Soczewki wklęsłe

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna (schemat)
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Soczewki wklęsłe

Źródło: dostępny w internecie: h ps://www.shu erstock.com/image-photo/fresnel-lens-lighthouse-beacon-rotated-on-

4035514 [dostęp 23.04.2022].

Czy to nie ciekawe?

Soczewki, które spotykamy w otaczającym nas świecie, mają różne kształty. Jak kształty te
wpływają na funkcje soczewek? Jaką rolę spełniają i do czego służą soczewki wklęsłe (Rys.
a.)? O tym w niniejszym materiale.
Rys. a. Soczewki w obiektywach fotograficznych
Źródło: dostępny w internecie: h ps://pixabay.com/photos/objec ve-camera-photography-3771124/ [dostęp 23.04.2022].
Twoje cele

Przeczytanie niniejszego materiału sprawi, że:

dowiesz się, czym są i jaką rolę spełniają w optyce soczewki wklęsłe,

poznasz rodzaje soczewek wklęsłych,
poznasz konwencję stosowania znaków w przypadku soczewek wklęsłych,
przeanalizujesz, jak zmienia się ogniskowa (zdolność skupiająca) soczewki wklęsłej
w zależności od promienia jej krzywizny oraz współczynnika załamania.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Soczewki dzielimy na:

wypukłe, omówione w e‐materiale Soczewki wypukłe.

wklęsłe, wśród których wymienić można soczewki:
dwuwklęsłe – ograniczone z obu stron powierzchnią kulistą wklęsłą (Rys. 1a),
płasko‐wklęsłe – ograniczone z jednej strony powierzchnią płaską, z drugiej –
kulistą wklęsłą (Rys. 1b),
wypukło–wklęsłe – z jednej strony ograniczone powierzchnią kulistą wypukłą,
z drugiej – kulistą wklęsłą (Rys. 1c).

a) b) c)
Rys. 1. Rodzaje soczewek wklęsłych
Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

Zdolność skupiająca soczewki zależy od promienia krzywizn obu powierzchni oraz od

współczynników załamania materiału, z którego dana soczewka została wykonana oraz
otoczenia, w którym ta soczewka się znajduje. Zależność ta opisana jest wzorem:

Z = f1 = ( nn2 − 1)( R1 + R1 ) (1)

1 1 2

gdzie:
Z – zdolność skupiająca soczewki [ m1 ],
f – ogniskowa [m],
n2 – współczynnik załamania światła materiału, z którego dana soczewka została wykonana,
n1 – współczynnik załamania światła otoczenia, w którym dana soczewka się znajduje,
R1 , R2 – promienie krzywizn soczewki [m].
W przypadku przedstawionych powyżej soczewek wklęsłych, drugi z czynników we
wzorze (1) zawierający promienie krzywizn: ( R11 + R12 ) przyjmuje następujące wartości:
dla soczewki dwuwklęsłej (Rys. 2.): R1 < 0 i R2 < 0, zatem

− R1 − R1 < 0
1 2

n1 n2

f f

Rys. 2. Bieg promieni w soczewce dwuwklęsłej

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

dla soczewki płasko‐wklęsłej (Rys. 3.): R1 → ∞ i R2 < 0, zatem

1 − 1 =0− 1 =− 1 <0
R1 R2 R2 R2
 n1 n2

f f

Rys. 3. Bieg promieni dla soczewki płasko-wklęsłej

Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

dla soczewki wklęsło‐wypukłej (Rys. 4.): R1 < 0 i R2 > 0, zatem − R11 + R12 < 0 wtedy
i tylko wtedy, gdy:

1 < 1
R2 R1

R1 < R2

n1 n2

f f
Rys. 4. Bieg promieni dla soczewki wklęsło-wypukłej
Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

Oprócz promieni krzywizn, zdolność skupiająca soczewek zależy od współczynników

załamania. Np. klasyczne soczewki okularowe mają współczynnik załamania wynoszący
około 1,5. Jeśli soczewka taka znajduje się w powietrzu, to:

dla soczewki dwuwklęsłej wyrażenie (1) przyjmuje wartość ujemną, więc jest ona
soczewką rozpraszającą,
dla soczewki płasko‐wklęsłej wyrażenie również jest ujemne, zatem soczewka jest
rozpraszająca,
dla soczewki wklęsło‐wypukłej, w przypadku gdy R1 < R2 , soczewka jest
rozpraszająca, zaś gdy R1 > R2 – skupiająca.
Należy jednak pamiętać, że ta sama soczewka w ośrodku o współczynniku załamania
większym od jej współczynnika załamania, zmienia swoją zdolność skupiającą. Tym samym
soczewka, która w powietrzu jest soczewką rozpraszająca, po zanurzeniu w odpowiedniej
cieczy, może stać się skupiającą.

Rys. 5. Lupa jest przykładem soczewki skupiającej, służy do bezpośredniej obserwacji drobnych blisko
położonych przedmiotów. W ścisłym znaczeniu tego słowa jest to soczewka skupiająca dająca co najmniej
trzykrotne powiększenie. Soczewki dające mniejsze niż trzykrotne powiększenie nazywane są szkłami
powiększającymi.
Źródło: dostępny w internecie: h ps://pixabay.com/photos/carpenter-wood-standard-repair-4070631/ [dostęp 23.04.2022].
Rys. 6. Soczewki nasadkowe, czyli elementy montowane na przodzie obiektywu zmieniające jego
charakterystykę też są przykładem soczewek skupiających. Przykładowo soczewka +4 D to ogniskowa 25 cm,
a +1 D = 100 cm. Znak plus oznacza skupianie, podczas gdy minus – rozpraszanie.
Źródło: Indrajit Das, dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Close-Up_lens_set_01.jpg [dostęp
23.04.2022], licencja: CC BY-SA 4.0.

Jeżeli na soczewkę skupiającą (Rys. 5, 6.) pada przyosiowa wiązka promieni równoległych
do osi optycznej soczewki, wówczas po przejściu przez soczewkę promienie te przecinają
się w jednym punkcie zwanym ogniskiem soczewki.

Rys. 7. W okularach korekcyjnych do korekcji krótkowzroczności stosuje się soczewki dwuwklęsłe

(rozpraszające).
Źródło: dostępny w internecie: h ps://pixabay.com/photos/glasses-eyeglasses-eyewear-book-5533238/ [dostęp 23.04.2022].
Jeśli przyosiowa wiązka promieni równoległych do osi optycznej przechodzi przez
soczewkę rozpraszającą (Rys. 7.), wówczas przedłużenia promieni wychodzących
z soczewki przecinają się w jednym punkcie, który nazywamy ogniskiem soczewki
rozpraszającej. Soczewka cienka ma dwa położone symetrycznie po obu jej stronach
ogniska. Środek optyczny soczewki to punkt wewnątrz soczewki leżący na jej osi optycznej
charakteryzujący się tym, że wszystkie promienie przechodzące przez ten punkt wychodzą
z soczewki bez zmiany swego pierwotnego kierunku. Ogniskową soczewki nazywamy
odległość ogniska soczewki od środka optycznego soczewki. Ogniskowej soczewki
skupiającej przypisujemy wartość dodatnią, a dla soczewki rozpraszającej - ujemną.
Ogniskowa soczewki zależy od promieni krzywizn ograniczających soczewkę i od
względnego współczynnika załamania światła materiału soczewki względem otaczającego
ośrodka.

Słowniczek
Ognisko

(ang. focus) - punkt układu optycznego leżący na osi optycznej, charakteryzujący się tym,
że promienie początkowo równoległe do osi optycznej po przejściu przez soczewkę
przecinają się w tym punkcie.
Ogniskowa

(ang. focal length) - odległość pomiędzy ogniskiem a środkiem soczewki mierzona

wzdłuż osi optycznej.
Oś optyczna

(ang. optical axis) - prosta przechodząca przez środki elementów optycznych

znajdujących się w układzie.
Promienie przyosiowe

(ang. paraxial rays) - promienie biegnące blisko osi optycznej.

zdolność skupiająca soczewki

(ang. optical power) - wielkość fizyczna równa odwrotności ogniskowej soczewki. Jej
jednostką jest dioptria, czyli odwrotność metra.
Grafika interaktywna (schemat)

Zobacz, by zrozumieć
Niniejsza grafika pozwoli Ci zastanowić się, jak działają soczewki wklęsłe stosowane do
korekcji krótkowzroczności. Przyjrzyj się jej uważnie, a następnie zastanów, jaki rodzaj
soczewek wklęsłych został zastosowany w tym przypadku.

Źródło: dostępny w internecie: h ps://pxhere.com/en/photo/1112692 [dostęp 23.04.2022],

h ps://pixabay.com/photos/newspaper-glasses-read-training-866520/ [dostęp 23.04.2022], h ps://pixabay.com/photos/camera-
lens-photography-431119/ [dostęp 23.04.2022], h ps://pixabay.com/photos/concept-document-focus-le er-18290/ [dostęp
23.04.2022], h ps://pixabay.com/photos/binoculars-sightseeing-tower-1607280/ [dostęp 23.03.2022].
Polecenie 1

Wykorzystaj zgromadzone do tej pory informacje i postaraj się uzasadnić odpowiedź na

następujące pytanie. Czy okulary wykorzystywane do korekcji wzroku „skupiają”, czy też
„rozpraszają”?
Polecenie 2

Słyszałeś o okularach progresywnych? Zawierają soczewki, które wykorzystuje się do korekcji

starczowzroczności i innych zaburzeń akomodacji oka. Sprawiają, że użytkownik korzysta
z jednych okularów zarówno do obserwacji bliży jak i dali. Jak to możliwe?
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Spośród zaprezentowanych soczewek wybierz soczewki wklęsłe.

    
Źródło: Politechnika Warszawska Wydział Fizyki, licencja: CC BY 4.0. Licencja:
h ps://crea vecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl.

Ćwiczenie 2 輸

Przed soczewką dwuwklęsłą wykonaną z materiału o współczynniku załamania 1,5 znajdującą

się w powietrzu umieszczono przedmiot w odległości mniejszej niż ogniskowa tej soczewki.
Spośród poniższych cech wybierz te, które charakteryzują powstały obraz.

 rzeczywisty

 pozorny

 obraz powstaje po tej samej stronie, co przedmiot

 prosty

 obraz nie powstaje

 odwrócony
Ćwiczenie 3 輸

Poniżej znajduje się fragment powieści Władcy much autorstwa Williama Goldinga:

(…) W związku z ogniskiem powstał jeszcze jeden problem. Jack nie miał go, czym rozpalić.
Wówczas, ku jego zdziwieniu, Ralf podszedł do Prosiaczka i wziął od niego okulary. (…)

Prosiaczek stal za Ralfem, otoczony morzem rozmazanych barw, kiedy ten klęcząc
ześrodkowywał lśniącą˛ plamkę˛. Ledwie błysnął płomień, Prosiaczek wyciągnął ręce i odebrał
okulary.

(…) Prowadził je wódz, biegnący równym krokiem, upojony swym zwycięstwem. Był teraz
prawdziwym wodzem. Zrobił włócznią parę pchnięć´ w powietrzu. W lewej dłoni huśtały się
Prosiaczkowe okulary z rozbitym jednym szkłem. (…)

Bliźniacy przypatrywali się temu z niepokojem, a Prosiaczek siedział z twarzą bez wyrazu,
odgrodzony świetlnym murem swej krótkowzroczności

Wskaż niedorzeczność występującą w tym fragmencie.

Ćwiczenie 4 醙
Janek jest krótkowidzem. Do korekcji swojej wady zakłada na nos soczewki okularowe
o promieniach krzywizny: -20 cm i -10 cm. Oblicz, ile wynosi zdolność skupiająca noszonych
przez chłopca okularów, jeśli wiadomo, że współczynnik załamania światła dla materiału,
z którego zostały wykonane jego okulary, wynosi 1,5.

Odp.: dioptrii.
Ćwiczenie 5 醙
Zbieżna wiązka światła pada na soczewkę dwuwklęsłą o zdolności skupiającej -10 dioptrii. Po
przejściu przez soczewkę wiązka ta staje się rozbieżna, a przedłużenia promieni przecinają oś
optyczną w odległości 40 cm od środka soczewki. Gdzie przecięłyby się promienie, gdyśmy
całkowicie usunęli soczewkę? Wynik podaj w stosunku do pierwotnego położenia soczewki.
Zapisz go w centymetrach w zaokrągleniu do cyfry jedności.

Odp.: cm.

Ćwiczenie 6 醙
Oblicz długość mniejszego z promieni krzywizn soczewki dwuwklęsłej o ogniskowej -0,5 m,
jeśli wiadomo, że iloraz tych promieni wynosi 0,8, a współczynnik załamania materiału,
z którego została wykonana 1,6. Wynik podaj w metrach z dokładnością do dwóch cyfr
znaczących.

Odp.: ⋅ 10 m.

Ćwiczenie 7 醙
Wyznacz promień soczewki symetrycznej, dwuwklęsłej wykonanej z materiału
o współczynniku załamania 1,6 znajdującej się w powietrzu, jeśli wiadomo, że zdolność
skupiająca tej soczewki wynosi -2 D. Wynik podaj w metrach z dokładnością do jednej cyfry
znaczącej.

Odp.: ⋅ 10 m.

Ćwiczenie 8 難
Symetryczna soczewka dwuwklęsła o promieniach krzywizny -10 cm wykonana ze szkła
o współczynniku załamania 1,5 jest zanurzona w roztworze NaCl o współczynniku załamania
1,6. O ile zmaleje zdolność skupiająca soczewki po wyjęciu z roztworu soli? Wynik podaj
z dokładnością do dwóch cyfr znaczących.

Odp.: dioptrii.
Dla nauczyciela

Imię i nazwisko autora: Ewelina Kędzierska

Przedmiot: fizyka

Temat zajęć: Soczewki wklęsłe i ich zastosowanie

III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres

Grupa docelowa:
rozszerzony

Cele kształcenia – wymagania ogólne

II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw
i zależności fizycznych.

Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Podstawa programowa
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
4) przeprowadza obliczenia liczbowe posługując się
kalkulatorem.
X. Fale i optyka. Uczeń:
18) rysuje konstrukcyjnie obrazy wytworzone przez
soczewki; stosuje do obliczeń równanie soczewki.

Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018

r.

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

Kształtowane kompetencje
kluczowe:
informacji,
kompetencje matematyczne oraz kompetencje
w zakresie nauk przyrodniczych, technologii
i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.
 Uczeń:

1. objaśnia, czym są i jaką rolę spełniają w optyce

Cele operacyjne:
soczewki wklęsłe,
2. wymienia rodzaje soczewek wklęsłych,
3. podaje konwencję stosowania znaków w przypadku
soczewek wklęsłych,
4. analizuje, jak zmienia się ogniskowa (zdolność
skupiająca) soczewki wklęsłej w zależności od
promienia jej krzywizny oraz współczynnika
załamania.

Strategie nauczania ISBE

merytoryczna dyskusja wprowadzająca, obserwacja,

Metody nauczania
podsumowująca rozmowa kierowana

Formy zajęć: dyskusja grupowa, praca indywidualna.

Środki dydaktyczne: tablica multimedialna lub rzutnik

soczewka rozpraszająca, świeczka, zestaw do

Materiały pomocnicze:
prezentacji doświadczeń z optyki

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Pierwszym celem, jak i kluczowym aspektem działań nauczyciela, jest wprowadzenie do

tematu i zaciekawienie uczniów poprzez odniesienie do życia codziennego, np.
opowiedzenie im o tym, gdzie w otaczającej ich rzeczywistości mogą spotkać soczewki
wklęsłe – pokazanie kilku przykładów w klasie – można tutaj pokazać na przykład
okulary krótkowidzów. Po takim wprowadzeniu uczeń powinien wiedzieć, że to, o czym
się uczy nie jest oderwane od rzeczywistości.
Nauczyciel rozpoznaje wiedzę wyjściową uczniów w kontekście realizowanego tematu
oraz nawiązuje do tej wiedzy w merytorycznej dyskusji wprowadzającej. Nauczyciel
prosi uczniów, by przypomnieli sobie podstawowe informacje na temat rozchodzenia
się światła oraz soczewek.

Faza realizacyjna:
 Konstruowanie wiedzy z zakresu nowego tematu:

– nauczyciel za pomocą zestawu do doświadczeń z optyki lub świeczki i soczewki

rozpraszającej pokazuje uczniom sposób powstawania obrazu oraz to, jak cechy tego
obrazu zmieniają się wraz ze zmianą odległości świeczki od soczewki,

– uczniowie wyciągają wnioski z zaprezentowanego doświadczenia i zapisują je

w zeszycie,

– nauczyciel prosi uczniów o odczytanie zapisanych wniosków i ocenia ich

poprawność,

– uczniowie korygują ewentualne błędy.

Kolejny etap lekcji obejmuje rekonstruowanie wiedzy uczniów:

– uczniowie na podstawie informacji uzyskanych od nauczyciela rozwiązują

samodzielnie zadania 1‐4;

– nauczyciel sprawdza (wspólnie z uczniami) rozwiązania zadań 1‐4,

– uczniowie dobierają się w pary wspólnie rozwiązują zadania 5‐6,

– nauczyciel podchodzi do każdej z par i sprawdza wyniki pracy.

Faza podsumowująca:

Nauczyciel przeprowadza z uczniami rozmowę, podczas której reasumuje

przedstawione w trakcie lekcji informacje. Uczniowie zadają pytania dotyczące
niejasnych kwestii. Odpowiadają na krótkie pytania nauczyciela dotyczące materiału
przedstawionego na bieżącej lekcji pozwalające na ocenę stopnia jego zrozumienia.

Praca domowa:

Zadaniem uczniów jest samodzielne rozwiązanie zadań 7‐8.

Zapoznania się w domu z załączoną do materiału grafiką interaktywną.

Wskazówki metodyczne
Z grafiką uczniowie mogą zapoznać się na początku
opisujące różne
lekcji w fazie wprowadzającej w celu sprowokowania
zastosowania danego
uczniów do dyskusji.
multimedium