająco małe

w porównaniu z wyżej wymienionymi, biorąc pod uwagę odkryte tu obiekty z gro-
bami „książęcymi”. Usadowione jest ono w międzyrzeczu Warty i jej niewielkiego
dopływu Siekiernik (mapa 23). Znajduje się tu cmentarzysko z kurhanami typu lu-
bieszewskiego o bogatym wyposażeniu, które zdawałyby się wskazywać, że powinni-
śmy mieć do czynienia z bogatą w stanowiska strefą osadniczą. W rzeczywistości jest
to niewielkie zgrupowanie stanowisk, związanych najprawdopodobniej z przeprawą
przez Wartę na trasie szlaku handlowego, wokół którego widzimy pustkę osadni-
czą (mapa 25). Może więc była to tylko faktoria handlowa z zamożnym rodem ku-
pieckim (niekoniecznie miejscowego pochodzenia), a nie, jak się zakłada, siedziba
bogatej dynastii plemiennej (K. Jażdżewski, G. Rycel 1981, s. 37–39). Idea inter-
pretowania owych grobów jako pochówków kupców jest dość stara, przypomniana
przez Z. Błaszczyka (1975, s. 258, tam wcześniejsza literatura) pokazuje, jak trudna
jest interpretacja tego typu znalezisk. Być może tak też należy traktować stanowiska
z kurhanami typu lubieszewskiego, gdyż są one podobnie jak Łęg Piekarski usytu-
owane w tak samo ważnych punktach komunikacyjnych szlaku „bursztynowego”.
Nie znaczy to, że takie „faktorie” handlowe nie pełniły również funkcji organizacyj-
nych w grupach plemiennych czy politycznych centrów związanych z kontaktami
z państwem rzymskim. W wyżej opisanym przypadku trudno się jednak doszukiwać
w Łęgu Piekarskim dynastii plemiennej, chociaż widoczna pustka wokół może być
wynikiem stanu badań. Na tym obszarze znajduje się cmentarzysko w Stawkach stan.
1 warte zwrócenia uwagi ze względu na odkryte tutaj konstrukcje kamienne (ryc. 9).
Niestety, na skutek płytkiego zalegania pod warstwą orną uległo ono częściowemu
zniszczeniu, szczególnie jeśli chodzi o wspomniane układy kamienne. Na stanowisku
mamy również osadnictwo kultury pucharów lejkowatych i kultury łużyckiej, jednak
stratygrafia wskazuje na przynależność kamiennych konstrukcji do czasów trwania
KP, również materiał ceramiczny przy nich znaleziony jest „przeworski”. Chrono-
logicznie czas trwania cmentarzyska zamyka się między fazą A1 MOPR a fazą C2
POR. Trudno rozstrzygnąć, jakie było przeznaczenie owych konstrukcji, być może
konstrukcja z półokrągłą „ścianą” była swego rodzaju świątynią? Inna widoczna kon-
strukcja to ewidentnie zarys ścian jakiegoś założenia, którego środek wyłożony był
brukiem, niestety w znacznej części zniszczony (ryc. 10). Należy przyjąć hipotezę
o ich nieokreślonej funkcji sepulkralno-sakralnej, część natomiast pełniła najprawdo-
podobniej rolę bruków nad grobami.
O wysokiej randze tego obszaru stanowią także funkcjonujące tutaj w POR (mapa
24) osady produkcyjne ceramiki toczonej na kole tzw. siwej, jak wspomniana wyżej
Wola Piekarska czy stanowisko 1 w Łyszkowicach (T. Łaszkiewicz 1988, s. 5, 6).
Jest to teren bogato nasycony stanowiskami od MOPR po końcowe fazy funkcjo-
nowania „przeworskiego” systemu kulturowego w V w n.e. (mapy 25-26).
191
Ryc. 9. Stawki stan. 1. Rozplanowanie obiektów i konstrukcji kamiennych (rys. M. Ciesielski, oprac. B. Cie-
sielska)
Ryc. 10. Stawki stan. 1. Konstrukcje kamienne (część) z widocznymi zarysem „ścian” i bruku (oprac.
B. Ciesielska)
PODSUMOWANIE
Przedstawiony powyżej obraz osadnictwa „przeworskiego” zawdzięczamy w dużej

mierze akcji w ramach inwestycji „autostrada A2”, która dała rewelacyjne wyniki
i pozwoliła na nowo spojrzeć na przemiany osadnicze kultury przeworskiej tytułowe-
go obszaru, szczególnie w jego schyłkowym okresie. W porównaniu z mapami osad-
niczymi przedstawionymi przez K. Godłowskiego (1985, mapa 9) czy H. Machajew-
skiego (1986, mapa 6), na których omawiany teren jest prawie pusty w POR i OWL,
następuje diametralna zmiana w spojrzeniu na przebiegające tu procesy osadnicze.
192
Jest to obszar stosunkowo gęsto zaludniony, niewykazujący szczególnego załamania

w rozwoju przez cały okres funkcjonowania ludności KP, najprawdopodobniej aż po
przełom V/VI w. n.e. (mapy 27–29).
Obiektywnego obrazu ówczesnych stref osadniczych nie da się niestety odtwo-
rzyć, a to, co próbujemy pokazać, jest tylko arbitralnym spojrzeniem. Na omawia-
nym obszarze możemy wydzielić wiele skupisk osadniczych, poczynając od zwracają-
cego szczególną uwagę niewielkiego zgrupowania stanowisk w okolicy Kun, które jest
otoczone wyraźną i znaczącą pustką osadniczą (mapa 1). Mamy tutaj m.in. cmenta-
rzysko w Kunach stan. 4, osadę Kuny stan. 10 oraz osady w Beznazwa stan. 1 i 9, na
których wystąpiła ceramika V–VI wieczna tzw. późnoantyczna (T. Makiewicz 2006,
s. 474, 475). Jest ono o tyle „tajemnicze”, że trwa od fazy A1 MOPR aż po VI w.
n.e. w wyraźnym odosobnieniu przez kilkaset lat, tak jak byśmy mieli do czynienia
z jakąś obcą (odmienną?) ludnością żyjącą z dala od innych ugrupowań ludzkich,
materiałem kulturowym nieodbiegającym jednak od reszty osadnictwa KP. Trudno
tutaj mówić o ewentualnych lukach w badaniach, gdyż przez ten teren przebiega
autostrada, podczas której to inwestycji prowadzono dokładną prospekcję terenową,
nie wspominając o wcześniejszych badaniach w ramach AZP.
Wydzielone skupiska osadnicze dla MOPR najbogaciej prezentują się w oma-
wianej szczegółowo dolinie środkowego Bawołu, dolnej Wrześnicy i dorzecza Mesz-
ny, dolinie Warty poniżej jej załomu w Kole i nad Nerem, a także w dolinie Warty
w okolicach Konina oraz dorzecza Rgilewki. Pozostałe wydzielone skupiska KP nie
są (przy aktualnym stanie badań) tak liczne w odkryte stanowiska. Diametralnie sy-
tuacja zmienia się w przypadku stanowisk datowanych na wczesny okres rzymski.
Liczba stanowisk bogatego osadnictwa w MOPR wydaje się ewidentnie zmniejszać
w skupiskach nad Bawołem, dolną Prosną/Wartą, Wrześnicą z Meszną, Rigilewką, ale
także częściowo poniżej Koła. Trudno oprzeć się wrażeniu, że mamy do czynienia z od-
pływem (lub przemieszczaniem się) jakieś części ludności (por. Machajewski 2008,
s. 199), co mogło być związane z wahnięciami klimatycznymi, które przekładały się na
usytuowanie osadnictwa i gospodarkę. Na osłabienie osadnictwa KP w WOR zwra-
cał już uwagę T. Makiewicz (2003, s. 154), a temat przemian osadniczych w okre-
sie rzymskim w Wielkopolsce trafnie skomentował H. Machajewski (2008, s. 199).
Być może wzmiankowane w literaturze osłabienie osadnictwa w WOR było związane
po części z naporem ludności reprezentującej wielbarski model kulturowy. W POR,
a może raczej już od fazy B2 WOR, dla większej części skupisk sytuacja zaczyna się
poprawiać i tych stanowisk przybywa. Zauważa się to szczególnie w dolinie Warty,
praktycznie na jej całym odcinku. Pojawia się np. niewielkie skupisko z gęstym zasie-
dleniem w okolicach Goliny i trwa w głąb OWL.
Przechodząc do okresu wędrówki ludów, w którym to stanowisk KP na tym tere-
nie miało nie być, dostrzegamy, jak daleko zwiększył się zasób naszej wiedzy nad tym
okresem (mapa 27). Najwięcej nowych stanowisk widzimy w dolinie Warty w okoli-
cach Koła, ale mamy je także i na pozostałym terenie. Nie są to jakieś oszałamiające
wielkości, ale znaczące dla całego obrazu sytuacji osadniczej. Problem w niewielkiej
193
liczby znajdowanych stanowisk z tego okresu może wiązać się z zejściem osadnictwa
nisko w doliny rzek i dzisiaj mogą one znajdować się, jeżeli nie pod wodą, to w zaba-
gnionych przez lata dnach dolin rzecznych, pokrytych dziś torfami lub łąkami. Przy-
kładem takich stanowisk jest osada z Kun, a z innych sąsiednich obszarów np. Ota-
lążka gm. Grójec, których powstanie i zanik w związku ze zmianami klimatu został
omówiony przez E. Stupnicką, T. Baranowskiego i W. Bendera (2006, s. 100–102,
105, 106, 112, 113, tam dalsza literatura).
Na omawianym obszarze mamy zarejestrowanych 3000 stanowisk o różnej warto-
ści badawczej, a z tego przebadanych w jakieś części wykopaliskowo jest może około
stu kilkudziesięciu. Dlatego wydaje się bezzasadne rozbijanie dziejów osadnictwa KP
na poszczególne wydzielane fazy chronologiczne, tj. od A1 po E. Robił to K. Godłow-
ski (1985) czy dla północnej części tego obszaru H. Machajewski (1986; 1997), ale
w naszym mniemaniu zabieg ten przy nielicznej liczbie pewnie datowanych stano-
wisk nie oddaje rzeczywistości rozwoju tego osadnictwa. Dla zobrazowania mapa 28
przedstawia liczbę znanych stanowisk, które ogólnie datowane są na okres rzymski.
Jest to ogromna baza do dalszych badań, w których można by ustalić precyzyjniejsze
ramy chronologiczne. Równie duże zagęszczenie stanowisk mamy dla punktów, na
których znajdowana była ceramika określana jako „przeworska” bez dokładniejszego
datowania (mapa 29), co nie daje nam żadnych podstaw do wyciągania dalszych
wniosków i tu też należy oczekiwać poprawy sytuacji i ewentualnych dalszych badań
korekcyjnych w zakresie AZP. W szerszym przedziale chronologicznym, w tym przy-
padku MOPR-WOR-POR-OWL, daje się zauważyć pewne zachodzące zmiany. Ma
to na pewno także swoje mankamenty, gdyż można założyć, że dopiero w tych krót-
szych przedziałach czasowych dynamika rozwoju osadnictwa jest bardziej czytelna.
Jednak dla takiego obrazu należałoby mieć do dyspozycji bazę punktów osadniczych
dobrze datowanych w liczbie co najmniej 50% wszystkich zarejestrowanych stano-
wisk. W takim przedstawieniu jak wyżej naszym zdaniem dają się zauważać trendy
w rozwoju osadnictwa KP, czy to pod postacią prawdopodobnego odpływu jakieś
części ludności na przełomie MOPR/WOR, czy powolnym odzyskiwaniu terenu
pod osadnictwo i jego dalszego rozwoju, począwszy od fazy B2 WOR, a szczególnie
w POR. Naturalnie osady zmieniały swoje położenie, co było związane z ówczesną
gospodarką, zagospodarowaniem pól i zmieniających się warunków naturalnych.
Trudno zakładać, że trwały one przez kilkaset lat funkcjonowania KP niezmiennie
w jednym miejscu, chociaż i takich nie brakuje (vide Kwiatków, Daniszew, także
cmentarzyska w Kunach czy Koninie). Nie wpływa to jednak na ogólny obraz osad-
nictwa tego terenu. Jest ono stabilne i silnie na tym terenie zakotwiczone. Zwraca
uwagę, co nie jest niczym nowym, wyraźne „uzależnienie” od cieków wodnych (także
tych mniejszych), nad którymi było ono usytuowane, bądź to na terasach nadzalewo-
wych lub dennych. Należy nadmienić, że dzięki badaniom pod wszelkiego rodzaju
inwestycje zwiększyła się znacznie baza badanych osad. Nierównomierność przeba-
danych osad (a szczególnie braku opracowań) w stosunku do badanych cmentarzysk
jest ogólnie znana i to nie tylko w przypadku KP. Osady zajmowały pośledniejsze
194
miejsce w zainteresowaniach badawczych (por. Michałowski 2003, s. 83) ze względu

na mniejszą atrakcyjność znajdowanych artefaktów w stosunku do badanych cmen-
tarzysk. Przybór materiałów z badanych osad, szczególnie tych szerokopłaszyznowych
jak Daniszew, Sługocinek czy Kwiatków, znacznie podnosi wartość uzyskiwanych re-
zultatów badań nad rozwojem kultury przeworskiej, ale i te przebadane w mniejszym
zakresie wnoszą często dużą bazę danych do stanu wiedzy nad rozwojem osadnictwa.
Warunkiem jest jednak publikacja materiałów z przeprowadzonych badań, co rów-
nież ulega poprawie, ale nie jest do końca zadowalające.
Niewątpliwie w przyszłości nadal należy skupić uwagę na intensywnych bada-
niach dotyczących początków KP i stosunkowo nagłego pojawienia się tego sytemu
kulturowego13. W grę wchodzą tutaj także badania nad schyłkiem kultury pomorskiej
i jej udziału w powstającym nowym zlatenizowanym tworem w postaci KP (por.
A. Michałowski, M. Teska 2013; także M. Ciesielski 2019). Wyjaśnienia wymagają
krzyżujące się w fazie A1 jak i A2 interakcje pomiędzy różnymi prądami kulturo-
wymi: lateńskim (celtyckim), pomorskim (w nadal słabo czytelnej zlatenizowanej
formie) i jastorfskim (T. Dąbrowska 1988, s. 228, 229). Powiązane jest to również
z dalszymi badaniami nad chronologią względną MOPR, na co wskazywał m.in.
A. Michałowski (2008, s. 94, przypis 1), a w przypadku następnych okresów H.
Machajewski (2008, s. 119). Należy brać pod uwagę, że omawiany obszar należy
obok Dolnego Śląska do tych, na których doszło do wykształcenia się kultury prze-
worskiej. W naszym mniemaniu przekształcenia kulturowe następują w stosunko-
wo krótkim czasie i na znacznym obszarze równocześnie (vide przypis 13). Także
końcowe fazy KP wymagają nowego spojrzenia na przebiegające ówcześnie procesy
(ostatnio trafne uwagi A. Michałowskiego 2015, s. 27–30). Tezy o wyludnieniu ob-
szaru KP (K. Godłowski 1985, s. 114, 115; M. Mączyńska 1999, s. 25, 32) nie da się
dłużej podtrzymać, ale do pełnego wyjaśnienia procesów kulturowych zachodzących
w OWL potrzeba jeszcze wielu badań, przede wszystkim tych interdyscyplinarnych,
tutaj zarówno ze strony nauk biologicznych, jak i fizycznych (zwłaszcza związanych
z badaniami nieinwazyjnymi). Jednak już aktualne znaleziska (szczególnie tzw. cera-
13
W tym miejscu zrobię małą wycieczkę w czasy współczesne... Proszę sobie przypomnieć czasy PRL-u.
W latach 90. w momencie, kiedy zaczął się przełom, w przeciągu lat 10 (plus-minus pięć lat) nastąpiła totalna
zmiana kultury. Przez około 15 lat, gdy spojrzymy na przełom XX i XXI wieku, zanikły praktycznie wszystkie
elementy kulturowe PRL-u, nie ma produktów ani firm produkujących wcześniej całą gamę najróżniejszych
wytworów. Wszystko gdzieś odpłynęło, a pojawił się nowy twór kulturowy, nowe wyroby, i technologie.
Jest to całkowicie nowa jakość kulturowa. Archeolog za 2–3 tysiące lat (oczywiście, jeżeli będą wtedy jeszcze
archeolodzy) nie mając do dyspozycji źródeł pisanych, a badając okres przełomu XX i XXI wieku dziejów ziem
polskich, dojdzie do stwierdzenia, że istniejąca wcześniej „kultura małych fiatów” (może być z przydomkiem
polskich) została nagle i gwałtownie zastąpiona przez „kulturę aut zachodnich”. Po prostu jedna kultura zniknęła,
a druga się pojawiła i to w bardzo krótkim czasie. Czyli te procesy kulturowe następują bardzo gwałtownie
i bardzo szybko. Nie jesteśmy w stanie odczytać wyników z tych materiałów, które mamy do dyspozycji:
co się stało? dlaczego się stało? i jak się stało? Wystarczył jeden impuls, by kultura PRL-u, która w latach 80.
była już skostniałą i tak źle funkcjonującą strukturą, że praktycznie wszystko się „waliło”, przestała istnieć.
A w momencie, kiedy ten „impuls” się pojawił, doszło do rozpadu i powstania czegoś, co jest całkowicie nowym
„tworem”. Ale czy doszło do wymiany ludności?
195
miki pseudoantycznej – Makiewicz 2006) zdają się wskazywać, że trwanie kultury

przeworskiej na omawianym obszarze należy przedłużyć w głąb VI wieku (por. B.
Abramek 2015 dla sąsiedniego obszaru górnej Warty). Na sam koniec jeszcze krótkie
odniesienie do nagminnie używanego dla kultury przeworskiej terminu „germańska”
czy „germański”, co oczywiście odnosi się do ogólnej dyskusji na temat etniczności
KP. Nie rozwijając tematu o wyższości autochtonistów nad allochtonistami lub od-
wrotnie, należy stwierdzić, że brak dzisiaj jednoznacznych dowodów dla określenia
etniczności ludności z obszaru innych nauk (przede wszystkim biologicznych zajmu-
jących się badaniami DNA) poza archeologią, której warsztat naukowy nie pozwala
na tak daleko posunięte tezy. Terminy takie jak np. „germańska kultura przeworska”
można zdaniem autora rozpatrywać wyłącznie w takim sensie jak dzisiaj używane są
terminy „europejska” czy „europejski” niemające żadnego oddźwięku etnicznego. Ra-
czej jako pewnego rodzaju synonim łączący w sobie różne systemy kulturowe i etnicz-
ne w Barbaricum określanym przez Rzymian jako Germania i stąd tylko „germański
model kulturowy”.
LITERATURA
A B.
1982 Cmentarzysko ciałopalne kultury przeworskiej w Konopnicy stan. 7, woj. Sieradz Sprawozdania
Archeologiczne, t. XXXIV, 171–182.
1988 Kultura przeworska nad górną Wartą, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficz-
nego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 32, s. 87–107.
1994 Grupa osad kultury przeworskiej znad południkowego odcinka Warty datowanych od III–II w.
p.n.e. do V–VI w. n.e., Sieradzki Rocznik Muzealny Tom 9, s. 49–68.
2015 Schyłkowa faza kultury przeworskiej nad górną Wartą [w:] E. Droberjar, L. Tyszler (red.) Superio-
res et Inferiores Barbari. Archeologia Barbarzyńców 2014. Procesy integracji środkowoeuropejskie-
go Barbaricum. Polska–Czechy–Morawy–Słowacja. Łódź-Wieluń, s. 299–314.
B T.
1985 Kaliskie skupisko osadnicze kultury przeworskiej (przemiany zasiedlenia), Prace i Materiały Muzeum
Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 13, 31–44.
B J.
2011 Cmentarzysko z młodszego okresu przedrzymskiego i osada z okresu wpływów rzymskich [w:]
J. Bednarczyk (red.) Janów, stanowisko 21, osada wielokulturowa. Archeologiczne badania ratow-
nicze na trasie autostrady A2. Via Archaeologica Posnaniensis. Źródła archeologiczne z badań wy-
kopaliskowych na trasach dróg i autostrad, Tom 2, s. 215–227. Poznań.
B J., R A.
2015 Karczyn/Witowy stan. 21/22. Birytualne cmentarzysko kultury przeworskiej z Kujaw. Poznań–Ino-
wrocław.
B J., R A., S A.
2010 Kultura przeworska. [w:] J. Bednarczyk/J. Kabaciński/A. Kośko (red.) Osadnictwo Kotliny Kol-
skiej. Via Archaeologica Posnaniensis 1. Poznań, s. 405–512.
196
B J., P B.
2001 Sprawozdanie z archeologicznych badań ratowniczych na stanowisku 11 w Osieczy, gm. Rzgów, pow.
Konin, w 2000 roku. (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).
B Z.
1975 Rozwój społeczno-gospodarczy Polski Środkowej w okresie rzymskim, Prace i Materiały Muzeum Ar-
cheologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 22, s. 255–268.
B A.
2007 Kultura przeworska a reńsko-wezerska strefa kulturowa. Studia Archeologiczne XXXIX. Wrocław.
2017 Kultura przeworska a nadłabski krąg kulturowy w okresie rzymskim. Przegląd problematyki [w:]
M. Bohr, M. Teska (red.) Extra Limites, Poznań–Wrocław, s. 17–34.
B D.-W.R.
1988 Die früheisenzeitlichen Stämme zwischen Germanen und Kelten auf dem Territorium der DDR,
[w:] F. Horst, F. Schlette (red.) Frühe Völker in Mitteleuropa. XII. Tagung der Fachgruppe Ur- und
Frühgeschichte vom 8. bis 10. November 1983 in Meiningen. Tagung Fachgruppe Ur- u. Früh-
gesch. Dt. Historiker-Ges. 12, Berlin, s. 343–352.
B Z., D K., K -B E., W A.

1965 Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych na obszarze Konińskiego Zagłębia
Węglowego. Maszynopis w archiwum Muzeum Okręgowego w Koninie.
B Z., D K., W A.
1968 Badania archeologiczne na obszarze Konińskiego Zagłębia Węglowego w 1965 roku. Sprawozda-
nia Archeologiczne XIX, s. 356–360. IHKM PAN. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydaw-
nictwo PAN. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
C M.
1983 Zapowiednia, gm. Pyzdry, woj. konińskie. Stanowisko 5. Informator Archeologiczny. Badania. Rok
1982. Warszawa, s. 74.
1984 Stawki. Informator Archeologiczny, Badania 1983, s. 109.
1984a Zapowiednia, gm. Pyzdry, woj. konińskie. Stanowisko 5. Informator Archeologiczny. Badania. Rok
1983. Warszawa, s. 138.
1985 Stawki. Informator Archeologiczny, Badania 1984, s. 109, 110.
1985a Zapowiednia, gm. Pyzdry, woj. konińskie. Stanowisko 5. Informator Archeologiczny. Badania
1984. Warszawa, s. 114.
2008 Sprawozdanie z prac archeologicznych na cmentarzysku kultury przeworskiej w Zapowiedni (sta-
nowisko 5), gm. Pyzdry, woj. wielkopolskie – pierwszy sezon badań, [w:] J. Skowron, M. Olędzki
(red.) Kultura przeworska. Odkrycia, interpretacje, hipotezy, tom 2. Łódź, s. 259–298.
2012 Grób ludności kultury przeworskiej z elementami celtyckimi ze Stawek, gm. Dobra, [w:] A. Ja-
szewska (red.) Z najdawniejszych dziejów. Grzegorzowi Domańskiemu na pięćdziesięciolecie pracy
naukowej. Zielona Góra, 159–166.
2013 Z problematyki kultury przeworskiej w Wielkopolsce wschodniej – referat wygłoszony 20.09.2013
roku w trakcie I Kongresu Archeologii Polskiej w Warszawie.
2015 Cmentarzyska „warstwowe” kultury przeworskiej w Wielkopolsce wschodniej, [w:] E. Droberjar,
L. Tyszler (red.) Superiores et Inferiores Barbari. Archeologia Barbarzyńców 2014. Procesy inte-
gracji środkowoeuropejskiego Barbaricum. Polska–Czechy–Morawy–Słowacja. Łódź–Wieluń,
s. 211–223.
2015a Grób Kelta (?) z Gniewowa, stan. 6, woj. poznańskie. Pytania o latenizację ziem polskich, [w:]
A. Michałowski, M. Teska, M. Żółkiewski (red.) Viator per devia scientiae itinera. Studia nad
problematyką okresów przedrzymskiego, rzymskiego, wędrówek ludów i wczesnego średniowiecza. Pro-
fessori Thaddeo Makiewicz septuagenario amici et socii, Poznań, 85–96.
197
2017 Pottery from the earliest phases of the Przeworsk culture from site 3 in Gniewowo [w:]
A. Michałowski, M. Teska, P. Niedzielski, M. Żółkiewski (red.), Settlements Pottery of the pre-
Roman Iron Age in Central European Barbaricum – new research perspectives. Poznań, 117–124.
2018 Fund einer Holsteiner Nadel aus Konin-Grojec. Fragen zur Problematik der Jastorf-Kultur
in Großpolen, [w:] H. Wendling, M. Augstein, J. Fries-Knoblach, K. Ludwig, R. Schumann,
C. Tappert, P. Trebsche, J. Wiethold (red.), Übergangswelten – Todesriten. Forschungen zur
Bestattungskultur der europäischen Eisenzeit. Beiträge zur internationalen Tagung der AG Eisenzeit
in Hallein 2015 und zur Sitzung der AG Eisenzeit während des 8. Deutschen Archäologiekon-
gresses in Berlin 2014, Langenweißbach, s. 275–285.
2019 Obce elementy kulturowe z Wielkopolski wschodniej we wczesnych fazach kultury przeworskiej,
[w:] K. Kot-Legieć, A. Michałowski, M. Olędzki, M. Piotrowska (red.) Kultura przeworska. Pro-
cesy przemian i kontakty zewnętrzne, Łódź, s. 231–250.
W redakcji Grave pottery from Stawki, site 1, Dobra commune, from the younger Pre-Roman Period.
C M., G K.
2015 Stosunki wodne pomiędzy rzeką Wartą a Jeziorami: Gosławickim i Pątnowskim i ich wpływ na
przemiany osadnictwa regionu w przeszłości. Zarys problematyki. [w:] A. Jaszewska, A. Michalak
(red.), Woda – żywioł ujarzmiony i nieujarzmiony. VII Polsko-Niemieckie Spotkania Archeolo-
giczne Janowiec, 24–25 maja 2012, s. 55–76. Zielona Góra.
C -B A.
1979 Grupa kruszańska kultury przeworskiej. Poznań.
C K.
2001 Materiały z cmentarzyska płaskiego w Łęgu Piekarskim, woj. wielkopolskie w zbiorach PMA.
Wiadomości Archeologiczne 55 (1999–2001), s. 209–218.
D T.
1988 Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia – zasięg – powiązania, Warszawa.
1994 Wpływy jastorfskie na kulturę przeworska w młodszym okresie przedrzymskim, [w:] J. Gurba,
A. Kokowski (red.) Kultura przeworska I. Lublin, 71–87.
2008 Młodszy okres przedrzymski na Mazowszu i zachodnim Podlasiu. Zarys kulturowo-chronologiczny,
Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t. VII, Warszawa.
D T., W Z.
2005 Problem genezy kultur przeworskiej i oksywskiej, [w:] P. Kaczanowski, M. Parczewski (red.),
Archeologia o początkach Słowian. Kraków, 87–102.
D W.
1900 Korony bronzowe przedhistoryczne znalezione na obszarze ziem dawnej Polski. Kraków.
D M.
2012 Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych na stanowisku Osiek Wielki
nr 5, gm. Osiek Mały, pow. kolski, woj. wielkopolskie w pasie budowanej linii gazociągu w.c. DN 700
relacji Gustorzyn-Odolanów. Koło (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).
2012a Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych na stanowisku Borki nr 8,
gm. Osiek Mały, pow. kolski, woj. wielkopolskie w pasie budowanej linii gazociągu w.c. DN 700
relacji Gustorzyn-Odolanów. Koło. (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).
D Z.
1936 Groby książęce i cmentarzyska ciałopalne z okresu rzymskiego w pow. tureckim. Z Otchłani Wie-
ków 11, s. 10, 11.
E W.
2013 Roms Germanenpolitik vom 1. bis 3. Jahrhundert n. Chr.: Von der Dominanz zur Schwäche,
[w:] Westgermanische Bodenfunde. Akten des Kolloquiums anlässlich des 100. Geburtstages von Ra-
fael von Uslar am 5. und 6. Dezember 2008, hg. G. Rasbach, Bonn, 21–30.
198
E B.
1890 Przedhistoryczne bronzy z Łuszczewa, [w:] W. Jażdżewski, B. Erzepki (red.), Zapiski Archeologicz-
ne Poznańskie, 1, 53–54.
G G.
2006 Sprawozdanie z ratowniczych prac wykopaliskowych na stan. 8 w Koninie. Budowa przeprawy
przez rzekę Wartę – nowy przebieg drogi krajowej Nr 25. Kalisz (archiwum WUOZ w Poznaniu
Delegatura w Koninie).
G K.
1981 Kolno stan. 12, gm. Golina, woj. konińskie. Sprawozdanie z badań (maszynopis w Archiwum Mu-
zeum Okręgowego w Koninie).
1984 Sprawozdanie z badań w Lisewie; gm. Pyzdry, woj. konińskie, Stanowisko 1 (maszynopis w Archi-
wum Muzeum Okręgowego w Koninie).
1985 Lisewo, gm. Pyzdry, woj. konińskie, Stanowisko 2. Informator Archeologiczny. Badania. Rok 1984.
Warszawa, s. 71.
2016 Zarys dziejów Działu Archeologicznego, Konińskie Zeszyty Muzealne, 11, s. 28–72.
G K.
1981 Kultura przeworska, [w:] J. Wielowiejski (red.) Prahistoria ziem polskich, Tom 5. Późny okres
lateński i okres rzymski. Wrocław, s. 57–135.
1985 Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzyms-
kim i w okresie rzymskim. Prace Komisji Archeologicznej PAN – Oddział w Krakowie, tom 23.
Wrocław.
G M.
2014 The Jastorf Culture on the Polish Lowland, [w:] Z. Woźniak, M. Grygiel, H. Machajewski,
A. Michałowski (red.), The Jastorf Culture in Poland, Oxford, 23–46.
2015 Kultura jastorfska na Niżu Polskim. Próba określenia chronologii, zasięgu i powiązań, Wiadomości
Archeologiczne, t. XLVI, 127–181.
H H.
1986 Urnenfriedhöfe der vorrömischen Eisenzeit aus dem östlichen Holstein und Schwansen. Neumünster.
Urnenfriedhöfe Schleswig-Holsteins, 9.
J I.
2010 Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego (pozwolenie nr 51/2009/C) przeprowadzonego podczas
budowy sieci kanalizacji sanitarnej w Ciążeniu, gm. Lądek, pow. Słupca, woj. wielkopolskie. Pyzdry
(archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).
J S.
1966 Cmentarzysko kultury grobów jamowych w Rzężawach, pow. Turek, FAP, vol. XVII, 237–265.
J R.
1939–1948 Ceramika siwa w świetle zespołów grobowych odkrytych na obszarze Polski środkowej, za-
chodniej i południowo-zachodniej. Wiadomości Archeologiczne, Tom 16, s. 203.
J K.
1977 Sprawozdanie z badań na stanowisku 1 w Łęgu Piekarskim w latach 1975–1977 (maszynopis w Ar-
chiwum Muzeum Okręgowego w Koninie).
J K., R G.
1981 Habent sua fata tumuli! Z Otchłani Wieków, 47 (1–2), s. 30–48.
K J.
1986 Zapowiednia, gm. Pyzdry, woj. konińskie. Stanowisko 5. Informator Archeologiczny. Badania
1985. Warszawa, s. 113.
199
K E.
1988 Charakterystyka osadnictwa kultury przeworskiej w Polsce Środkowej. Prace i Materiały Muzeum
Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 32 (1985), s. 5–18.
K A.
1961 Łęg Piekarski, distr. de Turek, InvArch. V.
K A., D T.
1963 Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich we wsi Spicymierz, pow. Turek. Materiały Starożytne,
Tom 9, s. 143–254.
K -K H.
1974 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na cmentarzysku z okresu wpływów rzymskich i wcze-
snego średniowiecza w Koninie, stan. B. Fontes Archaeologici Posnanienses, Vol. XXIV. Poznań,
s. 244–246.
K
2014 Geografia regionalna Polski. Warszawa.
K M.
1965 Wykaz nabytków Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w latach 1961–1963. Fontes Archaeolo-
gici Posnanienses, Vol. 16, s. 239–250
K B.
1939 Cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego w Zaspach w powiecie tureckim, Przegląd Archeolo-
giczny, Tom VI, z. 2–3 (Rok 1938), s. 293–301.
1947 Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Koninie (woj. poznańskie). Przegląd Archeologiczny, Tom
VII, zesz. 2. Poznań, s. 192–294.
K K.
2016 Ceramika z okresów przedrzymskiego, rzymskiego i wędrówek ludów, [w:] Rzepecki S. (red.),
Wielokulturowy kompleks osadniczy ze stanowiska Kwiatków 11/20, gm. Brudzew.
Strefy A1 i A2. Spatium Archaeologicum, vol. 9. Łódź, 141–274.
K K., P M.
2016 Zabytki pozaceramiczne z okresów przedrzymskiego, rzymskiego i wędrówek ludów, [w:] Rzepec-
ki S. (red.), Wielokulturowy kompleks osadniczy ze stanowiska Kwiatków 11/20, gm. Brudzew.
Strefy A1 i A2. Spatium Archaeologicum, vol. 9. Łódź, 275–286.
K S.
1923 Sprawozdanie z działalności Państwowego Konserwatora Przedhistorycznych na okręg kielecki
w R. 1922, Wiadomości Archeologiczne, Tom VIII, z. 1, s. 64–83.
K A.
2001 Wyniki badań wykopaliskowych na stanowisku archeologicznym w Sługocinku, stan. 13, gm. Golina
(sezon 2000), (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).
2005 Wyniki dwóch sezonów badań wykopaliskowych w Sługocinku (stan. 1 i 13), w pow. konińskim.
Fontes Archaeologici Posnanienses, Vol. 41, s. 191–209.
K H.
1959 Vor- und frühgermanische Ortsnamen in Norddeutschland und den Niederlanden, [w:] West-
fälische Forschungen 12, s. 5–44.
K D.M.
2014 Haffen-Mehr – Die Kontaktzone am niederrheinischen Limesgebiet. Inaugural-Dissertation zur
Erlangung der Doktorwürde der Philosophischen Fakultät der Rheinischen Friedrich-Wil-
helms-Universität zu Bonn, Bonn.
200
L L.
1957 Nowy grób z importami rzymskimi w Łęgu Piekarskim, pow. Turek, Archeologia, t. 7, z. 1 (1955),
s. 102–112.
Ł T.
1985 Wola Piekarska, gm. Dobra, woj. konińskie, stanowisko 2. Informator Archeologiczny. Badania
1984, s. 112, 113.
1988 Nadwarciańskie wytwórnie ceramiki siwej. Sprawozdania nr 103 za lata 1984–1985. Wydział Hi-
storii i Nauk Społecznych, Poznań, s. 5–7.
M H.
1986 Stan badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem rzymskim w Wielkopolsce, [w:]
K. Godłowski, R. Madyda-Legutko (red.), Stan i potrzeby badań nad młodszym okresem prze-
drzymskim i okresem wpływów rzymskich w Polsce. Kraków. s. 269–298.
1997 Z badań nad kulturą przeworską w Wielkopolsce północnej. Kultura przeworska tom 3, Lublin,
s. 97–116.
2008 Nowe kierunki badań nad społecznościami Wielkopolski z okresu od I w. n.e. do V/VI w. n.e.,
[w:] H. Machajewski (red.), Wielkopolska w dziejach. Archeologia o regionie. Poznań, s. 107–125.
2014 The Jastorf Culture in Northwest Poland, [w:] Z. Woźniak, M. Grygiel, H. Machajewski,
A. Michałowski (red.), The Jastorf Culture in Poland. BAR Internat. Series 2579, Oxford s. 47–60.
M H., R B.
2016 Cmentarzysko ludności kultury przeworskiej w Ruszkowie Pierwszym, stan. 27, pow. kolski, woj.
Wielkopolskie. Prace Archeologiczne nr 2. Zielona Góra.
M T.
1990 Ein unbekannter Mooropferplatz aus der römischen Kaiserzeit in Słowikowo, woj. Konin (Grosspo-
len), Offa, Band 47, s. 133–139.
1992 Nieznane bagienne miejsce ofiarne z okresu rzymskiego na terenie Wielkopolski, Folia Archaeolo-
gica, Tom 16, s. 151–161.
2001 Badania ratownicze Centrum Badań Archeologicznych w Poznaniu na trasach autostrad A1 i A2
w latach 1997–1999, [w:] Z. Bukowski (red.), Zeszyty Ośrodka Ratowniczych Badań Archeologicz-
nych. Seria B. Materiały Archeologiczne. Raport 96–99. Wstępne wyniki konserwatorskich badań
archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 1996–1999, Warszawa, s. 82–99.
2001a Osada ludności kultury przeworskiej w Cichmianie, gm. Dąbie, stan. 20 (archiwum WUOZ w Po-
znaniu Delegatura w Koninie.).
2003 Archeologiczne badania ratownicze Centrum Badań Archeologicznych w Poznaniu na trasach
autostrad Al i A2 w 2000 roku, [w:] Z. Bukowski (red.), Raport 2000. Wstępne wyniki kon-
serwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za rok 2000, Zeszyty
Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, seria B: Materiały Archeologiczne, Warszawa,
s. 140–158.
2004 Badania Instytutu Prahistorii UAM na trasie autostrady A2 w latach 2001–2002, [w:] Z. Bu-
kowski (red.), Raport 2001–2002. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych
w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 2001–2002, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa
Archeologicznego, seria B: Materiały Archeologiczne, Warszawa, s. 156–164.
2005 O tak zwanej ceramice pseudośredniowiecznej, Archaeologia Historica Polona, t. 15/2, s. 169–186.
2006 Die entdeckung einer neuem kategorie der Keramik aus der Völkerwanderungszeit in Großpolen,
[w:] W. Rüdiger Teegen, R. Cordie, O. Dörrer, S. Rieckhoff-Hesse, H. Steuer (red.), Studien zur
Lebenswelt der Eisenzeit: Festschrift für Rosemarie Müller. Reallexikon der Germanischen Alter-
tumskunde, Ergänzungsband, 53, Berlin–New York, s. 473–485.
M J.
2001 Sprawozdanie z archeologicznych badań ratowniczych na stanowisku A2-359, Osiecza, St. 19, gm.
Rzgów, pow. Turek, woj. wielkopolskie (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).
201
M M.
1999 Schyłkowa faza kultury przeworskiej [w:] A Kokowski (red.) Kultura przeworska, Tom 4, Lublin,
s. 25–53.
M W.
1986 Hans Kuhns „Nordwestblock“ – Hypothese. Zur Problematik der „Völker zwischen Germanen
und Kelten“, [w:] Heinrich Beck (red.) Germanenprobleme in heutiger Sicht. 2. (Reallexikon der
Germanischen Altertumskunde Ergänzungsbände 1), Berlin–New York, s. 183–212.
M M.
2005 Migration und Adaption. Ein differenziertes Modell zur Erklärung der latènezeitlichen Prze-
worsk-Funde in Deutschland. Alt-Thüringen 38, s. 203–212.2007 Neues aus dem Osten. Funde
der Przeworsk-Kultur zwischen Rhein und Oder, [w:] G. Uelsberg (red.) Krieg und Frieden. Kel-
ten-Römer-Germanen, Bonn, s. 332–335.
2008 Mardorf 23, Ldkr. Marburg-Biedenkopf. Archäologische Studien zur Besiedlung des deutschen
Mittelgebirgsraumes in den Jahrhunderten um Christi Geburt. Berliner archäologische Forschun-
gen. Band 5/1,2. Rahden.
2009 Elbgermanen im Westen? Zu den Elementen des Großromstedter Horizonts zwischen Rhein
und Werra [w:] V. Salač, J. Bemmann (red.) Mitteleuropa zur Zeit Marbods. Tagung Roztoky
u Křivoklátu 4.–8.12.2006, Anlässlich des 2000jährigen Jubiläums des römischen Feldzuges ge-
gen Marbod 19. Internationales Symposium Grundprobleme der frühgeschichtlichen Entwick-
lung im mittleren Donauraum, Praha-Berlin, s. 445–451.
2012/2013 Frühe`Germanenìn Hessen, Berichte der Kommission für Archäologische Landesforschung in
Hessen, Band 12, s. 57–78.
2013 Rhein-Weser-Germanen: Bemerkungen zur Genese und Interpretation, [w:] G. Rasbach (red.)
Westgermanische Bodenfunde. Akten des Kolloquiums anlässlich des 100. Geburtstages von Rafael
von Uslar am 5. und 6. Dezember 2008. Kolloquien zur Vor- und Frühgeschichte, Band 18
Bonn, s. 31–38.
M A.
2003 Powiat wrzesiński w okresie przedrzymskim, wpływów rzymskich i wędrówek ludów, [w:] Arche-
ologia powiatu wrzesińskiego. Poznań-Września, 63–87.
2003a Archeologiczne badania ratownicze na wielokulturowym stanowisku nr 19 (A2-409) w Danisze-
wie, gm. Kościelec, pow. Koło, woj. wielkopolskie. Komunikat z badań, Wielkopolskie Sprawozda-
nia Archeologiczne Tom 6, s. 277–285.
2004 Łyżki gliniane z okresu przedrzymskiego z terenów Europy środkowej, [w:] H. Machajewski
(red.), Kultura jastorfska na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej. Poznań, 123–160.
2006 Kultura jastorfska w Wielkopolsce północnej, [w:] H. Machajewski, J. Rola (red.), Pradolina No-
teci na tle pradziejowych i wczesnośredniowiecznych szlaków handlowych. Poznań, 183–199.
2008 Okres przedrzymski w Wielkopolsce, [w:] H. Machajewski (red.), Wielkopolska w dziejach. Arche-
ologia o regionie. Poznań, 87–105.
2015 Przed, po czy pomiędzy? Czasy wielkiej wędrówki ludów w Wielkopolsce. Studia nad dawną Polską,
tom 4. Gniezno.
M A., T M.
2013 Tradycja i nowe prądy w badaniach nad młodszym okresem przedrzymskim w Wielkopolsce,
Folia Praehistorica Posnaniensia T. XVIII, 197–216.
N A.
1951 Cmentarzyska z późnego okresu lateńskiego w Gledzianówku i w Brzozówce w Polsce środkowej.
Wiadomości Archeologiczne, tom XVIII, z. 1–2, 85–136.
N E.
1963 Wykaz nabytków Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w latach 1959–1960. Fontes Archaeolo-
gici Posnanienses, Vol. 13 (1962) s. 364–385.
202
N A.
1972 Mazowsze na przełomie er. Wrocław.
N A.
1968 Badania archeologiczne w Koninie w 1967 r. (maszynopis w Archiwum Muzeum Okręgowego
w Koninie).
N J.
2000 Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych w Daniszewie st. 1 A2/408. Część zachodnia
stanowiska (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).
O M.
2016 Markomanowie i Kwadowie w systemie „państw” klientelnych Imperium Romanum, [w:]
T. Domański (red.) Międzynarodowe studia polityczne i kulturowe wobec wyzwań współczesności,
Łódź, s. 399–414.
O M., Z L., K A.
2014 Celtowie w międzyrzeczu Prosny i Warty u schyłku epoki La Tène. Celtica. Studia z dziejów Celtów,
tom II, 42–50, 87–92.
P B.
2000 Sprawozdanie z archeologicznych badań ratowniczych na stanowisku 11 w Osieczy, gm. Rzgów, pow.
Konin w 2000 r. (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).
P S.
1980 Studia nad rozwojem i zróżnicowaniem lokalnym kultury przeworskiej na Dolnym Śląsku. Studia
Archeologiczne 10, Wrocław.
P Z.
1964 Cmentarzysko z środkowego okresu lateńskiego w Rzężawach w pow. tureckim, Przegląd Archeo-
logiczny, Tom 16 (1963) s. 149–153.
1967 Cmentarzysko z okresu wędrówek ludów i z wczesnego średniowiecza z Konina. Fontes Archaeolo-
gici Posnanienses Vol. XVIII. Poznań, s. 54–66.
P
2000 Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych na trasie autostrady A2. Ruszków I, stan. 25,
nr AUT 420 (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).
P R.J.
2006 Szpila holsztyńska ze stanowiska 4 w Tomaszach, pow. ostrołęcki. Wiadomości Archeologiczne 58,
384–387.
R -W M.
1904 Wykopaliska w Arkuszewie z epoki żelaza, zw. „la Tène”. Światowit 5, 179–181.
R B.
2002 Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na stan. A2-397 (Kuny 4) w sezonie 2002
2003 Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na stan. A2-397 (Kuny 4) w sezonie 2003
2005 Sprawozdanie z interwencyjnych badań wykopaliskowych na stanowisku Rzuchów 47/Gaj 2, gm. Dą-
bie, pow. Koło (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).
2007 Grób ludności kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego z Rzuchowa/Gaju, pow.
Koło, stan. 47/2. Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 8, s. 57–61.
2008 Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na osadzie z młodszego okresu wpływów
rzymskich i okresu wędrówek ludów w Kunach, pow. Turek, woj. wielkopolskie, stan. 4, [w:]
203
Olędzki M., Skowron J. (red.), Kultura przeworska. Odkrycia, interpretacje, hipotezy. Tom 1, Łódź,
s. 179–230.
R M.
2011 Nieznana moneta celtyckich Bojów z Grójca (część miasta Konina). Wiadomości Numizmatyczne,
R. LV, z. 1–2 (191–192), 99–132.
R J.
1985 Sprawozdanie z badań archeologicznych sondażowo-ratunkowych na cmentarzysku ciałopalnym
w Okoleńcu gmina Kłodawa woj. konińskie (maszynopis w Archiwum Muzeum Okręgowego
w Koninie).
1986 Okoleniec, gm. Kłodawa, woj. konińskie, Stanowisko l. Informator Archeologiczny. Badania 1985.
Warszawa, s.81.
R S., K K., P M.
2016 Pod prąd czasu. Kwiatków i okolica w pradziejach. Łódź.
S K.
2014 Sprawozdanie z stacjonarnych badań wykopaliskowych w Liścu Małym, gm. Stare Miasto, st. 2, woj.
wielkopolskie, AZP 58-40/29, Konin (maszynopis w Archiwum Muzeum Okręgowego w Koninie).
S E.
1944 Grabsteine auf eine ostgermanischen Gräberfeld bei Konin. Posener Jahrbuch für Vorgeschichte.
Posen, s. 118–120.
S J.
2001 Ratownicze badania wykopaliskowe w Osieczy, stan. 21, gm. Rzgów, woj. wielkopolskie (wg numera-
cji bieżącej A2-361), (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).
2006 Kultura przeworska w rejonie środkowej i dolnej Bzury. Monografia osadnictwa, Poznań.
2008 Cmentarzysko ludności kultury przeworskiej w Kunach na stanowisku 4, w Wielkopolsce
wschodniej, [w:] J. Skowron, M. Olędzki (red.), Kultura przeworska. Odkrycia, interpretacje, hipo-
tezy. Tom 2. Łódź, 11–210.
S E., B T., B W.
2006 Wpływ czynników klimatycznych na procesy osadnicze w dolinach rzek środkowej Polski w okre-
sie rzymskim i we wczesnym średniowieczu, Archeologia Polski, Tom LI, z. 1–2.
T M.
2014 Na „basterneńskim szlaku...” Elementy kultury jastorfskiej z dorzecza Bzury, [w:] L. Tyszler,
A. Marciniak-Kajzer, M. Olędzki (red.) Brzeziny. Dzieje miasta i regionu. Brzeziny-Łódź, s. 159–
176.
T G.
1983 Ciążeńskie Holendry, gm. Lądek, woj. konińskie, Stanowiska 1 i 2. Informator Archeologiczny.
Badania 1982. Warszawa, s. 152–153.
2013 Sprawozdanie z badań osady kultury przeworskiej z okresu rzymskiego w Boguszycach stan. 2 (archi-
wum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).
T M.
1988 O zapinkach z gąsienicowatym kabłąkiem w obrębie kultury wielbarskiej [w:] J. Gurba, A Ko-
kowski (red.) Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim. Tom 1, Lublin, s. 177–187.
T
1881 Żalnik w Kwiatkowie. Pamiętnik Fizjograficzny 1, s. 393–398.
1906 Zabytki przedhistoryczne z nad Neru i Warty, a zwłaszcza cmentarzysko w Kwiatkowie. Materyały
antropologiczno-archeologiczne i etnograficzne, tom 8, s. 77–87.
204
T L.
2014 Importowane rzymskie naczynia metalowe i wykwintne ceramiczne w dorzeczach Neru i Bzury
[w:] L. Tyszler, A. Marciniak-Kajzer, M. Olędzki (red.) Brzeziny. Dzieje miasta i regionu. Brzeziny-
-Łódź, s. 195–220.
W J.
1980 Główny szlak bursztynowy w czasach Cesarstwa Rzymskiego. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
1988 Specyfika Polski Środkowej w świetle odkryć rzymskich importów przemysłowych, Prace i Materiały
Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 32 (1985), s. 5–18.
W M.
2010a Kawnice, stan. 25 (48) słup 29, gm. Golina [w:] H. Klunder, P. Pawlak, Sprawozdanie z prac
archeologicznych w związku z projektowaną linią 400kV Kromlice-Pątnów, s. 79–107 (archiwum
WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).
2010b Gółkowo, stan. 12 (31), słup 72, gm. Słupca Golina [w:] H. Klunder, P. Pawlak, Sprawozda-
nie z prac archeologicznych w związku z projektowaną linią 400kV Kromlice-Pątnów, s. 28–74
2012 Osada ludności kultury przeworskiej z późnego okresu rzymskiego w Gółkowie, stan. 12, gm.
Słupca, pow. słupecki, woj. wielkopolskie, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne Tom 13,
s. 99–117.
W Z.
1978 Kulturelle Beziehungen zwischen den Gebieten Polens und der DDR während der Latène- und der frü-
hen römischen Kaiserzeit, Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege,
t. 22 (1977), 269–287.
2014 The Middle of the 1st Millennium. The Role of Celts and Jastorf Culture in Cultural and Ethnic
Changes in the Lands of Poland in the Latter Half of the 1st Millennium BC, [w:] Z. Woźniak,
M. Grygiel, H. Machajewski, A. Michałowski (red.), The Jastorf Culture in Poland. BAR Internat.
Series 2579 (Oxford 2014), 5–22.
W A.
2006 Sprawozdanie z badań archeologicznych w 2006 roku. Daniszew st.1 (408 autostrady), gm. Kościelec,
pow. kolski. Łódź (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).
W Z., G M., M H., M A.

2014 The Jastorf Culture in Poland. BAR Internat. Series 2579. Oxford.
Z
1923 Cmentarzysko z kulturą rzymską w Ciążeniu, w pow. słupeckim. Przegląd Archeologiczny 2,
s. 91–99.
Ż
2001 Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych cmentarzyska z okresu wpływów rzymskich
w Marcjanowie gm. Kawęczyn, stan. 2. Poznań (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Ko-
ninie).
2014 Kilka uwag o pochówkach dzieci na przykładzie grobów z cmentarzyska kultury przeworskiej
w Marcjanowie, pow. Turek, stanowisko 2 [w:] J. Skowron, M. Olędzki (red.) Kultura przeworska.
Odkrycia, interpretacje, hipotezy, tom 2. Łódź,
Ż D.
2000 Sprawozdanie z archeologicznych badań ratowniczych na stanowisku 21 w Daniszewie (A2-411),
pow. Koło, woj. wielkopolskie, Poznań (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).
2009 Osada ludności kultury przeworskiej z okresu wędrówek ludów na stanowisku 21 w Daniszewie,
pow. Koło, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne Tom 10, s. 135–156.
205
2014 Relikty osadnictwa ludności kultury przeworskiej z okresu wędrówek ludów na stanowisku 21
w Osieczy, pow. koniński, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne Tom 15, s. 201–219.
2015 Osada z Beznazwy – kolejne osiedle ludności kultury przeworskiej z okresu wędrówek ludów
w Wielkopolsce, [w:] A. Michałowski, M. Teska, M. Żółkiewski (red.), Viator per devia scientiae
itinera. Studia nad problematyką okresów przedrzymskiego, rzymskiego, wędrówek ludów i wcze-
snego średniowiecza. Professori Thaddeo Makiewicz septuagenario amici et socii. Poznań.
Żychliński D., P P.
2007 Sprawozdanie z rozpoznawczych badań powierzchniowo-sondażowych na trasie gazociągu DN 500
relacji Odolanów-Włocławek w gminie Kościelec (po trasie gazociągu od układu ZZw nr 502b1 w Ko-
ścielcu do układuZZw nr 503AC), Poznań (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).
Spis map (CD)

1. Stanowiska kultury przeworskiej na obszarze Wielkopolski wschodniej (za Ciesielski 2013 z uzupełnie-
niami)
2. Wybrane stanowiska kultury przeworskiej z badań archeologicznych. Mapa interaktywna (B. M. Ciesiel-
scy)
3. Stanowiska KP w dorzeczu rzeki Bawół w poszczególnych okresach: MOPR, WOR, POR-OWL
4. Sytuacja osadnicza w MOPR (a) i WOR (b) w południowej strefie Wielkopolski wsch.
5. Sytuacja osadnicza na obszarze dolnej Prosny i przyległej doliny Warty w MOPR
6. Sytuacja osadnicza na obszarze dolnej Prosny i przyległej doliny Warty w WOR
7. Sytuacja osadnicza na obszarze dolnej Prosny i przyległej doliny Warty w POR
8. Sytuacja osadnicza KP w dorzeczu Meszny, prawobrzeżnego dopływu Warty w MOPR
9. Sytuacja osadnicza KP w dorzeczu Meszny, prawobrzeżnego dopływu Warty w WOR
10. Sytuacja osadnicza KP w dorzeczu Meszny, prawobrzeżnego dopływu Warty w POR
11. Sytuacja osadnicza KP w dorzeczach lewobrzeżnych dopływów Warty na zachód od Konina
12. Sytuacja osadnicza KP na obszarze między Wartą a Notecią
13. Sytuacja osadnicza KP nad Jeziorem Skulskim w MOPR
14. Sytuacja osadnicza KP nad Jeziorem Skulskim w WOR
15. Sytuacja osadnicza KP nad Jeziorem Skulskim w POR
16. Sytuacja osadnicza KP nad Jeziorem Skulskim w OWL
17. Sytuacja osadnicza KP między Wartą a Notecią w OR
18. Sytuacja osadnicza KP w dorzeczach Teleszyny (dolny bieg) i Kiełbaski
19. Sytuacja osadnicza KP w dorzeczu Rgilewki
20. Sytuacja osadnicza KP w dorzeczu Wiercicy
21. Sytuacja osadnicza KP w dorzeczu Neru
22. Osadnictwo KP na obszarze między południkowym biegiem Warty a środkowym biegiem Teleszyny
w MOPR
w WOR
206
w PO
w ogólnie pojętym okresie rzymskim
w OWL
27. Stanowiska kultury przeworskiej na obszarze Wielkopolski wschodniej w OWL
28. Stanowiska kultury przeworskiej na obszarze Wielkopolski wschodniej w OR
29. Stanowiska kultury przeworskiej na obszarze Wielkopolski wschodniej bez określenia chronologiczne-
go
207
LIMITES
CONTINUATIO
Mateusz Wawrzyniak
Instytut Archeologii UAM
CMENTARZYSKO W JORDANOWIE NA TLE

OSADNICTWA LUDNOŚCI KULTURY WIELBARSKIEJ
W REGIONIE MIĘDZYRZECKO ŚWIEBODZIŃSKO
SULECHOWSKIM
ABSTRAKT: Odkrycie u schyłku XX wieku i następnie wieloletnie badania

archeologiczne wielkiego cmentarzyska ludności kultury wielbarskiej w Jor-
danowie koło Świebodzina stanowiły swoisty przełom – dotąd uważano, że
zasięg osadnictwa ludności kultury wielbarskiej w Wielkopolsce południowo-
-zachodniej wyznaczała biegnąca południkowo linia jezior zbąszyńskich.
Przedstawione poniżej wyniki najnowszych prac wykopaliskowych rzucają
nowe światło na problem osadnictwa społeczności wielbarskich na pogra-
niczu Wielkopolski, Dolnego Śląska oraz ziemi lubuskiej, być może migru-
jących stąd dalej, ku obszarom międzyrzecza Łaby, Odry i Nysy Łużyckiej.
SŁOWA KLUCZOWE: kultura wielbarska, region międzyrzecko-świebo-
dzińsko-sulechowski, ziemia lubuska, cmentarzysko jordanowskie, ekspan-
sja, migracja.
Do początków lat 90. minionego stulecia uważano, że zasięg osadnictwa ludności

kultury wielbarskiej w Wielkopolsce na kierunku południowo-zachodnim wyzna-
czała biegnąca południkowo linia jezior zbąszyńskich (np. R. Wołągiewicz 1981, s.
85, ryc. 3, tab. 1; K. Godłowski 1985, mapa 5). Przy jego określaniu posiłkowano
się głównie wynikami przedwojennych badań cmentarzysk z tego okresu przepro-
wadzanych przez starożytników i archeologów niemieckich, m.in. w Babimoście
(dawniej Bomst), gm. loco, Brójcach (dawniej Brätz), gm. Trzciel i Świętym Woj-
ciechu-Wojciechowie (dawniej Georgsdorf), gm. Międzyrzecz (A. Gałęzowska 2007,
poz. kat. 1, 4 i 99, tam dalsza literatura). Niestety, w większości przypadków była
to wiedza szczątkowa, oparta na rozproszonych podczas działań wojennych w 1945
roku zbiorach muzealnych, cząstkowo zachowanej dokumentacji polowej i nielicz-
Mateusz Wawrzyniak
nych, z reguły lakonicznych w swej treści publikacjach. Ponownie odsłonięte w la-

tach 1978–1979 cmentarzysko w Trzcielu, gm. loco (IA 1979, s. 71, 72; IA 1980,
s. 73, 74) czyniło jednak nadzieję na kolejne odkrycia, chociaż lokalizacja trzcie-
leckiej nekropoli nadal potwierdzała granicę zasięgu kultury wielbarskiej na li-
nii jezior zbąszyńskich. Dopiero przypadkowe odkrycie w 1997 r. (P. Wawrzyniak
2000) i w jego następstwie wieloletnie badania wielkiego cmentarzyska birytualne-
go społeczności wielbarskiej w Jordanowie, gm. Świebodzin spowodowały wyraźne
przesunięcie tej granicy za linię wzmiankowanych jezior, w pobliże terenów nad-
odrzańskich, pośrednio potwierdzając przy tym rezultaty wcześniejszych badań po-
wierzchniowych zrealizowanych w obrębie Niecki Międzyrzeckiej, gdzie zarejestro-
wano stanowiska z ceramiką ludności kultury wielbarskiej przybyłej tutaj, jak sądził
ich odkrywca, we wczesnych fazach późnego okresu rzymskiego (J. Lewczuk 1998,
s. 132).
Region, w którego centralnym punkcie zlokalizowano wspomnianą wyżej jorda-
nowską nekropolę, opiera się na osi wyznaczonej przez trzy niewielkie, lecz o bo-
gatej przeszłości miasta – Międzyrzecz, Świebodzin i Sulechów, położone na styku
dwóch historycznych krain, tj. Wielkopolski i Dolnego Śląska. Jego powierzchnia
wynosi około 1000–1200 km2. W sensie fizjograficznym są to wschodnie partie Poje-
zierza Lubuskiego, ściślej – pogranicze mezoregionów Pojezierza Łagowskiego i Bruzdy
Zbąszyńskiej, znajdujące się w strefie oddziaływania zlewni rzeki Obry i jej dopły-
wów. Krajobraz tych terenów cechuje się stosunkowo wysokimi, morenowymi wzniesie-
niami, znaczną lesistością oraz rozległymi dolinami wypełnionymi przez polodowcowe
jeziora i oczka wodne. Jego cechy przyrodnicze zdecydowanie różnią się od położonego
dalej na wschód Pojezierza Wielkopolskiego (J. Kondracki 1980, s. 293). Dostępność
do źródeł wody i lekkich, łatwych w uprawie gleb uczyniła je niezwykle atrakcyjnymi
dla pradziejowych społeczności. Niezbywalnym atutem owego regionu osadniczego,
tutaj roboczo nazwanego międzyrzecko-świebodzińsko-sulechowskim, była również
bliskość wielkiego, wodnego szlaku komunikacyjnego – Odry i dogodnych przez nie
przejść.
Do niemal końca lat 90. XX wieku, wyjąwszy oczywiście badania Instytutu Histo-
rii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk na grodzie międzyrzeckim i niemiec-
kie na wzmiankowanym wyżej cmentarzysku w Brójcach, badań archeologicznych na
większą skalę w omawianym regionie nie prowadzono. Czynnikiem, który spowodował
ich szczególne nasilenie w początkach następnego stulecia, stały się wielkie inwestycje,
przede wszystkim drogowe, w tym budowa obwodnic Sulechowa i Międzyrzecza, drogi
ekspresowej S3 na odcinku Sulechów–Międzyrzecz i autostrady A2 na odcinku II,
między Świeckiem a Nowym Tomyślem (A. Jaszewska 2010, s. 221). Rezultaty tych
badań znacząco powiększyły zasób wiedzy o najstarszych społecznościach ludzkich
w regionie, a dla studiów nad kulturą wielbarską mają kapitalne znaczenie, zwłasz-
cza że liczba stanowisk ze śladami osadnictwa tejże kultury uległa wręcz potrojeniu
(ryc. 1).
212
Cmentarzysko w Jordanowie na tle osadnictwa ludności kultury wielbarskiej...
Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk ludności kultury wielbarskiej w woj. lubuskim. Zieloną obwódką zaznaczo-
no zasięg regionu międzyrzecko-sulechowsko-świebodzińskiego: 1. Babimost; 2. Brójce; 3. Gościkowo,
stan. 5; 4. Jordanowo, stan. 7/12; 5. Jordanowo, stan. 20; 6. Kalsk, stan. 4; 7. Myszęcin; stan. 19; 8. Su-
lechów, stan. 10, 14, 29; 9. Szarcz, stan. 2; 10. Święty Wojciech; 11. Trzciel, stan. 52; 1. Wityń, stan. 8;
13. Górzyca, stan. 20; 14. Gorzów Wlkp.; 15. Kłodawa; 16. Kamień Mały; 17. Mościce; 18. Gralewo. Krzyży-
kiem zaznaczono cmentarzysko, kropką – osadę (oprac. M. Wawrzyniak, P. Wawrzyniak)
213
Mateusz Wawrzyniak
Badania „autostradowe” poprzedziły jednak wielosezonowe prace wykopaliskowe na

cmentarzysku jordanowskim, ujętym w rejestrach konserwatorskich jako stanowisko Jor-
danowo 12 (AZP 53-14/47), zlokalizowanym kilkaset metrów na wschód od najbliższych
zabudowań wsi, po południowej stronie rzeki Paklica, lewego dopływu Obry (ryc. 2).
Były one prowadzone w dwóch etapach, w latach 1998–2004 (z przerwą w 2002 r.)
z funduszy konserwatorskich i 2007–2008 (ryc. 3), wtedy już z powodu planowanej
budowy odcinka drogi ekspresowej S3 Sulechów–Międzyrzecz, ze środków finanso-
wych Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad (GDDKiA). W ich trakcie
na powierzchni około 0,5 ha zarejestrowano w kilku koncentracjach bądź rozlokowa-
nych pojedynczo ponad 170 grobów ciałopalnych i szkieletowych, w ponad 20% wie-
loosobowych (w skrajnym przypadku odnotowano w jednej z jam grobowych pochówek
5 osobników), stosunkowo bogato wyposażonych, w kilku przypadkach oznaczonych
stelami oraz towarzyszące im cenotaf i ustryna(?); całość o chronologii od rozwiniętej
fazy B2 po fazę C1a, a może nawet C1b późnego okresu wpływów rzymskich (P. Waw-
rzyniak 2002, 2007, 2010, P. Wawrzyniak, B. Gruszka 2010), (ryc. 4). Ponadto na
sąsiadującym bezpośrednio od strony północnej stanowisku Jordanowo 7 natrafiono
w 2008 roku na pozostałości kilku grobów tejże kultury, które, jak się wydaje, wy-
znaczyły maksymalny zasięg cmentarzyska na kierunku północnym (P. Osypiński
2010, s. 217). Wielkość nekropoli, która prawdopodobnie oscylowała w granicach
2–2,5 ha, postawiła ją w rzędzie założeń bardzo dużych, porównywalnych z najwięk-
szymi w ówczesnej Wielkopolsce. Niestety, dewastacja, jakiej doznała w początkach
lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, uniemożliwiła przebadanie jej przypuszczal-
nej części centralnej i zachodniej, pochłoniętej przez wielką, nielegalną w myśl prze-
pisów konserwatorskich żwirownię. W świetle uzyskanych informacji oszacowano,
że zniszczono wówczas od 200 do nawet 400 grobów. Po zakończeniu wykopalisk
w 2008 roku przebadany teren po dawnym cmentarzysku udostępniono drogowcom,
którzy poprowadzili przezeń dwupasmową nitkę drogi ekspresowej S3. Ze stanowiska
ocalały jedynie jego wschodni skraj i niewielki fragment w partii południowo-zachod-
niej, porośnięty kilkudziesięcioletnim, rzadkim zagajnikiem sosnowym. Jest to ostatnie
miejsce, gdzie mogły zachować się jeszcze groby i z tego tytułu powinno zostać objęte
szczególną ochroną konserwatorską, a w przyszłości ewentualnymi badaniami arche-
ologicznymi.
W okolicach Jordanowa ujawniono jeszcze jedno miejsce z pochówkami ludno-
ści kultury wielbarskiej. Na stanowisku Jordanowo 20 (AZP 54-14/19), położonym
około 2 kilometrów na południe od centrum wsi, odkryto w latach 2004–2006
cztery groby ciałopalne, które na podstawie wydobytych z ich wypełnisk fragmen-
tów naczyń ceramicznych przypisano fazom B2–C2 okresu wpływów rzymskich
(B. Rogalski 2009, s. 99). Uznano, iż miały one związek z funkcjonującą w tym
miejscu niewielką, sezonową osadą będącą przykładem „gospodarczej eksploata-
cji mikroregionu Jordanowa o charakterze permanentnym (sieć osad sezonowych),
gdzie część populacji przebywała przez dłuższy czas, stąd przypadki zgonów po-
świadczone pochówkami” (B. Rogalski 2009, s. 100).
214
Ryc. 2. Lokalizacja stanowisk Jordanowo 7, 12 oraz stanowiska Gościkowo 5 (oprac. H. Augustyniak,

P. Wawrzyniak)
Ryc. 3. Prace badawcze na stanowisku Jordanowo 12. Stan na koniec października 2008 r. (fot. P. Wawrzy-
niak)
215
Mateusz Wawrzyniak
Ryc. 4. Plan zbiorczy grobów na cmentarzysku ludności kultury wielbarskiej w Jordanowie. Stan na koniec
2004 r.: 1. grób szkieletowy, 2. grób popielnicowy, 3. grób jamowy, 4. grób obsypany stosem pogrzebo-
wym, 5. grób domniemany, 6. grób odkryty w „dzikiej” piaśnicy w 1997 r., 7. grób ze stelą kamienną,
8. obiekty „kamienne” związane z cmentarzyskiem) (rys. J. Kędelska za: Wawrzyniak P. 2007, ryc. 3)
Mimo wstępnych ustaleń nie ma natomiast pewności, czy osada z późnego okresu
rzymskiego – o statusie niewątpliwie stałym – odsłonięta w latach 2007–2008 na
stanowisku Gościkowo 5 (AZP 53-14/34), ulokowanym z kolei na drugim brzegu
Paklicy, dokładnie naprzeciw cmentarzyska jordanowskiego, była użytkowana przez
społeczność wielbarską. Autorzy opracowania ocenili wydobyte tam materiały jako
zdecydowanie późnorzymskie, z faz C1–C3/D i uznali, że osadę zamieszkiwała lud-
ność kultury luboszyckiej (H. Machajewski, T. Skorupka 2010, s. 34–42). Ustalenia
te stoją jednak w sprzeczności z informacjami podanymi przez M. Sipa (2007, s. 3),
B. Rogalskiego (2009, s. 991) i P. Osypińskiego (2010, s. 217), którzy wyraźnie za-
akcentowali jej „wielbarski” charakter. Tym niemniej wielkość odkrytego założenia,
prawdopodobnie owalnicy o powierzchni około 0,5 ha z kilkoma zaledwie obiektami
mieszkalnymi w typie ziemianek i kilkudziesięcioma innymi obiektami, najczęściej
1
Tutaj błędnie przypisanej stanowisku Gościkowo 19, na dodatek umiejscowionym w powiecie międzyrzeckim
(sic!).
216
bliżej nieokreślonymi funkcjonalnie jamami, stanęła w jaskrawej opozycji w stosunku

do ogromu nekropoli. Sądzimy zatem, że „macierzysta” dla niej osada lub zespół osad
nadal czekają na swoich szczęśliwych odkrywców.
Badania na obwodnicy sulechowskiej, obiegającej miasto od południowego
wschodu, przyniosły ujawnienie na dwóch zlokalizowanych obok siebie stanowi-
skach (Sulechów, stan. 14; AZP 59-15/12 i 29; AZP 59-15/45) relikty stosunkowo
dużej osady ludności kultury wielbarskiej z kilkudziesięcioma obiektami o charakte-
rze mieszkalnym i gospodarczym datowanej na schyłek fazy B–C1 późnego okresu
wpływów rzymskich. Między innymi wyróżniono tutaj pozostałości dużego, trójczło-
nowego założenia naziemnego o konstrukcji słupowej i powierzchni około 70 m2.
Szczególną uwagę przykuł także bogaty, jak na standardy osady, zestaw naczyń, w tym
okaz dzbana nawiązującego do wyrobów z szeroko pojętego Nadłabia (2 egzemplarze
naczyń o podobnej proweniencji znaleziono również w jednym z grobów na cmenta-
rzysku w Jordanowie), pokrytego niezwykle efektownym „sieciowym” ornamentem
delikatnie rytych linii tworzących układ nachodzących na siebie trójkątów zwisają-
cych i stojących (P. Wawrzyniak, A. Jaszewska 2011, s. 417–423). Śladów osadnic-
twa wielbarskiego dopatrzono się na stanowisku Sulechów 10 (AZP 59-15/43), (A.
Jaszewska, P. Wawrzyniak 2013, s. 27–32), a także na stanowisku nr 4 w Kalsku
(AZP 58-15/19), miejscowości oddalonej o kilka kilometrów na północny wschód
od Sulechowa (A. Leciejewska, B. Gruszka, P. Wolanin 2010, s. 43–54). Obecnie
owo zgrupowanie stanowisk wyznacza zasięg kultury wielbarskiej na kierunku połu-
dniowo-zachodnim w Polsce (A. Jaszewska 2010, s. 230; A. Jaszewska, P. Wawrzyniak
2011, s. 423).
Oprócz odkryć grobów na stanowisku Jordanowo 20 inwestycja związana z bu-
dową autostrady A2 na odcinku Nowy Tomyśl–Świecko przyniosła odkrycie jeszcze
jednego pochówku ludności kultury wielbarskiej, tym razem w miejscowości Myszę-
cin, gm. Szczaniec na stanowisku nr 19 (AZP 54-15/28), który odniesiono do fazy
B2/C1 okresu wpływów rzymskich (Skorupka 2013, s. 164)2. Warto przypomnieć,
że Myszęcin graniczy z Brójcami i miejsce znalezienia pochówku w stosunku do do-
mniemanej lokalizacji cmentarzyska brójeckiego dzieli odległość raptem około 2,5–3
kilometrów.
Późną jesienią 2012 roku w trakcie pełnienia nadzoru na budową nitki gazociągu
relacji Wierzbno, gm. Przytoczna–Sątopy, gm. Nowy Tomyśl odkryto na stanowisku
nr 2 (AZP 50-17/2) w miejscowości Szarcz, gm. Pszczew następną osadę ludności
kultury wielbarskiej, także z faz B2–C1b późnego okresu wpływów rzymskich (H. Au-
gustyniak, P. Wawrzyniak 2015, s. 229–233).
Powyższego obrazu dopełniły znaleziska poczynione przez detektorystów w latach
2013–2015 w miejscowościach Wityń, gm. Świebodzin na stanowisku nr 8 (AZP
55-14/18), prawdopodobnie cmentarzysku i w Brójcach na stanowiskach „A” i „C”,
które wstępnie przypisano osadnictwu ludności kultury wielbarskiej. Odkrycia
2
Ponadto na złożu wtórnym znaleziono dwie zapinki brązowe typu A II 41.
217
Mateusz Wawrzyniak
detektorystów pozwoliły także na określenie w miarę dokładnej lokalizacji cmenta-

rzyska w Brójcach, badanego w latach 30.–40. ubiegłego wieku przez nauczyciela
P. Krügera i pastora Widdela (P. Wawrzyniak P., M. Wawrzyniak, w druku).
***
Dokonany przegląd wyraźnie wskazał na intensywną penetrację regionu między-
rzecko-świebodzińsko-sulechowskiego przez ugrupowania społeczności kultury wiel-
barskiej w młodszych fazach późnego okresu wpływów rzymskich. Zapewne dalsze
odkrycia i badania terenowe pozwolą na wydzielenie w obrębie tego wyraźnie zaryso-
wującego się makroregionu osadniczego mniejszych jednostek, w przypadku Jorda-
nowa wskazanego już zresztą w literaturze przedmiotu (B. Rogalski 2010, s. 99, 100).
Wyniki badań wykopaliskowych na cmentarzysku jordanowskim czy też osadach
w rejonie Sulechowa wyznaczyły także nowy kierunek ekspansji grup ludności kul-
tury wielbarskiej z terenów Wielkopolski południowo-zachodniej ku obszarom mię-
dzyrzecza Łaby, Odry i Nysy Łużyckiej. Problem ten zasygnalizował J. Schuster, oma-
wiając stosunki kulturowe na przełomie II i III w. n.e. na terenach między środkową
Łabą a Odrą (J. Schuster 2011, s. 151, 152). Jeszcze śmielszą propozycję przedstawiła
B. Durejko, wprowadzając w nawiązaniu do strefy C wyróżnionej przez R. Wołą-
giewicza (1981, s. 85) podstrefę C1, która obejmowałaby ziemię lubuską z dwoma
wyraźnymi zgrupowaniami stanowisk zlokalizowanymi wzdłuż dolnego biegu Warty
oraz w rejonie nadobrzańskim i stanowiła punkt wyjścia do dalszej wędrówki ludno-
ści kultury wielbarskiej na tereny zaodrzańskie (B. Durejko 2014, s. 131, 133). Jak
się wydaje, ostatnie odkrycia w rejonie Świebodzina i Sulechowa do pewnego stopnia
potwierdzają powyższe hipotezy. Utwierdzają także piszącego te słowa w przekonaniu
o konieczności dalszych badań terenowych i poszukiwań śladów osadnictwa „wiel-
barskiego” w regionie międzyrzecko-świebodzińsko-sulechowskim i dalej – na szero-
ko pojętych obszarach ziemi lubuskiej, tym bardziej iż coraz wyraźnie zarysowujący
się południowo-zachodni kierunek migracji społeczności wielbarskich w literaturze
przedmiotu tak naprawdę nadal nie jest dostrzegany i brany pod uwagę.
LITERATURA
A H., W P.
2015 Nowe dane do osadnictwa w okresie wpływów rzymskich w północno-zachodniej Wielkopolsce.
Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych na trasie gazociągu Wierzbno – Sątopy (od-
cinek lubuski), [w:] A. Michałowski, M. Teska, M. Żółkiewski (red.), Viator per devia scientiae
itinera. Studia nad problematyką okresów przedrzymskiego, rzymskiego, wędrówek ludów i wczesnego
średniowiecza, Poznań, s. 229–243.
D B.
2014 Kultura wielbarska na ziemi lubuskiej, maszynopis pracy magisterskiej w archiwum Instytutu Ar-
cheologii UAM, Poznań.
218
G A.
2007 Obrządek pogrzebowy kultury wielbarskiej w Wielkopolsce, Acta Universitatis Lodziensis. Folia
Archaeologica, t. 25, s. 155–234.
G K.
1985 Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzym-
skim i w okresie rzymskim, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
I A
1979 Trzciel, woj. gorzowskie, stanowisko 4, Informator Archeologiczny. Badania rok 1978, s. 71–72.
1980 Trzciel, woj. gorzowskie, stanowisko 4, Informator Archeologiczny. Badania rok 1979, s. 73–74.
J A.
2010 Badania archeologiczne na wybranych inwestycjach drogowych w województwie lubuskim, Z Ot-
chłani Wieków, R. 65, nr 1–4, s. 221–232.
J A., W P.
2013 Ślady osadnictwa kultury wielbarskiej na stanowisku 10 w Sulechowie, [w:] B. Gruszka, A. Jaszew-
ska, S. Kałagate (red.), Obwodnica Sulechowa, woj. lubuskie. Badania archeologiczne na stanowi-
skach 10, 25, 26, 27, 28, t. 1, Zielona Góra, s. 27–32.
K J.
1980 Geografia fizyczna Polski, Warszawa.
L A., G B., W P.
2010 Opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku nr 4 AZP 58-15/19. Nr
kat. 142 (na trasie drogi ekspresowej S3), maszynopis w archiwum Pracowni Archeologiczno-Kon-
serwatorskiej mgr Alina Jaszewska w Zielonej Górze, Zielona Góra.
L J.
1998 Stan badań nad okresem lateńskim i wpływów rzymskich na terenie województwa zielonogórskie-
go, Archeologia Środkowego Nadodrza, t. I, s. 121–146.
M H., S T.
2010 Osadnictwo wielokulturowe na stan. 5 w Gościkowie, gm. Świebodzin, maszynopis w archiwum
Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Zielonej Górze, cz. 1, Poznań.
O P.
2010 W cieniu „Paradisus Matris Dei” – zapomniane dziedzictwo, Z Otchłani Wieków, R. 65, Nr 1–4,
s. 211–220.
R B.
2009 Groby z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich na stanowisku 20
w Jordanowie, pow. Świebodzin, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne, t. X, s. 87–101.
S J.
2011 Wielbark – Przeworsk – Luboszyce. Z badań nad stosunkami kulturowymi na przełomie II/III
wieku środkową Łabą a Odrą, [w:] G. Domański (red.), Nadodrze w starożytności. Konferencja
Grabice, 23–30 czerwca 2004 roku, Zielona Góra, s. 141–161.
S M.
2007 Sprawozdanie z ratunkowych badań wykopaliskowych w Gościkowie, gm. Świebodzin, st. 5, woj. lu-
buskie, maszynopis w archiwum Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Zielonej
Górze, Poznań.
219
Mateusz Wawrzyniak
S T.
2013 Elementy osadnictwa kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego i wpływów
rzymskich oraz grób ludności kultury wielbarskiej w Myszęcinie, stan. 19, [w:] E. Pawlak, P. Paw-
lak (red.), Myszęcin, stanowisko 19, woj. lubuskie. Od młodszej epoki kamienia po XX wiek, Zielona
Góra, s. 161–168.
W P.
2000 Cmentarzysko ludności kultury wielbarskiej w Jordanowie, gm. Świebodzin, było woj. zielono-
górskie. Komunikat z badań, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 5, s. 7–13.
2002 Cmentarzysko ludności kultury wielbarskiej w Jordanowie, gm. Świebodzin, woj. lubuskie.
Wstępne wyniki badań z lat 1998–2000, Archeologia Środkowego Nadodrza, t. II, s. 45–64.
2007 Wstępne wyniki badań cmentarzyska birytualnego ludności kultury wielbarskiej w Jordanowie,
gm. Świebodzin, woj. lubuskie, [w:] M. Fudziński, H. Paner (red.), Nowe materiały i interpretacje.
Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, Gdańsk, s. 527–553.
2010 Jordanowo – gocka nekropolia sprzed 2000 lat, Z Otchłani Wieków, r. 65, nr 1–4, s. 75–80.
W P., G B.
2010 Wyniki badań na stanowisku Jordanowo nr 12 (AZP 53-14/47), gm. Świebodzin, pow.
świebodziński, woj. lubuskie w roku 2008. Cmentarzysko ludności kultury wielbarskiej. Materiały
wczesnośredniowieczne, maszynopis w archiwum Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej mgr
Alina Jaszewska w Zielonej Górze, Poznań.
W P., J A.
2011 Wstępne wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w 2005 r. na obwodnicy Sulechowa, pow.
zielonogórski, woj. lubuskie, Raport 2005–2006, Warszawa, s. 411–435.
W P., W M.
w druku Nowe dane do lokalizacji cmentarzyska ludności kultury wielbarskiej w Brójcach, gm. Trzciel,
pow. międzyrzecki, woj. lubuskie. Komunikat, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 19.
W R.
1981 Kultura wielbarska – problemy interpretacji etnicznej, [w:] T. Malinowski (red.), Problemy kultury
wielbarskiej, Słupsk, s. 79–106.
220
LIMITES
CONTINUATIO
Jan Jílek
Východočeské muzeum w Pardubicích, Ústav archeologie a muzeologie,
Masarykova univerzita Brno
Monika Koróniová
Ústav archeologie a muzeologie, Masarykova univerzita Brno
Jiří Kmošek
Fakulta chemicko-technologická, Univerzita Pardubice
ROMAN PROVINCIAL DISC OPENWORK FIBULA

FROM KASALICE, PARDUBICE DISTRICT
ABSTRACT: A new find of Roman provincial disc openwork fibula en-

larges a relatively low number of this type fibulae in Bohemia. Based on the
comparative analysis, the brooch can be dated between the second half of
the 2nd century to the first half of the 3rd century. The ornamentation cor-
responds with the openwork fittings which are mainly known from Roman
military contexts.
KEYWORDS: Roman provincial openwork disc fibula, eastern Bohemia,
kantharos and wine tendrils, the Roman Period, import.
During 2014, J. Černík found a tinned fibula made of tin brass (Fig. 2). The brooch
was deposited in a forest litter about 15 to 20 cm below the surface. The find was
uncovered in Stará Ohrada (land register reference number 336/16), the cadastral
area of Kasalice, Pardubice District (Fig. 1). The artefact was passed to the collections
of the East Bohemia Museum in the beginning of 2019. The main purpose of the
text is to inform about the newly acquired artefact and suggest its basic evaluation
and interpretation.
Fig. 1. Kasalice, Pardubice District, 1–2 loca on of the discovery site (a er h ps://geoportal.cuzk.cz/geo-
prohlizec/; 1:50 000 ČÚZK© und AÚ AV ČR, Praha, v.v.i.)
226
Roman Provincial Disc Openwork Fibula from Kasalice, Pardubice District
DESCRIPTION
The plate fibula made of tin brass with a tinned plate, which is partially damaged. The
plate has an openwork decoration of a floral ornament protruding from a schemati-
zed container. There is a triangular area under the container. The spring and the high
catch plate are completely preserved. The pin is missing. Dimensions: length 4,3 cm,
ex 0042/2019, inv. number AR012045 (Fig. 2).
Fig. 2. Kasalice, Pardubice District, disc openwork fibula (drawing: R. Brzicová, photo: L. Vojtěchovský)
227
FIND CONTEXT
The discovery of the disc openwork fibula is interesting for its position, which is loca-
ted in the slopping terrain at an altitude of approximately 260 m above the Bukovka
stream (Fig. 1). The distance between the current flow of the stream and the fibula
find spot is 147 m. However, there is no activity documented in the cadastral area
of Kasalice during the Roman Period. The manner of finding and the current state
of knowledge about the micro-region do not allow for very detailed interpretation.
Hypothetically, the fibula may represent an isolated finding – a lost object. Thanks to
the detector prospection, the number of such finds not only from the Roman Period
has been increasing. For example, the published fibula type A 238b from Doubrava
(P. Horník, J. Jílek 2017, pp. 132–133) may be used as a substantial comparison.
There also are other unpublished pieces in the collection of the East Bohemia Mu-
seum in Pardubice. Knowing the nature of these isolated findings will be the task for
further research, focusing on the relationship to the landscape and lines of cultural
communication.
ANALYSIS
Based on its shape, the described object is closely related to disc openwork fibulae
type Jobst 31 variant D (Jobst 1975, pp. 116-119, 211, Taf. 47:337). The decoration
on the disc in a shape of vessel, possibly a kantharos, from which floral – wine tendrils
are growing immediately catches the attention (Fig. 2). The shape of the vessel corre-
sponds with type I known from Roman mosaics in the area of present-day Portugal.
The datation of this decoration type is between the 2nd and 4th century (F. Limão 2011,
pp. 577, Fig. 32). The depicted motif can be interpreted as a tree of life (W. Jobst
1975, pp. 119) or more likely a climbing grapevine growing from a typical drinking
vessel (M. Vujović 2003, pp. 223). The decorative element is particularly popular
in the Imperial Period when it mainly appears in mosaics (S.E. Waywell 1979, pp.
295, 297, Pl. 45:6, 47:18; Ö Dalgiç 2015, pp. 22, Fig. 7; F. Limão 2011), lamps
(K. Goethert 1997, pp. 65, Abb. 33) and bronze, lead artefacts (A. Radnóti 1965,
pp. 218–230; R. Stupperich 2006, pp. 94–96, Abb. 98–100; Z. Bene, E. Istvánovits,
V. Kulcsár 2016, p. 743, Fig. 1:6). In the crafts and arts, the individual tendrils
are often accompanied by grapes, figural, and zoomorphic decoration. The decor is
repeatedly associated with Dionysiac cult, and interpreted as one of the symbols for
rebirth of nature and life. The depiction of kantharos/krater in mosaics is also perce-
ived as an apotropaic symbol, which brings good luck. The motif of a vessel with wine
tendrils then often appears in early Christian art in the late antiquity (A. Belis 2016,
pp. 57). In this period, however, its symbolism underwent significant development
(F. Limão 2011, pp. 580, 581).
228
Fig. 3. Fibulae with kantharos mo ve: 1 – Töging an der Inn (a er Matejka 2000), 2 – Mangolding (grave
n. 12, a er Fischer 1990), 3 – Enns (a er Jobst 1975), 4 – Carnuntum (a er Gschwantler – Winter 1991),
5 – Xanten (a er Boelicke 2002), 6 – Vlaardingen (a er Heeren – van der Feijst 2017), 7 – Sisak (a er Patek
1942) and balteus fi ngs: 8 – Straubing (a er Oldenstein 1976), 9 – Belgrade City Museum (a er Vujović
2003), 10 – Museo di Udine, 11 – Gurina, 12 – Aquincum, 13 – Bad Deutsch Altenburg, 14 – Oderzo, 15,
16 – Zugmantel (10-16, a er Buora 1996)
229
Paralles to the brooch from Kasalice come mainly from the territory of the Ro-
man provinces. The closest shape is the piece from the locality of Töging an der Inn
(Fig. 3:1, H. Matejka 2000, pp. 135, Abb. 77:1), which was obtained by detector
prospection as well. The site is a Roman-provincial settlement dated to the 2nd–3rd
century. Futher analogies are no longer completely identical and differ by the absence
of a circular disc, although the motif and workmanship are the same. These examples
include brooches from Mangolding (Fig. 3:2, grave n. 12) (T. Fischer 1990, pp. 253,
Taf. 128:C1), Enns (Fig. 3:3, W. Jobst 1975, pp. 211, Taf. 47:337), Sisak1 (Fig. 3:7,
E. Patek 1942, pp. 124, 218, Taf. XVIII:25).
Disc openwork fibulae are mainly dated to the 2nd half of the 2nd century or the 1st
half of the 3rd century whereas their finish in the 2nd half of the 3rd century can´t be
completely excluded. The statement derives from their absence in earlier sites dated
to the 1st century (E. Patek 1942, pp. 124) and reversely it is supported by their pres-
ence in settlement contexts dated to the above mentioned period (Ettlinger 1973,
p. 129). However, finds from funeral contexts can be used for dating as well. A similar
brooch type Petković 22/B was part of the grave assemblage G1/189 in Viminacium
which was dated on the basis of grave goods and the coin of Antoninus Pius to the
2nd half of the 2nd century (S. Petković 2010, pp. 178, Tab. XXXI:11). A slightly later
grave number 12 from Mangolding was dated to the beginning of the 3rd century
mainly due to the presence of fragments of terra sigillata (master Primitivus I – Ber-
nhard Gruppe IIc)2.
An important category of artifacts, which can help us with datation and stylistic
analysis, is a group of openwork military fittings of belts and baltei (Fig. 3:8, 10–16).
One of the remarkable findings is the fitting of a balteus from the collections of Bel-
grade City Museum (Fig. 3:9). Its shape and decor is almost identical to the brooch
from Kasalice. Unfortunately, the fitting lacks closer finding circumstances and thus
it is generally dated to the Severan period (M. Vujović 2003, p. 223, Pl. 1:7; 2013,
p. 39, Fig. V:5). Morphological and decorative style of openwork fittings of belts and
baltei from the 2nd half of the 2nd century and the 1st half of the 3rd century is sig-
nificantly similar to disc openwork fibulae. The style which is typical for its tendrils,
peltasts, figural motives, and inscriptions was popular mainly in the late Antonine
and Severan periods (cf. J. Oldenstein 1976, pp. 198, 269, Taf. 65:836; Ch. Boube-
Piccot 1980, pp. 156, Pl. 5:200; 1994, pp. 67, Pl. 5:53; M. Buora 1996, pp. 192,
Tav. 1:1-7; S. James 2004, pp. 80, Fig. 38:99; T. Fischer 2012, pp. 122).
The question of wearing discussed fibulae is still open. However, they seem to have
been popular among the Roman army which is mainly based on their occurrence in
the area of Roman Limes as well as in scenes and inscriptions related to military and
triumphant themes (S. Heeren, L. van der Feijst 2017, pp. 160, 162, Fig. 4.118).
1
In this case, the decor is accompanied with a birds depiction.
2
Special thanks for the consultation to J. Halama (Vlastivědné muzeum in Šumperk).
230
It seems that the motif from Kasalice is not in contradiction with the above stated
statement. The decor might have had apotropaic meaning as in the mosaics. How-
ever, this explanation does not allow us to strictly distinguish whether the brooch
belongs to the military or civilian context, since apotropaic symbolism was popular
in both spheres. If barbarians in our case comprehended Dionysiac and protective
symbolism of the decoration cannot be firmly demonstrated.
There is not too much evidence of the production of disc openwork fibulae.
Sparse evidence of fabrication of akin types are known from Carnuntum where the
lead model of the type Jobst 31 brooch (Fig. 3:4) and the semi product of an open-
work brooch 59a3 type (S. Heeren, L. van der Feijst 2017, Fig. 4.117:a3) in the shape
of kantharos (K. Gschwantler, H. Winter 1991, pp. 122, 125, 137, 138) come from.
CHEMICAL COMPOSITION ANALYSIS
The item was analysed using energy dispersive X-ray fluorescence analysis (ED-XRF).
Micro-samples of metal material were taken from the analysed item by drilling off
using an HSS spiral drill with a TiN surface finish and a drill diameter of 0.8 mm.
Elemental analyses were carried out using the electron scanning microscope Tescan
Mira3 LMU with the EDS analyser Bruker Quantax 200, and the data was evaluated
in the Bruker Esprit software. The measurement of the specimen took place in the
high vacuum regime with an accelerating voltage of 20 kV, the detection of backscat-
tered electrons and a data accumulation period of 300 s. The outcome of the analysis
is the average of three independent measurements. The analyses were carried out
by Jiří Kmošek at the Department of Chemical Technology, Faculty of Restoration,
University of Pardubice, Czech Republic. Chemical composition of base material of
the artefact and its plating are given in the (Table 1).
Table 1. Kasalice, Pardubice District, result of ED-XRF analysis of artefacts base material and its pla ng,
weight %.
Cu Zn Sn Pb Fe Suma
72,74 4,68 6,27 15,93 0,39 100,00
40,13 0,50 54,14 2,95 2,27 100,00
The results of the analyses showed that the object was made from quaternary alloy
of leaded tin brass with high lead content (15,9%) which corresponds to category
22 by J. Riederer (1999, p. 200). Due to the high amount of these alloying elements
is the melting point of this alloy relatively low and lead is also significantly improv-
ing fluidity of material during casting. The analysis was also confirmed use of tin
to produce silvery surface of the object. Tinning is common technology of surface
treatment of provincial copper alloy objects in the context of this period (J. Bayley,
S. Butcher 2004, p. 43), consisting in immersion of an object in a molten tin bath.
231
Similar chemical composition of used alloy in combination with tinning is visible on

provincial inscribed brooch of Hod Hill derivate form from the British Isles (brooch
No. 158; J. Bayley, S. Butcher 2004, p. 81), a group of disc brooches with applied
repoussé plates (brooches No. 374, 375 and 376; J. Bayley, S. Butcher 2004, p. 131)
and especially on example of typologically similar openwork brooch (brooch No.
356; J. Bayley, S. Butcher 2004, p. 125) but with lower zinc content.
CONCLUSION
The Roman provincial disc openwork fibula from Kasalice represents the first publi-
shed case similar to the type Jobst 31, variant D in eastern Bohemia. The brooch is
interesting for its motif of kantharos and wine tendrils connected to Dionysiac cult.
This type of an ornament regularly appears in the Roman environment, for example
in mosaics. Technologically the artefact belongs to the group 22 according to J. Rie-
derer (1999) which is characteristic for its higher content of lead.
The discovery site of the artefact outside the Roman Period settlement and in the
sloping terrain suggests the interpretation of an isolated object, possibly lost. Based
on a comparative analysis, the finding can be dated to the 2nd half of the 2nd century
or the 1st half of the 3rd century, and thus falls into the IV phase of Late Antonine-
Severan inflow of products to eastern Bohemia (J. Jílek 2013). Disc openwork fibulae
are not very frequent in barbaric sites in Bohemia, Moravia, and Slovakia (cf. E.
Droberjar 2016, pp. 834, obr. 5; Kubín 2002; E. Hrnčiarik 2013; J. Frýzl 2016). On
the other hand, the situation is, to a certain extent, caused by the unpublished new
findings obtained mainly by detector prospection.
LITERATURE
B J., B S.
2004 Roman Brooches in Britain, A Technological and Typological Study based on the Richborough Collec-
tion, London.
B A.
2016 Roman Mosaics in the J. Paul Getty Museum, Los Angeles.
B Z., I E., K V.
2016 Some characteristic types of Roman imports in Sarmatian Barbaricum in the Carpathian Basin
(caskets decorated with metal mounts, bronze vessels, mirrors), [in:] H.U. Voss, N.M. Scheessel
(eds.): Archäologie zwischen Römern und Barbaren, Zur Datierung und Verbreitung römischer Me-
tallarbeiten des 2. und 3. Jahrhunderts n. Ch. im Reich und im Barbaricum – ausgewählte Beispiele
(Gefässe, Fibeln, Bestandteile militärischer Ausrüstung, Kleingerät, Münzen). Teil II. Kolloquien zur
Vor- und Frühgeschichte Bd. 22/2, Frankfurt a. M. – Bonn, pp. 744–759.
B U.
2002 Die Fibeln aus dem Areal der Colonia Ulpia Traiana, Xantener Berichte Bd. 10, Mainz.
232
B -P C .
1980 Les Bronzes Antiques du Maroc III, Les Chars et Ľattelage, Études et travaux ď archéologie marocai-
ne VIII, Rabat.
1994 Les Bronzes Antiques du Maroc IV, Ľ Équipement militaire et Ľ Armement, Paris.
B M.
1996 Fibule e altri elementi in bronzo dell‘abbigliamento del periodo antonino-severiano in Aquileia
e nell‘area medio-danubiana, Memorie storiche forogiuliesi LXXV/1995, p. 191–199.
D Ö.
2015 The Triumph of Dionysos in Constantinople, A Late Fifth-Century Mosaic in Context, Dumbar-
ton Oaks Papers 69, p. 15–47.
D E.
2016 Poznámky k nálezům římských spon na území Čech, Archeologie ve středních Čechách 20, p. 827–
844.
E E.
1973 Die römischen Fibeln in der Schweiz, Bern.
F T.
1990 Das Umland des römischen Regensburg, Münchner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte 42, Mün-
chen.
2012 Die Armee der Caesaren. Archäologie und Geschichte, Regensburg.
F J.
2016 Římsko-provinciální spony z oblasti severně od středního Dunaje a jejich význam v tehdejší živé
kultuře, Rukopis disertační práce uložený na Katedře archeologie, FF, Západočeské university
v Plzni, Plzeň.
G K.
1997 Römische Lampen und Leuchter, Auswahlkatalog des Rheinischen Landesmuseums Trier, Schriften-
reihe des Rheinischen Landesmuseums Trier Nr. 14. Trier.
G K., W H.
1991 Bronzewerkstätten in der Austria Romana – Ein Forschungsprojekt, Römisches Österreich 17/18
(1989–1990), p. 107–142.
H S., F L.
2017 Prehistorische, Romeinse en middeleeuwse fibulae uit de Lage Landen, Beschrijving, analyse en inter-
pretatie van een archeologische vondstcategorie, Amersfoort.
H P., J J.
2017 Noricko-panonské spony s křidélky na lučíku ve východních Čechách a na českomoravském po-
mezí, Archeologie východních Čech 11 (2016), p. 129–139.
H E.
2013 Römisches Kulturgut in der Slowakei. Herstellung, Funktion, und Export römischer Manufakturer-
zeugnisse aus den Provinzen in der Slowakei, Universitätsforschungen zur Prähistorischen Archäo-
logie 222, Bonn.
J S.
2004 The Excavations at Dura-Europos conducted by Yale University and the French Academy of Inscrip-
tions and Letters 1928 to 1937, Final Report VII, The Arms and Armour and other MilitaryEquip-
ment, London.
233
J J.
2013 Doba římská ve východních a severovýchodních Čechách, Sledování vzájemných interakcí germánské
a římské společnosti v době římské (Nepublikovaná disertace uložená na ÚAM, FF MU), Brno.
J W.
1975 Die römischen Fibeln aus Lauriacum, Forschungen in Lauriacum, 10/1975, Linz.
L F.
2011 The Vase’s Representation (Cantharus, Crater) on the Roman Mosaic in Portugal: A Significant Formal
and Iconographic Path from Classic Antiquity to Late Antiquity, [in]: M. Şahin (ed.): 11th Inter-
national Colloquium on ancient mosaics October 16th–20th, 2009, Bursa Turkey Mosaics of
Turkey and Parallel Developments in the Rest of the Ancient and Medieval World: Questions of
Iconography, Style and Technique from the Beginnings of Mosaic until the Late Byzantine Era,
Istanbul, p. 565–583.
M H.
2000 Töging an der Inn (Lkr. Altöttig), Bayerische Vorgeschichtsblätter Beiheft 13, p. 135.
O J.
1976 Zur Ausrüstung römischer Auxiliareinheiten. Studien zu Beschlägen und Zierat an der Ausrüstung der
römischen Auxiliareinheiten des obergermanisch-raetischen Limesgebiet aus dem zweiten und dritten
Jahrhubdert n. Chr, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 57, p. 49–284.
P E.
1942 Verbreitung und Herkunft der römischen Fibeltypen in Pannonien, Dissertationes Pannonicae ser.
II/19, Budapest.
P S.
2010 Rimske fibule u Srbiji od I do V veka n. e, Archeološki institut posebna izdanja kn. 60, Beograd.
R A.
1965 Eine ovale Bronzeplatte aus Regensburg, Bayerische Vorgeschichtsblätter 30, p. 188–244.
R J.
1999 Ergebnisse der Atomabsorptionsspektralanalyse zur Materialauswahl in der Antike, [in]:
Voss H.U., Hammer P., Lutz, Römische und germanische Bunt- und Edelmetallfunde in Vergleich.
Archäometallurgische Untersuchungen ausgehend von elbegermanischen Körpergräbern, Ber.
RGK 79/1998, p. 200–203.
S R.
2006 Ovalplatten, [in:] R. Petrovszky et al. (eds.): Geraubt und im Rhein versunken, Der Barbaren-
schatz, Speyer, pp. 94–96.
V M.,
2003 Late Roman belt phalerae from the territory of Serbia, Memorijal Dragoslava Srejovića, Zbornik
radova 2, Rad Dragoslava Srejovića na istraživanju antičke arheologije, Kragujevac, p. 211–223.
V M.
2013 Roman weapons and military equipment from Singidunum, Vesnik, 40, p. 29–48.
W S.E.
1979 Roman Mosaics in Greece, American Journal of Archaeology, 83/3, p. 293–321.
234
LIMITES
CONTINUATIO
Henryk Machajewski
Instytut Archeologii i Etnologii Uniwersytetu Gdańskiego
ZE STUDIÓW NAD WCZESNYM OKRESEM WĘDRÓWEK

LUDÓW W WIELKOPOLSCE*
ABSTRAKT: Die frühe Völkerwanderungszeit in Großpolen, die den Ze-

itraum von der Mitte des 4. Jh. bis zur Mitte des 6. Jh. (C3/D bis Anfang
Phase E nach J. Tejral) umfasst, gehört zu den bemerkenswertesten Phasen
der Geschichte der einheimischen barbarischen Gemeinschaften. Großpo-
len ist zu dieser Zeit von einer deutlichen Uneinheitlichkeit hinsichtlich der
archäologischen Kulturen geprägt. Seine südlichen und südöstlichen Teile
gehören zum geschlossenen Gebiet der Przeworsk-Kultur, die übrigen Re-
gionen weisen westeuropäische und skandinavische Einflüsse auf.
Die archäologischen Hinterlassenschaften der frühen Völkerwanderungszeit
können in mindestens zwei Gruppen mit unterschiedlichen kulturellen bzw.
geografischen Verbindungen gegliedert werden. Eine Art chronologische
„Grenze“ zwischen beiden markieren die Horte von Siedlikowo, Wtórek
(?), Koźminek und Zagorzyń. Beide Gruppen umfassen auch handgefertigte
und scheibengedrehte Keramik, die von unlängst untersuchten Fundplätzen
stammen.
Zusammenfassend lässt sich sagen, dass Großpolen, obwohl es am Ende des
5. Jh. und am Beginn des 6. Jh. kein dichtes Besiedlungsnetz mehr aufweist,
immer noch zu jenen Gebieten gehört, die für barbarische Gemeinschaften,
die von der ehemaligen Limeszone nach Norden bzw. von der Ostsee nach
Süden sowie aus dem Osten in das merowingische Gebiet zogen, von Inte-
resse waren.
SCHLÜSSELWÖRTER: Grosspolen, VÖlkerwanderungszeit, Kulturelen,
Chronologie
Wczesny okres wędrówek ludów w Wielkopolsce, ujmowany jako czas od połowy IV

wieku do połowy VI wieku, to jest faza C3/D – początek fazy E w ujęciu J. Tejrala
(1988, s. 295), to jeden z bardziej frapujących odcinków w dziejach miejscowej społecz-
ności barbarzyńskiej. Znamionowały je przemiany kulturowe i osadnicze inspirowane
* Prezentowany tekst jest skróconą wersją przygotowywanego szerszego artykułu o Wielkopolsce w okresie
wędrówek ludów.
Henryk Machajewski
w szerokim zakresie konsekwencjami wydarzeń mających miejsce w różnych częściach

barbarzyńskiej Europy oraz sąsiadującym z nim od południa Imperium Rzymskim
(M. Mączyńska 2017, s. 26–30). W Wielkopolsce efektem tych wydarzeń było prze-
nikanie tutaj różnych społeczności, traktujących ów teren jako jedynie pośredniczący
w wędrówkach, rzadziej stanowiący ich cel. Jednocześnie sukcesywnemu rozpraszaniu
ulegało miejscowe osadnictwo związane z ludnością kultury przeworskiej, skupionej
w Wielkopolsce południowej i centralnej, oraz z kulturami o nie zawsze możliwej
do wyjaśnienia przynależności rozwijające się w Wielkopolsce północnej, zwłaszcza
w pradolinie Wełny i Noteci (K. Godłowski 1985, s. 112–125; 1992, s. 69, Karte 7;
H. Machajewski 1986, s. 286–289; M. Mączyńska 1999, s. 25–53). Osadnictwo prze-
worskie funkcjonowało zasadniczo do schyłku fazy D1 lub początku fazy D2, tylko
w dorzeczu środkowej Prosny i górnej Warty przetrwało ono nieco dłużej, być może
do 2. połowy V w. lub nawet początku VI wieku (por. M. Mączyńska 1999, s. 30, 31;
B. Abramek 2015, s. 300–312). Te dynamiczne przemiany kulturowo-osadnicze cha-
rakteryzował jednocześnie proces przejmowania przez miejscowe społeczności niezna-
nych tutaj wcześniej różnych technik wykonywania ceramiki naczyniowej za pomocą
koła garncarskiego, adaptowania na wytworach metalowych pierwowzorów obcych
stylów zdobniczych czy upowszechniania się nowych zachowań w sferze obrządku
pogrzebowego. W jakim zakresie owe wydarzenia pozostawały w związku z procesem
deponowania skarbów na terenie Wielkopolski, gdyby za ich wykładnie przyjąć skarb
z Koźminka z fazy D1, skarby ze Siedlikowa, Wtórka i Zagórzyna pochodzące fazy D2,
wiązane z tradycją Europy Południowej i Południowo-Wschodniej, oraz skarb z Wapna
ukryty na początku VI w. sygnalizujący wpływy skandynawskie, pozostaje pytaniem
ciągle bez jasnej odpowiedzi (por. M. Mączyńska 1999, s. 29, 30; H. Machajewski
1992, s. 92, nr 12; L. Ziąbka 2017, s. 101, 102). Katalog tych skarbów dopełnia-
ją drobne znaleziska różnych detali stroju, niektóre wywodzone z Europy Południo-
wo-Zachodniej (np. Piwonice, Przywóz, Dobre, Nowa Wieś) (M. Mączyńska 1999,
s. 29–31; J. Schuster 2018, s. 183, Fig. 10), inne ze świata huńskiego (np. Podłoziny)
(P. Kaczanowski, J. Rodzińska-Nowak 2015, s. 214). Czy były to zatem czasy pokojo-
wego współistnienia społeczności miejscowej z obcą, czy raczej czas gwałtownych mię-
dzy nimi konfliktów poprzedzające proces formowania się tutaj osadnictwa wczesnych
Słowian? (por. St. Kurnatowski 2008, s. 77–81).
Antycypując dalsze refleksje o dziejach Wielkopolski we wczesnej fazie okresu wę-
drówek ludów, zauważa się, że obszar ten był niejednolity w ujęciu kultury archeolo-
gicznej. Ta odmienność, sygnalizowana tutaj owymi kulturami przynajmniej już od
młodszego okresu przedrzymskiego, rysowała się głównie wzdłuż linii wyznaczonej
miejscowością Nowy Tomyśl na południowym zachodzie; zaś Poznaniem, Gnieznem
i Mogilnem – na północnym wschodzie. Część południową cechowała wyraźna zwar-
tość i jednolitość kultury, zasadniczo przeworskiej, natomiast północna podlegała
częstszym reorganizacjom osadniczym i kulturowym, gdyż była wyznaczona dziejami
kultury jastorfskiej, później wielbarskiej, wzbogacanej tradycjami kręgu nadłabskie-
go, południowo-zachodnioeuropejskiego i skandynawskiego.
238
Ze studiów nad wczesnym okresem wędrówek ludów w Wielkopolsce
Szereg cech źródeł archeologicznych spotykanych w Wielkopolsce we wczesnych

etapach okresu wędrówek ludów (faza C3/D1 – faza E) znajduje odniesienie w ich
systematyce opracowanej przez Kazimierza Godłowskiego (1970, s. 24–27, Pl. IV;
1992, s. 1992, s. 38–52, Abb. 22–23) i Jarosława Tejrala (1987; 1988). Brak w tej
systematyce możliwości jednak ustalenia wyraźnego miejsca dla elementów o tradycji
północnej powoduje konieczność uzupełnienia owych systematyk znakomitą pracą
Anny Bitner-Wróblewskiej porządkującą materiały o tradycji związanej z basenem
Morza Bałtyckiego w okresie wędrówek ludów (por. A. Bitner-Wróblewska 2001,
s. 200, Pl. 1). Odczuwa się tym samym potrzebę wypracowania dla Wielkopolski
nowszego ujęcia chronologii cech kulturowych pochodzących z wczesnej fazy okresu
wędrówek ludów (por. H. Machajewski 2008, s. 121, ryc. 12).
W grupie wytworów kulturowych z Wielkopolski łączonych z wczesną fazą okresu
wędrówek ludów wstępnie wydzielić można przynajmniej dwa ich ugrupowania
– wcześniejsze i późniejsze. Miejscem pochodzenia wytworów z wcześniejszego
ugrupowania były przede wszystkim osady, cmentarzyska i skarby, z późniejszego –
osady i skarby. Obydwa ugrupowania dopełniały drobne luźne znaleziska. Brak, jak
dotychczas, cmentarzysk łączonych z późniejszym ugrupowaniem jest niewątpliwie
zjawiskiem pozornym, wynikającym z zakresu przeobrażenia zwyczajów pogrzebowych,
jak i z trudności w ich datowaniu. W Wielkopolsce dobrym przykładem ilustrującym
ową uwagę są rozbieżności w interpretacji rozległego cmentarzyska w Wilanowie,
gmina Kamieniec, stan. 12, ujmowane jako nekropola z przełomu starożytności
i wczesnego średniowiecza (A. Krzyszowski 2010, s. 168, ryc. 3), innym razem jako
cmentarzyska z grobami typu „Alt – Käbelisch” (Z. Kurnatowska 2008, s. 312).
Do wcześniejszej grupy znalezisk zalicza się późne zapinki typu A158, łączone
z tradycją społeczności „przeworskiej”, w Wielkopolsce spotykane w postaci wariantu
Skoroszów, Ojców, Olsztyn-Opatów, Opatów w ujęciu I. Jakubczyka (2013–2014,
s. 181, Taf. V: 4, s. 194, Taf. XVIII: 5, s. 200, Taf. XXIV: 2, s. 204, Taf. XXVIII: 1)
datowane od fazy C3/D1 po rozwinięte etapy fazy D1, a także sprzączki z pogrubioną
przednią ramą, w tym okazy grupy H35 (R. Madyda-Legutko 1986, Taf. 20), okucia
końca pasa grupy VI, typu 11, 12 według R. Madydy-Legutko (2011, s. 260–263, tabl.
XL–XLII). Incydentalnie spotykano zapinki typu Raupenfibel, z guzkiem na końcu
kabłąka oraz z łopatkowatą nóżką (por. J. Schuster 2013, s. 220, ryc. 4), wywodzone
z kręgu dolnonadłabskiego i basenu Morza Bałtyckiego, a także fibule z blachowatą
półkolistą główką typu Suran oraz fibule grupy 62 wg M. Schultze (1977, s. 48,
Taf. 5: 67) nawiązujące do okazów pochodzących z kręgu Europy Południowo-
-Wschodniej. Zestaw ten uzupełniają grzebienie typu dzwonowatego o nawiązaniach
południowych i południowo-wschodnioeuropejskich (E. Cnotliwy 2010).
Natomiast późniejszą grupę znalezisk tworzą zapinki typu Ramersdorf (J. Schus-
ter 2015, s. 19, ryc. 2), zapinki grupy West Heslerton/Weimar/Brunnhem w ujęciu
J. Schustera (2015, s. 21, ryc. 4), zapinki z ażurowymi tarczkami na główce
(J. Kostrzewski 1955, s. 265, ryc. 792), zapinki płytowate reliefowane typu A2
wg Sjøfelda (1993, s. 33–39), wszystkie niewątpliwie o tradycji skandynawskiej,
239
Henryk Machajewski
a także zapinki trójpalczaste z ornamentem spiralnym (J. Kostrzewski 1955, s. 265,

ryc. 791), spotykane w basenie Morza Bałtyckiego, ale o pierwowzorach zapewne
z rejonu środkowego Dunaju. Południowo-wschodni kierunek inspiracji sygnalizuje
także sprzączka typu AH 52 (R. Madyda-Legutko 1986, s. 71, Taf. 22. Por.
M. Mączyńska 1999, s. 29). Do tej grupy znalezisk włączyć należy także puchar
szklany z Kalisza-Piwonic, nawiązujący do typu E 238 (M. Mączyńska 1999, s. 49,
ryc. 10: 9; T. Stawiarska 1999 s. 308–309). Tę grupę znalezisk dopełniają kolejne
elementy o tradycji skandynawskiej, pochodzące ze skarbu w Wapnie (złote ogniwka
łańcucha?, 4 złote brakteaty) i ze znaleziska bagiennego w Radosiewie (złoty naszyjnik
odm. A) (H. Machajewski 1992, s. 92, nr 8, 12), a także zapinki łączone z tradycją
wczesnomerowińską (np. Tarnowo, gmina Oborniki, Nowa Wieś, gmina Czarnków.
Por. J. Schuster 2018, s. 177, Fig. 3).
Wstępnie wcześniejszą grupę znalezisk można datować od fazy C3/D1 po
rozwiniętą fazę D2, natomiast późniejszą od przełomu fazy D2 i D3 po fazę E
(por. K. Godłowski 1985, s. 112–125, mapa 9 i 10; J. Tejral 1988; M. Mączyńska
1999, s. 25–32; J. Schuster 2018, s. 183, Fig. 10). Niewątpliwie, swoistą „granicę”
chronologiczną między tymi ugrupowaniami mogły wyznaczać skarby z Siedlikowa,
Wtórku (?), Koźminka i Zagórzyna z fazy D1 i D2, o tradycji ogólnie południowej,
oraz z Wapna z fazy E (początek VI w.) o tradycji skandynawskiej.
Obydwie grupy znalezisk dopełniają zbiory ceramiki naczyniowej ręcznie
lepionej i warsztatowej wykonanej za pomocą koła garncarskiego (naczynia
obtaczane lub wykonane na kole). Próba szczegółowego datowania tej ceramiki,
z uwagi na zbyt wąski zakres jej współwystępowania z różnymi elementami tzw.
datującymi, natrafia ciągle na trudności. Można zasygnalizować, że w Wielkopolsce
ceramika warsztatowa pojawiła się w fazie B2/C1, natomiast w fazie C2 i w C3/D
nastąpiło jej upowszechnienie. Ceramikę wykonaną na kole reprezentowały okazy
o fakturze „gładkiej” i nieco później pojawiające się „szorstkiej”, dalej naczynia
zasobowe datowane zasadniczo na fazę C3/D oraz ceramika wykonana za pomocą
koła o fakturze „szorstkiej” i „gruzełkowatej” nazywana „pseudośredniowieczną”,
pochodząca z fazy C3/D i D (G. Domański 2005, s. 253–266; H. Machajewski,
R. Pietrzak 2008, s. 233–237; D. Żychliński 2008, s. 400–414). Wydzielone grupy
ceramiki warsztatowej wykazują nawiązania do podobnych grup spotykanych na
Dolnym Śląsku i w Turyngii, w węższym zakresie w Małopolsce i Polsce Środkowej.
W Wielkopolsce ceramika warsztatowa wystąpiła niemal na wszystkich osadach
funkcjonujących w fazie C1a–D2. Na wielu z nich zwłaszcza tam, gdzie znajdowały
się piece garncarskie, częstotliwość jej występowania była znacząca, na pozostałych
sięgała jedynie kilkunastu procent całego zbioru ceramiki naczyniowej. Stąd też
najliczniej była ona spotykana w Wielkopolsce południowo-wschodniej. Spostrzeżenie
to potwierdzają wyniki analizy dynamiki rozwoju umiejętności wykonywania tej
ceramiki ujmowane poprzez badania nad okresem jej użytkowania, produkcji, a także
nad okresem jej produkcji z przeznaczeniem na zbyt (G. Domański 2010, s. 36).
240
Natomiast ceramikę ręcznie lepioną z wczesnej fazy okresu wędrówek ludów,

w nawiązaniu do ceramiki z fazy C1b–C2, znamionuje szereg nowych cech
technicznych i formalnych. Obrazują to badania przeprowadzone na jej zbiorach
pochodzących z szeroko płaszczyznowo rozpoznanych osad w Poznaniu-Nowym
Mieście, stan. 41 i stan. 226, Wilanowie, powiat Grodzisk Wlkp., Kunach, pow.
Turek, stan. 4 oraz Gieczu, pow. Środa Wlkp., stan. 21–22 (B. Rogalski 2004,
s. 179–241; H. Machajewski, R. Pietrzak 2008, s. 225–251; D. Żychliński 2008,
s. 383–452; A. Krzyszowski 2010, s. 183–190; P. Pawlak 2017). Wspominając
o cechach technicznych, zauważa się tworzenie naczyń o grubości ścianek zazwyczaj
od 0,4 do 0,9 cm, wyjątkowo powyżej 0,9 cm, o fakturach zagładzanych i gładkich,
wyjątkowo szorstkich, stosowanie domieszek w postaci tłucznia o grubej, rzadziej
średniej granulacji. Z cech formalnych uwagę zwraca formowanie wylewów
o krawędziach zaokrąglonych, niekiedy z nieznacznym „okapem”, formowanie
brzuśców o łagodnych załomach, zazwyczaj o największej wydętości umieszczonej
w połowie lub w górnej jego części. Odnotowuje się tendencje do formowania den
z nieznacznie wyodrębnioną stopką lub wręcz zaokrąglonych.
Próba klasyfikacji typologicznej form naczyń ręcznie lepionej pochodzących
z szeroko płaszczyznowo rozpoznanych stanowisk na terenie Wielkopolski,
spotykanych na stanowiskach założonych w młodszym i późnym okresie rzymskim,
funkcjonujących po wczesną fazę okresu wędrówek ludów, sprowadza się do
następujących uwag. Ich datowanie, w szerokim ujęciu jest określane na fazę C2 i D,
z próbą jej uszczegółowienia tylko w przypadku niektórych naczyń (por. B. Rogalski
2004, s. 181–183; H. Machajewski, R. Pietrzak 2008, s. 227–233; D. Żychliński
2008, s. 390–397).
Wydzielono sześć grup naczyń.
Grupa A – naczynia garnkowe, z podziałem na typ A1: o brzuścu baniastym i cylin-
drycznej szyjce (ryc. 1: 1–2); typ A2: o brzuścu esowatym z największym R3
umieszczonym powyżej ½ wysokości naczynia i cylindrycznej szyjce (ryc. 1: 3);
o brzuścu baniastym, cylindrycznej szyjce, z brzegiem pogrubionym od ze-
wnątrz (ryc. 1: 4); typ A4: o brzuścu ostrym załomie brzuśca, w górnej czę-
ści wklęsłym, dolnej wypukłym, z brzegiem łukowato wygiętym na zewnątrz
(ryc. 1: 5–9).
Grupa B – naczynia wazowate, z podziałem na typ B1: z brzuścem baniastym
i brzegiem cylindrycznym (ryc. 2: 1–3); typ B2: z brzuścem profilowanym,
brzegiem pogrubionym od zewnątrz (ryc. 2: 4–5).
Grupa C – naczynia misowate, z podziałem na typ C1: z brzegiem diagonalnie
wygiętym (ryc. 3: 1–2); typ C2: z brzegiem esowato wygiętym na zewnątrz
(ryc. 3: 3); typ C3: z brzuścem dwustożkowatym, brzegiem wygiętym skośnie
na zewnątrz (ryc. 3: 4–9); typ C4: o ostrym załomie brzuśca z wklęsłą linią
profilu w części górnej i wypukłą w części dolnej (ryc. 3: 7–9); typ C5:
o brzuścu baniastym i nieznacznie wyodrębnionym brzegu (ryc. 3: 10–13).
241
Henryk Machajewski
Grupa D – naczynia donicowate, z podziałem na typ D1: z brzegiem diagonalnie

wygiętym (ryc. 4: 1–4); typ D2: z brzegiem zagiętym do wewnątrz (ryc. 4: 5–9).
Grupa E – naczynia kształtu „tulipanowatego” (ryc. 5: 1–4).
Grupa F – naczynia dzbanowate (ryc. 5: 5).
Naczynia grupy A należą do szeroko rozpowszechnionych w kulturze przeworskiej
od fazy C2 po fazę D (K. Godłowski 1992, s. 90 Abb. 23: 9–10; H. Machajewski,
R. Pietrzak 2008, s. 227–229; I. Marchelak 2008, s. 174–176, Fig. 11, 12), przy czym
naczynia typu A4 reprezentują, jak się zdaje, okazy częściej spotykane we wczesnej
fazie okresu wędrówek ludów (H. Machajewski 2003, s. 284, tab. 2: 5). Z kolei wśród
naczyń grupy B, reprezentujących tradycje naczyń typowych jeszcze dla fazy C1b–C2,
okazami charakterystycznymi jedynie dla fazy D mogą okazać się naczynia wazowate
typu B1 (por. K. Godłowski 1992, s. 90, Abb. 23: 7). Z grupy naczyń misowatych,
typologicznie bardzo zróżnicowanej, z wyłączeniem typu C4 (ryc. 3: 7–9) spotykanym
już w fazie C2 (H. Machajewski, R. Pietrzak 2008, s. 229), pozostałe wydzielone typu
tej grupy naczyń reprezentują okazy spotykane zazwyczaj we wczesnej fazie okresu
wędrówek ludów (K. Godłowski 1977, s. 106, tabl. XXX: 9; St. Pazda 1994, s. 36,
ryc. 23: 12; H. Machajewski 1997, s. 116, ryc. 10: 3, 4). Wreszcie naczynia grupy D
pojawiające się w młodszym okresie rzymskim, spotykane następnie w fazie C2, liczne
we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów, kiedy pojawiły się różne odmiany zwłaszcza
typu D2 (K. Godłowski 1992, s. 90, Abb. 23: 8; H. Machajewski 1997, s. 116, ryc.
10: 10, 11, 13). Natomiast naczynia grupy E, jeżeli słuszna jest teza o podobieństwie
w ogóle okazów „tulipanowatych” do naczyń szklanych, to niewykluczone, że
ceramiczne naczynia z Wielkopolski mogą przypominać szklane okazy typu 47 wg
Barkoczi (por. J. Tejral 1988, s. 295), pochodzące z wczesnej fazy okresu wędrówek
ludów (por. H. Machajewski, R. Pietrzak 2008, s. 229–232). Ostatnią grupę naczyń
tworzą naczynia dzbanowate, w Wielkopolsce spotykane sporadycznie (ryc. 5: 5).
Ich pojawienie się w tej części Polski, przypadające zapewne na rozwinięte etapy fazy
D, mogło być efektem naśladowania klasycznych dzbanów wykonywanych na kole,
w Wielkopolsce pojawiających się w fazie C2 i w fazie D (H. Dobrzańska 1980, s. 122–
128; M. Mączyńska 1999, s. 53, ryc. 15: 7; D. Żychliński 2008, s. 448, tabl. XXIX: 4).
Wspomniany zbiór ceramiki ręcznie lepionej, tak w ujęciu techniki jej wykonania,
jak i cech formalnych, wstępnie podzielić można przynajmniej na dwa podzbiory.
Pierwszy z nich tworzyły okazy typu A1, A2, A3, dalej typu B2, C4, grupy D.
Z kolei drugi podzbiór stanowiły naczynia typu A4, B1, C1, C2, C3, C5, grupy E
i F. Pierwszy podzbiór nawiązuje wyraźnie jeszcze do wcześniejszej późnorzymskiej
ceramiki. Natomiast drugi sygnalizuje już pojawienie się cech typowych tylko dla
wczesnej fazy okresu wędrówek ludów. Owe dwa podzbiory są zdecydowanie
odmienne wobec ceramiki wczesnośredniowiecznej, zwłaszcza z fazy A–A/B. Trudno
zatem zgodzić się z propozycją wydzielania ceramiki „przejściowej”, wyznaczonej na
przykładzie stanowiska 12 w Wilanowie, gmina Kamieniec, mającej być użytkowaną
między schyłkiem starożytności a początkiem wczesnego średniowiecza (por.
A. Krzyszowski 2010, s. 188, 189).
242
Ryc. 1. Grupa A – naczynia garnkowate; wybór naczyń z osady w Kunach, pow. Turek (1, 4), w Poznaniu-
-Nowym Mieście, stan. 41 (5), w Poznaniu-Nowym Mieście, stan. 226 (2, 6, 7, 8, 9), w Gieczu, pow. Środa
Wlkp. (3)
243
Henryk Machajewski
Ryc. 2. Grupa B – naczynia wazowate; wybór naczyń z osady w Poznaniu-Nowym Mieście, stan. 41 (1, 2, 4,
5, 6), w Gieczu, pow. Środa Wlkp. (3)
244
Ryc. 3. Grupa C – naczynia misowate; wybór naczyń z osady w Poznaniu-Nowym Mieście, stan. 226 (1, 2,
3, 7, 8), w Poznaniu-Nowym Mieście, stan. 41 (5, 6, 9, 10, 11, 12), w Kunach, pow. Turek (13), w Gieczu,
pow. Środa Wlkp. (4)
245
Henryk Machajewski
Ryc. 4. Grupa D – naczynia donicowate; wybór naczyń z osady w Poznaniu-Nowym Mieście, stan. 41 (1, 2,
6, 7, 8), w Poznaniu-Nowym Mieście, stan. 226 (4, 5, 9), w Gieczu, pow. Środa Wlkp. (3)
246
Ryc. 5. Grupa E – naczynia kształtu „tulipanowatego”; wybór z osady w Poznaniu-Nowym Mieście, stan.
226 (1, 2, 3, 4); Grupa F – naczynia dzbanowate; wybór z osady w Poznaniu-Nowym Mieście, stan. 41 (5)
Osadnictwo Wielkopolski w okresie wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, jak

już wspomniano, odzwierciedla przynajmniej dwie odmiennie struktury po daw-
nych kulturach. Wyznaczona linia, łącząca Nowy Tomyśl, Poznań, Gniezno, Mo-
gilno, orientacyjnie rozdziela zwarty układ osadnictwa kultury przeworskiej rozwi-
jający się na południe od niej i bardziej zróżnicowany kulturowo, a jednocześnie jej
rozproszony układ stanowiący pozostałość po tradycji kultur kręgu nadłabskiego,
pomorskiego i skandynawskiego, funkcjonujący na północ i północny zachód od
linii położenia tych miejscowości. Obraz ten, co należy zaznaczyć, był możliwy do
nakreślenia w konsekwencji prowadzonych w ostatnim czasie rozległych prac tereno-
wych realizowanych w różnych częściach Wielkopolski (por. H. Machajewski 2010,
s. 33–45). Brak jednak tego typu badań w Wielkopolsce północnej wymusza ko-
nieczność posługiwania się jedynie dawniejszymi informacjami, co w sytuacji zmiany
stanu badań może spowodować konieczność wprowadzenia stosownych korekt. Za-
uważa się jednocześnie, że podstawy do datowania owych śladów po dawnym osad-
nictwie zazwyczaj wyznacza się na podstawie chronologii ceramiki naczyniowej ręcz-
nie lepionej i ceramiki warsztatowej, co w efekcie powoduje przyjmowanie niekiedy
dość szerokich ram chronologicznych, zazwyczaj obejmujących fazę C1a–D. Istnieje
247
Henryk Machajewski
zatem, na podstawie wyników nowych studiów nad chronologią ceramiki naczynio-

wej, potrzeba przeprowadzenie szczegółowej weryfikacji chronologicznej wszystkich
dotychczas odkrytych śladów po dawnym osadnictwie.
Osadnictwo ludności kultury przeworskiej w Wielkopolsce tworzyło kilka
wyraźnych jej skupień położonych w dorzeczu Prosny, Neru i górnej Warty, a dalej
w dorzeczu środkowej Warty, „połączonych” siecią bardzo rozproszonego osadnictwa
gromadzącego się przede wszystkim wzdłuż cieków wodnych i rynien jeziornych.
Skupienia nad Prosną, Nerem i górną Wartą stanowią, jak się zdaje, zachodni
i północno-zachodni fragment rozległego gniazda osadnictwa przeworskiego
rozpościerającego się od Kujaw na północy po Polskę Środkową, zachodnią
Małopolskę i Śląsk na południu (por. K. Godłowski 1985, mapa 6, 9; M. Mączyńska
1999, s. 38–39, mapa 1, 3; H. Machajewski, w druku).
Wśród powtarzających się elementów zabudowy osad kultury przeworskiej
w Wielkopolsce z okresu wędrówek ludów, stanowiących pozostałość po mieszkalnych
budynkach wziemnych (ziemianki) i naziemnych oraz po obiektach produkcyjnych
i gospodarczych, ze względu na ich cechy konstrukcyjne i powierzchnię użytkową
wydziela się kilka ich grup; (A) budynki wziemne pozbawione konstrukcji słupowych
lub z konstrukcjami słupowymi posadowionymi przy jamie ziemiankowej bądź
w pewnej od niej odległości, lub z konstrukcjami słupowymi wyznaczającymi
jednocześnie wielorzędowe podcienia, albo ze ścianami wykonanymi w konstrukcji
plecionkowej; (B) budynki naziemne z podziałem na domy długie, zazwyczaj 3–5
razy większe od szerokości, zwykle powyżej 50 m2, lub domy krótkie o powierzchni
zazwyczaj od 15 do 40 m2 o konstrukcji wielonawowej; (C) spichlerze o powierzchni
zazwyczaj nieprzekraczającej 30 m2; (D) studnie; (E) łaźnie; (F) paleniska; (G)
piece. Wiele cech konstrukcyjnych, spotykanych zwłaszcza wśród budynków
naziemnych, wskazuje na ich podobieństwa do obiektów spotykanych we wschodniej
Brandenburgii, na Łużycach, a także na Jutlandii i w Meklemburgii (por. H.-J. Nüsse
2014; H. Machajewski, w druku).
W Wielkopolsce zauważa się kilka odmiennych sposobów organizowania
zabudowy osad. Wspólnym ich rysem był podział zajmowanej przestrzeni na część
mieszkalną i gospodarczo-produkcyjną. Część mieszkalną wyznaczały zagrody, część
gospodarczo-produkcyjną skupiska palenisk, pieców dymarskich garncarskich,
wapienniczych, studni i różnego rodzaju jam gospodarczych. Wśród dotychczas
ujawnionych sposobów zabudowy zauważa się przynajmniej trzy koncepcje
ich przestrzennej organizacji. Pierwszą z nich były osady z placem centralnym,
drugą rzędowa (kratowa), trzecią gniazdowa (por. W. Łosiński 1982, s. 139–143;
Z. Kobyliński 1988, s. 63). Najczęściej spotykane były osady zbudowane wokół
placu centralnego o wymiarach 30 m x 40 m. Plac wyznaczały budynki wziemne
i sporadycznie lokowane obok nich budynki naziemne. Niekiedy ów plac wyznaczało
kilka obiektów naziemnych w postaci długich i krótkich budynków oraz spichlerzy
(np. Konarzewo, stan. 5; Poznań-Nowe Miasto, stan. 40). W Wielkopolsce najczęściej
spotykano je w dorzeczu środkowej Warty. Natomiast osady w układzie rzędowym,
248
a więc z obiektami rozmieszczonymi w dwóch lub trzech niemal równoległych

liniach, oddalonych od siebie od około kilku do kilkunastu metrów, spotyka się
na pograniczu Wielkopolski południowo-wschodniej i Polski Środkowej (np.
Olewin i Toporów, pow. Wieluń) (A. Michałowski 2003, s. 228, ryc. 62, s. 250,
ryc. 97).
Sieć osadniczą dopełniały cmentarzyska w swojej różnorodności cech obrządku
pogrzebowego, związanego z kremacją zwłok, incydentalnie z ich inhumowaniem,
sygnalizujące wyjątkowo głębokie przemiany dokonujące się w sferze kultury
duchowej. Dotyczyły one sposobów przygotowywania zwłok celem złożenia ich do
grobu, organizacji ceremonii pogrzebowych czy organizacji cmentarzysk. Na gruncie
taksonomii archeologicznej, jak już wspomniano, cmentarzyska reprezentowały
społeczność kultury przeworskiej i kręgu nadłabskiego. W dziejach społeczności
zwłaszcza kultury przeworskiej zauważa się, że już od wczesnej fazy okresu wędrówek
ludów następowało sukcesywne obniżanie się liczebności pochówków. W Wielkopolsce
około połowy V wieku pojawiła się jeszcze nieliczna grupa niewielkich cmentarzysk,
krótko użytkowanych (np. Oszczywilk, pow. Kalisz), względnie pojedyncze pochówki
społeczności łączonych z różnymi kręgami kulturowymi barbarzyńskiej Europy (por.
M. Mączyńska 1999, s. 30).
Cmentarzyska w Wielkopolsce funkcjonujące we wczesnej fazie okresu wędrówek
ludów powstawały na kilku etapach okresu wpływów rzymskich (ryc. 6). Terenem,
gdzie odnotowuje się wyjątkową różnorodność etapów ich zakładania, obejmujących
czas od młodszego okresu przedrzymskiego aż schyłek późnego okresu rzymskiego,
była Wielkopolska południowo-wschodnia.
Zwyczaje pogrzebowe na omawianym terenie we wczesnej fazie okresu wędrówek
ludów były efektem wyobrażeń nawiązujących nie tylko do wielkopolskich tradycji
późnorzymskich, lecz także z różnych terenów Barbaricum (K. Godłowski 1981,
s. 116–118). Już wtedy zaczęto odchodzić od budowania grobów popielnicowych na
rzecz pochówków jamowych, lub nadal budowano groby popielnicowe, w których
popielnice gliniane zastąpiono pojemnikami wykonanymi z różnych surowców
organicznych. Zubożeniu uległo wyposażenie grobów, zapewne przy kierowaniu się
zasadą pars pro toto. Ujawniały się zatem nowe formy obiektów sepulkralnych, wśród
których nie wszystkie uznaje się za groby właściwe. Była to konsekwencja złożonego
procesu organizacji ceremonii pogrzebowych związanych z kremacją i procesem
składania do grobu szczątków zmarłego oraz elementów jego wyposażenia. Niektóre
z tych obiektów, użytkowane jedno- lub wielorazowo (np. obiekty rowkowe,
paleniska, ustryny), spełniały określoną funkcję tylko na pewnym etapie procesu
kremacji, po czym przepalone szczątki przenoszono i gromadzono w jednym miejscu
lub rozproszano w miejscach będących grobem sensu stricto (np. obiekty warstwowe).
Inną kategorią grobu ciałopalnego było bustum, a więc pochówek ciałopalny ze stosem,
powstały w miejscu kremacji (por. A. Błażejewski 2007, s. 26–30). Niewykluczone,
że zasygnalizowane tutaj cechy obrządku pogrzebowego mogły być jedną z przyczyn
tak trudnego i złożonego niekiedy procesu wyodrębniania pochówków ewidentnie
249
Henryk Machajewski
pochodzących z wczesnej fazy okresu wędrówek ludów. W Wielkopolsce znakomitym

tego przykładem jest cmentarzysko w Wilanowie, powiat Grodzisk Wlkp. (por. A.
Krzyszowski 2010, s. 165–210).
Ryc. 6. Wielkopolska; udział różnych nurtów kulturowych w procesie przemian kulturowo-osadniczych.

Liczba słupków w obrębie poszczególnych kultur odzwierciedla etapy przemian osadniczych, natomiast
w ich obrębie poziome kreski przedstawiają okres sukcesywnego rozpraszania się osadnictwa (oprac.
H. Machajewski 2008, s. 121, ryc. 12)
Złożoność cech obrządku pogrzebowego z wczesnej fazy okresu wędrówek ludów

obrazuje kilka ostatnio odkrytych cmentarzysk (np. Obłaczkowo, pow. Września,
stanowisko 7; Konarzewo, pow. Poznań, stanowisko 5; Baborowo, pow. Szamotuły,
stanowisko 22; Wilanowo, pow. Grodzisk Wlkp., stanowisko 12). Pierwsze dwa
z nich wystąpiły w obrębie zabudowy osad. W Obłaczkowie odkryto kamienną
komorę, o wymiarach 5,4 x 5,2 m, głębokości 1,26 m, pełniącą funkcję zapewne
grobu zbiorowego. Wewnątrz znajdowały się przepalone szczątki przynajmniej 17
osobników, łącznie z różnymi elementami ich wyposażeń (zapinki?, metalowe
okucia?, 97 paciorków szklanych, przybory toaletowe, bryłki szkła – naczynie?,
drobne narzędzia pracy i liczne fragmenty ceramiki naczyniowej). Trudno stwierdzić,
czy był to obiekt użytkowany przez dłuższy czas, czy jednorazowo ukryto tam zwłoki
wszystkich osobników. Ową komorę datuje się od schyłku fazy C2 po fazę C3/D
(por. P. Pawlak 2013, s. 267 – 270). Niewykluczone, że ideę podobnego pochówku
odzwierciedla znalezisko z Konarzewa, gdzie przepalone szczątki kilkudziesięciu
osobników ukryto w studni. Elementy ich wyposażeń były podobne do znalezionych
250
w Obłaczkowie. Obiekt ten datuje się na początkowe etapy wczesnej fazy okresu
wędrówek ludów (T. Makiewicz et al. 2008, s. 299–355). Organizacja pochówków
z Obłaczkowa i Konarzewa, na Niżu Polskim, jak dotychczas odosobniona,
przypomina jednak zwyczaje spotykane na terenie Czech i Turyngii.
Natomiast zupełnie odmienna była organizacja cmentarzyska w Baborowie,
położonego poza osadą, funkcjonującego w fazie C2–C3/D. Odkryto tam 13 (?)
grobów szkieletowych i 5 grobów ciałopalnych. Część z nich nakrywała warstwa
ciałopalenia ze szczątkami stosu i różnymi elementami wyposażenia, usypana nad
współczesnymi z nią częścią grobów z fazy C3/D (R. Pietrzak 2013, s. 29–97).
Większość elementów wyposażenia grobów, a także sposób ułożenia zwłok w grobach
przypomina zwyczaje spotykane w środkowonadłabskiej grupie niemberskiej oraz
na Dolnym Śląsku, a nawet w kulturze czernichowskiej (A. Leube 1986, s. 371,
Abb. 90). Współwystępowanie na jednym cmentarzysku warstwy ciałopalenia
i grobów indywidualnych znajduje analogie w wielu regionach barbarzyńskiej Europy
we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów.
Wreszcie cmentarzysko w Wilanowie, funkcjonujące w fazie C2–C3/D,
reprezentujące klasyczne późne zachowania funeralne społeczności kultury
przeworskiej, tworzyły groby ciałopalne jamowe z często zachowanymi drewnianymi
dranicami pierwotnie wbijanymi lub ułożonymi poziomo w jamie grobowej.
Pochówki, po których zachowały się nieliczne szczątki kostne, były wyjątkowo ubogo
wyposażone (A. Krzyszowski 2010, s. 174–180).
Zagadnienie skarbów w Wielkopolsce z wczesnej fazy okresu wędrówek ludów,
podobnie jak na pozostałych terenach Barbaricum, wywołuje wiele dyskusji; czy jest
to przejaw procesu ukrywania wartości stricte ekonomicznych, czy są to depozyty
o charakterze kultowych, czy wreszcie substytuty wyposażeń grobowych (por.
K. Godłowski 1979, s. 77–79; M. Mączyńska 1999, s. 29–32; H. Machajewski 2012,
s. 220–222).
Około połowy V wieku (schyłek fazy D2 lub przełom fazy D2 i D3) w Wielkopolsce
nastąpiło wyraźne rozproszenie sieci osadniczej. Zaniechano użytkowania niemal
wszystkich cmentarzysk. Trudno, z wyłączeniem terenu międzyrzecza środkowej
Prosny, dolnego Neru i górnej Warty, jest w sposób przekonywujący udokumentować
na pozostałym obszarze Wielkopolski funkcjonowanie osad. Jednak to właśnie
w tej części Wielkopolski, w Oszczywilku, pow. Kalisz, znajdowało się niewielkie
cmentarzysko inhumacyjne. Elementy wyposażenia tych grobów (m.in. zapinki,
szpile, naczynia ceramiczne wykonane na kole) przypominały wyroby pochodzenia
skandynawskiego (detale stroju), ale także środkowonaddunajskiego (ceramika).
Ostatnio w okolicy tego cmentarzyska, obecnie identyfikowanego z miejscowością
Janków Drugi, odkryto jeszcze zapinkę płytową trójpalczastą z 2. połowy V w.
lub nawet początku VI w. przypominającą ozdoby o tradycji gepidzkiej spotykane
w Europie Południowej (S. Miłek 2017, s. 115). Z tych samych terenów pochodzi
sprzączka typu AH 52 wg Madydy-Legutko odkryta w Zagórzynie, pow. Kalisz
(R. Madyda-Legutko 1986, s. 174, nr 805). W tym samym czasie do Wielkopolski
251
Henryk Machajewski
północnej i środkowej napływa szereg elementów o tradycji skandynawskiej (np.

zapinki typu Ramersdorf, zapinki z ażurowymi tarczkami na główce, zapinki płytowe
reliefowane) (M. Rudnicki 2014, s. 283–290). Z Wielkopolski północnej pochodzi
także skandynawski naszyjnik (Radosiew, powiat czarnkowsko-trzcianecki) oraz wielce
frapujący skarb z elementami skandynawskimi (Wapno, powiat Wągrowiec) (M. Kara
1994, s. 73–110). Wreszcie ujawniane są tutaj ostatnio wczesnomerowińskie detale
stroju (Nowa Wieś, powiat czarnkowsko-trzcianecki) (J. Schuster 2018, s.173–189).
Podsumowując, Wielkopolska, jakkolwiek pozbawiona u schyłku V w. i na
początku VI w. gęstej sieci osadniczej, to jednak znajdowała się w strefie stałego
zainteresowania wielu ugrupowań kulturowych przemierzających Barbariucm
w różnych kierunkach (H. Machajewski 2008, s. 121, ryc. 12). Jeżeli ich szlak
prowadzący z rejonu dawnego limesu w kierunku na północ był dotychczas niemal
zawsze szeroko dokumentowany, to w ostatnim czasie coraz wyraźniej jest potwierdzany
ich szlak prowadzący także z basenu Morza Bałtyckiego na południe oraz ze wschodu
na zachód w rejon wczesnomerowińskiego kręgu kulturowego (J. Schuster 2015;
J. Schuster 2018, s. 173–189). Zatem w związku z ustaloną chronologią śladów po
owych wędrówkach, które najpóźniejsze prawdopodobnie pochodzą z połowy VI w.
lub czasów jeszcze późniejszych, niezależnie od przyjmowanej wersji wydarzeń
wiązanych z procesem formowania się wczesnośredniowiecznego oblicza kulturowego
(kohabitacja czy dyskontynuacja), to nowego spojrzenia wymaga przede wszystkim
zagadnienie datowania w Wielkopolsce osadnictwa wczesnośredniowiecznego (por.
Z. Hilczerówna 1967; M. Dulinicz 2001; E. Pawlak, P. Pawlak 2018, s. 43–79. Por.
J. Herrmann 1984, s. 5–15, Abb. 1 i 4).
Szereg zasygnalizowanych w tym artykule kwestii będzie szerzej omówiona
w przygotowywanej rozprawie o Wielkopolsce w okresie wędrówek ludów. Niemniej
już teraz należy zauważyć, że rozwój badań terenowych, dobry stan publikacji tych
wyników, formułowanie nowych ujęć systematyzujących chronologię i chorologię
źródeł archeologicznych, szerokie możliwości wykorzystywania nowych badań nad
przyrodniczymi śladami przemian osadniczych, a także postęp badań nad interpretacją
źródeł pisanych zmuszają do zastanowienia, czy istnieją podstawy do stworzenia
nowszej narracji o dziejach społeczności wielkopolskich na przełomie starożytności
i wczesnego średniowiecza.
LITERATURA
A B.
2015 Schyłkowa faza kultury przeworskiej nad górną Wartą, [w:] L. Tyszler, E. Droberjar (red.), Arche-
rologia Barbarzyńców 2014. Procesy integracji środkowoeuropejskiego Barbaricum. Polska–Czechy–
Morawy–Słowacja, Łódź-Wieluń, s. 299–314.
B -W A.
2001 From Samland to Rogaland. East-West connections in the Baltic basin during the Early Migration
Period, Warszawa.
252
B A.
2007 Kultura przeworska a reńsko-wezerska strefa kulturowa, Wrocław.
C E.
2010 Grzebienie dzwonowatego typu w Europie, Acta Archaeologica Pomoranica, t. IV, Szczecin.
D H.
1980 Zagadnienie datowania ceramiki toczonej w kulturze przeworskiej, Archeologia Polski, t. XXIV,
s. 87–152.
D G.
2005 Ceramika z okresu wędrówek ludów na Śląsku, [w:] P. Kaczanowski, M. Parczewski (red.), Arche-
ologia i początkach Słowian, Kraków, s. 253–266).
2010 Zagadnienie datowania ceramiki wykonanej na kole garncarskim w okresie wpływów rzymskich
na obszarze kultury przeworskiej, [w:] H. Machajewski, B. Jurkiewicz (red.) Ceramika rzemieślni-
cza jako źródło do badań nad zróżnicowaniem garncarstwa kultury przeworskiej, Pułtusk, s. 35–47.
D M.
2001 Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej, Warszawa.
G K.
1970 The Chronology of the Late Roman and Early Migration Periods in Central Europe, Prace Arche-
ologiczne 11, Kraków.
1977 Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku (część I), Materiały Starożytne
i Wczesnośredniowieczne, t. 4, s. 7–238.
1979 Okres wędrówek ludów na Pomorzu, Pomorania Antiqua, t. X, s. 65–129.
1981 Kultura przeworska, [w:] Prahistoria ziem polskich, t. V, późny okres lateński i okres rzymski,
Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, s. 57–135.
1985 Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzym-
skim i w okresie rzymskim, Wrocław–Warszawa–Kraków-Gdańsk–Łódź.
1992a Germanische Wanderungen im 3. Jh. v.Chr. 6. Jh. n.Chr. und ihre Widerspiegelung in den historischen
und archäologischen Quellen, Peregrinatio Gothica III, Oslo, s. 53–75.
1992b Die Przeworsk – Kultur, [w:] G. Neumann H. Seemann (red.) Beiträge Verständnis der Germania
des Tacitus, Teil II, Bericht über die Kolloqien der Kommission für die Altertumskunde Nord – und
Mitteleuropas im Jahre 1986 und 1987, Göttingen, s. 9–90.
H J.
1984 Germanen und Slawen in Mitteleuropa, Berlin.
H Z.
1967 Dorzecze górnej i środkowej Obry od VI do początków XI wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków.
J I.
2013–2014 Die eingliederingen Fibeln der Almgren VI. Gruppe in der Przeworsk – Kultur – Fibel des
Typs A 158, Recherches Archéologiques, Nr 5–6, s. 113–218.
K P., R -N J.
2015 Hunowie na ziemiach polskich, [w:] E.A. Thompson (red.), Hunowie, Warszawa, s. 208–217.
K M.
1994 Skandynawski skarb złotych przedmiotów z przełomu starożytności i wczesnego średniowiecza
z miejscowości Wapno, woj. pilskie, Przegląd Archeologiczny, t. 42, s. 73–110.
K Z .
1988 Struktury osadnicze na ziemiach polskich u schyłku starożytności i w początkach wczesnego średniowie-
cza, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
253
Henryk Machajewski
K J.
1955 Wielkopolska w pradziejach, Warszawa, Wrocław.
K A.
2010 Rytualne paleniska czy obiekty grobowe (?) z przełomu okresu „późnorzymskiego” w wczesnych
faz wczesnego średniowiecza w Wilanowie (stan. 12), gmina Kamieniec, woj. wielkopolskie, Sla-
via Antiqua, t. LI, s. 165–203.
K Z.
2008 Początki i rozwój państwa, [w:] M. Kobusiewicz (red.), Pradzieje Wielkopolski. Od epoki kamienia
do średniowiecza, Poznań, s. 297–395.
K S.
2008 Jak powstawała Wielkopolska, {w:] M. Kobusiewicz (red.), Pradzieje Wielkopolski. Od epoki ka-
mienia do średniowiecza, Poznań, s. 49–91.
L A.
1986 Die Burgunden bis zum Untergang ihres Reiches an der oberen Rhone im Jahre 534, [w:]
B. Krüger (red.), Die Germanen. Geschichte und Kultur der germanischen Stämme in Mitteleuropa,
Bd. II, Berlin, s. 361–379.
Ł W.
1982 Osadnictwo plemienne Pomorza (VI–X wiek), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
M H.
1986 Stan badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem rzymskim w Wielkopolsce, [w:] K.
Godłowski, R. Madyda-Legutko (red.), Stan i potrzeby badań nad młodszym okresem przedrzym-
skim i okresem wpływów rzymskich w Polsce, Kraków, s. 269–298.
1982 Skandynawskie elementy kulturowe na Pomorzu Zachodnim z okresu wędrówek ludów (2. poło-
wa IV w. – początek VI w.), Przegląd Archeologiczny, t. 40, s. 71–96.
1997 Z badań nad kulturą przeworską w Wielkopolsce północnej, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.),
Kultura przeworska, t. III, Lublin, s. 97–116.
2003 Metalowe okucie końca pasa z osady kultury przeworskiej w Poznaniu – Nowym Mieście, [w:]
A. Bursche, R. Ciołek (red.), Antyk i barbarzyńcy. Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu Ko-
lendo w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa, s. 277–284.
2008 Nowe kierunki badań nad społecznościami Wielkopolski z okresu od I w. n.e. do V/VI w. n.e.,
H. Machajewski (red.), Wielkopolska w dziejach. Archeologia o regionie, Poznań, s. 107–125.
2010 Archeologia o Wielkopolsce u schyłku starożytności – osiągnięcia i porażki, [w:] M. Przybył,
M. Winiarska-Kabacińska (red.), Archeologia wobec wyzwań współczesności, Poznań, s. 33–45.
2012 Wprowadzenie do problematyki kulturowej zabytków z okresu wpływów rzymskich i wczesnej
fazy okresu wędrówek ludów (I–V/VI wiek), [w:] K. Kowalski, D. Kozłowska-Skoczka (red.),
Zaginione – ocalone. Szczecińska kolekcja starożytności pomorskich, Szczecin, s. 203–222.
w druku Settlements, A. Bursche, J. Hines, A. Zapolska (red.), The Migration Period between the Oder and
the Vistula, Boston.
M H., P R.
2008 Ze studiów nad ceramiką naczyniową kultury przeworskiej z późnego okresu rzymskiego i wcze-
snej fazy okresu wędrówek ludów w Wielkopolsce, [w:] A. Błażejewski (red.), Ceramika warszta-
towa w środkowoeuropejskim Barbaricum, Wrocław, s. 225–251.
M -L R.
1987 Die Gürtelschnallen der Römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuro-
päischen Barbaricum, BAR, International Series 360, Oxford.
2011 Studia nad zróżnicowaniem metalowych części pasów w kulturze przeworskiej. Okucia końców pasa,
Kraków.
254
M T., K W., K M., M D., M E., P M. ( .)

2008 Studnia – cmentarzysko z okresu wędrówek ludów w obrębie kompleksu osadniczego w Konarze-
wie (stan. 5), pow. Poznań Ziemski. Nowy typ cmentarzyska kultury przeworskiej, [w:] J. Skowron,
M. Olędzki (red.), Kultura przeworska. Odkrycia – interpretacje – hipotezy, t. II, s. 299–355.
M I.
2008 Bizoręda, site 12. The end of a myth. A settlement of the Early Migration Period, [w:] B. Niezabi-
towska-Wiśniewska, M. Juściński, P. Łuczkiewicz, S. Sadowski (red.), The Turbulent Epoche. New
materials from the Late Roman Period and the Migration Period, II, Lublin, s. 161–187.
M M.
1999 Schyłkowa faza kultury przeworskiej, [w:] A. Kokowski (red.), Kultura przeworska, t. IV, s. 25–53.
2017 Ziemie w dorzeczu Odry i Wisły w III i IV w. po Chr., [w:] A. Bursche, K. Kowalski, B. Rogalski
(red.), Barbarzyńskie tsunami. Okres wędrówek ludów w dorzeczu Odry i Wisły, Warszawa – Szczecin,
s. 33–39.
M A.
2003 Osady kultury przeworskiej z terenów ziem polskich, Poznań.
M S.
2017 Brązowa zapinka płytowa odkryta w Jankowie Drugim (powiat kaliski, woj. wielkopolskie), [w:]
A. Bursche, K. Kowalski, B. Rogalski (red.), Barbarzyńskie tsunami. Okres wędrówek ludów w do-
rzeczu Odry i Wisły, Warszawa–Szczecin, s. 115.
N H.-J.
2014 Haus, Gehöft und Siedlung im Norden und Westen der Germania magna, Berliner Archäologische
Forschungen, 13, Berlin.
P E., P P.
2018 Najdawniejsze siedziby Słowian w Wielkopolsce na podstawie wybranych źródeł archeologicz-
nych, [w:] H. Machajewski (red.), Archeologia dawnego osadnictwa Wielkopolski, Poznań, s. 43–79.
P P.
2013 „Byłem we wnętrzu, wszystko obejrzałem”. Obłaczkowo – od neolitycznych osadników po śre-
dniowieczną wieś, Fontes Archaeologici Posnanienses, vol. 49, s. 231–327.
w opracowaniu Osada z późnego okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów w Poznaniu-
-Nowym Mieście, stan. 41, Poznań
P S.
1994 Brzeski rejon starożytnej metalurgii żelaza (IV–V w. n.e.), Studia Archeologiczne, t. 35, s. 5–181.
P R.
2013 Cmentarzysko ludności z późnego okresu wpływów rzymskich w Baborowie, gm. Szamotuły,
stan. 22 (Nr GAZ 162), Archeologia ziemi szamotulskiej, t. 1, s. 29–97.
R -N J.
2006 Jakuszowice, stanowisko 2. Ceramika z osady kultury przeworskiej z młodszego i późnego okresu wpły-
wów rzymskich i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, Kraków.
R B.
2004 Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na osadzie z młodszego okresu wpływów
rzymskich i okresu wędrówek ludów w Kunach, pow. Turek, woj. wielkopolskie, stan. 4, [w:]
M. Olędzki, J. Skowron (red.), Kultura przeworska. Odkrycia – interpretacje – hipotezy, Łódź,
s. 179–230.
255
Henryk Machajewski
R M.
2014 Dwa znaleziska skandynawskich zapinek płytkowych z terenów północnej Polski, Wiadomości
Archeologiczne, t. LXV, s. 283–290.
S M.
1977 Die spätkaiserzeitlichen Armbrustfibeln mit festern Nadelhalter (Gruppe Almgren VI,2), Bonn.
S J.
2013 Z drugiej strony Bałtyku. Północnoeuropejska zapinka z V wieku znaleziona w Wielkopolsce,
Wiadomości Archeologiczne, t. LXIV, s. 217–225.
2015 Przybysze ze Skandynawii – małe cmentarzysko z okresu wędrówek ludów, [w:] J. Andrzejowski
(red.), Czarnówko, stan. 5. Cmentarzyska z późnej starożytności na Pomorzu, część 1, Monumenta
Archaeologica Barbarica, series Gemina, Tomus V, Lębork–Warszawa, s. 15–42.
2018 A Merovingian lady in the East? A high quality 6th century brooch from Northwest Poland, Fontes
Archaeologici Posnanienses, vol. 54, s. 173–189.
S T.
1993 The Skandinavian Relief Brooches of the Migration Oeriod. An Attempt at a New Clasification, Nor-
ske oldfunn XV, Oslo.
S T.
1999 Naczynia szklane okresu rzymskiego z terenu Polski, Warszawa.
T J.
1987 Zur Chronologie und Deutung der südöstlichen Kulturelemente in der frühen Völkerwande-
rungszeit Mitteleuropas, Anzeiger des Germanischen Nationalmuseums, s. 11–46.
1988 Zur Chronologie der frühen Völkerwanderungszeit im mittleren Donauraum, Archaeologia
Austriaca, 72, s. 223–304.
Z L.
2017 Skarb odkryty we Wtórku (pow. ostrowski, woj. wielkopolskie), [w:] A. Bursche, K. Kowalski,
B. Rogalski (red.), Barbarzyńskie tsunami. Okres wędrówek ludów w dorzeczu Odry i Wisły, Warsza-
wa–Szczecin, s. 101–102.
Ż D.
2008 Ceramika naczyniowa z okresu wędrówek ludów z osady ludności kultury przeworskiej w Gieczu,
pow. Środa Wielkopolska, stan. 21–22, [w:] J. Skowron, M. Olędzki (red.), Kultura przeworska.
Odkrycia – interpretacje – hipotezy, tom II, Łódź, s. 383–452.
256
LIMITES
CONTINUATIO
Z KULUARÓW SPOTKAŃ
„EXTRA LIMITES. CONTINUATIO”
Z kuluarów spotkań "Extra limites. Con nua o"
262
263
264
265
266

Extra Limites. Continuatio

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Extra Limites. Continuatio

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Extra limites

Pracę do druku opiniował

Publikację wydano z finansowym wsparciem:

© Copyright by Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wrocław 2020

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU PRZYRODNICZEGO WE WROCŁAWIU

Nakład 300 + 18 egz. Ark. wyd. 17,25

Marcin Bohr, Milena Teska

Z kuluarów spotkań „Extra Limites. Continuatio” 261

funkcjonowanie wiąże się najprawdopodobniej z istniejącą tu przeprawą przez Odrę.

w szerszym kontekście chronologiczno-kulturowym. Prezentacja okraszona była

z określonymi kategoriami zabytków w grobach. W dyskusji padło szereg cennych

Szanowni Państwo, Koleżanki i Koledzy, niniejszym składamy na Wasze ręce

Lekturę niniejszego tomu polecamy Państwa łaskawej uwadze, licząc na serdeczne

Poznań–Wrocław, czerwiec 2020 r.

VINAŘICE GRUPPE IN BÖHMEN

ABSTRAKT: Artykuł porusza problematykę chronologii, identyfikacji

Im Herzen des erlöschenden Barbarikums wurde am Anfang des 5. Jahrhunderts auf

S. 184–186; J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2015). Der Begriff

de von Höhensiedlungen – aus Burgwällen, z. B. Závist (L. Jansová 1971), Tetín

ZUR CHRONOLOGIE DER VINAŘICE GRUPPE

J. Vávra, J. Jiřík, M. Kuchařík, I. Jarošová, M. Víšková, P. Kubálek 2012, S. 3, Tab. 1)

Abb. 4. Vinařice-Gruppe (Stufe D2/D3). 1. Praha-Libeň, 2, 3. Úherce, 4. Měcholupy, 5. Praha-Veleslavín

KULTURELLE DIFFERENZIERUNG DER VINAŘICE GRUPPE

Im zweiten Drittel des 5. Jahrhunderts, in der Blütezeit der Vinařice-Gruppe, bil-

Zone A: reiche Gräber in Nordwestböhmen: Bříza, Měcholupy, Úherce

DIE BEZIEHUNGEN DER VINAŘICE GRUPPE ZUM HUNNENREICH

Die Vinařice-Gruppe könnte in der Übergangsphase D2/D3 im Rahmen der hunni-

SOZIALE DIFFERENZIERUNG DER VINAŘICE GRUPPE

Sozialgruppe II: Litovice, Gr. 17 (zwei Kinder). Insignie/Schmuck: Halsring aus

Úherce (Frau). Insignie/Schmuck: goldene Halskette, silberne Haarringe, Beklei-

1 (1). Bříza (Bez. Litoměřice): reich ausgestattetes Männergrab

2 (3). Kolín (Bez. Kolín): 13 Gräber

3 (6). Litovice (Bez. Praha-West): 12 Gräber

Lit.: I. Pleinerová 2006.

4 (7). Měcholupy (Bez. Louny): reich ausgestattetes Frauengrab (Abb. 7)

7 (11). Praha-Libeň (Praha 8): 4 Gräber, nur ein Grab erhalt

8 (12). Praha-Michle (Praha 4): 2–3 Gräber

9 (13). Praha-Radotín (Praha 5): 2 + 4? Gräber

10 (15). Praha-Veleslavín (Praha 6): 14 Gräber, zur Vinařice-Gruppe gehören nur

11 (16). Praha-Zličín (Praha 5): 173 Gräber

12 (19). Úherce (Bez. Louny): reich ausgestattetes Frauengrab

14 (22). Vlíněves (Bez. Mělník): 21 Gräber

15 (23). Zbuzany (Bez. Praha-West): 35 Gräber

1 (2). Holubice (Bez. Praha-West): Ausgrabung von Herrn V. Sakař (1977–1989)

2 (4). Kouřim (Bez. Kolín): Metalldetektorfunde

4 (8). Nová Ves (Bez. Kolín): Metalldetektorfunde

5 (10). Praha-Kobylisy (Praha 8): neue Ausgrabung

6 (14). Praha-Ruzyně (Praha 6): neue Ausgrabung

7 (17). Slavhostice (Bez. Jičín): Lesefunde

8 (18). Tuklaty (Bez. Kolín): Metalldetektorfunde

9 (20). Velké Chvalovice (Bez. Kolín): Metalldetektorfunde

Anm.: Folgenummern der Fundstellen in Klammern stimmen mit den Nummern

DROBERJAR E., KNÁPEK R.

FROLÍK J., JÍLEK J., JIŘÍK J., URBANOVÁ K.

IVANIŠEVIĆ V., KAZANSKI M., MASTYKOVA A.

JIŘÍK J., PEŠA V., JENČ P.

JIŘÍK J., JÍLEK, J.

JIŘÍK J., VÁVRA J., ŠMOLÍKOVÁ M., KUCHAŘÍK M. .

KUCHAŘÍK M., BUREŠ M., PLEINEROVÁ I., JIŘÍK J.

LIMBURSKÝ P., LIKOVSKÝ J., VELEMÍNSKÝ P., FLEKOVÁ K.

MENGHIN W., SPRINGER T., WAMERS E. (H .)

MOTYKOVÁ K., DRDA P., RYBOVÁ A.

PLEINER R., RYBOVÁ A. .

VÁVRA J., JIŘÍK J., KUBÁLEK P., KUCHAŘÍK M.