r q i s

VAKıFLAR İÇİNDEKİLER
D#rgisl
XXLSayi
•

Doç.Dr. Ahmet AKGÜNDÜZ

ISBN 975-19-0164-2 Osmanlı Hukukunda Tahsisat Kabilinden Vakıflar ve
Fiatı: 25.000 TL KDV Dahil/20 $ Konuyla İlgili Kanunî'ye Takdim Edilen Bir Risale . . . . 5
SAHİBİ Nazif ÖZTÜRK
Vakınar Genel Müdürlüğü XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda
Adına Sanayileşme ve 1827'de Kurulan Vakıf İplik Fabrikası . . 23
Şener MACUN Dr.Mehmet Akif ERDOĞRU
SORUMLU Y A Z I İŞLERİ Ertugrul Gazi'nin Bilecik'teki Vakıfları 81
MÜDÜRÜ Y.Mimar Esin DEMİREL
İbrahim ATEŞ Vakıflar İdaresinin Günümüze Ulaştırdığı Bir
İNCELEME KURULU Ahşap Yapı Keşfi Osman Efendi Tekkesi 115
Şinasi AKBATÜ
İbrahim ATEŞ
İstanbul'un Kaybolan Camilerinden Sinan Ağa Camii
Prof.Dr.Bahaeddin
Tahtaminâre C^amii I29
YEDİYILDIZ
Saim SAVAŞ
Prof.Dr.Refet YİNANÇ Sivas'ta Büyük ve Küçük Ali Baba Zaviyeleri 133
Doç.DrAbdülkerim Prof.Dr.Semra ÖGEL
ABDÜLKADİROĞLU Şehzade Mehmet Camii'nin Dış Yan Sofaları 151
Mehmet NARİNCE Prof.DrYıIdız DEMİRİZ
TEKNİK YÖNETMEN Bilecik'de Orhan Gazi İmareti'nin Bugünkü Durumu
Sadi BAYRAM ve Süslemesi Hakkında Notlar 155
M.Semih İRTEŞ
Mehmet NARİNCE
Kasımpaşa Piyale Paşa Camii'ndeki Ahşap Üstü
TASHİH
Kalem İşleri 173
Şükran VELİOĞLÜ Yrd.Doç.Dr. Gülçin KÜÇÜKKAYA
Hüseyin BAŞKAYA Mimar Sinan Dönemi İstanbul-Belgrad Arası Menzil
Gülgün ERİŞEN Yapıları Hakkında Bir Deneme 133
Tülin DANACI Yrd.Doç.Dr.Abdüsselâm ULUÇAM
Yayınlanan yazılarda ileri sürü­ Irak'taki Mukarnas Kubbeli Selçuklu Türbeleri Hakkında 255
Doç.Dr.Haşim KARPUZ
len fikir ve beyanlardan yazı sa­
hipleri sorumludur. Trabzon'un Çaykara İlçesi Köylerinde Bulunan Bazı
Camiler 281
Makaleler kaynak gösterilmek Suzan BAYRAKTAROĞLU
kaydı ile iktibas edilebilir Eski Şehir ve Çevresi Halı-Kilim ve Düz Dokuma
Ön Kapak:: Yaygıları 299
Ertugrul Gazi'nin Türbesi Doç.Dr.Selçuk MÜLAYİM
(FoIo.Atxlülkerim ERDOĞAN) Türk Sanatı Araştırmacılığında "Köprülü Metodu"nun
Ön İç Kapak: Yeri ve Önemi 325
İstanbul, Eyüp. Sokul/u Külliyesi Doç.Dr.Müçteba UĞUR
(Foto: Sadi BAYRAM) Sülüs Hattında Dair Mühim Bir Risâle "Sülüs Yazısı
Arka Kapak : Rehberi" 335
Edime Selimiye Külliyesi Giriş l'ortali
Yrd.Doç.Dr.Nusret ÇAM
(Foto: Sadi BAYRAM)
İslanıda Bazı Fıkhı Meselelerin ve Mezheplerin Türk
Arka İç Kapak:
Cami Mimârisinı, Tesiri 375
Tekirdal Rüstem Paşa Külliyesi
(Foto: Sadi BAYRAM)
Dır.Ali AKTAN
Telefon (Ankara) Divanî Yazı 361
Prof.Dr.S.Yıldız ÖTÜKEN
311 34 63 - 324 48 16/ 233-238
BASILDIĞI YER: Bizans Duvar Tekniğinde Tektonik ve Estekik Çözümler 395
Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı
Mehmet TUNÇER
İstanbul 1990 Ankara Tarihi Kent Dokusu Koruma Geliştirme
Planlama Çalışmaları 4u
 ONSOZ

V
akıf düşüncesinin Türk toplumunda ve kültür tarihinde önemli ve canlı bir yeri
vardır.Sevinq ve üzüntülerin paylaşılması suretiyle sosyal hayatta mutluluğun yaygın
~ I hale gelmesinde bu düşüncenin büyük payı vardır. Birlik ve beraberlik ruhu içinde
insanların birbirine sevgi, saygı ve şefkatle bakmasında, yardımlaşma ve dayanışma
duygularının gelişip güçlenmesinde, sosyal somnlann giderilmesinde ve birçok zamrî
ihtiyaçlann karşılanmasında bu düşüncenin ürünü olan Vakıf müessesesinin katkısı büyüktür
Geçmişi görkemli, alanı geniş ve amacı yüce olan bu müessesenin ülke ve insanlık yararına
ortaya koyduğu eserlerle, medeniyet alemine kazandırdığı kültür varlığı, geçmişte ve
günümüzde vakıf yoluyla gerçekleştirilen faaliyet ve hizmetlenn nitelik, nicelik ve yüceliğini diie
getiren yaşayan tanıklardır Geçmişi günümüze getiren bu eserler, Vakıflar Genel
Müdürlüğü'nün aldığı komyucu tedbirler ve yüce milletimizin göstereceği yakın ilgi sayesinde
uzun yıllar ayakta kalarak Türk'ün tarihine tanıklık edecek ve yapılışlarındaki amaçlarla
varoluşlarındaki güç, zevk ve dehâyı dile getirecektir

Bu itibarla millî kültür varlığımızın önemli bir bölümünü oluşturan söz konusu vakıf âbide
ve eski eserlerin bakım ve onarımlarıyla fonksiyone edilerek korunmasına itina gösteren Genel
Müdürlüğümüz, gelirlerinin önemli bir kısmını bu gayeye ayırmaktadır Böylece vakıfların
temelinde yer alan ebedîlik ilkesi istikameVnde ecdat yadiğan eserlerin yaşatılmasına göster­
diği titizlik ve hassasiyeti ortaya koymaktadır.
Diğer taraftan, imkânları birleştirip ülke kalkınmasında kullanmanın önemine inanan Genel
Müdürlüğümüz, Vakıf varlığını günümüzün şartlarına ve modern işletmecilik anlayışına göre
değerlendirerek daha çok gelir sağlamak suretiyle daha çok hizmet sunmanın azim ve
kararlılığı içindedir. Bu şekilde, sunageldiği hizmetlerin miktar, çeşit ve kalitesini arttırarak,
Vakıf düşüncesiyle anlayışının toplumda canlı tutulmasına gayret göstermektedir Bunun için
yürütmekte olduğu muhtelif hayrı, sosyal, ekonomik ve kültürel faaliyetlerinin yanında yayın
hizmetleriyle tanıtma faaliyetlerine de büyük önem vermektedir Zira yürütülen çalışmalarla
sunulan hizmetlerin kamuoyuna duyumlmasında ve vakıf fikriyatının genç nesillere tanıtılma­
sında yayın faaliyetinin ne denli rol oynadığı bilinmektedir
Bu düşünce ve anlayışla devam ettirdiği yayın faaliyetlerinin bir bölümü olan "Vakıflar
Dergisi"nin 21.sayısını da siz değerli okuyucularının tetkik ve hizmetine sunmanın mutluluğu­
na ermektedir. Okuyucularımızdan gördüğümüz ilgi ve yazarlarımızdan gördüğümüz destekle
millî kültürümüze daha bir çok eserler kazandırmak ümidiyle değerli desteklerini esirgemeyen
ilim adamlarımızla derginin yayınlanmasında emeği geçen mesai arkadaşlarıma teşekkür eder,
saygılar sunarım.

Şener MACUN
VAKIFLAR GENEL MÜDÜRÜ

T.VAKIFLAR BANKASI
YÖNETİM KURULU BAŞKANI
 OSMANLI HUKUKUNDA
TAHSİSAT KABİLİNDEN VAKIFLAR
VE KONUYLA İLGİLİ
KANUNÎ'YE TAKDİM EDİLEN BİR RİSÂLE

Dcx^.Dr. Ahmci AKGÜNDÜZ

1. KONUNUN TAKIJIMI VE TARİFİ. Hini belli bir hayır cihetine vakıf adıyla tahsis

M
etmeye Osmanlı hukukunda tahsisat kabilin­
ülk bir (lynı, devamlı bir şekilde Al­
den vakıflar denmekte eski fıkıh kitaplannda
lah'ın mülkü olmak üzere temlik ve
ise irsadî vakıflar başlığı altında konu tetkik e-
temellükten men etmek ve menfaatle­
dilmektedir. Konunun menşeine girmeden
rini Allah'ın kullarına tasadduk etmek ' şeklin­
önce bu tabirlerin kısa da olsa açıklanması
de tarif edilen vakıf muamelesi, özellikle Os-
gerekir. İrsad. kelime anlamı itibariyle gözet­
manlj Devleti zamanında yeni bir mânâ daha
mek ve hazırlamak demektir. Hukuk terimi
kazanmıştır. Diğer bir ifadeyle, İslûm huku­
olarak ise, devlet hazinesine (bcytülmala) ait
kundaki tarife g()re kurulan vakıfların konu
bir malın, kuru mülkiyeti (rakabesi) yine dev­
cihetiyle bir istisnası olan değişik bir vakıf tü­
lete kalmak şartıyla, sadece medeni ve hukukî
rü ortaya çıkmıştır. Bilindiği gibi vakıf mua­
semerelerinin (ntenâfiinin), devlet yetkililerin­
melesinde konu ile alâkalı en önemli şan.
ce, hukuken devlet hazinesinden istihkakı bu­
vakfedilecek bir malın, vakfedenin mülkü ol­
lunan bir cihete tahsisinden ibarettir. Devlet
ması gerekir şeklindedir. Buna göre sultan vo-
yetkililerinin yaptığı bu tahsis, hak sahipleri­
ya yetkili bir devlet adamının, mülkiyeti dev­
nin göz.etleyedurdukiarı ihtiyaç yolunda dur­
lete (mîrîye) ait olan birşeyı vakfedcmemcsi
duğundan bu isimle anılmıştır . Osmanlı hu­
gerekir. Halbuki Osmanlı Devletinden önce
kukunda ise miri araziden ifraz edilerek Sul­
Evyubîler'den itibaren bütün İslâm aleminde
tanlar veya izn-i Sultanî ile diğer devlet yetki­
ve Osmanlı tarihi boyunca, devlet reisi yahut
lileri tarafından belli bir cihete tahsis edilen
yetkili bazı kimseler devlete ait mîrî jrazinin
arazilere tahsisat kabilinden vakıf araziler
şer'î ve örfi gelirlerini yahut tasarruf hakkını
denmektedir. Aslında uhsis edilen, arazinin
belli hayır cihetlerine vakıf adıyla tahsis et­
kuru mülkiyeti değil: cişür, bedel-i öşür ve
mişlerdir. Acaba bu istisnaya nasıl cevaz veril­
benzeri vergi ve kira bedeli gibi gelirlerdir.
miş ve Osmanlı hukukunda bu konu nasıl i -
B<>yle bir vakıf bizim anladığımız mânâda bir
züh edilmiştir? Bu araştırmamızın konasunu.
vakıf olmadığı için bunlara gayr-ı sahih vakıf
bu sorunun cevabı ve bu konuyla ilgili olarak
da denmiştir. Ancak hu tabirden, hukukî açı­
Kanunî Sultan Süleyman'a takdim edilen bir
dan geçersiz mânâsı ka.sdcdilmcmektedir. Fa­
Risale (monografik eser) teşkil edecektir. sit vakıf mânâsı da sıizkonusu değildir. Belki
Devlete ait bir arazinin eski tabirle menâ-

1 ManJin. Ebul-UU. Hukuki Tatamılıye-ı Anu llülaıatan. İıunbul l . m »h. l.VU: Suyuli. CelalikWin.
En-N»klû1-Me«ur R Cevazı fCabzı l-Ma lumi Min Gayr ı Huzur. Sül.Kûlp.l.»U İsunail Bfil. No:678. V r t 225 vd.
6 Doç.Dr. Ahmet AKGÜNDÜZ

bu tabir, tahsisat mahiyetindeki vakiilann bir
ismi ve sembolü olarak kullanılmakta ve vakıf
muamelesinin konusunu teşkil eden malın,
tahsisi yapanın mülkü olmadığına i^ret et-
mektedir^
2. TAHStSAT KABİLİNDEN VAMFIA-
RIN MENŞEİ
Osmanlı hukukundaki tahsisat kabilinden
vakıflar "hilafetin yerine saltanann ı;eçifinin ve
İslâm kamu hukukundan sapı§m bir sonucu"
değildir. Maalesef, hem muasır Türk ilim a-
damlanndan bazıları hem de batılı ilim adam-
lan, uhsisat kabilinden vakıflann şer1 dayana­
ğını açıklarken meseleleri birbirine karıştır­
maktadırlar. Bu sebeple evvela tahsisat kabi­
linden vakıfların hukukî dayanağını oluşturan
bazı şer*î meseleleri özetlemek mecburiyetinde
kalacağız.
Birincisi; Hanefller dışındaki diğer İslâm
hukukçulan. bazı görüş aynlıklan bir urafa
bırakılırsa, savaş yoluyla elde edilen arazilerin
"müslûmanlara vahf arazi" olacağını belirt­
mişlerdir. Buradaki vakıf tabirinden kasıt, an­
ladığımız mânâda vakıf meflıumu değildir.
Belki buradaki vakıf, Osmanlı Devletinin uy­
guladığı mîri arazi rejimine ve özellikle mîrî a-
raziye ait gelirierin belli bir hayır cihetine
tahsisi demek olan tahsisat kabilinden vakfa
çok benzemektedir. Arazi temlik ve temellük­
ten alıkonulmakta ve işletilerek yahut işletti­
rilerek elde edilen gelirleri Müslümanlara
tahsis edilmektedir. Yani devlet, savaş yoluyla
fethedilen araziyi "Müslümanlara vakıf adıy­
la kamuya tahsis etmektedir. Bu anlayış her
ne kadar tatbik sahası bulamamış ise de tah­
Arazi Kanunnamesi, md. 4, Akgiindüz, Ahmet. Mukayeseli İslam Ve Osmanlı Hukuku Külliyatr, Diyarbakır 1986,
sh.684; Suyuti, En Naklü'l-Mestur, Vrk. 225; Ali Haydar, Tertibü's- Sunûf Fı Ahkami-l Vakıf, md 92 ve şerhi.
sisat kabilinden vakıfların ilk miman olan
Nureddin Eş-şehid ve Selahaddin Eyyubî, ko­
nuyla ilgili fetvayı bu görüşü esas alan Şafiî
Hukukçusu İbn-i Ebi Asrun'dan almışlardır"*.
İkincisi; İslâm hukukundaki bütçe prensip­
leri de uhsisat kabilinden vakıflar için müsa­
ittir. Hatta bir yerde âmirdir. Zira Osmanlı
Devletinin bütçesinde Tanzimat'a kadar, te­
meli İslâm hukukuna dayanan dört ayn bütçe
mevcuttur. Bunlann gelirleri ve harcama fa­
sılları ayn ayrıdır. Bu dört ayn beytülmaldan
ikincisi b^ülmal-ı haraçtır. Yani haraç, cizye
ve benzeri gelirlerin toplandığı beytülmaldır.
Bunlann harcama fasıllan; köleler, borçlular,
gaziler, muhtaçlar, garipler, askerler, memur­
lar, âlimler, hâkimler, yollar ve benzeri hayır
cihetleridir. Devlet bu beytülmala ait gelirleri
zikredilen fasıllara dağıtabileceği gibi bu ge­
lirlerin kaynağını teşkil eden harad arazinin
menfaatlerini belli bir hayır cihetine tahsis de
edebilir. Devamlı olarak uhsis ederse, bu
tahsisat kabilinden vakıftır. Bilindiği gibi, mîri
arazi de aslında haracî arazidir. Osmanlı hu­
kukundaki tahsisat kabilinden vakıflann asıl
menşeini bu mesele oluşturmakudır'*. Hatta
Kanunî Sultan Süleyman zamanında tahsisat
kabilinden vakıflann meşrûiyetini müdaafa e-
den Dede Halife Şehzade Mustafa'ya ithaf et­
tiği eserini bu meseleye tahsis etmiştir^.
Üçüncüsü Eyyubîler zamanında vakıf adıy­
la tahsis yapılıncaya kadar bu çeşit vakıflann
fonksiyonlannı ikta' müessesesi ifa etmiştir.
Devletin tasarrufundaki bir arazinin rakabesi-
ni (temlîken ikta') yahut menfaatlerini (istiğ-
lâlen ikta'), beytülmaldan istihkakı bulunan

Biraz sonıa metnini takdim edeceğimiz Risale. Sai. Kütp. Reyt Ef. No: 115Z Vıt. 192/B; Ebüssuud, Mecmua-i
Kavanin. Söl. Kûtp. Canıllah, No: 968, Vrk. 10.

Dede Halife. İbrahim b. Rah5İ(973 H.). Risale R Emvali BeytUnul ve Aksamiha ve Ahkâmiha. Sül. Kütp. Esad Ef.
No: 3560. Vrk.1-20; Hamevi Ahmed, EI-Es iletû-l-Manefiye. Eıad Ef. No: 115Z VrkJO/A; Sudi. Sûteyman, Defter i
Mukiesid, İstanbul 1307, c.l, sh.62 vd.

Dede Halife, Vrk, 1-20.

 OSMANLI HUKUKUNDA TAHSİSAT KABİLİNDEN VAKİFLAR
bir cihete tahsis edilmesine i k u ' denmektedir.
Mahiyet itibariyle tamamen tahsisat kabilin­
den vakıflara benzeyen bu tasarrunann onlar­
dan tek farkı süreli oluşudur. Rahmetli A l i
Himmet Berki Hocamızın ilk irsadî vakıf dedi­
ği Emevî Halifesi Melik Abdülmelik urafın-
dan Şam'daki Emeviye Camiine yapılan tah­
sisler de vakıf değil ikta'dır. Ancak cami,
mescit ve benzeri yerlere yapılan ikta'lann ip­
tali caiz görülmediğinden ve dolayısıyla süre­
siz hale geldiğinden tamamen irsadî vakıf hali­
ne gelmiştir. Yoksa verilen kaynakta Tarihçi
Aynî meseleyi ikta' olarak açıklamakladır^.
3. TAHSİSAT KABİLİNDEN VAKIFLA­
RIN GELİŞMESİ
Biraz sonra metnini vereceğimiz Risale'-
den daha iyi anlaşılacağı gibi, yukarıda zikre­
dilen gerekçelerle ilk olarak Eyyubî Devletinin
meşhur devlet adamlan Nureddin eş-Şehid ve
Selahaddin Eyyubî tarafından İbni Ebi Asrun-
'un fetvasına dayanılarak XILasnn ikinci yan­
sında temeli atılan tahsisat kabilinden vakıf­
lar, zamanla bütün islam dünyasına yayılmış­
tır. Osmanlı Devleti kurulduktan sonra bu çe­
şit vakıflann da diğer vakıflar gibi çoğaldığı
bir vakıadır. Ele geçiremediğimiz ve Dede
Halife'ninkine benzediğini sandığımız Molla
Hûsrev'in konu ile ilgili Risalesinin tesiriyle
olacak ki Fatih Sultan Mehmet, şer'î sınırların
dışına çıkan irsadî vakıfları iptal etmek üzere
ferman bile çıkarmıştır. Fatih'in tıpkı Çerkez
Sultan Berkuk'un 1382 yılında yaptığı gibi,
beytülmaldan istihkakı bulunmayan cihetlere
yapılan ve gayr-ı sahih tahsis denen irsadî va-
kıflan iptal etmek istediği fermandan anlaşıl­
makladır. Bunu tamim etmek yanlıştır . I I .
Beyazıt, Yavuz ve Kanunî zamanında şeyhülis-
6 Aynl, Mahmud b. Ahmed(855 H.), İkdül-Cûman Fi Tarihi Ehli'E-Zaman. Sül.Külp. GülnO; Sultan, No: 6Z c.l, Vrk.
408/A: Mimınet. İsUnula Vakıf. İlahiyat Fak. Der. Sayı: 1-4. sh.l-Z
7 Sın ıMi. En Naklü'l-Mcslur. Vrk. 21(< vd.: İnalcık. Halil. Bursa Şcr'iye Sicillerinde Falih Sultan Mehmet'in
Fermanları, Belleten. XI/44. sh.70:-70.-<.
8 Sûl. Kütp. İsmıhan Sultan. No: 223. Vrk.l08/A.
9 EbuMUüd. Felivi. İsmıhan Sultan. No: 223. Vrk.280. 108/B.
7
lamlık yapmış olan Zembilli Ali Cemali Efen­
di (v.1526) de irsadî vakıflara pek taraftar de­
ğildir. "Sultan vaiaflan -ki mîrî arazi denir • ga­
ziler arasında mahfuzdur. Ol dahi beytûlmalm-
dır, vakıf olmaz, meğer ser'an satılıp temlik o-
lunup vakfedeler" demişse de "zamanın âlim­
lerinin fetvası ile onlara kanıüamaz" diye fet­
va vermiştir*.
Osmanh hukukunda devletin kurduğu tah­
sisat kabilinden vakıfların, müessese olarak
yerleşmesi Kanunî Sultan Süleyman devrinde
olmuştur. Bu dönemde Osmanlı Devletinin
tahsisat kabilinden vakıflar karşısındaki tutu­
munu iki açıdan değerlendirmek gerekir:
Birincisi; Anadolu ve Rumeli'deki tahsisat
kabilinden vakıflann meşrûiyetini, Osmanlı hu­
kukunun mimarlanndan olan Ebussuud ve
benzeri âlimler açıklamışlardır. Ebussuud'a
göre "Fatih 'in kendi in^a ettirdiği medreselerine
ait vakıfların çoğunluğu karyeler ve mezralar(-
tahsisat kabilinden vakıflar)dv. Gelirleri cizye
ve arazinin çift akçesi adma alman harac-ı
muvazzafulır ve öşür adma alman harac-ı mu-
kasemesidir. Bunların hepsi beytülmal-ı haraca
aittir. Vakıfların şartlarına itibar edilmez. Âlim­
ler haracın harcama fasıllanndandır. Ayasofya
evkafı ise sahihdir. Beytûlmalla alâkası yok­
tur'^. Bu arada Dede Halife'nin adı geçen Ri-
salesi'nin de aynı mak.satla yazıldığını tekrar
edelim.
İkincisi; Mısır ve diğer îslâm ülkelerindeki
eski tahsisat kabilinden vakıflara karşı Os­
manlı Devletinin takındığı uvırdır. Mesela
Mısır'daki irsadî vakıflann miktan en az İstan­
bul'daki kadardır. Mısır'daki bu çeşit vakıfla­
nn aşın derecede anması üzerine, bazı vezir-
8 Doç.Dr. Ahmci AKGÜNDÜZ

leri Kanunî Sui(an Süleyman'a müracaat ede­ KT-TE•YİD•^Ü•l.-Al.İ^TF l.İ'I.-i:VK.\Kİ'-

rek Mısır'daki irsadî vakıfların iptal edilmesini
istcmişlerse de. Kanunî bu teklif üzerine Mı­
sır'a şöyle bir teklif göndermiştir: ' İslâm hu-
kukundald dört mezhepten birisi irsadî vakıfla­
rın caiz olduğunu söylerse, bu ^prüşe uyulmalı-
dw ve bir tek mezhebe göre dahi sahih kabul e-
dilen vakıf iptal edilmemelidir ^^.
Kanuni'nin bu fermanı üzerine zamanın
İslâm hukukçuları, tahsisat kabilinden vakıfla­
rın meşruiyetini açıklayan Risaleler yazmak ü-
zere kaleme sarılmışlardır. Bunlardan eserle­
rini Kanunî'ye takdim eden iki büyük hukuk­
çuyu zikredebiliriz. Birinci.si, Hanefi Hukukçu­
su İbn-i Nüceym'dir ve eserinin ismi Et-Tuh-
ferü'l-Mardiyye Fil-EvkaflIMısrtyye ' şeklinde­
dir". Diğeri ise araştırmamızın konusunu teş­
kil eden Ri.sale'dir. Şimdi de tahsisat kabilin­
den vakıfların mcşrûiyci dayanaklarını ve Ka­
nunî'ye kadarki tarihçesini anlatan bu değerli
eserin orijinalini ve Türkçeslni verelim.
L-MISRİ\TE
Şeyh, İmam, Allamc, EbuM-İşrâk Necmud-
din Muhammcd cl-Gaylî eş-Şafiî diyor ki:
Şcr-i şerifin hamclclcri olan ilim adamları­
nı yücelten; onların erişilmez şan ve şeref
lambalarını yükselten; ilim adamlarına aıi va­
kıfları ve lahsisaıı ipıâl ve lezyilıen koruy;in;
zamanın Süleyman'ının devletini devam cııı-
rerck ilim adamlarının desleğini artlıran ve i-
lim adamları için onu bir scd yapan; ilim a-
damlarına zarar vermek isic\cjılcıi)) kridj
planlarını D E V L E T - I A L İ Y Y E ' n i n şevkeı ve
satveliylc engelleyen A L L A H ' a haitıd ol'^un,
Şehadet ederim ki .Allah'tan b;ışka iiSlı ypk-
lur, o leklir, onun ortağı yokiur. Oyle bu ş e -
hadetle ki ontc kendi / a l ı n a sahil o l m u ş , i-
kinci olarak meleklerini şahit g o s i e r m i ş vc u-
çüncü olarak da ilim acIaınJarını şalıif olarak
/.ikrctmişiir. Böylece ilim adamlarına verdiği
•jcref ne kadar değerlidir. Y i n e ş e h a d e i ede­

4. ŞAFİÎ HUKUKÇUSU EL-GAYTİ'NİN rim ki, Seyyidimi/. .Muhanımed ( S . A . \ ' ) 0'r,un

KANUNÎYE TAKDİM FTTİĞİ RİSALPrSİ kulu vc resulüdür. Asliyanın efendisidir. İlim

adamlarının rütbesini .sununla açıklamıştır:
Osmanlı hukukunda tahsisat kabilinden
•Âlimler pıy^diııhcrlcnn Diirasçılandır '. Duala­
vakıfların bir hukuk müessesesi olarak yerleş­
rın başında, nıüslümanlara ait hcyiülmaMan
mesine vesile olan bu değerli- Risale'nin yaza­
fazilet vc ilim sahibi olup da m u h ı a ç durum­
rı bir Şafiî hukukçusu olan ve Kanunî'nin yu­
da bulunanlara maaş (ata) lahsis eden ve b ö v
karıda zikredilen fermanı Mısır'a gönderildiği
lece kendinden sonra gelen devlet adamları­
zaman Ezher'in ileri gelen hukukçularından
na, âlimlere vc diğer hayır cihetlerine vakıllar
sayılan Muhammcd h.Ahmed{v.984 H.) El-
yapmaları için bir çığır açan Ömer'ül-Faruk
Gaytî'dir. Eserinin ismi 'Eı-Te'yidatü'l-Aliyye
gelmektedir. Bu usul yeryüzünün kıyameıi ko­
Li l-Evkafı l-Mısriyye =Mısır Vakıjlan Lehinde­
pup da üzerindekilerin Allah'a d ö n e c e ğ i za­
ki Yüce Scncı Ve Teyitlerdir. İstanbul Süley-
mana kadar devam edecek olan güzel bir ÇK
maniye Kütüphanesi, Rcşid Efendi bölümün­
ğırdır.
de No: 1152, Vrk.l90-197'dc kayıtlıdır. Bu
kıymetli eser Arapça yazılmışıır. Orijinalinin Allah'a hamd ve peygamberine salaııan
Türkçe tercümesi aynen şöyledir: (Mcdih vc sonra;
vasıf kısımları kısmen kı.saltılarak).
Yüce Allah Hz. Muhammed'in şeriatını

ttamcvi. f.l P.s j|cıü l llancfiye. Vrk.\2<> vd.; HI Mehdi. Muhammcd cl-Ahha.si. RvSafveluM Mehdiye Fi
Irmdi'l-Arazı l-MısriyycrF.l-f-ctitvil içinde), c.2, sh.W>.

Sülcymanıvc Kütüphanesi, «jehıı .Ali Pa^. No: 7S2. Vrk.l6vd.

 OSMANLİ HUKUKUNDA TAHSİSAT KABİLİNDEN VAKIFLAR
mûslümaniann hak üzerinde daim ve kaim
olmaianna vesile kılmıştır. Allah'ın emri yani
kıyamet gelinceye kadar müslümanlara, Allah­
'ın rahmetinden mahrum olan muhulidcri za­
rar veremeyecektir. Hz. Peygamber, insanlara
bağışlanan ilim nimetinin elden alınmayacağı­
nı şu sözleriyle haber vermiştin "Allah kuUa-
mun elinden alarak ilmi onadar. kaidırmaz;
ancak âlimleri ortadan kaldırarak ilmi de yok
eder. Hiç âlim kabrutyutca da msanlar cahilleri
kendilerine biqtaa ederler; sorutan sorulara bil­
meden fetva verirler; hem kendileri saptarlar,
hem de bankalarım sapılırlar". Bu sebeple
âlimlerin rütbesi dünya ve ahirctie daima yü­
cedir. İnsanların merdidirler. Bütün devletler­
de ve ilk asırlarda özellikle de Mcvlânâ, En
büyük imam. En Şerefli Hakan, Dinin Muzaf-
fcriycti İçin Çalışan, İslâmm vc Müslümanla­
rın Aziz Olmalan İçin Cihad Eden, İsyancı
Ve İnatçıların Yoltçdicisi, Müslümanlarm Sı­
nırlarının Hamisi, Adaleti Hakkıyla İcra E-
dcn. Mazlumun Hakkını Alan, "Sultan Yeryü­
zünde Allah 'uı Gölf^csidir" hadisinin MA-sada-
kı, Sahabelere Nasip Olmayan Fetihler Ken­
disine Nasip Olan; Varlığı insanların din, i -
man, vakıf, nzık, namaz ve benzeri şeylerinin
emniyet vesilesi, Haremeyn-i Şerifeynin Hâdi-
mi SULTAN-1 MUZAFFER SÜLEYMAN
HAN zamanlarında ilim adamları hep ikrama
mazhar olmuşlardır. Onun ilim adamlarına,
talebelere, Kur'an hafı/lanna vc saireye olan
hayır vc sadakaları, vakıfları, medreseleri vc
tekyclcri tıpkı şerefli ecdadı gibi devam et­
mektedir. O daha fazlasını yapmış, Anadolu,
Hicaz, Mısır ve Kahire'ye kadar mücsscsat-ı
hayriyesi ulaşmıştır. Bütün bunlar sebebiyle
âlimler, talebeler, fakirler ve salihlcrin hayır
duabrını almıştır.
Şu anda bir haber yayıldı ki, kalpler bu-
ruklaştı, insanlan üzüntüye gark etti, himmet­
leri köstekledi. Duyulduğuna göre âlimler, ta­
lebeler vc kurralara ait vakıflar vc tahsisatlar
iptâl edilmek üzercymiş; eski devlet adamlan-
nın ve yctkiiililerinin bcytülmaldan tahsisat
9
şeklinde yaptıkbrı vakıflar sahih degilmiîj; sa­
hih kabul edilse bile haraç vergisine tâbi tu
tulacakmış; konuyla ilgili olarak Padişahın
fermanı(!nersum-ı şeriO ve şeyhülislamın fet­
vası gelmiş. Ancak şu kalpleri tatmin edici bir
haberdir ki Büyük Hünkâr ve Şcfcrli Hakan
fermamnda şöyle buyurmuş: 'Haneftkrce caiz
fföralmese bile, diğer üç mezhebin (Şafii Hanben
ye Afalikî) imamlarından birisi, tahsisat kabilin­
den vakıfların sahih oldu^nu ve bu çeşit vakıf­
ların haraca lâbi olmadıfjpıt söylerse, hu f>örüşe
uyulacaktır. Ve sözkonusu mezhebe vpre verilen
mahkeme kararlarına itibar edilecektir ". Bu
fermanı gönderen Hakan a\Tica âlimlerden bu
konunun izah edilmesini ve meseleyle alakalı
tercih edilen görüşlerin açıklanmasını istemiş.
Bu fakir de bu talep ûierine şu risalesini ka­
leme almıştır
Şurası bilinmelidir ki beytülmal arazisin­
den medreseler, hastahaneler ve belli şahıslar
gibi hayır cihetlerine yapılan tahsisat kabilin­
den vakıflann menşei. Adil Hükümdar Nu-
reddin Eş-Şehid devrine dayanır. Nureddin
Eş-Şehid, fakirler vc zayıflann halifelere ve
hükümdarlara ulaşmalan ve haklannı almala-
n zor vc imkânsız olduğundan dolayı, bcytül­
maldan istihkakı bulunanlara hakları kolaylık­
la ulaşabilmesi için istihkak sahiplerine yar­
dım olsun diye ilk defa tahsisat kabilinden va
kıflan ihdas eden zattır. Ondan önce bu çeşit
bir vakıf vaki değildir. O kadar fazla vakıf
yapmıştır ki kendisine şöyle bir teklif götürül­
müştün "Hâkimiyetin altındaki beldelerde hu­
kukçular, fakirler, sufiler ve kurralara ait çok
sayula hayrât ve gelir f^etiren mallar var. Şu
anda cihad için ve askerlerin masrafları için
onlardan yararlansan iyi olur ". Bu teklife öf­
kelenen Nureddin şöyle cevap vermiştir: "Val­
lahi ben onlann yüzü suyu hürmetine zafer ü-
mit ediyorum. Siz içinizdeki zayıflar hümmine
nzıklandmbyorsunuz. Ben döşe^mde uyurken
hedefi fofmayan oklarla benim yenme savaşan
bir f^urubun tahsisatım kesip de, sadece beni
KûrdûKa zaman bozan isabet eden hazan hedefi
10 Doç.Dr. Ahmet AKGÜNDÜZ
şa^m oklarla savadan bir gruba nasü onlaruı
haklaruu vereyim? Sonra bunların beytülmal-
dan paylan vardır, paylarını veriyorum; isıih-
kaklaruu nasü kesebilirim?" Tarih-i Hama'nın
yazan bunu zikretmiştir. Sonra da bu hayırlı
hizmeti Adil Hükümdar Sultan Selahaddin b.
Yusuf b. Eyyub devam ettirmiştir. Beytülmal
arazisinden bir kısmmı âlimler, suftler, fakir­
ler ve zayıflar ve Hz. Peygamber'in neslinden
gelenlere tahsis etmiştir. Nureddin Eş-Şchid
Şam'da bir çok beytülmal arazisini hayır ci­
hetlerine vakfetmiştir. Selahaddin Eyyubî ise
Kudüs ve Mısır'da fıkıhçılara medreseler, Sai-
düs-Sa'd'de sufılere hânkâh vakfetmiştir. Ne­
sillerinden gelen melikler de onlara çeşitli va­
kıflar vücuda getirmişlerdir.
Nureddin Eş-Şehid ve Selahaddin-i Ey-
yubî'den önce tahsisat kabilinden vakfı kimse
yapmadığı için, her ikisi de ilk bu mânâda
vakfı yaparken Şafl! Âlimlerinden İmam İbni
Ebi Asrun'a meseleyi sormuşlar, o da caiz ol­
duğuna dair fetva vermiştir. Nureddin Eş-Şe­
hid İslâm hukukuna vâkıf ve Hânefl olmasına
rağmen onun fetvasını esas almıştır. Mecma-
ül-Ahbab'ın müellifi ve diğer zatlar bunu
nakletmektedirler, Şafiîlerin fetvasıyla yetinmiş
ve onu daha hayırlı görünce onlann fetvala-
nyla amel etmiştir. Mecmaül-Ahbab'm müel-
liflnin beyanlan zahiren Hanefilerin buna ce­
vaz vermediklerini hi.sscttiriyor. Halbuki Ha­
nefî Hukukçusu Muhakkik İbnül-Hümam ko­
nuyla ilgili sorulan soruya verilen cevapta -
"Devlet reisinin (imamın) müslûmanlarm ihti­
yacı bulunduğu zaman böyle bir tasarrufta bu­
lunabilecekti" söylediği gibi Felhu'l-Kadir ad­
lı eserinde Eşref Barsbay'm beytülmal arazisi­
nin âmme maslahatı bulunduğu zaman bey-
tülmalın vekili olan devlet yetkilisi tarafından
satılıp satılamayacağını sorması üzerine caiz
olduğuna dair fetva verildiğini nakletmekte­
dir. Kadihan fclâvâsından da nakilde bulun­
maktadır.
İbn-i Ebi Asrun'un tahsisat kabilinden va­
kıfların caiz olduğu hususundaki fetvasına ilk
dönem (mütekaddimin) ve son dönem (müte-
ahhirin) hukukçulanndan çoğu muvafakat et­
mişler ve benzeri fetvalar vermişlerdir. Ebu-
bekr eş-Şasi (Şafiî), Gazalî'nin talebesi İbn-i
Türkmen; bunlardan sonra gelen tabakadan
ibni Ebi Asrun'un muâsın Kemal İbn-i Yu­
nus, Kitabü'l-Hadi'nin sahibi Kutb en-Nişaburî
bunlar arasındadır. Bunlara İbnüs-Salah(bü-
yük hadisct ve Şafiî mezhebinin mutemet hu­
kukçusu) muvafakat etmiş, Sultanü'l-ulcmâ
Şeyh İzzüddin İbn-i Abdüsselam Şafii mezhe­
binin mutemet hukukçusu İmam Muhyiddin
Nevevi de müsbet mânâda fetva vermişlerdir.
Nevevî'nin fetvası avncn şöyledir(Fetâvâdan
naklen): "Mesele: Sultan heytülmala ait bir a-
raziyi veya başka birşeyi satm alıp, medrese,
hastahane, ribat, hankâh, zaviye, salih bir kişi,
kendi zürriyeti veya fakirler gibi müslûmanlarm
maslahatları için vakıf yapmak sahih olur. Bu
da o gruba dahildir". İbnür-Rifa'da "Ganime­
tin Taksimi" bahsinde Şafiî mezhebinde bu çe­
şit vakıflann yani devlet reisinin beytülmat
dan yaptığı vakıflann sahih olduğunu naklet­
mektedir. Allame Scladinsi de mezhepte ter­
cih edilen görüşün bu olduğunu nakletmekte­
dir. Irakî'nin Kavaid adlı eserinde, zikredildiği-
ne göre malikilcre göre de durum böyledir.
Zcrkeşi El-Hadim adlı eserinde devlet reisi­
nin heytülmala ait olan araziden bir kısmını
belli bir gelirleri olmayan mücahitler, eğitim,
fetva ve öğretim için kendisini adayan şeriat
âlimleri gibi maslahat bulunan hayır cihetleri­
ne vakıf yapabileceği nakledilmektedir. Bu çe­
şit bir vakıf görüş aynhğı olmaksızın sahihdir.
Zira beytülmal bütün müslûmanlarm malıdır;
vakıfda da onlara raci bir maslahat mevcut­
tur. Caiz olması gerekir. Ancak Zerkeşî belli
şahıslara yapılan zürrî vakıflan caiz görmez.
Rafiî ve Nevevi de Irak arazisinden bahseder­
ken şöyle demektedirler: Bugün devlet reisi
istese ganimet arazisini Hz. Ömer'in yaptığı
gibi vakfedebilir. Ancak ivazlı yahut ivazsız o-
larak gazilerin gönlünü alması gerekir. Bunia-
nn izahlanndan anlaşılan bütün müslümanla-
ra yapılan yani kamu amaçlı vakıflann caiz
 OSMANLI HUKUKUNDA TAHSİSAT KABİLİNDEN VAKİFLAR
olduğudur. Halbuki Ibnür-Rif a ve Kamuli'nin
dediğine göre, İmam Şafiî'nin beyanları hem
özel hem de Icamu amaçlı olsun bu çeşit va­
kıfların kayıtsız caiz olduğunu göstermektedir.
İbni Ebi Asrun'un tercih ettiği ve tatbikatta
uyulan görüş de budur. İleri gelen hukukçula-
nmıza göre, arazi savaş yoluyla feıhedildiğin-
de -Mısır arazisi gibi- meşhur görüşe göre bu
ganimet sayılır, gaziler ona mâlik olurlar, la-
sarrufda bulunurlar, mirasçılarına intikal e-
der, bu çeşit arazide zilyetlik mülkiyetin delili
sayılır, iktisab sebebinin ve intikal sebebinin
açıklanmasına gerek yoktur. Zilyetlik, vakıf ve
mülkiyet davalarında şerl delildir. Gazilerin
öldüğü yahut mirasçılarının öldüğü ve arazi­
nin de beytülmala intikal etliği farzolunsa,
devlet reisi de bu mahiyetteki bir araziyi müs-
lümanlara vakfetmek istese, kendisine engel
olmak isteyenlere Hz. Ömer'in Irak'taki tatbi­
katı ile cevap verebilir. Zerkeşî de El-Hadim
adlı eserinde bu görüşü te'yid etmiştir.
Türk Bahri Memlükleri (Kılavunlular)
(1250-1382) zamanında gelen melik ve emir­
lerin çoğunluğu beytülmal arazisinden medre­
selere ve benzeri hayır cihetlerine vakıflar
yapmışlar ve asnn âlimleri (Sübki, iki çocuğu,
Zimelkâni, İbn-i Adlân, İbn-i Merhal, İbn-i
Cemaâ, Bûlkinî, Ezrui ve Zerkeşî gibi) de sa­
hih olduğuna, bunların irsadi vakıflar kabilin­
den bulunduğuna ve ilim adamlarının bunlar­
dan yararlanabileceğine fetva vermişlerdir.
Ancak daha sonra iktidara gelen Çerkez Me­
liki Sultan Berkuk 730/1382 yılında bu çeşit
vakıfları iptal etmek istemiş ve bunların bey-
tülmaldan hile ile ahndığmı, beytülmal arazi­
sinin yansının vakıf olduğunu iddia etmiştir.
Meselenin halli için ilmî bir meclis toplanmış
ve mecliste dört mezhebin kadılanyla meşhur
âlimler hazır bulunmuştur. Şeyh Siracuddin
Bulkinî (Şafiî), Şeyh Ekmelûddin El-Baberti
(Hanefî) ve Şeyh Ziyauddin el-Kuraşi bunlar
arasındadır. Bulkînî devlet reisinin medresele­
re, ilim adamlarına ve talebelere yaptığı vakıf
lann iptal edilemeyeceğini, zira bunlann bcy-
11
tülmalda 1/5 nisbctinde mevcut vakıflarüan
daha çok paylan bulunduğunu; bu vakıflardan
beytülmaldaki istihkaktan sebebiyle yararlan-
dıklannı açıklamıştır. Veliyy-i Irakî'nin beyanı­
na göre, mevcut âimlerin çoğunluğu; hâkimin
sai olduğuna karar verdiği vakıflann iptal edi­
lemeyeceğini belirtmişlerdir. Zira içtihadî bir
konuda hâkim karannı nakzetmek mümkün
değildir. İtiraz edilen vakıflann hepsi de sıh­
hatleri hakim karanyla tescil edilmiş vakıflar­
dır. Ekmelûddin vakıflann iptalini isteyenlere
karşı verdiği mücadelede aşınya gitmiş ve bu
işe vesile olanlan takbih etmiştir. Şeyh Ziya-
addin el-Kuraşi de ona yardıma olunca du­
rum sakinlemişiir. Nakledildiğine göre Şeyh
Ekmelûddin devlet yetkililerine şöyle demiş­
tir: "E^er ilim adamlarının nzıkiannı kesmek
istiyorsanız, o halde onlara Firavun'un putlara
hizmet edenlere verdiği maaq kadar, hana yansı
kadar maaş veriniz "
Bütün bunlar tahsisat kabilinden vakıflann
sahih olduğunu, özellikle de sıhhati hâkim
kararlanyla tescil edilince iptalinin asla caiz
olmayacağını; zira bir meselede hâkimin ver­
diği hükmün ihtilafı kaldıracağını ve mesele­
nin ittifak edilen bir mesele haline geleceğini
açıkça göstermektedir. Bu vakıflar hususunda
Sübki ve benzerleri gibi sözlerinden tereddüt­
lü olduklan anlaşılanlann da maksadı, bu va­
kıflann bâtıl olduğu ve yararlanılmasının caiz
olmayacağını iddia değildir. Belki bunlar,
mezkur vakıflann tahsisat kabilinden oldukla-
nnı belirtmek istemişlerdir. Vakıf ifadesinin
irsad ve tahsisat mânâsında kullanılması caiz­
dir. Temel mânâda yani temlik ve temellük­
ten men' mânâsında müşterektirler. Zaten
Sübki, "ben bu vakıfları değiştiremem; değişti­
rilmesi ve iptali için de fetva veremem" demiş­
tir.
Eğer dersen: "Devlet reisi, şert açıdan
müslümanlarm vekilidir. Beytülmalı gözetmesi
de küçüğün velisinin küçüğün malmı gözetmesi
gibidir. Bilindiği gibi, velinin maslahata dayan-
 12 DiH;.Dr. Ahmet AKGÜNDÜZ
mayan, hatta daha maslahatlı olmayan tasar­
rufları caiz deüUdir. Nasd oiur da devlet reisi­
nin sözkonusu arazideki tasarrufu f^çerli olur?
Cevaben derim: A.sıt olan arazinin vakte -
dilmemesi ve üzerinde tasarrufta bulunulma-
masıılır. Ancak şcr"î gerekçeler mevcutsa ve
sahih olarak yapılmışsa tasarruflar da sahih o
lacaktır. Mutemet insanlar yapılan satımların
şcrl gerekçelere dayandığını ve sahih olduğu­
nu açıklamaktadırlar. Vakıfda da durum böy­
ledir. Hâkim sıhhatini tescil edince, zikredilen
tasarrufun geçerli olduğu anlaviır
Mısır arazisine haraç vergisi larhedilmesi
meselesine gelince; Şafiî mezhebine gcirc. bu
mümkün değildir. Zira mezheple mutcmei
hukukçuların nakline göre. Mısır savaş yoluy­
la fethedilmiştir. İbnür-Rira ve Zcrkcşi'nin
nakli de bu yoldadır. Diğer bir görüşe göre
ise, Mısır iki defa fethedilmiştir. Bir defasında
sulh yoluyla fethedilmiş, sonra anlaşmalarında
durmayınca ikinci defa savaş yoluyla fethedil­
miştir. İmam Şafii'nin vasiyetinde kendisinin
mülkü olan bir arazisinin Mısır'da bulunduğu
ve Mısır'ın sulh yoluyla fcıhcdildiği yazılıdır.
Bazıları ise İmam Şafii'nin ölü araziyi ihya et­
miş olabileceğini ve bunun sulh yoluyla fethe­
dilmiş olduğuna delalet etmediğini açıklamış­
lardır. Meşhur olan görüşe göre. Mısır savaş
yoluyla fethedilmiş, gazilere taksim edilmiş ve
ellerine verilmiş olunca. Mısır arazisi öşri ara­
zi ()lur, haracî arazi olmaz, bir arazi iki şekil­
de haracî olabilir (Şafii Hukukçularına göre):
Birincisi; Devlet reisinin .savaş yoluyla fethe­
dip gazilere taksim etmesi sonra da onlara
belli bir ivaz vererek araziyi müslümanlara
vakfedip haraç arazisine tabi tutması halidir.
İkincisi ise; sulh yoluvla feılıcdilmiş olup da
yerli ahalinin elinde haraç vergisi karşılığı bı­
rakılmış olması halidir. Haraç bir çeşit arazi­
nin kira bedeli İKiJine geJir. YerJi alıali müs-
lüman olsalar da sdkıi olmaz. Bu arazinin ra-
kabcsi mü.slümanlara ait olma.sı halindedir. E-
ğer arazinin rakabcsi de gayr-ı mü.sJim ahaliye
verilir ve ahali sadece haraç öderlerse, bu ha­
raç cizye mahiyetindedir. Yerli ahali müslü-
man olunca sdkıt olur. Savaş yoluyla fethedi­
lip gazilere taksim edildikten sonra onların
ellerinde bırakılan arazi i.se - ahalisi müslü-
man olan arazi ve müslümanların ihya ettiği
arazi gibi - öşür arazisidir. Onlardan haraç al­
mak zulümdür. Zerkeşi de el-Hadim'de Mısır
arazisinin haracî arazi olmadığını açıklamıştır.
Bu durum kcsinleşince, Şafiî mezhebine göre,
Mısır arazisine haraç arazisinin larhcdilcmiye-
ceğini öğrendin. Hanefi mezhebine göre haraç
vergisi konabileceği düşünülse bile. bu vakıf­
larda haraç vergisini kabul etmeyen görüşle
hükmedilince ihtilaf ortadan kalkar. 21aıen
Mısır'daki çoğu vakıfları tescil eden hâkimler
Şafiî'dir. Haraç vergisi konularak bu hükmün
bozulması caiz değildir. Şafiî görüşüne göre
hüküm verilmemesi halinde, zaten arazi üze­
rine konulmuş olan örfî vergilerin miktarı ha­
raç miktarını geçmiş bulunmaktadır. Daha
fazlasını almak hem mümkün değildir, hem
de beldelere ve kullara 7.arardır ve fesat doğ­
masına yol açacaktır.
Netice olarak, âlimler şer'-i şerifin hizmet­
kârıdırlar. Hafızlar, müfcssirler. fâkihler. mu-
haddisler, salihler, sûfiler ve diğer müslüman
Mhsır ve Kahire sakinleri SULTAN'ın DEV­
LETİNİN devamı ile daimdirler; vakıfiarın c.v
ki halinde kalmasını, iptal edilmemesini, ha­
raç konulmam.ısını. dcğişıirilmemcsini ve bir­
birine karıştırılmamasını islemektedirler.
MEVLÂNÂ SULTAN şer'-i şerife uyar, âlim­
lerin görüşlerine itibar eder. Özellikle büyük
Hünkâr'ın babası merhum SULTAN SELİM
Mısır diyarına girdiğinde Mısır evkafını oldu­
ğu hal üzere bırakmış; Şu anda mevcut olan
bazı hükümler yazmış ve Mısır ahalisine fazi
u ihsan ile muamele etmiştir. Zira Mısır aha­
lisi zaifül-haidirlcr, lütuf ve ihsana layıktırlar.
Hz. Peygamber de buyurmuştur: 'Mısır ahalbi
zayıf hir ordudur ". Mısır ve Kahirc'de ikamet
eden âlimler, hafızlar ve fâkihler özellikle dc
 OSMANLİ HUKUKUNDA TAHSİSAT KABİLİNDEN VAKİFLAR 13

Camuil-Ezhcr mensupları hep ilimle meşgul­ sisat kabilinden vakıflar hususundaki tulumu­
dürler. Gece gündüz Sultan'ın dcvlcıinin de­ nu şu fermanı ile açığa vurmuştur: "Bunlar
vamı iı^in duacıdırlar; ihliyaçlarına yeimese de bizden öncekilerin yaptıkları havrattır. Bunları
evkafın gelirine kanaaikÂr ve Allah'a fakirdir­ asla iptal edemeyiz " ".
ler ve Hünkârdan bu evkafın devamını lalip-
Artık tahsisat kabilinden vakıfların meşrûi-
lirler. /Mlah korusun bu evkaf iptal edilirse i -
yeti tartışma zemininden çıkmıştır. İslâm ale­
limlerlc iştigâl sona erer. Kuran öğrenme ve
minde de Osmanlı sultanlarının yaptıklan ir-
ezberleme sekteye uğrar. Bütün bunlara rag­
sadî vakıfların câiz ve meşrû olduğuna dair fet­
men bizim Hünkânmızdan umduğumuz Mısır
valar verilmiştir'"'. Osmanlı hukukunda artık
diyarına en güzel şekilde muamele edeceğidir. tahsisat kabilinden vakıflar ile alâkalı hukukî
Büyük veziri Ali Paşa'vı bize vali olarak tayi­ düzenlemeler yapılmaya başlanmıştır. İşte a-
ni de bunu göstermektedir. Sultanımız Mısır
sırlarca ihmali devletin devam ve bekasını
diyarının velayetini üzerine almakla indallah
tehlikeye sokan bazı eğitim, sağlık, emniyet
me'curdur. Mısır Kadısı olarak Şeyhülislam
ve sosyal yardımlaşma hizmetlerini başarıyla
HAMID ÇELEBİ'yi tayini ise bizim için hır
sürdüren ve Osmanlı ülkesinin manevî tapusu
:3crcftir(957-959/155()-1552 yılları arasında).
hükmüne gelen irsadî vakıfların meşruiyet te­
Hünkârımızdan arzumuz evkafımızı devam ci-
meli ve müesseseleşmesi btiylece mümkün ol­
lirmesi. Allah'tan korkmayanların sözüne al­
muştur. Konuyla ilgili daha ayrıntılı bilgi iste­
dırmaması. Ali Paşa ve Hamid Çelebi Efcn-
yenler "İslâm hukkunda Ve Osmanlı Taıhika-
di'nin vazifelerinde devan etmeleridir. Has-
tmda Vakıf Müessesesi ' isimli eserimize baş­
bunallahu Ve Ni'me'l-Vekil.
vurabilirler.
5. SONUÇ .
Bu ve benzeri Risaleleri alan ve tetkik et­
tiren Kanuni Sultan Süleyman kararını ve tah­

îlamtvı. Vrk. IM: Ihn ı Nuccym. FI »ahnir-Raık. c 5. sh 114-115

h. Dıırrıı'l .Miiık'k.ı lO.ııu.ul ktri.iriiul.il. f i . s\\.(>l :iı<~ ^
14 Doç.Dr. Ahmet AKGÜNDÜZ

O!'

.i' 3

^1
1,
 OSMANLI HUKUKUNDA TAHSİSAT KABİLİNDEN VAKIFLAR 15

•5
N il 1

r .11 fiti
Ifll
i3 İS 5i3
.-3

1 ^ C5 >
7
>5N 3 a*

ÎT)
t- ^' 5 r 3

t 3:^ ;Î7
--Î . j .
t i- -Î; :^ r Tl I 3 3 § ^ 3-

1 •3 i -3. İ t " ' )

â
 OSMANLI HUKUKUNDA TAHSİSAT KABİLİNDEN VAKIFLAR 17

ı3

I
-i 3-m ı
4 3 •A S ^ V-
•> y -2 '4
i i }• h
••^ s. '< -J ^ 3 :î •>
j 5, t> r> n

V* ^ i v .^^

F.2
 18 Doç.Dr. Ahmet AKGÜNDÜZ

3 ıv,:v 5
•S
^ ? 1^
-S .1 4. .s
A .V .-V ' ^ .
\ ^ i
3
7
Ȕr ^- y> 3*

İP
>\ t
I 7»

'2 •5 ^
1- mu

i '-f O' »•« •1

1 A.) d-
i' i >. 5 ^¥SÎ 3
\V-^ ? ^ -rV'^
I
3
A
3.-

«v' ^»
\
 OSMANLI HUKUKUNDA TAHSİSAT KABİLİNDEN VAKIFLAR 19

3|
^^ ti
—

î> i >
* •

•3»
> ^?
1 ^
-i' a
^ ? •2» 3 :
5»' «s-*^
i ^ u »1
i*» < ty
»1-
•1 ^ :S
7? n
Mi >^: . 4 l •v

•î .-b ^1 • •s
^ v5 ' i J 1 5 i 1i
-41
S'3
I^ =^^ >i -' ^ ^ rs :^ 5
3. hJ- - 5

3
- V
il 3
7*. .
^ t V - •? ^
3 s
^ u i : ^ ^

A A Vr ^ r ^ * ^ ^ ^ " ^ O ^J^Ü*

j j ^ ) > s > VAi^ı^';'

OSMANLI HUKUKUNDA TAHSİSAT KABİLİNDEN VAKIFLAR 21
 XIX. YÜZYILDA OSMANLI
İMPARATORLUĞU'NDA SANAYİLEŞME VE
1827'DE KURULAN VAKIF İPLİK FABRİKASI

Nazif ÖnÜRK

\ V _

GİRİŞ I.Tanzimat Öncesi Osmanlı Toplumunda

B
u çalışmamızda, tetkik konumuz olan
İplik Fabrikası'nın anlatımına geçme­
den önce; Osmanlı Toplumu'nun
Tanzimat öncesi İktisadî ve Sanayî faaliyetlerine
kısaca bir göz atılacaktır. Bu tesbitten sonra, Ba-
ıı'da gerçekleştirilen Sanayi devriminin Osmanlı
endüstrisinde meydana getirdiği olumsuz etkile­
ri ve devletin bu gelişmeye karşı almaya çalıştığı
tedbirler üzerinde durulacaktır. Ayrıca Osmanlı
devlet ve toplum hayatı üzerinde,sosyal ve ikti­
sadî yönden derin izleri bulunan vakıf müesse­
selerinin ekonomik faaliyetleri kısaca tanıtıla­
caktır.
Bu genel çerçeve ile hazırlanmış olan ta­
rihî ve iktisadi zemin üzerine; Osmanlı İmpara-
t o r l u g u ' n u n X I X . yüzyılda sanayileşme
konusundaki gayretlerine bir örnek olmak üze­
re orijinal arşiv belgelerine dayanılarak Vakıf
İplik Fabrikası anlatılacaktır.
İktisad ve Sanayi Faaliyetleri
Tanzimat öncesi Osmanlı ekonomisi daha
çok tarıma dayanmakla birlikle, harp sanayii
ve küçük atölyeler şeklinde teşkilâtlanmış bu­
lunan dokuma sanayiinde de zamanına göre
gelişmiş düzeyde idi. Giyim, deri ve gıda sa­
nayii... gibi, diğer sanayi kollarında da kendi
kendine yeterliydi. Ham maddelerin yanında,
Batılı'Iann takdir ve hayranlığını kazanan yün
ve ipekli dokuma ürünleri de ihraç ediliyor­
du.
Aiiadolu'da Türklerle birlikte gelişimini ta­
mamlayan bu sanayi kolları , imparatorluğun
gerileme dönemine kadar diğer dünya ülkeleri
karşısında üstünlüğünü sürdürmüştür.'XVII.
yüzyılda bile Osmanlı Dcvleti'nin ihracatı, it­
halâtından daha fa/la bulunuyordu .
Osmanlı sanayi sisleminc kronolojik bir şe­
kilde bakmak gerekirse, şunları söylemek

1. Sûmerbank: "Türk Sanayî Tarihine Bir Bakış" Ankara (Tarihsiz), s J .

UZUNÇARŞK.l. İsmail Hakkı: Osmanlı Tarihi". /\nkara 1983. 2.basım, C I V , SSM.

24 Nazif ÖZTÜRK

mümkündür. Kapitülasyonlann verildiği 1532
yılına kadar, imparatorluk içinde "yekeni sağ­
layan " bir üretim düzeni kurulmuştu. Ülke her
bakımdan kendine yeter durumda idi. Esnaf ve
sanayi tam bir meslekî düzen içinde ve kontrol
altındaydL Bu sayede, üretim ve tüketim belirli
bir denge içerisindeydi. Bu dönemde sağlanan
dokuma ürünleri Avrupa ülkelerine ihraç edil­
mekteydi.
Kapitülasyonların kabülünden, 1839'da
Tanzimat'ın ilânına kadar geçen dönemde; bu
günlere kadar büyük bir maharetle sağlanan
dengelerde yer yer sarsıntılar baş göstermiş, A-
nadoiu'nun dokuma endüstrisinde çeşitti sıkın­
tılar ortaya çıkmaya başlamıştır. Batıya imtiyaz
sağlayan bu gelişmelerden sonra. Batı lehine
yapılan diğer anlaşmalarla ülkede yj^yan ya­
bancılar ticaret hakkını elde etmişler gümrük
ve diğer konularda elde edilen ayrıcahklarla
Batı'nın sanayi mamülleri, ülke pazarlanna sü­
rülmüştür.
Devletin yükselme dönemlerinde iktisadî
hayatta sağlanan başarının çeşitli sebepleri a-
rasında; hiç şüphesiz en büyük faktör, üretim­
de kaliteyi muhazafaya yönelik oto kontrol
sisteminin kurulmuş ve başarılı bir şekilde
uygulanmış olmasıdır.
Bu geleneğe göre, her esnaf gurubu kendi
aralarından seçtikleri bir liderin etrafında top­
lanırlar, üretim, kalite, pazarlama ve diğer mes-
lekî meseleleri g ö r ü ş e r e k bir karar*
bağlarlardı. Alınan bu kararlar bütün meslek
mensupları için baglayıa bir özelliğe sahibtL
Belirlenen ilkelere uymayanlar şkldetle ceza­
landırılır, yanlışta İsrar edenler meslekten atı­
labilirdi.
4
Osmanlı esnaf teşkilâtı, Fütüvvet ve
Ahî^'lik geleneğine dayanmaktadır. Diğer
İslâm beldelerinde Fütüvvet diye adlandırılan
teşkilât, Türk toplumunun yapısına uygun kü­
çük değişikliklerle Selçuklular döneminde Ahî
teşkilatı olarak Anadolu'ya gelmiştir. Dinî ve
ticarî yapıda bir esnaf kuruluşudur.
Ticari faaliyetin Maslüman teb'a eliyle ya­
pıldığı dönemlerde, esnaf toplanulan, mensubu
bulundukları dergah ve zaviyelerde yapılır, yarı
dini merasimlerle çıraklıktan kalfalığa kalfalık­
tan ustalığa yükselen esnaf ilgililerine şet bağ­
lanırdı.
Batı'ya açılma çabaları ile biriikte, Osmanlı
ticaretinin azınlıkların ve ticarî antlaşmalarla
imtiyaz sağlanan ülkelerin eline geçmesi üzeri­
ne, Ahi teşkilâtının yerine Loncalar kurulmuş­
tur . Lonca, lâtincc bir kelimedir ve "oda"
anlamına gelmektedir. Loncalara, yalnız usta
ve ihtiyariar girebilirdi. Kethüda ve yiğit başı-
larının idare vc reislikleri altında meclis akde­
dilir; usul, nizâm ve teamülün muhafazası

3. KtJÇÜKERMAN, Önder "Herekc Fabrika»|-. İstant«ıl 1987, S.20.

4. Fütüvvet Teşkilâtı hakkında geniş bilgi için bkiPAKALlN M.Zeki: Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sdzlügü,
İstanbul 1983 3.basım, C I , S:638^39
TAESCHMER. Franz: "İslâm Onaça|ında Futuvva (Fütüvvet Tqkilâtı)". "İÜİFM".. C.XV. İstanbul 1955. S.1Z
Fütüvvet Teşkilâtı nın çalışma usul ve esaslannı gösteren Fütüvvetname ler için bkz. Ebu Ahdi r-Rahman Muhammed
İbn d-Hüseyn es-Sûlemî: "Kıtabul-Fûtüvve, (Çev. ATEŞ. Süleyman: Tasavvufta Fûtüvvel ), Ankara 1977.
5. XIV.Yüzyılın ilk yarısında .Anadolu şehirierinde dolaşan İbni Baltûta. "Ahiler Bilad-ı Rum da sâkin Türkmen
AJwvâmının her vilâyet, belde ve kaı>'esinde mevcuttur. Ecânibe ibrâz-ı re fet ve fuluvvcı, itMmma ve irâyı havayi-
cine musârraat, ccbabircyi tenkil ve imha vc âvan ı zulm ve te'âddi ile bunlara iltihak eden cşirriyt kati vc ifna
hususunda bunların dünyada misli voktur. Oraca Ahî gayr-i müteehhil ve mücerredgençlerdenchl-i sanat ve sâi-
renin bil-içtima kendilerine reis intihap ettikleri adama itlâk vc cemiyete dahi Fütüvvet tesmiye edilir" ("İbni
Battûta Seyahatnamesi" (Tere. M. Şerif Paşa) İstanbul 1330, s.312: /VhPlik hakkında geniş bilgi için bkz. ÇAĞA­
TAY, NeşVt: "Bir Türk Kurumu Olan ,\hilik", Ankara 1972, ÇAĞATAY, Ncş'et: Fütüvvetçilikle Ahiliğin Aynn
Ulan", "Belleten". C.XI.. /\nknra 1976. .S.423-43S.
(ERGİN), Osman Nuri: "Mecelle-i Umuru Belediye". İstanbul 13.18/1922, C I . S.717.
 1827'DE KURULAN VAKIF İPLİK FABRİKASI
sağlanır ve ona sandığı hesaplan müzakere e-
dilirdi. Esnaf arasındaki ufak-tefek meseleler,
kadıya aksettirilmeden halledilirdi^.
Loncaların faal olduğu dönemlerde, san-
'atkâr yetiştirilmesi, mal üretimi, bunun pazar-
lanması özel kayıtlara tâbi idi. Gereğince
yetişmeyen çırak kalfa olamıyor, gerçek mana­
da san'atkâr olmayan kalfa ustalığa yüksclemi-
yordu. San'at kurallarına göre mal üretmeyen
iş yerleri cezalandırılıyor, aklına esen dilediği
yerde dükkân açamıyordu. Devlet yetkililerinin
yanında, loncalar vasıtası ile esnafın kendi ken­
dini kontrol etmesi ve konulan kurallara uyma­
yan veya kaliteyi bozan kimseler ülkenin hiçbir
tarafında aynı işi yapmamak üzere sanattan
men ediliyordu. Bu uygulama, benzer durumla­
ra tevessül edecek kimseler üzerinde^ caydırıcı
ve ibret verici müsbet rol oynuyordu .
Meslek kuruluşlarınca alınan bu tedbirlere
ilaveten zaman zaman devlet de koruyucu ka­
rarlar alıyordu. 111. Ahmed (1703-1730), 1715
yılında çıkardığı bir fermanla değerli kumaşla-
nn kalitesinin bozulmasını önlemek üzere; ö-
z c l l i k l e i p e k l i ve s ı r m a l ı k u m a ş l a r ı n
dokunmasını devletin denetimine almıştır. Pa­
dişahın izni olmadan bu kumaşların gizlice do­
kunup işlenmesi yasaklanmış, fermana karşı
gelenlerin, suçlarının büyüklüğüne göre, sür­
gün kalebendlik, kürek mahkumluğu gibi ceza­
larla şiddetle cezalandırılacakları hükme
bağlanmıştır .
"Ticaret ve san 'ot yapabilmek salâhiyeti" di­
ye iarif edebileceğimiz gedik de ; Osmanlı ik­
tisadi hayatını düzenleyen, bilhassa ticaretin
7. PAKALIN: "a.g.c". C.II. 3:369-370.
8. K/\RAL. E . Ziya: "Osmanlı Tarihi", Ankara 1976. 2.hasım C.VI. S.238-239: Aynca ffalı ile mukayeseli bir şekilde.
Osmanlı Devletinde mevcut esnaf teşekkülleri (Lonça-gcdik) ve çalışma usulleri hakkında geniş bilgi için bkz. (Osman
Nuri; "Mecdle-i Umum Belediye", İsUnbul 1338/192Z C.I. S.479-716>
9. NLTTKU, Özdemir "KVII. Yüzyıkla Saray Kumaşları". İslanbul 1985. S:265.
10. PAKALIN: "a.g.e •CI. S.656-659.
11. PAMLIK. Şevket: "Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi" (1820-1913), /\nkara I9R4. S.7.
25
yabana unsurların eline geçmesini önleyici ö-
nemli kurallardandı.
Osmanlı Devleti'nin Batı ile karşılıklı ticarî
ilişkiler içerisine girdiği Tanzimaiın İlanından
sonra; geleneksel diğer esnaf teşekkülleri gibi
gedik de 1277/1860 tarihinde kaldırılmıştır.
Bir çok siyasî ve teknolojik sebeplerin ya­
nında; kendi kendine yeterli olacak şekilde
sanayî de bir gelişme kaydetmeden; tek taraflı,
koruyucu tedbirlerin kaldırılması sonucu, ül­
kemizde insan ve hayvan gücü ile çalışan i -
malâthaneler; Osmanlı piyasasına sürülen Ba­
tı mallan karşısında, rekabet edemeyerek
birer ikişer kapanmıştır.
I I . Avrupa Sanayi Devrimi ve Osmanlı İma-
paratoriuğu'ndaki etkileri.
XVIII. Yüzyıldan başlamak üzere XIX. yüz­
yılda Avrupa dokuma endüstrisi ve genel sanayi
hızla makineleşmiştir. Sanayî Devrimi, önce İn­
giltere sonra da Batı Avrupa ekonomilerini,
mamul mallarda ucuz ve toplu üreticiler duru­
muna getirmiştir. XIX. yüzyılın ikinci çeyreğine
gelindiğinde, önde gelen Avrupa ülkeleri, bir
yandan mamul malları için pazarlar bulma, di­
ğer yandan da bol ve ucuz hammadde kaynak­
lan sağlama peşine düşmüşlerdir^ ^ Nitekim
İngiltere, 1820'lerden 1840'lara kadar geçen
dönemde, lâtin Amerika'dan Çin'e kadar pek
çok Ticaret Anlaşması imzalanmıştır. Osmanlı
Devleti ile de benzer anlaşmalar yapmak için
fırsat kollamaya başladı. İngiliz gözlemciler Os­
manlı Devleti ile imzalanacak bir Ticaret An-
laşmasınm Türkiye'de zanaatlerin yıkılması an-
 26 Nazif ÖZTÜRK

lamına geleceğini biliyorlardı. Bu bakımdan
İngiliz diplomasisi, Osmanlı bürokrasisinin za­
yıf bir amnı kollamaktaydı.
Beklenen fırsal. Mısır Valisi Mehmet Ali
Paşa'nm isyanı ile ortaya çıktı. Mehmet Ali
Paşa'nın askeri gücü Osmanlı saltanatını teh-
tid eder duruma gelmişti. Diğer taraftan Rus­
ya'nın anan nüfu/u karşısında Osmanlı bü­
rokrasisi, kurtuluşu İngiltere'ye sığınmakta,
Osmanlı ekonomisini İngiltere'ye açmakta ve
karşılığında İngiltere'nin siyasî ve askerî deste­
ğini aramakta buldu. Bu siyasî şartlar altında
18.^8 Serbest Ticaret Anlaşması iki devlet a-
rasında imzalandı. Anlaşmayı İngiltere iktisadî
yararlar açısından imzalarken, Osmanlı bü­
rokrasisi, siyasî sebeplerle imzalıyordu.
1838 öncesinde ithalât ve İhracaat üzerin­
den % 3 gümrük resmî alınmaktaydı. Ancak
yerli ve yabana tüccarlar, mallarını imparator­
luk içinde bir bölgeden diğerine taşırlarken %
8 vergi ödemek zorundaydılar. 1838 anlaşması
ihracattan alman vergileri % 12'ye çıkarıyor, it­
halattan alman vergileri 7o 5 olarak belirliyor-
du. Yerli tüccarlar iç gümrükleri vermeye
devam ederken, yabancı tüccarlar bu % 8'Iik
vergi yükünden kurtuluyorlardı. Böylece yaban­
cı tüccarlar, yerli tüccarlar karşısında çok ö-
ncmli bir imtiyaz elde etmiş oluyorlardı.
Avrupa ülkeleri, 18.38 anlaşmasını sağladık­
tan sonra, tamamen kendileri lehine olan güm­
rük vergilerini daha düşük düzeylere indirmek
için, Osmanlı bürokrasisinin güç duruma düşe­
ceği malî ve siyasî konjoktürün oluşmasını bek­
lemişlerdir.
Nitekim 1860-61 mali buhranı ve Lübnan
sivasi bunalımı sırasında ihracattan alınan
gümrük resimlerini % 12'den % l'e indiren
anlaşma Osmanlı bürokrasisine imzalatılmış-
tır''.
Bu ticarî anlaşmalann yamnda II. Mahmud
(1808-1839) zamanında, ordu ve memurlar için
kabul edilen yeni kıyafetlerin temini amacıyle
festen ayakkabıya kadar her türlü ihtiyaç mad­
delerinin alunı için, imparatorluk kapıları Av­
rupa mallarına açılmıştır^^.
Yapılan ticari anlaşmalarla sağlanan imti­
yazlar Osmanlı yönetiminde başlatılan yeni
14
ieşme hareketlerinin doğurduğu ihtiyaç
maddelerinin, Batı'dan iıhal suretiyle temini ci­
hetine gidilmesi, Osmanlı topraklarını açık pa­
zar haline getirmiştir. Bu ve benzeri gelişmeler
bütün dünyada olduğu gibi, Türkiye'de de, kü­
çük hacimde üretim yapan ve Batı'da sağlanan
teknolojik gelişmelere ayak uyduramayan .gele­
neksel dokuma tezgahlarının vıkılmasma vol
15
açmıştır .
Ticarî yönden çok ağır şartlan taşıyan an­
laşmaların imzalanması ve ülke kapılannın
Avrupa mallarına açılmasına rağmen; emper­
yalist devletler arasındaki rekabet, tarımın
köy bazına kadar- yayılmış olması, XIX. yüzyıl
Osmanlı Devleti'nin, bir zamanlar üç kıtaya
yayılmış güçlü bir imparatorluğun devamı
oluşu, ülkenin jeopolitik durumu... gibi

12. Benzer konularda geniş açıklamalar için bkz. PAMUK: "a.ge.". S.18-20.

13. KARAL E Ziya: 'Osmanlı Tarilu", Ankara 1976. 2.basım. C.VI. S.214.

14. Osmanlı Devlet yönetiminde başlatılan yenileşme hareketleri için bkz. KURAN. Ercümcnd. "Osmanlı İmparaiorlu-
gun da Yenileşme Hareketleri-, "Tark Dünyası El Kitabı". Ankara 1976, S.100.VI013.

15. KÜÇÜKERMAN: "a.g.e.-, S.29; Batı da XVIII. Yüzyılda» itibaren buhar gücünün sanayide kullanılraaya başlanma­
sına karşılık, Osmanlı Dcvleti'nde bu gelişmenin sağlanamaması ve ihtiyaca göre iç ticaretle meşgul olan vatandaşların
daha ağır gümrük vermek mecburiyetinde olması Osmanlı sanayinin gelişmesine engel olan en önemli hususlardır(-
ŞİRCLİ. F.AySul: -Tiirkiye de Sanayileşme ve Bdli »aşlı Meseleleri" "Türk Dünyası AnışlırmalanSayı 26 (Ekim
1983), İstanbul 1983. s. 139.
 1827'DE KURULAN VAKIF İPLİK FABRİKASI 27

sebepler yüzünden, hiçbir emperyalist devlet, araçlar... gümrük dışı tutulmuştur .

Osmanlı yönetimi üzerinde kesin egemenlik
kuranutmışıır. Diğer bir ifade ile Osmanlı
Devleti, hiç bir zaman sömürge bir devleı
olmamıştır^*
Bu gelişmeler, Osmanlı yöneticilerini, ba­
ğımsız davranma imkanlanndan da yararlana­
rak çare aramaya sevketmiştir. Yapılacak tek
şeyin imparatorluğa gelen yabana eşyadan yük­
sek gümrük almak suretiyle yerli endüstrinin e-
zilmesine mani olmak ve bu endüstriyi Avrupa
metod ve tekniği ile modem hale getirmek ^
olduğu halde çok çeşitli siyasî ve ticarî sebepler
yüzünden bu mümkün olamamıştır. Ancak
Devlet bütün imkanları zorlayarak bir dizi ted­
bir almaktan da geri durmamıştır.
Islah-ı Sanayi Komisyonu kurulmuş ve 26
Temmuz 1290/1873 tarihli -Islâh-ı Sanayi Ko­
misyonu rfl//mâmâm«/ " çıkartılmıştır . Islâh-
1 Sanayi Komisyonu 1865-1873 yıllan arasında
9 yıllık yoğun bir çalışma sonucu, geleneksel
bir çok sanayi kollarında şirketler kurulmasını
sağlamıştır. Kurulan şirketlere 12 yıl imtiyaz
verilmiş ve gerektikçe ürünlerinin devlet tara­
fından alınması sağlanmıştır.
Bunun yanında, ilk 6 yıl içinde, işletmeleri
için yurt dışından getirtecekleri makina tesis ve
Üretilen malların tanıtımı gayesi ile çeşitli
Avrupa şehirlerinde açılan sanayi sergilerine
katılmış ve 1863'de İstanbul'da "5crp-/ Umu-
mi-i Osmani" adı ile Sultan Ahmed Meydanın­
da bir sergi açılmıştır^^. .
Devlet ve şirket eliyle kurulacak sanayi
dallarında çalışacak kalilîyc eleman yetiştir­
mek üzere, İstanbul'da "hlah-ı Soniıyî Mekte­
bi" açılmıştır'^
II. Mahmud döneminde idarî ve sosval ko--
''5
nularda alınan bir dizi yeni kararlara"" para­
lel olarak; iktisat sahasında da ıslâhata girişil­
miştir.
Avrupa'nın makina gücüne dayalı olarak
başlattığı serî üretim karşısında, geleneksel el
tezgahları ile ayakta durmak mümkün değil­
dir. Bu gerçek Osmanlı yönetimi tarafından
da anlaşılmıştır. Devlet ve kamu kuruluşları­
nın imkânlarından yararlanılarak, 100 kişinin
üzerinde işçi çalıştırabilecek ve .serî üretim ya­
pacak fabrikaların kurulması kararlaştırılmış­
tır.
Bu kararın ilk uygulaması araştırma konusu
olarak seçtiğimiz İplik Fabrikası'nm 1827'de İs­
tanbul'da Eyüp civarında. Evkâf-ı Hümayun
Nezâreti tarafından yeni baştan inşa ve tesis e-

16. PAMUK: •A.g.e.", sJ6. 128-129.

17. KARAL: "A.g.e.", s.216.

18. Sanayi komisyonunun çalı^malan hakkmda geniş bilgi için bkz. (Osman Nuıt "A-g.e.". s.717-768.

19. SÛMERBANIt "A.g.e. '. s.II; XIX. yüzyıl Osmanlı Toplumunda şirkeıcilik ve ticari mevzuattaki gelişmeler konu­
sunda gcniî bilgi için bla. (TOPRAK. Zafer. "Tûrkiye de Milli İtaisad", (...1908-1918). /\nkara 1982, sJ6-68.

20. Osmanlı Devleli'nin kalıldıgı uluslararas», 1851 Londra I. 1855 Paris. 1862 Londra II sergiteri ile İsunbul'da 1863'de
açılan "Scrgi-i Umumi-i Osmani" hakkında geniş bilgi için bkz. (ÖNSOY, Rıfal: "Osmanlı İmpBralorluğu'nun katıl­
dığı hk Uluslararası Sergiler ve Scrp-i Umumi-i Osmani (1863 İstanbul Sergisi) "Bcllcicn ", C X L V I I (S.185-188),
Ankara 1984. s.195-235.).

21. KÛÇÜKERMAN: "A.g.e." » J l .

22. 11. Mahmud döneminin sosyal ve ikdisadi yapısı ile yenileşme harekclleri hakkında geniş bilgi için hk7. (MERT.
Özcan: rf. Mahmul Devrinde Anadolu ve Rumeli'nin Sosyal ve Ekonomik Durumu (1S08-1839), "Türk Dünya.sı
Araştırmaları••. s.l8 (Haziran 1982), İsUnbul 198Z sJ3-73.
 28 Nazif ÖZTÜRK

dilmesiyle gerçekleştirilmiştir. Bunu, 1834'de Tahakkukuna amaçladığı gayenin süreklili­

yine Eyüp'te Defterdar iskelesinde ordunun fes
ihtiyacını karşılamak maksadiyle kurulan Fes
ve kumaş fabrikası takip etmiştir. Memleketin
uygun görülen diğer şehirlerinde dc. benzer
fabrikaların kurulması cihetine gidilmiştir*^.
Bu sanayileşme çabalanna paralel olarak.
Defterdar gibi bugünde üretime devam eden -
"Hereke Fatmka-i Hümayun "u 1843'de Hereke-
24
de kurulmuştur .
Devlet eliyle kurulan bu fabrikaların yanın­
da, şirketler ve yabancı sermaye sahipleri tara­
fından kurulan fabrikaların hizmete girmesi ile
ülkemizde de diğer Avrupa ülkelerinde olduğu
gibi, işd ve sendikal hareketler gündeme gel­
miştir .
III. Vakıflann Ülke Ekonomisi ve Sanayine
Katkısı.
Vakıf rizaen paylaşmayı öngören, hayrî, sos­
yal, kültürel ve ekonomik bir kuruluştur. Vakıf
yapmak isteyen bir kimsenin kendi servetinden
bir bölümünü ayırarak, tahakkuk ettirmek iste­
diği bir gayeye tahsis etmesi ile hayatiyet kaza­
nır.
Vakıf yapılan bir mal, vakıf yapanın serve­
tinden çıkar, fakat bir başka.şahıs veya kurulu­
şun mülkiyetine girmez, kanun önünde kendi
kendini temsil eder. Bu bakımdan vakıf mala
tüzel kişilik kazandırmaktadır.
ği, tüzelkişilik ve hukuki statüye sahip olması,
vakfı, sadaka ve teberru gibi benzerlerinden
ayırır.
Vakıf mal varlığı kuruluşundan itibaren
hizmet alanları bakımından ikiye ayrılır. Vak­
fın gayesini oluşturan ve toplumun doğrudan
istifadesine sunulan cami, okul, hastahane,
çeşme, yol, köprü gibi yapılar birinci bölümü
meydana getirir. Bu yapılar manzumesine
"müessesât-ı hayriye", daha açık bir ifade ile
hayrî ve sosyal kuruluşlar denilmektedir.
Bu sosyal ve kültürel müesseselerin sürekli
bir şekilde hizmetlerini devam ettirebilmesi i -
çin, gerekli olan gelir kaynaklarının teminine
matuf, işhanlan arastalar, imalâthaneler değir­
menler... ziraî işletmeler gibi gelir getirici tesis­
ler, vakfın akar b ö l ü m ü n ü meydana
• , ^ - 26
getirmektedir .
Vakıf sosyal ve kültürel bir müessese oldu­
ğu kadar, ekonomik bir kuruluştur. Hangi ka-
tagoride olursa olsun Vakıfta bir yapılaşma
safhası vardır. İnşaat dönemi, istihdamı ve mal­
zeme kullanımını gerektirmektedir.
Esasen Vakıf, kuruluşundan itibaren eko-
nomî ile sıkı bir bağlılık içerisindedir. Hayrî vc
sosyal bir hizmet olan bir vakıf hastahancsi-
nin veya bir öğrenci yurdunun işletilmesi bile
iktisadî yönden bir harcamayı gerektirmekte­
dir.

23. KARAL. "Ag-e." s.241-241

24. Hereke Halı Fabrikası hakkında geniş bilgi için bkz (KÜÇÜKERMAN. Önder "Anadolu nun Geleneksel Halı ve
Dokuma Sanatı İçinde HEREKE FABRİKASI Saraydan Hereke'ye Giden Yol", istanbul 1987.

25. Bir yerde işçi ve sendikal faaliyetlerin varlığı, orada sanayileşme çabalarının mcvculiycıini gösterir. Bu bakımdan
ülkemizdeki işçi hareketleri ve sendikal faaliyetler hakkında iki makaleye yollamada bulunmayı yararlı görüyoruz.
XIX. yüi^lda Osmanlı Toplumunda işçi sınıfının doğusu hakkında geniş bilgi için bkz. (TIJRKDOĞAN Ortian: "19.
Yüzyıl Osmanb Toplumunda İşçi Sınıfın Doğuşu'.. "Türk Dünyası Aıaştınnalan Dcı^isi". s.l 1 (Nisan 1981) İstanbul
1981. sJ-22; Ülkemizde sendikaiann kurutuşu ve sendikal hareketler hakkında geniş hilgi için bkz. YAZGAN, Turan:
"Türkiye'de Sendikal Hareketler kısa Tarihçe'TOrfc Dünyası Aıaştırmalan D . s.20 (F.kim 1982), İstanbul 198Z
s.5-87.

l<>. ÖZTÜRK Nazif: "Menşe i ve Tarihî Gelişimi Açısından Vakıflar", Ankara 1983. si?2-83.
 1827'DE K U R U L A N VAKIF İPLİK FABRİKASI 29

Vakıf kuruluşundan itibaren mikro ve mak- sanayiine sahip oldukları anlaşılmıştır" .

ro plânda, verimlilik esasına göre çalışmak zo-
Aynı araştırmaya göre, 330 Vakfın yıllık ge­
r u n d a d ı r . Vakfın s ü r e k l i l i k espirisinin
liri, 19.889,133 akçedir. Bu temel veriden hare­
korunması, aneak sosyal ve ekonomik bir poli­
ketle, X V I I I . asırda mevcut olan 20.000
tika izlenmesi ile mümkündür.
civarında vakfın takribi yıllık geliri
Vakfın lesisi ile mal mülkiyetten çkarıılı- 1.205.402.000 akçe olarak hesaplanmaktadır.
yor, fakaı bugünkü sosyal devlet ilkesinde ol­
XVIII. asrın sonuna doğru (1795'lerde), III.
duğu gibi doğrudan ihtiyaç sahipleri yerine,
Selim (1789-1807)'in hükümdariiğı sırasında,
özel bir hizmet alanına aktarılıyor. Vakıf tüzel­
İngiltere Konsolosu Williams Eton'un çok taf­
kişiliği dediğimiz bu ekonomik potansiyel, ve­
silâtlı bir çalışmasında, devletin gelirleri
rimlilik esasına göre işletilerek, elde edilen
4.492.250.000 akçe olarak gösterilmişiir. Bu­
kazanç, ihtiyaç sahiplerine aktarılmaktadır.
nun 1.953.850.000 akçesi haraçtan gelmektedir.
Böylece ekonominin temel kurallanndan olan
Hemen hemen sırf Ordunun, Sarayın ve Hare­
ana kapitalin muhafaza.sı ve verimlilik esasına
min masrafları 3.811.800.000 akçeye yüksel­
göre işletilerek azamî derecede kâr sağlanması
mektedir.
gerçekleştiriliyor, diğer yandan da, modern uy­
gulamalardaki, bir defaya mahsus olarak yapı­ Bu bilgilere göre, XVIII asırda Vakıf geliri,
lan yoksulun desteklenmesi uygulamalannı hemen hemen devlet gelirinin yansına eşittir.
aksine sadece kazancın dağıtılması ilkesiyle ku­
Bütün bu anlatılanlardan, vakıflara ait gelir
şaktan kuşağa intikâl edecek şekilde, yardımın
kaynaklarının ve onlardan elde edilen vârida-
sürekliliği sağlanıyor.
iın, XVIII. asırda, bu devir Osmanlı ekonomi­
XVIII. Asır Türk Vakıflan üzerinde derin­ sinin diğer sektörleri arasında büyük bir yer
lemesine tetkiklerde bulunan Bahaeddin YE- işgal ettiği açıkça ortaya çıkıyor .
D İ Y I L D I Z , bu d ö n e m v a k ı f l a r ı n ı n Buraya kadar kısaca işaret etmeye çalıştı­
iktisadî boyutları hakkında enteresan bilgiler ğımız Vakıfların iktisadî ve sanayi fa;ıliyeikri;
vermektedir. 1826'da kurulan Evkâf-ı Hümâyûn Nc/;"ırcli ile
XVIII. aşıra ait 330 Vakfiye üzerinde yapı­ vakıfların yönetiminin merkezî oteriieye bağ­
lan tetkik ve tahlillerden bu dönem vakıfları­ lanmasından önceki; yerinden yönetim ve ser­
nın klasik gelir kaynaklarının yanında, zinii best ekonomi kurallarına göre idare edildiği
işletmelere iplik ve boyahanelere yünlü, pa­ döneme aiııir.
muklu, ipekli dokuma tezgahlarına, .sandal ve
Nezâretin kurulmasından"'^ sonra da vakıf­
kayıkların imâl edildiği kayıkhanelere, yoğurt-
lar, merkezî hükümetin aldığı kararlar doğrul­
ve sabunhanelere; kiremit, kireç, alçı, çini, kal­
tusunda, ziraî , iktisadî ve sinaî faaliyetine de­
dırım taşı febrikalan gibi inşaat sanayiine; ki-
vam etmiştir.
reviı, lamba, mum atölyeleri gibi ev eşyaları
sanayiine, baruthane ve kılıç fabrikası gibi silah Nezâretçe, vakfa gelir sağlamak amacı ile

27. YEDİYILDIZ. a-ıhaeddm: "XVIII. Asır Türk Vakınannın İktisadi Boyulu" "VD". X.XVIII. Ankara 1984. s.12-13.

28. YEDİYILDIZ -/Vg.m". s.26.

29. Evkâf-ı Hümayun Nezareti nin kuruluş sebepleri ve iştyiş iaraı hakkında geniş bilgi için bkz. (ÖZTÜRK. Nafiz:
•V'akınann İdaresj ve Teşkilat Yapısı Üzerine Düşünceler ". "I. Vakıf Şûrâsı /\ralık IW5)". Ankara 198A. s.43-
55).
 30
1242/1826'da İstanbul, Galata, Üsküdar ara­
sında yolcuları taşımak; pazarcıları ve malları­
nı istedikleri yerlere nakletmek üzere, iskele
ve pazarcı kayıkları yapurılmış ve bunun için
47.288.5 kuruş harcanmıştır"'". Elckiirikli
tranvay hattından başlamak üzere; Üsküdar,
Kadıköy, Boğaziçi sahilleri Beykoz ve Anadolu
yakası arasında. Şehremaneti (Belediye) ile
müştereken kayık işletilmesi için 1333/1914'de
yeniden irade-i seniyye sadır olmuştur^^ Bu iki
belgeye dayanarak Haliç ve Boğaziçi ka­
yıklarının uzun süre Evkâf-ı Hümayun Nc-
zârcti'nce işletildiğini söylemek mümkündür.
Meclis-i A'yan ve Mebusan tarafından
13.'^0/1911 tarihinde kabul edilen bir kanunla,
Hicaz Demiryollarının idare ve işletilmesi,
Evkâf-ı Hümayun Nczareti^^'ne bağlanmıştır.
Nezjıret ilk olarak, Hicaz Demiryolu yapımı i -
çin kullanılmak üzere, çeşitli vesilelerle alın­
ması kararlaştırılan vergi ve rüsumun tcsbiıini
yapmış ve bir liste halinde ilân etmiştir .
Yine 1332/1913 tarihli 11 Maddelik bir ka­
nunla vakıf paraları ncmalandırmak üzere Ev­
kaf Bankası kurulmuştur' .
Adana'da Ramazanzade Mehmed Paşa ile
Halil Bey'in tahsisat kabilinden vakfı olan 2
bin arşın tarla, imarlı hale getirilerek, üzerine
30. VGMA, "Dcfler-i Evltüf-ı AhMm-ı Nizâm No: 964". s.244.
31. VGMA. "Tafsil-i Nizamâl-ı Kavanin ve Mukarraril Defleri". No:948, s_î9. sıra 44.
3Z VGMA. "Tafsil-i Nizamâl-ı Kavanin ve Mukarrartl Defteri". Na 953, $J7. Sıra 40.
33. "Muharresât-ı Umumiye Mecmuası", (Evlcafn If amayım Nezareti (1328/1912-13) Ulanhul 1332*84-87.
M. VGMA. "A-g-Defter No: 953". sJ7. sıra 41.
35. VGMA. "A.g.Dcfter (948)", S. 118. Sıra A456.
M>. VGMA. "a-g-d."S. 119 Sıra 6458.
^7. KI;R/\N. •M.g.m. -. %.\m>.
Nazif ÖZTÜRK
buz ve pamuk fabrikası kurulması için ruhsat
verilmiş^^; yine Mersin'de, Yunan Devleti
teb'asından Marko'nun icannda bulanan tarla,
imarh hale getirilerek, İngiltere teb'asına
mensup J W j ıj-y.j' "-^jt ^jij^
tarafından bir bölümü ü z e r i n e ^ ğ fabrikası
kurulmasına müsaade edilmiştir .
Bunların hepsinden daha önce, yenileşme
ve Avrupaî anlamda sanayileşme çabalanma
ilk örnekleri arasında yer alan İplik Fabrikası,
Evkâf Nezâreti'nce gerçekleştirilen sanayi ku­
ruluşlarının başında gelir. Fabrikanın tanıtı­
mına geçmeden önce şunu söylemek müm­
kündür: Vakıflar tarih boyunca gerçek­
leştirdiği sosyal ve kültürel hizmetlerine para­
lel olarak, daima iktisadi hayatın içerisinde
bulunmuş, her yönden toplum ve devlete ya­
rarlı hizmetler sunmuş önemli müesseseleri­
mizden birisidir,
IV. Vakıf İplik Fabrikası.
II. Mahmud (1808-1839)'un, baulıiaşma ça-
balanna paralel olarak bütün kamu kurum ve
kuruluşlarının imkânlannı, sanayileşme konu­
sunda seferber ettiğini söylemek mümkündür.
II.Mahmud'un askeri ve sivil konularda ger-
leştirdiği yenileşme hareketleri, kılık-kıyafet
konusunda yeni harcamalan gerektirdi. Yeni­
çeri Ocağı'nın kaldırılmasından dogan boşlu­
ğu; donanmanın güçlendirilmesi ve Avrupa
usûlünde yetiştirilmek üzere kurduğu Asâkir-i
Mansûre-i Muhammedi'ye"*^ ile doldurmak isti-
 1827'DE KURULAN VAKIF ÎPLİK FABRİKASI
yor ve bu birlikleri Batı tarzında teçhiz ediyor­
du.
Güçlendirmeye çalıştığı Tcrsane-i Amire
(Deniz Kuvvellcri^gemilerinin yelken ihtiyaçla­
rını karşılamak, Asakir-i Mcnsure-i Muhamme-
diye'nin yazlık elbise, don ve gömlek ihtiyaçları­
nı temin etmck'^ maksadiyle Evkâf-ı Hümayun
Nezâreti tarafından İstanbul'da bir iplik fabrika­
sı kurulması için I I . Cemaziyelahire 1242/1826
tarihinde iradc-i seniyyc sadır olmuştur^^.
a. Fabrika İle İlgili Arşiv Belgelerinin Bu­
lunması ve Temini.
Yönetimim merkezi hükümet içerisine a-
lınmasından evvelki dönemde, vakıfların sinaî.
ziraî ve ticarî faaliyetlerine bakarak; Evkaf
Nezâreti'nin kuruluşundan sonra da benzer fa­
aliyetlerde bulunmasının gerektiğini, tahmin
etmek zor değildir. Biz de bu düşünceden ha-
raketlc arşiv vesikaları üzerinde tetkiklere baş­
ladık. Çeşitli defterler arasında, bir bakıma ana
hizmet kararlannın yer aldığı, "Defter-i Ahkâ-
m-ı Evkâf-ı Nizâm" Defterleri, kayık ve kayık­
hane yapımı ile ilgili rastladığımız bir kayıttan
dolayı dikkatimizi çckii. Çalışmalarımızı bu
defterler üzerinde yoğunlaştırdık. Nihayet
1242/1826-1247/1831 tarihleri arasında 5 yılı
kapsayan 964 numaralı defterde, mevcudiyetini
ikinci derecedeki kaynaklardan bildiğimiz ip­
likhane ile ilgili kayıtlara rastladık.
Bu defterin değişik sayfaları arasında, her
biri, 1 sayfadan 8 sayfaya kadar yükselen, on-
bir yerinde, fabrikanın bir bölümünü anlatan
vesikalar bulduk. Bu belgelere göre fabrika­
nın bina ve araç-gereç olarak kurulduğu anla­
38. VGMA. "Dcfter-i Ahkâm-ı Evkaf-ı Nizam No:964". s.281. 28i 285. Ahlcâm-ı EvWf-ı Ni/Jm. No: 9 « . 1.60.
39. İbnû l-Emin M. Kcmâl-Hüseyin Hûsameddin: Evkâf-ı Hümâyun Nezâreü nin'Tarihçe-i Teşkilatı ve Nuzzânn Tcrâ-
cim-i Ahvali" İsianhul 13.35. s.40: Bu kitap Nazif ÖTTIJRK tarafından bugünki harllere (^•vrilerek. VakıHar Dergi­
sinin XV, XVI. XVII. XVIII ve XIX'da be^ laskûl halinde 1982-1984 yıllarında neşrcdılmi!,lır.
40. VGMA. VVg.dcIler'-. NO: 964. s.283.
31
şılıyordu. Sonucunun ne olduğunu tesbit ama­
cı ile her biri 2 ile 8 yıllık süreleri kapsayan,
965,966,967,968,969,970,971,972 ve 973 numa­
ralı dokuz defteri daha gözden geçirdik. Ancak
964 numaralı defterin haricinde, 1248/1832-
1252/1836 yıllan arasını gösteren, %5 numaralı
defterin 60 ve 61 sayfalarında iplik çarklarının
yenilenmesi ile ilgili bir kayda rastladık.
43 yıllık bir zaman dilimini kapsayan ve her
sayfasını tek tek gözden geçirdiğimiz 10 defter­
de İplikhane ile ilgili başka bir belgenin olma­
dığını tesbit e t t i k . Ancak hemen şunu
söyleyelim ki, araştırma zaman dilimi olarak
belirlediğimiz yanm yüzyılın arşiv belgeleri bu
10 defterden ibaret değildir. Devlet Osmanlı
Arşivi, henüz tasnifi yapılmamış tomar halinde
bulunan muamelâta ait Vakıflar Genel Müdür­
lüğü Arşivi ve İstanbul Vakıflar Bölge Müdür­
lüğü bünyesinde mevcut ve daha ziyade günlük
yazışma ve işlemleri gösteren dosyalar tetkik e-
dildiğinde, bu konuda daha pek çok belgenin
çıkması muhtemeldir.
Biz, Evkâf Nezâreti'nce müceddeden tesis e-
dilen İplik Fabrikasını, mevcut arşiv belgelerini
tahlil ederek anlatmaya çalışacağız..
b. Saha Araştırması ve Fabrikanın YerL
İplikhane-i Amire (İplik Fabrikası)'nın te­
meli 1826'da, Eyüp'dc. Haliç kısıyında Bahariye
mevkiinde, Hançerli Sultan ve Çukursaray ar-
40
salan üzerine atılmıştır . Elimizdeki arşiv bel­
gelerine göre temel hafriyatı ve binanın inşaası
sırasında Mazınne-i Eslâf-ı Kiramdan Muhyid-
din ve Molla Atufi Hazretlerinin mezarlan za­
rar görmüş ve Nezâretçe mezarlar yeniden
restore edilmiştir. Her gece mezarların başında
 Nazif ÖZTÜRK

41
Icandil yakılmak üzere ayda 3 vukiyye zeytin
/ağı tahsis edilmiştir. Kandilleri yakmak üzere
günlük 24 akçe ile olgun bir kişi kandikn tayin
edilmiştir'*^. İplik Fabrikası'nın arsası üzerine
inşa edildiği sarayın sahibi Hancerli Fatma Sul-
tan'*"^'m mezan bugün Eyüp Hazreti Halid Ca-
mii'nin Bostan iskelesine açılan dış kapının
solunda ve ihata duvarının içinde bulunmakta­
dır. Mezarının üzerinde, sütun araları demir
parmaklıklarla çevrili, dört sütun üzerine otur­
tulmuş, bir kubbe ile önûlûdür(Resim-l), Aynı
türbenin içerisinde kimin olduğunu tesbit ede­
mediğimiz bir başka mezar bulunmaktadır.
Hancerli Sultanın mezartaşı Resim-2*dedir.
Fabrikanın inşa edildiği semte, fetihten he­
men sonra "Bahâriye " ismi verilmiştir. Halicin
bitiminde, Eyub Sultan'ın Bostan İskelesi ile
Silâhdaraga arasında, önü deniz ve ardı bayır
bir kordele gibi uzanır, Bahâriye'nin hemen e-
şiğindc bir hamam, bir imaret ve bir kervansa­
ray yaptırarak, semtin iman yolunda ilk adımı
Faıih Sultan Mchmed(1451-1481) atmıştır.
Osmanlı Hânedanı, Haliç-Bahâriye ve Bo­
ğaziçi'nin en güzel yerlerine muhteşem saraylar
yaptırarak bu sarayları, valide, hemşire ve ha­
nım sultanlara, sultan kulanna verirlerdi. Bu
güzel kıyıların alınıp-satılmasını ve miras
olunmasını önlemek için bu bölgeleri sürekli
miri arazi statüsünde tutmuşlardır.
Bostanabaşı Defterlerine göre, III. Selim
(1789-1807) devri sonlannda, Bostan İskelesi
ile Bahâriye Kasn arasındaki sahada, Beyhan,
Hatk:e, Esma ve Hançerli Fatma Sultan yalıla­
rının bulunduğu kayıtlıdır. Bu yalılar. III. Seli­
min saltanat yıllarının sonunda bakımsızlığa
terkedilmiş ve çevrede yeni yalılar yapılmıştır.
II. Mahmud döneminde. 1800-182S yılları ara­
sında. Bostan İskelesinin ^v-anıbaşında beş kah­
vehane yapıldığı, aynı dcfıcrlcrde kayıtlıdır. Bu
gelişmeler sonucu. Bahariye sayfiye hüviyetini
kaybetmiştir.
Tamamen harap olmuş Bahariye Kasrı ile
mîri sultan saraylanndan Hatice ve Hancerli
Fatma sultan sarayian yıktırılarak, yerierine
İplik Fabrikası yaptırılmıştır'*^.
Scdad Hakkı Eldcm'in İstanbul Anılan adlı
eserinde bulunan; Halicin. 1845 vılına ait imar
45
haritasında arşiv bcipcsi ve diğer kaynaklara
dayanarak anlattığımız bilgilere tamamen uy­
gun bir şekilde İplik Fabrikası, Bostan İskele-

41. "Vukiyye " bazı sözlüklerde "Vakkiyye " olarak geçmekledir (DEVELLİOĞLU. Fcrid:. Osmanlıca Türitçc Ansik-
topedik Lugaı". .\nkara 1978. 3. basım s.1365; BAJC\LIN: "A.g.e.", CIlI, s.580. Ali Nazimâ-Reşad: Mükemmel
Osmanlı Lügati. İstanbul 1319. s.975, bu sözlükte vukiyye nin "ûkiye"den kalad okluğu yazılıda-. Bunlara kaı^ılık,
Şemseddin Sami: "Kâmûs-i TürkT. İstanbul 1978. i.lAVTıle "Vukkiye-, Redhowe. (Türkçe-İngilizce) İstanbul 1974,
s.l230'da "Vukiyye" jeklinde yazılıdır. Halk arasında "vukiyye" şeklinde söyleniş tanına da bakarak, "galat-ı meş-
hure" kabilinden biz bu çalışmamızda bu kelimeyi "Vukiyye" şeklinde kullanacağız. Yanlış ianlan değişik olmakla
birükte. yukarıda gösterdiğimiz bütün sözlüklerde. "Vukiyye "nin "okka" kaışılığı olarak gösterildiği ve 400 dirhem
ağırlığında bir ölçü birimi olduğu yazılıdır. Bir okka ise "LIkiyyc" katşılığı we 1282-83 kğ. olduğu yanlıdır. Bu se­
beplerle -vtıkıyye "yi 1282 kg. karşılığında bir ağırlık ölçü birimi olarak kullandık.

1. iplik Fabrikasının inşa ediUiğt mahalde yaptığımız saha araştırmasuuia, Muhytddin ve Molla AUnHazreılennin me-
zanna rasılayamadık.

Bazı kaynaklarda Hançerli Fatma Sultan II. Bâyezid'in kızı oUrak gösterilmekte ise de bu doğru değildir. Mezar
taşında (Rc*im-2Vda açıkça belirtildiği gibi. II. Bayezid in oğlu Şehzade Mahmud'un kızı. Yavuz Sultan Selim (1512-
I520)-in yeğenidir. (AKAKUŞ. Recep. "Eyüp Sultan ve Mukaddes Emanetler-. İ.Manbul 1973. s. 191).

KOÇU. Reşat Ekrem: "tslanbul An.sıplopcdisiİstanbul 19«). C.IV. »ahariye Md." s lfUJ-lSSO.

E L D E M . Sedad Hakkı: "İstanbul Anılan"'. İstanbul 1979. s.214-215.

 1827'DE KURULAN VAKIF İPLİK FABRİKASI 33

sinin az ilerisinde, Mihrişah Valide Sultan Mahmud'un modernleşme siyasetine feda edi­
imareti bitişiğinde gösterilmektedir (Resim len sarayların yerine inşa edilmiştir .
Haliç imar haritası-3).
Aynı yazar İplik Fabrikasmm özelliklerini'-
de | u ifadelerle anlatmaktadır: İplikhane Kış­
Sedat Hakkı ELDEM, sözkonusu eserinde,
lası 350 metreye yakm bir uzunluğu olan ve
fotoğraflarla görüntülediği XIX. yüzyıl Haliç ve
semtine büyük bir zevk ile yerleştirilmiştir. Bi­
Eyüp semti ile İplik Fabrikası hakkında şu bil­
gileri vermektedir. na resmin çekildiği anda yenidir. Orta kısım ge­
riye çekilmiş (bak, resim-4) ve Haliç'e bakan
Eyüp Bostan İskelesinden itibaren büyük bir avlu ortaya çıkmıştır. Bu kısun, kanatlara
Sultan ve Vükelâ sahil sarayları başlardı. Mih- oranla mimari bakımdan biraz daha zengindir.
rişah Valide Sultan imareti bahçesinden sonra Aradaki &rk, yalnız ince pilastırlarla elde edil­
ilk büyük yalı Heybetullah Sultan Sarayı idi. miştir.
Bunu Hatice Sultan, Hanım SuUanzade Han-
İçeriye çekilmiş ona kısım bir avlu oluştur­
çerli (Fatma) yalıları takip ediyordu"^. Bunla­
maktadır. Ancak burası Haliç'e açık değildir.
rın yerine sonradan resim-4'de görülen ve
Pencereli yüksek bir duvar gerektiren mimari
resim-4*e dayanarak bi rcksgizini (Şckil-5) çı­
çevreyi oluşturmaktadır. Ortadaki büyük kapı,
karttığımız İplikhane inşa edilmiştir. Buradan
bütün mimariye hakim bir motiftir. Duvann
itibaren birbirini i/lcycn yalılar Bahariye Kas-
sağ ve sol kanatlarla birieştiği yerierde, saçaklar
nna kadar uzanacaklardır. Sol sahilde Ayvan-
yukanya doğru kıvrılmıştır. Direkler üzerine o-
saray. H a m a m , Ç a m u r ve D e f t e r d a r
lurtulmuş birer cumba yan kapılan noktala­
iskelelerinden sonra yeni kurulmuş olan Fes-
maktadır. Burada yan kanatlar orta bloka
hane (Defterdar) ve Valide Sultan Sarayının
oranla daha alçalmaktadır. 350 metreye yakın
büyük kısmı gelmekledir. Bundan sonra Eyüp
cephe böylece fazla yeknesak olmaktan kurtul­
ve Bostan iskeleleri vardır. Mihrişah Valide
muştur. Sade mimarisi ve hatlarına rağmen mi­
Sultan imaretinin iskelesi buradadır. Bitişikte
mari uyumu ve asaleti sayesinde kendi başına
350 m. kadar cephe u/unluğu olan (resim-6,7)
bir sarayı andıran bu bina, uzun seneler Haliç-
ve resimlerin yapıldığı tarihte henüz yeni bulu­
49
nan İplikhane binası vardır. Bu bina Sultan 'in bu köşesini süslemiştir .

46. Aynı yer s.206.

47. Aynı yer. s.216.

48. Burada olduğu gibi. İplik Fabrikası'nın bir bölümünün kışla olduğu, halta bir ara halk arasında hapishane olarak
anılmaya başlandığı bazı kaynaklarda yer almaktadır. Fakat, daha sonraki sayfalarda tahlil etmeye çalışacağımız arşiv
belgelerinde bdyle bir kayıt bulunmamaktadır. Nitekim bu konuda bizi doğrular mahiyette. "İstanbul Ansiklopedi-
si 'nde şu bilgiler verilmekledir İplikhane ve kışla iki ayn müessese değildir. Adı kışladır. Belediye nizamlarına aykın
hareket eden hilekâr esnaf ile hırsız, yankesici, uygunsuz güruhunun kapaiıklıklan Nr mahpushanedir. Mahkumiyet­
leri az veya çok burada, Tereane-i Amire ve Donanma-i Hümâyûn için urgan ve halat bükerlerdi. Kışla-mahpusha-
nesinin içinde halat bükme yen. geniş taşlıklar yapılmıştı. Başimam Sâkıb Efendi nin ifadesine göre, İplikhaneye
düşmek bir felâketti (KOÇU, Reşat Ekrem: "a-g-e.". s.1850.) Bu anlatılanlara bakarak şunu söylemek mümkündür.
Bina İplik Fabrikası olarak yapılmıştır. Zamanla iyi işletilemediği için, hile yapan esnafın terbiyesi amacıyla binanm
bir bölümü yan açık cezaevi şeklinde bir müddet kullanılmıştır. Amaç hiçbir zaman gözaıdı edilmeyerek, ucuz işçilikle
gemilere halat imal edilmiştir.

49 EI.DF.M: •M.K.C. - %.2\2.

F.3
34 Nazif ÖZTÜRK

Bugün Mihrişah Sultan sebili, imareti, tür­
besi ve bir hazire ile birlikte İplik Fabrikasının
imarete dayanan kısmı ayaktadır ve Bahariye
Mensucat Fabrikası olarak kullanılmaktadır.
Kapısının üzerinde II. Mahmud'un tuğrasını ta­
şıyan orta bölüm bir ara İngiliz Santral Dikiş
Sanayii (Makara) Fabrikası, diğer kanat ise le­
vazım ve Maliye Okulu olarak kullanılmıştır .
Tapu Sicil Muhafizlıgı'ndan aldığımız bil­
gilere göre, İplik Fabrikasının yeri. 39 pafta,
45 ada tahdmda çeşitli parsellere aynimıştır.
13 parsel 2942,99 m^ arsa olarak, Gızlaved
Kavuçuk Sanayi ve Ticaret Anonim Ortaklığı
.adına tashihan tescil edilmiştir. Bu yerin üze­
rinde vakıf şerhî varken; Vakıflar Başmüdürlü­
ğü İlişikli İşler Müdüriüğü'nün 29.6.1973 ta­
rih ve 693 sayılı yazılarına istinaden vakfiyeti
terkin edilmiştir. Aynı ada 12 parsel, 94 ve 95
parsel olmak üzere ikiye ayrılmış, ifraz sure­
tiyle Maliye Hazinesi adına kaydedilmiştir.
14.642,19 m^ olan 94 parselin bir bölümü ü-
zerine Eyüp Lisesi inşa edilmiştir ve öğretime
açıktır. Tapunun beyanlar sütununda, "Milli
E0tim Bakanlığına tahsislidir ibaresi" mevcut­
tur. 37.81 nx" olan 95 parsel ise, imar plânın­
da yola aynldığından,6785 Sayılı Kanunun 31.
maddesine istinaden Belediyeye terkedilmiştir.
Bahariye Mensucat 8 parselde kayıtlıdır.
Haliç'i temizleme projesi uyarınca yıkılması
kararlaşttnlan yerlerdendir. İlgililerden
aldığımız bilgilere göre İstanbul Belediyesi bu
yerin vıkımı için 1987 sonuna kadar süre
tanımıştır. Bu duruma göre, 1988'in ilk
aylarında burası da yıkılmış olacaktır.
İstanbul Vakıflar Bölge Müdüriüğü'nde
Eski Eser Uzmanı olarak çalışan Tarihçi Nec­
det İŞLİ(51)ye göre, "İplikhane önce kapan­
mış, sonra hapishane olarak kullanılmış, daha
sonra askeri kışla, askeri depo yapılmış, sonra
yanmış ve bilâhare metruk bırakılmıştır. Harap
olan binanm duvarlarım Belediye yıkmıştır.
1970 yıllarında boş arsa okul olarak planlan­
mış ve bu arsanm bir kısmına bu^inkü okul
(Eyüp Lisesi) yapılmıştır. Bu şahsa çöre, Mali-
ve Hazinesi üzerinde ffözüken yerlerin tapudaki
52
maliki bölümü boştur ".
Bugün Eyüp-Haliç sahili Bahariye b()lgesin-
de elimizde kalmış vakıf yerler maalesef çoz az­
dır. Vakıflar İstanbul Bölge Müdüriüğü'nde
mevcut 2 nci Hayrat D e f t e r i n i n 247-
l(X)/765'den 91/778 sırasına kadar 14. sayfada
kayıtlı; 4 mezarlık. 4 çeşme, 2 türbe, 1 camiî, 1
dergah, 1 Mevlevihane. 1 meşruta ve 1 mektep
arsası olmak üzere 15 adet hayrat vakıf bulun­
maktadır .

50. KOÇU: • a.g.e." s. 1845.

51. Saha araştırması ve tapuda yaptığımız tetkikler sırasında, özel arşivini açarak .sağladığı bilgilcnicn dolayı Necdet
Beye teşekkür ediyorum.

52. Bugtinki para ile Evk^Sf Hazinesi'nden 10 milyar civarında para harcanarak, bundan 160 yıl önce inşa edilen İplik
Fabrikası neden böyle sahipsiz kalmıştır? Bugünki maliklerine nasıl geçmiştir? I lalen yer nlarakda çok kıymetli olan
ve yaklaşık 15-20 dönem avannda olması gereken hu yerle Vakıflar idaresi neden yeterince ilgilenmemiştir? 13
parseldeki vakıf şerhi niçin kaldınlmışlır?Mülkiyet noktasında, bu ve benzeri sorular, ilgililerden cevap beklemekledir.

53. Bunlar Bahariye bölgesinde sahilde Mihrişah Sultan imareti, ilerisinde Şah Sultan külliyesi, daha ilerisinde Bahariye
Mevlevihanesi. Mevlevihane Mülhak vakıf olduğu için l9S6'da varislerin Asliye llukukda M2 kayıt numarası ile
açtıklan dava sonucu şahıs mülkiyetine geçmiş ve varisler mevlevihaneyi satmışlardır. Mevlevihane yıktırılıp yerine
fabrika yapılmış, fakat mescidine dokunulmamıştır. I lalen Fabrikanın mescidi olarak kullanılmaktadır. Mevlevihane
haziresindeki mezariık da yerindedir. Mescid ve mezarlık mülkiyet bakımından açıkta bulunmaktadır.
Caddenin yamaç tarafında ise Tam Şah Sultan Camii, karşısında Lagari Tekkesi, mezarlık ve arazisi, bunun hemen
ilerisinde M. Sultan Mahmud çeşmesi bulunmaktadır, nahariye Caddesi üzerinde bir çeşme daha varsa da. bu çeş­
menin mulkıveıı Dclediveve jııılır.
 1827*DE KURULAN VAKIF İPLİK FABRİKASI 35

c. Fizibilite Raporunun Hazurianması, Bina
ve Makina Olaralı FalrUcanuı Tesis.
El-Hac Yusuf Efendi^"*'nin Evkâf-ı
Hümâyûn Nâarlığı döneminde, her türlü gideri
Evkâf Hazinesi taraftndan tcarşılânmalc üzere;
Donanmanın yelken ve Asalcir-i Mansûre'nin
elbise ihtiyaanı Icarşılamak ve gerektiğinde ü-
rettiği ipliğin bir miktarını da piyasaya sür­
mek üzere bir İplik Fabrikası kurulması için
irade-i seniyye çıkmıştır. Bunun üzerine.
Nezâretçe Necip Efendiye bir fizibilite raporu
hazırlatılmıştır.
Necip Efendi'nin raporunda. Fabrika bina­
sının yapımından ziyade, fabrikanın pamuk iş­
leme ve iplik üretim kapasitesi, makinalann
yapımı ve ihtiyaç duyulan pamuğun nerelerden
tedarik edileceği hususları ile maliyet konusu
üzerinde durulmaktadır.
Bu rapordan öğrendiğimize göre, E>onan-
ma-i Hümayun Gemilerine yelken dokunmak
üzere iplik imali için ilk teşebbüs, Tersane-i A-
mire Emini Hüsnü Beyefendi tarafından Tersa­
nede başlatılmıştır. Burada Arakil adında bir
zimmi'ye nümune olarak 90 iğli bir takım iplik
ve hallaç çarkları yaptınimıştır. Çarkların yapı­
mını üstlenen Arakil'in ölümü üzerine bu te­
şebbüs sonuçsuz kalmış; ancak, bu başlangıç
Nezâretçe kurulacak Fabrikaya örnek alınmış­
tır.
Fizibilite raporuna göre, Fabrika'da, her bi­
ri günlük ı s vukıyye pamuk isleme kapasitesine
sahip 14 takım iplik çarkı yapımı öngörül­
mektedir.
Kütlü pamuktan iplik imalı sırasında %
10 zayiat meydana gelmektedir. Bu durumda,
Fabrikanm günde 210 vukiyye iplik üretmesi
için % 10 fazlası ile 231 vukiyye pamuğa ihti-
yaa olmaktadır. Kaman ay hesabı ile yıl %
360 gün olarak kabul edilmekte ve takribi se­
nenin 60 günü tatile çıkılmaktadır. Yılın geri
kalan 300 günü üç vardiye olarak çalışılmak­
tadır. Bu hesaba göre. Fabrikanın yıllık pa­
muk ihtiyaa 300x231-69300 vukiyye olmak-
ladır(Tablo-I).
14 takım iplik çarkının çalıştırılması için 1
usta başının yönetiminde; aldıkları günlük üc-

Şah Sulun Camii ibadete açıt tOtbesi bsmen bakmılıdır. Sahili açma çalifinalan sırasmda. cami meşnıuamı Belediye
yıkmifur. Halen Belediye dozerleri, bu bölgeyi yeşil uha (parlc) haline getirmek için çalışmaktadu-.
Lagan tekkeunin mezattaşlan yetinde duruyor, tekke iae yıkılarak aısa haline gdmişıir. TOrbesinin iadece iki duvan
ayaku kalabilmiştir.
Kııacası. bgari tekkesi. müştemiMiı ile birlikte metruk haldedir.
Ak Gömlek Mehmet EfendL HOsrevzade Musub Efendi Mezarhklan ve 41 ada. 39 ve 40 Paftada kayıtlı Gamüşuıyu
mezartıklan ile ismini lesbit edemediğimiz diğer meariık. Belediyeler Kanununun 160. maddesi uyannca Belediye'ye
geçmiştir. Zira bu mezarlıklann hiç birisinin mülkiyeli vakfın üzerinde göriilmemektedir.

54. Yusuf Efendi. Harpuı lu Ahmet Efendi'nin oğludur. U79/i765'de Kal'a-i sultaniye (Çanakkale)'de doğmuştur. İlk
devlet görevine kalemde mektupcu olarak başbonşiır. Çeşitli devlet hizmetlerinden .sonra: 1826'da kurulan Evkâf
Nczâreti'nin itk Nâzın olmuştur. Nezâreti döneminde. İstanbul Galata ve Üsküdar arasında ulaşımı, kolaylaştırmak
ve vakıf gelirlerini actınnafc amaa ile. Eminânü'nde. Üsküdarda. Beşiktaş'da. Ortakfty'de, Hasköyde ve Batot'da
kayıkhane ve iskeleler inşa ettirmiş, bu iskeleler-, arasında yolcu ve pazarcılan laşıvacak kayıklar yaptırarak tesisleri
hizmete açmıştır. O günki İsunbul'un deniz ulaşımını sağtomak üzere 27.288.5 kuruş harcamıştır.
Araştırma konumuz olan İplik Fabrikasımn yapımını ger;eklcşıirmiş ve ilk müessese Müdürünü atayarak tamamtanart
bölümlerini hizmete açmıştır.
Bu iktisadi faaliyetin yanında daha birçok hayrtve sosyal hizmeti gerçekleştiren Yusuf Efendi, aniden hastalanarak,
1245/1829 senesi Şaban ın birinci gecesi vefat etmiştir. Mczan, Eyûp'deki Rouan İskelesi kabristMiındsdır. (İbnfi'l-
-Emin Mahmud Kcmal-Hüseyin HÛSAMETDİN: -A-gx." sJ9-41).

55. Ilugün "Vater" olarak adlandırılan ve üzerinde 400 iğ bulunan iplik imal eden makinanın o günkü adıdır. Hayvan
gücü ile çevrilmekledir ve üzerinde 120 iğ bulunmakladır.
 36
retleri itibariyle üç gurupta ıoplayabilece|imiz
106 işçi çalışmaktadır. Tablo-Il'de gösterildiği
gibi, üretimi artırmak amacıyla ustabaşıya ü-
retilen ipliğin her vukiyyesi için 4 para Birim
verilmektedir. Böylece toplam yıllık işçilik üc­
reti 100.800 kuruşu bulmaktadır.
Nakliye gümrük ve diğer masraflarla birlik­
te, pamuğun vukıyyesi'nin 3,5 kuruştan İstan­
bul'a maledileccği hesap edilmektedir. Bu
takdirde, yıllık ihtiyaç duyulan pamuğun alımı
için 69.300x3,5=242.550 kuruş gerekmektedir.
Necip Efendi raporunun daha sonraki bö­
lümlerinde, çok iyi bir maliyet hesabı yaparak,
fabrikanın üretim kapasitesinin ne olacağı, bu
üretimi kaça malcdcbilcocği ve kaça satabilece­
ği, amortisman ve diğer girdileri düştükten son­
ra, gayr-i safi ve safi karların ne olabileceği
hasuslannı aynntıh bir şekilde hesap etmekte­
dir.
Bu hesaplamalara göre fabrikanın yıllık ip­
lik üretimi 63.000 vukıyycdir. Tersane-i Amire
ipliğin her vukıyyesini 6.5 kuruştan almayı ka­
bul ettiğinden, bu satıştan fabrikanın elde ede­
ceği yıllık gelir 63.000 x 6.5 = 409.500
kuruştur. Bu durumda, ipliğin satıştan elde e-
dilcn 409.500 kuruş gelirden, üretim için yapı­
lan, kütle pamuk bedeli, işçilik ve diğer
masraflar düşüldükten sonra, Evkâf-ı Hümâyûn
Nezâretine 66.150 kuruş safikâr kalmaktadır .
Necip Efcndi'nin raporunda, bu kârdan yıl­
lık her takım çark için. 20(X) kuruş tamir para­
sının düşürülmesi üzerinde durulmuşsa da;
çarklann yeni olması sebebiyle işin başında bu­
na gerek görülmemiştir. Ancak daha ileride
bahsedeceğimiz gibi çarklar hayvan gücü ile ça­
lışmaktadır ve bu amaçla fabrikanın üç vardive
5<>. V G M A . -/VG-D." S.:70a73.
57 V G M A . "A-G.D." ^.2'».
5«. V G M A . " A - G - D . " S.274.
V G M A . ••A.Ç.D." S . 2 " ' ı . : 7 4 .
"O DıRAMA VC SIROZ. O JONEMDC SCMNıK C HAISLı NRER SANCAKTıR
•ı KıNHANA. LLALCK; '^Iı!Lı HıR NAHıVE I D I .
Nazif ÖZTÜRK
çalışacağı hususu gözönüne alınarak 40 beygir
(at) satın ahnmıştır^^. Bu bakımdan çarkları
çevirecek hayvanların yem ve koşum takımı ve
diğer malzemelerinin hesap edilerek, bu
kârdan düşülmesi gerekmektedir.
Yapılacak bu ve benzeri masraflann düşü­
rülmesinden sonra, sadece Tersane-i Amire'nin
ihtiyaa düşünüldüğünde, fabrikanın pek kârii
olamayacağını söylemek mümkündür. Ancak,
Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti'nce Dersaadete ya­
zılan bir tezkerede; aleyhte gelişebilecek bu du­
rumun "Asakir-i Mamure " nin yazlık elbise,
gömlek ve iç çamaşır ihtiyaam karşılamak üze­
re lüzum göreceği ince ipliğin imâl edilmesi:
ayrıca resmîmakamlann ihtiyaçlannm gideril­
mesinden sonra, artacak ipliğin doğrudan iç pi­
yasaya sürülerek, esnafa satılması suretiyle
telafi edileceği hesaplanmaktadır. Diğer bir
tedbir olarak da, üreticiyi çok zor durumda bı-
rakmaırtak kaydiyle pamuğu ucuza almak ve ya­
pılacak masraflar, asgari seviyede tutmak gibi
hususlar üzerinde durulmaktadır .
Tezkirede yer alan nokta-i nazariar dikkâte
alınarak yıllık pamuk ahmının artıniması ka­
rarlaştırılmıştır. Bu kararın alınmasında yıllık
iplik üretiminin artırılması isteğinin yanmda,
pamuk üretiminde meydana gelebilecek düşüş
ve diğer olumsuz hususlann meydana gelmesi
halinde fabrikanın boş kalmasını önlemek ar­
zusu da mevcuttur. Bu bakımdan hammadde
ihıiyacından 10.700 vukıyye fazla pamuk alına­
rak, yıllık pamuk ahm miktarı 80.000 vukıyycye
çıkartılmıştır^ Kapasite fazlasının stoku öngö­
rülmektedir .
İlk etapda, fabrikanın, yıllık işleme kapasi­
tesi olan 69.300 vukıyye pamuğun Kırkağaç,
Soma, Balıkesir, Dırama, Siroz, ,Rinhana
 1827'DE KURULAN VAKİF İPLİK FABRİKASI 37

kazalarından yıllar itibariyle satın alınması
planlanmakladır^^.
Hazırlanan bu fizibilite raporu, bütün iplik
imalât makinalannın yapımında tecrübeli olan
Barutcubaşı Simon, kardeşi Avannıs gibi kim­
seler Nezârete davet edilerek görüşülmüş ve ip­
lik fabrikası binası ve çarkların yapımına karar
verilmiştir.
Bu karar doğrultusunda Evkaf Nezâretinde
görevli bulunan Seyyid Ahmet Efendi vekâle­
ten İplikhane Amirliğine (Müessese Müdürlü­
ğü), inşaat maliyet hesaplarım tutmak üzere
Osman Efendi Muhasebeciliğe, zimmi Kirkor
Kalfa, inşaat kalfalığına. 108 elekli çark yapı­
mını gerçekleştiren Barutcubaşı Simon ile abi­
sinden daha ileri giderek 120 elekli çarkları
yapan kardeşi AN-annis çarkların yapımı, fabri­
kaya nakli ve yerlerine montesi ile görevlendi­
rilmiştir.
Belgelerin tetkikinden bu tayinlerin Evkâf-ı
Hümâyûn Nâzın EI-Hac Yusuf Efendi'nin tek­
lifi ve Padişah'm onayı ile yapıldığı anlaşılmak­
tadır .
Fabrikanın ilk keşfi 7 yük*^ 50.000 kuruş
olarak hesaplanmıştır. Ancak, inşaat safhasında
bu miktar yetmemiş ve ilk keşfine 1 yük 36.000
kuruş ilave edilmiştir. Bu durumda ilk imâlat
sırasında fabrikaya, 886.000 kuruş harcanmış­
tır.
Binanın keşif bedelleri Evkâf-ı Hümâyûn
Nezâreti'nce "lâvizâı ökçesi" *nden ödenmiş
ve Harameyn Evkâf Hazinesi muhasebe defter­
lerine kayıt edilmiştir .
Temeli 1242/1826'da atılan fabrika binası
inşaatı, akılalmaz bir süratle bir yıl sonra 9 Re­
cep 1243/182Tdc bitirilmiştir^^.
Binanın tamamlanması ve yapımı bitirilen
çarklann yerlerine monte edilmeye başlanması
üzerine; fabrikanın iş hacmi genişlemiş, görev­
lendirilen bir memur marifetiyle doğrudan
Nezâretçe idaresi imkansız hale gelmiştir.
Bu gelişmelere paralel olarak, fabrikayı
verimli bir şekilde idare etmek, alınacak pa­
mukları edna, evsat ve âlî şeklinde tasnif ede­
rek, ona göre fiatlandırmak, ihtiyaç duyulan
iplikleri istenilen evsafta ve miktarda imâl et­
mek, elde edilecek gelirleri zamanında Evkâf-
1 Hümâyûn Nezâreti Hazinesi'ne aktarmak ü-
zere; Fes Nâzın katibi Mustafa Efendi ile
Tüfekhane-i Amire Emini Ethem Efendi gibi
şahıslar arasından imtihanla Dergâh-ı âli ka-
pıcıbaşılanndan ve halen lağamcıbaşı Kara
Osmanzade Yakup Ağa 9 Recep
1243/1827'de, "İrade-i Seniyye" ile "İplikhane
Enüniiği (Fabrika Müessese Müdürlüğü)'ne ta­
yin edilmiştir. Aynı kararla yapımı tamamlanan
çarklann atölyeden fabrikaya nakli ve yerlerine
monte edUrjıesi f^örevi Barutcubaşı Simon a,
çarkları çalışw hale getirip iplik imalına başla­
ması için ustabaşılık f^örevi de kardeş; Avannis-
... .68
e verilmiştir .

62. VGMA.. • A.g.d." S.271.

63. VGMA. • A.g.d.- S.270.

64. 1 yük t«zı sözlüklerde 500.000 kuruş olarak kayıtlı ise de. bizim yaptığımız araştırmalardan 1 yükün 100.000. kuruş
ddugu anlaşılmışlır. İplikhane İle ilgili belgelerde de 1 yük 100.000 kuruş karşılığında kullanılmakladır.

65. -Ta viz" karşılık olarak birşey verme bedel verme manasına gelmekledir. "Ta vızâf ise ödünç verilen para karşılık
olarak verilen şey demcklir. (Ş. Sami: "a g e. ". s.418: Dcvvetlioğlu. •A.g.e." s.1245) "Tii vizât Akçesi" bir ihtiyaç
halinde kullanılmak üzere bir fonda toplanan para olmaktadır. "NukOH mevkufc" müdürlüğü kurulmadan önce vakıf
paraların bu fonda toplandığını tahmin etmekleyiz.
66. VGMA. •.\.g.d.". S.274.

'.7. VGMA. -.-Vg.d". s.271-274.

1.8. VGM. "Ag.d.". s.271.

38 Nazif ÖZTÜRK

d. Fabrikanın Üretime Açılması Pamuk Te­
mini ve İşletUmesi.
Binanın tamamlanıp, yapımı bitirilebilen
çarklann yellerine monte edilmesi üzerine, fab­
rika ustabaşı Avannis'm sorumluluğunda
1243/182Tde üretime açılmışta-.
Geçen süre içerisinde çarkların, tamamı
imâl edilemediği için fabrikanın şimdilik 9^50
kapasite ile çalıştırılması karariaştınimıştır .
Defter kayıtlarına göre pamuk fîatian kalf
tesine, bölgelere ve mevsimlere göre değişife
lik arzetmektedir. Fakat, üretici için pek ye­
terli olmamakla birlikte o dönemde 1 vukıyye
kütle pamuğun, mahallinde 3 kuruşa alınabil­
diği, gümrük çuval, sicim ve eksper ücreti ile
fabrikaya J,875 kuruşa mal olduğu anlaşıl­
maktadır (Tablo-lV).
Yine aynı belgeye göre, 1 vukıyye ipliğin i -
maiât maliyeti ise, işçilik hayvan yemi, % 10
zayiat ve amortisman dahil 3,125 kuruşu bul­
maktadır (Tabk)-V).
Tablo IV ve V i n tetkikinden de anlaşıldığı
gibi, hammedde, nakliye gümrük işdlik, amor­
tisman ve diğer girdilerle biriikte 1 vukiyye pa-
muk ipliğinin fabrika maliyeti 7 kuruşu
bulmaktadırCftblo-VI)^°.
Maliyet hesaplan ile ilgili bir belgenin tet­
kikinden, Tersane-i Amire tarafından ipliğin
vukıyycsinin 6,5 kuruşa alınmak istendiği, diğer
bir ifade ile iki kuruluşun önceden bu Hat üze­
rinden anlaşmaya vardıklan anlaşılmaktadır.
Bu taktirde Evkâf-ı Hümayun Hazinesi Vukiy­
ye başına 0,5 kuruş zarar etmektedir.
Pamuk üreticisi' 'gadrdanvikaye"etmek
kaydiyle bu zarann telafisi için, ya pamuğu İs­
tanbul'da teslim şeklinde mubayaa ederek, da­
ha ucuza maletmek veya Tersane-i Amire
Emini ile görüşülerek, ipliğin Hatını, istanbul
serbest piyasasında satıUığı :gibi 7-7,5 kurusa
çıkartmak konulan üzerinde durulmaktadır .
Bir taraftan maliyet düşürücü hesaplar ya­
pılırken, bir taraftan da verilen numuneye uy­
gun bir şekilde Tersane-i Amire'nin ihtiyacını
karşılamak üzere üretime başlandığı anlaşıl­
maktadır^.
Henüz çarklann tamamının monte edilme­
miş olması, Tersane-i Amire'nin ipliği maliye­
tin altında fiat vermesi gibi sebepler yüzünden.
Müessese Müdürü'nün de görüşü alınarak, fab­
rikanın yıllık üretim kapasitesi yanya düşürül­
müş ve 80.000 yerine 40.000 vukivye pamuk
alımı karariaştınimıştır (Tablo-VII) .
Bedelleri Evkaf Hazinesi tarafından peşin
olarak ödenmek kaydiyle miktarlan ve fiatları
Tablo-VIII'de gösterilen 40.000 vukiyye pamu­
ğun, Kırkağaç, Soma, Bergama ve Böreçik, Ak­
hisar, Gelembe, Turgutlu ve Bigadiç kazalan ve
bu kazalara bağlı Nahiye ve köylerden alınması
planlanmıştır. Bu plan gereğince, sözkonusu
pamuğun "Emin-i Mumaileyh tarafmdan me'-
mur olunanlar ma'rifetiyle fiat-ı mukadderesi i-
le mubayaa olunarak cem ve tahsil, iplildiane-i
mezhireye irsal ve teslim edilmesi için Kaza-i
mezkure Kadılarına, Vayvadalarma, Ay&n ve
Zabua olnuq Erlerine ferman yazılmıştır^*.
Alımı kararlaştırılan 40.000 vukiyye pamu­
ğun Tablo-IX'da gösterildiği gibi gümrük, nak­
liye, personel ve diğer giderleri dahil fabrikaya
155.000 kunışa makıkluğu ve bedelin Evkâf-ı

69. VGMA, "A-nt-, s.280-282.

70. VOMA. "Ag-d.", s.279-280.

71. VGMA, "A.g.d.". s.280-281.

72. VGMA, -A.g.«l". 1.28Z

73. VGMA, 'Afrü", s.279-280.»2.

74. VGMA. "Afrd". s.281. 283. 285.

 1827'DE KURULAN VAKIF İPLİK FABRİKASI
Hümayun Hazinesi Sermaye akçesi"'Tulcn ö-
dendiği anlaşılmaktadır^^.
Nevar ki, pamuk üretimi istenilen seviyede
gerçekleşmediği için. Gelembe Kazasında plan­
lanan 3500 vukiyye yerine, 2000 vukiyye noksa-
nı i l e ancak 1500 v u k i y y e p a m u k
gönderilebilmiştir. Bu sebeple de 1244/1828 yı­
lına mahsuben 1243/1827 yılında, fabrikaya
40.000 yerine 38.000 vukiyye pamuk girmiş -
tir^^.
Tam kapasite ile olmasa da Tetsane-i Ami-
re'nin ihtiyacını karşılayacak düzeyde pamuk a-
lımı ve iplik üretimi devam ederken, bir
taraftan da işletmecilik kurallanna uygun ola­
rak; 1244/1828 yılı maliyet + kâr esasına göre
yeni plânlamalar yapılmaktadır.
Tablo-X'da, teferruatlı bir şekilde gösteril­
diği gibi, fabrikanın 1244/1828'de tam kapasi­
te ile çalışiıniması öngörülmektedir. Bu yapı­
labildiği takdirde, fabrikanın 432.000 kuruş
giderine karşılık 504.000 kuruş geliri olacaktır
ki, bu yılda 72.000 kuruş safı kâr demektir.
Bugünkü para ile ifade etmek gerekirse, bi­
zim yaptığımız hesaplamalara göre, fabrikanın
1828 yılı safî kân, 58.118.745 Türk lirasını
bulmaktadır^.
Makinalann montajı, hammadde temini, ü-
retim-maliyet hesapları yapılırken. Müessese
Müdürü Kara Osmanzade Yakup Ağa'nın bir
görevle Siroz havalisine; 26 Gurre-i Ccmazi-
yclâhire, 1244/1828 tarihli fermanla Sclânik
Emtca GümrüğtT Emini Mehmet Ağa'nın da
İplik Fabrikası Müessese Müdûriûğü'nc tayin
75. VGMA. -A-s-il". s.280-281.285.
76. VGMA. "A.g.d". sJ16.
77. Fabrikanın kesin maliyetinin verileceği bölümde o gûnki değerlerin bugönki. Türk liraMna nasıl çevrildiği anlalıla-
caklır.
78. VGMA. - A-gJ.". s.283.285-286. Evkâf-ı Hümâyûn Ne/âcetinin. -Tarihçe-i TcşkiMiı ve Nuzzarm Teracim-i AhvaU".
adlı kitapda. Kara Osman zade Yakup Ağa nın yerine iplikhane Emaneti ne Muhsin Ağa nın layin ediMiği kayıth »e
de ("A.g.e.". s.40). doğrusu Mehmet Ağa dır.
1'). VGMA. "Ag-d." s.315-?l<>.
KO. VGMA. •A.g.d.-. sJ17,
39
edildiğini görüyoruz .
Mehmet Ağa'nın Müessese Müdürlüğü 13
ay 15 gün sürüyor. Bu zaman içerisinde
Evkâf-ı Hümayun Hazinesi'nden partiler ha­
linde 154.000 kuruş sermaye kullanıyor. Mey­
dan çarklarına bağlı olarak, diğer çarkları çe­
viren atlardan 11 adetini satıyor ve yerlerine
yenilerini alıyor. 38.000 vukiyye pamuğa ilave­
ten fabrikada mevcut 1538 vukiyye pamukla
birlikte 39.538 vukiyye pumuğu işliyor, elde
ettiği ipliğin vukıyyesi 7 kuruştan 2621 vukıy-
yesini Tersane-i Amire'ye satıyor. Tablo-XI'de
aynntılan verildiği üzere, hammadde ve işçi­
lik bedelinin haricinde, hayvanların gençleşti­
rilmesi, bunların koşum takımı ve diğer mal­
zemelerinin yenilenmesi, demirbaş alımı ve
idari bölümün yeniden tefrişi gibi maliyete
yansıtmadığı giderler vüzünden 3.147.81 kuruş
zarar ediyor .
Görev değişikliği sebebiyle düzenlenen bir
ara blançonun (Tablo-XII) tetkikinden Meh­
met Ağa'nın Müessese Müdüriüğü döneminde
32.868.75 vukiyye iplik ürettiği anlaşılmaktadır.
Ürettiği ipliğin bir miktarını satarak geri kalan
kısmımda depo etmek suretiyle fabrikaya
168.118.02 kuruş gelir sağlandığı anlaşıimakta-
dır(Tablo-XIII).
Muhasebe kayıtlarının tetkikinden, yapımı
ve montesi biten çarklarda üretime geçilmekle
biriikte. Nezâretçe verilen sermayeden yararla­
narak, diğer çarklann yapımına, üretim sırasın­
da ortaya çıkan noksanlıkların giderilmesine
çalışıldığı görülmekledir .
40 Nazif ÖZTÜRK

İplik üretim makinalannın bir taraftan ta­
mamlanmasının yanında, sebebini tam olarak
anlayamadığımız; ancak, Tersane-i Amire ile
önceden yapılan anlatma uyannca, bekletiMigi-
ni, ihtiyaç duyuldukça verileceğini uhmin etti­
ğimiz yaklaşık 42,136,776 kğ. işlenmiş pamuk
ipliğinin ambarda bekletilmesi sebebiyle Meh­
met Ağa'nın Müessese Müdürlüğü dönemi,
15.730.20 kuruş zararla kapanıyor(Tablo~
xıyf\
Makinalann imalâtı ve çalışmalann verilen
sürede bitirilememesi aynca yıllık bilanço so­
nuçlarının zararla kapanması üzerine, İplik Fab­
rikası hakkında genel bir değerlendirme yapıldı­
ğı görülmektedir.
re^, fabrika çarklarının yapımını taahhüd e-
den Barutçubaşı Simon ve Kardeşi Avannis,
taahhüdlerini yerine getiremeyeceklerini ileri
sürerek istifa etmişlerdir^. Buna istifa ettiril-
mişlerdir, demek daha doğru olacaktır.
Bunlann istifasından sonra. Ermeni Mille­
tinden, Cuhaalar Ham tahtında mütemekkin
ve pamuk ticareti ile meşgul olan Saatçi Esna-
fmdan Kikork Kal& ismindeki bezirgan, iplik
çarklarının yapımında tecrübeli olduğu için
Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti'ne davet edilmiştir.
"îrade-i smiyye" mucibince, noksan çarkların u-
sulüne uygun bir şekilde imâl edilmesi ve daha
önce yaptırılan çarkların da elden geçirilerek
düzeltilmesi görevi bu şahsa verilmiştir .

Bu değericndirmc sonucu, binanın i!k inşa-
ası sırasında Evkâf Nezâreti adına işleri bir
müddet vekâleten yürütmüş olan Seyyid Ah­
med Efendi Müessese Müdürlüğüne getirilmiş-
ıir^2
Merhum Hüsnü Beyefendi'nin Tersane-i
Amire Emini bulunduğu sırada, gemilere yel­
ken dokunması için ihtiyaç duyulan pamuk
ipliğini imâl etmek amacıyla Arakil Simmi'ye
yaptırdığı 90 iğli iplik çarkını..esas almak üze-
Bu arada Mehmet Ağa'nın Müessese Mü-
düriügü'nden alınmasından 15 gün sonra Nezâ­
ret de değişiklik yapılıyor. El-Hac Yusuf Efendi
yerine, Şabap 1245/1829 da Sevyid Mehmet Ta­
hir Efendi Evkâf-ı Hümâyûn Nâzın oluyor.
Nezâret katından itibaren yönetici kadro­
larında yapılan değişiklikle birlikte, yeniden i -
mal ettirilecek çarklann istenilen vasıfta iplik
üretecek şekilde yapılması ve Avannis tarafın­
dan imal edilenlerin de yenilerine uygun hale

81. VGMA. "A.g.d.-, SJ17-318.

82. VGMA. "A.g.<l.-$J16.

83. VGMA. "A.g.4-, sJ23.

84. VGMA. •'A.g.d-, 016. •

85. VGMA. "A.g.d.", iJ23.

S6. Es-Seyyid Mehmet Tahir Efendi. Derviş Efendizade el-Hac Osman Efendi'nin cfludur. Devlet memuriyetine Def­
terdar Mektubf Kaleminde başlamış, burada Tuğrakeşliğe yükselmiştir. UliCeci katipliği. Rumeli Defterdarlığı, Or­
duyu Hümayun Sedaret Kethüdası Şıkkı Evvel Defterdariığı görevlerinde bulunduktan sonra Şaban 124S/1829'da
Evkâf-ı Hümâyun Nâzın olmuştur. 12. Şevval 1247A83rde Ordu Defterdariığı'na tayin erfil'-n Mehmet Tahir E-
fendi, sefer esnasında 1248/1832'de Edime havalisinde vefat etmiştir. Cenazesi İstanbul'a getirtilerek. Harem İs-
kelesinde inşa ettirdiği Kârgir Camii şerifin haziresine defnedilmiştir.
Nezarette bulunduğu dönemde iş hacminde meydana gelen genişlemeye parakH otaıafc Mulhakât Başkatipliği, Mul­
hakât Gedikleri Kitaplığı ve Ruznâmçeabk ünvanbn ile ûç wni daire kurmuştur. Sermayesi Evkâf Hazinesi Yaıdım
Fonu'ndan kaişılanmak üzere Beykoz'da bir Çuha Fabrikası kunlurmuştur. Rav7a-i Mudahhare'yc serilmek üzere,
Uşak'ta Canikli Aşıreli'ne 4202 zerâ uzunluğunda ve 14 parmak genişliğinde halı dnkutturmuştur. Bunların yanında,
birçok vakıf hayrat eser inşa edilmiş ve onanlmışlır. (Geniş bilgi için bkz. İbnu l-F.min Mahmud Kemâl İNAL-H.-
I lusameddinl "A-g-e.". s.42-45.
 1827'DE KURULAN VAKIF İPLİK FABRİKASI
getirilmesi için ihtiyaç duyulacak para, fabri­
kaya ustabaşı olarak tayin edilen Zimmî K i -
kork'a hesap ettirilmiştir.
Kikork bu sebeple Müessese Müdürüne bir
de'rapor yazmıştır. Raporda şu hususlara deği­
nilmektedir:
Evkâf-ı Hümâyûn Nâzın, Müteveffa ei-Hac
Yusuf Efendi zamanında Barutçubaşı Simon-
'un kardeşi Avannis usubaşı olarak tayin edil­
miş ve zimmi'nin yaptırdığı ve fabrikada
mevcut olan çarklar, defter üzerinden yeni
Evkâf Nâzın Seyyid Mehmet Tahir Efendi ta­
rafından teslim alınmıştır. Ancak, çarklar iste­
nilen evsafta yapılmadığı için fabrikanın esas
kuruluş amaçlanndan olan "Tersane-i Antire"
gemilerine yelken dokunması ve "Asaldr-i
Mansure" ye yazlık elbise dokunmasına yanya-
cak kalitede iplik imâl edilememektedir.
Raporun sonunda, istenilen kalitede iplik
üretimini sağlamak için. Avannis tarafından
yaptmlan çarklann elek tellerinin değiştirile­
rek, sonradan yaptırılan çarklar gib^ycnilen-
mesinin gerektiği ifade edilmektedir .
Bu rapor çerçevesinde, önceden yaptırılan
çarklar, yeniden elden geçirilerek yenilenmiştir.
Arşiv belgelerinin tetkikinden Barutcubaşı
Simon ve Kardeşi AvannLs'in taahhüdü içeri­
sinde, 14 takım iplik, 120 haliaç, 20 bağırsak,
20 şerbetçi 9 atiyye ve bu çapkIarın çevrilmesine
yarayan ve hayvan gücü ile döndürülen 11 mey­
dan çarkı bulunuyordu. Bu çarklann tamamı­
nın hizmete girmesi halinde her vardiy<^c 114
işçi ve 11 atın çakşması öngörülüyordu .
Bu çarklardan bağırsak ve şerbetçi çarklan-
nm tamamının, hcrbiri 50 igli 8 iplik, 54 hallaç,
8 atıyye, 4 meydan çarkının imâl edildiği ve bu
çarklann 65 işçi, 12 atla çalıştırıldığı, bu kapa-
87. VGMA. "A-g-d.-. No: 965. s.60.
88. VOMA "A-frd.-. s323.
89. VGMA. "A-Vd ". sJ24J27.
W. VGMA. "A-g-d.". S.326.
41
site ile hayvanların yem ve diğer giderleri dahil
fabrikanın günlük işletme giderinin 469,5 kuruş
okluğu anlaşılıyor(Tablo-XV).
Avannis tarafından ahşapdan yapılan çark
davullannm (Kasnak), rutubetli havalarda ve
özellikle su ile tema.<>a geldiği zamanlarda gen­
leşmesi, kuru havalarda da daralması sebebiyle
bu kasnakların bakırdan yapılması ve ihtiyaç
duyulan bakır levhalann "Daı^hane-i Amire"
den alınması kararlaştırılmıştır .
Bu karar uyannca, Zimmî Kikork, çark
kasnaklannı bakırdan yapmış, elek tellerini
yenilemiştir. Avannis tarafından yapılan 8 ip­
lik çarkından 4 tanesinin yelkenlerin dokun­
masında kullanılacak 1 ve 2 numaraya, diğer
4 tanesinin de elbise dokunmasında kullanıla-
cak ip üretmek üzere 3 ve 4 numaraya ayarla­
mıştır.
1246/1830 yılında fabrika tam randımana
kavuşturulamamakla birlikte, 15000 Vukiyyel,
11250 Vukiyye 2, 9375 vukıyye 3, 7500 vukıy-
ye 4 numaralı olmak üzere 43125 vukıyye ip­
lik üretmeyi başarıyor (Tablo-XVI). Bu raka­
mın kilogram olarak belirtilmesi gerekirse,
55,286,250 kg. olmaktadır.
Daha önceki yılların aksine anık fabrikanın
kâra geçtiği görülmektedir. Ürettiği 43,125 Vu­
kiyye ipliği, 281,718,75 kuruşa malederken, vu­
kiyye başına 50 para kârla vukiyyesini 7
kuruştan toplam 410.625 kuruşa satmakta ve
bunun sonucu olarak, 1830 yılında 1289,906,25
k u r u ş , yani b u g ü n k ü T ü r k p a r a s ı i l e
1.040.374.000 Tl. kâr etmektedir (Tablo-
on
XVII) .
Fabrikada tesis ve ekonomik açıdan sağla­
nan başan üzerine; 1830 yılında Liman Reisi,
Tersane-i Amire Emini, Evkâf-ı Hümâyun
 42 Nazif ÖZTÜRK

Nâzın, Ser Asker Pa^ ve maiyeti ile birlikte gelen mal arasında, sadece 3 kalem yabancı
Sadrazam İplik fabrikasmı ziyaret ediyor. Ziya­ mense'li mala rastlanmaktadır. Bunlar İngiliz i-
retçiler fabrikayı geziyorlar ve ilgililerden bilgi yeğsi bir miktar Firenk köselesi ve 120 o-
alıyorlar . Bu ziyaretler sırasında göze çarpan larak plânlanan h ^ ^ Ç ç a r k l a r ı n d a n 54
iplik kınlmalannın sebebi üzerinde duruluyor adedinin hartuçlandır . Hartuçlar ilk imal e-
ve bu durumun makinaiann yeni oluşlarından dilen hallaç çarkları için alınmıştır. Ancak ran-
kaynaklandığı, çalıştıkça açılacağı anlaşılıyor . duman alınamadığı, sık sık arızalandığı ve
bakımının çok zor olduğu gerekçesiyle yabancı
Bu gelişmelere bakarak, iplik fabrikasının
menşe'li hartuç alımından vazgeçilerek, diğer
1246/1830 yılında rayına oturduğunu söylemek
bütün çarklann hartuçlan İstanbul'da imal e-
mümkündür.
dilmiştir^.
V. Makina Aksamının İmalı ve Fabrikanın
Genel Maliyeti. Geri kalan iki kalem maldan Frenk köse­
lesine bir bağımlılık söz konusu değildir. Za­
Bugün iplik fabrikalannda, en önemli unsur ten fabrikanın dört yıla yaklaşan kuruluş saf-
ipliği üreten makinadır. O gün de öyle olsa ge­ hasında,bir defa ve tek parti olarak alınmıştır.
rek ki, bu iş için defterde özel bir bölüm açıl­
Bu durumda, İngiliz iyeğsi hariç, makinaiann
mıştır.
imali konusunda,%lOO yerli malzeme
Bu bölümün başında aynen şunlar yazılıdır: kullanılmış ve yerli insan gücü ile çarkların
"1242 senesi Mah-i Zilhiccesinden işbu 1245 se­ yapımı gerçekleştirilmiştir. Dikkat edilmesi
nesi Mah-ı Rebiyuleweliyesi gayetini gelince, bu gereken bir başka hasus da şudur, Hallaç
hatt-ı Hümâyûn şevket mah^n Hazret-i Cihan- çarklan hartuçlann ilk panisi Avrupa'dan ge-
darî Evkâf-ı Hümâyûn Nazm Saadetlu, Atufetli E- lirtildiğine göre, o dönemde Batı'da da aynı
fendi Hazretlerinin uhdesine maktuan ihâle ve tef­ tip makinalar, kullanılmaktadır. Hatta randı­
viz buyurulmuş olan İplikhane çarhlannm ma'ri- man alınamayan Batı menşe'li hartuçlann yerine
feliyle i'mal ve insaasma saf olunan mebalî"-i daha kullanışlısını yerii imkânlarla yapabildiği­
mübeyyin defderdir ki, bervech-i âti zikr ve beyân miz hususu dikkate alındığında; bugüne kadar
olunur ^. yapılan iddiaların aksine XIX. yüzyılın başların­
da, Osmanlı Devletinin teknoloji bakımından
Çarkların maliyet hesaplarına geçmeden
sanıldığı kadar geri olmadığını söylemek müm­
önce, bir iki hususa açıklık getirmekte fayda
mülahaza etmekteyim. kündür.

Çarklar ülke imkânlarıyla yerit olarak yapıl­ Bir başka önemli husus da, makinaiann i -
maktadır. Hammadde olarak, makinaiann ima­ malını yapan, yerlerine monte eden ve üreti­
linde kullanılan 100 küsûr kalemden meydana me geçiren şahısların Osmanlı teb'asına men-

91. VOMA, "A.g.d.-. $J26.

92. VGMA. "A.g.d.". sJ27.

93. VOMA, "A.g.d.-. sJ41.

94. VGMA. "Ag-d.-, sJ45

95. VOMA. "A.g.d.-. %MZ

'H,. VOMA. •A.g.d.". S.324.

97. VOMA. •Ae.d.". s.341-348.

 1827'DE KURULAN VAKIF İPLİK FABRİKASI
sup azınlıklardan olmasıdır. Müessese
Müdürlüğü ve Saymanlık gibi idarî görevler
Türk ve Müslümanlara verildiği halde, teknik
görevler, gayr-i mûslimicre verilmiştir. Fabrika
binasının yapımında, inşaatın sorumluluğu
Zimmi Kirkor Kalfaya**, makinaiann imali,
önce Barutcubaşı Zimmî Simon ve kardeşi A-
vannis 'e, daha sonra ise Ermeni cemaatin­
den Saata Zimmi Kikork'a^"** verilmiştir.
Hatta, Tersane-i Amire'dc ilk nûmûne çarkları
yapan da Arakil isminde bir başka
zimmîdi^^'V
Çarklann yapımında, marangoz, silmed, de­
mirci, cilingirci, çarka, çıknkcı, dikici, teneke­
ci, dOkmeci...gibi ustalar çalıştırılmıştır^^.
Tablolarda teferruatlı bir şekilde gösterildiği
gibi, bu ustaların yevmiyeleri 2 ile 6 kuruş ara­
sında değişmektedir.
Çarklarm yapımında, demir, bakır, çinko,
teneke, kurşun, kalay, pirinç, gümüş gibi ma­
denler, normal kerestenin yamnda çivi ve ö-
nemli aksamın yapımında kullanılan şimşir,
kızılcık, ıhlamur, çekecek, payende ve hame se­
ren ağaçları; meşin, kösele, çuha, iplik, çiriş,
kayt| tokası, astar, sim, mismar ve zımpara, ha­
lat, tel vs. gibi nuddeler kullanılmıştır
İmalâtı gerçekleştirilen çarklar fonksiyonla­
rı itibariyle gözden geçirildiğinde sistemin bu­
günkü i p l i k fabrikalarının aynısı olduğu
görülmektedir. Bugün makinalar elektirikle ça­
lışmaktadır, o gün ise hayvan gücü ile döndü-
r ü l m e k t e d i r . B u g ü n "Vateri" o l a r a k
isimlendirilen iplik üretim makinalarının üze­
rinde 400 iğ sayısına karşılık, iplik çarklannda
98. VGMA. -A.frd.-. ».270.
99. VGMA. -A-nL-. tMOMZ
100. VGMA. ~A.p<L'.
101. VGMA. -A-frd.-. ıJ23.
lOZ VGMA. -Ag-d.-. s J 4 1 - m
103. VGMA, •A.g.J.". SJI4-346.
104. VGMA. •A.g.d.". SJ4I-346.
43
120 İğ bulunuyordu. Her iki sistemde de iğ ü-
zerine 250 gr. ağırlığında ip sarılmaktadır. Ye­
niler teknolojik gelişmelere uygun olarak daha
kaliteli ve daha fazla üretim yapmaktadır. Hep­
si bu, şimdi de dileıseniz maliyet hesaplarını
tetkik edelim.
İplik fabrikalarının en önemli makinası o-
lan 14 takım iplik çarkı, 18 çeşit harcama ka­
lemi ile 127.764 kuruşa mal
edilmiştir(Tabk>-XVIII). Pamuğun dağıtılması­
nı sağlayan 114 takım hallaç dest-gahı (çarkı)
346.920 kuruşa(Tablo-XIX); pamuğun içerisin­
de bulunması muhtemel yabancı maddelerden
temizleyerek, rule hale dönüştürülecek kıvama
getiren 19 takım şerbetçi dest-gahı 22.990 ku­
ruşa (Tablo-XX); pamuğu rule hale getirerek,
bidonvari kovalar içerisine sıralayan ve ip ima­
lına hazırlayan 19 takım bağırsak dest-gahı
28.633 kuruşa (Tablo-XXI); iğ üzerinde bulu­
nan ipleri çile veya daha büyük makaralara sa­
ran 8 adet çile dest-gahı 2804 kuruşa (Tablo-
XXII); hallaç çarklarını çevirmek için kullanı­
lan 8 adet meydan ç a r k ı n ı 32.40
kuruşa(Tabk>-XXIlI), iplik çarklanni çevirmek
için kullamlan 3 meydan çarkım, boya bedeli
ve nakkaş yevmiyeleri dahil 11.860 kuruşa
(Tabk)-XXIV) mal edilmiştir^*^.
Fabrikanın istenilen .seviyede üretime geçi-
ritebilmesi için, çarklann yapımı ile ilgili tab­
lolarda gösterilen harcama kalemlerinden
başka da sarfiyatta bulunulduğu görülmektedir.
İmalât şuasında ihtiyaç duyulan malzemelerin
alımı için 73.575,26 kuruş (Tabto-XXV); çark­
lann fabrikaya getirilmesinden sonra da 53.500
44 Nazif ÖZTÜRK

kuruş (Tablo-XXVI) olmak üzere, toplam tesbit edilen bu maliyet, normal kabul edilebi­
127.075.26.kuru5 ilave harcama yapılmıştu". lir.

Fabrikanın makina aksamı yapımı ile ilgili
hazırladığımız ve 9 tabkxla verdiğimiz rakam­
ları, tek cedvelde göstermek gerekirse (Tablo-
XXVII), çarklann toplam imalat maliyetlerinin
700.446.26 kuruş okluğu görülmektedir. Bu du­
rumda, ilk keşifte öngörüten ve sonradan ilave
edilenle birlikte 886.000 kuruş maliyetin
248.394.76 kuruş üzerine çıkıklığı .ve bu mikta­
rın da öncekilerde olduğu gibi Evkâf-
1 H ü m â y û n Hazinesince k a r ş ı l a n d ı ğ ı
anlaşılmaktadır
Bu durumda, işin başlangıandan itibaren
binanın inşaası, makinalann imalı ve yerlerine
montajı dahil Evkâf-ı Hümâyûn Nezârcti'ne
maliyeti, o günki para ile 1.134.394.76 kuruş ol­
maktadır.
VI. Fabrikanın Üretim • Maliyet ve Çalışan-
lara Sağlanan Sosyal Haklar Yönünden, Gü­
nümüz İplik Fabrikaları İle Mukayesesi.
Günümüzde işletmeler, genelde kullanacağı
hammaddeye en yakın noktalara kurulmakta­
dır. Maliyet açısından bu çok önemli bir fak­
tördür. Bu sayede büyük çapta nakliye
girdisinden kurtulunmaktadır. Hatta bugün pa­
muk alımlan, fabrika veya alıamn belirlediği
istasyonlarda yapılmaktadır. Osmanlı dönemin­
de olduğu gibi ülke içerisinde, bölgeler ve şe­
hirler arasında gümrük... navlun..vs. gibi
vergilerin alınmaması ve eskiye göre üretim a-
lanları ve imkanlarının çok genişlemiş olması
gibi sebepler yüzünden bugün pamuk alımları
çok ucuza yapılmaktadır.

Makina aksamının yapımı sırasmda kullanı­
lan kalay, bakır, çinko, kurşun ve demirin o
günkü ve 20.1Z1987 tarihi itibariyle bugünkü
fîatiarını esas alarak yaptığımız hesaplamalara
göre (Tablo-XXVIII): değer kaybı da dikkate
alındığında o günkü 1 kuruşun Türk lirası kar­
şılığı olarak, bu günkü değeri 8.072,048. T L ol­
maktadır '
Bu takdirde, iplik fabrikasının günümüz
Türk lirası olarak maliyeti, yaklaşık 9 milyar
157 milyon TL.dır. Binanın vüs'atı ve günü­
müzde kurulan iplik fabrikalarının tesis mas-
raflan dikkâte ahndığında iplik fabrikası için
Pamuk üreticileri ve tekstil sanayi yetkilileri
ile yaptığımız görüşmelerden, bugün cinsine,
kalitesine hatta üretilecek ipliğin cinsine göre
pamuğun flatı değişmekle biriikte, I kğ. küllü
pamuğu ortalama 1500- ile 2000 TL'dan satın
almak mümkündür.
Bizim üzerinde çalıştığımız fabrikada, tab­
lolarda geniş bir şekilde bclirtiğimiz gibi, yerin-
de k ü t l e pamuk "pek de fukaraya bas
olmamak" yani üreticiyi zor durumda bırakma­
mak ilkesinden de hareketle ancak 3 kuruşa a-
İmabilmekte; vergi nakliye ve diğer girdilerle
birlikte fabrikaya 3.875 kuruşa mal cdilcbil-

105. VGMA, "A.s.d.". S.2.W-2-W: VGMA. "A-g-d" No: 965.

10(>. 1 kunışun bugünki Türk lirası olarak değerinin hesaplanmasında şu yol takip edilmiştir.

1 Vukiyyenin değeri önce paraya çevrilmiştir. 1 vukiyye 1282 kg. okluğundan para/1.282 = t gr. m para olarak değeri
bulunmuştur. 1 gramın flatı x 1000 /40 1 kg.ın kuruş cinsinden karşılığı hesaplanmıştır. Hsas alınan madenlerin 1828
yılı itibariyle I kg. ın kuruş olarak değeri, bugünki flatının kuruş cinsinden fiatına bölünerek, o günki 1 kuru.şun TL.
cinsinden günümüzdeki karşılığı bulunmuştur. Hesaplanan 1 kuruşun değeri, değer kayhı katsayısı ile çarpılarak, l
kuruşun yaklaşık değeri hesaplanmışın-.
Gerçeğe daha yakın bir değer eMe etmek amaa ile fabrikanın kuruluşu sırasmda kullanılan beş cins madenin o günki
ve bugünki fiatlan esas alınarak, aynı esaslar çerçevesinde. 1 kuruşun günümüzdeki değeri hesaplannuştır. Bulunan
değerler toplanarak, maden sayısına bölünmüş ve böylece 1828 yılındaki 1 kuruşun 20.12.1987 tarihi itibariyle orta­
lama değeri. 8072.048 T L olarak hesaplanmıştır.
 1827'DE KURULAN VAKIF İPLİK FABRİKASI
mcktedir. Bu rakam bugünkü Türk lirası ile
31.279 TL. etmektedir. Bugün için çok pahalı
görülen bu rakam o gün vasıfeiz bir işçinin gün­
deliğidir.
Günümüz iplik fabrikalarında, fabrikaya ge­
linilen kütle pamuğun, iplik haline getirilmesi
için şu işlemler yapılmaktadır.
Pamuk, Harman Hallaç makinalannda da-
ğıtıUp kabartılmakta, Taraklama'da yabana un­
surlardan a n t ı l m a k t a , Cer'de rule haline
getirilmekte, Fitil'dc rulcicr daha ince hale ge­
tirilmektedir. İplik imalına hazır hale gelen in­
celtilmiş ruleler. Vater(iplik makinası)'lerde ip
haline getirilmektedir. Bobinlerle kullanım a-
lanına göre yeniden yumak veya çile şeklinde
sarılmaktadır.
Bu duruma göre tetkik konumuz olan fab­
rikadaki, hallaç çarkları, harman hallaçın, ba­
ğırsak çarkı, taraklamanın, serbest çarkı, cer ve
fitilin, iplik Çarkı, vatcrin. çile veya atiyye de­
diğimiz ve üretilen ipliği saran makinalarda bo­
bin makinasının karşılığı olmaktadır. Yeni
sistem elektirikle çalıştığı için. diğer çarkların
çevrilmesine yarayan ve hayvan gücü ile dön­
dürülen meydan çarkları, günümüz iplik fabri­
kalarında bulunmamaktadır.
Sistem aynıdır. Değişen sürat, kalite ve ma­
liyette sağlanan ucuzluktur.
Bugün 20 numaralı 1 kg. ipliğin maliyet
girdileri şu kalemlerden meydana gelmekte­
dir. Hammadde (pamuğun kg. 1651+% 17,63
fire dahil) 1942 TL., işçilik 346 T L , malzeme
18 T L , amortisman 15S T L . elektirik
200TL., buhar 85 TL. bakımlar 65 TL., diğer­
leri 86 TL. olmak üzere 2900 TL. kg.dır'*^'.
Araştırma konumuz olan fabrikada ise, 1 kg.
ipliğin yalnız imâlat maliyeti tablo-Vde güs-
ıcrildiği gibi, işçilik 54, hayvan yemi 6, % 10
107. Bana iki gün zaman ayınp. bizzat sistemi gezdirerek, günümüz iplik fabrikaları hakkında çok kıymetli bilgiler veren.
ICMara^ .Sûmcrbank Fabrikası Müessese Müdürü Sn. Kayhan HENİCE ve. sonsuz icy-'kküricr ediyonım. Günümüzle
ilgili venlcn rnkamlar buradan jlınmıı^tır.
iiW. VGM/V M.g.d.".
45
zayiat 15, bakım 20, tamir ve termini 20 ol­
mak üzere 125 para yani 3.125 kuruştur.
Görülüyor ki, eski sistemde, üretim sırasın­
da zayiat % 10 iken, yeni sistemde % 17'lerin
üzerine çıkmaktadır. Gerçi her iki sistemde de
hurdaya çıkan pamuk, çeşitli şekillerde değer­
lendirilmektedir. Buna rağmen, eski sistemde
üretim maliyeti, kütle pamuk bedelinin %
S0,65'i olurken, yeni sistemde % 5 daha ucuzu
ile % 75,65 olmaktadır.
Eski ve yeni her iki sistemde de çalışanla­
ra mesaî ortasında yemek verilmektedir. Araş­
tırma konumuz olan fabrikanın sağladığı sos­
yal haklar konusunda, defterde şunlar yazılı­
dır. Fabrikada çalışan 114 işçiye, yarımşar vu-
ki\yeden 164 gr 57 vuki\yc nan-ı aziz" 4ü
baş beygir ve katıra, rubu" (1/4) .şar (arpa)
den, günlük 10, yıllık 3540 kile arpa; hav\'an
başına 5'er vukiyN'e samandan günlük 200 kiy-
108
yeden yıllık 1609 kantar saman sarfı öngö­
rülmektedir.
Ekmeğin yanında işçiye ne verilmektedir?
Bunu tesbit etmemiz mümkün olmadı.
Bugün de, çalıştırılan işçiye aynı şekilde ye­
mek verilmektedir. Yetkililerden aldığımız bil­
gilere göre, verilen yemeğin işçi başına
fabrikaya maliyeti 800 ile 1000 TL. arasında de­
ğişmektedir.
Yeni giren bir işçi asgarî ücretten çalış­
maktadır. Yetişmiş bir işçi ise ayda net
100.000 TL. usta net 150.000 TL. aylık al­
maktadır. Ekim 1987 ayında, ortalama bir iş­
çinin fabrikaya maliyeti 295.615 TL. dir.
Eski sistemde i.sc yevmiye 4 kuruş olan bir
işçi ayda bugünki Türk lirası ile 968.645,76 T L
maaş almaktadır.
Bu gerçekler karşısında, o dönem Osmanlı
 46 Nazif ÖZTORK
Devlcti'nin maliyet ve ûaet sisteminin bugünki
gelişmiş ülkelerdeki ücret sistemine yaklaşuğı-
nı, değişik bir iCade ile hayat seviyesinin olduk­
ça yüksek olduğunu söylemek, zannederim
fazla abartılmış olmayacaktır.
Bugün sadece bedenen çalışanlara, belirli
bir kapasitenin üzerinde üretim yapabildiği
takdirde prim verilmektedir. Eski sistem ise,
ustahaşının ücreti, prim esasına göre ödenmek­
tedir. Fabrikanın kuruluşunda vukiyye başına 4
para olarak düşünülen prim, 1246/1830'da
(Tabk)-XV) 6 paraya yükseltilmiştir. 6 paranın
yaklaşık bugünki değeri 1211. T L dir. Bu üre­
timin artırılması konusunda küçümsenmeyecek
bir rakamdır.
Personel ücretleri ile ilgili defterde geçen
bir kayıttan öğrendiğimize göre. Müessese Mü-
dürierine makam arabası karşılığında bir öde­
mede bulunulmaktadır.
Fabrika Müessese Müdflriüğü'ne tayin edi­
len Scyyid Ahmet EfcndiVc 29 Safer 1246/1830
tarihli bir "irade-i seniyye" ile tayin ettiği 5 ka­
pıcının ücretini ödemek, fabrikaya gelip-gidi-
şinde bindiği kayıkçı parasını vermek ve diğer
ihtiyaçlarını kanjılamak üTiere, 1000 kuruş aylık
bağlanmıştır^^. Bugünki değerlerle ifade et­
mek gerekirse, bekçi ücretlerini düştükten son­
ra. Müessese Müdürünün aylığı 4 milyon 440
bin Türk lirası olmaktadır.
Personel ütTeti bakımından, izlenen politi­
kanın bugüne göre çok tatminkâr olmasına
karşılık, istihdam konusunda bir dengesizliğin
varlığı göze çarmaktadır.
Fabrikanın inşaasına başlanıldığı 1242/1826
tarihinden, konu ile bulabikliğimiz en son bel­
genin tarihi olan 29 Safer 1249/1833 tarihe ka­
dar geçen 7 yıllık süre içerisinde, birisi vakâle-
ten olmak üzere, beş müessese Müdürü'nün de­
le». VGMA. "a.g,d.". s.328.
110. Dunlar sıra ile Seyyid /Mımet Efendi vekâleten. Kan Osmanzade Yakup A|a. Mehmet Aga. icknır asaleten Ahmet
Efendi ve son helgede amine rastladığımız Ömer Lutfi Efcndi'dir. Sonuncusunun adı. VOMA. "a.g.d." No: 965.
s.60'da geçmektedir.
ğiştiği görülmektedir^
Sonuç:
İplik Fabrikası, Avrupa'da gerçekleştirilen sa­
nayi devrimi karşısında, ancak Batı tamuda
sanayi müesseseleri kurularak durulabiieccği i -
nancı ile XIX. yüzyılın ilk yansında, Osmanlı
Dcvleti'nin başlattığı sanayileşme çabaları
çevçevesinde kurulmuştur.
İngiliz iyesi hariç hiç bir Batı malma bağımlı
kalmaksızın, bina ve içerisindeki makinalar ta­
mamen yedi imkanlarla yapılmış ve üretime a-
çılmıştır.
Bugün bile bir gemi dolusu mamul tekstil
ürünü ihraç ederek, buna karşılık bir makina
ithal etmekte olduğumuz gözönüne alınırsa,
bundan tam 160 yıl önce gerçekleştirilen bu
mflsesesenin önemi daha da iyi anlaşılacaktır.
Fabrikanın 9 milyar 157 milyonu bulan inşa
ve tesis maliyetinin tamamı Evkâf-ı Hümâyûn
Hazinesi'nden ödenmiştir. Tersane-i Amire ge­
milerine yelken ve II. Mahmud tarafından yeni
kurulan "Asakir-i Mansure-i Muhanmıediye"\e
elbise dokunması için ip üretmek üzere kuru­
lan fabrika; yerli ekonomiye katkı, vakfına ve
Evkâf Nezâreti'ne gelir sağlamak amacı ile va­
kıf bir fabrika olarak kurulmuş ve işletilmiştir.
Eyüp imareti bitişiğinde Bahariye mevkiin­
de, Haliç sahiline 350 m. cepheli olarak inşa
edilen fabrikadan son kalan bölüm de; bugün­
lerde Haliç projesi uyarınca İstanbul Büyük Şe­
hir Belediyesi tarafından yıkılmaktadır.
Fabrika hakkında bizim çalışmamız,
1242/1826'dan 1286/1869 yıllan arasında 43 yıl­
lık süreyi kapsayan 10 adet "Defter-i Ahkâm-ı
Evköf-t Nizâm" defterlerinin tetkiki ile sınırii
kalmıştır. Bu bakımdan fabrikanın daha sonra­
ki yıllardaki faaliyeti hakkında kesin birşey söy­
 1827'DE KURULAN VAKIF İPLİK FABRİKASI
lemck mümkün değildir.
Ancak, şu tahminlerde bulunmak mümkün­
dür:
Devlet, ordunun fes ihtiyaanı karşılamak ü-
zere. 1834'de yine Eyüp'te Defterdar İskelesin­
de kurduğu Feshane'nin idaresini 1841'de
Bclçikadan getirdiği uzmanlara vermiş ve bu
uzmanlann tavsiyesine göre, aym ülkeden ee-
tirdilcn makinalarla fabrikayı yenilemiştir . Arşivi, Defter No: 964.
Kezâ Devlet, 1843'dc Hcreke'de kurulan "He-
reke Fabrika-i Hümâyûn" üzerinde de büyük
hassasiyet göstererek, sürekli yenilemiştir
İplik Fabrikası hakkmda. yeni teknolojik geliş­
melere ayak uyduracak şekilde bir yenileştirme
yapılmadığı d ü ş ü n ü l m e k l e d i r . Abdülaziz
(1861-1876) döneminde. İngiltereden satın alı­
nan gemilerle donanmada kısmen buhar gücü­
ne geçilmiştir^ Bu durum, fabrikanın ana
kuruluş gayelerinden birini, tedricen ortadan
kaldırmıştır.
Bu teknolojik sebeplerin yanında, Mısır Va­
lisi Mehmet Ali Paşa'nm Kütahya önlerine ka­
dar gelmesi ve daha bir lakım iç ve dış siyasi
sebepler yüzünden İngiltere ile imzalanan
183S Ticaret Anlaşması, fabrikanın faaliyetine
olumsuz etki etmiş olabilir.
Bu vc benzer siyasî ve iktisadî sebeplere,
haıalı i ş l e t m e c i l i k ' t c eklenince, fabrikanın
esas fonksiyonunu uzun süre yürütemediğini
veya binanın bir bölümünde üretim sürdürü­
lürken, diğer bölümlerinin başka amaçlarla
kullanıldığmı düşünmek mümkündür.
Nitekim. 1913-1915 yıllan arasında yapılan
İTT KARAL: -a-g-e.". 5.241-242.
İli KÜÇÜKERMAN: "A.g,e.", s.47-79.
113. K/\RAL, "A.g.e. -. 2 baskı. CVII. s.190-191.
114. TURAN: •a.g.m.". S.1007.
115. Ticaret ve Ziraat Nezireti tarafındatt. İstanbui. İzmir. Manisa. Buna. İzmiL Karamürsel, namlırma ve Uşak şehir-
knnıJc bulunan Sanayi müesseselennln I329/1913-I331/1915 senelerine ait istalLstik A. Gündüz ÖKÇÜN latafından
mc^rcdilmı^lır ıf)KÇÜ.N. .V Gündüz: Osmanlı Sanayii 191,3.1915 Yıllan .Sanayii İMalislıki". /\nkara 1970).
47
Osmanlı Sanayii İstatLstiki 'inde, bu fabrika­
nın yer almaması, bu düşüncemizi doğrular ma­
hiyettedir.
BİBLİYOĞRAFYA
l. BELGELER
1. Defter-i Evkâf-ı Ahkâm-ı Nizâm(1242/1826-
1247/1831 yıllan): Vakıflar Genel Müdüriüğü
2. DeRer-i Evkûf-ı Ahkâm-ı Nlzâm( 1248/1832-
1252/1836 yıllan): Vakıflar Genel Müdürlüğü
Arşivi, Defter No: 965.
3. Tafsil-i Nizâmât-ı Kavanin ve Mukarrarât
Defteri: Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Def­
ter No: 948.
4. Tufsil-i Nizamât-ı Kavanin ve Mukarrarât
Defteri: Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi. Def­
ter No: 953.
II. GENEL ESERLER
1. Ali Nazımâ-Reşad: Mükemmel Osmanlı Lü­
gati, İstanbul 1319.
2. ÇAĞATAY, Neş'et: Bir Türk Kurumu Olan
Ahilik, Ankara 1972.
3. DEVELİOĞLU, Ferid: Osmanlıca Türkçe
Ansiktopedik Lögût. 3 basım Ankara 1978.
4. Ebu Abdi'r-Rahman Muhammed İbn cl-Hü-
şeyin es-Sülemi: Kitabu'l-Fütuvve (Çev. ATEŞ,
Süleyman: Tasavvufta Fütuvvet), Ankara 1977.
5. (ERGİN), Osman Nuri: Mecelte-i Umuru
Belediye C.L İstanbul 1338-1922.
6. ELDEM, Sedad Hakkı: İstanbul Anılan, İs­
tanbul 1979.
7. İbni Battu'ta Seyahatnamesi: (Terç. M. Şerif
Paşa), İstanbul 1.330.
 48 Nazif ÖZTÜRK
8. İbnü'l-Emin M.KEMAL-Hüseyin HUSA-
MEDDİN: Evitâf-ı Hümâyûn Neıâreti'nin Ta-
rihçe-i Teşkilatı ve Nuzzânn TerAdm-i Ahvali,
İstanbul, 1335.
9. KARAL, Enver Ziya: Osmanh Tarihi, 2.hı-
sım C.VI, vn, Ankara 1976.
10. KOÇU, Reşat Ekrem: İstanbul Ansiklope­
disi, Cİstanbui.
11. KÜÇÜKERMAN, Önder: Anadolu'nun
Geleneksel Ilalı ve Dokuma Sanau içinde HE-
REKE FABRİKASI, S araydan Heıvke'yc Gi­
den Yol, İstanbul 1987.
12. Muharrerât-ı Umumiye Mecmuası: (Evkâf-
-I Humavûn Nezâreıi( 1328/1912-13). İstanbul
133Z
13. NUTKU. Özdcmin XVlI.Yfizyilda Saray
Kuma.^lan, İstanbul 198S.
14. ÖKÇÜN. A. Gündüz: Osmanlı Sanayi-
i 1913,1915 Yıllan Sanayi İstatistik!, Ankara
1970.
15. ÖZTÜRK Nafiz: Menşe»! ve Tarihi Gelişi­
mi açısından Vukıilar. Ankara 1983.
16. PAKALIN, Mchmci Zeki: Osmanlı Tarih
Deyimleri ve Terimleri .STızlügü, 3. basım, C I -
.II.III. istanbul 1983.
17. PAMUK, Şevket: Osmanlı Ekonomisi ve
Dünya Kapitalizmi. (1820-1913), Ankara 1984.
18. Rcdhausc: Türkçe-İngilizce SOzlök, İs­
tanbul 1974.
19. SÜMERBANK: Türk Sanayii Tarihine Bir
Bakış, Ankara (Tarihsiz).
20. Şcmseddin Sami: Kâmûs-i Türkî, İstanbul
197&
21. TOPRAK. Zafer Türkiye'de "MUİI İkti-
sad" (1908-1918), Ankara 1982.
22. UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı: Osmanlı
Tarihi 2. basım, CIV, Ankara 1983.
III. MAKALELER
1. ÇAĞATAY, Neş'et: • Fütavvetcilikle Ahiliğin
Aynnıtlan " Belleten, C.XI. Ankara 1976, s.423-
438.
2. KüRAN, Ercümcnd: Osmanlı İmparatorlu-
ğu'nda Yenileşme Hareketten", Türk Dünyası
Elkitabı, Ankara 1976 s. 1003-1013.
3. ÖNSOY, Rı6t: Osmanlı imparatorlugu'nun
kaüMıgı ilk. Uluslararası Sergiler ve Sergi-i U-
mumi-i Osmam'(1863 İstanbul Sergisi)", BeUe-
ten, C . X I V I I (S. 185-188), Ankara 1984,
s.195-235.
4. ÖZTÜRK, Nazif: Vakıfların idaresi ve Teş­
kilât Yapısı Üzerine Düşünceler, I.Vakıf ŞûrAsı
(3-5 Aralık 1985), Ankara 1986, s.43-55.
5. ŞİKELİ, RAykut: "TUridye'de Sanayilepne ve
BeUi Ba§b Meseleleri " Törk DOnyası Araştır-
maIan(D.) S:26 (Ekim 1983), İstanbul 1983,
S.139.
6. TAESCHMER, Franz: "İslâm Ortaçağa
Futuwa {Fatawet Teşkilâtı) ' tUİ F M., C.XV,
İstanbul 1955, s.12.
7. TÜRKDOĞAN, Orhan: '19. YûzyU Osmanh
Toplumunda İşd Smifinm Dof^tşu" TOrk Dün­
yası Araştırmalan Dergi.si, s.11 (Nisan 1981),
İstanbul 1981, s.5-22.
8. YAZGAN, Turan: "Türkiye'de sendikal Ha­
reketler Kısa Tarihçe- " Türk Dünyası Araştır-
malan(D), S.20(Ekim 1982) İstanbul 1982
s.5-87.
9. YEDİYILDIZ, Bahacddin: ''KVIIL Asır Türk
Vahflannm İktisadî Boyutu ", VD. S.XVIII, An­
kara 1984. s.5-41.
KISALTMALAR
a g d: Adı geçen defter
age: Adı geçer eser.
a g m: Adı geçen makale
b k r Bakınız.
Çev: Çeviren.
İUİF M: İstanbul Üniversitesi İktisad Fa­
kültesi Mecmuası.
No: NumarasL
Terç: Tercüme eden.
VD: Vakıflar Dergisi.
VGM: Vakıflar CcncI MüdOrlü|û.
VGMA: Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi.
 1827'DE KURULAN VAKIF İPLİK FABRİKASI 49

TABLO-I
İPLİK FABRİKASININ P A M U K İŞLEME KAPASİTESİ
ÇARK İŞ HER ÇAR­ ZAYİAT PAMUK İHTİYACI
ADEDİ GÜNÜ KIN PA­
(İplik M U K İŞLE­
Dest-gahı M E KAPA­ MİKTARI YÜZDHSİ Vukiyye Kilogram.
SİTESİ (Vu- (Vukiyye) (%)
kiyye).

GÜNLÜK 14 15 21 10 231 296,142

YILLIK 14 300 15 6300 10 69.300 88842,600

Not: • yt\ 360 gün olarak alınmakla ve takribi yılın 60 günü tatil kabul edilmektedir.

TABLO. II
İPLİK FABRİKASINDA Y I L L I K İŞÇİLİK GİDERLERİ

ÇALIŞTIRILAN İŞÇİLİK GİDERİ

BİR İŞÇİNİN GÜNLÜK
İŞÇİ SAYIŞI YEVMİYESİ (kuruş) GÜNLÜK (krş) YILLIK (krş)
25 4 100 30.000
25 3 75 22.000
56 2,5 140 42.000
1 21x 6.300
TOPLAM 107 336 100.800.

Not:* elde edilen ipliğin hervukiyycsi için ustabaşına 4 para pirim verilmekledir. U.slahaşına verilen yıllık pirim miktarı
6.300 kuruştur.

TABLO - III.

İPLİK FABRİKASININ KURULUŞU ANINDA TASARLANAN BİR Y I L I K

P A M U K İŞLEME KAPASİTESİ V E KÂR D U R U M U

İŞLENEN Y I L L I K PAMUK I VUKİYYE PAMUĞUN YILLIK PAMUK

MİKTARI Fİ ATI (kuru§) BEDELİ (kuruş)
69.300 3,5 242.550

İPLİK İMALATI İÇİN

ÖDENEN Y I L L I K İŞÇİLİK 100.800
ÜCRETİ
SATIŞTAN ELDE
Y I L L I K İPLİK İMALATI 1 VUKİYYE İPLİĞİN SATIŞ EDİLEN Y I L L I K
FİATI (kuruş) BEDEL (kuruş)

63.000 6.5 409.500

YILLIK KAR 66.150.

F.4
 50 Nazif ÖZTÜRK

TABLO - IV
1 VÜKİYYE PAMUĞUN FABRİKAYA TESLİM MALİYET
HESABI
MALİYETİ ETKİLEYEN KİLOGRAM PARA KURUŞ
HUSUSLAR
VÜKİYYE

MAHALLİNDE PAMUÖUN 120

FİATI
L282

M ASAR IF-I NAKLİYE,

NAVLU SEFİNE GÜMRÜK,
BAHA-İ ÇUVAL, SİCİM 23 0.575
VESAİRE BERVECIIİ
TAHMİN

İl'LİKHANE-İ AMİRE EMİNİ

BULUNANLARİN
MASARIF-I ZARURİYESİNE
TARAFINDAN MEMUR 12 0.3
EDECEĞİ İDEMLERİN
MASRAFLARININ TAYİNİ
İCABEDEN MAAŞ MİKTARI

TOPLAM 1.282 155 3.875.

TABLO - V
1 VÜKİYYE İPLİĞİN İMALAT MALİYETİ

MALİYETE ETKİ EDEN HUSUSLAR PARA KURUŞ

ÜCÜRAT-I AMELE HA-İ İPLİK 64 1.6

ME'KULÂTI HAYVANÂT-I ÇARHA 0.15.
ZUHUR EDECEK HURDA PAMUK ZAYİATI 15 0.375.
İPLİK ÇARKLARININ TAMİRÂTIMASRAH 20 0.5
İPLİKHANEDE VUKU BULACAK TA'MİR VE TERMİMİ İÇÜN
20 0,5
EVKAF-I HÜMAYUNA LAZIM GELEN İLAVE MASRAF
TOPLAM 125 3.125.

TABLO-VI
HAM MADDÇ VE İŞÇİLİK AMORTİSMAN DAHİL 1 KİYYE
İPLİĞİN FABRİKA MALİYETİ
PARA KURUŞ
1 KİYYE PAMUĞUN MALİYETİ 155 3.875
1 KİYYE İPLİĞİN İMALAT HESABI 125 3.125
1 KİYYE İPLİĞİN FABRİKA MALİYETİ 280
 1827'DE K U R U L A N VAKIF İPLİK FABRİKASI 51

TABLO-VII
İPLİKHANE-İ AMİREYE MAAZAM SENEVİ MÜBAYAASI
MUIffiTTEB O L A N PAMUĞUN MİKTARI
FIATl

•1 KIYYESI
TOPLAM
•5
PARA KURUŞ
> KG.

İŞLENMESİ TASARLANAN
80.000 10Z640.560 155 3.875 310.000
YILLIK PAMUK MİKTARI

E L - H A L E T I H A Z I H I İPLİK
ÇARKLARINA TAMAM 40.000 155.000
OLDUĞUNA BİNAEN
TEVKİFİ İKTİZA E D E N

ŞİMDİLİK T E R T İ B İ L A Z I M
GELEN
40.000 51.280 155.000

TABLO - V n i
P A M U K A L I N M A S I KARARLAŞTIRILAN K A Z A L A R I N
A D L A R I V E A L I N A C A K PAMUK MİKTARI
PAMUK ALINMASI PAMUĞUN MİKTARI
KARARLAŞTIRILAN FİATI
K A Z A L A R I N ADI. VUKİYYE KİLOGRAM (KURUŞ)

KIRKAĞAÇ 8.000 10.256 31.000

SOMA 8.000 10.256. 31.000
BORECİK 7.000 8.974 27.125
AKHİSAR 5.000 6.410 .19.375
GELEMBE 3.500 4.487 13.562.5
TURGUTLU 4.500 5.769 17.437.5
BİGADİÇ 4.000 5.128 15.500
G E N E L TOPLJ\M 40.000 51.280 155.000

TABLO-IX
PAMUĞUN FABRİKA TESLİMİ MALİYETİ

MALİYETE ETKİ E D E N VUKİYYE TOPLAM

FAKTÖRLER

PENBE-İ H A M ( K Ü T L E 40.000 120.000

PAMUK)

MASARİF İ NAKLİYE 40.000 23.000

MAAŞ V EMASARİF İ
İLHANE-İ AMİRE 40.000 12.000
40.000 155.000
 IMALATTA MEYDANA
IŞLENMESI PLANLANAN
G E L E N % 10 Z A Y I A T
PAMUK MIKTARı
MIKTARı

IŞÇILIK Ü Ç R E T I MAHALINCE IŞLENMEMIŞ 00

PAMUĞUN FIATı

ÇARKLARı ÇEVIREN
HAYVANLARıN Y E M NAKLIYE, NAVLU-SEFINE
GIDERLERI G Ü M R Ü K BAHAY-ı ÇUHA
S I C I M VS.

ÜRETIMDE MEYDANA
FABRIKA EMINI V E PAMUK
G E L E N % PAMUK ZAYIATı
ALıMıNDA MEMUR
EDECEĞI EKSPERLERIN
MAAŞ V E Y O L L U K L A R ı
IPLIĞIN TOPLAM Ü R E T I M
MALIYETI
PAMUK'UN F A B R I K A Y A
[3 MALIYETI
HAMMADDE-DE DAHIL 1
V U K I Y Y E IPLIĞIN
TOPLAM MALIYETI
Si?
J
PAMUK B E D E L I §•2
I?
Y ı L L ı K IPLIK IMALATı
MIKTARı

NAKLIYE GÜMRÜK V E

I
FABRIKANıN Y ı L L ı K
ÜRETIM MALIYETI
DIĞER GIDERLER

IPLIKHANE EMINI
İl
GIDERLERI V E
FABRIKANıN Y ı L L ı K E K S P E R L E R I N MAAŞ V E
i s
2 ÜRETIMDEN YOLLUKLARı
SAĞLAYACAĞı KAZANÇ

SAFIKÂR. TOPLAM M A L I Y E T
 1827*DE KURULAN VAKIF İPLİK FABRİKASI 53

TABLO-XI
GURRE-İCEMAZİYELAHİRE 1 2 4 4 / 1 8 2 8 - 1 5 R E C E B
1245/ 1829TARİHLERİARASINDAGEÇEN13AY15
GÜN ZARFINDA K U L L A N I L A N S E R M A Y E , Y A P I L A N
İMALAT V E K A R ZARAR D U R U M U
GELİR GİDER

KURUŞ KURUŞ

EVKAF-11 lÜMAYUN 1 lAZİNESİ'NDEN ÖDl-NEN l'AMUK BEDELİ: 40.000

C E S T E C E S T E VERİLMİŞ OLAN
MEBLAĞIN MİKTAIÎI
ÜRETİLEN İl'LİĞİN SATIŞINDAN
E L D E EDİLEN
2621 vukiwc x280 para /40
HURDA I'AMUĞUN S,VI1Ş1ND.\N 1 I .DIİ
EDİLEN
A.409 X 8.S = 869 12.S
0.132X90 = 2<>7.
+ C.43^.X10.3= 1122.S2.>
VUKİYYEÛİR. ANCAK G E L E M B E
154.000 KA/.ASINDAN 2000 VUKİYYE EKSİK
Gl-.LDİÖİNDEN. 38.000 VUKİYYE
l'AMUK ALINMIŞTIR.
38.000X 155/40. 147.250
ANCAK I-ABRİKANIN STOKUNDA
18.347 1538 VUKİYYE PAMUK
(OI^MAKl'ADIR.) BULUNDUĞUNDAN,
BU YILLARDA İŞLENEN I'AMUĞUN
MİK l AKI 39.538 VUKİYYE
OLMAKTADIR.
Ö D E N E N İŞÇİLİK ÜC:RETİ
( U C U R Â T - 1 ÂMEl.r.l lÂ) 19.107
ALİNAN 11 BAŞ HAYVANA ÖDENEN
3769
BEDEL

977 - 2288.S25. IİAYVANIv\R İÇİN ALINAN 592 KİLE

22K8..39 9023
ARPA, 11839 K I Y Y E SAMAN (YEM) BEDELİ
I IAYVAN1.AR İÇİN Al .İNAN ÇUL. GİDE
KAŞAĞI, YULAR. KOŞUM TAKIMI V E
DİĞER MASRAELAR İÇİN ÖDENEN 789.20
11 BAŞ HAYVANİN (A l ) S.\l l.'jlND.AN
ELDEEDİLl-N D Ö Ş E M E V E D E M İ R H A Ş BI-.DELI O D A
D Ö Ş I - : M E S İ İ Ç İ N A L İ N A N I lASIR V E
29.';.'; P E R D E . K A N T A R V E SIRIK
B.-\I lA-İ D Ö Ş E M E 540
B A H A İ K A N TAR 048
UAIIA-İ SIRIK + 012 600
oOO
l ABRİKADA MEVCU T PAMUK V E
İPLİĞİN DEVİR-Ti:SLİMİNDi ; ÖDENEN 200
K.ANTARİYEMASRAII
TOPLAM GELİR 1775'>0..39 TOPLAM GİDI-.R 180738.20

ZARAR /ARAR 3147.81

54 Nazif ÖZTÜRK

TABLO-XII
MEHMET AĞA'NIN FABRİKA MÜESSESE MÜDÜRLÜĞÜ'NDEN ALINARAK
1245'DE YERİNE AffMET EFENDİ'NİN ATANMASI ÜZERİNE
ÇIKARTILAN ARA BİLANÇO

VUKİYYIİ FİYATI ODKNEN B E D E L

AÇIKLAMAIJVR
Para Kuruş
GİKF.N ÇIKAN

SATIN ALINMIŞ OLAN l'AMUK MİK TARI 38.000

FAI»RİKA MEVCU T l'AMUK MİKTAItl 1.538.

İMALAT SIRASINDA PAMUĞUN

TEMİZLENMİŞİ ANINDA MEYDANA
GELEN EKSİLMl- 920.75.

SELEFİ TARAFINDAN DEVİR 218

İMAL ETTİRİLMİŞ OLAN İI'LİCİİN HURDA

PAMUKLA nİRIİK TE BEDELİ:
İplik: 4654
Hurda:' 1312.50
TXı6.50 5966.50

39.756 6.887,25

32,868.75
E L D E KALAN PAMUK İPLİĞİ 155 127.366.45
HALEFİ TARAİHNDAN DEVROLUNAN 32023,75 1.55 124.092.03

TAMAMEN TESLİM ETTİRİLMEK ÜZERE

MİN-İ MUMAİLEYİ lİN ZİMMETİ 845 155 3274.375
TOPI^ 32.868.75. 32.868.75. 155 127.366,45.
 1827'DE KURULAN VAKIF İPLİK FABRİKASI 55

TABLO-Xm
ETAĞA'NINISAYİSGÜNLÜKMİ
MÜDÜRLÜĞ Ü DÖNEMİNDE İMAL ETTİRMİŞ OLDUĞ U
İPLİK VE SATIŞINDAN
SAĞLANANGELİR
VUKİYYE FİATI SAĞLANAN GELIR.
AÇıKLAMALAR
GİREN ÇIKAN Kunı; Kunif
I M A L O L U N M U Ş O L A N IPLIĞIN MIKTARı 4654
SELEFI TARARNDAN DEVIR OLUNAN
IPLIK MIKTARı 151,5
TOPLAM 4805,5 33638^
HALEFI T A R A R N D A N DEVIR ALıNAN 15291^
2184,5
TERSANE-I AMIREYE VERILEN 2621 18347

İMALAT SIRASINDA MEYDANA G E L E N 3109,44

ZAYİAT (Hurda Pamuk) 1312
SELEFİ TARAHNDAN DEVİR OLUNAN 1364 J017
536 2,545339
SERKATİP EFENDİ TARAFINA 315 62203
VERİLMİŞ OLAN 124 Z545339

BAKİYE (1848 -124) 1724 4158,12

HALEn TARAnNDAN DEVROLUNAN 2,5 -1868,75
MUHTELİF FİATLARLA SATİLAN
747.5 977 -2288,39
U BAŞ HAYVANİN (Al^) SAT1Ş1ND.\N
E L D E EDİLEN 2955.

SATIŞTAN E L D E EDİLEN GELİR 40751,62

E L D E M E V C U T İPLİK HEDI^Lİ 32868.75 155 127.366.45
SATIŞ V E ÜRE1İMDEN SAĞLAN.\N 168118,02
TOPLAM GELİR.

TABLO-XIV
GURRE-İ CEMAZİYELAHİRE 1244/1288-15 RECEİ» 1245/1828
TARİHLERİ ARASINDA GEÇEN 13 AY 15 GÜN ZARFINDA
KULLANILAN SERMAYE YAPILAN İMALAT V E TOPLAM
KÂR ZARAR DURUMU
HURDAVE
İAM PAMUK HALEFİNE DEV- SATIŞ VE ÜRE KÂR-ZARAR
AÇIKLAMALAR İLE İPLİK V E HO-LUNANEŞYA TİMOr.N SAĞLA- DURUMU
HAYVAN BEDELİ N.AN GELİR (kuru5)
BEDELİ
S E R M A Y E HURDA PAMUK, İPLİK V E
AT SATIŞINDAN E L D E EDİLEN 17759039.
TOPLAM GELİR.
H A L E R N D E N DEVROLUNAN
KÜTLE V E HURDA PAMUK, - 3109,5 168117,5 165008
PAMUK İPLİĞİ
TERSANE-İ AMİREYE VERİLEN
18347
İPLİK BEDELİ
SATİLAN HURDA PAMUK BEDELİ 2288,39.

SATıLAN 11 A T B E D E L I 2955
TOPLAM 23590,39 144527,11 168117.5

FABRİKANIN KURULMAS İVE

ÇARKLARIN YERLEŞTİRİLMESİ
SIRASINDA MEYDANA G E L E N 1258239
ZARAR(İLK TESİS)

HAMMADDE ALIMI V E İLK ÜRETİM 3147,81

SIRASINDA VUKU BULAN ZARAR

FABRİKANIN KURULUŞUNDA
YAPTIRILAN İMALAT FİAT ARTIŞ­ 15730,20.
LARINDAN DOĞAN TOPLAM ZARAR
 TABLO-XV
56 1246/1830 YILINDA İPLİK FABRİKASININ GUNLUK ÜRETİM
MALİYETİ
TOPLAM
HER TOPLAM IŞÇI GÜNLÜK
ÇARKıı^ ÇARKTA YEVMIYESI IŞÇILIK
IŞÇI
ÇARKIN CİNSİ SAYıSı ÇALıŞAN SAYıSı
(KURUŞ) ÜÇRETI
IŞÇI SAYıSı (KURUŞ).

24 120
plik çarkı
40
Hallaç çarkları 54
32
Atiyyc Çarkı
12.
Meydan Çarkı
80
Hallaç sayısı 20
66.5
ÇARKLARIN TAMİR MASRAFI_
30
VUKİYYE BASINA 6 PARADAN USTABAŞILIK ÜCRETİ. .
" " HAYVANLARIN GÜNLÜK MALİYETİ
HAYVAN
GÜNLÜK IKILE TOPLAM DIĞER LARıN
HAYVAN SAMA N
AltPA ARPANıN ARPA MASRAF TOPLAM
SAYıSı BEDELI
TÜKETIMI FIATı FIATı MASRAFı
30 15 50
12 10
HURDA
1 V U K I Y Y E H U R D A PAMUĞ'A PUMUK
HURDAYA ÇIKAN PAMUK MİKTARI
A I T PARA BF.DELI
(VUKİYYE)
ıPARA
17.5 90 39
TOPLAM 469,5

TABLO-XVI
1246/1830 SENESİNDE İPLİK FABRİKASININ 8 ÇARK V E 400 İĞ İLE
SAĞLADIĞI GÜNLÜK AYLIK V E Y I L L I K ÜRETİM MİKTARI

n
•o
a o T.
z z z
•o o
< o a
•= > o
•O s i. a * SO"

X> ut c/y
i.|
vz. — CO 5:2
IMAL 1- to
O L A N ı. 100 200 50 25 1250 300 15.000 105.000
IPLIK

IMAL
OLANÎı. 100 150 37.5 25 937^ 300 11250 10 112.500
IPLIK

IMAL
OLAN 100 125 31.25 25 78L25 300 4375 11 103125
ııı.IPLIK
IMAL
O L A N ıV. 100 100 25 25 625 300 7500 12 90.000
IPLIK

GENEL
TOPLAM 400 575 143,75 25 3593.75 300 43125 410625

Not: 1 ve 2 numaralı çarklarda üretilen iplikler Donanma-i Hümayun Gemilerine yelken

dokunmasında; 3 ve 4 numaralı çarklarda üreülcn iplikler ise Asakir-i mansuncy: don, gömlek
ve yazlık elbise dokunmasında kullanılmaktadır.
 Ü R E T I L E N IPLIĞIN
•» o o > H > ?<! <• •» O O > H > ^ 15 O 0,> H > >s S — 73 O O > H > ?^
CINSI

PENB-ı HAMıN
MIKTARı ( H U R D A
PAMUK)

% 10 Z A Y I A T
U
PENDE-I HAMıN 1
VUKKIYYESI'NIN
PARA OLARAK
BEDELİ
UCURATı AMALE
S (IŞÇILIK) PARA
1 V U K I Y Y E IPLIĞIN
MALIYET BEDELI
PARA
1 V U K I Y Y E IPLIĞIN
SATıŞ B E D E L I P A R A
1 VUKIYYE'CE
SAĞLANAN KÂR
EÜ)E EDILEN
TOPıAM
g
IPLIK MIKTARıVUKIYYE

O PENBE-I HAMıN
00 TOPLAM MALIYETI
KURUŞ

TOPLAM IŞÇILIK
ÜÇRETI (KURUŞ)

TOPı.AM M A L I Y E T
ÖÖ
KURUŞ

SATıŞTAN E L D E
a EDILEN GELIR
KURUŞ

IPLIK
FABRIKASıNıN
Y ı L L ı K KÂRı
 58 Nazif ÖZTÜRK

TABLO-XVIII
ZİLHİCCE 1242-REBİYÜLEVVEL 1245 SENELERİ ARASINDA İPLİK
FABRİKASINDA YAPTIRILAN İPLİK ÇARKLARININ MALİYET HESABI

Bir Adet İplik Dcst-gahı (Çark) nın Tanzimi İçin Yapılan Masraf

Çalışan Y e v m i y e l e r i Çalışılan Alınan FİATI Toplam Yaptırılan

Masrafa Konu Usla ve gün Malzeme T Harcama Dcst-gah
Toplam sayısı KÇark)
olan Husiislar işçi Sayısı Yev. Yev Mikl»rı
l>ara Krş. Miklan(kg) Sayısı
Krş. ki?. Krş.
Marangoz ve Sllmeci
Uslalan yevmiyeleri 1100
ile kereste bedeli
Çilingir ve Demirci 3800
Ustalarının yevmiyeleri
Çarkçı Ustalannın 60 15 900
yevmiyeleri 20 80
180 Adet Baskı ve Mckere
vesair edevat yapımı için
11 . 11 121(x)l
çarkçı uitalanna verilen
yevmiye

Baskılan imal için dikici

25 175
ustalarına verilen yevmiye
360 adet mckere ve
120 adet honi imalı
ç/n tenekecilere 18 326
verilen yevmiye
Silindir, kanadlar, yollar
vcs.ıir müteferrika ve edevatı
dökmesi için verilen dökücü 24 192
yevmiyesi
Dest-gah-ı mezkurun .
alıştırılması için verilen 14 25 35C
çilingir ve silici yevmiyesi.
10
Demir bedeli 60 600
(Kınlar)
400
Nuhas (bakır) bedeli (>0 1,5 600
(Kışye)
80
Kalay Ixideli 8,5 680 (x)2
(kı\ye)
40
riiliyâ (Çinko) bedeli 120
(kiwe)
Mismar vc Sim Ix^eli 17

Mubayaa olunan ağaç vidası 35 105

(dcMc)
Baskılar için sarf olunan
meşin bedeli 50
Baskılar için Çuka, İplik vc
Çiriş bedeli 10
Dest-gah-ı mezkurım
kantarları için sarf olunan 100
(kıjyc) 40 100
kurşun Ixrdcli
TOPr.AM 9126 14

Not: (xl) Esas metinde 120 krş olarak gösterilen çarpımhalası düzeltilerek 1 1 x 1 1 = 121 krş. şeklinde yazılmıştır.
(x2) Metinde çarpım halası ile 685 krş gösterilen rakam, 80 x 8.5 = 680 krş olarak düzeltilmiştir.
 1827'DE KURULAN VAKİF İPLİK FABRİKASI 59

TABLO-XIX
HALLAÇ DEST-GAHI İMALATI MALİYET HESABI

Fiat
c
İmaUt Masraf Kalemleri
I s ş|
E E i § n
i Ilı î l
Silmed ve Marangoz
J"0 .•^
>0 E
a i
.5 S.
f i Mil
yevmiyeleri ile kullanılan 970
kereste bedeli
Çilingir ve Demirci
lyevmıyeleri 1170
Çarkçı Ustalan Silindir 20 40
yevmiyeleri 124
Mil 12 84
Halde ve mekere
imali için çıkrıkçı 15 15
ustasına verilen yevmiye
Hatde ve fcayij
dikilmesi için dikici 42 42
yevmiyesi
Dört adet teneke koga
(kova> bir adet honi imali
için tenekeciye verilen 14 14
yevmiye
SiHndir, kanat, pul ve
yatakları dökmesi için 40 40
dökmeci yevtniyesi
Hanuçıan davullann
üzerine mıhlamak ve
icst-gah-ı mezkuru altştınp 48 48
^letmek için verilen
rî^nele'koğalıtlar ve
honiler için mubayaa 16 21 (Adcı) 30 b,75 2 18
olunan beyaz teneke
IMübayaa olunan hartuç
bahası 28 29 550
Astar, Sim, mısmar ve"
zımpara bedeli. 23
Mubayaa olunan ağaç vidası l(dcsle) 35
Demir bedeli 2(kantar) 60 120
Nuhas (batar) bedeli 5ü(kıyye) 60 1.5 75
Kalay bedeli lO(kıyye) 8J 85
p'Otiy<(çinko)bedeli 5(kıyyc) 15
Dest-gahlan çevirecek
kayalık için alınan Frenk 20
kâvsalesi (köselesi)
Dest-gahH mezkurun
kantarları için sarf olunan 6(k,yyc)
kurcun.
Tamamlanmış ve işler halde
bulunan dest-gahlann 3370
maliyeti
Hartuçlan
tamamlanmadığı için henüz]
üretime giremeyen hallaç
[çarklarının maliyeti
Hartuç bedeli. -550
Montaj masrafları -)8
Sim, aslar, mısmar vesaire
-23
bedeli.
Gerçekle^irilen imSlit
bedeli ve çark sayısı 2749
itibariyle yapılan harcama.
Hallaç çarklarının sayısı ve
iyapılan toplam harcama
miktan.
 TABLO-XX
ŞERBETÇİ DEST-GAHI İMALATI MALİYET H E S A B I

Fiatı Toplam Toplam 5<.Ttx:tçi

İsçi ve Usta ^ , ,
Çalışan Usta Yevmiyesi Ç«"5''='" Ödenen Alınan İlAve yapılan İlave Toplam alınan
harcama mal edilen çark maliyet
imalat Masraf Kâlemleri miktar malzeme iilın:ın malzeme
ve İşçi Sayısı. (kı,). gün sayısı, masraf(krş) |):ır<,M miktan çark «ayısı. bedeli: (kr^.)
Para
miktan miklurı miktarı (krî).
Silici yevmiyeleri ve kereste
bedeli 1 İSO
Çilingir ve demirci
yevmiyeleri 600
Çarkçı ustaları Silindir 72 ^det)
yevmiyeleri 8(adciy 104
Mil 32
Altışar adet hatde, baskı,
mekere yapımı için çarkçı 18 18
yevmiyeleri
Altışar adet hatde, baskı üç
adet kayış için verilen dikici 10 70 70
yevmiyesi
Silindir ve kanatlann
dökümU için verilen dökücü 40 40
ustalan yevmiyeleri
Çarklann montası için
12 12
verilen yevmiye.
Demir bedeli 5Ö(kıyye) 54 1.35 40
Nuhas(bakır) bedeli 30(kıyye) 60 1.5 45
Kalay bedeli 6(kiyyc) 51
Tatiyâ(çinko)bedeli 3(kiyye)
Ağaç vidası 25
Çarkları çevirmek için alınan 3(adet) 12
kayış
Kıl fırça bedeli
Baskılar için alınan meşin 10 10
bedeli.
Saskılar için alınan çuka,
15 15
iplik, çiriş ve kayış tokası
Dcst-gah'ı mezkur
kantarlan için sarf olunan 6(kıyye)
kurşun bedeli.
Bir şerbetçi çarkının 1210
maliyeti
Şerbetçi çarklarının sayısı ve
yapılan toplam harcama 1210 19 22990
miktan
 1827'DE KURULAN VAKIF İPLİK FABRİKASI 61

TABLO - X X I
BAĞIRSAK D E S T - G A H I İMALATI MALİYET HESABI

Fiatı c
malat Masraf Kalemleri «a
İ l
t
f i i l i
^ i E
Para krş.
.5 S. J i
Silici yevmiyeleri ve
kereste bedeli 150
Demirci ve Çilingir
Yevmiyeleri 600

Çarka Silindir 72 6{a(let) 12

Ustaları Mil 32 8(adet)
yevmiyeleri 176
Pirinç boru 72 6(adet) 12
Altışar adet baskı,
mekcreveoniki adet
tabla inşaası için çarkçı 18 18
yevmiyesi
Altı adet baskı ve üç
adet kayış yapımı için 2 5 49 49
dikiciye verilen yevmiye.
Altı adet pirinç teneke
kago (kov'a)sı yapımı
için tenekeciye verilen 2 5 12 84 84
yevmiye.
Silindir ve kanatların
dökümü için dökümcü
uslalanna verilen 3 5 40 40
yevmiye.
Çarklann montası için
verilen yevmiye 12 12
Demir bedeli 30 (kıyye) 54. 2.-35 40
Nuhas (Bakır) bedeli 30(kıyyc) 60 J.5 45
Kalay bedeli 6(kiyye) 8.5 51
Tûtiyâ(çinko)bcdeli 3(kıyye)
Agaç vidası 25
Çarkı çevirmek için
3(adcl) 12
alınan kayış
Kıl fırça bedeli
Baskılar için alınan 10
meşin
Baskılar için çuka, iplik,
15
çiriş ve kayışlar için toka.
Altı adet pirinç teneke
kogalar (kova) için
mubayaa olunan san 1 (kıyye) 13.5 13.5 148.5 162x.
teneke.
Çark kantarian için
6(kıyyc)
alınan kurşun bedeli
Bir Bağırsak çarkının
1507
maliyeti
Bağırsak çarklannın
sayısı ve yapılan toplam 1507 19
harcama miktan
NOT: Esas defterde bir çarpım halası olarak 11x13,5=148,5 yerine 11x13,5 = 135 gösterildiği için, bir adet Bağırsak
Çarkında 13,5 kuruşluk fark meydana gelmektedir. Cetvelde doğrusu yazılmıştır.
62 Nazif ÖZTÜRK

TABLO - X X n
ÇİLE DEST-GAHI İMALATI MALİYET HESABI
imalat Masraf Kalemler^ Çalışan işçi ve Usu Çalışı- Alınan Fıatı Toplam Toplam imal Toplam
Usta ve yevmiyesi lan gün malzeme Para alınan harcama edilen Çile Çarkı
İşçi sayısı, miktarı malzeme miktan çark maliyet
Sayısı miklan saygı bedeli
Silici yevmiyesi ve 100
kereste bedeli
Çilingir ve demirci 150
;^vm iyesi
Çarka ustaları 20
^vm iyeleri
Oîcrit
krıkçı kân a|aç-iplik 25(adet) 25
Demiiİr bedeli 54 İM.
Nuhas (bakır) bedeli 60 i l 12
Kalay bedel Z(bYye) 17
TOtiyâ(çinko)bedeli
Ağaç> 10
350,5 X2
Çile çarklannın sayısı ve 350,5 2804
yapılan toplam harcama
miktan

Not: xl Esas metindeki 13 kuruş olan demir bedeli 13,5 kuruş olarak düzeltilmiştir.
x2 Esas metinde 340 olarak gasterilen toplama hatası 350,5 olarak düzeltilmiştir.

TABLO-XXIH
HALLAÇ ÇARKLARINI ÇEVİRMEK İÇİN KULLANILAN MEYDAN
ÇARKLARININ İMALAT MALİYETİ
Alıniin malzeme vc Çalışan Çalışılan gün Günlük Ödenen Malzeme iler birinin Ödenen Çark
işçilik durumu usta ve işçi sayısı yevmiye işçilik adedi rıatı malzeme adedi
sayısı. (kuruş) (kuruş) Para kuruş bedeli (krş)

Eğri bedeli 6(adet) 70 120

Kanaddişi bedeli 81 (adet) 40 81
Karaağaç tahtası 2(adet) 15 30
bedeli
Tekne lik ıhlamur 14(adet) 20 280
tahtası bedeli
Rayânde (Payendd 45
a^iicı bedeli
MU
:ekeçek afiacı
bedeli.
Hamesercn bedeli 70 210
Yağhane bcdcİT 60
Marangoz ve naccâr 10 35 1750
yevmiyesi
"ArdeJen(?)çekı:me 6x25 750
demir ve mil bedeli (adet )
Demir Çenber 8x7(adet; 168
1Wçlİ
Demir cıvata maa 20x3
somun bedeli
240
Tunç yatak bedeli 8x7» 280
Bir hallaç çarkı 4050
maliyeii
Haliaç çarklannı 4ÖSÖ-
çeviren. Meydan
çarklannın sayısı ve
toplam maliyeti
 1827'DE KURULAN VAKIF İPLİK FABRİKASI 63

T A B L O - XXIV
İPLİK ÇARKLARINI ÇEVİRMEK İÇİN K U L L A N I L A N MEYDAN
ÇARKLARININ İMALAT MALİYETİ
} Icr birinin Toplam
Alınan malzeme vc Çalışan Günlük Ödenen Alınan Ödenen
Çalışılan gün Fınlı Çark maliyet
ikilik durumu usta ve i§çi sayısı yevmiye işçilik malzeme mal/eme sayısı bedeli
sayısı (kunış) (kuruş) miktan
Para Kuruş bedeli (kuruş) (kuruş)
Eğri bedeli 6(adcl) 20 120
Kanad dişi bedeli 81 (adet) 40 81
Karaağaç tahtası
bedeli 2(adcl) 15
Tcknelik ıhlamur
4(adct) 20 80
tahtası bedeli
Bayânde (Payende)
ağacı bedeli 45
Çekecek ağacı bedeli 36
Hamesercn bedeli l(adel) 70 70
Yağhane bedeli 40
Marangoz vc naccar
yevmiyesi 10 25 1250
Artcdcn (?) çıkma 4x25 500
demir ve mil bedeli (adel^
~'4x7
Demir çenber bedeli (adet) 84

Demir cıvata maa ~\2x3"

144
somun bedeli (adcı)
4x7
Tunç yatak bedeli (adet) 140

Bir meydan çarkı 2620

maliyeti
iplik çarklannı
çeviren meydan 2620 7860
çarklannm sayısı ve
toplam maliyeti
Kebir seren bedeli 11 (adcı) 200 200
Nakkaşa verilen
yevmive ve boya 1800
bedeli'
Toplam kebir
Scren(?) boya vc 4000 4000
nakkaş yevmiyeleri
Genel Toplam 11860
64 Nazif ÖZTÜRK

TABLO-XXV
ÇARKLARIN İMALATININ TAMAMLANMASI İÇİN İHTİYAÇ
DUYULAN DİĞER M A L Z E M E L E R
Malzemenin Cinsi Malzeme miktan Bir birimin natı Malzeme
Para kunij bedeli (kunij)
2875 (deste) 11500
Font kömOrfl 4100(oy8radet) 12250
Döfcmcci oea|ı için. 67548 (kjyye) 12 (Beher yüz kıyyesi) 8105,76x1
mese kömOrfl
MtmnTarBiTi?CTM^i.îı:ıTimg m— 750
Dökmccı kumu 23(araba)
12 276
Rugan-ı zeyt bedeli 385 60 577,5x2
Ccm5ir(şim5İr), 1630
Kı/ılcık ve uhlâmur

klann çevrilmesi 120

için halat bedeli
Dolap çarklarına 150
sicim
Kiriş bedeli 118
Kalemler için sarf 140 3,5 490
olunan çelik
Mucar(?) bedeli 195
Pirinç Td 13.5 513
Hammaliyc, navlun 1750
ve kanlariye
MerhumeBican 1150
Sultan tabctseraha
Hazretlerinin
Saray-ı âlilesindcn
iplikhaneye
naklolulan çarklann
masanr-ı nakliyesi

Toplam malzeme 39575,26x3

bedeli
Saadcllu Ahmet
Efendi marifetiyle
ahnıp tarafı nazır ı
müşarun ilcyhe
devir ve teslim
olunan ve gerekse
marifetiyle mubayaa
olunan ingiliz
yapımı eğeleri ve
torba ve edevatı
saire bedelinin
toplam miktan
34.000
Genel Toplam 73.575,26.

NOT: xl hesap hatası ile 8148 kuruş gösterilen malzeme bedeli 67548x12/100= 8105,76 olarak düzeltilmiştir
x2 577, 3a5x60/40= 577,5 kuruş olarak düzeltilmiştir. .
x3 37617 gastcrifcn loplama halası, düzeltilerek 39575.26 kuruş olarak yazılmıştır.
 1827'DE KURULAN VAKIF İPLİK FABRİKASI 65

TABLO - XXVı
Ü R E T I M E G E Ç M E K IÇIN ÇARKLARıN HARICINCE I P L I K
FABRIKASıNDA YAPıLAN IMALAT M A L I Y E T L E R I
Yaptınlan islerin Yaptınlan Fiatı(krş) işçilik Müteferrik I lartuç bedeli Toplam
cinsi imAlal adeti ücreti (krş) masraf (kuru») (kuru|) 1 larcama
bedeli
İİİHİHL
Müceddeden inşa 2(adet) 1600
olunan hartuçlann
telleri için kurma
çarklan
Batergan 2500
Nemilevanî(?)
marifetiyle
Felemenk
Kerhanesinden
gelen hallaç
destegahma verilen
Müceddeden inşa 900 5000
olunan hartuçlann
meşinlerini delmek,
dcst-gahı tanzim
için yevmiye
raasanfâtı
Fabrika Müdürü 1500 500 2500 4500
Ahmet Efendi'nin
Dest-g5hlann tamiri
için yaptığı harcama
Altmış adet hallaç
desiegahınm noksan
hartuçlannm alımı
için Evkâf-ı
Hümayun
Nezaretinden
ödenmesi gereken
miktar

a. Bazargân bulak 40.000

tarafına tediye
olunacak hartuç
bedeli
b. Hartuçun tanzim 4.000 44.000
masrafı. .
Genel Toplam 53.500

F.5
66 Nazif ÖZTÜRK

TABLO-XXVII
ZİLHİCCE 1242/1826 REBİYULEVVEL 1245/1829 SENELERİ ARASINDA
İPLİK FABRİKASINDA YAPTIRILAN DEST-GAH MALİYET HESABI
İLE MÜESSESE MÜDÜRÜ TARAFINDAN YAPILAN HARCAMALAR
İmal edilen çarklar ve bu Sarfediien maliyet işlem halası olarak Aradaki fark Açıklamalar
çarklann işler hale bedelleri (kuruş) Orjinal metinde (kuruş)
getirilmesi için Fabrikada gösterilen maliyet
yapılan diğer harcamalar miktarian(k):ş)

İplik De!it-gahı(çarkı) 127764 U8690 9074

Hallaç Dest-gahı (çarkı) 346920 346920

Şerbet Dest-gahı (çarkı) 22990 22990

Bağırsak Dest-gahı (çarkı) 28633 28376 257

Çile Dest-gahı (Çarkı) 2804 2720 84

Mallaç çarklanni çevirmek 32400 32400

için yaptınlan meydan
çarkları

İplik Çarklannı çevirmek 7860 7860

için yapiınlan meydan
çarkları

Kebirscren Nakkaş ve 4000 4000

boyaya verilen

Çarklann imalatının 73575,26 71617 1958.26

tamamlanması için ihtiyaç
duyulan diğer malzemelerin
alımı için yapılan harcama

Üretime geçmek için 53500 535(K»

çarklarm haricinde iplik
fabrikasında yapılan
harcamalar

Toplam maliyet miktan 700.446,26 689073 11373,26 11u toplam maliyet miktarı, daha
(ince olduğu gibi lîvk/if-ı Hümayun
Hazinesi larafmdan karşılanmı.'jlır.
Daha önce makbuz -407051,5 -407051,5
karşıtlığında Evküf-ı
Hümayun Hazinesinden
verilmiş olan miktar
Kalan Miktar 293.394,76 282.021.5 11373,26
Müessese Müdürü Ahmet -45000 -45000
Efcndi'nin 90 iğlik numune
çarklaria biriikte 948,5
ii^.dan devrettiği miktar
248.394,76 237.021,5 11373,26 Evkâf-ı Hümayun Hazinesine
ilaveten ödenmesi gereken
248394,76 kuruştur.
 1827'DE KURULAN VAKIF İPLİK FABRİKASI 67

TABLO - XXVIII
İPLİK FABRİKASININ KURULUŞUNDA KULLANILAN MADEN
FİATLARI ESAS ALINMAK SURETİYLE, 1 KURUŞUN TL. OLARAK
BUGÜNKİ DEĞERİNİN HESAPLANMASINI GÖSTERİR C E T V E L
Madenin cinsi Madenlerin 1 1 vukiyye 1 gr'nin 1 kg'ının 1828 yılındaki 1 Değer Kaybı Paradaki değer 1828 yılındaki 1
kg'nm kdv. (1282 kg) fıatı (para) nalı(kuru$) bugünki değeri Katsayısı kaybı ile 1828 kuruşun yaklaşık
dahil bugünki sinin fialı yılındaki 1 kr^.un bugünki ortalama
DatıfTL) (Para) bugünki değeri (TL). değeri (TL.)
KALAY 11.760 340 0;2652106 6,630265 1773,6847 •4,59 8141,2127
BAKİR 5.600 60 0,0468018 1,170045 4786,1407 439 21968,385
ÇİNKO 1845 120 0,0936037 23400925 788.43037 4.59 3618,8953
KURŞUN 1120 40 0.0312012 0,78003 1435,8422 4.59 6590,5156
DEMİR 1 kantar=
385 0,0428571 42,8571 8,98334223 4.59 41,233541
(56kg)/2400

879308123/5 4.59 40.360,24/5 = 8072,048

Bir kuruşun ortalama değeri
n758.6162

N O T : Paranın değer kaybı ile ilgili katsayı. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğretim üyelerinden Prof. Dr. Bülent
K Ö P R Ü L Ü , Prof. Dr. Halil S A H İ L L İ O Ğ L U , Prof. Dr. Selim K A N E T İ n i n BİR A K Ç E ve BİR P A R A n m bugünkü
değerini tesbit amaciyle hazıriadıklan 2.6.1987 tarihli raporianndan alınmıştır.

Resim 1: Hançerli Fatnıa Suhan'ın Türbesi.

68 Nazif ÖZTÜRK

VGNIA, Defter 964, S.273-274 İplik Fabrikasının kuruluşu

ile ilgili günlük ve yıllık kSpsite tesbitine ait ilk fizibilite raporu

1?%

/J

= ?

-5^
3«

Co -Xa
<S2
 1827'DE KURULAN VAKIF İPLİK FABRİKASI 69

VCiMA, DEFTER 964,

S 279-280
Fabrikanın 1244/1828 senesi
hammadde ihtiyacı, bu ihtiyacın
nerelerden karşılandığı, pamuk ve
iplikin 1 vukiyyesinin
maliyet hesabı

OIL

^
70 Nazif ÖZTÜRK

VGMA, Defter 964,

S.284.
Fabrikanın 1244/1828
yılı maliyet ve kâr cetveli

- U 4
- s*.

• lie. . .
 1S27'DE K U R U L A N VAKIF İPLİK FABRİKASI 71

V(.MA. DHler %4. s.323-326 Fabrikanın 1246/1830 y.l. kapasiksi ürerin, miktarı ve kdr durumu
^--N ......... ^. 1
5:

ö^/v ;.şv.
4<uı

.<>»<îl>'<r''j>»'i^^ı^iid."\-î^M'^-VuJ^ w«{*jt# •
•m

—«»«f/ol»

ît

. 14\-"
72 Nazif ÖZTÜRK

<^.'^

5^

ı»-.
 1827'DE KURULAN VAKIF İPLİK FABRİKASI 73

VGMA, 964, s.341-346

Fabrikanın bir bütün
olarak maliyet hesabı

:1
• =-"^'';-'*>.'-->«Lı^^,,^

^ ^ ^ ^

-7i- "M".

v ^ ^ ^ ^ - ^ u , . ^
< —

-îr-

'U,y»

' V ı r -

W1

^
, /. .-- riırf
"^^İÎİfİ^İ^^yy % """" i- j.-
74 Nazif ÖZTÜRK

t."-

<•

^^v*;-^^. aİL^jddjoCı:;»'' ^V<İ(:ç;»t -Or

"Tî"
"^1
t» "A'

V 3 .

T.

T»'

C
% *

V "v* -1..

il?
AHİ'
 4t«

' ^ U '
»t-

'zrfe'*'- -^^Ûâ^"*- .--"fiiiiSi^V. >c-^<fL*V

- ^ v . ' ^ ^ ^ v <îi:^^. ^ ! i ^ v .

y «A. -/>^< .lir/ ıl'.i'J 2>>/''>' '-"y'''''

»-,V ' ^ j - v - ^

"7»
si»"
76 Nazif ÖZTÜRK

53

«i-

1
V

Resim 2: Hançerli Fatma Sultan 'ın mezar ta§ı.

 1827-DE KURULAN V A K I F İPLİK FABRİKASI 77

0.

1 6
09

:5 4
V «

Resim 3: XIX. w/rv// scmlannda Haliç imar planı f^öriilmekıedir. Bu planda İplik Fabrikası K^ a
şekilde görülmektedir (Fotoğraf, Hakkı Sedat ELDEM'in İstanbul Anıları, İstanbul 1979, adii
kitabından alınmıştır).
78 Na/if ÖZTÜRK

Resim 4: İplik Fabrikası 'nm faal olduğu döneme ait genel görünüşü (Fotoğraf Hakkı Sedat ELDEM
İstanbul Anılan, İstanbul 1979, adlı kitabından alınmıştır).

Şekil 5: Fabrikanın Eyüp İmareti ile

bulikie bir esgizi.

H A L İ Ç

İmaret

° O ü o a o
a OOa a
n n
İplik fabrikas

22
 1827'DE KURULAN VAKIF İPLİK FABRİKASI 79

1 ^ , ^\

Resim 6: İplik Fabrikası 'nın deniz tarajından cephe görünümü (Fotoğraf, Hakkı Scdaı ELDLM m
İstanbul Anılan, İstanbul 1979, adlı kitabından alınmıştır).

Resim 7: Eyüp İskelesinden çekilmiş bu fotoj^rafta İplik Fabrikası, Eytıp kahriM^ıu //< l'iılik;,
ı^örıilmektedir. Haliç'de o dönemin kıyafetleriyle önde f^örıilen kayıkçılar koınpozisyonn
tamamlamakladır. (Fotoğraf, Hakkı Sedat ELDEM in İstanbul Anıları, İstanbul 1979, adlı kitabından
alııvmştır).
 Nazif ÖZTÜRK
80

Resim 10: Bahariye Mensucat'ın

yıkımından sonraki dimini

II

Resim 8: 1988 baharında yıkılmış

bulunan Bahariye Mensucat.

Resim 9: 1988'de, Haliı, m

lenıı. hnmesi sırasında yıkılmış
ulan Bahariyv MensıaıH
 ERTUGRUL GAZANIN BİLECİK'TEKİ
VAKIFLARI

Dr. Mehmet Akif EROOĞRU

I. BELGELER HAKKINDA Ertuğrul Gazi, belgelerdeki bilgilere göre Sö­

E
rtuğrul Gflzi, bilindiği gibi Osmanlı
hanedânının kurucusu Osman Bey'in
babasıdır. Arap, Acem, Bizans ve Os­
manlı kaynaklarında Ertuğrul Gâ2i hakkında a-
çık bilgiler yoktur. Dolayısıyla Ertuğrul Gâzî
'nin nesebi, şahsiyyeti, Anadolu'ya gelişi, Ana­
dolu'daki faaliyyetleri ve vefâtı tartışmalıdır^
Osmanb kaynaklarındaki bilgilere göre 1288 yı­
lında (hicri 687) 93 yaşında iken Söğüt'de ve£at
etmiş ve Söğüt'deki türbesine defnedilmiştir.
ğüt, Karacahlsarve Bilecik havâlisinde sâza ile
meşgul olmuştur.
Türkiye arşivlerinde Ertuğrul Gâzi ile ilgili
çok az sayıda belge vardır ve bu belgeler de
bu konu üzerinde çalışanlar tarafından layı­
kıyla incelenmemiştir^. Ankara'da Tapu ve
Kadastro Genel Mûdûriûğö Arşivi nde ve Va­
kıflar Genel MüdürtûğO Arşivi nde Ertuğrul
Gâzî "nin Bilecik'teki vakıflanna dair belgeler
bulunmaktadır. Bu belgelerden. Osmanlı pa-

Enugnıl Gazi hakbnda cn iyi ilmt ara^iınna Mûkrimin Halil Yinanç tararından yapılmıştır. Bkz: "Enujnıl Gâzt"
İA. IV. (1977), SJ28-337.
Ertuğrul Gazi hakkında bilgi veren araştırmaların bazıları şunıardıı; Mehmed Sûreyyâ Sicill-i Osmanî yahud Tez-
ktıcH McfâhiTH Osmaniye , I, MatbuH Amire. 1306. s. 17-18; MOkrimiıı Halü Tınanç "Miltt lanhımize Dair Eski
Bir Vesika", TTEM. 2(79), 1 Mart 1340; Ffwteridi Gieae, "Osmanlı İmparaioclutunun Tevekkülü McseleJcsi".
TM, I, (İsunbul 1925), s.151-171; Fual KfipnUO. "Osmanb İBpwato(1u|unım Etnik Menşei Mesdeteri" Bcileten.
VTI/28, (1943), s.219-313; L Hakkı Uzunçarylı. Osmanlı Tarilıi.1 Ankan 1982. s.100-101: Hüseyin Namık Oricun.
"Omanlılar ve Kayı-lum kabdesi". Derflh. (1338); aynı yazar, -Osmanlıların Aslına Dair". Türklük.V, (Ajustos
1939), SJ45-357; İsmaU Himi Danifmend, "Osman Gazi ni* nesep ve huviyeii", Türiüûk.111. (1 Haziran 1939),
s.207-223; aynı yazar. "Osmanlıların asb meselesi- 2 Osman oğullarına isnad edilen sahte milliyetler", Türklük.V,
(AfiMoa 1939). sJ67-382; aym yazar, "Osmanblann asb meseku: 3 Osman OfulUnna İnsad Edilen Sahte Mil­
liyetler". Türklük.VI. (1 Eylül 1939), S.4Z5-437: aynı yazar. "Osman Gazi'nin nesep ve hüviyeti" Hakkındaki Ten­
kide cevap-. TOridük. VI, (1 Eylül 1939), s.477-«9: (aynı yazı için bkz.Yeni Türit.VIly81. (Eylül 1939), s.366-
378); Adnan Erzi. "Tahlil ve Tenkit: Osman Gazi'nin Nesep ve Hüviyeti ismail I lâmi Danışmend'e cevap-Yem
Türk. VII/8Z (Birinci teşrin 1939), s.424-432: aynı yazar. "Bibliyografya: Nihal Sami Banar1ı-XIV üncü asır Ana-

F.6
82 Dr.Mchmct AKİF ERDOĞRU

dişahlannm Bilecik'i Ertuğrui Gazi'ye vakfet­
tikleri anlaşılmaktadır. Sözkonusu vakıf,
aslında, tahsîsât türünden olup, gayrîsahîhdir.
Dolayısıyla vakıf kelimesi araştırmamızda
tahsisat anlamındadır.
Konuyla ilgili bir belge ondörl yapraklı kü­
tlük bir Vakıf Defteri'dir. Sözkonusu defler
TKGM KujTjd-ı Kadime Arşlvi'ndc "CcdM Va-
kıjlar Tasnifı"adc 156 yeni numarada (eski nu­
marası 2163) kayıtlı olup, Ertugrul Gâzi'nin Bi­
lecik'teki Vakıf gelirlerinin kayıtlarını içine alır
ve "Defter-i Evkâf-ı Ermğnd Gâzî der Bilecik"
ismini taşır. Defterin ilk sayfasında III. Ahmcd-
'iıı kırmızı mcrükkcple çekilmiş güzel bir tuğ­
rası bulunmaktadır. Ayrıca defterde üç tane pu­
sula eklenmiştir.
İlk sayfadaki bilgilere g()rc Ağustos
1706 (Gum-i ReMDUhır 1118) tarihinde mu­
harrir Ilaa Iiaseyin Ilıfu tarafından hazırlan­
mış ve 22 Eylül 1706 (13Cemaziydahir 1 l ı S )
tarihinde de defterin bir sureti Dcflerlıâne.i
Âaire'ye teslim cdimişiir. Ancak 1706 yılından
önce Boı Reccb'in SultaiWinii sancağı mutasar­
rıflığı zamanında Ertuğrui Gazi cvkâfının tahrî
finin yapıldığı ve tahrirle ilgili bilgilerin İstan­
bul'a gönderildiği anlaşılmaktadır. Defterdeki
huccetde belirtildiğine göre 1706'da Bilecik'te­
ki Şeyh EdeMta ve Timur Bey zâviyeleri vakfı
ile Ertuğrui Gazi vakfı arasında çıkan arazi an-
laşmazlıklannı halletmek ve vakfın sınırlarını
yeniden tesbit etmek için Anadolu valisi Çer­
keş Mehenuned Paşa^ Söğüt kadısı müvellâ es-
-Seyyid Mehmed Efendi ve muharrir Hacı
Hüseyin Hıfzî görevlendirilmiştir. Çerkeş Me-

dolu şairterinden Ahmcdt 'nin Osmanlı tarihi: Dlsitan-ı tevarih-i mûlû k-ı âl-ı Osman ve C e m ^ ve Hurşid Mesne­
visi. İst. 1939". Belleten, IV/14-15, (Nisan-Temmuz 1W0), s.271-274; aynı yazar. "Osmanlı Devteiinin Kunıcusu-
niM İsmi Mesetesi". TM, VU-VIM. (İst 1942), sJ23. 326; Nihad Sami Banariı. -Ahmedi ve Oâsiian-ı Tevârih-i
Müllk-t Al-i Osman I", TM, VI (İsi. 1939), s. 67: V . L Mtoge, "Eıtoghnıl", F,İ2. II. s710-711: İsmet Parnıa-
sızo^ıt, "EnuğruJ Gazi", Türk Ansiklopedisi. XV. (Ankara 1968), sJ49-3Sl: Gnu|ni Gazi'nin turtxsinin resto­
rasyonu için bkz. Richard Hartmann. im Neuen Anatolıen, Leipzig, 1928, S.49-S0: Ktom Baykal. Bursa ve Anıt­
tan. Bıma İ9S0. s.107; Karakeçili aşiretinin Enugrul Gazi türbesini ayaıet etmeleriyle ilgili olank bkz. Ftanz
TacKhner, "Das Reitcıfcsi Der Yürüken Zu Ehren Oes Gazı Ertoğrul ın Söğüı". Vom Bosporus zum Ararat.
Herausgegeben von Friedrich Kari Oömer, Maınz/Rheın, 1961, s.265-268; Faruk Sümer, 0|uziar(Tarkmenler),
İsunbul 1980, *JSÜ-22\; Sefa Öcal, "Eıluirul Gazi, Türbesi ve Haziresinde Yaunlar", Türk Dünyası Araştırma-
laa 45, (Aralık 1986). s.97-184. Tayyip Gökbilgin. "SölOl EnujnU Gazi Türbe»" İÜEFTED. 4/3, 1973-1974.
s.97-90.

Kâtip Çelebi, Bilecik'te Bursa yastı|ı, döşek, abayi ve kadife gibi eşyanın Işlendiji çok sayıda atölyenin (Urgâh)
bulundu|unu bildirir (bkz. Cihinnümâ. İbrahim Müteferrika uıb'ı, İsL 1145, s.643). 'Vine Bilecik'le ilgili bazı araş-
tırmabr için bkz. Ali Cevad, Memâlik-i Osnuniyenin Tarih ve Coğrafya Lügati, (sl. 1313, s.227-228; Şemseddin
Sami. Bilecik'in 1899 yılında. HOdavendigar vdiyetindeki Ertu|nıl sancağının merkezi olduğunu: Küplü, Bazarcık,
Gölhazan, Yarhisar ve Lefke isimlerinde beş nahiyesinin bulundujunu bildirmektedir. Aynca Bilecik'te 202 cami
ve mescid, 8 medrese, 7 tekke, 13 kilise, 196 mektep. 1 han ve 625 dOkkânm bulundu|unıı yazar. Bilecik için yine
bkz. Ali Asaf, Hüdavendigar ViUycti Cogniya ve AhviM Umumiyesi, Bofu 1308. s . 8 1 « : Ahmed Refik, - Bile­
cik". İkdam, no. 8662. 24.4.1921: aynı yazar. "Fatih Zamanında Sullanönü", İkdam. no. 9470. 31.7.1923; aynı ya­
zar, "Fatih Zamanında SulUnüyüiü". TOEM, 14. 3(80). I Mayıs 1340: Besim Darkot. "Bilecik", İA, II. (İst.l-
944)4.611-612; VJ.Pany. "Bıledjik ".El^ . I, s.1218; Süreyya Ümut, "Bilecik'in Coğrafi Durumu". Bilecik 1967 İl
Yıllığı, $.28; Reşat Genç. "1572 Tarihli Tahrir Defleri ne Göre XVI. Yüzyılda Bilecik ve Çevroi", Il.Osmanlı
Sempozyumu. Eylül 1985 Söfût, Ankara 1986. s.27-37.

Burada zikredilen Çerkeş Mehemmed Paşa, Tokal da. 1625 (H.1034) Urihinde vefat eden vezir olmamalıdır.
 E R T U Ğ R U L GAZİ'NİN BİLECİKTEKİ VAKIFLARI 83

hemmed Paşa mübaşir tayin edilmiştir.
III. Ahmed tarafmdan görevlendirilen tah­
kik heyeti, dava konusu olan Bilecik'e bağlı Ye-
diler-üyOga'ne gelmiş; Bilecik ahalisinin de
yardımıyla davayı çözümlemiştir. Bu olaylar sı­
rasında Enuğrul Gazi vakfına ait arazilerin sı­
nırlan ve yıllık gelirler yeniden tesbit edilmiş
ve deftere kaydedilmiştir. Tanzim edilen yeni
defterin bir sureti Dcfter-i Hâkâni Nezami'ne
verilmiştir. Araştırmamızın sonunda metnini
olduğu gibi verdiğimiz I numarah belge sözünü
ettiğimiz defterdir. Bu şekikle yeni defterin dü­
zenlenmesiyle 1706'da Darüssaâdc Ağası^ olan
Abdullah Aga'nm •mürûr-ı eyyâm ile muhıell
ve mUjewe^ olan vakfın yeniden tahrir edilme­
si' isteği de yerine getirilmiştir.
Araştırmamızın sonundaki I I . III ve IV nu­
maralı belgeler Kuyûd-ı Kadîme'de saklanılan
sırasıyla 145, 541 ve 345 numaralı Sultanönü
sancağına ait MuTassaL İcmal ve Vakıf defter­
lerinden çıkarılmıştır. Bu defterlerden 145 nu­
maralısı 1572(hicri 980) 541 numaralı olanı
1575 (hicri 983) ve 345 numaralı defter de
I568(hicri 976) tarihini taşır.
Araşurmanın sonundaki V numaralı belge
ise Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi'nde saklı
265 numaralı "Defler-i Tafsil-i Muhâsebe-i Ana­
dolu" isimli defterdedir. Vakfın vakTıyesi ve
masraftan gösteren muhâscbe kayıtlan araştır­
malarımıza rağmen bulunamamıştır. Bundan
dolayı da vakfa ait bilgiler vakfın gelir kayıtla-
nna dayanmaktadır. Bu kayıtlar Bilecik'in 1706
yılındaki durumunu göstermesi bakımından da
aynca önem taşır. Zira, Bilecik'in bu dönem­
deki durumunu gösteren belgelere arşivlerde az
rastlamr.
II-VAKFIN KURULUŞU MESELESİ
Vakfa ait belgelerde vakfın ne zaman kim
tarafmdan kurulduğu (vâkıO açık olarak belir­
tilmiyor. Ancak belgelerde Bilecik şehri ile
Gûnyûzü nahiyesindeki Dekinözü, Mihaiıç
nahiyesindeki Samakov (diğer adı Dllkücek)
köylerinin "mo takaddemden vakfa hasıl ve
kadîmden bu ana değin vakf"^ olduğu kayıtlıdır.
Belgelerde geçen ' matakaddem ve ka­
dîm" laflanma ne kadar eskiye uzanabileceği
tartışılabilir. Osmanlı kanunnâmelerinde ön­
cesini kimsenin bilmediği veya hatırlamadığı
döneme kadîm denilmektedir. Bununla bera­
ber vakfın en azından Bilecik'in 1299 yılında
Osman Gazi tarafından fethinden sonra kuru­
labileceği ortadadır. Nitekim bazı kayıtlardan
vakfınXI\6yüzyılın başlannda, Osman Bey ta­
rafından kurulmuş olduğu izlenimi çıkmakta­
dır.
Aşıkpaşazâde, Neşri, Hoca Sadeddin, Mû-
neccimbaşı Ahmed ve Solakzâde gibi Osmanlı
tarihçileri Osman Gazi'nin Bilecik'i fethettik­
ten sonra gelirierini ailesine ayırdığım söyler­
ler . Ibn Kemal de bu bilgiyi verir ve Osman
Gazi'nin Bilecik'i ailesi (ehl-l beyt) için 'ciheı-i

5. Darüssaâdc /XgaM. Osmanlı sarayının ve 1 brcm-i Hümayun ajabnnın cn büyüğü idi. vazifelerinden Nri .sel;îlin
valunannın nezarcı «mckli. Bu vazife kenUikrine l.'^OS yılından ilabcrcn verilmiilir. Darüisaadc Agjlıgı lıakkındrı
daha gcnij bilgjiçin bkz. l . I b U j Uzunç-jr^ılı. Osmanlı IX-\lelinin Saray Te^kiblı, /Vıkara 1984. $.172-183.

<>. İleride 1 numaralı belgenin 2 nunuralı ekine bakmu.

7. 1 numaralı belgenin 1 numaralı ddne ve II numaralı belfcye bakma.

8. Afikpafazide ve Ne^ıi. Bilecik'in O«nano|ullanna linUr olarak verildiğini (Tev<ritı-i Al-i Ounan, Ali Bey Ub'ı
İM.ı»ı. t.20) Kitâb-ı Cihânnümâ, I . Ankara 1987, s.ıi3) Hoca Sadeddin ve Soiakzide. sarf edilmek
için aynldıtm (Tâcü't-Tevârih. 1. Ankara 1979. 0 7 ; SoUkzide Tarihi, İaı. 1297, ».IS) ve Mûneccimbaşı da Bi­
lecik'in Osmano^ulUnna layln edildiğini (Sahâifül-AhNIr. Şair Nedim Tercemeıi. ».278) lâylemekiedir. Osmanlı
vekiyinâmciennde Bilecik in Osmanoğullanna vakf ediMiğine dair açık bir kayıl bulunmamaktadır.
 84 Dr.Mehmet AKİF ERDOĞRU

maa§" tayin ettiğini bildirir . Sögüt'de Orhan
Gazi devrinden önce Ertuğrul Gazi'nin canı U
Çin bir parça bağ ile ellki kâfirlerin vakfedil-
mesi^^ de vakfın muhtemelen Osman Bey
larafmdan kurulduğu izlenimini güçlendirir.
Aynca 1706 yılında çıkan arazi davasında Bi-
leciklilerin "bu hudûd ile mahdûd olan arâzi ve
bağât ve badeler ve medine-i mezbûre merhûnt-ı
mumaileyhin (Ertuğrul Gazi'nin) vakfıdır eben
muş ve kanşmış dan Ertuğrul Gâzî vakfını
17M yıluida teftiş ettirmişti. Mütevelli olarak
da belgelerde iki kişinin um\ geçer. Bunlardan
ilki 1706'da mütevvelli olan Mehmed bin Ah­
med, diğeri ise 1787'de mütevelli olan Te-
berdârân-i Hâssa'dan Kuşçu Mehmed'dir.
Vakfın ikinci özelliği "menrûzü'l-laılem vr
maktuü'l kadem min külli'l- vücûh serbestiyyet"
14

an ceddin böyle bilürüz^^ şeklinde beyanda bulun­ üzere kayd ve tahrîr edilen vakıf
maları, vakfın Osmanlı Devletinin ilk yıllarında
kurulmuş olabileceği izlenimini destekler nite­
likledir. Bunun yanında Osmanlı padişahlarının
hemen hepsi ataları Ertuğrul Gazi'nin anısına
vakıflar kurmuşlardır. Yeniçeri, taycı gibi züm­
relerin bulunması vakfa ilavelerin yapıldığmı
göstermektedir.
III. VAKnN ÖZEIJJĞİ VE İDARESİ
Ertuğrul Gâzîvakfının temel özelliği "se •
lâtîn v'(iÂ^"^^oimasıdır. Osmanlı padişahları,
Ertuğrul Gâz! vakfını kendi vakıflarının ya­
pısına sokmuşlardır. Bunun sebebi muhteme­
len vakfın devamlıhğının sağlanması ve her
türiO müdahalenin dışında tutulmak istenme­
sidir. Bilindiği gibi selâttn vakıflarının idaresi vakfı çeşitli müdahalelerden uzak tutmaktı. An­
Darüssaflde AğaJı|ı'na'^ bağlıydı.Darflssaade
Ağası, selâtîn vakıflarını nezaretle vazifeliydi
Tevliyet ise padişahların vekil tayin ettikleri ki­
şilere verilirdi. Bu durum Ertuğrul Gâzî vakfı­
na âit belgelerde de açıkça görülür.
Belgelerde adı geçen w Ertuğrul Gâzî ev-
kâfına nezaret ettiği anlaşılan Darüssaâde Ağa­
larından biri JII. Ahmed'in Darüssaâde Ağası
olan Abdullah' Ağa'dır. Abdullah Ağa, bozul­
olmasıdır.
Yani serbest vakıfdır. Bilindiği gibi devlete ait
topraklan sadece padişahlar ve vezirler serbest
olarak vakfetmişlerdir. Burada vakfedilen şey,
toprağın rakabesi veya tasarruf hakkı değil sa­
dece vakıf sahada yaşayan kişilerden alman ver­
gilerdir. Bu tür vakıfların gelirleri, devlet
bütçesinden karşılanması gereken hizmetlere
ayrılmıştır. Serbest vakıflara lînâr ve
mülk idarecileri (sancakbeyi, subaşı gibi) gi­
remez, vakıf bölgede teftişte bulunamazlar,
vergi toplayamazlardL Bu görevler tamamen
vakAn mûtevellîsine bıraküırdL Selâtin vakıf­
larında bu şekilde bir uygulamaya gidilmesi­
nin sebebi, daha önce de belirttiğimiz gibi,
cak yine de selâtîn vakıfları kendilerini müdahâ-
lelerden kurtaramadılar.
Enugrul Gâzî vakfının Şeyh Edebâlı ve Ti­
mur Bey vakıflarıyla olan arazi anlaşmazlığı u-
zun yıllar sürmüştür. Neticede dava konusu
olan Yediler-üyügü isimli yerin Ertuğrul Gâzî
vakfından olduğuna 1706'da karar verilmiştir.
Karar heyetinde Bilecik imamı Ali Efendi
İbn-i Hasan, Bilecik nakîbi es-Seyyid Muştu fa

"Bilecik nahiyesinin mahsOianü Osman Han ehl-i beyt içün cihet-i maaş tayin eyledi kiçi oğlu Alaeddin Paşayı
inâsıyla anda koyub Edebâlıyı üzerlerine emtn «yledi (Bkz. Ibn Kemâl, Tevârih-i AI-i Osman, I, (yay. Şerafettin
•Hıran), Ankara 1970, s.140).

Hûdâvendigâr Vilâyeti Vakıf Defteri, Kuyûd -1 Kadîme Arşivi, no. 585, s.282a.

I numaralı belgenin 1 numaralı ekine bakınız.

Selâtîn vakıflan hakkında bta. Ahmet Akgündûz. İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi,
Ankara 1988. s.287.

5 numaralı dipnota bakınız.

1-1. I ve V numaralı belgelere bakınız.

 E R f U Ğ R U L GAZİ'NİN BİLECİK'TEKİ VAKIFLARI 85

Çelebi İbn-i es-Seyyid Abdûlbâki ve Bilecikli
pek çok kişi vardır. Karan Rumeli kadı aske-
r i Abdullah, Anadolu kadıaskeri Mah-
mud, B i l e c i k nâibi Mehmed, Söğüt kadısı
Seyyid Mehraed, Orta Lefke kadısı İbrahim
Hıfzî ve Bilecik müvellâsı Süleyman tasdik
etmişlerdir^^. V a k f ı n maruz kaldığı
meselelerden bir diğeri de, 18. yüzyılın
sonlanndan itibaren, "ashâb-ı ağrâzdan" bazı
kişilerin vakıf gelirlerini "fuzûli zabt etmek"
istemeleri olmuştur^^ Harameyn-i Şerifeyn
müfettişleri bu olayları önlemek istemişler­
dir.
rV. VAKFEDİLEN GELİRLER
Bilecik şehri ile Dckinözü, Avlaguözü,
Günyank ve Samakov köylerinin vergisi; Bilc-
cik'in bagçe, bağ, ev, dükkan, han, değirmen vc
mukataalan Eriuğrul Gazi'nin hatırasına vak-
fedilmiştir.
A- BHecik Şehri ve Vergiler. Bilindiği gibi
Bilecik , Sullanönü sancağının nahiyelerin­
den biriydi. 1572 tarihinde N'azılmış Sultanünü
sancağı Mufassal Defteri'ndeki bilgilere göre
Bilecik sekiz mahalle ile bir cemâati nefsinde
toplayan bir şehirdir. Aynı tarihle şehrin nüfu­
su yaklaşık 1842 kişidir (502 nefer). 1572 ilâ
15. I numaralı belgenin 1 numaralı ekine bakınız.
1706 tarihleri arasında şehrin nüfusu oldukça
artmıştır. Öyleki 1572'de sekiz mahalle iken
1706'da ondört mahalle olmuştur. Şehrin nüfu­
su da yaklaşık 3468 kişiye (977 nefer) çıkmıştır.
Özellikle 1572'de Bilecik'in köyü durumunda
olan AşağıküplO, 1706'da Bilecik'in mahal­
leleri arasına katılmıştır. Yine Osman Gaıi,
DebbflğhAne, Karaca, Akmescid mahalleleri
ile Ermeni mahallesi 16. yüzyıldan sonra ku­
rulmuştur. Yeni kurulan bu mahallelerin ya­
nında eskiden beri var olan Emirler, Dere,
Bftzür, Cami-i Şerif-i Cedi d (diğer adı Kfldi
mahalleleri). Hisar, Börkçüler^^ ve Cami-i
Şerif-i Orhan Gazi mahallesi de mevcudiyet­
lerini korumuşlardır. Emirier, Bâzâr, Cedîd, Câ-
mi, Börkçüler ve Akmescid mahallelerinin nüfu­
su önemli ölçüde artmış; Dere, Hisar ve Orhan
Gazi Camii mahallelerinin nüfusu azalmıştır.
Hatta Hacı Şucâ mahallesinde kimse kalmamış­
tır. Orhan Gâzî câmii hâfızları cemâ'atı de orta­
dan kalkmıştır.
Bilecik'teki Ermeni mahallesi XVI. yüzyıldan
sonra kurulan mahallelerdendir. Araştumamızın
sonunda I numaralı belgede Ermenilerin baba ve
dedelerinin Bilecik'e geldikleri "ispenç ve
rüsûm-ı riâyetlerini Ertuğrul Gazi vakfına

16. V numaralı belgeye bakınız.

17. Es-Scyyid Şeref Halil Abbasî -zâdeye ait ftülasatû1-Ahvâli-l-Bûldân fi Memâlik-i Al-i Osman isimli eserde (eser
basılmamıştır, yazma sev-ahaınâmenin foioğraflan Prof. Dr. Refet Yinanç'ın küıüphanesindedir. Yinanç'a Seyahai-
nâmeden yararlanmama müsaade ettiği için teşekkür edcrim)185rdc Bilecik dc Rum. Frmeni mahalle ve kiliselerinin
bulunduğu ve çok sayıda yastık tezgâhının olduğu bildirilir. Aynca ISSVde Bilecik'in beşbin hane olduğu, çarşılarında
her türlü emtia, eşya ve me^ulâtın mevcut olduğu, tezgahlarda Bilecik çalması, yasdıklar ve zi-kıymel abayiler do­
kunduğu, ipekli dokumaların yaygın cflduğu ve bu dokumaların İstanbul'a gönderildiği dolayısıyla ahalisinin çoğunun
ipek tüccarı olduğu beyan olunur(s214-215).

18. Börkçüler mahallesinin Orhan Gazi zamanında kurulduğu anlaşılıyor. Aşıkpaşazâdc de bu konuda şu kayıt vardır.
"Orhan Gazi'ye Alaeddin Paşa eydür İmdi seninle leşkerine bir nişan koyalım gayn Icşkcrdc olmasın dedi. Orhan
Gazi eydür kardaş her ne kim edersin ben anı kabul ederin dedi. Ol eyildi: İmdi elraflaki beglerin börkû kızıldu"
senin ak olsun. Orhan Gazi emr eldi Bilecik'de börk işlediler gaziler ve cem-i ıcvâbı ak börk giydUer(s.39-40)".
Süreyya Üntul. Bilecik'in eski mahalleleri hakkında şunlan söyler "Eski Bilecik Gazhane ve devamı olan Guguk-
luk-deresi ve Dabağhane dereleri içinde çukurda kurulmuş olup Edcbalı türbesinin cirafındaki Hisar. Dabağhane.
Caml-i Kebir. Dere. Emirler ve Karacalar mahaltelcrinden ibaret idi. Yukarıdaki mahalle denilen yer de Al.mescil
mahallesi (Fethibcy. İsiıkial ve ve Cumhuriyet mahalleleri şimdiki mahalleler) ki müslümanlar oturuyordu. Saltaşı
camiinin güneyi ile hamam civannda Ermeni mahalleleri bulunuyordu ( anlı geçen yazı. v21) ".
 nr Mehmet AKİFERDOÖRU
86

19 Avlağuözü ve Günyank köylerinde taycı, piyfl.

vermek yanıyla" vakfın reâyâsı oldukları de, imm, mistahra ve sipAhi gibi kişilere ay-
kayıtlıdır. 1706'da yaklaşık 621 kişi (189 nlan arazilerden vakıf için öşür alınmamıştır.
nefer) olan Ermeniler, Bilecik nüfusunun
Bilecik kasabasının keyl ve kapAn resmi ile
yaklaşık %18'ini oluşturmuşlardır. Yine bel­
Dekinözü, Avlağuözü ve Günyank köylerinin
gelerden anlaşıldığına göre, kuyumculuk,
çift, bennâk, mücerred ve zemin resimleri va­
kumaş boyacılığı ve pazarcılıkla
kıf geliri içinde yaklaşık % 14'ünü oluşturarak
uğraşmışlardır.
öşürden sonra ikinci sırayı alır. 1706 tarihli bel­
Yukanda isimlerini ve nüfuslarını verdiği­
gede ifade edildiğine göre Bilecik sebze paza-
miz Bilecik mahallelerinde, 1706 yılında, tah­
nna (kapân) gelen yiyecek ve eşyalardan •yoz
minen 3500 kişinin bulunduğu ve bunların
akçada iki akça resm-i kapan " alınması; kapana
Ertuğrul Gazi vakfına bağlı oldukları anlaşıl­
gelen her çeşit malın tartılmadıkça satılmama­
maktadır. Bilecik'teki bu vakıf reâyanın dışın­
sı; eğer tartılmadan alan ve satan olursa bun­
da. Dckinözü, Avlağuözü, Günyarık ve
ların azarlanması ve c e z a l a n d ı r ı l m a s ı
Samakov köylerinde de Ertuğrul Gazi vakfına
kararlaştınlmıştır. Bunun yanında -vezzâniye"
vergi veren 472 kişinin (128 nefer) olduğu gö­
adı altında ipek (harîr) alıp satanlardan her
rülmektedir. Sözkonusu köylerdeki vakıf reaya­
yüz akçada iki akça alınması uygun görül­
ların bazıları İsaşeyh, Sanlar, Ağarı, Bey,
müştür.
Papalar, Üçbaşiı, Eyilikveran, Selbûkfl, Kur­
şunlu, İnönü, Bozüyük ve Beypazan'nda ika­ Bilecik pamuk pazarına (pâzâr-ı penbe) ge­
met etmişlerdir. 1706 tarihli belgede, vakıf tirilen pamuk yüklerinden yükün miktanna ve
reaya i<,inde, 116 yeniçeri, 11 imam, 6 müezzin, çeşidine göre; hayvan pazanna getirilen koyun­
4 mu'tak, 3 taycı ^, 2 sipahizAde, 2 mütekaid ların her başı(re*s) için iki akça, diğer hayvan­
sipâhi. 2 müsellem, 2 mütekaid yeniçeri, 1 te­ lardan da yaklaşık bir ücret vakıf için tahsil
berdir, 1 nakib, 1 kayyım, 1 papas, 1 taycılar edilmiştir. Baclar vakıf gelirinin yaklaşık %
Ağası olduğu görülür. 1706'da 4000 kişi civa­ 7'sini oluştur.
rında olan vakıf reâyâdan 42,664 akça vergi İhzariye, bilindiği gibi, dava münasebetiyle
alındığı anlaşılmaktadır. mahkemeye getirilen şahıslardan mübaşir veya
Vakıf gelirierinin en önemli kısmını (yakla­ muhzırın masraflanna ^karşılık olarak ahnan
şık % 27'sini) öşür, resim, bac, damga ve ih- paradır. Biledk ile I^eİcazalannın ihzariycsi
zâriye gibi vergiler oluşturur. Öşürler
Ertuğrul Gazi vakfına ayrılmıştır. Belgelerden
hububatdan, an kovanlarından, bağ, bağçe, ça­
anlaşıldığına göre bir dönemde Le/ke kazasının
yır ve bostanlardan ve pamuktan (penbe) alın­
ihzariyesine Yörgüç Paşa^ evkâfı zabitleri
mıştır. 1706 yılında bir müdd buğdaydan 60
dahletmek istemişlerdir. Ancak "emr-i âli ve
akça veya 1 kileden 10 akça; diğer hububatların
Defier-iAtîk gere^nce" buna dokundurulma
da 1 müdünden de 40 akça öşür vakıf için top­
mıştır. Bilecik civarında balık tutup satanlar-
lanmıştır. Bununla beraber Bilecik, Dekinözû,

19. l numaralı belgeye bakınız.

20. Taycılar. padişahın taylarına bakarlardı. Kendilerine has kanunları vardı ve bazı vergilerden muaftılar. Bu konuda
daha geniş bilgi için bkz. İ. Hakkı Uzunçarşılı. Osmanlı Devletinin Saıay Teşkilatı. S.500-S01.

21. Lcrt:e bugünkü Osmaneli. Lefke'ye. Osman Gazi ye izafeten 1913 yıhnda Osmaneli adı verilmiştir (Özler Gün. adı
aeçen yazı s. 77).

22. Vör^iiç î'aşa II. Murad'ın laiasıdır. Ceddi, Amasya'da Atabekiyye Medresesinin sahibi olan Nasırüddin Ahmci hm
(iıiKi'dir. Ama.sya'da camii vardı (bkz. Halil Edhem, "Yörgüç Paîja ve Evladına Aid Bir Kaç Kitabe" TOl-.M.
(722),l.'?27).Amasya ve Tokat civarında haramilik eden Kızılkoca 'l'iirtcmenlerini tc'dip etmiş, Osmancık'taki Koca
Kayası IIİ.san'nı Haydar Bey'den almış ve Canik'i Alpaslan Oglanlannın elinden kurtarmıştır. Amasya ve Siva.s'da
çok Sayıda vakfı \ardir.
 ERTUĞRUL GAZİ'NİN BİLECİK'TEKİ VAKIFLARI 87

dan alınan vergi (damga) da vakfa gelir vermeyi taahhüt etmişlerdir.

kaydedilmiş ve bu verginin Bursa'da ne şekilde
alındıysa Bilecik'te de aynı şekilde alınması ka­
rar altına alınmıştır. Bu vergilerin yanında Lef-
ke'nin(şimdiki Osmaneli) bftd-ı hevâsı, adet-i
ağnamının yansı, mâl-t gâibi, mâl-ı meflciklu,
resm-i arûBânesi de vakıf gelirlerindendir.Yi
ne Bilecik'in ganem ve arusâne resmi, kul ve
câriye bahâları, kenizeki, abd-t abıkı, kaçğun
ve yâvası, mâl-ı gaibi, cünn û cinâyeti, beytö'I-
mâlı ve bâd-ı hevâsı da vakıfdır. Bu şekilde ver­
gilerin vakfedilmesiyle. vakfa düzenli bir gelir
sağlamak istenmiştir. Bilindiği gibi bu vergile­
rin çoğu bazı yerlerde timar. zeâmet veya hass
olarak s i p â h i l e r e . z a î m l e r e , vezirlere
ayrılırdı.
B- Bilecik Bahçeleri;^ Bilecik bahçelerinin
hemen hepsi Sögüt'de'^ medfun Ertuğrul
Gâzi'nin vakfıdır. Vakfın gelir kayıtlarında vak­
fa ait 271 adet bahçe kayıtlıdır. Bu bahçelerin
bir kısmı şehirdeki mahallelere yayılmış, bir
kısmı da Karasu boyunca uzanmıştır. Altı dö­
nümden küçük olan v^kıf bahçelerin özellikle
Aşağıkûplû köyünde sıklık kazandığı anlaşıl­
maktadır.
Vakıf bahçeleri kullananların pek çoğu e-
fendl ve beşe ünvanını taşıyan müslüman Türk­
ler olmuştur. Bununla beraber zımmîlerin
tasarrufuna da bahçeler bırakılmıştır. Vakıf
bahçeleri kullanan Bilecikli, Ortaküplû ve A-
şağıküplûler büyük donümiü bahçelerin her
dönümü için 50 akça; orta dönümlû bahçelerin
her dönümü için 40 akça; ve küçük dönümlü
bahçelerin her dönümü için de 30 akçayı vakfa
CBilecik Bağlan: Bilecik, Ortaküplö ve A-
şağıküplü'deki bağların çoğu Ertuğrul Gazice
vakfedilmiştir. Bağların tasarrufuyla ilgili ka­
nun da konulmuştun Bağlarda üzüm ermeye
başladığında belli kişiler(ehl-i hibre) üzümün
miktarmı tahmin edecek, bu tahmin başka ki­
şilerce doğrulanacak ve bağların öşrünü vakfa
vermedikçe hiç kimse bağlanna giremeyecekti
Ç-Bilecik Evleri: Sayısı ve muusarnfları
hakkında belgelerde bilgi bulunmayan çok sa­
yıda ev (hâne) Ertuğrul Gazi'nin hatırasına
vakfedilmişti.
D- Mukaualar : Bilecik'te Ertuğrul Gazi
vakfına ait evlerin, atölyelerin (destgâh), ha­
mamların ve kahvehanelerin arsaları mukata'a-
ya verilmiştir. Nitekim en iyi arsa sahipleri
senede 36 akçayı, orta arsa sahipleri senede 24
akçayı ve küçük arsa .sahipleri de senede 12 ak­
çayı "mukâtaa "olarzk vakfa vermeyi kabul et
mişlerdir. Yine atölye sahipleri de her atölye
için senede 60 akçayı vakfa vermişlerdir.
Bilecik'teki Murad Ferrâş, Abdülbaki Beşe,
El-llacc Abdullah veled-i İlacı Pirî ve Cami-i
Kebir hamamlarım işletenler sc-ncdc loplam 336
akçayı; Halil Efendi, Hacı İbruiıiııı, nakîb Es-
Seyjid Mustafa, Ali Efendi, Hacı Mehmed ve
Küçük kahvchânelerini çalıştıranlar da senede
loplam 1200 akçayı vakfa vermişlerdir.
E- Su Değirmenleri: Vakfın Bilecik'te sekiz
bûb Dekinözü ve Samakov köylerinde de 14
bab olmak üzere toplam 21 bab su değirmeni
(asiyâb) vardır. Değirmenlerin her babından

23. Kâtip Çelebi Sögiit de Osman Gazi nin babası Ertuğrul Bey in mezan bulunduğunu ve mezann üzerine muhteşem
bir toıbbe yapıldığını söylemektedir. Aynca Sögüt de çok sayıda han, cami. hamam bulunduğunu: Köprr*
Mehmed Paşa nın 1576 yılında l^fkc ite Söğüt arasında han. cami, hamam ve çarşılar yaptırttığını bildirmektedir
(bkz. a h â n n û m l s.642). Enuğnıl Gazi'nin türbesi Il.Abdûlhamid zamanında tamir edilmiştir. (Ali Asaf. adı
geçen eser, s.82). .Milif Mücadele yıllannda (ûrhe Yunanlılar tarafından tahrip edilmiştir (Bkz.Kadriye Hâseyin,
Mukaddes .Ankaradan Mektuplar, çev. Cemile Necmeddin Sahir Sılan. Ankara 1987. s.5) Söğüt pekmezi,
köften, şıra sucuğu ve üzüm turlusu ile meşhurdur. (Abhasi-zâde. adı geçen eser. s.214). Söğüt için yine bkz.
Ahmed Refik, •Söğüt" İkdam. no.8«7. 203.1921: Rcfet Yinanç, "Söğüt Vakıflan". Il.Osmanlı Sempozyumu.
s.39-54.
88 Dr. Mehmet AKİF ERDOĞRU

senede İZCTakça vakıf için alınmıştır. Diğerleri 95 Büecikliler 2.640

F-DOkkâniar ve ilanlar 1706 tarihli belge­ 172 6.790

ye göre Bilecik'te olan 20 debbağ, 19 bazarcı, Yukarıdaki çizelgeden de görüMügü gibi,

14 boyahâne,14 bakma,? kuyumcu,bir semer­ Ertuğrul vaktina ait 172 adet dükkânın 154'ttaü
ci, bir demirci, bir bakkal ve 95 tane de çeşitli Bilecikli mflslüman Türkler, 18 adedini de
işter için kullamlan dükkân (tolam 172 adet) zimmi Ermeniler kullanmışlardır. Vakıf
Ertugrul Gazi'ye vakfedilmiştir. Dükkânları dükkânlann haricinde, vakfa bağlı iki tane de
kullananlar, dükkânın büyüklüğüne ve dükkân­ "/wn-iy4c<m" vardır. 1706'da bu hanlardan bi­
da yapılan işin cinsine göre senede belli bir üc­ rini TelUzftde Osman Ağa diğerini de Hanım
reti vakfa vermişlerdir. Hatun tasarruf etmiştir. Sözkonusu hanlar
Dükkânın acb Adedi Muusamfı Yıllık vergisi (Akça) muhtemelen İran'dan Bursa'ya gönderilen i -
pekli ve pamuklu dokumalar için antrepo vazi­
Debug 20 Bilecikfiler 1000
fesini görmüş olmalıdır.
Pazara 5 Seyyid Abdullah 150

Pazara 5 Seyyid Ahmed/Seyyid 150 Ertuğrul Gazi vakfı Osmanlı Devleti'ndc bir
Mustafa belde vergilerini vakfedilmesinin en çarpıcı mil-
Pazara 4 NakÖ) Seyyid Mustafa 120 larden biri olarak karşımıza çıkar. Tamamıyla
Ertuğrul GazFye vakfedilen Bilecik tarihî
Pazara 3 Abdi 90 gelişimini vakıf kurallan çerçevesinde sürdür­
Pazara 1 Dabbâğ Haa Mehmed 30 müştür^'*. Bilecik Ermenileri de bu yapıdan
yararlanarak varhklarmı XX. yüzyılın
Pazaixa 1 Hisar Mah. Halkı 30
başlarına kadar devam ettirmişlerdir. Hatta
Boyahâne 11 Bilecik Ermenileri U20 Osmanlı Devleti Ermenileri en iyi şekilde
himaye etmiştir. Bunun en güzel delillerinden
Boyahâne 1 Molla Ahmed 120
biriBilecikpazanninXVI. yüzyıldan itibaren
Boyahâne 1 Haa İbrahim 120 Ermenilerin isteği doğrultusunda kurulmuş ol­
120
masıdır^^. Bilecikli müslüman Türklerin Pa­
Boyahâne 1 Haa Mehmed
zartesi günlerinde kurulan Bilecik pazarının
Bakıra 12 Mercimekzâde E s - 60 Pazar gününe değiştirilmesi isteği, devrin hü­
Seyyid Ahmed
kümetince reddedilmiştir. Hükümet reddetme
Bakıra 1 Topal Ahmed 60 sebebi olarak, Pazar gününün Ermenilerin ayin
30 günü olduğunu, dolayısıyla bu günde Ermeni­
Bakıra 1 Söğütlü Haa Ali Bey
lerin pazar ihtiyaçlanm karşılayamadıklarını
Kuyumcu 5 Bilecik zimmileri 400
göstermiştir.
Kuyumcu 2 Mercimekzâde Es- 60
Seyyid Ahmed Sonuç olarak, Osmanlı padişahlan Anadolu
Türklüğünün yeniden canlandığı ve kendileri i -
Semerci 1 Osman 30
çin özel öneme sahip olan Bilecik'i Ertuğrul
Demirci 1 Seyyid Reis Haa Halil 30 Gazi'ye vakfetmekle, O'na olan manevî borçla­
Bakkal 1 NakI b Haa Mustafa 30 rını en iyi şekilde ödemeyi bilmişlerdir.

24. Şehirlerin kurtuşunda vakıflarm işlevini açıklayan güzel bir ata^ırma içn bkz. Ömer Lütfı Barkan, "Şehirlerin te­
şekkül ve inkışab tarihi bakımından Osmanh İmparatoriugunda İmâret Silelerinin kunıluş ve işleyq tafzma âid
araştırmalar", İstanbul Üniveısitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, XXni/1-2, (Ekim 1962-Şubat 1963), s.239-296.

25. I numaralı belgenin 3 numaralı ekine bakınız.

 E R T U Ğ R U L GAZİ'NİN BİLECİKTEKİ VAKIFLARI
BELGE I
DEFTER-t EVKÂF-I ERTUĞRUL^ GÂZÎ
^fEFS.İ BİLECİK^
(v.la) Dûstûnn-amel olmak üzere Defter-
hâne-i Âmire'de hife olunmak buyruldu 13
C(amâzielâhîr) sene 118 Sahh
Ahmet Şâh bin Mehmed Şâh Hân muzaffer
dâimâ (tuğra) (v.lb) Evkâf-ı Hazret-i Ertuğrul
Gâzî -aleyhirrahme ve'I-meğâzî- vakf-ı merkum
evkâf-ı selatinden olmağla mefrûzü'i-kalem ve
maktuü'l-kadem min külli'l-vücûh serbestiyyet
üzere kayd ve tahrîr olunmuşdur fi gurre-i Reb-
îülâhîr sene 1118.
Nefs-i Bilecik der livâ-i Sultanönü vakf-ı
müşarünileyh
Devlet-i Aliyye tarafından bundan âkdem
§erefyâfte-i sûdûr bulan fermân-ı âli mûcebince
kasaba-ı mezkûre hudûdu tahdidine mübâşeret
olundukda iptidâ garb canibinden Lefke^'ye gi­
den tarik-i âmm ile Hamsu nâm nehrin kar-
şusunda Kaldırayak"' t o p r a ğ ı n d a v â k i
Değirmenaltı'ndan câri sudan avdet olunub
merbûr su sıra gelinüb Kemer'^ nâm mahalle
andan İstanbul'a giden tarîka çıkub andan
a
şark tarafma avd^t edüb Diklitaş nâm mahalle
gelinüb andan tarîk-i âmm ile yürûnüb Eskikal-
dınm nâm mahalle andan şehr-i mezbûra gi­
den su maslağına ' andan dahi Okatacak ^
nâm mahalle andan Dcmürcüderesi^^ içinden
Oluklupınarı^"^'na andan kıble cânibinden A -
şağıküplû^'* nâm karycj'e giden tarîk-i âmm ü-
1- ,1 8 - iUs
2-
•3- ^ 17-
11 - \sr ^1
4- r'
5- Jd'j-^'^ 12 - 3 o ' «-«-5
5-
7-
89
zere Kadıyokuşu^^'na andan karye-i mezbûre
ahâlisi ile bade'n-niza alâim vaz etdikleri Dev-
kendi Yerlikayabaşı'na andan şimâi urafına
teveccüh edüb merhûm ve mağfûrün leh Çelebi
Sultan Mehmed Hân vakfı smûn kurbündcn
sırt sıra gidüb Göçücckdcpe^^ nâm mahalle
geldikde bir mikdâr kıble cânibine rücû edüb
sağ cânibde olan mişe ağaandan bağlar ara­
sından girüb GOçûcekyerlitaş'a andan sırt sıra
giden yolda vâki Yerlükayalar'a andan yine
şark cânibine insırâf olunub çitlenbik^^ ağaç-
19
lan dibinden Hamza Beg'i harkına hark-ı
mezbûr üzere dâir olan dön göz değirmen
hudûd-ı mezbûr içûnde vakfin olub değirmen-i
mezbûr harkından aşağı taraâ Karasu'ya mün­
tehi olub andan Karasu^ sıra sekiz göz değir-
men^^ harkından çıkan su sıra Kebirköprû^
'ye andan su sıra gidüb Karaçay^ Boğazı'nda
şehir tarafında olan Sivrikaya^'ya andan
m ezbûr kayanın ensesinden^ giden ince yoldan
Hıdırlık^ baglan'nm ensesinde olan üyüklere^^
andan sâlifü'z-zikr Kaldırayak toprağı'nda dâir
mezbûr değirmene müntehi olur bu hudûd ile
mahdûd olan arâzi ve bagât ve bagçeler ve der-
ûn-ı hudûdda olan Yediler Üyügü^ merhûm-ı
mumâileyhin vakfıdır eben an ceddin böyle bi-
lüriz ve bu hudûd içinde Seyyid Abdullah'ın ve
Monla Ahmed'in alâka ve medhâli yokdur de-
yü kasaba-i mezbûrdan mevcûd olan ve civâr
kurâlanndan dahi hazır bulunan sıkât-ı müs-
limîn ala tarîki'ş-şehâde haber vermeğin hudûd-ı
mezbûr ile mahdûd olan arâzi ve bagât ve bag­
çeler ve değirmenler mûşârünileyhin vakfı ol-
15 - ^ A*i 22 - iji:f
16- 23- o'-^
«i^î • A f > ^ / ' 24- ^jyr-
18- lXr^, 25 -• - r ^
19- 3j>-
20- wp 27-
21 - j " ^ J ; 28- ^ " j i ^
 90 Dr.Mehmet AKİF ERDOĞRU
mak üzere bi'l-muvâcehe hükm olunub huc-
cet-i fcriyye veriimegiıı ber mûoeb-i huccet-i
^riyye sebt ve tahrîr olundu fi't-tarihi'l-mezbûr.
(v.2a)
1- MAHALLE-İ EMÎRLER^
îsmail veled-i Haa AJi imam , Murad ve­
led-i Cafer yeniçeri, Mehmed veled-i Memi ye­
niçeri, Yusuf veled-i Ahmed yeniçeri, Yusuf
veled-i Ahmed yeniçeri mükerrer, İbrahim ve­
led-i Veli yeniçeri, Osman veled-i Ahmed ye­
niçeri, Hüseyin veled-i Mehmed Kethüdâ-i ye­
niçeri, Seyyid Mehmed veled-i Mustafa yeniçe­
ri, Süleyman velcd-i Durmuş yeniçeri, Meh­
med veled-i Durmuş tekâüd-i yeniçeri, Meh­
med veled-i Hüsam yeniçeri, Hüseyin veled-i
Mahmud yeniçeri Hasan veled-i İvaz yeniçeri
(v.2b) Mustafa veled-i Mehmed yeniçeri, Ali
veled-i Halil yeniçeri, Halil veled-i Hüseyin
yeniçeri, Haa Mehmed veled-i Mustafa tek-
âüd-ı yeniçeri, Mustafa veled-i Veli yeniçeri,
Mehmed veled-i İmam yeniçeri, Mehmed ve­
led-i Mehmed yeniçeri, NuruUah velcd-i İbra­
him yeniçeri, Seyyid Mehmed veled-i Seyyid
Osman müezzin bâ berât, Seyyid Abdi vcled-i
Seyyid Mehmed yeniçeri, İbrahim veled-i Ab­
dullah yeniçeri, İbrahim veled-i Nasuh yeniçe­
ri, Musufa veled-i İbrahim yeniçeri, Mehmed
veled-i Abdullah yeniçeri, Halil veled-i Şükür
yeniçeri, Ali veled-i Ahmed yeniçeri, Hüseyin
birader-i o yeniçeri. Hasan veled-i Hüseyin ye­
niçeri
Neferen 135
2- MAHALLE-f DERF^
Abdurrahmen veled-i Hacı Hasan imâm,
(v.3a) Yusuf veled-i Abdullah yeniçeri, Meh­
med veled-i Hüseyin yeniçeri, Halil veled-i Ab­
dullah mu'iak-ı Hacı İbrahim
Ncfcrcn 32
Muafıyeıi veya görevi olmayan kişilerin isimleri buraya
29 • . 31 - ; 33-
30 - i 32 -
3- MAIIALLE-İ BÂZ.\R-^^
Gani veled-i Hasan imam, Osman veled-i
Mustafa yeniçeri. Hacı İbrahim birader-i Os­
man yeniçeri, Fettah vclcd-i Gani yeniçeri. Ga­
ni veled-i Yusuf yeniçeri. Derviş veled-i
İbrahim yeniçeri, Hacı Mehmed vcled-i Fcthul-
lah yeniçeri, Abdülkcrim vclcd-i Abdullah ye­
niçeri. Nebi veled-i Mahmud yeniçeri, İbrahim
vcled-i Fazh yeniçeri, Osman veled-i Gani ye­
niçeri, Mehmed vclcd-i İbrahim Dede yeniçeri.
Ahmed veled-i Hacı Şaban yeniçeri. (v.3b)
Mehmed veled-i Osman yeniçeri, Mehmed ve­
lcd-i Ömer yeniçeri, İsmail veled-i İbrahim ye­
niçeri, Hacı Mustafa vclcd-i Hacı ıMchmcd
yeniçeri, Mehmed vclcd-i Hacı İbrahim yeniçe­
ri. İsmail veled-i Mustafa yeniçeri. İshak bira­
der-i o yeniçeri, Abdi vclcd-i Şaban yeniçeri,
İsmail veled-i Şaban müezzin-i Bâzâr, Abdül-
mümin veled-i Eyyub yeniçeri, Mustafa velcü-i
Gani yeniçeri, Osman vcled-i Mehmed yeniçeri
Ncfcrcn 100
4.MAIIALLE-İ AK ME.SCİD^"
Eyyub veled-i Süleyman imâm"^"^, Hacı Ha­
san veled-i Mehmed yeni^cri"^'^. Hacı İbrahim
veled-i Dilaver teberdâr"', (v.4a) Halil velcd-i
Mehmed müezzin, Mehmed veled-i Hüseyin
yeniçeri. Hacı Ali veled-i Bayram yeniçeri, Sey­
yid Mustafa veled-i Seyyid Abdülbaki nakîb, Ö-
mer Halil yeniçeri, Mehmed veled-i Osman
yeniçeri Hasan, veled-i Abdullah yeniçeri. Hacı
Abdullah veled-i Hacı Piri yeniçeri, Mustafa
veled-i İbrahim yeniçeri, Mustafa veled-i Rüs-
tem yeniçeri, Ali veled-i Mehmed yeniçeri, Hü­
seyin veled-i Mustafa yeniçeri, Halil veled-i
Süleyman yeniçeri, Mustafa veled-i Ahmed
imâm, Ömer veled-i Hasan yeniçeri, Hüseyin
veled-i Yahya yeniçeri, Abdullah veled-i Hacı
Mehmed yeniçeri, (v. 4b) İvaz veled-i Oruç ye-
iilınmamıştır.
»U. 35 •
34. Sj^,
 ERTUĞRUL GAZİ'NÎN BİLECİK'TEKİ VAKIFLARI 91

niçeri, Abdullah veled-i Mehmed yeniçeri, İs­ 7.MAHALLE-İ CÂMİ-İ .ŞERİF-İ ORIIAN
mail veled-i A l i yeniçeri. Hasan veled-i Resul GAZİ
yeniçeri. Hüseyin veled-i Resul yeniçeri. Rama­
Haa Mustafa veled-i Osman imâm, Meh­
zan veled-i Mehmed yeniçeri, İbrahim veled-i
med veled-i Hacı Süleyman müezzin bâ berât,
Hasan yeniçeri. Hasan veled-i Derviş yeniçeri,
(v.7a) Mustafa velcd-i Ha.san yeniçeri. Maden
Ahmed veled-i Kuyucu yeniçeri, Mustafa veled-
veled-i İbrahim yeniçeri. Hasan veled-i o yeni­
-i ü imûm
çeri, Mehmed biradcr-i o yeniçeri
Ncferen 158 (v.5a)
Neferen 57
5-MAIULLE.İ CÂMİ-İ K E B Î R İ
g-MAIIALLE-İ IIİ.SÂR-^^
Haa Halil veled-i Mehmed imâm, Mehmed
Scyyid Ahmed vclcd-i Hacı Hasan imâm,
veled-i Mehmed müezzin ve kayyım, Mustafa
Haa Mustafa veled-i Abdullah müezzin, Mus­
veled-i Abdullah yeniçeri. Halil veled-i Abdul­
tafa veled-i Hacı Mehmed yeniçeri, Ali vcicd-i
lah mu'tak-ı Hasan Aga. Osman veied-i Hasan
o yeniçeri. Mehmed vcicd-i Haa Halil yeniçeri,
yeniçeri, Hüseyin birader-i o yeniçeri, Mehmed
Mehmed veled-i Abdullah yeniçeri. Hüseyin
veled-i Derviş yeniçeri. Haa Gani veled-i Hacı
velcd-i Abdullah yeniçeri, (v.7b) Mehmed vc­
Mustafa yeniçeri, Ahmed veled-i Mustafa yeni­
lcd-i Osman yeniç-cri. Mehmed vcled-i o m ye­
çeri, Ahmed veled-i o yeniçeri, Süleyman ve­
niçeri, Yusuf veied-i Abdullah mu'iak-ı Hacı
led-i Hasan yeniçeri. Mehmed veled-i Ahmed
Hasan, Mustafa veled-i Abdullah yeniçeri,
yeniçeri, Mustafa veled-i Hasan yeniçeri, Halil
Mehmed veled-i Yasuf yeniçeri. Hasan veled-i
veled-i Hacı Hüseyin yeniçeri (v.5b) Hüseyin
Hacı Mustafa yeniçeri. Yusuf veled-i Abdullah
veled-i o m yeniçeri, Mehmed veled-i o yeniçe­
mu'tak-ı Haa Hasan
ri, Hacı Mehmed veled-i Hacı Piri yeniçeri,
Mehmed veled-i Hasan yeniçeri, (v.6a) Ali ve­ Neferen 39
led-i İbrahim yeniçeri, Mehmed veled-i Musta­ 9.MAIIALLE.İ ERMENİYÂN ez hâriç a-
fa müezzin bâ berât, Osman veled-i Mehmed 40
yeniçeri, Mustafa birader-i Osman yeniçeri, med der balâ-i kusaba-ı mezkûre
Mehmed veled-i Hacı Mehmed an karye-i Pe- David veled-i Bt>gos papas, Sinan veled-i o
lidözû, Mustafa veled-i Ali yeniçeri, İbrahim m amclmânde mcrfuü'l-cizye (v.Sb)
veled-i Hasan yeniçeri Neferen 189
Neferen 211
Mesfûrlar bir kimscncnin dcfterli rcâyâsı ol-
6-MAHALLE-İ BÖRKÇİLER^^ (v.6b) mayub ata ve dedeleri gclüb kasaba-ı
mezbûrede tavattun cylcyüb sâkin olmalarıyla
Mustafa veled-i Osman imâm, Mehmed ve­
vakf-ı şerife kânun üzere ispençlerin ve
led-i Hüseyin yeniçeri, Mehmed veled-i o yeni­
43
çeri, Abdi velcd-i İsmail yeniçeri, Hüseyin
rüsûm-ı riâyetlerin vakfiçün verüb vakfın
veled-i Ali m yeniçeri
rcâvâsı olmak üzere bâ fermân-ı âli Defter-i
Neferen 56
Cedîd'e kayd olunmuşdur

39 . 42 -
36 -

43 -
37- .-^"..^

38- 41 • Si- • •
92 ©r. Mehmet AKİF ERDOĞRU
Bağçehâ der dâire-i şehr der kurb-i Karasu
ki şehri tâbidir (v.9a)
44
1- Bağçe-i Doyraoğiu haliyâ der tasarruf-ı
Çaylakoğlu*^ Kurd der kurb-i hudûd-ı an kar-
ye-1 Aşağıküplû 1 evlek
2- Bagçe-i Doyraoğiu haliyâ der tasamıf-ı
Madencioğlu Mehmed Çelebi an mahalle-i
Osman Gâzî 3 evlek
3- Bağçe-i Sası'^nâ malûm hâlî 0.5 d ( ö-
nüm)
4- Bağçe-i Rıdvan haliyâ der tasarruf-ı Gül-
lüm"^^ an mahalle-i Debbağhane 0.5 d (önüm)
5- Bagçe-i Divaneoglu Kostantin an karye-i
Aşağıküplü 1. 5 evlek
6- Bağçe-i Tolunoğlu"*^ Kostantin an kar­
ye-i Aşağıkûplü 0.5 d (önüm)
7- Bağçe-i Tolunoğlu Kasım an karye-i A-
şağıküplû 1 d (önüm)
8- Bağçe-i Hacı Hasan haliyâ der tasarruf-ı
Seyyid (smail an mahalle-i Bazar 2 d (önüm)
9- Bağçe-i Kalemoğlu'" haliyâ der tasar­
ruf-ı Çakçak^'' Bedir an karye-i Aşağıkûplü 0.5
d ( önüm)
10- Bağçe-i Kalemo^u haliyâ der tasamıF-ı
Madencioğlu Mehmed an mahalle-i Osman
Gâzî 0.5 d ( önüm)
11- Bağçe-i Kalemoğlu Mehmed an karycri
Aşağıkûplü 0.5 d (önüm)
12- Bağçe-i tlanlı^^ zimmî haliyâ der tasar­
ruf-ı Kurd an karye-i AşağıküpIü 0.5 d (önüm)
44- 49-
4 5 - J^^iU. 5 0 - JLJÇ JUr
46- 51 -
47 - 52 -
13- Bağçe-i Kalemoğlu Kosuntin an karye-i
Aşağıkûplü 0.5 evlek
52
14- Bagçe-i Domala haliyâ der tasarruf-ı
Mustafa Beşe an karye-i Ortaküplü 3 evlek
15- Bagçe-i Smkçı^^ Sinan an karye-i Aşa­
ğıkûplü 0.5 d (önüm)
16- Bagçe-i Domala haliyâ der tasarruf-ı (?)
an karye-i Aşağıkûplü 0.5 evlek
17- Bagçe-i Karahasanoğlu haliyâ der tasar­
ruf-ı Haa Hüseyin an mahalle-i Debbağhâne
0.5 d (önûm)^
18- Bağçe-i Madenci haliyâ der tasarruf-ı
Arslan an karye-i Aşağıkûplü 0.5 d (önüm)
19- Bağçe-i Nalhand haliyâ der tasarruf-ı
Deli Kurd an karye-i Aşağıkûplü 1 d (önüm)
20- Bağçe-i Abdullah veled-i Hasan Ağa an
mahalle-i Osman Gâ/î 0.5 d (önüm)
54
21- Bağçe-i Yuvanoglu Kasım an karye-i
Aşağıkûplü 0.5 evlek
22- ^Bagçe-i Yuvanoglu haliyâ der tasarruf-ı
Taygar Kansı an karye-i Aşağıkûplü 0.5 ev­
lek
23- Bagçe-i Maden haliyâ der tasarruf-ı
Pehlivan an mahalle-i Akmescid 0.5 d (önüm)
24- Bağçe-i Karakoz^^ Hatunu haliyâ der
tasarruf-ı Genç Arslan an karye-i Ortaküplü
0.5 d (önüm)
25- Bağçe-i Çuncf^^ Hacı Hüseyin haliyâ
der tasarruf-ı Şeyhoğlu Osman 0.5 evlek
58
26- Bağçe-i Kapakhoğlu Ahmed an kar­
ye-i Aşağıkûplü 2 evlek
54- J^ji
55-
56- 0/
57-

ERTUĞRUL GAZİ'NİN BİLECİKTEKİ VAKIFLARI
27- Bağçe-i Hacı Bekir haliyâ der tasarruf-ı
Mehmed Beşe an mahalle-i Debbağhâne 3 ev­
lek
28- Bağçe-i Haa İbrahim haliyâ der tasar­
ruf-ı Timurcuoğlu Ahmed Beşe an karye-i A-
şağıküplü 2 evlek
29- Bağçe-i Timurcuoğlu Hasan haliyâ der
tasarruf-ı A l i Efendi an mahalle-i Bazar 0.5 d
(önüm)
30- Bağçe-i Kapaklıoğlu haliyâ der lasarruf-
-1 Halil Efendi an mahalle-i Câmi-i Kebîr 0.5
d (önüm)
31- Bağçe-i Usiamehmedoğlu Mumcu Os­
man an mahalle-i Câmi-i Kebîr 2 evlek 1.5/2 2
kıta
59
32- Bağçe-i Mayğuoğlu an karye-i Aşağı-
küplü 0.5 evlek
33- Bağçe-i A l i Efendi haliyâ der tasarruf-ı
Süleyman an mahalle-i Emirler 1.5 d (önüm)
34- Bağçe-i Hacı Mehmed haliyâ der lasar-
ruf-ı Haa Ahmed an mahalle-i Bazar 0.5 d(ö-
nüm)
35- Bağçe-i Osman Ağa haliyâ der tasarruf-ı
Seyyid İsmail an mahalle-i Emirler 3 evlek
36- Bağçe-i Babaoğlu Haa Ahmed haliyâ
der lasarruf-ı Murad Beşe an mahalle-i Emirler
2 d (önüm)
37- Bağçe-i A l i Efendi haliyâ der tasarruf-ı
Ç u r a a ^ Haa Hûiseyin an mahalle-i Debbağ­
hâne 1 d(önûm)
38- Bağçe-i Mehmed Efendi haliyâ der ta­
sarruf-ı Ahmed Efendi an mahalle-i Osman
Gâzî 3 evlek
59 - y^ı^
5û - 'ly, \ / ^
93
39- Bağçe-i Öksüz haliyâ der tasanuf-ı
Boyacıoğlu Abdullah an mahalle-i Câmi-i
Kebîr 1 d(önüm)
40- Bağçe-i Öksüzoğlu haliyâ der tasarruf-ı
Ali Efendi an mahalle-i Bazar 3 evlek
41- Bağçe-i Zebunoğlu\lustafa Çelebi an
mahalle-i Emirler 1 d(önüm)
42- Bağçe-i Seyyid Hüseyin haliyâ der tasar­
ruf-ı Mustafa Beşe an mahalle-i Câmi-i Kebîr
4 d(önüm)
43- Bağçe-i Hasan Ağa haliyâ der tasarruf-ı
Osman an mahalle-i Câmi-i Kebîr 2 evlek
44- Bağçe-i Hacı Hasan haliyâ der tasarruf-ı
İsmail an mahalle-i Bazar 1 d(önüm)
45- Bağçe-i Ha.sanağaoğlu Osman an ma­
halle-i Câmi-i Kebîr 2 evlek (v.9b)
46- Bağçe-i Mchmedefendioğlu Ahmed Ağa
an mahalle-i Osman Gâzî 2 evlek
47- Bağçe-i Hasan Ağa haliyâ der lasanuf-ı
Ali Efendi an mahalle-i Câmi-i Kebîr 2 evlek
48- Bağçe-i Ha.sanağaoğlu Abdullah an ma­
halle-i Osman Gâzî 3 evlek
49- Bağçe-i Hasan Ağa haliyâ der tasarruf-ı
Ali Efendi an mahallc-i Câmi-i Kebîr 1 d(ö-
nüm)
50- Bağçe-i Semiz^^ haliyâ der tasarruf-ı
Süleyman an mahallc-i Câmi-i Kebîr 2 evlek
51- Bağçe-i Ma<itafa birader-i merkum an
mahalle-i Câmi-i Kebîr 2 evlek
52- Bağçe-i Osman Beg haliyâ der ta.sarruf-ı
İbrahim Beşe an mahalle-i Emirler 2 evlek
53- Bağçe-i Mehmed Efendi haliyâ der la-
94 Dr.Mchmet AKİF ERDOÖRU
sarruf-ı Mustafa an mahalle-i Osman Gazi 2
evlek
54- Bağçe-i Hacı Mchmed haliyâ der tasar-
ruf-ı Ali an mahallc-i Hisar 2 evlek
55- Bağçe-i Hacı Mchmed haliyâ der tasar-
ruf-ı Halil an mahallc-i Akmescid 1 d(önüm)
56- Bağçe-i Hacı Mchmed haliyâ der tasar-
ruf-ı Sarı Receb sâkin-i Aşagıküplü 1 d(önüm)
57- Bağ^-i Ali Efendi haliyâ der tasarruf-ı
Tavil^ Mehmed an mahallc-i Bazar 1 d(önüm)
58- Bağçe-i Hacı Mchmed haliyâ der lasar-
ruf-ı Ali an mahallc-i Hisâr 0.5 d(önüm)
59- Bağçe-i Mustafa haliyâ der tasarruf-ı
Halil Efendi an mahallc-i Câmi-i Kebîr 0.5 d(ö-
nüm)
60- Bağçe-i Ali haliyâ der ta.sarnjf-ı İbrahim
ân mahalle-i Emirler 3.5 d(önüm)
61- Bağçe-i Karakaş'^zimmî an karye-i A-
şağıküplü 0.5 d(önam)
62- Bağçe-i Hacı İbrahim an mahalle-i Ba­
zar 2 evlek
63- Bagçe-i Barutçu** Sefer zimmî an ma­
halle-i Cedîd 1 d(önam)
64- Bagçe-i Yahya haliyâ der tasarruf-ı Hacı
Mehmed an mahalle-i Karaca 2 d(önüm)
65- Bagçe-i Hasan Ağa haliyâ der tasarruf-t
Osman Ağa an mahalle-i Câmi-i Kebîr 3 evlek
66- Bagçe-i Mehmed Efendi haliyâ der ta-
sarruf-ı Hüseyin an mahalle-i Osman Gâzî 3
evlek
67- Bagçe-i Ali Efendi haliyâ der tasarruf-ı
Mehmed Aga an mahalle-i Bazar 1 d(önam)
68- Bagçe-i Neslihan Hatun haliyâ der ta­
sarruf-ı Halil Efendi 1 d(önüm)
56 • i T * ^ • -'^
69- Bagçe-i Hacı Aişe Hatun haliyâ der ta­
sarruf-ı Hüseyin an mahalle-i Debbağhâne 3
evlek
70- Bagçe-i Hacı Aişe Hatun haliyâ der ta­
sarruf-ı MustaGı an mahalle-i Debbağhâne 3
evlek
71- Bağçe-i Hacı Halil haliyâ der tasarruf-ı
Mehmed an mahaile-i Hisâr 2 d(önüm)
72- Bağçe-i Hacı Aişe Hatun der tasarruf-ı
Mehmed an mahalle-i Debbağhâne 2 evlek
73- Bagçe-i Hacı Halil haliyâ der tasarruf-ı
Mehmed an mahalle-i Hisâr 2.5 d(önüm)
74- Bagçe-i Ahmed haliyâ der tasarruf-ı Ha­
cı İbrahim an mahalle-i Bazar 2.5 d(önüm)
75- Bağçe-i Solak^^ Hüseyin haliyâ der ta­
sarruf-ı Mehmed an mahalle-i Bâzâr 3 evlek,
bağdır
76- Bagçe-i Hacı Hüseyin hâliyâ der tasar­
ruf-ı (?) ve Ali 1.5 d(önüm)
77- Bagçe-i Hacı Piri hâliyâ der tasamıf-ı
Bakıra zimmî sâkin-ı Aşagıküplü 2 d(önüm)
78- Bagçc-i İbrahim hâliyâ der tasarruf-ı U
zun zimmî an mahalle-i Cedid 1.5 d(önüm).
79- Bagçe-i Süleyman hâliyâ der tasarnıf-ı
Halil an mahaile-i Akmescid 1 dönüm 1 evlek
80- Bağçe-i Süleyman hâliyâ der tasamıf-ı
İbrahim an mahalle-i Osman Gâzî 2 d(önüm)
81- Bagçe-i Mchmed haliyâ der tasarruf-ı
Seyyid Abdi Beşe an mahalle-i Emirler 4 d(ö-
nüm)
82- Bagçe-i Hacı Abdûlkadir hâlâ der tasar-
nıf-ı İbrahim an mahallc-i Emîrler 1 d(önüm)
83- Bagçe-i Hacı Hasan hâlâ der tasarruf-ı
Ebubekir an mahalte-i HLsâr 1 d(önüm)
 ERTUGRUL GAZİ'NİN BİLECİK'TEKİ VAKIFLARI
84- Bağçe-i Haa Hasan hâlâ der tasarruf-ı
Ömer an mahalle-i HLsâr 0.5 ü(önüm)
85- Bağçe-i Solak Hüseyin hâlâ der lasar-
ruf-ı Mehmed an mahallc-i Bazar 2 d(önüm)
86- Bağçe-i Mehmed hâlâ der tasarruf-ı Ha­
lime Hatun an mahallc-i Bazar L5 d(önüm)
87- Bağçe-i İbrahim hâlâ der tasarruf-ı
Mehmed an mahallc-i Emirler 3 d(önüm)
88- Bağçe-i Yahya Bc^e hâlâ der tasarruf-ı
Nakîb Mustafa Çelebi an mahalle-i Akmcscid
4 d(ünüm)
89- Bahçc-i Monia hâlâ der tasarruf-ı Hacı
İbrahim a., mahallc-i Emirler 4 d(önüm)
90- Bağçe-i Hacn Mehmed hâlâ der lasarrul-
-1 Mustafa ve biradcr-i Ahmcd an mahalle-i Ba­
zar 6 d(önüm)
91- Bağçe-i İbrahim hâlâ der lasarruf-ı Ah­
med an mahalle-i Câmi-i Kebîr 4.5 d(önüm)
92- Bagçe-i Ahmed der tasarruf-ı Osman
an mahalle-i Osman Gâzî 2 d(önüm)
93- Bağçe-i Seyyid A l i hâlâ der tasarruf-ı
Hacı Ömer Şeytan an mahalle-i Câmi-i
Kebîr 4 d(önüm)
94- Bağçe-i Ömer hâlâ der tasarruf-ı Hacı
Mustafa an mahalle-i Câmi-i Kebîr 4 d(önüm)
95- Bağçe-i Haa Ömer hâlâ der lasarruf-ı
Haa Abdurrahman an mahalle-i Câmi-i Kebîr
1 d(önüm)
96- Bağçe-i Mehmed Ağa hâlâ der lasarruf-ı
Saliha Hatun an mahalle-i Akmcscid 0.5 d(ö-
nüm)
97- Bagçe-i Mehmed Ağa hâlâ der tasarruf-ı
Hasan an mahalle-i Câmi-i Kebîr 1 d(önüm)
98- Bağçe-i Hacı Ahmed der tasamıf-ı Aişe
Hatun an mahalle-i Osman Gâzîl d(önâm)
95
99- Bagçe-i Haa Mehmed der tasarruf-ı
Haa Ahmed an mahalle-i Osman Gâzî 1 d(ö-
nûm)
100- Bagçe-i Hüseyin der tasarruf-ı Meh­
med an mahalle-i Câmi-i Kebîr 1 d(önüm)
101- Bagçe-i Mustafa hâlâ der tasarruf-ı
EmruUah an mahalle-i Osman Gâzî 1 d(önüm)
102- Bağçe-i Mehmed der tasarruf-ı Hacı
Mehmed an mahalle-i Emirler 3 d(önüm)
103- Bağçe-i Ali Beşe der tasarruf-ı Ahmed
Beşe an mahalle-i Akmcscid 3 d(önüm)
104- Bağçe-i Hacı Yahya hâlâ der lasarruf-ı
Hüse>in an mahalle-i Akmcscid 0.5 d(önüm)
105- Bağçe-i Halil Beşe der lasarruf-ı İbra­
him an mahalle-i Osman Gâzî 0.5 d(önüm) 3
evlek
106- Bagçe-i Haa Ömer der tasarruf-ı Hacı
Mehmed an mahalle-i Hisâr 4 d(önüm)
107- Bagçe-i Seyyid Osman der tasarruf-ı
Hasan Efendi der mahalle-i Osman Gâzî 2 d(ö-
nüm)
108- Bağçe-i Hacı Mehmed hâlâ der tasar­
ruf-ı Ali Çelebi an mahalle-i Bâzâr 2 d(önüm)
109- Bagçe-i Seyyid Mustafa der tasarruf-ı
Mehmed an mahalle-i Bâzâr 1.5 d(önüm)
110- Bagçe-i Mehmed hâlâ der tasarruf-ı
Hacı Osman an mahalle-i Câmi-i Kebîr 0.5
d(önüm)
111- Bağçe-i Hüseyin Beşe der tasarruf-ı
Halil an mahalle-i Bâzâr 0.5 d(önûm) 0.5/1
ref^'
112- Bagçe-i Hacı Hasan der tasarruf-ı Hacı
Abdurrahman an maha)k;-i Karaca 1 d(önüm)
113- Bagçe-i Süleyman der lasarruf-ı Meh­
med an mahallc-i Câmi-i Kebîr 2 d(önüm)
96 Dr.Mehmet AKİF ERDOĞRU
114- Bağçc-i Mchmed der tasamıf-ı Papa
Dırod an mahalle-i Ccdîü 2.d(önam)
115- Bağçe-i Süleyman der tasarruf-ı Hacı
Abdurrahman an mahatic-i Karaca 4 d(önam)
116- Bagçe-i Halil hâlâ der tasarruf-ı Ars-
iaan zinunî an mahalle-i Cedîd 1 d(önüm)
117- B a ^ - i Haa Piri der tasamıf-ı Haa
Mehmed an mahalle-i Câmi-i Kebir 2 d(önüm)
118- Ba|çe-i Rahim hâlâ der tasarruf-ı
Mehmed an mahalIc-i Câmi-i Kebîr 2 d(önüm)
119- Bagçe-i Haa Pirio|lu Hacı Abdullah
an mahaile-i Akmcscid 2 d(önüm)
, 120- Bagçe-i Hali! der tasarruf-ı Papa Dırod
an mahaile-i Cedîd 1.5 d(önüm)
121- Bağçe-i Arvin^' zimmî hâlâ der tasar­
ruf-ı Papa Dırod an mahalle-i Cedîd 4 d(ö-
nüm)
122- Bağçe-i Hacı Ha.san der tasarruf-ı Der-
vjjjp an mahaüe-i Cami-i Kebîr 4 d(önüm)
123- Bagçe-i Hacı Kenan der tasarruf-ı
Mehmed an mahalle-i Cami-i Kebîr 1 d(önam;$
124- Bağçe-i Seyytd Mehmed hâlâ der tasar­
ruf-ı Osman Ağa an mahalle-i Bazar 1 d(önQm)
125- Bağçe-i Kağışbcnd^^ der tasarruf-ı
Mehmed Çelebi der mahalle-i Câmi-i Kebîr 1
d(önüm)
126- Bagçe-i Hacı Mustafa der tasarruf-ı
Nureddin an mahalle-i Bazar 1 d(önüm)
127- Bağçe-i Scyyid Mehmed der tasarruf-ı
Seyyid Mustafa an mahalle-i Debbâğhâne 1.5
d(önüm)
128- Bagçe-i Abdi hâlâ der tasarruf-ı Os-
nan an mahalle-i Bazar 1 d(önüm)
129- Bağçe-i Hacı Mehmed der tasarruf-ı
•lacı Mustafa an mahalle-i Karaca 3 d(önûm)
130- Bagçe-i Mehmed hâlâ der tasarruf-ı
lüscyin an mahallc-i Hisar 1.5 d(önüm)
_ 131- Bag^-i Hacı Piri hâlâ der tasarruf-ı A-
)• Lli 71 - 72 -
İşe Hatun an mahalle-i Debbaghâne 3 d(önüm)
132- Bağçe-i Mehmed hâlâ der tasarnıf-ı İb­
rahim an mahalle-i Bazar 1 d(önüm)
133- Bağçe-i Abdullah der lasarruf-ı Musta­
fa an mahalle-i Bazar 1 d(önüm)
134- Bagçe-i Abdullah der tasarruf-ı Musta­
fa an mahalle-i Bazar 1.5 d(önüm)
134- Bağçe-i Yahya Beşe hâlâ der tasarruf-ı
Piri Ali an mahalle-i Akmescid 1 d(önüm)
135- Bağçe-i Kara Mehmed hâlâ der tasar­
ruf-ı Seyyid Hüseyin an mahalle-i Akmescid 1
d(önüm) (v.lO b)
136- Bagçe-i Haa Yusuf hâlâ der tasarruf-ı
Hacı Mehmed an mahalle-i Emirler 2 d(önüm)
137- Bagçe-i Hacı Musa der tasarruf-ı Yah­
ya Beşe an mahalle-i Emirler 1 d(önüm) 0.5/1.5
ref
138- Bagçe-i Abdülmümtn hâlâ der tasar­
ruf-ı Ömer an mahalle-i Bazar 1.5 d(önüm)
139- Bağçe-i Altun hâlâ der tasarruf-ı Mus­
tafa an mahalle-i Osman Gâzî 1 d(önüm)
140- Bağçe-i Seyyid Mehmed der tasarruf-ı
Osman an mahalle-i Akmescid 1 d(önüm)
141- Bağçe-i Hacı İbrahim der tasarruf-ı
Mustafa an mahalle-i Osman Gâzî 0.5 d(önüm)
142- Bağçe-i Mehmed der tasarruf-ı Yakub
an mahalle-i Karaca 1 d(önüm)
143- Bağçe-i Seyyid Mehmed der tasarruf-ı
Halil an mahalle-i Emîricr 1.5 d(önüm)
144- Bağçe-i Haa Hasan der tasamıf-ı Aişe
Hatun der mahalle-i Câmi-i Kebîr 9 d(önüm)
145- Bagçe-i Hasan der tasarruf-ı A l i an
mahalle-i Câmi-i Kebîr 0.5 d(önüm)
146- Bağçe-i Mehmed der tasarruf-ı Hacı
Mustafe an mahalle-i Câmi-i Kebîr 0.5 d(ö.
nüm)
147- Bagçe-i Mehmed der tasarruf-ı Salih
an mahalle-i Bazar 0.5 d (önüm)
 ERTUĞRUL GAZİ'NİN BİLECÎKTEKİ VAKIFLARI 97

148- Bağçe-i İbrahim üer vasanu(-ı Meh- 165- Bağçe Hacı Mustafa der tasamjf-ı İs-
med an mahalle-i Bazar 1 evlek mihan Hatun der mahalle-i Câmi-i Kebîr 1 d(ö-
149- Bağçe-i Mehmcd der tasarruf-ı Ahmed nüm)
der mahalle-i Hisâr 1 es'lek 166- Bağçe-i Hac\ Mustafa der lasarruf-ı
150- Bağçe-i Mehmcd der lasarruf-ı Meh- Haa İbrahim an mahalle-i Bazar 1 d(önüm)
med Sadık an mahallc-i Bazar 1 evlek 167- Bağçe-i Şeytan Haa Ömer der tasar­
151- Bağçe-i Haa İsmail der lasarruf-ı Mus­ ruf-ı Hacı Mustafa nakîb an matialle-i Akmes­
cid 2.5 d(önüm)
tafa an mahalle-i Hisâr 1 evlek
168- Bağçe-i Halil der tasarruf-ı Haa Os­
152- Bağçe-i Mehmcd der tasarruf-ı Ali an
man an mahalle-i Câmi-i Kebîr 1 d(önüm)
mahalle-i Hisâr 1 evlek
169- Bağçe-i Solak Hüseyin der tasarruf-ı
153- Bağçe-i Seyyid Hüseyin der tasarruf-ı
Mehmed an mahalle-i Bazar 3.5 d(önüm)
Abdullah der mahalle-i Bazar 0.5 d(önüm)
170- Bağçe-i Mehmed Ağa der tasarruf-ı
154- Bağçe-i Seyyid Abdûlbaki der lasar-
Hacı Halil an mahalle-i Akmescid 0.5 d(önüm)
ruf-ı Musufa an mahalle-i Akmescid 1 d(ö-
nûm) 171- Bağçe-i Haa Mehmed der tasarruf-ı
Haa Mustafa der mahalle-i Câmi-i Kebîr 0,5
155- Bağçe-i Abdullah der tasamıf-ı Yusuf
d(önüm)
an mahalle-i HLsâr 1 evtek
172- Bağçe-i Haa Ali der tasarruf-ı Abdül-
156- Bağçe-i Haa Piri der tasarruf-ı Hacı
vehhab an mahalle-i Bazar 2 d(önüm)
Mchmed an mahallc-i Câmi-i Kebîr 1 d(f)nijm)
173- Bağçe-i Hacı Mehmed der tasarruf-ı
157- Bağçe-i Hacı Hasan der tasarruf-ı Mus­
Hacı Mustafa an mahalle-i Bazar 3 d(önüm)
tafa an mahalle-i Hisâr l evlek
maa bağ
158- Bağçe-i Haa Hasan der tasarruf-ı E-
174- Bağçe-i Haa Piri der tasarruf-ı Aişe
bubekir an mahalle-i Hisâr 0.5 d(önüm)
Hatun an mahalle-i Debbağhâne 1 d(önüm)
159- Bağçe-i Haa Hüseyin der tasarruf-ı Ö-
175- Bağçe-i Mehmed der tasarruf-ı Aişe
mer der mahallc-i Hisâr 0.5 d(önüm)
Hatun der mahalle-i İCaraca 0.5 d(önüm)
160- Bağçe-i Hüseyin der tasarruf-ı Hacı
176- Bağçe-i Haa Hüseyin der tasarruf-ı
Mehmed an mahalle-i Bazar 0.5 d(önüm)
Halil Beşe an mahalle-i Câmi-i Kebîr 1 evlek
161- Bağçe-i Seyyid İsmail der tasarraf-ı
Seyyid Ahmed an mahalle-i Hisâr 0.5 d(önûm) 177- Bağçe-i Hasan Paşa der tasarruf-ı Ah­
med an mahalle-i Câmi-i Kebîr 1 d(önüm)
162- Bağçe-i Haa Halil der tasarruf-ı (?) 4
d(önüm) 178- Bağçe-i Sefer Beşe der tasarruf-ı Hü-
şeyin ve Mehmed ve Abdullah an mahall-i Ak-
163- Bağçe-i Seyyid Mehmed der tasarruf-ı
mesckl 3 d(önüm)
Seyyid Mustafa an mahalle-i Akmescid 3 d(ö-
73
nûm)
179- Bağçe-i Seyyid Derdmend der tasar­
164- Bağçe-i Haa Mustafa der tasarruf-ı
ruf-ı Seyyid Hüseyin an mahalle-i Akmescid 1
Hasan Beşe an mahalle-i Hisâr 0.5 d(önüm)
evlek
98 Dr-Mehmct AKİF ERDOÖRU
180- Bagçe-i Scwid Hüseyin der tasarruf-ı
Derviş an mahalle-i Câmi-i Kebîr I evlek (v.lla)
181- Ba|çe-i Haa Halil der tasarruf-ı Meh-
mcd an mahalle-i HLsâr 0.5 d (önüm)
182- Bagçe-i Scyyid İsmail der tasarruf-ı
Scyyid Ahmed an mahailc-i Hisâr 2 d(()nüm)
183- Bağçe-i Haa Hâscyin der tasarruf-ı Pa­
tıma Hatun der mahalle-i Akmescid 0.5 d(ö-
nüm)
184- Bagçe-i Haa Halil ücr tasarruf-ı Hacı
Ali an mahalle-i Akmescid 2 d(önüm)
185- Bagçe-i Erhan^^ der tasarruf-ı Hacı İb­
rahim an mahalle-i Akmescid 2 evlek
186- Bagçe-i Scyyid İsmail der tasarruf-ı
Seyyid Mustafa an mahalte-i Hisâr 4.5 d(önüm)
maa bag
187- Bagçe-i Kocadelüogulian der tasarruf-ı
İbrahim der mahallc-i Aşagıküplü 1 evlek
188- Bagçe-i K(Kaduburlu^^ der tasarruf-ı
Mustafa der mahalle-i Akmescid 0.5 d(önüm)
189- Bagçe-i Sıcak^ der tasarruf-ı Oğlu der
mahalle-i Cedîd 1.5 d(önûm)
190- Bagçe-i Haa Mchmcd der tasarruf-ı A-
li an mahalle-i Akmescid 0.5 d(önüm)
191- Bagçe-i Abdullah der tasarruf-ı Köse
Mustafa der mahallc-i Akmescid 0.5 d(önüm)
192- Bagçe-i Kocadayı der tasarruf-ı Abdul­
lah an mahallc-i Ba/ar 1 d(önüm)
193- Bagçe-i Seyyid Hüseyin der tasarruf-ı
Seyyid Abdullah der mahalle-i Bazar 1.5 d(ö-
nüm)
194- Bagçe-i Haa Durmuş^der tasarnıf-ı
Şeyh Hasan- an mahallc-i Osman Gâzî 2 d(ö-
nüm)
195- Bagçe-i Abdullah der tasarruf-ı Mch-
med der mahalle-i Bazar 1.5 d(önüm)
79
196- Bagçe-i Ortak Hasan çizmeci an ma­
halle-i Cedîd 1.5 d(önüm)
80
197- Bagçe-i Vasiloglu der tasarruf-ı oğlu
Kasım an mahalle-i Aşagıküplü 2.5 d(önüm)
81
198- Bagçe-i Ohan der tasarruf-ı Hacı İb­
rahim an mahaüe-i Akmescid 2 d(önüm)
199- Bagçe-i Hacı Mehmed der tasarruf-ı
Osman Aga an mahalle-i Bazar 1 d(önüm)
200- Bagçe-i Hacı Mehmed der tasarruf-ı
Osman Aga an mahalle-i Bazar 1 d(önüm)
201- Bagçe-i Hacı Mustafa der tasarruf-ı
Osman Ağa an mahalle-i Bazar 4 d(önüm)
202- Bagçe-i Derviş der tasarruf-ı Derviş an
mahaile-i Câmi-i Kebîr 3 d(önüm)
. 203- Bagçe-i İsmail der tasarruf-ı Seyyid İb­
rahim der mahalle-i Bazar 3.5 d(önüm)
204- Bagçe-i Ahmed der tasarruf-ı oğlu an
mahalle-i Karaca I d(önüm)
205- Bagçe-i A l i Efendi der tasarruf-ı Ah­
med Çelebi an mahallc-i Câmi-i Kebîr 1 d(ö-
nüm)
206- Bagçe-i Haa Ömer der tasarruf-ı İsma­
il an mahalle-i Akmescid 1 d(önüm)
207- Bagçe-i Ömer der tasarruf-ı Osman an
mahalle-i Câmi-i Kebîr 1 d(önüm)
208- Bagçe-i Haa Mustafa der tasarruf-ı
Uckırlar^ yedlerindcdir an mahalle-i Câmi-i
Kebîr an mahalle-i Hisâr 3 d(önüm)
209- Bagçe-i Ömer der tasarruf-ı Mustafa
der mahalle-i Câmi-i Kebîr 2 d(önüm)
210- Bagçe-i Scyyid İsmail der ta.sarruf-ı
Mustafa an mahallc-i Hisâr 0.5 d(önüm)
 E R T U Ğ R U L GAZİ'NİN BİLECİKTEKİ VAKIFLARI
211- Bagçe-i Hacı Hüseyin der tasarruf-ı
Hacı Ömer an mahalle-i Câmi-i Kebîr 2 d(ö-
nüm)
212- Bağçe-i Scyyid İsmail der lasarruf-ı
Ahmed an mahalle-i Hisâr 2 d(önüm)
213- Bağçe-i Derviş der tasamıf-ı Mehmed
an mahalle-i Hisâr 2 d(önüm)
214- Bagçe-i İbrahim der tasamıf-ı Meh­
med an mahalle-i Bazar 1 d(önüm)
215- ^ Ç e - i Hacı Abdullah der tasarruf-ı
Sevinmez dmmî an mahalle-i Akmescid 1.5
d(önüm)
216- Bağçe-i Halil der tasarruf-ı İbrahim an
mahalle-i Akmescid 1.5 d(önüm)
217- Bağçe-i Mehmed der tasarruf-ı Emine
Hatun an mahalle- Hisâr 2.5 d(önüm)
218- Bağçe-i Mehmed der tasarruf-ı Nurul-
lah Beşe an mahalle-i Hisâr 1.5 d(önüm)
219- Bağçe-i Mehmed der tasarruf-ı Hasan
an mahalle-i Câmi-i Kebîr 2.5 d(önüm)
220- Bağçe-i Hacı Hüseyin der lasarruf-ı o-
ğuUan ve kızlan an mahalle-i Câmi-i Kebîr 8
d(önüm)
221- Bagçe-i Haa Mehmed der tasarruf-ı
Ömer der mahalle-i Hisâr 0.5 d(önüm)
222- Bağçe-i Haa Mustafa der tasarruf-ı Şa­
ban der mahalle-i Hisâr 0.5 d(önüm)
223- Bagçe-i Süleyman der tasarruf-ı Mah-
mud der mahalle-i Hisâr 0.5 d(önüm)
• 224- Bağçe-i Hacı Süleyman der tasarruf-ı
Süleyman an mahalle-i Câmi-i Kebîr 0.5 d(ö-
nüm)
225- Bağçe-i Hacı Hüseyin der tasarruf-ı
Hacı Abdullah an mahalle-i Akmescid 4 d(ö-
nüm) (v.llb)
226- Bagçe-i Ömer der tasarruf-ı Haa Mus-
lafa an mahallc-i Câmi-i Kebîr 0.5 d(()nüm)
â4 . . . J
99
227- Bağçe-i Seyyid Mehmed der tasarruf-ı
Seyyid Hüseyin an mahalle-i Emirler 6 d(ö-
nüm)
228- Bağçe-i Süleyman der tasamıf-ı Meh­
med an mahalle-i Osman Gâzî 0.5 d(önüm)
0.5/1 ref
229- Bagçe-i Seyyid Abdi der tasarruf-ı Sey­
yid Mehmed an mahallc-i Emirler 2.5 d(önüm)
230- Bağçe-i Haa Müezzin an mahalle-i
Karaca 2 d(Önüm)
231- Bağçe-i Ahmed der tasarruf-ı Mehmed
an mahalle-i Bazar 1.5 d(önüm)
232- Bağçe-i İbrahim der tasarnıf-ı Sevin­
mez zimmî an mahalle-i Cedid 2 d(önüm)
233- Bagçe-i Mustafa der tasarruf-ı Osman
an mahalle-i Câmi-i Kebîr 3.5 d(önüm)
234- Bağçe-i Mehmed der tasarruf-ı Hüse­
yin an mahalle-i Hisâr 0.5 d(önüm)
235- Bagçc-i Haa Mehmed der tasarruf-ı İs­
mail an mahallc-i Karaca 5 d(önüm).
236- Bagçc-i Hala der tasarruf-ı Hasan Çelebi
an mahallc-i Karaca 0.5 d(önüm).
237- Bahçe-i Mahmud der tasarruf-ı Hasan
Çelebi der mahallc-i Karaca 1.5 d(önüm).
238- Bagçc-i Kara Hasan der mahallc-i Hacı
Osman an mahallc-i Câmii Kebîr 3 dfönüm).
239- Bağçe-i Mahmud der tasarruf-ı Hasan
Çelebi an mahallc-i Karaca 2 d(önüm)
240- Bagçe-i Ebubckir der tasarruf-ı Kay­
y ı m ^ Mustafa an mahallc-i Akmescid 1 dfö­
nüm)
241- Bağçe-i Hacı Hasan Nizameddin an
mahalle-i Karaca 2 d(ftnüm)
242- Bagçe-i Hacı Hasan der tasarruf-ı Hacı
Abdurrahman der mahallc-i Karaca 1 d(önüm)
243- Bagçe-i Nizameddin der tasarruf-ı Ah­
med an mahalk;-i Emirler 2 d(önüm)
100 Dr. Mehmet AKİF ERDOĞRU
244- Bağçe-i Haa İbrahim der tasarruf-ı Ö-
mer an mahalle-i Emîrler 1 d(önüm)
245- Bağçe-i Mahmud Çelebi der tasarruf-ı
Mehmed an mahalle-i Bazar 2 d(önam)
246- Bagçe-i Mehmed der tasamıf-ı Abdul­
lah an mahaiie-i Emîrler 2 d(önam)
247- Bagçe-i Mehmed der tasarruf-ı Hasan
an mahalle-i Emîrler 1.5 d(önüm)
248- Bağçe-i Hala der tasarruf-ı Abdullah
Çelebi an mahalle-i Bazar 2 d(öniim)
249- Bağçe-i Haa Mustafa der tasarruf-ı
Mehmed an mahalle-i Osman Gâzî 2.5 d(ö-
nüm)
250- Bağçe-i Süleyman der tasarruf-ı Aslan
zimmî der mahalle-i Cedîd 1.5 d(önüm)
251- Bağçe-i Süleyman der lasarruf-ı Mus­
tafa an mahalle-i Emîrler 2.5 d(Önüm)
252- Bağçe-i Hacı Mehmed der tasarruf-ı
Hacı Ebubekir an mahalle-i Câmi-i Kebîr 1.5
d(önüm)
253- Bağçe-i Süleyman der tasarruf-ı Ömer
an mahalle-i Emirler 2 d(önüm)
254- Bağçe-i Ömer der tasarnıf-ı Aşağıküp-
lü 3 evlek
255- Bağçe-i Sefer zimmî an mahalle-i Cedîd
6 d(önüm)
256- Bağçe-i Abdi der tasarruf-ı Mehmed
der mahalle-i Emîrler 2 d(önüm)
257- Bağçe-i Mehmed der tasarruf-ı Haa E-
bubekir an mahalle-i Câmi-i Kebîr 1 d(önüm)
258- Bagçe-i Haa Hasan der tasarruf-ı Hü­
seyin der mahalle-i Osman Gâzî 0.5d(önüm)
259- Bagçe-i Hasan Çölebi an mahalle-i Ka­
raca 0.5 d(önüm)
260- Bagçe-i Hacı İbrahim der tasarruf-ı
Molla İsmail an mahalle-i Emîrler 0.5 d(önüm)
261- Bagçe-i Mehmed Aga der tasarruf-ı
Hacı Mehmed der mahallc-i Emîrler 0.5 d(ö-
35 . ^ »'
nüm)
262- Bagçe-i Haa Derviş der tasarruf-ı Hacı
Halil der mahalIe-i Akmescid 2 d(önüm)
263- Bağçe-i Hacı Nasuh der lasarruf-ı Hacı
Mehmed an mahalle-i Emîrler 0.5 d(önüm)
264- Bağçe-i Haa Ali der tasarruf-ı Abdul­
lah der mahalle-i Karaca 1.5 d(önüm)
265- Bağçe-i Derviş der tasarruf-ı Hacı Hü­
seyin an mahalle-i Akmescid 0.5 d(önüm)
266- Bağçe-i Sevinmez zimmî der tasarruf-ı
İbrahim an mahalle-i Akmescid 1.5 d(önüm)
267- Bağçe-i Haa Hüseyin der tasarruf-ı
Sefer zimmî der mahalle-i Cedîd 3 d(önüm)
268- Ba|çe-i Hacı Derviş der tasarruf-ı Üm-
migüllüm an mahalle-i Akmescid 1 d(önüm)
269- Bağçe-i Haa Ömer der tasarruf-ı Hacı
Abdurrahman an mahalle-i Emîrler 1 d(önüm)
270- Bağçe-i Seyyid Osman der tasarruf-ı
Hacı Hasan an mahalle-i Emîrler 1 d(önüm)
(v.l2a)
271- Bagçe-i Haa Mustafa der tasarruf-ı
Hacı Ali an mahale-i Câmi-i Kebîr 1 d(önüm)
Yekûn-ıbağçehâ 271
Hânehâ der derûn-ı kasaba-ı mezkûre hâriç
ez Defter-i Atîk ber mûceb-i fermân-ı âli kayd
ve tahrîr olundu.
Mukâtaa-i zemîn-i hâne-i a'la der
derûn-ı şehr Q sene-i kâmile 36
Mukâtaa-i zemîn-i hâne-i evsat
der derûn-ı şehr fi sene-i kâmile 24
Mukâtaa-i zemîn-i hâne-i edna der 12
derûn-ı şehr f! sene-i kâmile
Bagçehâ der dâire-i şehr der nezd-ı Karasu
der tasarruf-ı ahâli-i mezkûrîn ve ahâli-i karye-i
 ERTUĞRUL GAZİ'NİN BİLECİK'TEKİ VAKIFLARI
Ortaküplü ve karye-i Aşağıküplü a'la dönünv
lerinden ellişer akça ve evsatlanndan kırkar
akça ve ednalanndan otuzar akça vermek üze­
re bâ fermân-ı âU mübâşir tayin olunan Ana­
dolu valisi vezir-i mükenem Çerkeş Mehem-
med Paşa huzûrunda mukırr ve muterifler ol­
ma ğla ber mûceb-i emr-i âli vech-i meşrûh üzere
kayd ve tahrîr olunmuşdur
Mukâtaa-i zemîn-i destgâh-ı baük-ı müte-
newia beher destgâh fî sene-i kâmile altmışar
akça olmak üzeredir husûs-ı mezkûr hâriç ez
defter oimağla sâdır olan fermân-ı âli mûcebin-
ce müceddeden kayd ve tahrîr olunmuşdur
Bağhâ-i kasaba-i mezkûre der dâire-i şehr
der lasamıf-ı ahâli-i kasaba ve Ortaküplü ve
Aşağıküplü üzüm erişüb kemâlin bulub ehl-i
hibre tahmini üzere mukawim-i takvim e-
düb üzüm sepete girdükde bedel-i öşrin eda et­
medikçe bağlarına girmemek üzere kanûnen
tahrîr olunmuşdur
Hâsıl
Öşr-ı hmta 100 keyl taymel 1.000
Öşr-i şair 50 kevl kıvmel 780
Öşr-i mahlût 25 kevl Vavmet 365
Öşr-i kûvvâre der kasaba-i mezkûre
ber mûceb-i Defter-i Atik
Öşr-i bostan ber mûceb-i Defter-i
Atîk
Öşr der K ' ^ ^ " ki dâire-i şehre tâbi­
dir genden açılan yerlerden ve bağ­
lardan ve zemîn-i Naibyeri demekle
marûfdur ber mûceb-i Defter-i Atîk
320
Bûc bâzâr-ı penbe ve gayrı yûkden a-
şağı olandan mikdanna göre bâc alı-
nur ber mûceb-i Defter-i Atîk
86 - - - ^
87 - ' '-i^ * ^ 89 - ~-i
101
Resm-i keyl-i nefs-i Bilecik ber
mûceb-i Defter-i Atîk 800
Resm-i kapân ki bâzâra gelen baldan
ve yağdan ve incir ve armuddan ves-
âir bunun emsâli mekûlâtdan ve Ak-
ç a b a ğ ı ' n d a n f i ' l - c ü m l e kapana
müteallik eşyadan yüz akçada iki ak­
ça resm-i kapân hisâbı üzere alma ve
bundan aşağı bu üslûb üzere mikdârı-
na göre alına ber mûceb-i Defter-i
Atîk 1.000
89
Mürûr-ı eyyâm iJe mahall-i kabbân zâyi
olmağla müceddeden münâsib olan mahalle
kapân vaz olunub asla bir şey vezn olunmaduk-
ca fürûht olunmaya egcr hilâf-ı Defter-i Atîk
ve Cedîd vezn etdirmezlcr ise şer ve kânûn ü-
zere alan ve satan tekdir ve tecrîm olunub
muhkem hakkından geline
İhzâriye-i kazâ-i Bilecik ber mûceb-i
Defter-i Atîk fî sene-i kâmile 600
İhzâriye-i kazâ-i Lefke ber mûceb-i
Defter-i Atîk fî sene-i kâmile 1.200
Defterhâne-i Âmirc'de vakf-ı şerife hâ.Ml
kayd olunmuşken ncfs-i Lcfke'devâki Yörgiç
Paşa evkâfı zâbiılcri müdâhale etmeleriyle ber
20 mûceb-i Defter-i Atîk bi emri âli müceddeden
kayd ve tahrîr olunmuşdur.
20
Mukâtaa-i zemîn-i hammâm-ı Murad
Ferraş ber mûceb-i huccet-i şeriyye fî
sene-i kâmile 36
Mukâtaa-i zemîn-i hammâm-ı
Abdülbaki Beşe fî sene 60
91
Bâc-1 pây ağnâm beher res fî 2 akça
800 1.000
ahnmak üzere ber vech-i tahmin
90 -
91 - o>
102
Mukâtaa-t zemin-i hammâm-ı
el-Hacc AbduUab veled-i Haa Piri fl
sene
Mukâtaa-i zemin-i hammâm der
mahalle-i Câmi-i Kebir der yedd-i
ahâli-i mahalle fi sene
Kiremithâne der mahalle-i
Ermeniyân S sene-i kâmile
Resm-i vezn-i harir hâriç ez defter
ber mûceb-i emr-i âli ber vech-i
tahmin
Hâriç ez defter olmagla sâdır olan fermân-ı
âli mûcebince beher yüz akçasından iki akça
vezzâniye^ alınmak üzere bi emri âli kayd ve
tahrir olunmuşdur.
7^mga-i baiık-ı mütenevvia hâriç ez
defter kurb-i dvâdannda vâki nefs-i
;ehr-i Bunısa'da ne minvâi üzere
alınıgelmiş ise ber mûceb-i fermân-ı
âli vech-i meşrûh üzere kayd olundu
ber vech-i tahmin (v.l2b)
Astyâb-ı Hüseyin Beg ve Halil Efendi
ve Hacı Ahmed ve Mehmed ve Haa
Mehmed ve Haa Abdurrahman ber
vech-i iştirâk ber mûceb-i huccet-i şe-
riyye 5 bâb beher bâb fil20fîsene-i
kâmile
Asiyâb-ı Topçu Mehmed 2 bâb ber
vech-i maktu fi sene-i kâmile
Asiyâb 1 bâb harâb kânûn üzere ta­
miri içün sahibine teklif o l ^ u b ta­
mir etmedügi halde gûzeşte resm
alınub eda etmedügi halde taraf-ı
vakfdan ahara fürûht oluna
Tayyârât-ı şâire ber vech-i maktu
fl sene maa tapu-yı zemin
92 - Ajtj_.
93 - 4— . ^ 95 - 3-
nr Mehmet AKİF ERDOÖRU
Mukâtaa-i zemîn-i kahvehâne der ta- 360
sarruf-ı Halil Efendi ve Haa İbrahim
ber vech-i iştirâk fi sene-i kâmile
120
Mukâtaa-i zemîn-i kahvehâne-i 36o
Nakib es-Seyyid Mustafa fî sene-i
kâmile
120
Mukâtaa-i zemîn-i kahvehâne-i A l i 36ü
Efendi fî sene-i kâmile
Mukâtaa-i zemîn-i kahvehâne-i sagîr 120
120
der yed - i Haa Mehmed fl sene-i
kâmile
Mukâtaa-i zemin-i dekâkin ve han ve 162
boyahâne der kasaba-i mezkûre
1000
Dükkân-ı boyahâne der yed -iMonla 120
Ahmed ber vech-i maktu fî sene-i
kâmile
Dükkân-ı boyahâne der yed - i Haa 120
İbrahim ber vech-i maktu fî sene-i
kâmile
Dükkân-ı Sıddık Hüseyin Ağa ber
vech-i maktu fî senc-i kâmile 30
Dükkân-ı boyahâne der tasarruf-ı ta-
3.000
yin-i Hacı Mehmed ber vech-i
maktu fl sene-i kâmile 120
Dükkân-ı boyahâne der mahalle-i Er-
meniyân der tasarruf-ı mesfûrin 11a-
det beher bâb fi 120 ber vech-i maktu
fî sene-i kâmile 1,320
600 Dükkân-ı Semerci der yed - i Osman
ber vech-i maktu fî sene-i kâmile 30
120
Dekâkin-i Mustafa Başa S bâb ber 150
vech-i maktu R sene-i kâmile
95
Dekâkin-i Tellizadc Osman Ağa 3 30
bâb ber vech-i maktu fî sene-i kâmile
Dekâkin-i Mercimekzâde es-Seyyid
1.800 Ahmed ve biradcrq Mustafa 6 bâb
ber vech-i maktu fî sene-i kâmile 180
 ERTUĞRUL GAZİ'NÎN BİLECİKTEKİ VAKIFLARI 103

D e k â k i n - i Kuyumcu der yed - i 60 Dekâkin-i Monla İsmail 6 bâb ber

mezbûrân 2 bâb her vcch-i maktu vech-i maktu fi sene-i kâmile 180
fî sene-i kâmile
Dckâkin-i bakırcı ve demirci der 60 Dekâkin-i Haa Mehmed
yed - i mezkuran 12 bâb ber vech-i
Sabuncuzâde 6 bâb ber vech-i maktu
maktu n sene-i kâmile
-• fî sene-i kâmile 180
Dekâkin-i kuyumcu zimmi 5 aded oda 400
3 aded ber vech-i maktu fî sene-i
kâmile Dekâkin-i Uzun'^ zimmî 2 bâb ber
Dckâkin-i bakıra der yed - i Topal 60 vech-i maktu fî sene-i kâmile 60
Ahmed ber vech-i maktu fî sene-i
kâmile Dükkân-ı Şeyh Hasan ber vech-i
Dckâkin-i bâzârcı der tasarruf-ı Sey- 150= maktu fî sene-i kâmile 30
yid Abdullah 5 bâb her vech-i maktu
fî sene
I>ekâkin-i Haa Mustafa 5 bâb ber
Dckâkin-i bâzâra der tasarruf-ı Sey- 150 vech-i maktu fi sene-i kâmile 150
yid Ahmed ve Seyyid Musıafa 5 bâb
ber vech-i iştirâk ber vcch-i maktu
n sene-i kâmile Han-ı Acem der tasarruf-ı Tellizâde
Osman Ağa ber vech-i maktu fi seo» 300
Dükkân-ı bâzâra der lasarruf-ı nakîb 120
es-Seyyid Hacı Mustafa 4 bâb her
vech-i maktu R senc-i kâmile Dekâkin-r Ali Efendi 6 bâb vech-i
maktu fi sene-i kâmile 180
Dekâkin-i bâzâra der tasarruf-ı
Abdi 3 bâb ber vech-i maktu fî sene-i
kâmile 90 I>ekâkin-i Mustafa veled-i Hacı 6
bâb ber vech-i maktu fi sene-i kâmile 180
Dükkân-i bâzâra der tasarruf-ı
debbâg Haa Mehmed ber vech-i
Dekâkin-i İpçioğlu Osman 5 bâb ber
maktu f! sene-i kâmile 30
vech-i maktu fi sene-i kâmile 150
Dûkkân-ı bâzâra der yed-i ahâli-i
mahalle-i Hisâr ber vech-i maktu f!
* Dekâkin-i der yed-i kasaba-i ahâli-i
sene-i kâmile 30
merkûm 30 aded ber vech-i maktu fi
Dekâkin der yed-i Boyaa 5 bâb ber sene-i kâmile 900
vech-i maktu sene-i kâmile 150
Merkumlar bilâ sened fuzûlen binâ ve zabt
Dekâkin-i Haa Mehmed 3 bâb ber etmeleriyle yedlerinde olan senedleri görûlûb
vech-i maktu İT sene-i kâmile 90 tecdide muhtâcdır

96 - j • ••
104 Dr. Mehmet AKİF ERPOĞRU
Dûkkân-ı timuraı der yed-i Seyy^
Reis Haa HaUl ber vech-i maktu (I
sene-i kâmile
Dûkkân-ı bakıra der tasarruf-ı Haa
Ali Beg sâkin-i kasaba-i Sögfld ber
vech-i maktu (I sene-i kâmile
DOkkân-ı bakkal der tasarruf-ı naldb
Seyyid Haa Musufo ber vech-i
maktu f! sene-i kâmile
Han-ı Acem der yed-i Hanım Hatun
1 bâb 2 dekâkin ber vech-i maktu fî
sene-i kâmile
Dekâkin-i debbâghâne 20 bâb ber
vech-i maktu beher 60 bâb f! sene-i
kâmile (v.l3a)
Bâd-ı hevâ ve cOrm-i cinâyet ve
beyttti-mâl ve mâl-ı gâib ve yâve ve
kaçğûn ve abd-ı abık ve kenizek ve
müddeti tamam olub bey olunan kul
ve câriye bahâları ki sahibi zahir
oimıya ve resm-i arûsâne-i neCs-i şehr
ve resm-i ganem-i nefe-i şehr ber
mûceb-i E)efter-i Atîk
Bâc-ı bâzâr-ı esb ve kâv ve merkeb
ve gayrihi ber vech-i tahmin
Nısf-ı bâd-ı hevâ ve cûrm ü cinâyet
ve resm-i arûsâne ve nıfe-ı adet-i
agnâm coz tiinârhâ-i serbest-i kazâ-i
Bilecik ve beytûl-mâl ve mâl-ı gâib
ve yâve ve kaçğûn ve mâl-ı mefkûd ve
mfljde-i abd-ı abık ve kenizek ve
müddeti tamam olub bey olunan kul
ve câriye bahâlen ki sahibi zahir
olmaduğu halde ber mûccb-i Defter-i
Atîk ber vech-i tahmin
97 99 -
98 - 100 - yjjy.
Nısf-ı bâd-ı hevâ ve resm-i arûsâne ve
adet-i agMuıın nıs& ve beytûl-mâl-ı
30 amme ve mâl-ı gâib ve mâl-ı mefkûd
der kazâ-i Lefke Defter-i Atik'de mâ
takaddemden vakf-ı şerife hasıl kayd
oiunub vakf içün zabt
30 olunugelmişiken hîn-i uhrîrde vilâyet
muharriri sehven Defter-i Cedid-i
HâkânTye kayd etmemekle hâne ez
30 defter deyü Anadolu defterdân
Sinan Efendi doku^flzseksendokuz
tarihinde Dergâh-ı MıuMya ilâm
eyledikde Defterhâne-i Âmire'ye
420 tevki! kalemiyle kayd olunmağın ber
mûceb-i hatt-ı tevkiî ve bâ fermân-ı âli
müceddeden vech-i meşrüh üzere
kayd ve tahrir olundu ber vech-i
1.200 tahmîn 1.000
Yekûn 29,975
Mukaddemâ ve hâlâ Anadolu Vâlisi vezir-i
mükerrem Çerkeş Mehemmed Paşa'ya ve ber
vech-i arpalık Sultanönü sancâğı mutasamfi
Abdülkâdir Paşa'ya ve SOgûd kadısı müvellâ^
es-Seyyid Mehmed Efendi'ye ve bu kullanna
hitâben yârid olan müteaddid evâmir-i şerîfeler
1,000 mûcebince bil-mûşafehe huzûrtannda rey ve it­
tifakları üzere vech-i meşrûhen'* müceddeden
kayd ve tahrîr olunmuşdur tahriren fl gurre-i
1,000 Rebiûl-âhire sene semane aşere ve mie ve elf
El-HaWr El-Fakir Haa Hüseyin Hıfzî el-
muharrir (ve mühür) (v.l3 b)
Sögût^'de medfûn merhûm ve mağfûrûn le»
Ertugrul Gid aleyhirrahme ve'l-megâzi-nin c^.
kâfi kaıyelerinden olub müceddeden tahrîri
fennân olunan kurânın defteridir ki zikr olu­
nur
NÂHtYE-î GÜNYÜZÜ^"" der livâ-i Sul-
tanönü^^^
1- KARYE-I DEKİNÖZÜ^*® an evkâf-
1 Hazret-i Ertuğrul Gârf gayn ez arâzi-i tay-
2,000 cıyân^"' ve piyâde tâbi-i m
10.1 - J'j^ 103 - J v ^ ^ : - ^
102-
 E R T U Ğ R U L GAZİ'NİN BİLECİKTEKİ VAKIFLARI 105

Ramazan veled-i Piri yeniçeri, Mustafa ve­ Bâd-ı hevâ ve resm-i arüsjne 60
led-i Kuruca an müsellem, Mustafa veled-i İb­
/Asiyâb 1 bâb resm 150
rahim K an karye-i İsa Şeyh, Halil veled-i
Mehmed K der karye-i Sanlar, Süleyman ve­ der yedd-i Osman ve Ömer Beg ve Hüseyin
led-i Eyyub imam-ı karye-i m. Muharrem ve- ve Mustafa sahh
104
Yekûn 3,689 (?)
led-i Muharrem an karye-i Ağan , Süleyman
veled-i Muharrem taya, Muhib veled-i Musta- Karye-i mezbûrenin hudûd ve sınûndur ki
b taya, Bum^^ veled-i Muhib taya, Cafer zikr olunur kıble tarafı Devekayası ve Yörük-
106
veled-i Osman kethüda-i tayayân, İbrahim
suvadı Kabaağıl sırtı ve andan Kavakpına-
led-i Halil an müsellem, Mehmed veled-i Zül- n ve andan U ğ u n s u v a d ı ' n a andan
fikar sipahizâde, Ömer veled-i Osman sipahi-i Doğanakayası'na ve andan Melikpınarı'na
tekâûd bâ berât, İbrahim veled-i Zûlfikar an ve andan KavaklıynI vc andan Bozkarkın ve
karye-i Beg, Osman veled-i Osman sipahizâde, andan Uluderebaşı'ndan Tavşanakolu'na^^
Ali veled-i Hasan tayozâde, Ali veled-i Hüse­ ve andan Ortasekibaşı'na ve andan Güclüoğ-
yin sipahi-i tekâûd bâ berât, Mehmed veled-i lu ve andan Gıraymi mezan'na tarik ile
Ebubekir ağa-yı tayayân Bozemrud bâzânna giden vol ve Genceekin
Hâstı ' 114
Resm-i çift ve bennâk ve mücerred 738
pman'na ve andan Çt^kekpınan'na ve an­
Hmu 20 mûdd bymet 1 ^ dan Mahmud sipahi tarlası kenarından ve an­
dan D e g i r m e n ç a v ı n kıblesi t a r a f ı n d a n
Şair 12 müdd laymet 520
Adadepesi"^'ne ve Kınltaran"*^ kıblesi sırt
sıra J17
Mahlût 12 müdd laymet 4S0 şarki Ahıldeler arasından Karakaya'ya
tarafı Burçaközü'nden Pelidpınanvarınca ve
1 ya
Öy-i bağ ve bagçe 130
andan GOgemlicfoaşı ve andan tarik ile Çö-
Ö^-i botun 120 lekbaşı'ndan"' Kızıltuzla^^ ve Receb yatağı
20
ve andan Yenicekbayın'na^^^ ve andan Bögür-
Öy-i küvvâre
roe-ardı^^ ve andan Devekayası'na müntehi o-
Öşr-i penbc 40
lur ber mûceb-i huccet-i kadı (v.l4a)
Adet-i ağnâm 91 2- KARYE-İ AVLAĞUÖZÜ^^ an evkâf-ı
Hazret-i Ertuğnıl Gâzî-aleyhirrahme ve'l-ba-
Resm-i zemîn 50
ri -gayn ez arâzi-i imamet sahh tâbi-i Mihalıc-
De^ı- bâni 50 çik^^

Tapu-yı remîn 60 Hüseyin veled-i Osman Halife sipâhi, Kara

104- . J J-f-'^ 111 . J ^ j S ' 118 - ^ * 4;

105- 112- 119- vUİJ-^

106- ^'y 113 . As^-Sf 120- »ij^ ^

107- 121 -
114- i i ^ - ^

108 - 122- o-^j* y-

115 - 'S-s'-''
123 - o.
•09- J'^s^ jj-i •16- ^ /

110 - û 124- i>

117 -
 106 Dr. Mchmcl A K İ F ERDOĞRU

Hasan veied-i Abdullah K der karye-i Papa olmak üzere uhrîr olunmuşdur sahh
Mehmed veled-i Osman m der İnönü, Hü-
dad'", Mehmed veled-i Hüseyin K der kaiyc i
sqrin veled-i Kiara Hasan K der İnönü, Meh­
Papalar. Mustafa veled-i Mehmed K der kar
med birader-i K der İnönü, Mustafa veled-i
ye-i Üçbaşlu'^ Süleyman veled-i Mahmud K
Ahmed an Bözüyük, Mehmed veled-i Abdul­
dcr karve-i Eyilikveran'^, Mehmed veled i
" 128 lah m der İnönü, Mehmed veled-i Osman m
Mahmud der Begbazan 140
Kaiye-i mezkûre arâ/isinde imâm olanlara der kaıye-i Selbirek Yusuf veled-i Hüsam
bir çiftlik yer vardır K der karye-i Kurşunlu, Sinan birader-i K der
H.İS1İ
k;ır\'c-i kurşunlu Salih.
Rı-sm-j çift ve bennak 500 Hâsıl
vc ınüccrred Rcsm-i çift vc bcnnâk vc n ı ü c c n ı d %2(>
llınt.1 ' 12 nıüd kıymet 720 litnta bcrvcch i inlimin soo
Şair 8 müdd kıymet 320 Şair ber vech-i lahmm 500
Mnlılût 4 müdd kıymet 160 Mahlût ber vcch-i tahmîn 300
Öşr-ı İvslan 25 Ö§r-i bcsian 10
O5/ -İ kijv\;lrc 30 Öşr-i çayır 25
Öşr-ı Çüvıı 30 Adei-i a|nâm SO
Adcı 1 111 .111 300 Rcsm-i zemin 30
Rcsılı-i /vnıın 30 Dcşt-t bânî 30
Dcşl i bânı 35 Tapu-yı zcmîn 30
Tapu-yı zcniîn 120 aid-ı hcvâ vc rcsm-i arûsânc \^\
Biîd-ı lıcvfl vc resra-i 3(H) Yekun .Vıod ('.'•)
arilsane vc cürm-i cinâyct
Rı-sm-i ollak Jlıı Karve-i mezbûrenin hudûd (ve) sınûrıdır Icı
141
Yekûn 3.0<m(.')
zikr olunur Sabuncuoiuğu'ndan girdim an­
Kaiye-i mezkürenin hudûd ve smdrıdır ki
dan Kuzulukbaşı'na'^^ andan Akçataşbaşı'na
zikr olunur Eskikışla'^ ve Küblüderebaşı'^
andan Ulucakbaşı'na andan Üyükdepesi'ne an­
Sartkaya boğazı'na andan Ayvaa yolundan
dan Komrilibeli'nden gelen yoldan Manurlıkı-
Cirrirbaşı'nda^'^ Küçük Eçe'^^ giden yoldan
ram'na andan Kızılkurtiu başı'na andan Çay-
Sanyatak'da nehr-i Kühye^'^^ suyuna Kumrai
köy andan Taşlucabaşı andan Tekyedepesi Kü­
cânibine Töm-yılgun'** ve Bağırsakağzı Tilkü-
çük Kızıldepe'ye andan Kapuzindanı andan
lerderesiagzı'ndan ve Bundakkaya'ya ve Taşlu-
Küçükgölçük Akçapınar'a andan Sabuncuolu-
cabumu'ndan ve Kara Halil nâm karyeden ge­
ğu'na müntehi olur ber mûceb-i huccet-i kâdı
len yoldan Kuyu cânibinden ve Çaialkol'^ ö-
(v.l4bl
nûnden Taşlıburun'dan ve Kürekolbaşı'dan"'
4- KARYE-J SAMAKOV'*-* nâm-ı diğer
ve Kızıldere'den gelen yoldan ve Hemeden-
138 DİLKÜCEK an evkâf-ı Hazret-i Ertuğrul
maslug ve andan yine Eskikışla'ya müntehi Gâri-aleyhirrahmetü'l-bâri-gayn ez arâzi-i
olur ber mûceb-i huccet-i kâdı sahh müstâhfızân hâlîani'r-reâyâ karye-i mezbûre Ba-
3- K A R Y E - İ G Ü N Y A R I K " ' an evkâf- zarcık kazâsına tâbi olub vârid olan fermân-ı
1 Hazret-i Ertugrul Gâzîa leyhirrahmetü'l-bâri- âli mûcebince kazâsına tâbi olmak üzere tahrîr
p y n ez arâzi-i timârhâ-i mensûhât ve otlakhâ-i olunmuşdur
timârhâ-imezkûrîntâbi-iBilecikkaıye-imezbûre Hâsıl ani'l-galle ve resm-i tapu-yı
Defter-i Köhne'de b ö n ü nâhiyesine tâbi olub zemîn ve rüsûmât-ı şâire ve asiyâb 13
sâdır olan fermân mûcebince Bilecik kazâsma. bâb fî 130 fisene-i kâmile 360 (?)
Yekûn bervech-i tahmîn 3.OOO
125 - i'.:-.-: ^29- ^ 133 • • 37 - ^ »i 3 ; 141 - i- », »I

126 - r ' •3C- > - -.J 134 - ~ f^. •38 - - 142- • J ^ j J ^

127 - j i ^ . . 135- J ' - ^ 139- Ji^.'v: 143 -

128- oîj'j^N 132 - 136- „ y 140 -

 ERTUĞRUL GAZİ'NİN BİLECİKTEKİ VAKIFLARI
Karye-i mezbûrenin hudûd (ve) sınûndır ki
zikr olunur Ahmed pınan'ndan Küplüyolu'n
den Akçapmar'a andan Günyank hudûduna
muiiasıl olub andan Almalukolu'ndan ve Pir-
144
cc-pınan'ndan Fınduhluk -pınan'na andan
145
Kartlaca -mezan'na andan Bozcadepe'ye an­
dan Yediler'e ve Döndü-çayın'na ve andan Ka-
r a a ğ a ç l a r ' d a n Bazarcığ'a giden tarîk ile
Tekkealtı'ndan Tankiyye'den yukaru sırı sı­
ra Hisârakaltı'na andan Karasu'ya ve yine Ak-
çapınan'na müntehi olur ber mûceb-i hucceı-i
kadısahh
EI-Fakir El-Hac Hüseyin Hıfzî el-Muharrir
(mühür)
EK 1. Sebeb-i tahrîr-i kitâb budur ki
Husûs-ı aıi'l-beyânm mahallinde isıima ve
tahrîri içün bu fakire ve haliyâ Sultanönü san­
cağına ber vech-i arpalık mutasarnf olan el-
Hacc Abdülkadir Paşa'ya hitâben fermân-ı
cihân-mutâ vârid olub mazmûn-ı münifınde
Sögûd kazâsında medfûn merhum mağfûrün
leh Ertuğrul Gâzî-tâbe serahu-Hazrelleri ev-
kâfından olub sancâğ-ı mezbûra tâbi Bilecik
nâm kasabaya varub nefs-i şehr-i Bilecik ve dâi-
re-i şehrde olan arâzi ve bağât ve bağçe vesâir
vakf-ı mezbûra âid ve râci olan yerlerden
derûn-ı fermânda mastûr olan Seyyid Abdullah
ile Şeyh Edebâlı zaviycdân Ahmed'in fuzûli
zabt u rabt eyledikleri arâzi ve bağât ve bağçe-
ler merhûm-ı mumâileyhin vakfı hudûdunda
olduğu bundan akdem sancâğ-ı mezbûra ber
vech-i muharrer mutasarnf olan Boz Rcceb
mübaşereıiyle tahdîd ve huccet-i şeriyye olun­
duğu ilâm olundukdan sonra mezbûrân kanaat
etmeyüb Defter emîni arzı mûcebince sâdır a-
lan fermân-ı şerife muğâyir bilâ sened vakf-ı
mezbûrûn hudûdunda olan yerleri zabt ve vakfa
külli gadr üzere olduklann mumâileyh Rcceb
107
Beg ilâm etmeğin mukaddcmâ ve hâlâ sadır o-
lan evâmir-i şerîfcicr mûcebince medînc-i
mezbûra varılub vakfı-ı mezbûr mütevellisi
Mchmed bin Ahmed talebiyle akd-i meclis i
^ r - i nebevi olunubmcdîne-i mezbûrahaliMnden
ve civâr ahâlisinden suâl olunub vakf ı
mezbûrûn sınûn ve hudûdı müceddeden tahdtd
oluna deyü buynılmagın imtisâlen Ii1-emri1-â-
li bu fakir-i paşa-yı mumâileyh ve Kâtib HıfzI
Hüseyin ve mütevelli-i mcTBOr kullan ile medi-
ne-i mezbûra varub dâire-i şehrde mahall-i ni­
zam üzerine nûzûl ve medine-i mezbûre ahâlisin­
den zeyl-i huccetde mastûrûl-esâmi olan müs-
limîn ile akd-i meclts-i şer-i nebevi edûb zavi-
yedâr-ı mezbûr Ahmed'i ihzâr sâdır olan
fermân-ı şerifleri yüzüne kıraat olunub badehu
hâzırûn-ı bi'l-meclîs olan müslimîn ile vakf-ı
mezbûr hudûdundan ibtidâen medine-i mezbûn
garb cânibinden Lefke'ye giden tarik-i âmm ile
Hamsu nâm nehrin karşusunda Kaldırayak
toprağında vâki Değirmcnaltı'nda câri sudan
hudûd diküb badehu mezbûr su sıra gelüb Kemer
nâm mahalle andan İstanbul'a giden tarika çı-
kub andan şark urafına avdet edüb Diklitaş
nâm mahalle andan yine urik-i âmm ile yürü-
yüb Eski-kaldınm nâm mahalle andan şehr-i
mezbûra giden su maslağına andan dahi Ok-a-
tacak nâm nuhalle ve andan dahi Meyderesi
içinden Oluklupınar'a andan kıble canibi Aşa-
ğıküplü nâm karyeye giden tarik-i âmm üzere
Kadıyokuşu'na andan karyc-i mezbûr ahâlisi ile
bade'n-niza âlâim vaz etdikleri Devkendiyerli-
kayabaşı'na andan şimâl tarafına teveccüh e-
düb merhûm mağfûrün leh Çelebi Sultan Meh-
med Han vakfı sınûrundan sırt sıra gidüb Gö-
ceçekdepe nâm mahalle geldikde bir mikdâr
kıble canibine rücû edüb sağ cânibde olan mişe
ağaandan bağlar arasından girüb Göceçekyerli
taş'a andan Sırt sıra giden yolda vâki Yerlika-
yalar'a andan yine şark cânibine inhirâf olu­
nub Çitleyik-ağaçlan dibinden Hamza Beg de­
ğirmeni harkına hark-ı mezbûr üzere dâir olan
108 Dr. Mehmet AKİF ERDOĞRU
dört göz değirmen hudûd-ı mezbûr içinde vakfm
olub degirmen-i mezbûr hartandan aşağı tarafı
Karasu'ya müntehi olub andan Karasu sıra se­
kiz değirmen çarkından çıkan su sıra Kebir-
kOprü'ye andan su sıra gidûb Karaçaybogazı'n-
da şehir tarafında olan Sivrikaya'ya andan
mezbûr kayanın ensesinden giden ince yoldan
Hıarlıkbağlan'mn ensesinde olan üyüklere an­
dan mezkûr Kaldtrayak toprağında dair mesfûr
değirmene müntehi olub buhudûdilemahdûd
olan ârad ve bağât ve bağçeler ve medine-i
mezbûre merhûm-ı mumaileyhin vakfidır eben
an ceddin böyle bilüriz ve bu hudûd içinde
Mezbûr es Seyyid Abdullah'ın alâka ve medhali
yokdur merhûm-ı mumaileyhin vakfıdır deyü
zeyl-i vesikada olanlar ve civâr kurâlardan d^hi
sikât-ı müslimîn dahi ala tariki'ş-şehâde haber
vermeğin hudûd-ı mezbûr ile mahdûd olan
ârazi ve bağat ve bağçeler ve değirmenler
müşârünileyhin vakfı olmak üzere hükm
olunub mâ vakaa bi't-taleb ketb olundu fî
yevmi's-sâ bi min Rebiû'l-evvel li-sene semâne
aşer ve mie ve elf
Şuhûdûl-hâl
Ali Efendi ibn-i Hasan el-imâm bi-kasaba-i
Bilecik, Es-Seyyid Mustafe Çelebi ibn-i B -
Seyyid Abdûlbaki nakîbül-ieşrâf, Mehmed bin
Derviş sâkin-i Bilecik, Mustafa Beşe ibn-i Ab­
dullah sâkin-ı kasaba-i mezbûre, Murat Beşe ib­
n-i Abdullah sâkin-i Bilecik, Osman bin Ab­
dullah Mehmed bin Mustafa, Ahmed bin Ali,
El-Hacc Mehmed ibn-i Fethullah sâkin-i Bil&
cik. Diğer EI-Hacc Mehmed sâkin-i Bilecik,
Halil bin Hasan sâkin-i kasaba-i mezbûre, B -
Seyyid Mehmed ibn-i Mustafa sâkin-i kasaba-i
mezbûre, B-Seyyid Şerif Çelebi ibn-i Mehmed,
Mehmed bin Hasan ve gayrihim mine'l-huzzâr
Yamelû bima-Hhi inde ademi münafihi ne-
makahül-fakîr ileyhi İzze şanutau Abdullah ei-
kâdî bi-askeri Rumeli afa anhu el-mütevekki-
!en al-Allah Abdullah (mühür)
taallaka nazara el-fakiniilahu sübhanehu
e Teâlâ Mahmud el-kâdî bi-askeri Anadolu
afere lehu (mühür)
El-emru kema zukire fihi nemakahü'l-fakîr
i l ^ h i sübhanehu ve Teâlâ Mehmed en-nâib
bi-kazâi Bilecik afa anhu (mühür)
El-emru kema zukire fîhi nemakahül-fakir
ileyhi izze şanuhu es-Seyyid Mehmed el-kâdf
bi-kazâi Sögüd el-memur bi-istimai haze'l-umûr
gafere lehu (mühür)
Cera ma fihi bi-marifeti nâibi'l-fakîr ala
nehci's-savab bila-reybin ve'l-irtiyab nemaka-
hü'l-fokir ileyhi sübhanehu izze şanuhu İbra­
him Hıfn el-kâdî bi-medinei Orta Lefke gafere
lehu (mühür)
Sahha indi ma-ihttva haze'l-kitab cnnchu
carin ala nehci's-savab ve cnel el-fakri ileyhi iz­
ze şanuhu Süleyman cl-müvellâ hilafetehu b i -
medinei Bilecik gafere lehu hatem-i Süleyman
Saray-ı Devlet
EK 2: Devletlü Saadetlü Sultanım Hazret­
leri sağ olsun Nezâretimizde olub Sögüd'de
medfûn merhûm Ertugrul Gâzi evkâfının nefs-i
Bilecik ve dâire-i şehrde olan arâzi ve bağât ve
bağçe vesâir yerleri mürûr-ı eyyâm ile muhtell
ve müşevveş olub tahrir olunmak iktizâ eyle-
dikde bâ fermân-t âli tahrîr olunub vakf-ı
mezbûrun hudûdunda olan yerler zabt ve huc-
cet-i şeriyye olunub huccet-i şeriyye fâziletlü
Rumeli ve Anadolu kâdîaskeri efendiler dahi
imza etmeleriyle mûcibince huccet-i şeriyye
Defterhâne-i Âmire'de düstûrü'l-amel olmak
üzere hıfz olunub iktizâ eyledikde mahallinde
derkenâr ve sûret verilmek bâbmda fermân-ı
âlileri recâsıyla arz olundu bâki emr ü fermân
saadetlü Sultanımındır
El-Hakir-El-Fakir Abdullah Ağa-yı Darüs-
saade Hâlâ
EK 3: İkâme-i bâzâr der kazâ-i Bilecik
yevm-i ısneyn
Hüdâvendigâr sancâgmda vâki Bilecik kazâ-
sında bcr mutâd haftada bir gün kurulan bâzâr
kadîmden berü ısneyn gününe münhasır iken
 E R T U Ğ R U L GAZİ'NİN BİLECİK'TEKİ VAKIFLARI
bazı kimesneler yevm-i ahad bâzâr kurulmasını
murâd eylediklerinde bu keyfiyet kazâ reâyâsı-
nın ayin-i batılalannın icrâsma mâni olacağı
bahisle bâzâr-ı merkûmun kemâ fH-kadîm
yevm-i ısneynde ikâmesiçün emr-i şerîf ısdân
niyâzında olduklarım İstanbul Ermeni Patriki-
hutimet avakıbuhu bi'l-hayr-Bâb-ı âlişâna ar-
zıhâl takdîmiyle istidâ etmekden nâ§i kuyûd-ı
lâamesi ve emsâli keyfiyeti bade'l-ihrâc Bile­
cik nâhiyesine tâbi evkâf-ı Ertuğrul Gârf-aley-
hirrahme ven-meğâzi-vakf-ı merkûm evkâf-
1 selâtinden olmağla mefrûzû'l-kalem ve maktu-
ûl-kadem serbestiyyet üzere kayd ve tahrîr o-
lunmuş deyû yazıldığı mahallin tahtında ma-
hallât-ı Müselman ve mahallât-ı Ermeniyân
neferât aded ve bağçehâ aded ile nefe-i Bilecik
ve hâsıl tahtında hınia ve şair ve bâç-ı bâzâr-ı
penbe ve gayn yükünden aşağı olandan mik-
dânna göre bâç-ı bâzâr alınur ber mûceb-i Def­
ter-! Atîk yekûn maa gayrihi yirmidokuzbindo-
kuzyüzyetmişbeş akça yazu ile Defter-i Mufas-
sal'da muharrir kalemiyle tahrir olunmuş bu
ukdirce ber mukiezâ-yı Defter-i Hâkânî sâli-
fü'z-zikr nefe-i Bilecik el-mezbûrenin hâsılâtı ve
hâsılâtıyla mahsûb bâç-ı bâzâr-ı penbe ve gayn
yükünden a§ağı olandan mikdânna göre bâç
alınur ber muceb-i Defıer-i Atîk el-mezbûrenin
müteveccihâtı Ertuğrul Gâzî-aleyhirrahme ve'-
1-megâzi- vakfı tarafından serbestiyyet üzere
zabt olunmak iktizâ edüb ancak bâzâr-ı
merkûmun Defterhâne-i Âmire'de kangı gün
kurulacağının ismi tasrih olunmadığından bu
sûretdebatrik-imersûmun isiidâsı veçhile sâlifû'-
z-zikr kazâ-i mezbûr pâzânnm kemâ fi'l-kadîm
ısneyn günü olarak ismi tasrîhiyie yevm-i
mezbûrda ikâmesiçün emsâli misüllü tanzimi
husûsuna müsaade-i seniyye erzân olunduğu
hâlde hâkpâ-yı hümâyûn-ı mülûkâneye lede'l-arz
hatt-ı şerif-i şevket-redîf-i mülûkâne-i levha-zîb
südûnyla Defterhâne-i Âmire'de olan kaydı ma­
halli tashih olunmak içün Dîvân-ı Hümâyûn'dan
tashih emri şerifi ilâsı hususu ifıihârü'lekâbir
ve'l-ekârim câmiü'l-mefâhir ve'l-mckârim el-
muhiassu bi-mezidi inayeti meliki'd-dâim tuğ-
109
râkeşlik inzımâmıyla hâlâ Defter Emini el-Hac-
c İbrahim Edhem-zîde uluvvuhu-arzı mealin­
den nümayân olmağla bu sûretde arzı mûcebince
Unzîmi husûsunu hâlâ Baş Defterdâr iftihârü'I-
ûmerâ ve'l-ekâbir Mîr Ali Necîb-dâme uluwu-
hu-takrirve takriri hâkpâ-yı hümâyûn-ı şâhâne'ye
lede'l-arz inhâ olunduğu üzere sâbıklan veçhi­
le ismi tasrihiyle Divân-ı I-iümâyûn kaleminden
iktizâ eden emri ısdânyla icrâsma ibiidâr olun­
masını hatt-i ihsân-nakt-ı cenâb-ı mülÛkâne-i
levha-tıraz südûr olmağla mûcibince icrâ ve
unzîm olunmak bâbmda fermân-ı âlişân sâdır
olmağın mûcibince hatt-ı hümâyûn-ı şevket-
makrûn ile sâdır olan fermân-ı celilü'l-kadr ve
defterdâr-ı mumâileyhin takriri mûciblerince
defterlerin geıürdüb ber minvâl kazâ-i mezbûre-
de kemâ fi'l-kadim ısneyn günü olarak ism
tasrihiyle yevm-i mezbûrda emsâli misüllü pâzâr
ikâme olunmasıçün Defterhâne-i Âmire'de o-
lan kaydı mahallini kaleminle tashîh ve sebt-i
defter eyleyüb İcmâl-i Hakâni'sin veresin deyû
bu hakire hitâben sâdır olan fermân-ı âli mûce­
bince tashîh ve sebt-i defter olundu R 27 Rebi-
ü'l-evvel sene 251
El-Fakîr El-Hacc İbrahim Edhem Tevkü
Emin-i Defter-i Hâkânî Hâlâ
İkâme-i bâzâr der kazâ-i Bilecik yevm-i ıs-
nevn
Vassâlede tafsil olunduğu üzere bâzâr-ı •
mezbûr kemâ fi'l-kadim ısneyn günü olarak is­
mi tasrihiyle ikâme olunmasıçün bâ hatt-ı
hümâyûn sâdır olan fermân-ı âli mûcebince
tashîh ve sebt-i defter olundurı27 Rebiü'l-evvel
sene 251
El-Fakîr El-Hacc İbrahim Edhem Tevkiî ve
Emîn-i Defterhâne-i Âmire Hâlâ
BELGE I I
1- KARYE-İ GÜNYARIK tâbi-i İnönü
Çift 4, nim 4, bcnnâk 16, müccrrcd 22,
imâm 1, zaviyedâr 2
110 Dr. Mehmel AKİF ERDOĞRU

Hâsıl HAN GÂZÎ

Rem-i çift. bcnnâk. mücnted S26 Hâsıl

Hınu I2ınüdd kıymcc 720 Bâc-ı p^z^^^ penbe ve gayn yükdcn aşağı o- 800
landan mikd&ına göre bâc alma
Şair 8 müdd kıymet 320
Resm-i keyl-i nefs-i Bilecik 800
Mahlûl 4 müdd kıymet 160
Öşr-i ba| ve bağçe der desi-ı Muta Fafcih ve 385
Öy-i bağçe İS
kastâb Bahşayi) ve nukrazan ber mûcetv i
Öy-i bcMan 10 Defter-i Attk

Öy-i kfivvâre 12 Öşr-i ba| ve ba|çe der dâire-i şehr-i mezbOr 120

ÖşTH çayır 25 Öşr-i hfflta 8 müdd kıymet 480

Adet-i agnâm 6S Şair 8 müdd kıymet 320

Çayır-ı Kaıayusu(oğlu der yed -i Mehmed Mahlüt 3 müdd 10 K kıymet 140

çavuş IS dönüm resm 20

Öşr-i küvvâre 20
Resm-i zemîn 34
Öşr-i bostan 20
Deşt- bini 24

Tapu-yı zemin
BU-ı hevâ ve rcsm-i arOsıine
Yekûn
Defter-i İcmâl'de şerh olunduğu üzere Er-
tugnıl vakfına tashîh olunmuşdur tahriren 0 24
Cemazie'l-âhîr sene 1118
Harrere El-Fakir Ebubckir Et-Tevkiî
26
Öşr der Kara-su ki şehre tâbidir gen­ 320
den yerlerden ve bağlardan zemin-i
30 Naibyeri demekle marüfdur
ZOOO
Resm-i kapân ki bâzâra gelen baldan 1,000
ve yağdan ve incirden ve üzümden
vesâir bunun emsâli mekûlâtdan ve
Akçabagı'ndan H'l-cümle kapâna mü­
teallik esbâbdan yüz akçada iki akça
resm-i kapân hisâbı üzere ve bundan
aşaga bu üslûb üzere mikdânna göre
alına

2-NEFS-İ BİLECİK Bâd-ı hevâ ve cürm-i cinâyet ve 1,000

beytai-mâl ve mâl-ı gâib ve yâve ve
MAHALLE-İ EMÎR
kaçgûn ve abd-ı abık ve kenizek ve
MAHALLE-İ DERE müddeti tamam olub bey olunan kul
ve câriye bahâlan ki sahibi zahir
MAHALLE-İ BÂZÂR
olmaya ve resm-i arûsâne-i nels-i şehr
MAHALLE-İ CÂMİ-İ ŞERÎF-1 CEDÎD ve resm-i ganem-i neb-i şehr
nâm-ı diğer KÂDÎ MAHALLESİ
İhzâriye-i kazâ-i Bilecik ve nâhiye-i 500
MAHALLE-İ HÂCI ŞUCÂ
Lefke
MAHALLE-İ HİSÂR İcâre-i dekâkin-i zemîn-i bâzâr
MAHALLE-İ BÖRKÇİLER Dckâkin-i Celal veled-i Pir Ahmed 10
MAHALLE-İ CÂMİ-İ ŞERÎF-İ ORHAN Dekâkin-i Rıdvan 13
CEMAAT-İ HAFIZÂN-I CÂMİ-İ OR- Dekâkin-i Hüseyin 23
 ERTUGRUL GAZİ'NİN BİLECİK'TEKİ VAKIFLARI III

Dekâkin-i Mustafa velcd-i Abdullah 14 içün zabt olunagelmi^ken hîn-i tahrîrde vilâyet
Dckâkin-i Haa Piri 25 muharriri sehven Defter-i Cedîd-i Hâkânî'ye
kayd etmemekle hâriç ez defterdir deyü zikr o-
Dekâkin-i Mustafa veleU-i Mehmed 20
lunan çiftliklerin mahsûlüne ve mezkûrân kâdı-
Dekâkin-i İbrahim veled-i Fakih 24 lıklarda olan nısf-ı bâd-ı hevâ (ve) adet-i ağnâm
Dekâkin-i Hüseyin kassâb 40 ve resm-i arûsâne ve gayn mahsûlâta mevkûfât
eminleri ve sancâkbegi subaşılan ve erbâb-ı
Dckâkin-i Seyyid Hüseyin 10
timâr ve evkâf zâbitleri dahi ederler Defter-i
Dekâkin-i Hüseyin 23 Atık mûcebtnce zabt olunması bâbında emr-i
Dekâkin-i Sabunhâne der nefs i şehr 600 şerif recâsına ilâm eyledüği sene 989 Şaban'ı-
2 bâb mn onbirinci günü arz olundukda sehven E>ef-
ter-i Cedîd-i Hâkânî'ye kayd olunmaduğı mu­
Rcsm-i kassâbhâne 500
karrer ise nişâna beg hazretleri dest-i hattıyla
Dekâkin 13 deftere kayd ede deyü fermân olınmagın vech-i
Resm-i otlak kadîmden alunugeldüği 120 meşrûh üzere tahrir olundu tahriren fi 24 Zilka­
üzere de sene 989
Yekûn S^OOf/f
Mezkûr Günyüzü nahiyesinde I>ekinözü ve 3- KARYE-İ DEKİNÖZÜ tâbi-i Günyüzü
Avlağu nâm karyelere ve nâhiye-i İnönü'nde hass-ı hazret-i şehzâde-i civan-baht-tâle bekahu
Günyüzü nâm karyeye bile mutasarrıflardır
çift 9, nîm 9, bennâk 14, mücerred 22, sipâ-
nısf-ı bâd-ı hevâ ve cürm-i cinâyet ve nısf-ı
hizâde 3
arûsâne ve nısf-ı adct-i ağnâm ve timârhâ-i ser-
best-i kazâ-i Bilecik ve bcytü'l-mâl ve mâl-i Hâsıl maa çiftlik-i Sasan hâsıl gailede bile
gâib ve yâve ve kaçgûn ve mâl-ı mefkûd ve müj- dâhildir
de-i abd-ı abık ve kcnizek ve müddeti tamam
olub bey olan kul ve câriye bahâlan ki sâhibi Resm-i çift. bennâk ve mücerred
olmaduğu coz timârhâ-i serbest ve adel-i ser-
Hınta 20 mûdd kıymet 1.200
best-i "kazâ-i me/bûrc maa karye-i Dilkücck
lâbi-i Ermeni ve karye-i Günyank tâbi-i İnönü Şair 13 müdd kıVmel 520

fî sene 500 kaıye-i mezbûr Defter-i Cedîd'e seh­ Mahlût 12 mûdd kıymet 480
ven kayd olunmamağın karye-i Yamak (?) A-
Öy-i bal ve bağçe 130
nadolu Defterdân Sinan Efendi Hazretleri
lezkîresiyle kayd olundu fî 4 Zilhicce 989 Ö^r-i bostan 120

Öjr-i kuvvâre 20
Harrere El-Fakir Feridun Eı-Tevkiî
Çiftlik-i hassa 2 90
Hüve
Ö^r-i pcnbe 40
Nefs-i Sögüt'dc vâki Eriu|rul evkâfma mü­
Asiyâb 2 Mb rcsm 60
tevelli olan Sefer kulları arz gönderüb evkâf-ı
meaf>ûrede Dilkücck nâm karyede olan on iki AUet-ı ağnâm '1
kıta çiftlik ve Bilecik vc Lcflcc kâdılıklarında
vâki olan nısf-ı bâd-ı hevâ ve rüsûm-ı arûsâne Reim-ı zemin S"

'.c adct-i ağnamın nısfı vc beyiü'l-mâl-i âmme

Dev- I^Sn' 5"
vc mâl-ı gâib ve mâl-ı melkûdu Dcfter-i Atik'de
Tapu .yi zemin '>0
mâ-ıakaddemden vakfa hâsıl kavd olunub vakf
112
Dr. Mehmet AKİF ERDOÖRU
Bİd-ı bev< ve resm-i arihâne 60
Yekûn 3.689(.')
BELGE m
Sögüd'de medfûn merttûm Ertuğrul Gâzi ev-
kâfıodan neb-i Bilecik ve dâire-i şelır vakfın
arazisinden olub ve Yediler Oyüğü demekle
marûf mevzi dalıi dâire-i şelıre dâlıil olduğu
huccet-i şeriyye olunub müdâhale olunmak
icâb eylemez iken Bilccik'de Timur Beg Zâvi-
yesi zâviyedân Seyyid Abdullah ile vâkıf-ı mü­
şarünileyh mütevellisi kullarının mezkûr
Yediler Uyügü nâm mevzide davaları tahrîrçün
fermân-ı âli sâdır olmuş iken zâviycdâr-ı
mezkûr yüzseksen senelik bir sahte hüccet
peydâ ve ber tarikiyle işbu binyüzonyedi senesi
Zilkadesi'nde Dcftcrhânc'ye hıfz etdirmekle
mahall-i nizam üzerine vanlub bundan akdem
sâdır olan fermân-ı âlişân mûcebince tahrîr ve
kaydın verilüb zikr olunan hüccet Defterhâne-
ye mutabık olmamağla mahallinden terkin ve
ref olunması bâbında Babü's-saâde Ağası'nın
arzı üzerine mûdbince Defterhâne'den terkin
ve terkin olunmasıçün sâdır olan fermân-ı âli
mûcebince defterden ilkâ olunmuşdur i ! 15 Zil­
kade sene 117
BELGE IV
Nâhiye-i İnönü der livâ-i Sultanönü
ICARYE-İ GÜNYARIK tâbi-i İnönü 2,000
Bu dahi zîrde şerh olunduğu üzere Ertugnıl
Gâzi vakfına tashih olunmuşdur fi't-tarihi'l-
mezbûr
Harrere El-Fakir Ebubckir Et-Tevkiî
Nâhiye-i Bilecik der livâ-i Sultanönü
NEFS-İ BİLECİK tâbi-i m 5,500
Babü's-saâde Ağası olan el-Hacc Abdullah
Ağa arzıhâl göndcrüb Sultanönü sancâgında
Bilecik nâhiyesinde beşbinbeşN'üz akça yazusu
olan nefs-i Bilecik ve İnönü nâhiyesinde ikibin
akça yazusu olan Günyarık ve Bilecik kazâsın-
da olub elsine-i nâsda Samakov tabir olunur
Dilkücek nâm karye ile Günyüzü kazâsında Av­
lağı nâm karye ve üçbinüçyüzsekseniki akça ya-
zu ile Dcfter-i İcmâl'de H ü d â v e n d i g â r
sancâgında Mihalicçık nâhiyesinde ve üçbinal-
tıyüzseksendokuz akça yazu ile Defter-i Mufas-
sal'da S u l t a n ö n ü s a n c a ğ ı n d a G ü n y ü z ü
nâhiyesinde olmak üzere tahrîr-i defter olunan
Dekinözü nâm kaıye taht-ı nezâretinde olan
evkâfdan Sögüd kasabasında medfûn merhûm
E r t u ğ r u l G â z i vakfından olmak ü z e r e
kadimden bu ana değin vakf tarafından zabt o-
lunub lâkin Defter-i İcmâl'de ve Mufassal'Oa
mahalleri hass-ı hümâyûn olmak üzere kalub
tevkii kalemiyle tashih oiunmamağla zikr olu­
nan kurâ ve nefs-i Bilecik mahalleri vakf-ı
mezbûra tashih olunmak bâbında inayet recâ
ve Başmuhâsebe Defterleri'ne nazar olundukda
kaydı bulunmamağla E)cfter-i İcmâl ve Mufas-
sal'ı getürdûb kadîmü'l-eyyâmdan berü taraf-ı
vakfdan zabt olunduğu muayyen olmak nefs-i
Bilecik ve Günyank ve elsine-i nâsda Samakov
tabir olunan Dilkücek nâm karye ile Avlâğu ve
Dekinözü nâm karyelerin mahalleri Ertuğrul
Gâzi vakfından olmak üzere kaleminle tashih
ve sebt-i defter eyleyesin deyû vârid olatı emr-i
âli mûcebince sebt-i defter olundu fî24 C(ema-
ziel-âhîr) sene 1118
Harrere El-Fakir Ebubckir Et-Tevkiî
BELGE V
Burusa'da Haremeyn-i Şerifeyn Müfettişi
vekiline hitâben hüküm ki
Bâbü's-saâdeti'ş-şerîfe Ağası nezâretinde o-
lan evkâfdan Buruşa ve Sögüd ve Bilccik'de
vâki merhûm ve mağfûrün leh Enugrul Gâzi
evkâfınm mütevellisi olan teberdârân-ı hassa'-
dan Kuşçu Mehmed arzıhâl sunub vakf-ı
mezbûrun kurâları ber mûceb-i Defter-i
Hâkânt taraf-ı vakfdan serbestiyyet şurûtu
mûcebince zabt u rabt olunagelmişken ashâb-ı
ağrazdan bazı kimesneler kurâ-i vakfı fuzûli
zabt sevdasıyla müdâhaleden hâlî olmamalarıy- -
la ber mûceb-i kuyûdât-i Defter-i Hâkânî kurâ-i
 E R T U Ğ R U L G A Z İ ' N İ N BİLECİK'TEKİ
vakf serbesiiyet şürûtu mûcebince iaraf-ı vakfdan
kemâfi's-sâbık zapt u rabı olunub aherin bivech
ve bilâ sened müdâhale ve muarazalan men ve
def etdirilmek içün yedine müekked emr-i âli
ihsân buyrulmak bâbında istadâ-yı inayet etmeğin
Hazine-i Âmire'de mahfûz Anadolu Mahâse-
besi Defterleri'ne nazar olundukda vakf-ı
mezbûrun tevliyeti bâ mukabele mezkûr
Kuşçu Mehmcd teberdâr-ı hassadan bâ-
haıı-ı hümâyûn-ı şcvkct-makrûn üzere mastûr
ve mukayyed idügi derkenar olunmagm Bilecik
nâhiyesinde evkâf-ı hazrei-i Erıugrul Gâzî
vakf-ı merkûm evkâf-ı selâtinden olmağla
mefrûzü'l-kalem ve maktuü'l-kadem min külli'-
1-vücûh serbesiiyet üzere kayd ve tahrir olun-
tnu^dur fî sene binyüzonsekiz deyü yazıldığı
mahallin tahtında nefs-i Bilecik vakf-ı müşârü-
nileyh ntahallât ve neferâı ve bağçehâ ve
baghâ ve hânehâ ve hudûd-ı mevziasıyla muhar­
rer ve hâsılı tahtında öşr-i hmıa ve şair ve
öşr-i küvvâre der kasaba-i mezkûre ve öşr-i bos­
tan ve yekûn maa gayrihi yirmidokuzbindokuz-
yüzyetmişbeş akça ve Günyüzü nâhiyesine tâbi
neferât ile karye-i Dekinözü an evkâf-ı müşâ-
rünileyh gayn ez arazi-i tayayân ve piyade ve
hâsılı tahtında resm-i çift ve bennâk ve mü-
cerred ve hınta ve öşr ve bağ ve bağçe v. ö^r-i
bostan yekûn maa gayrihi üçbinaltıyüzseksenao-
kuz ve Mihalıççık nâhiyesine tâbi neferât ile
karye-i Avlağuözü an evkâf-ı müşârünileyh
F.8
VAKIFLARI 113
gayn ez arâzi-i imâmet ve hâsılı tahtında resm-
i çift ve bennâk ve mücerred ve hınta ve öşr-i
bostan ve öşr-i küvvâre yekûn maa gayrihi üç-
bin ve Bilecik nâhiyesine tâbi neferât ile kar­
ye-i Gûnyank an evkâf-ı müşârünileyh gayn ez
arâzi-i limârhâ-i mensûhât ve otlakhâ-i
timârhâ-i mezkûrin hâsılı tahtında resm-i çift ve
bennâk ve mücerred ve hınta ve öşr-i bostan
ve öşr-i küvvâre yekûn maa gayrihi üçbin ve
bilâ reâyâ ve Bazarak kazâsına tâbi karye-i
Samakov nâm-ı diğer Dilkücek an e\'kâf-ı
müşârünileyh gayn ez arâzi-i müstahfızân
hâlîani'r-reâyâ ve hasıl ani'l-galie ve resm-i ta-
pu-yı zemin ve rüsûmât-ı şâire ve asiyâb onüç fî
sene-i kâmile üçyüzaltmış yekûn ber vech-i
tahmin üçbin akça yazular ile kurâ-i mezkûrun
başka başka hudûdlan tasrihıyle Defter-i Vakfa
muharrere-i mahfûzada mukayyedlerdir bu
takdirce ber muktezâ-yı Defter-i Hâkânî kurâ-i
merkûmenin serbestiye! üzereaşârverüsûmâtla-
n evkâf-ı müşârünileyh tarafından zabt olun­
mak iktizâ eder deyü Defter Emîni izzetlü Sü­
leyman Raşid Efendi arz etmekle arzı mûcibin-
ce hükm deyü fî 22 Ş(aban) sene 1201 tarihin­
de sâdır olan fermân-ı âli mûcibince emr-i şcrîf-i
âlişân yazılmak içün işbu tezkire verildi.
Müfettiş vekiline hitâbı tayy olunub işbu
fermân-ı âlişân tecdid olunmuşdur fi 11 Receb
sene 1203
 VAKIFLAR İDARESİNİN
GÜNÜMÜZE UUŞTIRDIĞI BİR AHŞAP YAPI
KEŞFİ OSMAN EFENDİ TEKKESİ

Restoratör Y. Mimar Esin OEMİREL

- stanbul'da evvelce mevcut olan d ö r t - ş ö y l e denilmektedir. "Mahmiye-i Kosıantiniy-

I y ü z c i v a r ı n d a k i tekkeden günümüze ye'de Kalenderhane Mahallesi nde vaki bir ta­
A g e l e b i l m i ş tipik bir ö r n e k de Keşfî O s ­ raftan Ferhat Paşa Vakfı"^ "ve bir taraftan
man Efendi Tekkesi'dir. A h ş a p olan bu tekke Helvacı Baba Vakfı": "ve bir taraftan Hüseyin
V e z n e c i l e r semtinde Kalenderhane Mahalle- Paşa milki ve bazen Hamamcı Mehmet Çelebi
si'nde, Hallac-ı Mansur S o k a ğ ı ' n d a ( B u sokak milki ve bazan tartk-i ânım ile mahdud milki
g ü n ü m ü z d e mevcut değildir.) 102 pafta, 664 a- miişterâm olan arsa üzerine malım ile bina ey-
da, 24 parseldedir. T e k k e n i n civan tamamen ledifiim, YEDİ BÂB HÜCÜRÂTI ve CÂMİ-i
istimlak e d i l m i ş ise de sadece tekke korun­ ŞERİFİ ve Medine-i Münevvere vakfından
maktadır. olan yüzkırkdört zira arsa-i ve biri mâi ve
MİLK ve tarik-î hassı muhtevîzâviyemi ve Cami-
M e z k û r tekkeye ait en eski kayıt Vakıflar
-i mezburun canibi şarkîsinde vaki ESÇAR-İ
G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü A r ş i v i ' n d e mahfuz 1101 H .
MÜSMİRE ve GAYR İ MÜSMİREYİ VE BİR
(1689 M . ) tarihli Keşfi Osman Efendi vakfiye-
SU KUYUSUNU müştcmil Arsa-i Memlûkemi...."
sidir.Wakfiye 1093 H . (16S2 M . ) yılı s e f c r ü l -
hayr ayının 15. g ü n ü d ü z e n l e n m i ş olup 1101 Vâkıf Keşfi Osman Efendi'nin g ü n ü m ü z d e ­
H . (1689 M . de) tescil edilerek yürürlüğe so­ ki tekkesinde vakfiye kayıtlarını teyid edici
kulmuştur. Aradan geçen takribi yedi sene herhangi bir kitabe mevcut değildir.'* Ancak
zarfında tekkenin inşa e d i l m i ş o l d u ğ u d ü ş ü n e - Keşfi Osman Efendi'nin kendisi ve hayır eser­
bilinir. Vakfiyede tekke ve yeri ile ilgili aynen leri ile ilgili olarak Niksar'da yaptırdığı câmi-

1 Vakıflar Genel Müdürlû|û Arşivi. 341 nolu defterin 521. sahifesinde kayıtlı Keşft Osman Efendi Vakfiyesi.

2 Bakınız. İ. F. Ayano|lu."Ferhat Paşa ve Gizli Kalan VakıOan" ."Vakıflar Dergisi" S. 7 Sahife 145.

3 Bakınız. M. Baha Tanman. "Uıanbul Süleymaniyede Helvai Tekkesi", "Sanal Tarihi Yıllıgı*S 8, Sahife 173.

4 1976 senesinde Toklu Dede haziresi tamiri esnasında, hazirevc atılmış bir durumda bulunarak alınan Kelime-i TevhıO
kitabesi muhafaza edilmek üzere o zamanlar alt kan mezariık ekibi şantiyesi olarak kullanılan tekkeye getirilmiştir.
116 Y.Mimar Esin DEMİREL

indeki kitabede bilgi bulabiliyoruz/" Niıckim
kendi bu cami avlusunda gömülmüştür. Nik­
sar'daki caminin kitabesinde Aziz Mahmud
Hüdai Hazretlerinin bendesi ve Celvetî tari­
kinden olduğu anlaşılmaktadır. Tekke ve Keşfî
Osman Efendi hakkmda en detaylı araştırma­
da da tekkenin şeyhleri ve yapısı hakkında
bilgi verilmez." 1307 H. (1890 .M) de İstanbul'­
da neşredilmiş olan Mccmua-i Tekâyâ'da zik­
redilen 22 Celvetî tekkesi arasında yer alan
tekke o tarihte bulunduğu hal olarak arsa
şeklinde gösterilir ki doğrudur.
Bu tekkenin Silsile-i Meşâyih-i Şöyle­
dir^.
1- Şeyh Osman Keşfi Efendi, vefatı 1127
H. (1715 M)
2- Şeyh Uzun Hafız Mehmet Efendi, ve­
fatı 1259 H (1843 M)
3- Mahdumu Şeyh Mehmet Efendi.
4- Şeyh A l i Harpulî
5- Esseyyid Mehmet Raif Efendi, vefatı
28 Receb 1307 H. (1889 M)
6- Mahdumu Kâmil Efendi.
7- Kerküklü Mehmet Müştak (Keşfi) E-
fendi. Mahlâsı KEMTER dir*^.
Tekkenin banisi. Vâkıfı ve ilk şeyhi olan
Keşfi Osman Efendi Erzurumlu'dur. Cclvctiy-
ye'ye müntesiptir. Niksar'daki caminin avlu­
sunda defnedilmiştir. Keşfi Osman Efendi'nin
yaptırmış olduğu ve vakfiyede tarif edilen bi­
na 11% H (1781 M) yılında meydana gelen
Cibali yangınında yanmıştır. Tekkenin bu yan­
gından sonra tekrar yapılmış olduğu bu tek­
kede vazife ifa etmiş bulunan şeylerin silsile­
sinden anlaşılmaktadır. Tekke daha sonra
tekrar yanmıştır. Nitekim son şeyh olan Meh­
met Müştak Efendi 16 Rcbiülahir 1319 (1901
M) Cuma günü aldığı Kadirî hilafetinden çok
kısa bir süre sonra arsa halinde bulunan bu
tekkeyi yeniden inşa ettirmiştir. Mehmet
Müştak Efendi'nin Tekkeyi inşa tarihi Vakıf­
lar idari kayıtlarına da geçirilmiştir ki bu da
1320 H (1902 M) dir." Halen mevcut olan ah­
şap bina bu tarihte yapılmış olan binadır. Va­
kıflar İdaresi'ndcki yazışma dosyasından anla­
şıldığı üzere tekkede elinde 1318 H (19(X) M )
yılında o zamanki Evkaf Nezareti'nden tasdik
görmüş beratla oturmakta olduğunu iddia e-
den FETHULLAH i,simli şahıs da 1956 yılma
kadar bu tekkede oturmuştur. Daha sonra
kısmi tamir yaptırılan tekkede Vakıfiar İdarc-
si'nin emektar memurlarından merhum müel­
lif Fazıl İsmail Ayanoğlu vefatı tarihi olan
1974 yılına kadar oturmuştur.
TEKKENİN ÇEVRUSİ VE MÎMÂRİSİ
Keşfi Osman Efendi Tekkesi Vezneciler

Bilahare iyi muhafazası için tekke dahilinde giriş methalinin sol duvanna monte ettirilmiştir. Kitabesinde "Merhum
Osman Efendi ruhuna Fatiha" yazan Barok çeşme ise 1977 senesinde Aksaray Alaaitin Tckkesi'nin kaldınlarak yola
terk olunan mezariık kısmında dozer kepçesinden kurtarılarak mezkur tekkeye getirilmiş ve bahçesinde muhdes ihata
duvanna monte ettirilmiştir. Çeşme Haznesi Alaaitin Tekkesi bahçesinde halen mevcuttur".

5 i. H. Uzunçarşılı. "Kitabeler", sahife 73 de Niksar Keşlî Osman Efendi Camii kitahesi verilmektedir.

6 H. Kamil Yılmaz "Aziz Mahmud ffüdai ve Ceh^eliyye larikalı". sahife 282-283.

7 Meclis-i Meşâyih evraklanna göre (Zâti arşivimdcki vesikalar).

S Cemaleılin Server Rcvnakoglu. Bu kayda istinaden Tekkeyi Kemter Baba dergahı nam ı digcrı ile
adlandırmıştır.
> II. Kamil Yılmaz. "A. M. Hüdai ve Celveliyye larikalı". sahife 283.

ı) Dcfler/2-l.'W. sıra U.W. Fihrist ZW. de Osman Efendi Tekkesi ne M Hayrat MCII kaydında inşa ı.nrıhı \^2^)
'il.ırak kayıtlı olup istanbul \'.ıkıllar Bölge Müdürlüsü nde mahfuzdur.
 KEŞFİ O S M A N E F E N D İ TEKKESİ
semtinde Kalenderhane Mahallesi'nin dahi­
linde eski eserlerin bol olduğu ve tarihi
Bozdoğan Kemerleri'nin bitimi mevkiinüe
bulunmaktaydı. Bugün de aynı yerdedir.
Yeri değişmemiştir. Ancak ne varki, çevresi
değişmiş, mevcut sokaklar tamamen orta­
dan kalkmış, o eski ahşap evlerin birbirini
izlediği sokak dokusu bozulmuş, tanmmıva-
cak hale gelmiştir. Eski mahalle dokusunu
ve bir zamanlar mevcut eski eserleri göste­
ren ve şahsi çalışmamız olan bir vaziyet
plânını sunmaktayız. Bugünkü haliyle kar-
şılaştırılırsa bulunduğu sokakla Keşfi Os­
man Efendi Tekkesi'nden başka hiç bir'
şeyin kalmamış olduğu görülür. Tekkenin
tam karşısında yer alan Derunî Mehmet E-
fendi Tekkesi ve Türbesi aynı ismi taşıyan
sokağı ile birlikte yok edilmiştir. Keza aynı
yerde Hallacı Mansur Sokağı'nda bulunan
Sadrazam Seyyid Hasan Paşa Çeşmesi de
1970 senesinde tamamen yok edilmiştir.
Tekke yakınında üzerinde sadece besmele
yazılı kitabesi olan tuğla kemerli bir kapı­
nın aidiyeti meçhuldür. Tekke dahilinde bu­
l u n m u ş olan bir levhada aynen ş u n l a r
yazılıdır.
Bu derğâhın olup pen'ânesi Keşfi Osman
Çerağında
Muhabbet kaynadup bir kahve iç kahve
ocağında.
Yadiğâr-ı Halil Dede sene 1327.
Kahve ocağı levhası olduğu açıkça anla­
şılan bu levhada adı geçen Halil Dcdc'nin
dedeliği muhtemelen Mevlevilikle ilgili ola­
bilir.
Tekkenin dahilinde günümüzde müstakil
bir kahve ocağı yoktur. Tekkenin mimarisi­
ni ortaya koyan rölövesi yine tekkeyi günü­
müze u l a ş t ı r a n Vakıflar İ d a r e s i n i n Y .
Mimarlarından Azize Manap'a 1982 yılında
çizdirtilmiştir.
117
Dış mîmârîsi bakımından mihrabı hariç
herhangi bir ah.şap istanbul evinden farkı
olmayan 1320 H senesinde Mehmed Müş­
tak Efendi'nin yaptırdığı tekke iki katlıdır.
Tekkeye Hallacı Mansur Sokağı'ndan üze­
rinde 5 köşeli yıldız bulunan bir kapıdan gi­
rilir. Z^min kat girişten 120 cm yükseltil­
miş ve köşeye gelen odanın altında depola­
ma vs. işler için kullanılabilen bir bodrum
katı elde edilmiştir. Zemin katta bir merdi­
ven sofası ile iki oda ve sonradan 1979 yı­
lında ilâve edildiğini bildiğimiz tuvalet ve
mutfak bulunur. Birinci kata 18 basamaklı
ahşap merdiven ile çıkılır. Bu katta kareye
yakın bir plana sahip tevhidhane ile diğer
bir oda bulunur. Tevhidhane yaklaşık dört
metre yüksekliğinde olup giriş kapısının sağ
tarafına gelen kısımda ahşap dikmeler üze­
rinde kafesli bir kadınlar mahfeli vardır.
Mahfelin altı basit bir korkulukla ana mek­
ândan ayrılıp maksure haline getirilmiştir.
Kadınlar mahfelinin merdiveni bahçe yö­
nünde devam ederken, binanın bu kısmının
kesilmesi dolayısıyla yok edilmesi sonucu
kör bir merdiven haline sokulmuştur. Böy­
lece mahfele çıkmak imkânsızlaşmıştır. İçte
ve dışta süsleme elemanı bulunmayan tek­
kenin, tevhidhanesinin düz badanalı mihra­
bına sonradan (1976 yılında) bir kandil
motifi yaptırılmıştır. Mihrab dışa yarım da­
ire şeklinde bir çıkıntı yapar. Üzeri düşey
yönde ahşapla kaplanmıştır. İçte tavanlar
basit ahşap çıtalı olup, sadece tevhidhane-
nin tavanı ortasında ahşaptan beş köşeli
Kadiriyye tarikine ait yıldız motifi yapılmış­
tır.
Pencereler giyotin pencere olup alt kat-
takilerinin önlerinde demir parmaklıklar
bulunur.
Bahçe dahilinde eski ve halen suyu mev­
cut olan bir kuyu vardır. Bahçe duvarının
vakfiyeye göre değil kadastro tespitine göre
çekilmesi nedeniyle tekkenin vakfiyesinde
118 Y.Mimar Esin DEMİREL

belirtilen meyva ağaçlarıyla dolu arazi de işlerlik kazandırılabilir. İstimlak edilmesi

tekke sahası dışında bırakılmıştır.
Keşf! Osman Efendi Tekkesi günümüze
gelen tekke mimarisi örneklerinden tipik ve
küçük ölçüdeki ilginç yapılardan biridir. Ü-
niversite İnkişaf sahası dahilinde kalan tek
orjinal yapıdır. İsabetli bir fonksiyone ile
düşünülmemelidir. Zira artık bu öm^kter-
den başkaları kalmamıştır. Eski eserlerle
bir zamanlar dolu olan bu bölgeden günü­
müze ulaştırabildiğimiz bu tarihî yapının
korunması ve işlerlik kazandırılması gerek­
mektedir. İnsanlık ve kültür tarihi o zaman
parlayacaktır.

Resim 1: Tekkenin milırap cephesinin görünümü (1977).

Resim 6: Tekkenin tevhidhanesL Ahşap dikmeler Resim 7: Tekkenin tevhidhanesindeki mihrap,

üzerindeki kafesli kadınlar mahfeli görülüyor.
 KEŞFİ OSMAN EFENDİ TEKKESİ 119

Resim 2: Kc^/î Osman Efendi Tekkesi'nin

mifırap cephesi (1987). Resim 3: Tekkenin yıldız moiijli kapısı

1^

'/A
'A

Resim 4: Tekkenin yan tarafındaki üzerinde R^sim 5: Tekkenin kahve ocağına ait orjınal levha,
besmele yazıh kitabe bulunan kapının söriıniisü.
120 Y.Mimar Esin D E M İ R E L

Resim 8: Tevhidhane mihrabına

sonradan yapılan kandil motifi.
Resim 9: Tcvhidhane tavanında be§ köseli yıldız motifi.

Resim 11: Tekkenin ilk şeyhi Keşfi Osman

Efendi'nin Niksar'da yoplırdiff cami inin
hıiziresindeki mezar tap.
(Cemaletlin SerlerRemakofilıtarşivinJen).

m-

Resim 10: Tekkenin bahçesine 1977 senesinde Alaeddin

Tekkesi'nden getirilerek monte edilen çeşme.
 KEŞFİ OSMAN EFENDİ TEKKESİ 121

R.5/m /2- r.W-cmn son jcy/./ ve son b^nis," Mc/.n.c( Mü|mfc £/end/ //<• //tpV/ //<i.va//. Knss«f« ^//
Müpaknamenin bir sahifesi. . . . . .

Si
>

« . s , - . , / l - r . U - . n / n son , 0 ^ , , ve son boms, MCnu. Müvak Efcnöi ile il.nli Hüseyin Vassal oa
Mü^ıeknamenin bir sahifesi
122 Y.Mimar Esin DEMIREL

eminönü OSMAN EFENDİ TEKKESİ RÖLÖVESİ

İL. İSTANBUL
İLÇE; EMİNÖNÜ
MAH.KALENDERHANE
SOK:HALLACIMANSUR
ADA:66^
PARSEL: 2ii

S-
<5

5F7

TEKKE (HALLACI
1^MANSUR) SOKA6I
\ L

VAZİYET PLANI 1/500

VAKinjVR RaöVE BÜROSU

EMİNÖNÜ OSMAN EFENDİ TEKKESI

M. M I »ı»IJI palla
ne

*2l2t MERCAN
l/l
 KEŞFİ OSMAN EFENDİ TEKKESİ 123

eminönü OSMAN EFENDİ TEKKESİ RÖLÖVESİ

Men k ı ^
«lannıcr»cn

S
- i
MEBCıT
Mİ

.ODA.

BODRUM

A-A KESİTİ 1/50

VAKIFLAR RÖIÖVE BÜROSU

EM»10I.U OİMAM UCWl lE««t*

l l u n ı r » r ~ M ALI ATAIZI UHS tarik

A2IZC MKAH ll\ \L»m

124 Y.Mimar Esin DEMİREL

eminönü OSMAN EFENDİ TEKKESİ RÖLÖVESİ

*<.»

§
m
• 4.25

llllilllll Illlll
1.70

*0.00

GIRIŞ CEPHESI 1/50

VAKIFLAR ROLOVE BÜROSU

EMİNÖNÜ OSHAN EFENDİ TEKKESİ

H AL) ATAİZİ U f ta tarih

no
AZtZC MERCAN
 KEŞFİ OSMAN EFENDİ TEKKESİ 125

eminönü OSMAN EFENDİ TEKKESİ RÖLÖVESİ

^3

111»!

fiti

-MIHRAP -CEPHESI 1/50

VAKIFLAR ROLÖVE BÜROSU

EMfNONU OSMAN EFENDİ TEKKESİ

1»rıh

A2IÎE ME»CAN
126 Y.Mimar Esin DEMtREL

eminönü OSMAN EFENDİ TEKKESİ RÖLÖVESİ

uo

\at <uvar
bodrum pencereleri
iv/jfa He firfiknüftûr.

BODRUM KATI PLANI 1/50

VAKIFLAR RÖLÖVE BÜROSU

EMİNÖNÜ OSMAN EFENDİ tE«KESİ

M.Ali ATAİZİ

AZİZE MERCAN
 KEŞFİ OSMAW EFENDİ TEKKESİ 127

eminönü OSMAN EFENDİ TEKKESİ RÖLÖVESİ

m
. 90 1*5

BAHÇE

Kg
O

Mi

i / 295

n
KM UTFAK
k ınuhdes)
SB
SO 1 ao
E 44» 78 90

ODA

1 ODA

•00
1?S

a«»ap ki»

CIRIŞ
»1 W) 100
.»4 130
SOS
VAKİFLAR RaOVE BÜROSU

GIRIŞ KATI PLANI 1/50 t « » M i ı u oiHM trom u m t u

HİM «UCA»
128 V.Mimar Esin DEMİREL

eminönü OSMAN EFENDİ TEKKESİ RÖLÖVESj

<4

m
-t
m

4 .

558
—1
00

(VMTdhMI
200
*i.8 fi

- Z i l

M E,s CIT

5Z]

no M M ISO

BİRİNCİ KAT PLANI 1/50

VAKIFLAR RÖLÖVE BÜROSU

EMİNÖNÜ OSMAN tFCNDİ TEKKESİ

H.ALİ ATAİZİ nita ı*rih

AZİZE MERCAN
ır
İSTANBUL'UN KAYBOUN
CAMİLERİNDEN:
SİNAN AĞA CAMİİ - TAHTAMİNÂRE
CAMİİ
ŞîMSi AKBATU
S
ultanahmet - Oivanyolu Mmiıkası'-
nın unutulan scmt-i meşhurlarından
biri de Fazlı Paşa'dır. Meşrûtiyet yıl­
larında Şehremini olan Cemil Paşa, Fazlı Pa­
şa Caddcsi'nin adım bir cemile obun diye
Türk Dostu nâmıyle mâruf Piyer Loti'ye çe­
virdi. Sultan Mahmud Türbesi karşısmdan
Kadırga'ya inen eski Fazlı Paşa Caddesi'nin
devâmı ve aşağı kısmı ise Eşrefıye Caddesi is­
mini taşıyordu. Şimdi ise hey'et-i umûmiyesi
yukarıda da bahsettiğimiz gibi Piyer Loti adı­
nı almıştır.
Fazlı Paşa kimdir? Sicil - i Osmânî'ye göre,
Bosnalı olup Enderun'dan yetişmiştir. 1647
sonesinde 5-6 ay kadar Kaptân-ı Deryalığı
vardır. Kendi adını taşıyan sarayı Binbirdirek'te
idi. Zütcn Binbirdirek semt-i meşhurunun diğer
adı da Fazlıpaşa'dır. Saray, bilâhcre şal vc ihram
boyahanesi olmuştur.
Neşrettiğimiz Tahtaminâre ve Sinan Ağa
Camileri bu semtin vaktiyle mâruf iki câmiidir.
Maalesef bugün ne namları vc ne de binâlan
kaimuştır... 1930 lu yıllarda semt bir aralık şehrin
c n m e ş h u r d o k t o r l a r ı n ı n merkezi h â l i n e
'.ıclmişii. Besim Ömer Paşa vc Akil Muhtar'ın
muayenehaneleri hep hu scmtdc idi. Bugün ne
camiler kaldı vc ne de o Birinci Sınıf Mü!eha.ssıs
1.9
^ \
Doktorlar...
Semtde ve civarda bu iki câmiden başka
diğer câmiler ve tarihî eserler de vardır, icab
ederse onlardan da ilerde bahsedilebilir. Semt,
aynı zamanda yukarıda da belirttiğimiz gibi
şehrin meşhur doktorlannın âdetâ bir mer­
kezi ve arastası hüviyyetini (vakti ile) yaşadı­
ğından bu husûsiycti dolayısıyla Tıb Târihçile-
rini de meşgul ve alâkadar edebilir.
I. Sinanağa Camii
İstanbul'da "Sinm Ağa ' adını taşıyan mü­
teaddit câmiler vardır. Bu Sinan Ağa Câmii,
Divanyolu'nda Sultan Mahmud Türbesi'nin
karşı tarafında olanıdır. Bulunduğu yer scmt-i
meşhur olarak Binbirdir&k'dir.
Hadîkatû'l-Ccvâmi ise mevkiini "Der kurh-i
Fazlı Paşa Sarayı" şeklinde gösterir. Ve şu kısa
bilgiyi verir: "Bânîsi Btıhüssaade Ağalanndandtr.
Mihrab önünde mcdfundur. BosnavîMehmed
Paşa nın dahi ser-i makııııı(Kesilen hap) orada
defnolıınmuşnır Mahallesi vardır". Hadîka, bu
malûmatı verdikten sonra "Mezbur Sinan Ağa
mescid-i Şerifi mukaahilinde vâki' Dârülhadis'in
bdnisi...." Diye tafsilâta devam eder ki bu kısım
yâni Dârülhadis bahsi ve dcvâmı yanlışlık ile
buraya girmiştir. Fazlıpaşa'daki Sinan Aöa
Câmii ile alâkası yoktur. Bu b<>Iüm Hadîka'nın
130 Şinasi AKBATU
122 nci sahifesindeki Sinan Aga Câmii der
kurb-i Yarhisar câmiine âittir.
Eski kayıtlar bu cümiin yerini Fazlıpaşa'da,
Binbirdirek'dc gösterdikleri gibi daha başka
şekillerde de gösterirler ki hepsi aynı yola çıkar.
Misâllerden sıra ile bazı nümûneler veriyorum:
1) İstanbul'da İbrahim Paşa Kulesinde Sinan
Ağa Câmii (Başvekâlet Arşivi. Cevdet-Evkaf
Tasnifi. Sene: 1211(1796). No:2698).
2) "Mahmtye-i İstanbul'da Peykhâne
kurbunde İbrahim Paşa Sarayı Kulesi
mahallesinde vâki' Merhum TavâştSinan Afia
Mescid-i ^fn/î"...(Mahkeme-i Şer'iyye Sicilleri.
Evkaf Müfettişliği Defterleri. 101, Sahife: 154.
Sene: 16 Receb 1126(1714).
3) "İstanbul'da Kule Mahallesinde Sinan Ağa
Mescid-i şerif-L." Şerî'iyye Sicilleri. Evkaf
Müfettişliği Defterleri. 78, Sahife: 100. Sene:
1105(1693).
4) Sinan Ağa Mahallesinde Binbirdirek
nezdinde(yanında) Sinan Ağa'yı Tavâşî Câmi-
i.(953/1546 târihü İstanbul Vakıflan Tahrir
Defteri. Vakfiye No: 143.).
Sinan Ağa Câmit'nin yanında evvelce aynı
ismi taşıyan bir mektebi de varmış. Bu mek-
teb son devir kayıtiannda çıkmıyor. Mektebi­
ne ait vesikanın baş tarafı şöyledir: "Mahalle-i
Peykltâne 'de Sinan Ağa Câmii'nin ve Mektebi'run
tamirine dâir... Sene: 11 Şaban 1123(1711).
(Mahkeme-i Şer'iyye Sicilleri. Evkaf Müfettişliği
Defterleri. 98. Sahife: 172). Bu vesika gerek
camiin ve gerekse mektebin tâmirine dâir inşaat
tekni0 bakımından gayet mufassal bir hüccet-i
şer'iyyedir
Ben çocuk iken yâni 1931 ve 1932 lerde
mescidin yeri büyük, bir boş arsd hâlinde olub,
semtin çocukları burasını top sâhası olarak
kullanırlardı. Tramvay ile önünden geçerken top
oynadıklarını görürdüm. Sonra Vakıflar tdârcsi
burasını ihâleye koydu ve sattı. Satış ilânının
sürelini veriyorum: "İstanbul Vakı^ar İdâresi
Ba<imiidarlüğünden: İstanbul Belediye Binâsı
karasında Şerefıyye Ctıdde.tinde eski 11 ve yeni
5-7 No: lu Sinan Ağa Câmii arsasının tamâmı
satılıktır. İhale târihi 1 Teşrinisâni(Kasım) 1933.
(Mehaz: Cumhûriyet Gazetesi: 12 Ekim 1933)
İhâleye girenler arasında meşhur edîb Halid Ziyâ
Uşaklığil de vardı. Evkaf dan bu câmi arsasını
aldı ve yerine "Sinan Ağa Dâireleri " nâmıyla blok
Apartmanlar inşâ ettirdi. Yine hatırnaz ve
düşünceli bir zatmış ki apartmana Câmiin
bânîsi Sinan Ağa merhumun adını koydu. Yoksa
kendi ismini de verebilirdi. İstanbul Belediyesi
sonradan bu Şerefiye Caddesi ismini değiştirdi
ve Piyer l ^ t i Caddesi yaptı! Geçenlerde Sinan
Aga Dâireleri önünden geçerek Kumkapı'ya
gidiyordum. Baktım ki hu isim de değişmiş. Bu
suretle Sinan Ağa'nın nâm ü nişanı kalmamıştır.
Halbuki bu caddenin cn isâbetli a d ı n ı n
"Tavâşî Sinan Aga Caddesi" olma-^ı iktizâ e-
derdi....
II. Tahtaminâre Câmii
Çemberiitaş ile Kadırga arasındaki Emin
Sinan mahallesindcdir. Asıl adı Hamza Paşa
Câmii'dir. Bulunduğu mevkie Peykhâne de
dcrier. Diğer bir târifle şimdiki Piyer L o t i
Caddesi'nin dirsek teşkil ettiği kısımdadır.
Bugün câmidcn hiçbir eser kalmamıştır. 20 Ada
ve 239 Parsel olarak bir harita tesbiti yapılabilir.
İhtifalci Ziyâ Bey, İstanbul ve Boğaziçi adlı
eserinde (1/366) Tahtaminâre Câmii'nin 15
Rcbiülâhir 1282(1865) Hocapaşa Yangınında
yandığını ve bu sûrctle temâmen ortadan
kalkdığını kaydediyor. Ve şu mâlûmatı veriyor:
"Arsası yola kanşıb bugün arsa mahallinde bir
oda vardır....." ve bir de t a h m i n d e n vc
faraziyeden ibâret olub eseri görmeden şu
hükmü veriyor: "Kilise tam kârgir(!) olduğundan,
Hamza Paşa tahtadan bir minâre ile nâmını ibka
etmek istemiş ise de yangın bu ayıbı(?)
setreylemişiir...".
Merhum Ziya Bcy'in hükümlerinde iki hatâ
vardır. Zirâ climi/dcki vesikalar Tahtaminârc
nâm-ı diğer Ham/a Paşa Câmii'nin 1865 deki
yangından sonra tekrar yapıldığını ve câmiin
kârgir bir kilise olmayıb. onun yerine inşâ
olunduğunu isbal ediyor. Zâten yangından
önceki camiyi ve hattâ fotoğrafını Ziyâ Bcy'in
 SİNAN AĞA CAMİİ-TAHTA MİNARE CAMİİ
görmesine imkân yoktur. Bir defa kendisi o
zaman en fazla 2 yaşında olması lâzımdır.
Sâniyen Büyük Hocapaşa Yangını senelerinde
çekilmiş bir resminin temini imkânsızdır.
1888 senesinde Tahtaminâre Câmii mevcud
ve ibâdete açıktır. İşte isbâtı: 1 Ağustos 1888 (3
Zilhicce 1305) târihli Tcrcüman-ı Hakikat
Gazetcsi'nde bu câmiyc dâir bir şikâyet mektubu
vardır. Câmiin o tarihdc mcvcûdivetini ortava
koyan bu mektubu hülâscten neşrediyorum:
' Kadırga civârmda Kâıib Sinan Mahallesi nde
Tahtaminâre nâmıyla mâruf Mescid-i Şerifin
müezzini efendi vazifesine devam etmemekte ve
ezanları okumamaktadır. Keyfiyeti Evkaf
Nazaretine duyurmanızı mahalle halkı adına
istirham ederiz...".
Şu halde, Hocapaşa Yangını'ndan sonra
yeniden yapılan Hamza Paşa Câmii 1888
tarihinden sonra tekrar yanmıştır. Ve İhtifâlci
Ziyâ Bey, bu yangından sonraki hâlini tesbit
etmiş ve arsasına bir oda (Herhâlde bugünkü
tâbiri ile bir gecekondu) yapıldığını görmüştür.
Bunlan, büyük araştına ve eski eserci Ziyâ Bey'i
tcnkid ve tekzib etmek için yazmıyoruz. Zâten
bu tavzihler bize aslında ezâ veriyor. Onun
"Boğaziçi ve İstanbul" adlı eseri ve bilhassa
bazen metni gerilerde bırakan tatlı ve faydalı
meşhur hâşiyeleri şâheserdir.
Tahtaminâre Câmii hakkında ikinci hatâyı
da Hadîkatü'l-Ccvâmi müellifi Ayvansaraylı
Hüseyin Efendi yapmıştır. 1/95'de -Hamza
Paşa Mescidi Der kurb-i Peykhâne. fı'l-asi kili­
se olub sonradan Mısır Valisi olan Hamza Pa­
şa ol mahalle Mescid-i mezbûru binâ eylemiş­
tir. ". i:)emek ki, câmi, Kilise'nin yerine inşâ
o l u n m u ş t u r . Y â n i k i l i s e , c â m i y e tahvil
olunmamıştır. Doğru. Ziyâ Bey'in dediği gibi.
kârgir bir kiliseye tahtadan bir minâre eklemek
sureti ile bir hayrat meydana getirmek bahis
mevzuu d e ğ i l . Bu meseleye biraz sonra
mahkemc-i Şcr'iyye hüccetlerindcki kayıtlar
bahsinde de temas edeceğiz. İktibas ettiğimiz
HadîVa mâlûmâtındaki hâta, Hamza Paşa'ntn
Mısır Valisi Hamza Paşa değil. Nişancı Hamza
olduğuna dâirdir. Hakiki hânî olan Hamza
Paşa. 1014 (1605) senesinde vefat etmiş ve
131
Karacaahmet'de Karaca Ahmed Sultân'ın
Tûrbesi'nin yakınındaki meşhur A l Mezân (!)
denilen 6 direkli tuğla türbeye gömülmüştür.
Mısır Vâlisi olan Hamza Paşa ise, Tahtaminâre
Câmii inşâ edildikten çok sonra 1110(1698)
yılında Trablusşam'da vefat etmiştir. (Sicill-i
O s m â n î : 2/253), M e r â k ı d - ı M û t e b e r e - i
Üsküdar(Bedi Şehsüvaroğlu Neşri. Sahife:59 ve
İzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi - İsmail Hâmi
Dânişmend: Nişancılar Listesi. Cild:5).
Bu iddiaları çekinmeden yazıyoruz; çünkü
elimizde bunları teyid edecek yukarıda da
b a h s e t t i ğ i m i z Mahkeme-i Şer'iyye Evkaf
Müfettişliği Sicillerindeki Hüccetler vardır. Bazı
hüccetleri meâlen veriyoruz-
1) "Tevki-i (Nişana) Hamza Paşa Câmii:
Emin Sinan Mahallesinde. Tamirine dâir hüccet.
10 Cemâziyülevvel 1152(1739) '. (Mahkcme-i
Şer'iyye Sicilleri. Evkaf Müfettişliği Defterleri.
Defter: 130, Sahifc: 251).
2) "Mahmiye-i İstanbul'da Emin Sinan
Mahallesinde Hamza Paşa Mescidinin 16
Zilkaade 1070 (24 Temmuz 1660) Tarik-ı
kebirinde yanan imam meşrûtahânesinin t âmirine
dair... " H ü c c e t . Sene: 1074 (1663). Aynı
Mahkeme. Defter: 54, Sahifc: 190).
3) "Mahmiye-i İstanbul'da Nişancı Hamza
Paşa Vakfından Gedikpaşa kurbindeki mescid-i
şerifinin bütün sakfı(Damı) mürûr-i eyyam ile
harâbolduğundan işbu mescîd-i mezbûrun lûlen
ve arzen bihesâb-t lerbli 260 zira' sakfı pedaxrasi
(Kiremid altına konulan çatı örtüsü) cedit ve
köşelemeleri mahlut olmak üzre 25 er akçadan
6500 akça ve yine mescid-i mezburtn kapısı
önündeki bihesâb-ı mczbûr 30 zira' sundurma
sakfı 25 er akçadan 1150 akça İd cem'an 7650
akçadır..... 24 Şevvâl 1008(1687). Mütevelli:
Elhac Ömer Bin Mehmed. Keşfi ve tamiri yapan:
Hassa Mimarlarından Üsıad Mustafa Halîfe İbn-i
Mahmud. İmam: Ali Efendi İbn-i Önter ". (Ayni
Mahkeme: Defter: 71. Sahifc: 67.)
4) "Mahmtye-i İbtanbul'da Peykhâne kurbinde
Emin Sinan Mahallesinde bulunan Hamza Paşa
Mescid-i Şerifi'nin lâmirincdâir " (11
R c b i ü l ü h i r 1121(1709) T ü r i h l i aynı
mahkemenin bu hüccetinde, Hamza Paşa nâm-ı
 132 Şinasi AKBATU
ı

diğer Tahtaminâre Câmii'nin tâmiri doiayısı ile
inşaata taallûk eden mufassal ölçüler ve
teferruat mevcuddur. Verilen bu ölçülere ve
bilgilere göre ve yanına bir de tahta minâre
yapmak suretiyle mündcris câmii bir benzerini
bugün inşâ etmek kaabildir. Bânî Nişancı
Ham/.a Paşa'nın terccme-i hâli için Sicill-i
Osmânî 2/252 ye müracaat etmek lâzımdır.)
5) "İstanbul'da Emin Sinan Mahallesinde-
İd Hanua Paşa Mescidinin tâmirine dâir.....
Sene: 1045(1635)". (Aynı Mahkeme. Defter:
27, Sahife: 87) Fevkalâde leferruaılı bir tâmi­
rat keşif raporudur. Aksamın bütün ölçüleri
tâdat olunmuştur. Elimizdeki cn eski lârniraı
hücceti budur.

e.

Silum Aga Camii (Şinasi Akbalu Arşivinden)

Cami, Eski Yeniçeriler Caddesi'nde olup yeni ismi ile Divanyolu Caddesi'dir. Solda f^ri§i görülen
sokak ise şimdiki Klodfarer Sokağı'dir.(İ\k defa yayınlanan fotoğrafın çekim tarihi lOlO'dur)
 SİVAS'TA BÜYÜK VE KÜÇÜK ALİ BABA
ZAVİYELERİ

Saiffl SAVAŞ

D E R V İ Ş ALİ B A B A V E Z A V İ Y E S İ ğunu belirtmekle beraber hepsinin ismini ver­

S
ivas'la h â l e n A l i Baba adını laşıyan mez. Ö n e m l i olarak ifade e t l i ğ i mahalle ye
bir mahalle ve bir c â m i bulunmakla­ tekkeler içinde A l i Baha'nın ismi geçmiyor .

dır. A l i Baba kimdir? Ne zaman ya­ Eni eskisi 1775'li yılları ihtiva eden Sivas Şcr'iye

şamıştır? Z â v i y e s i . camii ve mahallesi ne zaman Sicilieri'nin muhtelif sayfalarında verilen ma­

l e ş e k k ü l e ı m i ş ı i r ? Zaviyenin d i n i . i ç t i m a î ve ik­ halle listelerinde hem A l i Baba ve hem de

Zâvive-i A l i Baba mahallelerinin adı g e ç m e k ­
tisadî fonksiyonu nedir ve tarihî g e l i ş i m i nasıl
tedir^ . T K G M Arşivi'ndc bulunan 982 Hicrî ta­
olmuştur?
rihli Sivas Mufassal Dcfieri'nde zâviye
Bir vesile ile inceleme fırsatı b u l d u ğ u m u z
kayıtlıdır'*. Aynı defterin 19. sayfasında Mahal-
zaviyeye â i ı evrak bizi bu konuda ç a l ı ş m a y a sev-
Ic-i A l i Baba Mescidi'nin kaydı mevcuttur. Def­
k e i m i ş l i r . F e r m a n , b e r â t , h ü c c e t , buyruldu.
terin 29. s a y f a s ı n d a z â v i y e k a y d ı n d a n başka
m ü r â s e l e , vakfiye, i'lâm, nikâh akdi, ç o k sayıda
sonradan e k l e n m i ş 1136 Hicrî tarihli bir belge
feivâ ve başka orijinal malzemeyi ihıivâ eden
ile 1048 Hicrî tarihli A l i Baba ibn A h i Mehmed
bine vakın evrak ü z e r i n d e ç a l ı ş m a m ı z devam c-
B e ğ vakfiyesi kayıtlı bulunmaktadır. V G M A r -
diyor"^. N i h a î hedefimiz, bu e v r â k a ilâveten
şivi'nde. Büyük A l i Baba Câmii ve zâviyesi vak­
resmî arşivlerde bulunan malzemeyi de kullana­
f ı n ı n e s k i ve y e n i ş a h s i y e t k a y d ı olmakla
rak. X V I . yüzyılda Orta Anadolu'da m ü h i m bir
birlikte vakfiye kaydı bulunmamaktadır . A n ­
fonksiyon icra e t t i ğ i n i s a n d ı ğ ı m ı z A l i Baba
cak, A l i Baba ibn A h i Mehmed B e ğ vakfinm
Zâviyesi'nin monografisini ç ı k a r a b i l m e k t e d i r .
yeni şahsiyet kaydı ve vakfiyesi mevcuttur . Ay­
X V I I . asırda Sivas'tan g e ç e n E v l i y a Ç e l e b i ,
nı vakfiyenin bir orijinal ve birkaç tane kopya
ş e h i r d e kırk mahalle ve cinbir tekke bulundu­

1 Baba Zâviyesi aqivine âil belgeler etnanelen elimizde bulunmakladır. Bir kaç örnek için bkz. Ekkrr.
2 "Scyahatnime -. Dersaadeı 1314. III. 5.195-199.
3 S.Ş.S.. 3 Numaralı Defler, s.133-134.
4 TKGM Arşivi, 982 Hied Tarihli Sivas Mufassal Deflen. İ.29-A.

5 r.<ıki Şahsiyet Kaydı: Sivas-Aks. 1171. Yem Şahsıvcl Kaydı:2033.

6 Yeni Şahsiyet Kaydı: Esas 3/5: 221 sıra: 514. Vakfiye Tarihi: H.1048. Vakfiye Defleri Nu: 2141. s.42.
134
nüshası elimizde bulunuyor.
ALİ BAHA'NIN KİMLİĞİ
Evvelâ konumuzla ilgili iki A l i Baha'nın
varlığını belirtmemiz gerekiyor; Büyük Ali Ba­
ba ve torunu Küçük Ali Baba. Aynı şekilde hu
iki Ali Baha'nın tesis ettiği iki zâviyenin mevcut
olduğu görülüyor.
Zâviyenin evveliyâtını anlayabilmek bakı­
mından öncelikle Büyük Ali Baha'nın kim ol­
duğunun teshiline çalışılacaktır. Torunu Küçük
Ali Baha'nın vakfiyesi'nde "medine-i Sivas
dâhilinde medfûn olan cennel-mekân-ı (îrdevs-
âşiyân sultânü'l-evliyâ ve'l-ârifin bürhânü'l-et-
kıyâ ve'l-vâsılin merhûm Ali Baba..." şeklindeki
kayıt, Ali Baha'nın manevî kimliğini anlatıyor .
Bu kayda göre Ali Baha, evliyâ ve âriflerin sul­
tanı mertebesinde büyük bir şahsiyettir.
Ali Baha ne zaman yaşadı? Bu konuda he­
nüz kesin bir tarih verebilecek bilgiye sahip dc-
ğ i l i z . Fakat, onun y a ş a d ı ğ ı d ö n e m i
belirlememize yarayan bir takım ipuçları var.
Hicrî 982A574 tarihinde zâviye şeyhi A l i
Baba'nm oğlu Ahi Mehmed Beğ'dir. Buradan
hareketle A l i Baha'nın 1574'ten önce yaşadığı
neticesi çıkarılabilir.
İbrahim Aslanoğlu'nun gördüm dediği. Bü­
yük Ali Baha tarafından tcrtib edilen vakfiye
1546 tarihlidir^. 25 Rehiülâhir 1092/1681 tari­
hinde düzenlenen bir hüccette, Karahisar-ı
Şarkî mülhakatından Firuz Nahiyesi'ne bağlı
Kuzucuk Kaıyesi'nin mâlikâne hissesinin "yü-
zelli seneden mfltecâvizdir" A l i Baba Zâviyesi
7 TKGM Aışivi 14 Numaralı Siv«» Mufattal Defteri. s.29 a .sonradan eklenmiş vakfiye.
VGM Arşivi, 2141 Numaralı Defler'in 4Z sayfasında da kayıtlı bulunan vakfiyenin birkaç sureli de elimizde
bulunmaktadır.
8 İbrahim Aslanoğlu "Pir Sultan Abdallar", İstanbul 1984. s.41.
9 Elimizde bulunan 20 Numaralı Hüccet.
10 Elimizde bulunan i Numaralı Ferman.
11 Elimizde ouiunarı 24 Numaralı Berât.
12 İbrahim Aslanoğlu, "a.e.", s.41-42.
13 İrmail Hâmi Danişmend. "İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi". İstanbui İ971. V, s.17-18.
14 Hafız Hüseyin Ayvansarâyt. "Ve.'eyât-ı Selâtin ve Meşâhir-i Ricâl", Haz. Fahri Ç.Derin İstanbul 1978. s.9.
Saim SAVAŞ
Vakfı mütevellileri larafından zapıcdiidiği ka­
yıtlıdır^. Bu kayda göre dc, Ali Baba Zâviycsi'-
nin yaklaşık olarak IS.Wlu yıllarda faaliyette
olduğu ve Ali Baha'nın da yine aynı yıllarda ya­
şadığı neticesine varılabilir.
Almus Değirmeni için yazılan Evâhir-i Şev-
val 1113/1702 tarihli bir fermanda geçen "Mü-
teveffâ Rüstem Paşa binâ eylediği A.li Eaba
Zâviyesi..." şeklindeki kayıl, A l i Baba'nın Rüs­
tem Paşa ile olan münâsebetine işaret ediyor
20 Şaban 1232/1817 tarihli bcrât-ı şerifte "Si-
vas'u vâki Rüstem Paşa hocası Büyük Ali Baba
Zâviyesi..." şeklinde ge^en kayıt ise, bu münâ­
sebete açıklık getiriyor . Öyle anlaşılıyor k i ,
Rüstem Paşa, hocası Ali Baba için bir zâviye
yaptırmış veya yapmasına yardımcı olmuştur.
Burada Rüstem Paşa'nın kimliğinin tcsbiti ge­
rekiyor. Acaba A l i Baha'nın hocalık yaptığı
Rüstem Paşa kimdir?
İbrahim Aslanoğlu, A l i B a h a ' n ı n Ka­
nunî Sultan Süleyman'ın vezirlerinden Rüstem
Paşa'nın hocası olduğunu yazıyor. Ancak, yazar
bu bilginin kaynağını açıkça belirtmiyor. Bu
konuda Ali Baba Câmii'nin 1956'daki imamı-
nm anlattıklannı ve nerede bulunduklannı be­
lirtmeden gördüm dediği A l i Baha'nın ve
torunu Küçük Ali Baha'nın vakfiyelerini kay­
nak olarak göstermiştir . Eğer bilgi kaynağı
câmi imamının anlattıkları ise bir rivâyetten ö-
teye geçemez. Yok eğer vakfiyelerde böyle bir
mâlumât varsa mes'ele hallolmuş demektir.
Bununla beraber, ihtiyatlı olmak kaydıyla bu
bilginin doğru olduğunu kabul ediyoruz. Çün­
kü, sözkonusu Rüstem Paşa, 1544-1553 ve
1553-1561 yıllan arasında sadrazamlık yap­
mış^' ve 1561 tarihinde vefat etmiştir^'' k i ,
I I.1(M8/M.1638 tarihli olan ve
 SİVASTA BÜYÜK VE KÜÇÜK ALİ BABA ZAVİYELERİ
yaklaşık olarak Ali Baba ile aynı dönemde
yaşamıştır.
Bu bilgileri verdikten sonra Ali Baba'nm
XV. asnn sonlan ile X V I . asnn ortalan arasın­
da yaşadığı neticesine vanlabilir.
i . Aslanoglu. bahsi geçen câmi imamından
naklen, çok zengin olan Rüsıem Paşa'nm, Si­
vas'ta mülkü olan bosianlannın tümünü Ali
Baba'ya bağışladığını, A l i Baba tekkesi ve
câmiinin burada kurulduğunu anlatıyor. Buna
göre A l i Baba, "halkın gözünden uzak olsun
diye câmi ve tekkeyi bostanın en uzak köşesine
yaptırmış"^^. Bu rivayet, tariht gelişmeyi anla­
mamıza yardıma olmakla birlikte, zâviycnin
kuruluş yeri hakkında verdiği bilgi masalımsı
bir hava taşıyor. Çünkü, zâviyelerin Osmanlı
topraklannda genel olarak XIV. asnn ortalan
ile XVI.'asnn ortalan arasında kurulduğu ve
bu dinî-içtimaî müesseselerin şehirlerin biraz
dışında binâ olunduğu biliniyor^^. Ayrıca, zâvi-
yenin öyle çok tenhâ bir mahalde değil, bilhas­
sa gayr-i müslim nüfusun meskûn olduğu bir
yerde veya bu mahallin yakınında kurulduğu da
bilgimiz dâhilindcdir 1574 tarihinde Ali Ba­
ba Mescidi Mahallasi'nde 9 müslim hâneye kar-
ş ı l ı k 55 S^^f"' m ü s l i m ( g e b r â n ) h â n e
bulunuyordu . Gayr-i müslim olarak kaydedi­
len; Murad, Kazan, Çalapverdi, Körpe, îsrâil,
Mısırşeh, Şehruz, Babacan, Bahadır, İhtiyar,
Rikab, Ceder, Sadaka. Şcmsetin, Kemahî, Tı­
mar. Kürd, Zckcriyyc. Bünvad, Sahamir, Sabit.
Güçbcğ, Sefer, Melik, Makdcse, Emirşe, Bâli.
Küçük ve Devlciyar isimleri bilhassa kültür ta­
rihimiz bakımından enteresan bir mahiyet ar-
zediyor. Acaba bu lip isimleri taşıyan şahıslar.
15 İbrahim Aslanoglu. "a.e." s.42.
16 M. z^eki Pakalm. "Osmanlı Tarih t^eyimlcri ve Terimleri Sözlüğü". İstanbul \9HX III. !,.648-, Semavi Eyicc. "İlk
Osmanlı Dcvnnin Dinî-İçtimai Bir Müessesesi Zaviyeler ve 7J»vıyeli Câmilcr". "İ.Ü. İ.l'.M." İT (1962-1963). Nu;l-2.
s.23-29.
17 TKGM Arşivi. 14 Numaralı Defler. S.19-/V
18 TKGM Ar^iv\. 14 Numaralı Defter. S.19-A.
19 S.Ş.S., 16 Numarah Defler, s.181-182.
20 r.limızdc hulunan 59 Numaralı Hüccet.
135
1071 Malazgirt Zaferi'ndcn önce Anadolu'ya
gelip hristiyanlaşan Türklerden midirler? Yok­
sa bunlar, Türk kültürünün tesiriyle mi böyle
isimler almışlardır? Biz bu aşamada bunlardan
birisini veya bir başka şıkkı tercih edecek bil­
giye sahip değiliz.
1274/1831 nüfus sayımına göre Zâviyc-i Ali
Baba Mahallesi'ndc 28 müslim hanesi olup,
gayr-i müslim hanesi bulunmamaktadır. A l i
Baba Mahallesi'ndc ise, 43 müslim hânesi ve
19
sadece 3 gayr-i müslim hânesi kayıtlıdu* . Bu
durumda şu soruların tartışılması gerektiği ka­
naatindeyiz; Ali Baba Zâviyesi. islâmlaştırma
gayesiyle mi özellikle gayr-i müslimlerin yaşa­
dığı bir bölgede kurulmuştur? I574'de kayıtlı
gayr-i müslim nüfusun 1831 nüfus sayımında
kaydedilmemesi bunların ihtidâ ettikleri anla­
mına gelir mi? Yoksa gayr-i müslimlerin
meskûn oldukları kesim daha sonra ayn bir
mahalle haline mi getirildi ki, bu netice ortaya
çıktı?
5 Rebiülevvel 1195/1781 tarihinde düzenle­
nen bir hüccet, Ali Baba Mahallesi'ne müslü-
man nüfusun iskânı hususunda bilgi verecek
20
mahiyette görünüyor . Zâviye yakınında bulu­
nan Hubyar Bostanı denilen yere daha önce
mütevelli izniyle bazı kimseler tarafından men­
zil ihdas ve binâ edilmiş. Menzil sahipleri o ta­
rihten beri zâviyeye her yıl 107 vakıyye şem*-i
ruğan veriyorlarmış. Ancak, zamanla menzilkr-
de değişiklikler, artma ve azalmalar meydana
geldiğinden, 107 vakıyye şem'-i ruğanın tahsi­
linde güçlükler ortaya çıkmış. Bir takım dâvâ
ve münâ7.aalardan sonra menzil sahiplerinden
136 Saim SAVAŞ

toplam 1931 akçe alınmak Özere sulh yapılmış.
Buna göre, menzil sahipleri, miktarı belirtilen
parayı kendi aralannda toplayıp her yıl Berât
Cecesi'nde zâviyeye teslim edeceklerdi. Aynca,
hüccette menzillerin satışı durumunda müte­
velliden izin alınması lerektiği de belirtiyor .
Demek k i , zâviye özellikle gayr-i müstim
nüfusun yaşadığı bir mahalde kurulmuş, za­
manla zâvtyeye âit bahçe ve bostanlann iskânı
ile de mahalle teşekkül etmiştir.
PtR SULTAN ABDAL' ALİ BABA İLİŞKİSİ
Alt Baba'mn müsâhibi olarak rivâyet edilen
Pir Sultan ile ilgili bilgiler de konumuzu alâka­
dar ediyor. Pir Suitan'a âit olduğu söylenen bir
şiirde Ali Baba adının iki yerde geçmesine is-
tinâden mtisâhilik mcs'clesinin ortaya çıktığı
anlaşılıyor. Bu rivâyciin gerçek olup olmadığı­
nın tesbiti için Pir Sulıan'ın yaşadığı dönemin
belirlenmesi gerekmektedir. Pir Sultan'ın yaşa­
dığı zaman diliminin teshilinde yazılı belgeler-
den çok onun ş i i r l e r i kaynak olarak
kullanılmakta ve dolayısıyla kesin bir tarihe u-
laşılamamaktadır. LAslanoğlu, muhtelif kay­
n a k l a r ı . d e ğ e r l e n d i r e r e k Pir S u l t a n ' ı n
1547-1551 veya 1587-1590^llan arasında idam
edildiği neticesine vanyor . Asım Bezirci, Pir
Sultan'ın 1510-1514 yıllan arasında doğduğu
tahmininde bulunup, 1589 veya 1590 yılında i -
dam edildiğini kabul ediyor . Mehmet Bayrak
ise, idam urihini 1590 olarak kesinleştiriyor^*.
Ahmet Köklûgillcr, Pir Sultan'ın X V I . asnn
sonlan ve XVII. asrın başında yaşamış olabile­
ceğini belinmiştir .
i . Asianoğlu, A l i Baha'nın ölüm tarihini
1546 olarak kabul ettiği için, 1979da yayınla­
nan bir makalesinde müsâhiplik mes'elestni
mümkün görmemiş, I984'te basılan kitabında
ise, rivâyet olarak yakandaki bilgiyi vermekle
yetinmiştir . Cahit Öztelli ve Asım Bezirci de,
t. Aslanoğlu'nu kaynak göstererek A l i Baha'yı
Pir Sultan'ın müsâhibi olarak kaydetmişler­
dir^^. Ancak, A.Bezirci, Ali Baha'nın Pir Sul­
tan'ın ölümüne tanık olmasının m ü m k ü n
olmadığını ve bu yüzden ya Ali Baha'nın sonra
ökiflğünü veya müsâhibin bir başka A l i Baba
olabileceğini belirtiyor .
Eğer Pir Sulun'ın idâmı XVI. asnn oruia-
rında gerçekleşti ise, A l i Baba-Pir Sultan
münâsebeti zaman olarak mümkün olabilir.
Ancak, idam tarihi aynı asnn sonlan ise Pir
Sultan'ın Ali Baha'ya müsâhip olması mümkün
değildir. Çünkü, Ali Baha'nın 1574'ten önce ve­
fat ettiği muhakkaktır. Hâttâ 1569'dan önce ve­
fat etmiş olması da kuvvetle muhtemeldir^.
Bu bakımdan, Ali Baba-Pir Sultan münâse­
beti çok zayıf bir ihtimal gibi gözüküyor. Bir
kere sözkonusu şiirin Pir Sultan'ın kendisi ta-

21 Elimizde bulunan 59 Numaralı Hüccet.

22 İbrahim Aslanojlu. "a-e". s.48.
23 Asım Bezirci. "Pir Sultan", İstanbul 1986. s.52, 67.
24 Mehmet Bayrak. "Pir Sultan Abdal", İstanbul 1986. s.l33.
25 AhmeC Köklûgillcr. "Pir Sultan Abdal", İstanbul J984. s.l9.

26 İbrahim Asianoğlu. "Pir Sultan Abdal'ın Zindandaki •Vahamı". "Türk Folkloru". YıUl,Sayı:4 (Kasım 1979), s.28-30;
Yazar, bu makâlesinde. Ali Baba'mn vakıf tesis ve ölüm tarihini 1546 olarak veriyor. Torunu Küçük Ali Batm'nın
vakıf tesis ve ölüm tarihini ise, 1631 okluğunu kaydcimi^ıir. Yazann sözünü elliği Küçük Ali Baba vakfiyesi
elimizdeki 1638 tarihli vakfiye olmalıdır. Ancak. Küçük Ali Baba hem 1631 ve hem Uc 1638 tarihinde vakıf tenip
ctmi) olabilir. Aynca. yazann Büyük ve Küçük Ali Baha'nın vakıf tesis ve ölüm tarihlerini aynı olarak g^termesi
bize pek mantıklı gelmedi.
27 Cahil Öztdli. -Pir Sultan Abdal". İstanbul 1985. 6. Baskı s.27: Asım Bezirci, -».e ".s.46.
2S Asım Bezirci, "a.e. " s.46.
29 1574 larihli Sivas Mulas.wl Dcftcri'nde Ali Baha'nın oğlu Ahi Mchmed Beğ zâviyeye mutasamnır. bkz. S.29-A; 1569
laribli dcfıer-i cedîd-i hâkânısâreıindede Ali Baba nın kendisi değil zâviyedân faaliyettedir.
 SİVASTA BÜYÜK V E KÜÇÜK ALİ BABA ZAVİYELERİ 137

rafından söylendiği kesin değildir. Üstelik ne
Ali Baha'nın ve ne de Pir Sultan'ın ölüm larih-
Icrt henüz kesin olarak bilinmiyor. Bunun ya-
nmda, birden fazla Pir Sultan ve Ali Baba'nm
olması da, bu konuda hüküm vermemizi . zor>
İaşunyor.
Eger A l i Baba-Pir Sultan münâsebeti doğ­
ru ise, bu, konumuz açısından A l i Baha'nın
mezbebi mevzuunda kıymet ifade eder. Bilin­
diği gibi. Pir Suttan, İran Safevf hânedâmna
bağU isnâ-aşeriyeden Kızılbaş bir Türkmen
zümresine mensuptur*^. İ. Asianoğlu, adı ge-
çiM câmi imammdan rivâyeile, "Aslında Ali
Baha'da da biraz Alevîlik varmış. Torunları
sonradan dönmüşler" diyor'\ Her ne kadar
bir insanın biraz alevi biraz sünnî olması pek
mantıklı olmasa da, verilen bu bilgi ilgimizi
çekiyor. Acaba gerçekten Ali Baba, gayr-i
Sünnî fikirler taşıyan bir derviş mi idi?
Bilindiği üzere Yavuz Sultan Selim devrin­
de (1512-1520) Anadt)lu'da Kızılbaşlar'la yapı­
lan mücâdeleler .sırasında çok sayıda zâviye
uhrip olunmuş veya terkedilmişti. Kanunî dö­
neminde (1520-1566) ise. bu tip zâviyeler ihyâ
edildiği^bi yenilerinin yapılmasına da hız ve­
rilmişti . Böyle bir ortamda kurulan gayr-i
sünnt bir zâviyeye devlet desteğinin olabileceği
biraz şüphelidir. Aynı şekilde Safevîler'le mü­
cadelenin yoğunlaştığı bir zamanda sadrazam
olan Rüstem Paşaya Ali Baba'nm hocalık
yapması, kendisinin gayr-i sünnî bir derviş ol­
ması ihtimâlini azaltıyor. Bununla beraber, A-
li Baba, gayr-i sünnî gruplann tâkibâta uğradı­
ğı bir dönemde, bu tâkibâtdan kurtulabilmek
için Sünnî bir kimlik edinmiş de olabilir. Bu­
nun yanında, A l i Baba'nm her iki kesimce de
sevilen bir derviş olabileceği de düşünülmesi
gereken bir ihtimaldir.
Bu konuda şimdilik kesin bir hüküm verme­
mekle birlikte, yukarıda sıraladığımız mesned-
lere ek olarak, A l i Baba'nm ve torunvnun
"baba", oğlu ile oğlunun torunun ise "ahi" o-
larak anılmalarının ilginç olduğunu belirte-
lim^^
Ali Baha'dan sonra 1574 iarihinde oğlu Ahi
Mehmed Beğ zâviye şeyhidir. 1638 tarihinde A-
hi Mehmed Beğ'in oğlu Ali Baba vakfiye tcr-
liplemekte ve oğlu A h i Mehmed Bcğ'i
mütevelli tayin etmektedir. Bu şekilde ailenin
ilk dört temsilcisi ortaya çıkmış oluyor. Çalış­
maların derinleşmesiyle birlikte şecerenin ta­
mamının ortaya çıkacağı ümidindeyiz.
ZAVİYELERİN KURULUŞU BÜYÜK ALİ BA­
BA ZAVİYESİ VE VAKFİYELERİ
i. Aslanoğlu'nun verdiği bilgiye dayanarak
şimdilik Büyük Ali Baba Zâviyesı'nin 1546 ta­
rihinde kurulduğunu veya daha önceki bir ta­
rihte kurulmakla beraber bu tarihte yapılan
vakıfla desteklendiğini kabul etmek durumun­
dayız.
25 Şaban 976/1569 tarihli dcfter-i ccdîd-i
hâkânî sûreti, Ali Baba Zâviycsi hakkında ente­
resan bilgileri ihtiva ediyor. İbtidâ-i fcthdcn o
tarihe kadar bir akçe geliri olmayan ve hâsılı
harcını karşılamadığı için kimsenin talip olma­
dığı ve bu yüzden battal kalan üç kıt'a tuzla ve
bir kıt'a mezraa Ali Baba zâviyedârı tarafından
kendi parasıyla ihyâ ve âbâdân edilmiş, bunun
üzerine sözkonusu mezraa elli akçe maktû' ve

30 Köprülûzâde Mehmed Fuad. "Bir Kızılbaş Şairi Pir Sultan Abdal", "Hayal". Clld: 3 (1928). S.64. sJ-4; Sadettin
Nüzhct."XVIl. Asır Saz şairicrinden Pir Sultan Abdal". İstanbul 1929, s.10-21.
31 ibrahim Asianoğlu, "a.c.", s.42.
32 Ahmet Yaşar Ocak. -Zaviyeler". "V.D." XII (1978). s.258.
33 M. Fuad Köprülü, "baha" lâkabının daha çok Bektaşi. I laydariye. KaUnderiye tarikatlanna mensup şeyh ve dervişler
tarafından kullanıldığını belirtiyor, bkz. "Baba". • İ.ıV. II. S.16S-166; Ahilik ısc. daha çok sosyal, ekonomik ve
dınimuhtcvSIı hır k.ıvram. Ahilik kavramının muhtelif yönleri ile tanışıklığı. "Türk Kültürü ve Ahilik XXI. Ahilik
Bayramı Sempozyumu Tebliğleri. 13-15 tiylül 1W5 Kırşehir". İstanbul 1986. lumli eserde bu konuda kıymetli
makâlelcr mevcuttur.
138
üç kıt'a tuzla, beşte birini mîrfye vermek şar­
tıyla zâviyedânn uhdesine kayd olunmuştur .
Bu hadise, Ali Baba Zâviyesi'nin, Ö. Lütfî Bar-
kan'ın bahseuiği, istilâ dcvirlcrindeki kokıniza-
tör Törk dervişleri için yapılan zâviyelerin
benzeri ve bir devamı niteliğini taşıdığı hissini
veriyor .
IS74 tarihli mufassal kaydına göre zâviye,
Ahi Mehmed veicd-i Ali Baba tasarrufundadır.
Bu tarihte zâviyenin sekiz adet hizmetkân mev­
cuttur ve bunlar yaptıkları hizmet karşılığında
avanz-ı divaniye ve tckâiir-i örfîye'den muaftır­
lar. Hizmetkârlardan ikisi Ali Baba'nın birâde-
rinin oğlu, üçü A l i Baba tarafından azad
edilmiş köle (mu'tak) dir'^. Avnı defterde zâvi-
ycyc kayıtlı altı zemin ve bir bağçe bulunmak­
tadır. Deftere sonradan eklenmiş 17 Şevval
1136/1724 tarihli belgede, Ali Baba Zâviyesi'-
nin Defterhâne-i Âmirc'de kaydının olduğu,
ancak henüz vakfiyesinin kaydı olmadığı belir­
tilerek, vakıf mülcvcllîlcri Ahi Mehmed, İsmail
vc diğer Mehmed tarafından, vakfiye-i
ma'mûlünbihâsının Dcftcrhânc-i Âmire'yc kay­
dı hususunda fermân-ı âli ricâ edilmektedir.
Belgenin devamında. Bcğdağı yakınında batı
tarafında bulunan Tuzlaovası, Ç^mözü ve Asu-
rönü tuzlalarının, beşte birini mîrfye vermek
şartıyla Ali Baba ve Ebulkasım elinde bulun­
duğu belirtiliyor . Ancak, Ali Baha'nın iştirâ-
ki sadece T u z l a o v a s ı ' n d a d ı r , d i ğ e r l e r i
müstakillen Ebulkasım elindedir. Aynı belgede,
"mukâtaa-i tamga ve ihtisab ve boyahânemsi
mahsulât-ı şâire" kaydı geçiyor. Bu kayıttan
tamga, ihtisab ve boyahâne mukâtaaiarının
zâviyeye tahsis edildiğini anlıyoruz. Ayrıca,
Mihmad Beğ Karyesi'nde bulunan Gerdeklü,
Berkla, Beğiik, Kızılcakışla ve Kuyucak tuzla­
sının ve Kışlak-i Ağcaeniş Tuzlası'nın beşte biri
mîrîye olmak şartıyla zâviyeye kayd olunduğu
34 Elimizde bulunan sûrct.
35 Ö. Lülfı Barkan. "Osmanlı İmparatorluğu nda Bir İ.skân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I
İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Derviislcri ve Zaviyeler". -V.D.". 11 (1942V S.2RI -304.
36 TKGM Arşivi. 14 Numaralı Defter. s.29 A .
37 IXGM Arşivi. 14 Numaralı IX-fler. s.29'a ekli belge.
38 TKGM Arşivi. 14 Numaralı Defter. s.29 a ekli helge.
Saim SAVAŞ
belirtiliyor. Zilkâde 980/1573 tarihli berât ı
hümâyûnla, hâsıl olan tuzun hâriçte satılma­
mak kaydıyla, mîrfye âit olan kısmının da zâvi­
yeye kaydedildiği görülüyor
Bu tarihlerde henüz Büyuk-Küçük Ali Baba
ayrımı sözkonusu değildir. Küçük A l i Baba
Zâviyesi'nin 1638'de Ali Baba ibn Ahi Mehmed
Beğ tarafından tesis edilen vakfiyeden daha
sonraki yıllarda orUya çıktığı kanaatini taşıyo­
ruz. Bu bakımdan, buraya kadar anlatılanlar,
daha sonra Büyük Ali Baba Zâviyesi olarak a-
nılan zâviyeyi ilgilendirmektedir.
1837 tarihinde düzenlenen Sivas Vakıf Mu­
hasebe Defteri'ndeki Büyük Ali Baba Zâviyesi
ile ilgili kayıtlar, daha birtakım gelir kaynakla­
rının okluğunu gösteriyor. Buna göre o tarihte
zâviyeye âit gelir kaynaklan aşağıdaki şekilde­
dir:
-Niksar Kazası'na bağlı Ba.şdemi Karyesi'-
nin tamam mâlikâne-i öşrü.
-Aynı kazaya bağlı Keyran Karyesi'nin nısf
mâlikâne-i öşrü.
-Aynı kazaya bağlı Hisarak Karyesi'nin ta­
mam mâlikâne-i öşrü.
-Aynı kazaya bağlı Kızılkaya Karyesi'nin ta­
mam mâlikâne-i öşrü.
-Aynı kazaya bağlı ve hâlen mezraa olan K i ­
rde Karyesi'nin tamam mâlikâne-i öşrü.
-Aynı kazaya bağlı Kagüne'nin nısf mâlik­
âne-i öşrü.
-Aynı kazaya bağlı Karacagöl Mczraası'nın
tamam mâlikâne-i öşrü.
-Zile Kazası'na bagh, Kızılkünbed'e tâbi Ey-
mir Kaiyesi'nin tamam mâlikâne-i öşrü.
-Sivasili Kazası'na tâbi Kuşçu Karyesi'nin
 SİVAS'TA BÜYÜK VE KÜÇÜK ALİ BABA ZAVİYELERİ
tamam mâlikâne-i (>şrü.
-Aym kazaya bağlı Gcmriz Karyesi'nin nısf
mâlikâne-i öşrü.
-Aym kazaya lâbi Ölük Karyesi'nin tamam
mâlikâne-i öşrü (aynı karyeye lâbi Dere. Kara-
laş. Korucuk ve Kebir mczraalan dâhil).
-Aynı kazaya bağlı Karkın Mezraası'nın nısf
mâlikâne-i öşrü.
-Bayramlı Livası'na bağlı Karaiaş, Kovanı,
Kürddilo/.,Temürcilik vc Enderin kar>'elcrinin
on schimdc bir schim öşrü.
-Tonus aklâmından bcrâı ile zâviyeyc, Ha-
ramcyn cânibindcn Aıik Valde Sultan tarafın­
dan beher sene 35 kile hınia tahsis edilmiştir.
-Sivas civarında Çorak Mczjaasi'mn dörtte
bir hissesi.
Bu tarihte vakfa âiı bir câmi, câmi içinde
çc-şmclcr ve türbe mevcut olub, zâviye mütevel­
linin hanesi durumundadır. Yine aynı tarihte
evlâd-ı vâkıfdan Es-Sc\yid Eş-Şeyh Ebubekir,
Şeyh Osman. Şeyh Ahmcd ve Şeyh diğer Ebu­
bekir altı mud hınia ile nezâret, kitâbet ve cibâ-
39
yet cihetlerine mutasarrıflardır
Büyük Ali Baba Zâviycsi hakkında şimdilik
verebileceğimiz mâlumâi bu kadardır. Şimdi,
Büyük Ali Baha'nın torunu Küçük Ali Baba ta­
rafından tesis edildiği anlaşılan ve belgelerde
"Küçük Baba" "Veled-i Diğer Ali Baba" ve
"Küçük Ali Baba" zâviyesi şekillerinde geçen
zâviye tanıtılmaya çalışılacaktır.
KÜÇÜK ALİ BABA ZAVİYESİ
1638 tarihinde düzenlenen Ali Baba ibn Ahi
Mehmed Beğ vakfiyesi ile yeni bir zâviye tesis
edildiği anlaşılmıyor. Vakfiyede, "ceddim
mcrhûm-ı mezbûrun medine-i merkûme dâhi­
linde binâ eylediği zâviyesi..." kaydı geçmekte
ve bu Tâviyede sâkin olanların, vâkıfın vefâtm-
dan sonra vakfedilen mallara mutasarrıf olma­
39 Sivas Müzesi nde hulunan 12511252 Tanhii
40 Bkz. Dipnot 6.
139
ları şart koşulmaktadır . Bu b a k ı m d a n
vakfiyenin. Büyük Ali Baba tarafından tesis e-
dilen zâviyeyi desteklemek amacıyla düzenlen­
diği neticesine varıyoruz. Bununla beraber
Küçük Ali Baha'nın, "ta'lim-i sıbyan içün mü-
ceddedcn" bir muallimhâne binâ eylediği görü­
lüyor. Vakfiyede, muallimhâncyc yc\ mî üç ak­
çe vazife ile bir muallim ve yevmi bir akçe va­
zife ile bir halife tayin olunması şart koşul­
muştur. Aynı şekilde, daha önce Büyük Ali
Baba iarafindan binâ edilen mcscid-i şerif i -
mamına yevmî üç akçe ve müezzinine yevmi
bir akçe vazife verilmesi vakıf şartlarındandır.
Ayrıca, "mübârck gecelerde mcscid-i şerifde
berât vaz' olunması" (berât mumları yakılıp
mescidin aydınlatılması), helva vc yemek ha­
zırlanarak zâviyede bulunan "mukîm vc müsâ-
firînc" ikrâm olunması da vakfiyede belirtil­
miştir.
Küçük Ali Baha'nın vakfettiği mülkü:
-Büyük Ali Baba Zâviyesi yakınında bulu­
nan Boyraz yerleri denilen mülk mezraalar.
-Hamzabostanı denilen mülk bir kıi'a bos­
tan yeri.
-Sivas'a tâbi Tavra Karyesi nehri üzerinde
bir çatı allında işleyen üç göz mülk değirmen.
-Bu değirmenlere bitişik mülk bir kıl'a ça­
yır.
-Sivas'ta Soğuk Çermik yalçınında bulunan
beş kıı'a mülk çayır.
-Sivas'a tâbi Sıra.söğüd Mevzii'nde bulunan
Pirkinik Suyu ü7x;rindc işleyen bir göz değir­
men.
El-Hâc Zâhid mahallesi yakınında adı geçen
Pirkinik Suyu üzerinde işleyen bir göz değir­
men
-Yeniil Kazası na lâbi Ulaş Karyesi sınırı
dâhilinde Tecer Suyu dcnilea oeMf üzerinde
bir çatı altında işleyen üç göz mülk değirmen.
numaraM7. Vakıf Muhasebe Deflen. s.l4().141.
140
•Sivasiii Kazasi'na tâbi Ötâk Kaıyesi'nde
KOsedağı Nehriflxerindeişeyen bir gOz <le^-
men.
•Aynı kazaya tâbi Kemriz Karyesi sınırı
dâhilinUe yine Kfisedağı Nehri Özerinde iş{q«n
bir gOz deıpnhen.
•Aynı kaaya bağlı, müik^i maiua olan Uzun
KaryesV^h uııfıanı mâlikâne-i muayyencsl.
•Tozanlı Kazası'na tâbi Divriğin Kaıyesi'-
ttin, maikö olan nısf mâlikâne-i muayyenesL
-Divriğin Kaıyesi'nde Tozanlı Nehri üzerin­
de işleyen bir göz mülk değirmen.
-Tozanlı Kazası'na tâbi Tağnis Kaıyesi'nde
Tozanlı Nehri üzerinde ve Tozanlı Suyu üzerin­
de bir çatı altında imleyen iki değirmen ocağı.
-Budaközü Kazası'nda bulunan Emrullah
Tuzlası deniten çalışır durumdaki mülk tuzla.
-Bu tuzlaya bağlı Dikilitaş, Koyunağılı ve E-
lekçi tuzlaları olarak bilinen mülk tuzlalar.
-Hargün Nahiycsi'ndc bulunan Sertan Tuz­
lası.
-Sivasiii KazAsı'nda Bcğli Tuzlası'na bağlı
Gerdckli, Celalli ve Pur adındaki tuzlalar.
-Çamözü ve Acıböğrüm'de bulunan küçük
tuzla.
-Cirhin Karyesi'nde bulunan küçük tuzla.
-Tokat Kazası'na tâbi Tozanlı Nahiyesi'nde
Gibis, İrmenis ve Değeryer adındaki karyelerin
dörtte bir (rub') mâiikânc hisseleri'*^
Elimizde bulunan tarihsiz bir belgede, Kü­
çük A l i Baba Zâviyesi'nın gelir kaynaklannın
dökümü verilmiştir. Yukarıda adı geçen değir­
men, tuzla ve köylerin tamamı bu listede yera-
hyor. Bu bakımdan, Ali Baba ibn Ahi Mehmcd
Beg'in Küçük Ali Baba ve tesis ettiği vakfiyenin
de o tarihte veya daha sonra teşekkül eden Kü­
çük A l i Baba Zdviyesi'nin gelir kaynaklan ol­
duğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Bahsi geçen
41 1251-1252 Tarihli numarasız Vakıf Muhasebe Defteri. S.4.
42 Elimizde bulunan 3 ve 4 Numaralı İ'Ulmlar.
Saim SAVAŞ
belgede, yukanda adı geçen çayır ve değirmen-
teria tamamının kuliantimaz (muattal) halde ve
Elekçi, Orhin ve Acıpmar tuzlalarının harap
oklaklan kayd«dilmi|tir.
Aytu âife^v âit iki zâvıyenin teşekkül etme­
siyle JMrtikte vâkıflann evlattan araainda nmn
y4iar devam eden bir mütevelIflHc ve zâviyedar-
lik arilcadeleunin batto^itiM )*Wt oluyoruz.
Elimizde bulunan 1142/1730 ve 1156/1743 ta­
rihli iki b e ^ bu hususa açıklık getirmektedir.
Bu belgeleri geçen "medine-i Sivas'da vâki
ROstem Paşa hocası Büyük A l i Baba Zâviyesi
vakfının zâviyedarhk ve tevliyeti vazife-i muay­
yene ile batnen ba'de batn evlâda meşrut olup
ve yine Veled-i Diğer Ali Baba Zâviyesi vakfı­
nın zâviyedâriık ve tevliyeti batnen bâ'dc batn
meşrût olduğu vakfiyelerinde mestûr ve mukay-
yed olub..." şeklindeki kayıtlar, bizim henüz gö­
remediğimiz Büyük Ali Baba vakfının bütün
evlâda. Küçük Ali Baba vakfinın ise sâdece er­
kek evlâda meşrût olduğunu göstermektedir.
Aynı belgelerden, karışıklığın bu yüzden ve
1097/1685-86 yılından itibaren iki sene zâ%ıycye
mutasarrıf olan Fatma Hatun'un (Küçük A l i
Baba'nm kızıdır) ölümünden sonra başladığını
anlıyoruz. Fatma Hatun'un vefâtından sonra
evlâd-ı kebîrleri Ahî Mehmed ve İsmail müşte­
reken mutasarrıf oluyorlar. Bu ikisinin ölümle­
rinden sonra İsmail'in oğlu Seyyid A l i ,
zâviyedar ve mütevelli oluyor. Ancak, halaları
Emine ve Ayşe hatunlar (Fatma Hatun'un kız­
ları) evlâdiyet dâvâsı açarak mütevellîlik ve
zâviyedarlıkta pay Lsiiyoilar. Uzun süren yazış­
malardan sonra 1142/1730 yılında ayrı ayrı ve­
rilen berâtlarla Büyük Ali Baba Zâviyesi E-
minc ve Ayşe hatunlara. Küçük A l i Baba
Zâviyesi ise Seyyid Ali'ye tevcih olunmuş­
tur'^.
1156/1743 tarihli vakfin borcu ile alâkalı o-
larak gönderilen ferman, mes'elenin bu tarihe
kadar çözüme kavuşturulmadığını gösteriyor.
Buna göre, Seyyid Ali her iki zâviyeye de mu-
 SİVASTA BÜYÜK VE KÜÇÜK ALİ BABA ZAVİYELERİ
tasamf iken. Emine ve Ayşe hatunlann cvlâdi-
yet üâvâsı açmaları üzerine, Seyyid Ali, vakfm
borcu olan 14,5 kise akçenin yansmı ödemeleri
şartıyla tevliyetin yansını Emine ve Ayşe ha­
tunlara devrediyor. Sonradan Emine ve Ayşe
hatunlar bu parayı (klcmcyi reddettikleri için
mes'ele devam edip gidiyor Elimizdeki vesi­
kalardan çoğu bu tip problemlerle ilgilidir. A-
caba bu y ü z d e n mi y u k a r ı d a a d ı g e ç e n
değirmen, çayır ve tuzlalar kullanılamaz hâle
geldi? Gerekli bakımlan yapılmayan gelir kay­
naklarının zamanla harap olacakları açıktır.
Bununla beraber, meselâ eşkıyâlık hâdiseteri de
harâbiyetin sebebini teşkil etmiş olabilir.
1837'de düzenlenen Sivas Vakıf Muhasebe
Dcfteri'ndeki kayıtlar, o tarihteki Küçük A l i
Baba Zâviyesi'nin gelir kaynaklannın dökümü­
nü veriyor. Bunlar scncvî (")şrü 500 kuruş olan
7 tarla, Uzun Karycsi'nin lamam mâlikâne-i öş­
rü olan 405 kuruş, Divriğin Karyesi'nin 400 ku-
r u ş l u k nısf bedcI-i i l t i z â m ı . D i k i l i t a ş ,
Koyunağılı ve Elckçi tuzlalarının iltizam bedeli
olan 6000 kuruş. Senan Tuzlası, senevi icâresi
24 kuruş olan Beğli Tuzlası, bedel-i iltizâmı
44
1000 kuruş olan Celallipur Tuzlası, senevi i -
câresi 12 kuruş olan Küçük Memleha, rub'
mâlikânesi 610 kuruş olan İrmenis, Değeryeri
ve Gibis karyeleridir.
1638 tarihli vakfiyede kaydedilen muallim,
imam ve müezzinin günlük ücretleri 1837'de dc
değişmeden devam etmiştir. Fakat, vakfiyede
bahsi geçen "halife" bu tarihle mevcut görün­
müyor. Bu tarihte muallimlik, imamet ve mü­
ezzinlik görevi aynı şahıs tarafından ifâ
edilmektedir. Bu şekilde yıllık toplam 63 kuruş
olan ücrete, mütevelli tarafından verilen 200
kuruş eklenerek, bu üç vazifeyi yürüten kişiye
bir yılda 263 kuruş ödenmektedir. Görüldüğü
gibi, vakfiyede şan koşulmamasma rağmen mü­
tevelli, yetkisini kullanarak, akçenin değer kay­
bı sebebiyle yetersiz kalan söz konusu ücrete
takviyede bulunmuştur.
43 Illımı/dc hulun;ın y> Numara)ı Fcnn;ın.
44 Daha oncckı htigelerdc Celalli ve Pur adıyla ayn .lyn kaydeJilmıştir.
141
NETİCE
Ali Baba'nm yaşadığı dönemi, yaklaşık XV.
asnn sonlan ile XVI. asnn ortalan olarak be­
lirlemek mümkündür. Yine avnı dönemde, bü­
yük bir ihtimalle Kanunî'nin damâdı ve
sadrazamlarından Rüstem Paşa'nın sağladığı
mâlî destekle zâviycsini kurduğunu söylcj'cbili-
riz.
Ancak, Ali Baha'yı dinî-tasavvufi ve diğer
yönleriyle tantyabilmemiz için, yaşadığı dönem­
de bilhassa Sivas ve çevresinin ve daha genel
olarak Osmanlı Anadoİusu'nun dinî-tasav­
vufi: hayatını, toplumu etkilc>-en mezhep, tari­
kat vc diğer akımlan tanımamız icap ediyor.
Ayrıca, bu tip hadiselerin oluşumunda tesiri
azımsanmayacak siyasi gelişmelerin dc bilin­
mesi faydalı olacaktır. İşıc o zaman, Ali Ba­
ha'nın gerçek şahsiyetini, zâ\iyesinin icrâ etti­
ği fonksiyonu, kuruluş gayesini ve tesirlerini
anlayabiliriz.
Ahmet Yaşar Ocak tarafindan yapılmış olan
"Emirci Sultan ve Zâviyesi", (İ.Ü.E.F. Tarih
Enstitüsü Dergisi. IX (1978), s. 129-208) isimli
çalışmanın bir benzerini yapmayı düşündüğü­
müz daha şümullü bir çalışmada, konu içinde
belirlenen ve yukarıda ifâde edilen problemle­
rin çözümü için gayret sarfcdilcccklir. Bu şe­
kilde, Anadolu dini-lasawufi tarihinin bir say­
fasının daha aydınlanacağı ümidindeyiz. Bu
çalışmada, genel olarak zaviyenin tanıtımı ile
yetinilmiştir.
BİBLİYOĞ RAFYA
Arşiv Kaynaklan:
-Sivas Müzesi'nde bulunan,
3 Numaralı Sivas Şer'iye Sicili
16 Numaralı Sivas Şer'iye Sicili
1251-1252 Tarihli Numarasız Vakıf Muhasebe
Defteri
-TKGM Arşivi'ndc bulunan 14 Numaralı Sivas
Mufassal Defteri
142 Saim SAVAŞ
-VGM Arşivi'nde bulunan 2141 Numaralı Def­
ler
-Elimizde bulunan belgeler: Ali Baba Zâviyesi
Arşivi'ne âit belgeler cmâncten nezdimizdc bu­
lunmakta ve tasnifi hâlen devam etmektedir.
Bu çalışmada aşağıdaki belgeler kullanılmıştın
25 Şaban 976/1569 Tarihli Defter-i Ccdîd-i
Hâkânî Sûreti
1048A638 Tarihli Ali Baba ibn Ahi Meh-
mcd Beg Vakfiyesi
25 Rebiülâhir 1092/1681 Tarihli 20 Numa­
ralı Hüccet
Evâhir-i Şevval 1113/1702 Tarihli 5 Numa­
ralı Ferman
1142/1730 Tarihli 3 Numaralı İ'lâm
1156/1743 Tarihli 4 Numaralı İ'lâm
1156/1743 Tarihli 39 Numaralı Ferman
5 Rebiülevvel 1195/1781 Tarihli 59 Numa­
ralı Hüccet
20 Şaban 1232/1817 Tarihli 24 Numaralı
Berâf
Kitapliin
-Aslanoglu, İbrahim, Pir Sultan Abdallar İstan­
bul 1984
-Bayrak, Mehmet, Pir Sultan Abdal, İstanbul
1986
-Bezird, Asım, Pir Sultan, İstanbul 1986
-Danişmend, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Ta-
rihi Kronolojisi, V. İstanbul 1971.
•Evliya Çelebi, Scyahatnflme, HI, Dersaadet
1314
-Hafız Hüseyin Ayvansarâyî, Vefeyât-ı SelAtfn
ve Meşâhir-i Ricül, Haz. Fahri Ç. Derin, An­
kara 1978
-Köklügiller, Ahmet, Pir Sultan Abdal, İstan­
bul 1984
-Öztclli, Cahit, Pir Sultan Abdal, İstanbul
1985, 6. Baskı
-Pakalın, M.Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve
Terimleri Sözlüğü, III, İstanbul 1983
-Sadettin Nûzhet, XVII. Asır Saz şairlerinden
Pir Sultan Abdal, İstanbul 1929
-Türk Kültürü ve Ahilik XXI. Ahilik Bayramı
Sempozyumu Tebli^ieri 13-15 Eylül 1985 Kır-
şehir, İstanbul 1986
Makâlelen
-Aslanoglu, İbrahim. "Pir Sultan Abdal'ın Zin­
dandaki Yaşamı", Tûrii Folklora, Yıl:l, Sayı: 4
(1979), s.28-30
-Barkan, Ö.Lütfi, "Osmanlı İmparatorlugu'nda
Bir İskân ve Kolonizasynn Metodu Olarak Va­
kıflar ve Temlikler I İ.s(ilâ £>cvtrlcrinin Koloni-
zatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler", V.D., I I
(1942), s.281-304
-Eyice, Semavi, "İlk Osmanlı Devrinin Dinî-İç-
timaî Bir Müessesesi Zâviyeler ve Zâviyeli
Câmiler", İ.O.İ.F.M.. 23 (1962-1963), Nu:l-2-
. s.3-80
-Köprülü, M.Fuad. "Baba", İA., s. 165-166
-Köprüzâde Mehmcd Fuad, "Bir Kızjlbaş Şairi
Pir Sultan Abdal", Hayat, Cild: 3(1928), S.64,
s.3-4
-Ocak, A.Yaşar, "Zâviyctor" V.D., X I I (1978),
s.247-269
-Ocak, A Yaşar, "Emirci Sultan ve Zâviyesi",
I.Ü.E.F. Tarih F.n.<«titüsü Dergisi, IX (1978),
s.129-208.
144 Saim SAVAŞ
1-1114/1703 Tarihü Feman
Fermân-i Gibis ve Degeryer
Emlrü'l-ümeıâi'l-kiı^m kebirü'l-kfiberâi'l-
fihâm zû'l-kadri ve'I-ibtirâro sâlıibü'1-izz ve'l-
ihtişâm ei-muhtass bi-mezld-i
inâyetü'l-meiiki'l-a'lâ Sivas Beglerbegisi oiaa
—dâme ikbâluhûve kıdvetü'l-kuzât ve'l-hUk-
kâm ma'denû'l-fazi ve'l-keiâm mevlânâ Sivas
kadısı zîde faziuhû tevki'-i reiT-i hümâyûn vâsii
olucak ma'lûm ola ki, Faıma Hatun sfldde-i
saâdetime arz-ı hal idûb berât-ı âli-şân ile ma-
teveiiiyesi olduğu Tokad Kazası muzââtından
Tozanlı Nahiyesi'nde Gibis ve Dcger-yer nam
karyelerin rub'-ı malikânesi ecdâdım Ali Baba
Zaviyesi'ne rüfı' olan misâfirier içûn it'âm-
I ta'Sm eylemek üzere ^ r t ve tayin olunduğu
defter-i ccdîd-i hâkânf'de mukayyed ve yakRyc-i
ma'mûlünbihâsında tasrih olunmuş iken Bekir
nam kimesne ana mülkü deyu hilâf-ı şart-i vâkıf
zabt ve ğailesin ahz u kabz kiüb galie-i vakfı
edâ eylemeden fevt olub mal-ı vakf zimmetinde
kaklığın btidirüb yedinde olan sâret-i cedîd-i
hâkânîve vakfiye-i ma'mfllOnbihâ ve fetvây-ı
şerîfeye muhülif fuzûli zabt ve ahz u kabz idüb
zimmetinde kalan gallc-i vakfı ba'dc's-sübût
muhallefâim kabz iden vârislerinden ma'rifet-i
şer'ile altvirilmek bâbında emr-i şerifim recâ
eylediği imdi ^r'iie amel olunmak fermânım
olmuşdur büyürdüm ki, hükm-i ferifim vardık-
da bu bâbda sâdır olan emrim üzere amel idüb
dahî bir defa şer'ile görülüb fasi olunmayan
dâvâlann tamam hak ve adi üzere gereği gibi
şer'ile mukayyed olub göresin i'Iâm olunduğu
üzere zikr olunan karyelerin nıb'-ı mâlikânesi
zâviye-i mezbureye şart ve ta'yin olunduğu def-
ter-i cedtd-i hâkânfde ve vakfîye-i ma'mûlün-
bihâda tasrih olunmuş olub ve mezbflrun fuzûli
zabt idüb kabz eylediği gaiic-i vakf müteveffa.yı
mezbur Bekir'in zimmetinde kalmış ise ol tak­
dirce ba'de's-sübût zimmetinde kalan galle-i
vakfı muhallefâtın ahz u kabz iden vâristerin-
den ma'rifet-i şer'ile girü vakf içün alıvirüb
ihkâk-t bak eyleyesin min ba'd kanun ve defter
ve vakfiye-i ma'mûlünhihâya ve fctvâ'-yt şerife
ve emr-i hümâyûnuma muhâiif kimesne(ye).iş
itdirmeyesin şöyle bilesin alâmet-i şerife i ' t i -
mad kılasın.
Tahriren fi'l-ycvmi'l-hâmis ve ışrtn min
şchr-i Ramazani'l-mübârck sene crbea aşer mie
ve cif: 1114/1703
Be makâm-ı Edirne cl-mahrûse
 S İ V A S T A B Ü Y t î K V E K Ü Ç Ü K ALİ B A B A Z A V İ Y E L E R İ 145

11-1122/1710 Tarihli H ü c c e t

H ü c c e t - i nâzır

H u r r i r e el-fakir Abdullah e l - k a d ı bi-medi-

ne-i Sivas

An-asi Karayaka Kazası'nda A y a n nam kar­

yeden olub medinc-i Sivas'da vâki A l i Baba
z â \ i y e s i ' n d e s â k i n ve m ü t c m c k k i n iken bundan
akdem ğaybiyci-i m ü n k a t i a ile ğ â i b ve m c f k û d •• V * ' '
olan Veli B c g bin Tatar Muslu nam kimcsncnin
o n b e ş s e n e d e n m ü t e c a v i z h a y a l ve mcmâiı
m a ' l û m o l m a m a ğ l a mcdine-i m c z b û r c d c ve sair
yerlerde olan emvali vc c r / i k m ı zabt ve tesviye
emrine bir kayyum nasb olunmak l â z ı m ve m ü ­
him o l m a ğ ı n gâib-i m c z b û r u n s u l b î o g l u işbu
sâhibü'l-vcsika İsmail B c g nam kimcsne m ü s ­
takim ve dindar vc k a y y u m l u ğ a lâyık vc uhde­
sinden g e l m e ğ e kâdir kimcsne o l d u ğ u n u zcyl-i
vesikada m u h a r r c r ü ' l - c s â m î bî-garaz m ü s i i m î n
ihbâr i l m e l e r i y l e h â k i m - i m u v a k k î - i ' sadr-ı
k i ı â b t û b î l e h û ve h ü s n ü m e â b hazretleri
d a h î ğ â i b - i m e r k û m V e l i B e ğ ' i n hayat ve m e m â -
II m a ' l û m oluncaya d e ğ i n e m l â k ve arazisini
zabt ve hıfza ve şâir tesviye emrine merkum İs­
mail Beğ'i kayyum nasb ve ta'yin eyledikde ol
dahî vech-i muharrer üzere kayyumluk-ı
m e z b û r u k a b u l ve hizmet-i l â z i m e s i n i kemâ
y e n b e ğ î e d â y a t a a h h ü d ve iltizâm itmeğin hâze'-
1-vesika ğ ı b b e ' t - t a l e b ketb o l u n d u . R e v â i l - i
C e m â z i y e l û l â li-sene isneyn ve ışrin ve mie ve
cif: 1122/1710

Ş ü h û d ü ' l - h a l : M u y t a b z â d e Es-Seyyid Ömer

A ğ a , Pazarbaşı Seyyid Mehmed Ç e l e b i . Scyyid
Halil bin Ebubekir, H ü s e y i n bin Murad, Molla
Ö m e r bin Himmet ve ğ a y r i h ü m mine'l-huzzâr.
* - ^ V '••gi/ ' i - ^
.10
146 Saim SAVAŞ

•lift*,!. (, I,, • -il /• , \ ' , , , . ^

ıt'âm-ı taâm eylemek şartıyla mutasarrıf olagel-

III-1152/1740 Tarihli Berât Tezkeresi dikleri harameyn-i şerîfeyn muhâsebcsinde
Nişân-ı hümâyûn yazıla ki, mestûr ve mukayyed olub der kenar olunmağia
vech-i meşrûh üzere zâviye-i merkûmede her
İftihârü'l-havâs ve'l-mukarrabîn mümehhi-
kim zâviyedar olur ise zikr olunan vazife ve cire
di'l-mülûk ve's-selâtîn muhtâru'l-izz ve't-tem-
ile âyende ve revendeye itam-ı taâm idüb ma­
kîn bi'l-fiil dârü's-saâdet-i şerife ağası olub
halline kayd ve şurût-ı mezkur üzere bcrât-ı
harameyn-i şcrifeyn evkâfı nâzın olan El-Hac
âlişân virilmek recâsına iMâm eylemeğin mûcc-
Beşir Aga dâmeulûvvuhû divân-ı hümâyûn'a
bince tevcih ve mahalline kayd ve berât olun­
arz gönderüb taht-ı nezâretlerinde olmagla Üs­
mak bâbında fermân-ı âlî sâdır olmağın vech-i
küdar'da vâki merhume Atik Valde Sultan cv-
meşrûh üzere berât-i şerîf-i âli-şân yazılmak i -
kâfmdan Ycniil hassı mahsûlünden almak
Çün işbu tezkere verildi.
üzere dokuz akçe vazife ve senede yedi mud
hınta cire ile A l i Baba Zâviyesi'nde zâviyedar R 27 Şevval sene 1152/1740
olanlar vazife ve cire-i mezkûreye fukarâya Mühür
 SİVASTA BÜYÜK V E KÜÇÜK ALİ BABA ZAVİYELERİ
IV-1202/1788 Tarihli Mûrâsele
Medine-i Sivas'da vâki merhum Rüstem Pa­
şa hocası Büyük Ali Baba Zaviyesi vakfının
zâviyedar ve reLs-i mülcvcULsi Seyyid Feyzullah
Efendi zîde salâhu ba'dc't-tahiyyetü'l-vâfiye
inhâ olunur ki,
Vakf-ı mezkûrun vazifc-i muayyene ile zâvi-
yedarlık ve tevliyeti bundan akdem evlâd-.
ı vâkıfdan İbrahim Halife ve kendin ve
Şehribani ve Saniye ve Nisa ve Zeyneb hatunun
ber vech-i meşruta üzerlerinizde olub vakf-ı
mezbûrun cemi"-i hâsılâtmdan umûr-ı sâircsini
rü'yeı hususunda mcyanlarınızda münâzaaı
vukuu hasebiyle vukf-ı mezbûrun hârâbma bâis
olmağla zikr olunan /iviycdariık ve tevliyet his­
sedarlığına mutasarrıf olub erbâb-ı istihkakdan
ı47
olduğun hasebiyle binyüzrioksan iki senesi ta­
rihiyle müverrah yedinde olan berât-ı şerif-i âli-
şân mûcebince reis-i mütevelli nasb olduğuna
binâen kıbel-i şer'den dahî bermantûk-ı berât-ı
şerif mûrâsele tahrir ve yedine i'tâ olunmuşdur
gerekdir ki, vakf-ı mezbura reis-i mütevelli o-
lub ve umûr-ı vakfı yed-i vâhidden kendin rü'-
yet idüb ashâb-ı' sihâmm ber mu'tâd-ı kadîm
hisselerini ahzdan ğayri umûr-ı vakfa müdâhale
itdirmemenizi muhtevi ber mûceb-i berât-ı âli
kadar kıbel-i şer'-i şerif-i enverden işbu mûrâ­
sele tahrir ve yedine i'tâ olunmağla vech-i
meşrûh üzere rü*yet ve âharları müdâhale iıdir-
meyüb mûceb-i mûrâsele ile âmil olasız.
H 16 Receb sene 1202/1788
Mehmed Emin (mühür)
 Saim SAVAŞ

K^N..-^

y ^ . ^ - V " ' "

SİVAS'TA B Ü \ a j K VE KÜÇÜK ALİ BABA ZAVİYELERİ

V-1115/1703 Tarihli Berat

Berât-j Tecdîd

Mâliyen tahı-ı âli-i baht-ı Osmânî üzere

cülûs-ı hümâyûn-ı sa'âdcı-makrûnum vâki olub
umûmen tecdîd-i bcrevât fcrnıdnım olmağın Si-
vas'da vâki Küçük Ali Baba ve Büyük Ali Baba
Zâviyesi'nin vazifc-i muayyene ile ber vech-i
meşrûıa mütevcUiycsi olan işbu râfia-i tcvki'-i
refi'i'ş-şân-ı hâkânî Fatma Hatun yedinde olan
berâtın getürüb dcr-sa'âdctimden tecdidin recâ
ilmeğin hakkında mczid-i inâyet-i pâdişahânem
zuhûra getürüb atik berât müccbince binyüzon-
bcş Rcbiyyülâhiri'nin onuncu gününden mü-
ccddcden bu bcrât-ı hümâyûn-ı izzet-makrûnu

virdim ve büyürdüm ki mczbûre varub zâviyc-i

mc/.bürelere meşrûıiyct üzere mütevellisi olub
cdâ-yı hizmet eyledikten sonra bundan evvel
zâviye-i mezbûrclcrc vazjfe-i muavyenesiylc ne
minval üzere m u t a s a r r ı f a o l a g e l m i ş ise
mczbûre dahî vazifc-i muayyenesin evkâf-
1 mczbûre mahsûlünden ol minvâi üzere alub
mulasarnfa ola ve rcsm-i berât kendü yedlerin-
dcn tcsIim-i hazine ola şöyle bileler alâmct-i
şerife i'timad kılalar.

Tahriren fı'l-yevmi's-sâni ve'i-aşer m in Şa-

banü'l-muazzam sene hamse ve aşer ve mie ve
elf: 1115/1703
Be makam-ı Kostantınıyyc el-mahrûsc
 150 Saim SAVAŞ
•wj- -«^ '"^ • - ^ i ^ A - - ^ "^-^ .
VI-1114/1702 Tarihli Buyruldu
İsmail Süleyman (mühür)
Şeriat-şiâr Budaközü kadısı efendi zîde faz-
luhû inhâ olunur ki,Sivas'da vâki Ali Baba zâvi-
yedarı olan fehru'l-muhadderât Fatma Hatun
divan-ı Rum'a arz-ı hal idüb Budaközü Nahi-
yesi'nde vâki ecdâdı Ali Baba evkâfından olan
Emnıliah Baba Mcmlchasını ikiyüz seneden
mütecâviz yedinde olan vakfiye-i ma'mûlün-
bihâsı ve berâtı ve mûccb-i hatt-ı hümâyûn-ı
şevket-makrûn ve sûret-i defter mûcebince
vakf-ı mezbûra şari-ı vâkıf bir tarik ile ber
vech-i te'bîd ve mâlikâne berât itdirüb zabt i -
düb ğadr itmekle tarafımızdan ve mütesellimi-
o-
••V-
miz tara&ndan murâfaa olmadıkça tarafeynden
bir kimesneye zabt itdirilmeyüb müdâhale ol­
maması bâbında buyruldu iltimas itmekle
mûcebince buyruldu tahrir ve isdar olunmuştur
vüsûlünde gerekdir ki, tarafımızdan vevahud
mütesellimimiz tarafından murâfaa olmadıkça
tarafeynden bir kimesneye zabt itdirilmeyüb bir
ferdi dahi u taarruz ildirmeyesin bu benim
mâlikânemdir deyu vaz'-ı yed iderim d ir ise
hasmıyia divan-ı Rum'da murâfaa olmadıkça
kendüye zabt u rabt itdirmeyüb hilâfından ih­
tiraz mûceb-i buyrulduyla âmil olasın dcyu.
İmza
Fî 4 Cemâziye'l-cvvel sene 1114/1702
 ŞEHZADE MEHMET CAMİİ'NİN DIŞ YAN
SOFALARI
Prof. Dr. Semra ÖGEL
S
i n a n ' ı n Ş e h z a d e Camii'nde O s m a n l ı
dinî m i m a r î s i n e k a n ı ğ ı dış yan sofa­
lar, d ı ş yan mahfiller, yan revaklar,
yan galeriler gibi çeşitli adlarla t a n ı n a n mek­
ânlardır. Ş e h z a d e Camii'nde (1543-48) yan so­
falar, ikişer kemer g ö z l ü b ö l m e l e r d e n meydana
gelir. H e r b ö l m e n i n üstü iki küçük kubbe ile
ö r t ü l ü d ü r . Dogu k e n a r ı n d a , h ü k ü m d a r mahfili
girişi olan ve mihrap duvarına b i l i ş e n son b ö l ­
mede ise ö n ü , iki aynalı tonozdur. B ö l m e l e r ,
birbirine y a l n ı z dar bir kemerle geçit veren ka­
im duvar p a r ç a l a n ile a y n i m ı ş t ı r . Dolayısıyla
her biri kendi b a ş ı n a bir k ü ç ü k m e k â n d ı r . Y a n
avlulara a ç ı l a n kemer gözJerin alt kısmı, mer­
mer ş e b e k e l i parmaklıklarla sınırlanmıştır. Z e ­
minden y ü k s e l t i l m i ş olmakla birlikte, bu birkaç
b a s a m a k l ı k y ü k s e l m e fazla a y ı n c ı nitelikte de­
ğildir ve yan sofalar, devrinde b a h ç e olan dış
avlu ile yakın bir ilişki, bir kaynaşma içindedir-
. ( R e s i m . 1-3, Şek. 1. 2).
S i n a n ' ı n bir anıtsal yapının >3n kenarlanna,
zeminle y a k ı n bir bağlantı ile yerleştirmesi bir
yenilik olmakla bcrabar. derin kemer gözler, A -
nadolu Türk mimarisinde eskiden beri mevcut
bir m o ı i l ı i r . Ö z e l l i k l e son cemaat yerlerinde,
14.yüzyıl O s m a n l ı camilerinden İznik Y e ş i l C a -
1. M.Söaea. Anadolu Medreselen. CiU I. îslantHil. 1970. s.l99 da. Ak Medrese nin 1 liklavcndıgSr Camıi'nin cephesinden
i)
mi ve Bursa Y ı l d ı r ı m Beyazıt Camii ö r n e ğ i , ve­
ya i S . y û z y ı l Beylikler b<)lgcsinden bir ö r n e k
olarak Balal İlyas Bey Camii ve I5.yüzyıl O s ­
manlı y a p ı l a n n d a n Amasya Beyazıt Paşa C a m i i
g ö s t e r i l e b i l e c e ğ i gibi, daha ö n c e k i devire gider­
sek 13. yüzyıl Konya Selçuklu mescitlerinden
Sırçalı M e s d ı ' i n üç derin kemer gözlü son ce­
maat yeri, ö r n e k l e r arasında sayılabilir. A n c a k
özel bir cephe d ü z e n i n d e de derin kemerli g ö ­
zün ö n e m l i bir yer aldığını görüyoruz. 1365 yı-
İmdan Bursa l.Murad Hüdavcndigâr
Camii'nde, üstteki medrese katının ö n cephe­
sinde, küçük sütunlarla iki g ö z e ayrılmış ke­
merli b ö l m e l e r . Bursa ovasına doğru bir açılışı
sağlamaktadır. Alt kaiıaki son cemaat yerinin
derin revaklan ile dc bir uyum i ç i n d e d i r l e r .
1402/4 tarihli Sultan Ç e l e b i Mehmet C a m i i ,
Bursa Y e ş i l Camii'nde dc iki katlı bir cephe ya­
ratılmış, üst kaiıaki ıck kemerli derin gözler,
bir iç ve dış m e k â n ilişkisi yaratmıştır. H ü d a ­
vcndigâr C a m i i cephe d ü z e n i n i iki g ö z l ü kemer
b ö l ü m l e r l e devir alan bir yapı ise, Niğde'nin
1409 tarihli Karaman devri eseri A k Medrese'-
dir. Burada da iki katlı medresenin üst katını,
cephede taç kapının iki yanındaki iki kemer
gözJü b ö l ü m l e r dışa açmaktadır .(Res. 4,5).
B u motifin İlk O s m a n l ı ve Beylikler devri
152 Prof.Dr. Semra ÖGEL

rışıklık meydana getiren genişletilmesidir.

cephelerinde, geçmiş cephe düzenlerinden alış­
madığımız bir tarzda ortaya çıkışı, kaynağı hak­
kında düşündürmektedir. İki kemer gözlü
pencereler. Bizans Mimarîsi'nin yaygm bir mo­
tifidir ve Anadolu Türk Mimarîsi'nde, Kayseri
Huanı Hatun türbesi cephelerinde (1236-38)
olduğu gibi. görülebilmektedir. Avrupa Gotik
.Vlimarisi çevresinde de, bu tip kemer bölünme­
leri, pencerelerde veya iç mekânda, üslûbun ka­
rakteristik bir unsurudur. Örneklerimizde
kullanılan sivri kemerler. Gotik ile bir benzer­
lik kurabildiği gibi, Ak medrese'nin taç kapısı
kemerini küçük ölçüde tekrar eden iki kemer
güzlü bölmelerin kaş kemerleri, Geç Gotik de­
vir çizgilerine yabancı değildir. Gotik'tcn Ana­
dolu Mimarîsi'ne. birkaç biçimsel benzerliğe
dayanan bir köprü kurmak veya Bizans pencere
düzenlemelerini örnek kabul etmek zorlaması­
nın dışında, bahsini ettiğimiz Anadolu cephe
unsurian değişik bir kişiliğe sahiptir. Kemer bi­
çimlenmelerinden çok daha ağırlıklı önemi o-
lan mekânsal niteliklerdir. Yabancı dillerdeki
yayınlarda bu mekânlar için kullanılan "lof^a "
tâbiri, "derin kemerli t^öz" dediğimiz bu önü a-
çık mekânların tam karşılığıdır.
İtalyanca bir tabir olarak "log^a ", bir yapı­
nın gövdesi içinde kalarak ve dışarı taşmayarak
yer alan önü açık, genellikle sütun ve kemer­
lerle açılan mekânları tanımlar. Bizim "çıkr>ıa "
veya "A:ö^A:f/^w" dediğim iz tarzdaki çıkıntıla­
ra da loggia denmesi, deyim kapsamının bir ka­
Loggia'nın karakteri, yapı gövdesinde bir girin­
ti olması ile belirir. Bu bakımdan, I.Murad Ca­
mii ve Ak Medrese'de bahsini ettiğimiz derin
kemerii gözler, tipik loggialar'dır. Topkapı Sa-
rayı'nın IS.yüzyıldan kalma Fatih (İç Hazine)
köşkünde yer alan ve bir yüzü Marmara Deni-
zi'ne, öteki yüzü Boğaz'a açılan köşe sofası da
ve genelde geleneksel Türk evinin köşe dış so­
fası bir loggia'dır . Bir veya iki kemer gözden
daha çok sayıda, bir dizi sütun-kemer bağlantısı
olan loggialar da vardır ve 16.yüzyıl İtalyan Rö-
nesansMimarî yapılarında çok rastlanan bu tip
loggialar. geleneksel Türk evinin dış sofası ile
bir benzerlik gösterirler. Türk evi dış sofasının
loggia karakterine karşılık, ev planında üstlen­
diği mekânlar ara.sındaki dolaşımı düzenlevici
rol, farklılığı doğurmaktadır .
Loggia, bilindiği gibi dünyada en yaygın
mimarî unsurlardan olup, Asya'dan, örneğin
Hindistan'dan Akdeniz ülkelerine. Avrupa va
kadar değişik konum ve şekilleri ile yer almak­
tadır. Başka dillerde de çeşitli karşılıkları olma­
sına rağmen, İtalyanca loggia tabirini kullanma
alışkanlığı, İtalya'da H.yüzyıldan itibaren çok
sık görülmesinden dolayıdır. İtalya'daki kulla­
nımı çok daha eskiye, Roma devrine, hatta ba­
zılarınca Etrüsklcre kadar geri gitmektedir'^.
Kanala bakan bahçesiz Venedik saraylarında,
hava akımı sağlayan bir unsur olarak cephelere
yerleşen loggialar'ın (1427-.'^6 tarihli ünlü Casa

oinlenmiş olabileceğine işaret etmektedir. Ayrıca G.Goodwin. A Histocy of Ottoman Architecture. Lx)ndon, 1971,
s.43'de Hüdavendigâr Camii ve Ak Medrese cepheleri anwindaki paralellik ve s.44 tc loggialar'ın varlığının ve gencide
cephe düzeninin, mimarın Balkan ülkelerinden gelmiş olmasından kaynaklanabileceğinden söz edilmektedir "... this
form of loggia derived from the Venetian palaces of Dalmatia... appears in the church of Phillipopolis... converted
into a mosque...".
2. S.H.EIdem, Türk Evi Plan Tipleri, İTÜ Mim.Fak. Yaymlaa 2.baski. Istanbul, 196H. .•s.76 da "... burası bütün sarayın
dışanya açılan bir locasıdır sanki..." (yazar loggia anlamında kullanmaktadır).
i Bazen, bizim rcvak Ucdj|imi2 örtülü bölümlerden oluşan kemer dizilerine de loggia tabirinin kullanıkiığına. buna
karşılık avlu revaklanna "sofa" dendiğine nıstyabiliyoruz. Evliya Çelebi.Şehzüde Mehmet Camii'nden söz ederken
(.Seyahatname. Cilt !I. <..7) "avlunun dört tarafında yan sofalar" diye tarif ettiği avlu revaklan olmalıdır, çünkü
c'inıfındakı avludan "dış avlu" olarak bahsetmektedir.
' I II.Mory "I ıhc UduM-led. lillorc Ciimes.ısca) lx>ndon. l'>71. res. s. 407'dc Roma Impanıtorluk dcvn Boscorcalc
(Napoli) frcsklcnnden loggialar.
 Ş E H Z A D E M E H M E T CAMİİ-NİN D[Ş Y A N S O F A L A R I 153

d'Oro cn erken ö r n e k l e r d e n d i r ) Toskana viUa- herhangi bir yerinden ö r n e k bulabileceğimiz

rında da manzaraya açılan sayısız ıcnısilcisi var­
dır. Şehir saraylannda. Palladio gibi ustaların
elinden ç ı k a n ve uzun ö m ü r l ü etki alanları ya­
ralan loggialar da haıırlanabilir. ( V i c c n z ü , Pa­
lazzo Chiericati ö m e ö i , 1550) Loggialar daha
ç o k ev mimarisinin hir parçası olmakla bera­
ber. Alberii'nin Rimini'dcki T e m p i o M a l a t c s ı i -
ano'sunda (San Francesco Kilisesi, 1446)
tarzında ortaya çıktıkları gibi, Sansovino'nun
Venedik'teki kitaplığına bağlı loggia'sı,
getta. 1537) her türlü yapıda k u l l a n ı l a b i l d i k l e ­
rini g ö s t e r e n örneklerden iki tanesidir.
R o m a n o ve Vignola nm b a h ç e loggialan, b a h ç e
çcNtesi ile b a ğ l a n a n hir diğer k u l l a n ı m , belki
R o m a devrinden kalma asıl k u l l a n ı m ş e k l i n i
sergilemektedir'.
Ş e h z a d e Camii'nin yan sofaları, tipik üst kat
l o g g i a l a n o l a n H ü d a v e n d i g â r C a m i i ve
halde, Sinan'ın yetiştiği bölgeyi. Kayseri ve ci­
varındaki evleri ele alırsak. Kayseri'de ve bağ
evlerinde birçok loggia misali ö n ü açık girinti
m e k â n l a r gösterebiliriz . Toplum içinde kök­
ten d e ğ i ş m e l e r o l m a d ı k ç a yaşam tarzının, dola-
yLsıyla ev mimarîsinin de değişmediğini hesaba
katarak, yakın tarihlere ait bu mekânların 16.
rcvak yüzyıl ve daha geriye dayanabileceğini tahmin
edebiliriz.
(Log-
Ş e h z a d e Camii'ndcn itibaren, Sinan eserle­
rinde ve sonrakilerde, dış ran galerilere "sofa,
yan sofa " denmesinin gösterdiği gibi, bu yan
mekânların geleneksel Türk evinin, "hayat"da
denen dış sofası ile yakın hır ha^ı vardır. Şehzade
Camii nde caminin yan kapılan, sofalara açıl­
maktadır. Ayrıca caminin iç yan mekârdanndan
her kemer ^öze bir büyük pencere vardır. Şüphesiz
Ak anıtsal mimarîye geçişe, ev sofasının mekân do­

.Medrese k e m e r g ö z l e r i n d e n ziyade, İtalyan laşımını organize eden rolü bahis konusu debidir

b a h ç e loggialanna \-akindir. Buna r a ğ m e n , yapı ama, odaların önünde iç bahçe veyrt bahçe-av-

k ü t l e s i n d e bir girinti teşkil etmeyip, ö n ü n e ko­ lııya açılışı sa0ayan bir mekân ı^örevi, camide de

nan bir kemerli b ö l m e l e r dizisi o l d u k l a r ı n d a n , yan sofalarca yerine<^etirilmektedir.Do^ı ve Ba­

loggia'dan farklıdırlar. Hattâ Ş e h z a d e Camii­ lı 'da kullanımı ile. sanki Sinan sofaları çoi(almış-

'nin revaklı avlu çi/gisini devam ettiren yapı ıtr. Di}>er taraftan, yükseltilmiş yan sekilerin de

sınırını, yan sofaların dışarı taşması g e n i ş l e t ­ cami iç yan mekânlarının oda düzeni ile benzcr-
li'^i de vardır. Şehzade Camii nde, her biri ayn bir
mektedir. Sinan'ın seyahatlerinde, Yugoslav­
holme olan kemer gözler, arkalarındaki cami içi
ya'da, ö z e l l i k l e Adriyatik kıyılarında da yaygın
bu mimarî ö ğ e y e rasılamış o l d u ğ u d ü ş ü n ü l e b i ­ van mekânları ile birlikle, adeta birer oda-h dış
lir . Bu durumda bahis konusu olan bir etki­ sofa niıeli^ndedir.lŞek. 2).

lenme değil, tanıdık bir motille karşılaşma­ Ş e h z a d e Camii'nde bir başka bağdan daha,
dır. F a i i h (İç Hazine) k()şkü. Sinan'a cn g ö z ö- yüzyıUann v a z g e ç i l m e y e n anıt vc konut unsuru
nündeki örneği v e r d i ğ i gibi Anadolu'nun eyvan ile bir bağdan .söz edebiliriz. Her kemerli

5. Giulıo Romanonun Manıuadakı P.nlazzo Jcl T f s i . \^Zfı. Giacomo Vjgnolanın Komadaki Villa Glulia'st. 1550 veya
Michele Sanmıchelı'nın 1559'dan önce yaplıŞı V'erona d;ıki Palano Canossa'sının hahçe lr>ggıalan birkaç Röocsans
(Vnciidir.
(ı. Gooivkin (yukarda noı 1) Dalmaçya dakı Venedik etkilerine k>ggıalan da haklamakladır, .\yrica Gecrgina Masson.
Italian Villas and Palaces. London. 1<^. s..S4. res. ; S Villa Cicogna dan (Lugano golü civanndaki icpetenlc. Bisusc-
hio da) halvsoUerken. Î5 yu/yild.nn kalan vc 16.yu/\ilda ilavc ve degi^kliklerlc bugunc gelen bu yapıda. kanallanJaki
.Trvak lipi loggialar d.iki Ijimbardia üslûbu üzerindeki Roma-Toskan elkikrc i v r c l etmekledir.
Necibe Ç . ı k ı n v j l u . ^.ivv.-n I '.ien. I l l : Mim. I'.ik. Y.ivirlan. Istanbul. IV5; I C i w n b.ii eslenndc ginnli loggialar
C .Kinii lesKii cdcn ^ - K c\^•ıni.ı^ü.ın .ivirm;ik u-erekir.i le\-. Kukut .\li Kûsîler C M . W 1 li.sarcik I laci llev
..M i/elhkle : L ^ X X ' . 1 iis.irc;k i i:kmei i i.inim L % I Mm hir •İtalyan tıpı " loggiasi dır kv X.Xll. lirkjlet .Abdullah evi
Y.i/ar. hu mekanuri risiik Jemcklcdir Ayrıca Kav'scn nin küçük ^-hir e\lcnnden m-nekler lev. ,XV ve X V I .
154
Prof.Dr. Semra ÖGEL

gözün kendi içine kapalı ayrı bir mekân oluşu­
na bakarak eyvan karakterine sahip olduğunu
söyleyebiliriz. Bu ayn ayrı bölmelerde, sadece
duvar tarafında alçak ve dar tutulmuş bir ke­
mer, bir bölümden ötekine geçit vermektedir.
Tek tek bölümler halinde bahçeye açılış böyle­
ce vurgulanmıştır. Batı sofaların mihrap duva­
rına bitişen son bölümünün duvarına, sivri
kemerli derin bir niş açılmıştır ki, küçük bir ey­
vana benzemektedir. Son cemaat yeri mihrap­
ları anlamında bir yerine getirmesi, zeminden
bir basamakla yükseltilmiş olduğu için müm­
kün değildir. Zaten bölmelerin birbirine karşı
kapalılığı böyle bir göreve aykırıdır. Bu eyvan
benzeri niş, sofa tasarımındaki eyvan çağrışımı­
nı desteklemek gibi ilginç bir özelliğe sahiptir.
(Rcs. 1; sağ dipte). Bu nitelikleri ve birkaç ba­
samakla yükseltilmiş olmaları, bölmeleri ger­
çekten eyvan ile, din yapılardakilcrden çok ev
eyvanları ile yakınlaştırmaktadır. Ev eyvanları­
nın en belirgin bir gelenek olmuş kullanımı
Güneydoğu Anadolu WMgesine hastır . Plan i -
tiban ile Şehzade Camii'nin cn yakın öncüsü­
nün Diyarbakır'daki Fatih Paşa Camii
(1516-20) olduğunu düşünürsek, Sinan'ın i l ­
ham kaynağının sadece dört yarım kubbeli mer-
kezî planda k a l d ı ğ ı n ı ilâve edebiliriz.
Güneydoğu Nilgesinde eyvan, cami düzenine
de yerleşmiştir. Sinan'ın eyvanı geleneksel özel­
liği ile kullandığını siWlemck ise mümkün de­
ğildir. Eyvan, yönlendirilmiş bir mekândır. Ya
dış çevreye, ya bir avluya veya iç mekânda bir
başka, genellikle merkezdeki, bir mekâna açılır.
Bu niteliği ile Şehzade Wilmeleri uyuşmaktadır.
Ancak, derinliğine yürütülen bir kemer mahi­
yetindeki eyvanın örtüsü, yönlendirilmesini
vurgulayan tonozdur. Kubbe ile örtülü mek­
ânların eyvan karakterinden uzaklaştığını bir
başka yerde tanışmıştık^. Kubbe, bir mekânı
merkeze bağlar ki. yönlendirilmiş eyvana aykırı
düşmektedir. Sinan Şehzade Camii'nde, yan so­
falarda yapı bütünlüğünü bozmamak uğruna, '-
eyvort larını kubbeciklerle örterek gerçek
eyvanlar olmaktan uzaklaştırmıştır. Hünkâr
mahfili girişi olan mihrap yakınındaki Doğu
bölmelerin üstünde ise, yine merkeze bağlayan
bir örtü olan aynalı tonoz kullanarak, kubbeli
bölmelerden farklılaştırmıştır. (Şek. 1)
Sinan, Şehzade Camii'nin yan sofalarında,
gerek dış sofa, gerek loggia, gerekse eyvandan
özellikler katmakla biriikte, bundan sonraki
gelenekten yararianmalannda da görüleceği gi­
bi, kendi yapı tasarımına ve kendinden yerine
getirmesi beklenen göreve uygun yeni bir yoru­
ma gitmiştir.
Dış yan sofa, Süleymaniye'de. çok değişik
bir kişilikle tekrar karşımıza çıkmaktadır. So­
falar alt ve üst kemer dizileri ile iki katlıdır.
Konumda artık zeminle ilişki kalmamıştır, ilk
katın altına abdest muslukları yerieştirilmiştir.
Eyvanımsı kapalı bölmelerin yerini, zarif, deği­
şen boyutları ile bir ritm getiren, sürekli bir ke­
mer dizisi almıştır. Rcvak gibi kesintisiz bir
mekândır. İç mekândaki yan saflardan buralara
açılan kapılarla bağlantı sağlanır. Gerek bu ka­
pıların artık caminin dış yan kapıları olmaması,
gerek dış görünümde, gerekse iç mekân sekileri
ile kesintisiz bağında. Şehzade Camii'nde bah­
sini ettiğimiz ilham kaynaklan arasından ev dış
sofası kişiliği hâkim olmaktadır. Bölünme kal­
kınca, örtü de artık kubbe değil, bir saçaktır.
Bugünkü geniş vc taşkın gölgelik ahşap saçak,
ev görünümüne daha da yaklaştırmakla bera­
ber, orijinalinde kiremit örtülü bir saçağın var-
lığını, devirden kalma tasvirler
göstermektedir (Resim. 6-7. Şek. 3).

Günkül Akın. Doğu ve Güneydoğu Anadolu'daki Tarihsel Ev Tiplerinde Anlam. İTÜ basılmış doktora tezi. İstanbul.
1985. s.38-5.1 Eyvanlı ev.
Der kuppdraum in der Türfcischen /\rchilektur, Ix-iden-Islanbul. 197Z s.42.
Türkische Kunsi und KuKur nus osmani.scher Zcil. 2. baskı. Rocklinghaasen. 198,5. f-rınkfurt Scrçisi Katalogu. Cill
I. S.22X rcs. no. siyah boya vc drça ile yapılmış çizim. Ih. yüzyıl, isimsiz.
 Ş E H Z A D E M E H M E T CAMİİ'NİN DİŞ Y A N S O F A L A R I 155

Sinan'dan sonra, Sinan e k o l ü n e bağlı cami­ ğildirler. Kütleyi hafifletmek,

lerde. Sultan A h m e t ve Y e n i Cami'de, S ü l e y -
maniye'nin yan sofaları, gerek iki katlı
k o n u m l a r ı n a , gerekse iki b ü y ü k bir k ü ç ü k ke­
mer diziliş ritmine s a d ı k kalarak tekrar e d i l m i ş ­
tir. Y e n i C a m i ' d e i ç m e k â n d a n y a n sofalara
açılan kapılar, i ç e r i d e n buraya ç ı k ı ş t a muhte­
ş e m bir İstanbul m a n z a r a s ı ile k a r ş ı l a ş ı l m a s ı n ı
günümüzdeki ç e v r e b o z u l m a s ı n a kadar D o ğ u
cephesinde s a ğ l a m a k t a y d ı . B u sofalara l a m an­
lamı ile manzara loggiaları diyebiliriz.
D i k k a t i ç e k e n bir husus. S i n a n ' ı n ilk anıtsal
yapısı olan Ş e h z a d e Camii p l a n ı n ı , y a ş a m ı bo­
yunca terk etmesine karşılık, adı g e ç e n 17.yûz-
yıl c a m i l e r i n d e bu plana d ö n ü l m e s i , buna
r a ğ m e n yan sofalarda Ş e h z a d e C a m ü ' n i n d e ğ i l
de S ü l e y m a n i y e C a m ü ' n i n ö r n e k alınmasıdır.
Sinan ise p l a n ı n ı terk ettiği Ş e h z a d e C a m ü ' n i n
s o f a l a r ı n a , en g ö r k e m l i eserinde, Selimiye'de
tekrar d ö n m ü ş t ü r . Sekiz destekli m e r k e z î kub­
beli planı Selimiye'de nasıl en olgun d ü z e n e ka-
v u ş t u r m u ş s a , yan .sofalann Ş e h z a d e Camii'nde
beliren t a s a r ı m ı m , c n g e l i ş m i ş merhaleye getir­
miştir. Ş e h z a d e Camii'ndcki gibi, ayrı ayrı b ö l ­
meler yoluna g i t m i ş , hu sefer üçer kemer g ö z l e
b i ç i m l e d i ğ i bu btilmelcri. ilk eserindeki kadar
kendi i ç i n e kapalı birimler olmaktan, konumu
yine zemine y a k ı n indirmekle beraber, çıkar­
mıştır. İç m e k â n l a ilişkilerini de artık ö y l e s i n e
sağlamıştır k i , iç m e k â n ı n buradan dışa d o ğ r u
ilerlemesi, açılma.sı bahis k o n u s u d u r ^ \ Sofala­
hareketlendirmek, çeşit katarak canlandırmak
gibi amaçlara bağlanmışlardır^^. Bunların hiç­
biri, y a p ı n ı n k u l l a n ı m amacı ve statik bünyesi
ile mecbur kalıcı bir ihtiyaç bağı içinde değildir.
K ü l l e hafinetmek için başka ö n l e m l e r daha et­
kili o l a ca ğ ı gibi. Ş e h z a d e Camii sofalarının yan
kenarlar içinde değil, ö n ü n d e yer aldığına işaret
ettiğimizi hatırlarsak, kütleye bir ek olarak küt­
le hafifleticisi rolünü ü s t l e n e m e y e c e k l e r i belli­
dir. Ayrıca kütleyi hafifletmek ve
hareketlendirmek a m a a ile bu kadar m e k â n s a l
d ü z e n l e m e l e r e gitmek l ü z u m u var mıydı?
Geleneksel Türk evinin dış sofasına en ya­
kın b u l d u ğ u m u z bu ö n ü açık yan mekânlar, iç
ve d ı ş m e k â n l a r arasında ilişki kuran, havadar
ve g ö l g e l i oturma, dinlenme yerleridir. E v ha-
yat'ı gibi. devrin b a h ç e olan avlusu ile yakın bir
bağları vardır. Evliya Ç e l e b i , Şehzade Camii'ni
anlatırken avlunun b a h ç e niteliğini dile getir­
mektedir "...caminin üç tarfindan bir at menzili
büyük meydan avlusu içinde çok çeşitli ağaçlarla
süslü bir avlu vardır ki... sol tarafında büyük bir
çınar bulunur... caminin dq tarafında da yan
maksureleri (kafesle çevrilmiş yan bölmeleri)
vardır Orada ince ve parlak cilâlu kıymetli bir­
çok sütunlar vardır. Her kapısından basamaklı
merdivenlerle camiye çıkılır... Mihrap önünde
cennet bahçelerine benzer bir bağ içinde yüksek
bir kubbe alımda Şehzade Mehmet ^ömülüdür...-
. Y i n e Ş e h z a d e Camii'nden bahsettiği bir

rı mihrap duvan boyunca da de\'am c t ı i r c r c k başka yerde de Evliya Çelebi "... ve daha dış

yine bir b u l u ş ile z e n g i n l c ş t i r m i ş , yapıya ü ç ke­

avlusu, bir geniş sahranın içinde nice yüz cins
meyve ağaçlan ile süslüdür" demektedir
narda yeni bir b ü t ü n l ü k getirmiştir.

B u yan s o f a l a r ı n \-api p r o g r a m ı n d a k i yeri Sinan'ın sofaları •/ım'm" anlamında, ibadet

nedir? V a r l ı k l a n gerekli midir? C a m i dar iba­ ö n c e s i ve sonrası oturulabilen, bahçe d ı ş avlu
det fonksiyonu içinde d ü ş ü n ü l ü r s e , gerekli de­ seyredilip keyfi çıkarılabilen, insanların karşıla-

li. A.Kuran. Mimar Sinaa İsunbul. 1986. s.170. Selimiye'de ilci kaili yan galerilerin .ılıları dışa açılan revaklar. asileri
içeri bakan mahfiller biçiminde...".

ız Aynı eserde A.Kuran. s.58-de Şehzade Camii bahsinde, yapının Dogu ve Ban da revaklarla insan ölçeğine indinldigine
işaret etmekle beraber, s. 170 de "Şehaade Mehmet Camıi nın tek katlı yan galenleri, iç mekânla bağlantısı bulun­
mayan, sırf cami kûllesınm ağırlığını hafinetmek amacı ile düşûnülmtif di? yapıya ilişkin öğelerdir " demekledir.
\3. Evliya Çelebi Scyahaınamcsı. Tûrkçeleşliren Zuhuri Danışman. 2. basfa. İsıanbul. l ' ^ l . Cilt I. $.169. 170.
14. ;ıvnı verde. CilI !I. !. "
156 Prof.Dr. Semra ÖGEL

5ip görüşebileceği, sohbet edebileceği caminin
insanla ve çevre ile kurulan bağının bir ifadesi
Dİup, zemin hizasında (Şehzade, Selimiye) ya­
pıyı kapalı ve davet edici olmayan bir kütle ol­
maktan çıkararak insan boyutlarında ilk
karşılaşmayı hazırlamaktadırlar. Şehzade Ca-
mii'ne kadar Osmanlı Mimarisi'nde son cemaat
yeri ve avlu revakları bu karşılaşmayı sağlarken,
şimdi Sinan, yapının üç yanını da bu anlamda
kullanmakta, ayrıca çevresine açmış bulunmak­
tadır. Bu dış yan sofalar, iç mekân mahfilleri
ile birlikte, Sinan'ın anıtsal mimarîyi erişilmez-
liktcn insanal bir kullanım alanına nasıl dö­
n ü ş t ü r d ü ğ ü n ü n bir ö r n e ğ i d i r ve Türk
Mimarisi'nde eskidenberi var olan ev ve anıt
bağlantısının Sinan'ca yorumudur. Yazık ki bu­
gün bu sofalar "ölü mekân Vdrdir, ancak bu­
günkü terkedilmiş durumları, yapılışlarını
anlamsız kılmamalıdır.
Sinan'ın günlük yaşam çevresinin bir un­
surunu, yaşama âdetlerine bağlı alışılmış bir
mekânı, anıtsal dinî mimarî ile birleştirmesinde,
en geniş anlamda caminin. İlk İslâm devri ör­
neklerinden beri sadece bir ibadet yeri olarak
görülmemesi geleneği kadar. Osmanlı devrinin
daha yakın bir geleneğinin devamını bulmak
mümkün görünüyor. Sinan'ın devir aldığı Os­
manlı mimarî mirasında, ibadet dışı ikinci bir
fonksiyonu olan yapılardan oluşan bir grup ö-
nemli bir yer almaktadır. Bilindiği gibi. Bursa
Camileri, ters T planlı camiler, Zaviyeli cami­
ler, çapraz mihverli camiler, yan kanatlı cami­
ler, Fütuvvet camileri gibi çeşitli adlandırmalar
ile belirlenmeye çalışılan ve ikinci fonksiyonları
hakkında çeşitli yorumlar yapılan bu yapı gru­
bu, Sinan devrine kadar. II. Beyazıt (1504/5) ve
I.Selim(1522) camilerinin yan kanatlarında gö­
rüldüğü gibi, varlığını sürdürmektedir. İkamet
ile ilgili açıklamaları da yapılabilmektedir'^.
Sinan camilerinde konut unsurlarının ibadet
mekânı ile bütünleşmesi, caminin yalnız ibadet
zamanlannda değil, her an kullanılabilen "ö-
zel" olmayan bir mekân olarak günlük yaşama
yerleştirilmesini sağlamaktadır. Şehzade Cami-
i'nin batı sofalarında dipte yer aldığına işaret
ettiğimiz eyvanımsı niş, belki kapalı bir küçük
toplantının hitap yeridir gibi tahminlerin geliş­
mesi için gerekli belgelerin varlığı hakkında şu
ana kadar bilgimiz yoktur. Edirne'deki Selimi­
ye Camii'nde aynı yerde benzer bir nişin bulun­
ması da ilgi çekici bir husustur.
Cami içlerinde yeni mekânların eyvanımsı
bölmeler oluşturması. Sinan'ın erken yapıların­
dan İstanbul Silivrikapı daki İbrahim Paşa Ca-
mii'nde(l551) örneklendiği gibi, eyvanın klâsik
devirde de kullanım imkânlarının tükenmediği­
ni göstermektedir. İbrahim Paşa Camii'nin bu
düzenlemede öncüsü, Bâli Paşa Camii (1509)
görünmektedir.
Cami sofalarının konutla bağlantılarının or­
taya çıkardığı kronoloji sorunu, yani 16.yüzyıl
başlarından kalmış bir dış sofalı evin bulunma­
yışı sorununa gerek Topkapı Sarayı'nın IS.yüz-
yıldan kalma kısımları, başta Fatih Köşkü ile
geleneksel Türk evine bir kaynak teşkil etmesi,
gerek 13. yüzyıl Anadolu evi hakkında devrin
kaynaklarından edinilebilen bilgiler, açıklama­
lar getirmektedir . Topkapı Sarayı'nın bir di­
ğer Fatih Köşkü olan Çinili Köşk'ün girişteki
revakları. Süleymaniye dış yan sofaları tarzın­
daki loggia görünümündedir. Ancak kütle gi­
rintisi olmamakla daha çok dış sofa karakteri
ile üncüler safına katılabilir (Res. 10). Bursa'-

.S.Eyice. ilk Osmanlı Devrinin Dini içtimai Bir MÜCSNCSCSİ: Züvıyeler ve /âviyeli-Camiler. I.Ü.İktis;ıt Fakültesi Mec­
muası. Cilt 21. ,\'o.l-4. I%3.
Bu konuyu çeşitli vesilerlerie ele almış bulunuyonız. 8. Türk Sanat Kongresi ne sunulan bildiri. Observations on
seme features of I3lh Century Anatolian /\n and /Vchilecture according lo the written Sources. The Hth Intema-
i/onal CiinercfA ..I Turkish /\rt C.ipcrs. Summancs. Cairo i<>H7. p.c.6 vc hir baj^ka bildiride Türk i-.vi lİ/enne Dır
Kavnak Olarak lopkapı Sanıyı. VH. S.ınat lanhı . Vaşlırmaları Haberleşme .Semineri. !Vi()kapı Sarayı. Haziran 1'»H7
İm hiidırı. lopK.ıpı s,ır.ıvı I X T ^ I M . savı Vic basılacak oian hır mak;ıie olarak ;:onışlclılmıslın.
 Ş E H Z A D E M E H M E T CAMİİ'NİN DIŞ Y A N S O F A L A R I 157

daki H ü d a v e n d i g â r C a m i i ' n i n ü s t k a t ı n d a k i , çapındaki yaygınlığı bilincini .«ağlamaktadır. A -

medrese k a t ı n d a k i , kemer g ö z l e r de, dış sofa ile
ortak ö z e l l i k l e r i n i n b u l u n d u ğ u , medrese ile ko­
nul a r a s ı n d a ö t e d e n b e r i mevcut bağlar ç e v ç e -
vesinde dikkate alınırsa, bir kaynak. S i n a n so-
falanna bir ö n c ü mahiyetindedirier. E y v a n , ko-
nut-anıi bağlanıısındaki önemli rolünü
katmakta, loggia b e n z e r l i ğ i , bu m e k â n ı n d ü n y a
njl.sal dini m i m a r î n i n , Sinan eserlerinde belir­
g i n l e ş e n cv m i m a r i s i ile b a ğ l a r ı , Osmanlı
Camii'ni, yapısında yeryüzü, ö r t ü s ü n d e g ö k y ü ­
zü imgelerini birleştiren bir evren tasarımı ola­
rak y o r u m u m u z u bütünleştirmektedir
Y a p ı n ı n y e r y ü z ü n ü temsil etmesini, konutla
bağlantısı g ü ç l e n d i r m e k t e d i r .

3
4-

fi,
İ r

Resim 1. Isıanhııl, Şclızıhlc Mchnıci c 1,;/;,. ,•'..(. < 1, ,/; ^<ı;,..(ın

;X-r Kuppciraum m der lurkıschcn .Vrrhılcklur (Yuk. n<M ')) vc Dıc Inncnll/Khc Jc-r osm;.niM.hcn Kuppc-I. An;.ı<Jıt..
V, :<)--- - ' , s Z r rv^ .Sıc iîc/ıchum; /wiNcticn ınncnntum unü Aussc-nr.ium uı Jcr .vm.m.wticn Arctııiıklur \n,.
 Prof.Dr. Semra ÖGEL

•m

2. Şehzade Camii ban dij Resim 3. Şehzade Camii

yan sofaları ban cephesinden ayrıntı

Resim 4. Bursa, Murat L (Hüdavendi^ar)

Camii f^iri§ cephesi
 ŞEHZADE MEHMET CAMİİ'NİN DIŞ YAN SOFALARI 159

Resini 5. Niğde, Ak Medrese ffri§ cephesi.

Resim 6. İstanbul, Sıileynıaniye Camii,

batı dq yan sofaları

Resim 7. Sükymaıiiye Camii Batı

dış yan sofaları
160 Prof.Dr. Semra ÖGEL

ti
•i! !
I ft

Resim 10. Topkapı Sarayı, Çinili kö:^k cephesi

Resim S. Edirne, Selimiye balı cephesi (lı:j yan sofaları

I I

Resim 9. Selimiye, Mihrap duvarı önündeki sofah

 ŞEHZADE MEHMET CAMİİ'NİN DIŞ Y A N SOFALARI
161

AA

arı .i kJ

/ \İ !

,,,'--',1!: !

ıV "5

r n
iiLi

\
D

' -• - s i l .

n w

Pto« 7; Şehzade Camii Plam

F.ll
162 Prof.Dr. Semra ÖGEL

\ i
50

^\ i

o r.-v,ı-r:„...
--/t"" I E
Plan 2: Şehzade Camii dq yan
sofoUın \ ci(^yan mekanlar. I
(Plan, Günkut Akın)
 ŞEHZADE MEHMET CAMİİ'NÎN DIŞ YAN SOFALARI 163

-•y".-.-.m»-.--.tf.----T--.--^*'.';j;î;

ınnnn
= - s3-i:?>=----i-=,\----------- '-f^^^K'

\ İl

r 1
.! t
i iî l!: iî

Plan 3: Sükymaniye Camii Planı

Plan 4: Selimiye Camii Planı

 Prof.Dr. Semra ÖGEL

P/flrt 5: Selimiye Camii baf cephesi rölövesL

Prof. Dr. Doğan Kuban, Edime arşivi'nden Çizenler K. Kuzucular, A. Erol, A. Çakaloğlu)
 BİLECİK'DE ORHAN GAZİ İMARETİ'NİN
BUGÜNKÜ DURUMU VE SÜSLEMESİ
HAKKİNDA NOTLAR

Prof Dr. YıMa DEMİRİZ

~jr*-Y İkemizdc, önem ve değerleri ile bağ-
I dalmayacak şekilde ihmal edil-
mi^^nssız diye nileliycbilccegimiz
bazı yapılar ve sanal eserleri vardır. Bunlardan
biri de Eski Bilccik'dcki Orhan İmareti'dir. Ge­
rek mimarisi, gerekse süslemesi bakımından
Türk sanalından bahseden hemen hemen her el
kiıabına geçmiş olmasına rağmen, bu yapı,garip
bir şekilde, adeta yok olması beklenirccsine ka­
derine ıcrk edilmişiir. Son günlerde (Agusios
19S5) yaptığım bir yun içi araştırma gezisinde
gördüğüm bazı deiaylar dolayısı ile yapıyı tekrar
ele almanın faydalı olacağını düşündüm.
Eski Bilecik'dc imaret veya Orhan İmareti
olarak adlandırılan yapı, kesin tarihi bilinme­
mekle birlikte, mahalli iradisyona dayanılarak
verilen Orhan İmareti ismine dayanıbrak 14. yy.
ın ortalarına tarihlendirilir. Aslında, îznik'deki
Orhan Gazi İmareti gibi. ana eksen üzerinde
kubbeli iki bölüm ile yanlarda tonozlu birer
tabhaneden meydana geldiğini gösteren izler
vardır. Ancak tabhaneler uzunca bir zaman ön­
ce yıkılmıştır. Bugün ancak ana eksen üzerinde­
ki iki bölüm, o da harap halde kalmıştır'.
1967 yılında başlıyarak birkaç kere incele­
mek ve fotoğraflar çekmek fırsatını bulduğumuz
eserin durumunda tesbii ettiğimiz değişiklikleri
gözden gcçirdigimizde,oldukç-a büyük bir hızla
çükmektc olduğunu görürüz.
Orhan İmareii'ni 1962 yılında inceleyen
EH-Ayverdi, güneyindeki bölümünün |Kk ha­
rap olduğunu ve kubbelerde tehlike arzedcn o-
yuklar bulunduğunu kaydeder. 1964 kışında bu
kubbe çökmüştür. Ayvcrdi. 1965 Mayıs'ında bu
durumu icsbii etmiş ve yayınlamışiır". Bu sırada
kuzey duvarda bir gedik açılmış, güney kubbe­
nin de önemli bir kısmı çökmüsıür. 1967 yılı \:ı-
zında gördüğümü/de durum pek de iç açıcı ol­
mamakla birlikte bir ölçüde ümit verici idi. Yan
mekanları Ayvcrdi'nin ilk incelemesinden önce
yıkılmış olan imaretin geri kalan kubbeli iki bö­
lümünü ayıran büyük kemerin de orta kısmı

Yapının mıman l>akımına:ın dcJerieıulirilıiKSi kpn bk. Semavi F.yicc."İlk Osmanlı donnın dini içtimai hir
müeucscsi : /JSmtlcr vc //ıvış-elı camiler ". Ikusal F.ıkûllcsı Mecmuası. X X I I I . 1962. s. 3J-.15: Y.ıptmn I'Xill lı
yıllardaki durumu için l'k. h.l I. .\ywidi. Uıanbul Miman Çakının Mcn^-i. Osmanlı Mi ntırisinın İlk IV-\ri.
<>3«-80.S (1330-I4«2). İM.ınİHil l'Nı<ı„s .V<.
ti-I 1-AWXTUİ. aynı yende İm v ı l k ı k m s»-i»<S çekikle açıkbmakutdır..
166 Prof.Dr. Yıldız DEMİRİZ
I%7 dc yıkık idi. Ana kemerin geri kai:ın kı.^ını
daha fazla yıkılmasını önlemek için iskele kuru-
brak desteklenmiş, yerdeki moloz kısmen kal­
dırılmıştı. Dışta da batı duvara destek verilmişti.
Bu hali ile görüldüğünde, yapının tamirinin
planlandığı sanılır. Ancak. 1972 yılında çekdiği-
miz resimlerde bu iskelenin kaldırıldığını görü­
yoruz.. Yapının kuriarılnusından va/jıcçikiiglni
ifade eden bu duruma bir mana vermek güçiür.
Bu derece önemli bir yapının, şehrin bugün
meskûı olmayan bir bölgesinde bulunması böy
Ic bir tutum için yeterli gerekçe olamaz. ICıidı
ki, yapının çevresi, halen Bilccik'in me/;ırlık
bölgesi olarak kullanılmaya devam edilmekte­
dir.
Sonucun ne olduğunu ise bu yıl (1985) çek­
tiğimiz resimlerde görmek mümkündür. Kubbe
daha fazJa çökmüş, eşi az görülen, gerek tarihi­
nin eskiliği, gerekse kalitesinin iyiliği ile dikkati
çeken malakâri süslemenin bulunduğu büyük
kemerin Lse önemli bir kısmı, üzerindeki sesle­
melerle birlikte yok olmuştur.
Malâkari süslemeler U.yüzyılın ilkyarısından
kalma nadide örneklerdir. Üzerlerine sonradan
çekilmiş bir sıvanın altından çıkan bu süsleme­
lerin, aslında, yapının bütün örtü sistemini kap­
ladığını gösteren izler vardır. Bunlardan,
kubbeye geçiş bölümündeki bazı kalıntıları ve
büyük kemerin günümüze gelen parçasındakile-
ri incelediğimizde oval şemse içinde oldukça gi­
rift bir benzemeyi tesbit edebiliyoruz. En iyi
durumdaki btilüm olan bir şemse, büyük keme­
rin doğu ayağında bulunuyordu. Hemen tamamı
1972'de mevcut olan bu şemsenin yarısı, üzerin­
de bulunduğu kemer parçası ile biriikte yok ol­
muştur. Duvar ve kubbe eteğindeki gittikçe
büyüyen çatlaklara bakılırsa, yakın gelecekte da­
ha büyük çökme ve yıkılmalar beklenebilir.
Aynı kemer ayağının güneye bakan yüzünde
ise yine malâkâri tekniğinde örgülü bir yazının
ufak bir bölümü kalmıştır.
Malakâri alçı ile yapılan bir bezeme oldu­
ğundan, açık hava şartlarına dayanıksız malze­
mesi yüzünden kolaylıkla b o z u l a b i l i r ve
dökülebilir. Bu yüzden erken örnekleri günümü­
ze pek az gelmiştir. Osmanlıların ilk dönemine
ait nadir, belki de tek örnek olan U.yüzyılın ilk
yansına ait bu eserin ihmal yüzünden yok olma­
ya vüz tuttuğunu görmek, son derece üzücüdür.
Ancak, artık tedbir almak için çok geç olduğunu
da yine üzülerek söylemek isterim.
Eski Bilecik'deki Orhan İmareti'nin bugüne
kadar bilinmeyen veya dikkat çekmeyen bir süs­
lemesini ise 1985 yazındaki incelemelerimizde
tesbit etlik. Giriş ekseni üzerindeki kubbeli ilk
bölümde, aslında yanlardaki tabhanelere geçiş
sağlaması gereken ve bugün duvar örülerek ka­
patılmış bulunan iki açıklığın kemerlcrindcki
kalem işlerinden s<iz etmek istiyoruz. Her iki
yandaki kemerlerin s<ıfnılerinde ve u/ııntılan o-
lan duvarlarda, sıvaların dökülmesi ile ortaya,
belki de Osmanh sanatının en eski kalem işle­
rinden örnekler çıkmış bulunuyor. Bunlardan
bir kısmının oldukça uzun /umandır açıkta bu­
lundukları, üzerierindeki hatıra niteliğindeki ya­
zılardan anlaşılıyor. Bu durumu özellikle batı
tarafındaki kemerin içinde izliyebiliyoruz. Bura­
da aslında doğudaki, daha iyi durumdaki süsle­
melerin deseninin tekrarlandığını güçlükle
tesbit edebiliyoruz- D<ikülcn üst sıva tabakasının
altından çıkan sıvalar üzerinde rumili süsleme­
ler güçlükle seçilebiliyor. Bunun altında bir sıva
tabakası daha olup olmadığı ise bu tarafta ke­
sinlikle anlaşılamıyor. Kemer içindeki dolgu du­
varının tarihlendirilmesi ise oldukça güç. Alttaki
sıvasız görülebilen kısım, ilk yapıya ait duvarlar­
dan pek farkh değil. Üst kısımda ise yine en az
iki sıva tabaka.sı mevcut ve alttaki tabakada ka­
lem işi olabilecek izler var. Ancak bunlar, foiog-
rafia tesbit edilcmiyccek kadar silik.
Doğu taraftaki açıklık çevresindeki sıvaların
ise çok yakın bir tarihte döküldüğü anlaşılıyor.
Ortaya çıkan alt sıva tabakası yer yer dökülmüş
ve bir sıva tabakası daha bulunmadığı bövlecc
anlaşabiliyor. Bir b<>lümü ç-ok iyi durumda sayı-
 BİLECİKTE ORHAN GAZj İMARETİ'NİN BUGÜNKÜ DURUMU 167

lahilccck kalem işi txudurii burada gayet net bir
şekilde lesbiı edebildik. Dtılgu duvannın ise cn
azından üst bölümünün sonradan örüldüğü vine
bu fotoğraftan anlaşılabiliyor.
Kıvnk dal üzerinde çok dilimli rumilerdcn i -
barct kalem işi bordürdc siyaha yakın bir renkle
belirtilen kontur dışında pek soluk renkler göz­
lenebiliyor. Ancak, rumilerin U.yüzyılda ve
IS.yüzyılın başlarında çokça görülen biçimde o-
luşlan yanısıra, zemini tamamen dolduracak şe­
kilde yerleştirilmeleri dc erken bir üslubu işaret
etmektedir. Yapıdaki yerleri bakımından ise İz-
nik'dcki KırgızJar Türbcsi'nin kalem işlerine pa­
ralellikleri dikkati çekmektedir. Bildiğimiz
kadan ile yayınlara geçmemiş olan bu kalem iş­
lerinin Kırgızlar Türbcsi'ndeki örneklerle birlik­
te, günümüze gelen cn eski Osmanlı kalem işleri
okluğunu sanıyoruz ' .
14.yüzyılın ilk yansına ait yapı olan Bilecik
Orhan İmareti'nin kalem işlerinin de malakâri-
lerle birlikte yapının orijinal süslemesini oluş­
turduklarını kabul clınck akla yakm gelmekle­
dir. .Mimarisi bakımından büyük (incmi hiç bir
zaman tartışılmamış olan Bilecik Orhan İmare­
tinin malakâri süslemesi dc oldukça iyi lanınır.-
Kalcm işlerinin eklenmesiyle, önemi daha da ar­
tan v-apının kötü kaderiyle başbaşa bırakılması
ise son derecede üzücüdür.

Resim 2. Mcılakarilcrin "^^^^

1072 deki dunınuı

?. Y.Dcm.riz. CKmanlı Mımarisımlc Süsleme I. Erken Devir. Uunbul 1979. vi\*.2.\V rv*. IIO-II.T K.rg./Uır
TûrhCM Oüeki üurum tçın bk. aynı yerxle v573 ve rc». 612-615.
 168 Prof.Dr. Yıldız DEMİRİZ

Resim 1: Bilecik Orhan İmareti

Büyük Kemerlerin 1967'deki durumu

W'

Resim 6. Batuiaki kemerin 1985'deki durumu.

Kalem idleri, üzerlerindeki yazılar
Yüzünden zor seçiliyor.

Resim 9. Alt sıva tabakasmm dökülmesiyle

onaya çıkan tuğla duvar örtüsü. Ust bölümde
kalem idlerinin bir kısmı görülebiliyor (1985).
 •4
Resim 3: Büyük kemerin 1985'deki durumu.

Resim 4: Büyük kemer ve malakârilerin

bir ba^ka açıdan görünüşü (1985).
 Resim 5. Ban açıklığın duvarla kapatılmış
hali (19S5)

Resim 7. Aynı kemerin diğer tarafi. burada kalem

işlerinin durumu bitazdalıa iyi(1985)
t4

Resim 8: Doğu kemerin yeni dökülmaş sıvası alımdan çıkan kalem isleri. (1985).
Resim 10: İznik, Kırgızlar Türbesi kalem işleri

Resim 11. İznik, Kırgızlar Türbesi

kalem işleri. (Resim)
 KASIMPAŞA PİYALE PAŞA CAMİfNDEKİ
AHŞAP ÜSTÜ KALEM İŞLERİ
M.Semih İRTEŞ
>4
K
aplanıderya, Damat Mehmet Piyale
Paşa (vefatı 12 zilkade 985 Hicri 1577
Miladi) tarafından Mimar Sinan'a
kendisinin vefaundan önce (981 H - 1573/74 M)
de yaptıriılmış olan ve halen Kasımpaşa sem­
tinde ibadete açık olarak bulunan cami hakkın­
da bir çok eserde bilgi verilmiştir. Başta
Hadîkatü'l-Cevami adlı eser olmak üzere cami­
lerden bahseden ve Mimar Sinan yapılanni in­
celeyen yayınlarda Piyale Paşa Camii'ni de
bulmak mümkündür. Çünkü bu derece büyük
ve selatin caminin literatürde unutulması ola-
naksızdır. Piyale Paşa Camii'nin mutlaka öne­
mi vc hususiyetleri çoktur. Ancak biz konumuz
ve ^kademik kariyerimiz icabı bu makalemizde
sadece kalem işlerinden bahsedeceğiz. Kültür
tarihimizde ve süslemeyle ilgili yayın tarihimiz­
de en az değinilmiş ve hatta birkaç satır yazı
ile geçiştirilmiş olan ahşap üzerine kalem işleri
konusu günümüzde aktüel olmuş ve ilgi çek­
meye başlamıştır. Ne yazık ki eski kaynaklan-
mız bu konuda yetersizdir. Devrinin teknik ve
ekonomik durumuyla ilgili olan ahşap üzerine
kalem işi olayınm örnekleri maalesef çoğu bo­
zularak günümüze gelebilmiştir. Ancak nadiren
kalan baza örnekler ise nefis eserler olarak biz­
leri büyüleyecek tarzda günümüze intikal et­
miştir. İşte Piyale Paşâ'daki ahşap üzeri kalem
işleri örnekleri günümü?» intikal etcıiş nefis
örneklerdendir. Kısmen tahribe uğramasına
rağmen yine de büyük çapta orjinalliklcrini
gösterebilmektedirler. Bu makalede esas ama­
cımız bu nadide parçaların sıhhatli bir restoras­
yona tabi tutulmalarını sağlamak ve koruma
tedbirlerini biran evvel aldırtarak mevcut bu
örnekleri gelecek kuşaklara aktanlmasını sağ­
lamaktır. Sırf^ bu gaye ile yaptığımız tespitleri
ve bu camideki parçaların rölevelerini alâkalı­
ların istifadesine arz ediyoruz.
Caminin kalem işlerini sıva üstü ve ahşap
üstü olarak iki ayrı teknikte incelemek gerekir.
Sıva üstü kalem işleri caminin iç mekandaki
cephelerinde görülmekledir. 1978 yıllarındaki
restorasyonunda sıva üstündeki orjinal kalem
işleri yenilenmiştir. Yapılan kalem işi onan-
mında yenileme lafını kullanmak restorasyon
olayı için şaşu-tia fakat gerçektir. Zira bizdeki
bazı kalemkârlann orjinal teayinatı korumayıp
desen rölevelerini kendi görüşüne göre yorum­
layıp yeniden yapma kaprisi vardır. Bu kaprise
uyarak kuUandıklan malzemelerde de ve renk­
lerde de şahsi tercihlerini uyguladıkları görül­
mektedir. Bu makalemizde esas olarak
üzerinde duracağımız konu Piyale Paşa Camii
174 M.Semih İRTEŞ
mihrabmın sol tarafındaki mahfe! kafesleri û-
zerindeki ahşap üstü katem işleridir. Bu tezyi­
nat Cami ile aynı tarihte yapılmış depdir. Bu
üslûp 18. yüzyılda meydana çıkmış olan
üslûptur. Aynı devir dahilinde aynı urzdaki dü­
zenlemeleri ve desen-renk anlayışlarını Topka-
pı Sarayı Harem Dairesi'nde, I I I . Ahmed'in
Yemiş Odası'nda ve Valde Sultan'm Dua Oda-
sı'nda görmek mümkündür. Burada iki tezyi­
natta k u l l a n ı l a n motifleri iki bölümde
inceleyebiliriz. Birincisi kUsik uslûbûn getirdiği
Rumi ve hâta-î motifleri, diğeri ise tamamen
bu devre özgü Türk süslemesi için yeni bir
üslûp, yeni bir anlayış olan, yan stilize çiçek
motifleridir. Bu üslûp Osmanlının batılılaşma
dönemi içindeki Türk süsleme sanatçısının
fevkâlâde yaratıcılığı ve yorumudur. Gerçek ya­
pılarından çok şey kaybetmeyen bu çiçekler
lâle, gül, karanfil, nergis, menekşe, gelincik,
siklamen ve ayçiçegidir. Bu çiç-eklerin kompo­
zisyon yapılan genelde iki farklı düzende olur.
Ya bir kökten çıkıp ayrı dallar üzerinde sarma­
şık gibi devam cdcricr veya saksı ve vazo için­
den çıkan bir buket görünümünde olurlar.
Çok renkli bir düzen içinde olan bu kom­
pozisyonlarda kırmızı, turuncu, pembe, mor,
san, yeşil ve mavi renkler bulunur. Tüm motif­
lerin konturlan kendi renk tonlannın koyulan
veya kuzguni siyah ile yapılmıştır. Aynca bu
kompozisyonlarda kafeslerin kemer köşeterin-
de, bordür içi rozetlerinde ve vazolarda altın
varak da kullanılmıştır.
AHŞAP ÜSTÜ KALEM İŞİ TEKNİĞİ.
Bu teknik 15. ve 16. yüzyıllarda dini
mimarimizde Hünkâr mahfclleri ve mahfel
tavan altlannda vakın mesafelerde
kullanılmıştır. Sivil mimaride genelde 16.
yüzyılda başlayan ve onun devamında 18.
yüzyıl sonuna kadar devam cimiş olup, pen­
cere pcrvazlannda, dolap kapaklarında vc
tavan süslemelerinde laıbik edilmiştir.
Gürgen veya ceviz ağacı üzerine işlenen mo­
tiflerin /eminlerine (ince sülyen astar çekilir.
Oaha sonra zemin rengi .sürülür. Kağıt üzerin­
de hazırlanmış iğne pcrdahh desenler suiceıemc
tabir edilen meiod ite /emine geçirilir. Ve mo­
tifler dOşünüten renkler ile nakş edilir. Kulla­
nılan boya malzemesi arap zamklı toprak
boyalardır. Bazen, daha sonra yapılan tezyina­
tın üzerine inceltilmiş Osmanlı beziri veya şap­
la kestirilmiş yumurta akı (aher) sürülerek
eserierin dayanıklılığı sağlanır. Bu işlere bu
yüzden Lake işter adı da verilir. Piyale Paşa Ca-
mii'nde 1978 restorasyonunda bu paravana u-
zerinde tamirat yapılmamıştır. Ancak koruma
temini gayesiyle hatalı olarak suni vernik sürül­
müştür ki saranp tezyinatın dökülmesine yol a-
çacak olan bu yanlış müdahalenin biran ünce
önüne geçilmesi elzemdir. Zira mevcut durum­
da en fazla onbcş sene motiflerin durumu izle­
nebilir. Daha .sonrası için motifler yoktur.
Çünkü bu şâheser tezyinat dökülmüş olacaktır.
Mahfe! korkuluklanndan kopmuş olan kısım­
ların hassas bir çatışma vc kaliteli bir doğrama­
cılık ile tamamlanma imkanı g ü n ü m ü / U e
mevcuttur.
Mahfel kısmını haremlik olarak ayıran bu
kafesli sistemde süslemeler iç ve dış olarak iki
farklı biçimdedir.
PARAVANA ÜZERİNDE DESENLERİN
BULUNDUĞU YERLER
1- İç kısımda dolaşan bordür.
1 D- Dış kısımda dola.şan bordür.
2- İç kısımdaki N^rdür.
2 D- Dış kısımdaki bordür.
3- L Buket
3-II. Buket
3-in. Buket
3- IV. Buket
3 D-Dışta dört köşeli ahşap sütun üzerinde­
ki desen
4- İç köşelikler hatai rumi motifli desen
4 D-Dış köşelikler rumi motifli desen
5- İçte kanat pervazlanndaki desen
 KASİMPAŞA Pi YALE PAŞA CAMİİ^^DEKİ AHŞAP ÜSTÜ KALEM İŞLERİ 175

5 D-Dış 2. dışın aynı deseni yemiz bu eseri tanıtmaktır.

6- İç hatai motifleriyle desen (rölevesi yok)
6 D- Dış nımi motifleriyle desen (rölevesi
yok)
Yazımızın başında da söylediğimiz gibi ga­
Restorasyonlarda hata yapılırsa bir daha
gerçeğe dönüş olmaz.
Kültür tarihimize ve gelecek nesile ne bıra­
kabiliriz? Bu bir eğitim sorunudur.

Piyalc Paşa C a m i i
176 M.Semih iRTEŞ

'0

m m , V

1. iç kısımda dolaşan bordür İD. Dı§ kısımda dolaşan bordür

A
177

-O

e Q
/

4^
3 7

2. İç kısımdaki bordur 2D. Dış kısımdaki bordiir

178 M.Scmih İRTEŞ

ıV9

n
VA

i f

3. I. Buket 3. II. Buket 3. I I I . B u k e t

 KASIMPAŞA P İ Y A L E P A Ş A CAMİİNDEKİ AHŞAP ÜSTÜ
K A L E M İŞLERİ 179

4D. Dı§ köşelikler runii motifli desen

7)
2i
3

4. İç köşelikler hatai nımî motifi desen

180 M-Semih İRTEŞ

A A

6
o t A

3D. Dışta dört köşeli ahşap sütün

üzerindeki desen

5. İçte kanat pervazlarında ki

desen

9
K A S I M P A Ş A P İ Y A L E P A Ş A CAMİİ'NDEKİ A H Ş A P Ü S T Ü K A L E M İŞLERİ

m
 17^
'i: >1.D

D
31
4D
âJ2
X X

3.tt
1.D
i Sû 5-

3.Tir

3.1i:

lO 20 30 40 5«

Mt.l
/ N\

MİMAR SİNAN DÖNEMİ İSTANBUL-BELGRAD

ARASI MENZİL YAPILARI HAKKINDA BİR
DENEME

Yrd.Doç.Dr.Gülçin KÜÇÛKKAYA

M
imar Sinan deyince birçok eseri a-
rasmda akla ilk olarak Selimiye Ca­
m i i g e l i r . Sinan en g e l i ş m i ş
çalışmasmı İstanbul'da değil de Edirne'de yap­
mıştır. İstanbul-Bclgrad bağlantısı üzerinde es­
ki menzil yerlerinde k u r u l m u ş O s m a n l ı
yerleşmeleri arasında Edirne tarihi eserler yö­
nünden ayn bir yoğunluk taşır. Bunun nedeni
belli bir güzergâh üzerinde Edirne'nin başkent
olarak yer almasıdır.
Mimar Sinan'ın Hassa Baş Mimarı olduğu
I.Sultan Süleyman, Il.Sclim, [II.Murai dönem­
lerinde "Batıda yeni topraklar fethetme" politi­
kasının paralelinde, Trakya ve Balkanlar'da
"Yeni menzil yerleri oluşturulması" fikri gelişti
Dönemin şehircilik faaliyetleri diyebileceğimiz
çalışmalarla, mevcut menzil alanlarına artan ih-
tiyaçlann gerektirdiği ya yeni ilaveler yapılmış
ya da u/ak menziller arasına yenileri ilave edil­
miştir. Sonunda İstanbul'dan Belgrad'a uzanan
ana stratejik bir hat ve buna bağlanan Trakya
ve Balkanlara yayılmış küçük tali yollar Mimar
Sinan yapılarıyla donanmışiır. (Bkz şekil 1 ve
Tablo)
Eskilerin 'Terasya ' , -Teraki" (1), Yunan-
lılann "Thrake", Romalıların "Thracia" (19)
dediği TRAKYA; isimlerin lengüistik kaidele­
rine göre bir kavm ismi olan "Trak" kelimesi­
nin asıl kökünden türemiş memleket ismidir
(19). 'Trfl*>a"TrakIaria meskun memleket de­
mektir (19).
Avrupa'nın Güney D<ığusunda Tuna ve Ka­
radeniz, Ege ve Marmara Denizi ve Rodop
Dağlan ile sınıriandırılan alandır. Asya vc Av­
rupa Kıtasının mühim bir birleşme noktasında
yer almasından dolayı pek çt>k vakaya sahne ol­
muştur. Halkın sakin bir hayat sürmesi ancak
1361 de Edirne'yi fetheden Türklerden sonra­
dır (1).
Mimar Sinan'ın Balkanlarla tanışması Yeni­
çeri olarak katıldığı Belgrad seferinden sonraya
rastlar. Sinan daha sonra Prui Nehri üzerinde
çok kısa sürede yapacağı muhleşcm bir kOprü
sayesinde şöhret olacak v c Kanuni Sulian Sü-
184 Yrd. Doç. Dr. Gülçin KÜÇÜKKAYA
leyman zamanında, Hassa Baş Miman Acem İ-
sa'nın ölümünden sonra da Mimarbaşılığa ge­
tirilecektir (21 a). Kaynaidar Mimar Sinan'm
orduda hizmet verdiği 25 yıl içinde mimar! tat­
bikatlar yapma, deneyim sahibi olmak için pek-
çok imkanla karşılaştığını göstermektedir.
Mimarbaşılık yaptığı dönemde yetkisini bu de­
neyim ve bilgileriyle birleştirme fırsau bulacak
ve 16.yüzyılda Türk toplumunu bütün sosyal,
psikolojik, ekonomik boyutlarıyla ölümsüzleş-
tirdiği Mimarî şaheserlerini yaratacaktır.
Bu çalışmada, başında da belirttiğimiz gibi
İstanbul-Belgrad arasında askeri, ekonomik ve
sosyal faaliyetlerin sonunda oluşmuş, ana yol
ve ona bağU tali yolları oluşturan Mimar Sinan­
'm bugün çoğu yok olmuş yapıları orijinal bel­
gelerle sergilenmiştir. Bunun için orijinal
vakfiyeler taranmış, bölgeyle ilgili belgeler a-
yıklanmış, tasnif edilerek tablo üzerinde açık­
lanmıştır. Konu ile ilgili harita üzerinde
(Bkz.Şckil 1) menzil numaralan ile alanlar be­
lirtilmiş ve yapıların mevcut durumları işlen­
miştir.
Çalışmada aynca; Sinan'ın içinde yaşadığı
mimarî çevre, yollar, köprüler ve abideleri ile
onun uygarlık yaratia'gücünün doğrudan gö­
rüntüsünün bir bölümünü teşkil eden Trakya
abideleri olanak dahilinde, anıtsal boyutlar
yanında kentsel boyutlarda vurgulanmaktadır.
Amacımız değişen çevrenin tarihi boyutlanna
analitik bir tutumla yaklaşarak, insan yapısı
fiziksel çevrenin değişiminin tarihi aydınlatan
bu anıtsal referanslanndaki etkisini irdeleye­
rek, koruma alanının ne denli Süyük boyut­
larda olması gerektiğini ispatlamaktır.
Bu araştırmanın tarih bilinci gelişmemiş şe­
hir kurucularına da yardımcı olacağını umuyor
ve menzil alanlannı kısaca açıklıyoruz.
1. Menzil (Bkz.M.1. Sıra no: 1,2,3,4,5,6) Bü-
yükçckmece Külliyesi olup Sokollu Mehmet
Paşa'nın H.976 tarihli vakfiyesinde (14) "Hav-
âss-ı Konsıanıiniyıye de derya kenarında Bilyük-
çekmece Nam Karye" olarak adı geçer. Menzil­
de önce Kanuni Sultan Süleyman tarafından
Kervansaray, Hamam inşa ettirilmiş, daha son­
ra Sokollu Mehmet Paşa; Mescid, çeşme,
dükkânlar ile konaklama (xlalan ilâve etmiştir.
4 kademeli Bûyükçekmece Köprüsü ise Il.Se-
lim tarafından yaptınimıştır.
1 Menzil yeri olarak belirlediğimiz Büyük-
çekmece'den sonra kıyı bandı üzerindeki bir
başka yerleşme noktası da camileri ve krtprü-
süyle Silivri Kasabasıdır (Bkz.M.2, sıra no: 1.2).
Bu alanda menzil numara<ii vermediğimiz bir
yerieşme bölgesi daha vardır ki bu da Evliya
Çelebi'nin "Yenişehir Kasabası yakınında" (12)
belirlediği Çatakra'dır. Bu ka.sabada Mimar Si­
nan tarafından yapılmış Ferhat Paşa Camii vc
Hamamı (21c) vardır.
3. Menzil Kanuni Sulian Süleyman zama­
nında Cami, Medrese, İmaret ile ihya edilmiş
Çoriu Kasabası olup yazık ki Mimar Sinan dö­
nemi bu şaheserlerden hiçbir iz kalmamıştır
(Bkz.M.3, sıra no: la,lh.Ic,2).
4. Menzil, Evliya Çelebi'nin "Çorlu ile Bur-
gaz arasmda çamur deryası içinde seksen sekiz
evli bir kasabadır. Allah korusun kı^ın çamurunu
fil bile geçemez. Biraz yağmur yağsa hayvanlar
ve yükler batar. Eski hükümdarlar kaldırım dö-
§emi§lerse de çamura baımı^ıtr. Burgaz toprağın-
dadtr. Kurşun örtülü güzel bir camii, on dükkân
ve misafirhanesi vardır" diyerek açıkladığı Ka­
rıştıran Kasabasıdır (12). Ordunun büyük bir
kesiminin karıştığı yer olmasından dolayı Bü­
yük Karıştıran olarak bilinen bu mcvkiyc Sad­
razam Rüstem Paşa hanlar, tabhancler, cami,
çeşme ve dükkânlar yaptırmış ayrıca arta kalan
para ile de hamam yapılmasını emretmiştir
(Bkz.M.4,sıra no:la,lb.lcld,lc,10- Bugün Ka-
rıştıran'da temelleri orijinal bir cami vc buraya
su getirikiigine delatet eden birkaç su kulesin­
den başka fazlaca iz yoktur (Bk7.Şckil no:4,5).
5. Menzil Ergene Havzası içinde, eski bir
Trak yerleşme merkezi olan Lüleburgaz'dır.
Önceleri "Bergule" olarak adlandırılan bu yer
 MİMAR SİNAN DÖNEMİ İSTANBUL-BELGRAD ARASI MENZİL YAPILARI
Roma Kralı Adeadius zamamnda yeniden tan­
zim edilerek Arkadiapoiis adını almıştır (12).
LMurat zamanında Türklerin eline geçer, za­
manla Burgaz, Bergos (21) olarak anılan kasa­
ba 17. ve 18. yüzyılda Lüleci esnafının çok
olduğu bir dönemden itibaren de Lüleburgaz
adını almıştır. Mimar Sinan döneminde yapıl­
mış en büyük külliyelerden biri olan Sokollu
Mehmet Paşa Külliyesi, Cami, medrese, sıbyan
mektebi, imaret, kervansaray, hamam, köprü ve
dükkünlarıyla bu kasabadadır. Şehrin ilk yerleş­
me merkezinde kurulmuş bu Külliye'ye yine
Sokollu Mehmet Paşa zamanında su getirilmiş
ve Il-Selim'in kalması içinde bir saray yaptırıl­
mıştır. İmar Planında yapılan değişiklikler sıra­
sında her geçen gün biraz daha ihmale uğrayan
külliyenin bugün cami, medrese, hamam, sıb­
yan mektebi, köprü ve birkaç dükkânından baş­
ka y a p ı s ı k a l m a m ı ş t ı r ( B k z . M . 5 , s ı r a
no:la,lb,lc,ld,lf,lg,lk.ll.lm), (Şekil no:6).
Lüleburgaz'dan sonra Babaeski'de de Sad­
razam Semiz (Cedid, Semin) Ali Paşa Vakfın­
dan Mimar Sinan'a yaptırılmış Cami, Medre­
se, Kervansaray, Hamam ve dükkânlardan
müteşekkil bir külliye daha vardır. Evliya Çe-
lebi'ye göre (12); X I I I . yüzyılda yaşamış Türk­
lerin Trakya'da egemen olmaiannda büyük e-
meği geçmiş, Alp Erenlerden San Saltuk Bey-
'in gömüldüğü yer olduğu için, Bâdi Efendiye
göre (1); Fatih Camii haziresinde gömülü
Ahmet Baha'dan dolayı. Kırklareli İl Yıllığı'-
na göre (27b); Balaban Bey adlı bir zata bağlı
olarak Baba-yı Atik olarak adlandırılan kasa­
ba, daha sonra Türk dilindeki değişikliklere
uyarak Babaeski olarak bugünkü ismini al­
mıştır, Fatih döneminden yapılaşma örnekle­
rine de sahiptir. Bugün Ali Paşa'nın ölümün­
den sbnra, kiralan toplamakla görevli Kasım
Bey tarafından yaptırılmış, Cedid Ali Paşa
Külliyesinden, cami, medrese izleri ve ha­
mamdan başka yapı kalıntısı yoktur (Bkz.M.6,
sıra no la,lb,lc,ld,le).
185
Evliya Çelebi'ye göre •Kanuni Sultan Süley­
man'ın müsdhibdekrinden baştan başa manalı
sözlü Hafza Hatun'un oturdu^yer" okluğu için
bu adı alan Hafsa kasabasında Sokollu Mehmet
Paşa: Kâsım Paşa için cami, kervansaray, ima­
ret, hamam, medrese ve dükkânlardan oluşan
büyük bir külliye yaptırmıştır. Bizim sıralama­
mızda 7.sırayı alan bu külliye H.1165'deki bü­
yük zelzelede tahribata uğradıktan sonra da
ihmal edilerek günümüze cami, hamam, çarşı,
dua. kubbesi ve kervansaraya ait bir duvanndan
başka bir yapı elemanı gelememiştir.
İstanbul-Betgrad arasındaki stratejik yolun
8. ve en önemli menzili Edirne'dir. Eski adı
Adrianapolis olan (16) ve Tuna ile Arda ne­
hirlerinin birleşerek Meriç adını aldığı verimli
ovanın kenarında kurulmuş ve 1362 de LMu­
rat zamanında Osmanlı topraklarına katılan
(15) Edime, Sinan'dan önce de itibar görmüş,
önemi gün geçtikçe artmış ve imar faaliyetleri
olgunlaşmıştır.
Edirne'de Sinan'dan önce Çelebi Sultan
Mehmet Döneminde Eski Cami, Bedesten 11.-
Murat zamanında ve sonraları Muradiye Külli­
yesi, D a r ü i h a d i s ve Üç Şcrefcli Cami,
Tahtakale ve Topkapı Hamamları yapılmıştır.
Fatih, Edirne'de doğmuş ve yetişmiştir. İstan­
bul'u başkent yaptıktan sonra da Edime Sara-
y ı ' n a sık sık g i t m i ş ve pek çok imar
çalışmasında bulunmuşiur (2). lI.Bcyazıi, cami,
imaret, darüşşifa, medrese ve köprüden oluşan
külliyesini yaptırmış, Avrupa'da akıl hasialan-
nın yakıldığı dönemlerde II.Bcyazıi Külliyesin­
de "su ve müzik sesiyle tedavi ", Osmanlının
medeniyetteki seviyesini belgeleyen kanalar ol­
muştur.
Sinan'ın Edime ile ilk tanışması 1514'ıc o-
lur. Yavuz Sultan Selim Edirne'yi çok sevmek­
tedir. Fırsat buldukça Edirne'ye gelir ve
yapmak istediği seferlerin planını hep burada
yapardı. Nitekim Sinan'ın v^ccmi Ocağı Neferi
olarak katıldığı ilk .sefer olan Çaldıran Seferine
ve daha sonra Mısır üzerine Edirne'den hare-
186 Yrd. Doç. Dr. Gülçin KÜÇÜKKAYA
ket edilmiştir (23).
Sinan'ın Mimarbaşı olduğu Kanuni devrin­
de de Edirne yine gözden dOşmemiştir. İstan­
bul'da devlet işlerinden yorulan padişah
maiyetiyle birlikte Edirne'ye gelir, aylarca bu­
rada kalır, kentin etrafındaki kışlık av sahasın­
da avlanırdı (27a). Hatta yabana elçileri bile
Edirne'de kabul ederdi. Çünkü Edime Şehri o
zamanlar dost düşman herkesin gözünü kamaş­
tıracak vaziyette pek mamur i d i
Sinan'ın en gelişmiş mimarhk ürünü olan
Selimiye Camii Külliyesi Edirne'de oluşmuştur.
Sinan Şair Sai'ye hikaye ettiği Tuhfetü'l-Mi'ma-
rin'de Selimiye Camii için "Direksiz kubbenin
alımda el-hakk Ayasofya gibi bir kubbe asla ..
oluhdur kubbesi andan muazzam'' diyerek, Aya-
sofya'dan geniş bir kubbe uygulaması yaptığını
açıklamaktadır (21c). Selimiye Camii gerçekten
kubbeyi vurgulayan iç ve dış mimari düzenle­
meleriyle Sinan'ın mühendislik bilgilerini, mi­
marlık yeteneğini sergileyen en büyük eseridir.
Sinan döneminde Edirne'de yapılmış birçok e-
serin arasında başlıcaları Ali P&şa Külliyesi,
Rüstem Paşa Kervansarayı, SokoUu Mehmet
Paşa Hamamı ve Taş Han olup günümüze ge­
lemeyen yapılar da vardır (Bkz.M.8, sıra no 1-
22).
Bugün ülkemiz sınırlan dışında Bulgaristan
toprakları içinde kalan, buna mukabil eski kay­
naklarda "£<//me'(i!e" olarak bahsi geçen
9.menzil Sivilingrat'tır. "Mustafa Pa§a " olarak
da anılan bu mevkiye Mimar Sinan döneminde
cami, imaret ve muhteşem bir de köprü yapıl­
mıştır (Bkz.M.9, sıra no, la,lb,lc).
Rumeli'nin eski merkezi Solya'da (12) 2 ca­
mi, 1 medrese ve bir köprü vardır (Bkz.M.10).
11. menzil ve son durak. Evliya Çelebi'nin
"Rumeli'nin Mam " (12) olarak tanımladığı
Bclgrad'dır. Burada da Mimar Sinan dönemin­
de ya|)ilmı.^, cami, imaret, kervansaray, bedes­
ten, han ve dükkânlar vardır (Bkz.M.11).
Deniz yoluyla gelen a.skeri ve ticari yükün
Belgrad-tstanbui ana güzergahına bağlandığı
tali yolun başlangıcındaki Tekirdağ'da cami,
medrese, hamam, imaret, kervansaray, bedes­
tenden oluşan muhteşem bir Sinan Külliyesi
daha vardır. Tepede camisiyle denize doğru u-
zanan kademeli dik yamaç üzerinde yerleşmiş
Rüstem Paşa Külliyesinden bugün cami, med­
rese, hamam ve bedestenden başka yapı elema­
nı kalmamış kıyı bandının doldurulmasıyla da
denizden oldukça uzaklaşım||ir (Bkz.M.12, sıra
no.la, lb,lcld,le,IO.
13. Menzil Sinan dönemi köprü ile Alpullu
(Sinanlı), (m.l3, sıra no 1).
14. Menzil Mescid ve mekıcbiyle bugün ül­
kemiz sınırları dışında kalan Dimctoka
(Bkz.M.14, sıra no. la,lb).
15. Menzil Kervaasarayı ile meşhur İpsala
(M. 15, sıra no.l).
16. Menzil, 17. Menzil. 18. Menzil, 19. Men­
zil, 20. Menzil olarak belirlediğimiz menziller
ise, muhtelif yapılarıyla Bosna, Hersek, Sela­
nik, Varna ve Budin'dir.
Ülkemiz sınırlan içinde ya da dışında ....
Balkan ve Trakya topraklannın bir bütün ola­
rak değerlendirdiğimiz Mimar Sinan dönemi
Mimarisini araştırdığımız bu çalışma bir envan­
ter çalışması olarak kabul edilebilir.
Gerçekler şu ki, sadece Sinan'ın değil bir­
çok ünlü mimann tarihi ve sosyal değerler ta­
şıyan eserlerini korumaya verilecek öncelikle­
rin bir yapı ekonomisini harekete geçirecek
olanaklar olduğu ve yapı kapitalinin sağlıklı
kullanılmasının sadece bugün için değil gele­
cek için de gerekli olduğu düşünülmeksizin
müdahale edilmektedir.
Külliyeler yok edilmekte, yerine başkaları
yapılmakta, yeni yapılanlar da kısa bir süre son­
ra yıkılarak yerine yenileri yapılmaktadır. Esa­
sen Koruma alanının sorunlanna değişik daha
genel bir düzeyde yaklaşma zorunluluğu, insan
yapısı fiziksel çevrenin değişmelerine özel ko-
 SİNAN DÖNEMİ İSTANBUL-BELGRAD ARASI MENZİL YAPILARI
ruma sorunlarını çözmek için değil değişmenin
genelde işleyişini anlamak için yaklaşıldığı za­
man ortaya çıkar ve sorun doğru boyutianyla
ortaya konamadığı için uygulamada başarısız o-
lunur.
Biz şimdilik bu yapılan kaynaklara dayana­
rak ortaya koyuyoruz. Çalışma bir başlangıç o-
larak kabul edilerek derinlemesine araştırma
yapılması gerekliği unutulmasın. Bu derleme
resioratörlere, şehircilere, plancılara ışık tut­
sun yol göstersin. Yalnız Trakya ve Balkanların
değil her taşın toprağın bir arkeolojik alan ö-
zelliği taşıyabileceği de unutulmasın. Çünkü
her bir manzumenin yaşatılabilmesi arkeolojik
bir endişenin hissedilmesini gerektirir.
FAYDAIANllACAK OSNUNUCA
TERİMLER SÖZLÜĞÜ (22)
A veya nail olması için dua edilen kimse.
Ab= Su
Âliye= Yüce
Asiyane= l)Kuş yuvası, 2)Ev
B konak 4)Mesafc, adım.
Bûb= l)Kapı, 2)Sığınılacak, başvurulacak yer
Birûn= l)Dışan, 2)Aşın
C Merkum = Adı yukarda geçen.
Cubi=: Evkaf kiralarını ve zekâtı toplayan tah­
sildar
Canib= Yan taraf, yön
Cedid= l)Yeni, 2)Yeni çıkma
Cevaıni= l)Camiler 2)Toplu şeyler 3)İçinde
çok şey bulunan kitap veva nesneler
D
Dar-ı t â l i m s Eğitim yapısı
Debistan= Okul
Dehre= l)Zaman 2)Cihan 3)Devir 4)Dünya
Dekâkin= Dükkanlar
Diikuşâ= İç açıa, yüreğe ferahlık veren
E
Eimmes İmamlar
Enderun= l ) î ç yürek 2)Büyük bir kimsenin
konağının iç tarafı ?>) Sarayın harem dairesi
kısmı
Ercemend^ Şerefli, sayılı olma
Eyyaoıs Günler
EyyiiB= Kuvvetli, güçlü
F Peyker= Yüz, surat.
Fahir«= l)C>vünülccck 2)Parlak. şanlı güzel.
FeiT«ş= l)Hizmct gören 2)Yatak, kilim seren
187
süpüren.
Femnd= Oğul - Çocuk.
FevkAnis Üst katı olan, ü:.:tcki.
G
Gallat= l)Zahireler 2)Tahıllar 3)Yiyccek şey­
ler.
H
Hav4M= [Has. hassa]- l)Nıtelikler, keyfiyet­
ler 2)İlerlemiş ileri kimseler 3)Okumuş-
1ar, bilginler 4)Pa(lişaha aynimış gelir
kaynaklan.
i
t n t i M = Birine mensup G..r.a, birinin adamı
olma.
İsticAr= Kira ile tutma, kiralama.
İstigUİ= Geliri karşılığı gösterilerek yapı. tarla
gibi malın rchtc tutulması.
K
Karye = Köy.
Kurb= Yakınlık, yakın bulunma.
M
Mağfur» Tann bağışlamasına kavuşmuş olan
Mahruse= Muhafaza olunan.
Matbah= Mutfak, yemek pişirilen yer.
Menzil= l)Konak yeri 2)Ev 3)Bir günlük yol,
Mesalih= Sınırlar, geçit yeıler.
Merkade= Yatacak yer.
Me2bur= Ank ve zayıf olan, Adıgcçen, yuka-
nda denilmiş olan
Mezbure= Yukanda denilmiş olan
Muhawat= Etrafında duvar veya perde çevril­
miş olan.
Muhdes= Sonradan çıkma, yeni şey, cwclcc
olmayan şey.
Mütusıl= fVtel'danl= l)Biıişik, başka bir şe­
ye ulaşmış.
Muvazi= Biri öbürünün karşısında olarak bi-
ribirine yaklaşıp uzakbşmadan
Müntehi= l)Son dereceyi bulan 2)Bilcn. sona
eren 3)Son, cn son 4)Hcr şeyi tamamlayan.
MQntesib= Birine çatmış, birinin adamı olmuş,
birbiriyle ilgili
Müstağni- l)Gözû tok 2)Çckincn, nazlanan
3)Gerekli bulunmıyan
Müstemü= Sanan, kavrayan.
Müstevfa= Yeler, jrtişin lam, mükemmel.
Müşarünileyh* İşaret olunan, adı geçen.
P
S
Sikaye= Su içilecek kab
188 Yrd. Doç. Dr. Gûlçin KÜÇÜKKAYA
SQkıuı= Oturulan yer
SaUes İnsan toplulıigu, kalabalık.
Şeaihancs Balmumu, mum yapılan yer
T 508, İstanbul, 1952, s.486-519.
Tablnnes l)Kış evi, kış odası 2)Hastane
Tahtaais Aşağıda bulunan
Tevabi = Bir merkeze bağlı olan yerler.
BİBLİYOGRAFYA
(1) - Ahmet Bâdi Efendi; Riyaz-i B«We-l Edlı^
ne, Cl-II-III, Edime, 1932.
(2) - Aslanapa Oktay, Osmanlı Devri Mimarisi,
İstanbul, 1986. '
(3) - Andreasvan Hrand; Polonyalı Simeon'un
Scyahatnânıesi(l608-1619), İ.Û.Edebiyat
Fakültesi Yayınları, No: 1073, İstanbul,
1964.
(4) - Kuran Aptullah; Mimar Sinan, İstanbul,
1985.
(5) - Ayverdi Ekrem Hakkı; "Yugoslmya'da
Türk Abideleri ve Vakıfları ", Vakıflar Dergi­
si, S.in, Ankara. 1956.
(6) - Ayverdi Ekrem Hakkı; Avnıpada Osmanlı
Mimari Eserleri; Romanya, Macaristan -
; l.Cilt, Ankara, 1977; Yogoslavya; CIÎI, İs-
tanbul 1981, Bulgaristan, Yunanistan,
Arnavutluk; IV.C 4-5-6. kitap, İstanbul Fe­
tih Cemiyeti Yayını, İstanbul, 1982.
(7) - Çeçen Kâzım; "Sinan'ın Yaptırdığı Köprü­
ler", Mimar Sinan, C I , Vakıflar Genel Mü­
dürlüğü Yavını, Ankara,1987, 5.429-439.
(8) - Çulpan Cevdet; TOrk Taş KOpriileri (Or­
taçağdan Osmanlı Devri Sonuna Kadar-
, Türk Tarih Kurumu Yayını, VI, Dizi-s.l6,
Ankara, 1975.
(9) - Demir Ataman; 'Bosna'da Sokollu Meh­
met Paşa Köprüsü", Mimar Sinan Dönemi
TOrk Mimarlığı ve Sanatı, Türkiye İş Ban­
kası Yayını, İstanbul 198&
(10) - Hasandediç Hıvziya; "Mosiar'ın Türk
Devri Kültürel ve Tarihi Anıtları" Çeviren İs­
mail Eren, Vakıflar Dergisi, Sayı VII, İstan­
bul, 1968, s.215-235.
(11) - Erdoğan Muzaffer; "Osmanh devrinde
Trakya Abidelerinde Yapılan İmar Çalışma-
lan". Güneydoğu Avrupa Araştırmaları
Dergisi, C.6-7, İsianbul, 1978.
(12) - Evliya Çetebi; Seyahatname, C.I-X, İstan­
bul, 1938 (H.1314); Yayınlayan Mehmet
Zillioglu, Cl-12, İstanbul, 1970.
(13)- Gökbilgin Tayyip; Edime Hakkında Ya­
zılmış Tarihler ve EnLs-ül MOsâmirin**, E-
dime'nin 600.Yıldönümü Armağanı Kitabı,
Türk Tarih Kurumu Yavını, VM. Scri-S.43,
Ankara, -1965, s.75-n7.
(14)- GökbUgin Tayyip; XV. ve XVI. Asırda E -
t dime ve IJvası, Vakıflar MOlUer Mu-
kataalar, İstanbul Üniversitesi Yayını, No.
(15)- İlgürcl Sevim; "Hıbrî'nin EnisO l Müsami-
rin'i", GOney-Doğu Avrupa Araştırmaları
Dergisi, Cl-2-3, Edebiyat Fakültesi Yavmı
İstanbul, 1972, S.137-158.
(16)- İndciyan P.L.; "Osmanh Rumelisi", Gü-
ney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi,
C.2-3, İstanbul, 1974, S.29-36.
(17> Jirecek C ; Die Ileerstrasse von Bdgrad
Nach Constantinopel.
(18) - Keskioğlu Osman; Bulgariaan'da Ban
Türk Abideleri ve Vakıf Eserieri", Vakıflar
Delgisi", S.Vin (1%9), S.309-322.
(19)- Mansel Arif MüHd; Tral^a'nın Kültür ve
Tarihi, Edime Yöresi Eski Eserleri Seven­
ler Kummu yayını. Sayı 5, İstanbul, 1938
(20)- Meriç Rıfkı McIül; "Edime nin Tarihi ve
Mimari Eserieri Hakkında", Türk Tarihi A-
raştırma ve İncelemeleri. C.1, İstanbul Gü­
zel Sanatlar Akademisi Y a v ı n l a n I ,
İstanbul, 1963 S.439.5.36.
(21) - Mimar Sinan; Mimar Sinan Hayatı Eser­
leri, (Minar Sinan'ın Hayatına, E.serierine
Dair Metinler). Ha/ıriayan; Rıfkı Mclül
Meriç, Türk Tarih Kurumu Yayınları V I ,
Seri No 1. Ankara 1%5.
(21a)- Mimar Sinan; "Adsa Risale", "a.g.e.-
. S.5-7.
(22b)- Mimar Sinan; "Risaletûd-Mi'mariyye",
"a.g.e.", S.11-1Z
(21c)- Mimar Sinan; "Tııhfeıü l-Mi'marin ", "a.-
g.e.", S.15-55.
(21 d)- Mimar Sinan; "Tezkiretü'l-Ebniye", "a.-
g.e.", S.56-129.
(22)- Özön Mustafa Nihal; ROyük Osmanlıca-
TOrkçe Sözlük, İstanbul, 1%5.
(23)- Peremeci Osman Nuri; Edime Tarihi, E -
dime Yöresi Eski Eserieri Sevenler Kuru­
mu Yayınlarından. Sayı 6. İstanbul, 1939.
(24)- Tozyavizade Rıfat Osman; Edime Rehnu-
ması. Yayınlayan A.Rıza Ataktürk Edirne,
1936, (1971-1972 yıllannda Edirne'nin Sesi
Gazetesi'nde yayınlanmıştır).
(25) - Tuncel Mehmet; Babaeski, Kırklareli ve
Tekirtlağ Camileri, Ankara, 1974.
(26) - Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakfiyeler Ar­
şivi;
(26 a)- Cedld Ali Paşa Vakflyesi; 585 numaralı
Vakfiye Defterinden 16. Sayla; Cemazilahi-
re 973 tarihli Arapça Vakfiyesinin ayet ve
hadis ve dua cümleleri hariç Yeni Defter No
1961, S.441-452 deki Türkçe tercümesinden.
 MİMAR SİNAN DÖNEMİ İSTANBUL-BELGRAD ARASI MENZİL YAPILARI 189

(26 b)- Rfistem Paşa Vakfiyesi; 635 numarada
mahfuz Mihrimah Ayşe Valide Sultan ve
Rûstem Paşa'ya Ait Defterden.
(26 c)- Sokollu Mehmet Paşa Vakfiyesi; 6.6.944
tarihli örneği 1760 numaralı defterin 365
sayfa ve 261 sırasında kayıth U.No=371-
, H.No-2 olan. Yeni Defter no. 2104 Savfa
No.442-458 deki Türkçe tercümesinden.
(27)- Yıllıklar,
(27 ay Edirne İl Yılü^ı, 1973.
(27 b)- KırklareU İl YıUıi^ 1967.
(27 c)- Tekirdağ İl Yıllıjiı 1973.
(28> Yücel Erdem; 'Bavûkçekmece 'de Türk E-
seHeri ", Vakıflar Dergisi. Sayı IX, Vakıflar
Genel Müdürlüğü Yaymı, Ankara.

rt*

Foto No 1: Bıiyıikçekmece Ken-ansarayı (Bkz Tablo, Menzil No:l)

_ , »

Foto No 2- Büyûkçekmece Köprüsü Bir Öölümü (Bkz Tablo, Menzil No:!)

 İCTijVNBÜL-mGjRAp A R A ^ ^MİM^^
o
MEVCUlj O
i DURUMU VE z
ŞULUNDU(&U YAPIUŞ GEÇİRDİĞİ 00 o
H
En "ESEUİN-ADT YER TARİHİ ^ARIM O AÇIKLAMA VE NOTLAR

44 SOKO LrLU- - BÜYÜKÇEIİU MiııaresLjn£!ı'cyj '^'Büyükçekmece'de köprü kürtündeki mescid" (12c)

MEHMETPAŞA NİECE Hasljjr (kitabesi) BitŞş mescid yenilen­ \'Büyükçekmece'de merhum Mehmet Pasa Mescidi^
MESCİDİ (21b) K!azası(26c), Tarihi 1557, ^ . miş. (12d). Sokotlu Mehmet Paşa'mn Edirne'deki vakfmaj
(2bc)(21d) Köprü Büyükçclcmece 975(7). dair H.976 tarihli Edirne Evkafı Tahrir Defterinde!
Başı Mescidi (28) Köprüsüne S o k o l l u ' y a a i t v a k f i y e k a y d ı n d a "Havâss-i
y^kın(2). KostanUKiyye'de derya kenarında Bûyükçekmece nâm
kasabada hir mescid bina ettUer"(\A) denmektedir,
SokoUu Vakfiyesinde dükkânlara yakın mescididen
bahsedilmiştir(Bkz. Dükkânlar sıra no:4) (26c).
iKervârısaray'a karşı avlu içinde çarpık konumdaki
mescid, klasik çizgilerini kaybetmiştir. Minaresi
yapıdan ayn olup açık bir minber görünümündedir.
Minareye 11 basamakla çıkıtmaktadır(Bkz.Foto 4)

SULTAN BÜYÜKÇEK- 1566(2) 1566-1567, Mevcut, yeni bir f'Merhum Sultan Süleyman'nın Bûyükçekmece
SÜLEYMAN MECE H. 975(4). işlevle restore! e- kürtünde bina eyledi^ kervansaray" (21c) (21d).
KERVANSARAYI dilmektedir. Şokullu Vakfiyesinde "Kervansaroy-ı cedide mutta-
(21b) (21c)(21d)j nl 3 tab dükkân" (26c) olarak bahsi geçer (Bkz.
Kurşunlu Han(2.<$). nra no: 4). Daha önceleri de bazı dönemlerde res­
torasyona tabi tutulduğu anlaşılan yapının giriş
bölümü muhdcs olup ana yapı sağlam durumdadır
Çatısı ahşap beşik çatıdır. Üçgen ahnlıklı, orijinal
ajurlu pencerelere sahip bir cephesi b u g ü n
imitasyon ögclcriyle olabildiğince Sinan dönemi
çizgilerini sergilemektedir. Bu tipte kervansarayların
gelişmiş örneklerine 16. yüzyıl Osmanlı mimarîsnde
rastlamak mümkündür (Edirne Ekmekçioğlu Ahmcf
Paşa K e r v a n s a r a y ı , H a r m a n l ı Siyavuş Paşa
Kervansarayı gibi). i
4
H|-\MAM BÜYÜKÇEKİ 1563(2) larihli nıi;\xui dc^iii So kollu V a k l i v e si n d c ; Uiiyitkiii'kmccc'dc
m c s c ı d l e v a pil nlifj 'fuinidinvtlar sakin ()lııuısı\\ıiıı hiıuı cııik/cri nıemildir
o l m a s ı muhicm ; l . ki.." (26c) demektedir. Buna yöre dükkânlar
y a p ı l ı r k e n hamam d^ı vardır ( B k z . sıra n():4) E s k i
Belediye Planlarmda'n lemin edilen hamam planı,
vuzilet p l a n ı n a i.'^lenmi.'j olup, b u g ü n halen ia^aalı
devam eden kubbeli h a m a m ı n S i n a n m i m a r î s i ile
iıKlkası yoklur (Bkz. Ş e k i l No;2)

SOKOl.l 1 • lUlYÜKÇEKME- 1563(2) larilıl i Dükkânlar hududlarıyla vakliyedc şöyle

Mİ.-.I İMİ I l ' A ^ A l I-; Kcrvansarşıy ' mosciddcn s o ı u ı i z i k r e d i l m e k l e d i r : " . . . v e bir bölılğU dahi
(;AR,ŞI,S). u ' Mcscid yapıln)!.'} o l m a s ı Büyükçekmcce'de vaki olmıifiıır. Ânlardan bazı
IMiKKANLAI-i! (^v\rosindc(26c). muhlcmel. dört bah birbirhe muttasıl dükkânlar ki hududunun bir
farafı taıik-i amme bir tarafı mîrtçepıeye muttasıl ve
bir taraf vâkıf nıü^an'inileyhin mevzi-i mecburda vaki
olan mescidi şeriflerine ve bir tarafı dahi vâkıf-ı
mumaileyhin orada vaki olan vakıf odalarına muttasıl
ve biri dahi iki hab biribirinc muttasıl evli odalarıdır,
fnqka başka havlıları vardır. İkisinin hududu bir taraf­
ının elhac Hai. bini Kasım milkine ve bir taraftan
larik-i amme ve bir taraftan mescidi mczbure ve bir
taraftan dahi vâkıfı müşarünnileyh hazretlerinin
vakıf furttıuma ve dükkânına müntehidir ve bin dahi
bir hah dükkânla bir ekmekçi furunudur ki. Hududu
hir taraftan tarik-i amme ve bir taraftan mezour mı
rî çeşmeye ve bir taraftan mezbur Hızır Bin Kasım
milkine ve bir taraftan dahi mezbur evli odalarına
mııiıasıldır ve biri dahi mevzi-i mezburda vaki olan
mîrîkâihaıısarav-ı cedide nmttasıl üç bab dükkândır
ki fuıdııdıınıın hir canibi deryaya ve iki tarafı tarik-i
amme ve hir canibi kârbansaray-ı mezbure muttasıl­
dır ve biri, dahi iki babdükkândır ki Hacı Bayram
Kârhansarayı demekle maruf kârbansaraya
muttasıldır. İki canibi kârbansaray-ı mezbure ve iki
tarafı tarik-i amme müruehidir ve biri dahi dekâkin-i
mezhureyi muttasıl bina olunan fevkani ve tahtanı
yedi ban aükkandır. Vakıf-ı müşaünileyh hazretlerine
intima ile şöhret bulup tahdit ve tariften müstağni­
dir ve birr dahi hir evdir
u
2
"J MEVCUT
•I—«
DURUMU V4 2
N
2 Bl^LUNDUĞl YAPIUŞ GEÇİRDİĞİ ^ 2
w 55 O
ESERİN ADI YER TARİHİ ONARIM- AÇIKLAMA VE NOTLAR

ti bv yer odasını ve bir furunu ve bir su kuyusunu ve

bir bahçeyi müjiemildir. Hudud-u vaKif-ı müşarüni­
leyhin vakfina ve bir canibi Hürrem Bey milkine ve
bir canibi Yorgi veledi Yuvan Mülkine ve bir canibi
târik-i amme müntehidir" (26c). Bugün bu mülk ve
dükkânlardan eser yoktur.

BÜYÜKÇEKMECE BÜYÜKÇEKME- H.975 Muharremi M e v c u t . H a l e n "Sultan Selim Han-ı Sani 975 Muharreminde
KÖPRÜSÜ./2İC) efe (1) restorasyon de­ Büyükçekmece Köprüsü hitabı mürabesesi ile
(21d) Sultam Bİiyükçekmece 1567(2)(8) .Kitabe- vam etmektedir. İstanbul'dan Edirne tarafına hareket ve köprüden
Süleymân köprüsü ile Mimar Sinan Kitabe 1970'lerde mürûr ettikte ahalisine bahşişler ihsan eyledi"( J)^
si( 28): "Hazret-i
Köyünü Karayolları tara- "Köprü tekdir filpa üzere, bazı gözleri sel alıp tekrar
Sultan Süleyman
birleştirmektedir fmdan onanlniış- kılmıştır" (21 c)(21 d)
kim ana,
(28). tır(28). 635.57 m. uzunluğunda 9.17 m. genişliğinde, inişli
Şahrâh
ola Sırat-ı çıkışlı dört kısımdan oluşan köprünün yerinde bir
müstakim. başka köprü olduğu ve köprüye ait izlerin var olduğu
Bağladı bu hayn. bilinmektedir (28). tnşası sırasında büyük tulum­
olmadın temâm, balarla gölün suyu çekilmiş iki üç insan boyundaki
Kıldı azm-i sâ-yi kazıkların arasına kurşun akıtılarak birleştirip
cennatü'n-nâim. miştir(28). , ;
Geldi anı zıll-i Hak Istanbul-Edirne E5 Karayolu bu köprüye paraleil
Sultan Selim f olarak yapüdıf^mdan bugün köprü fazlaca
Etli tekmil kullanılmamaktadır. Halen Karayollan tarafında^
oldu bir cisr-i azim. 1980'lerde başlatılmış olan restorasyon devam et­
Dedi târihin Hüdâyi mektedir.
oltaman.
Yaptı âb
üzere bu cisri seh
selâm".
Ketebehu Derviş M|ihammcd
SOKOLLU BÜYÜKÇEKME- Kitabesi(28): Mevcut Sokollu Vakfiyesinde "MMÇegme" (26 c) olarak adı
MEHMET PAŞA CE Mescid Yanı, "Kaçan hu geçer (Bkz. Dükkânlar sıra no:4). Kanunî Sultar
ÇEŞMESİ. Dizdariye çesmesârı itti bina, Süleyman Zigetvar seferine çıkarken bu çeşmeyi
Mahallesi Mimar Süleyman Han köprüyle beraber Mimar Sinan'a yaptırmıştır(28).
Sinan Caddesi Sultân-ı muzaffer, Üç sivri kemerden,klasik üslûbta köşe çeşmesi olarak
(28). Didi tarihin anm oluşturulmuş çeşmenin orta kanadı daha büyük olupi
ehl-i tarik, sülüs yazılı kitabeyi taşır.
Yine aktı
cihâna âb-ı kei'ser.
H. 974(1566).

SİLİVRİ SİLİVRİ(21c) Mevcut "Cami-i şerif der Silivri" (12c).

CAMİl(21c)

SİLİVRİ CEDİD SİLİVRİ Akıvan Tcsbit edilemedi. 'Silivri kazası tevahîinden Akivan karyesinde bir ca­
ALİ PAŞA Köyü(26a). mi ve mahcd-i mıinif" (26a).
CAMİl(26a)

SİLİVRİ SİLİVRİ Silivri H.975(1568)'dc Mevcut. Mimar "Silivri 'de bina olunan köprü''(12c). "Yeniçeri ağasına
KÖPRÜSÜ (21b) Çayı Üzerinde yapımına Dalgıç Ahmet ta­ hüküm ki, haliyâ Silivri'de yapılması ferman
(21c) (21d) (8). ba5landı(8). rafından 1605'te buyurulan köprünün mühimmatını tanıyıp Silivri'ye
onarılmıştır (7). getirmek için bir kadırga tayin olunup içine kifayet
Son restorasyon miktarı acemi oğlan konmak lazım olmağın büyürdüm
yakın d ö n e m d e ki, zikr olunan kadırga için ne miktar acemi oğlanı
Kara Yolları Teş- lazım gelür ise tayin eyliyesin ki mezkûr kadırgaya
kilatt'nca gerçek­ koyup memur oldukları hizmete mübaşeret eyleyeler.
leştirilmiş olup Şevval P75 "(8).332.88 m.boyunda, korkuluklar dahil
restorasyon esna­ 6.15 m. genişliğinde 32 gözlü köprünün bir özelliği
sında küçük la.'jla- kemer formlarının sivri kemer dcgilde basık kemer
rın kullanılmış ol­ olmasıdır.
ması yüzünden o-
rijinal görünümü
bozulmuştur.
2
MEVCUT
NI S3
2 iti -Z
BULUNDUĞU YAPIUŞ GEÇIRDIĞI
/5 ESERIN ADI YER TARİHİ ONARıM aa u AÇıKLAMA V E NOTLAR

la SULTAN _ÇORLU I^âmsındaki la'tabe- Wevcut değil. Evliya Çelebi'yc «öre; 'Yüksek kubbeli süslü avluld
SÜLEYMAN! ye göre • kıble kapısı tarajınaa yan sofâlC birhvnaretı aydırm^
CAMİU21b)t2c) ' Şah Süleymat^-ı kir camidir. Kıble kapısı üzerinde kitabesi vord/r"(12)1.
(21d) İmaret sahibü 7 hayrm
Ciinıii (12) fifâıif-i goyb
^Ifl târiheş
t^ıldı bu canıi-\
Şerifi bina
büniye 'beden
tihubbi Huda
(Sene 928) (12)
>i4evcul değil. "Medrese-i Sultan Süleyman Han-ı Gazi der Çorlu"
SULTAN ÇORLU H.928(12)
(21 c). "Çorlu'da merhum Sultan Süleyman Han
SÜLEYMAN
HAN . Medresesi" (21 d)
MEDRESESI
( i 2b)
(|2c)(I2d)

Ic SULTAN ÇORLU H. 928(12) vlevcut değil. "Çorlu nam kasabada Sultan Süleyman Han
SpLEYMAN Süleyman iy.^ tmareıi"(2\c). "Çorlu'da Sultan Süleyman Han
BAN Camii'nin İmareti"(2\û). Değişen çevrenin tarihi yok etmesine
I M A R E T I (2 İt)) Kuzeyinde i|Ji(4). bir örnek teşkil eden bu manzume yakın zamanda
(21c) (21d) arsa spekülatörlerinin kurbanı olmuştur. Belediye
'binasının altında temel kalıntılarına rastlandığını
söyleyenler vardır.

. 2 SpKOLLU ÇORLU/M^rmar D e r e yatağı |<ıs- Çorlu ile Marmaracık arasında E5 Karayolunda

M E H M E T PA|ŞX racık (4) E^'in îıcn dolmusiujr. gözüken 5 kemerli köprü kısmen gömütm
KÖPRÜSÜ 200m. Kuzcl^indç yurumda(4).
J
 la RÜSTEM PAşA UULEBURÇAZz Minare kaidesi vc 1 ykursun örtülü f^üzel bir cami"(6). H.951 tarihli
CAMIİ(12) BÜYÜKKARIŞT icmci duvarları o- '4 Rüslcm Haşa Vakfiye Kaydında; "12 kere yaztftn akçe
R A N (12) rljinal, son sene­ 5 ilĞ Karıktıran 'a hanlar labhaneler yapıldıktan sonra
lerde cami ye nil- kâlanı ile bir cami-i şerif ve hamam inja oluna"
Icnmiş, (l9S6*da (8). Camiye bitişik bir de çeşme vardır (6) (Bkz. sıra
yapılan inceleme­ no 4/1 e).
de).

Ib RÜSTEM PAŞA LÜLEBURGAZ 1553(2) Kilabosi Mcvcul değil, kai- "Karıştıran da Rüstem Paşa
KERVANSARAYI K A R I Ş T I R AN(21 .'j(>yledir(12); lıntıları var. Kervansarayı "(2] c)(2l 6). H.95] tarihli Rüstem
(2Ic)(21d)(l'2) c)(2id) •Bir luıyr-i (izim (.yl(.yl(li Paşa'nın İstanbul'dan getirilen Vakfiye kaydına göre:
•lıl-i sefer ii^iiıı "12 kere 100000 akçe ile Karış t ıran'da iki han ve
Vaz lylcdi, hu fıan-ı karşuluklu iki lahhane ve vasıflı kimseler için müstakil
labhaneler bina oluna ve bunlardan da arta kalan
sdfâlit'mcyi juqa
Akçe ite cami-i şerif ve hamam inşa oluna "(14)
Bir ıiH'vzi-izdibâ vc
Idıif okluğu (ÇiV/ı hu
Ntizınî dedi lûriliini:
R Ü S T E M PAŞ-A LÜLEBURGAZ Zi Mcvzi-i zıha" Mcvcul dcgil. H. 951 t a r i h l i vakfiycdc(Bkz. sıra no: 4 / l b )
MAMAMI KARIŞTIRAN belirtilmişse de yapıldığı tcsbit edilememiştir.

R ÜSTEM PAŞA LÜLEBURGAZ Mevcut degii. >0 dükkânı ve misafirhanesi vardır(12).

ÇARŞISI(]2) KARIŞTIRAN(12

Ic R Ü S T E M PAŞA LÜLEBURGAZ Camiye bitiijik Mevcut değil. 'Camiye bitişiktir "(12).

ÇEŞMESİ KARIŞTIRAN » l a n çcijmcnin
(12). ü/.crindeki kitabe
5udur(12);
"Aslını hu
çekmeden sordum
dedi
Selscbilin ayniyim
hen pürsafâ
Dedim anın içtin
^cvan târihini
Çesme-i âh-ı hayatı
an feza"
 O -O
2 z DURUMU VE .z
ui BULUNDUĞU YAPIUŞ GEÇİRDİĞİ
« d So
2 ESERİN ADI AÇIKLAMA VE NOTLAR
YER TARİHİ ONARIM
If RÜSTEM PAŞÂ^ LÜLEBURGÂZ K a l ı n t ı l a r ı var. Kaynaklarda icshil cdilcınemcsinc nı^mcn, yerinde
SUYQLU KARTŞTIRAI^ Üç adet su terazi 4 yapılan incelemelerimize göre mevcut su terazisi
kulesi var. kalmtıları bu manzumeye o dönemde su getirilmiş
olması ihtimalini kuvverlcınJirmcktcdir.

KOCA KÖPRI'J LÜLEBURGAZ Mevcut 1 Kaynaklarda bulunamamış olmasına rağmen halk

KARIŞTIRAN 4 arasında Mimar Sinan'ın yapiıgı köprü olarak
biliniyor.

la SOKOLLU LÜLEBURGAZ 1569(2). Mevcut. H.
MEHMET PAŞA Burgoz(21c). H.978(1570)(27b), 1255(1839)(27b)
CAMİİ(21b)(21c) Birgos(14). 1934(1 )'dc tamir­
(21d) ler geçirmiş, M i ­
naresi Bulgarlar
tarafından yıkıl­
mış ve tekrar ya­
p ı l m ı ş t ı r . Cami
avlu kapısı üze­
rindeki 18 mısra-
Uk kitabeye göre
1839 (H.1255h yı­
lında esaslı bir o-
n a r ı m görnjıüş-
tür(4). Son ol&rak
1952-1968 yılla-
rjnda V a k ı f l a r
Genel Müdürlüğü
tarafından bir res­
torasyon dahi gc-
çirmi§lir(4). '
1-6 10 Cami-i serif ve imaret ve medrese der Burgoz ez an
mezbur '(2\c), "Burgoz da merhum Mehmed Pa§a
Camii"(2\â). Sokollu Mehmet Paşa'nın Edirne
vakfına dair H.976 tarihli Edirne Evkafı Tahrir
Defterinde bilgiler aynen şüyledir(14); "İstanbul ile
Edirne mâbeyninde...Birgos ^j^j. (Lüleburgaz) nâm bir
^ehr...vâki olmusdur.. mü§ârünilcyh vezir... §ehr-i mczbû
run tâmir ve teksirine küllî iltifat buyurub evvelâ bir
câmi... bind ildiler... ve hareminde bir medrese... inşa
ildiler. . . ve mahrûse-i İstanbul'da vâki olan,
medreselerinin ve bu medresenin müderrislerine we'
dani§mendlerine her fenden nice ncfîier kitahlar vakf
itmişlerdir ve câmi-i §erifin mihrâbı ardmda... bir âli
iebistân binâ itdiler...câmi... mukabelesinde bir âli
imâret...binâ ildiler... ve zikr olunan imârci... yedi bab
enderûni ve lan baba birûnî âyi bâbhaneyi müstemit
olduğundan mâada otuz iki ocakh iki ham... mâmur
eylemisdir şehrî mezkûr kurbünde Büyük-Kaynarca '
( I Küçük Kaynarca (..jUd./ ) nâm iki ân
ayn... âb-ı ho§güvarlannı bir yere cem'idüp... şehr^
getürüb bir mıkdann ol sehr... içre binâ ildikleri
 hamama ve bir mikdann cûmii.. ile medrese...
meyanında olan şadırvana... hahj ildiler ve anda olan I
medreselerinin müderrisine ve mütevelliye ve hatibe...
her birine hallü hâlince birer... ev binâ idüb anlüra şan
itdiler ve bunlardan mâadâ Pâdişâh hazretleri...
istanbul'dan Edirne'ye gelüb ifitdikçc konmağçün bir
saray-ı dilrârâ binâ itdiler...". Bir başka sayfada... §art
buyurdular ki... "Edirne'deki hamam ve dekâkin ve
oda ve menzil-i mezbûr han mutad olan üslûb' ve .
minvâl üzre isticâr ve istiklâl olunup hasıl olan gallâtın
meremmât -1 mühimmesinden sonra bâki kalanı
kasaba-i Birgos'da bina ellikleri câmi mühimmatına
ve medrese levazımına ve bina ettikleri dâr-ı tâlim
mühimmatına ve câmi-i mezbur kurbünde bina
ettikleri imâret ve misafirhane mesalihive mesarifi
için vakf ve tescil edildi"(l4). Muhteşem bir
külliyeniij ou nadide camii de bir dönemde bilinerek
ya ö.a bilinmeyerek tahrip edilmiş, klasik kalem işi
süslemelerin ü/x;rine bir badana geçilerek üzerine
aslı ile alâkası olmayan Barok, yepyeni bir tezyinat
geçirilmiştir. Bugün bu süslemeler kaldırılarak
altından çıkan klasik süslemelerin restorasyonu
yapılmaktadır.

SOKOLLU LÜLEBURGAZ 1569(2)H. "Cami-i Şerif ve imaret ve medrese der Burgoz ez an

MEDRESESİ(21c) Burgoz(21c) 978(1570)(27b). mezbur"(2h:). H. 976 tarihli Edirne Evkaf Defteri
Birgos(26c) k a y ı t l a r ı n a g ö r e ( 1 4 ) ; "Medresenin levazımı
Cami avlusunda Edirne'deki ^Q odalı Taşhan ve 37 odalı Kızılminare
Mahallesi Hanından elde edilen gelirle karşılanır.
Deflerde ayrıca ' 'Bergos'' içre sâlifü 'z-zikr cami-i şe­
rifleri hareminde bir medrese-i şerife dahi bina edip
lahsil-i ıluri-u şer'iyye ve lekmil-i funun-u asliyye ve
feriyye sadedinde olan amme-i ehl-i ilme vakfettiler
ve vâkıfı müşarünileyh hazretleri zikrolunan cevami-
-i şerifcnin her birinde nice masafıif-i lâtife vaz edüp
ahalisine vakfeııilcr ve zikr olunan medreselerin her
birinde tunıhıp nuldcrris ve danişmend ve mu 'id me-
nafi-i tilılitiyyesiyle münıefid olmasıyçün ala re'yi^
 MEVCUT O O
g DURUMU V t • Z- z
2 İ4 O
BULUNDUĞU YAPIUŞ GEÇİRDİĞİ CQ eo H
i ESERİN ADI YER TARİHİ ONARIM
O
AÇIKLAMA VE NOTLAR

menyerahu nice kitaplar vakfettiler... Müderrislerin her

bîrine de birer ev bina edip, aynca padişah ıçm bi^
saray-ı dilarâ inga ettiler" denmektedir.

Ic SOKOLLU LÜLEBURGAZ Muhtemelen Cami Mevcut Mamur Altı sarnıç olup, çevresindeki çeşmeleri
MEHMET PAŞA Bürgoz(21c) ile b i r l i k t e n . s ö k ü l m ü ş t ü r ( 2 7 b ) . Ç o c u k k i t a p l ı ğ ı olarak
DARÜLTALİMÎ(27 Bergos(26c). 978(27b). kullanılmaktadır.
b)(27c) Sokollu
Sıbyan Mektebi

1569(2) 1569-1570, Mevcut Değil. 'Cami-i şerif ve imaret ve medrese der Burgoz ez art
Id SOKOLLU
MEHMET PAŞA H.977(4). mezbur", "Kasaba-i Burnazda merhum Veziri a'zam
tMARETÎ(21b) Mehmet Paşa İmareti" (21 c) (21 d). Edirne'de 30
(21c)(21d) oda, Taşhan ve Kızılminare Mahallesindeki 37 odalı(
hanın geliriyle masrafı karşılanmak ü7xrc
düşünülmüş bu imaretin 'Yedi bab enderûni ve alıi,
bâb birûnî alî tâbhdneyi müştemil oldu^ndan mâada,
32 ocaklı iki hanı vardı" (14). H.944 tarihli vakfi­
yesinde ise (26c); "îmaret-i amirenin iç tabhânesine
ve haremine ve âbhanesine yevmî4 akçe ile bir fer-
raş nasb oluna vie taşrada bulunan tâbhanelerine ve
haremine dahi 4 akçe ile bir ferraş nasboluna ve
zikr olunan taşra tabhanelerinin abhanelerihe yevmi
iki akçe ile müstakil bir ferraş daha nasboluna ve
matbahtn ve fırınının halavma... imarete muttasıl o-
lan mezbur 2 ken>ansaraya dahi

le SOKOLLU LÜLEBURGAZ 1569(2) Tamamı mevcut 11 "Burgoz'da Mehmet Paşa Kârbansarayı"{2\û). H

MEHMET PAŞA Burgoz(21d) H.977(l569)(27b) değil. Arasta ar­ 976 tarihli Edirne Evkafı Tahrir Defterine göre
KERVANSARAYI Bergos(26c) Kitabesi(27b): "Bu kasına rastlayan "Misafirlerine m es âli hi ve mesârifi Edirn^deki
 (zid) ve kervansaraya gelen kervansaraya ait hanların, gelirinden artakalan ile karşılanacaktır... 32
HANLARI oldu hep revan, ocakların bazıları ocakh handır"(\4). H . 944 tarihli Vakfiyesine göre
(sene 977). tahrip olmuş biı (26c): "Mütevelli süknâsı için mahruse-i mezhurede
biçimde ayakta­
imaret kurbûnde bir menzil bina ettiler ki menzil-i
dır.
mezbur bir kule-i azimeyi ve iki evi ve matbahı ve
taşrasında iki odayı ve bir ahuru ve derunu birunu
havlıları ve kenifleri ve mâ-i câriye ve su kuyusunu
muhtevidir. Ve medrese-i mezburede müderris olan­
lar süknasıyçün cami-i mezbur kurbünde bir menzil
dahi bina ettiler ki menzil-i mezbur biribirine karşı
ortası so falı iki evi ve bir çardağı ve kileri ve furunu
ve bahçeyi ve taşrada bir bab odayı ve iki ar
aburunu ve iki âhhâneyi ve muhavvatayı muhtevidir
ve zikr olunan^cam-i şeriflerinde imam olanlar sakin
olmağçün yine cami-i mezbur kurbünde ortası sofah
iki evi ve birunu bir odayı ve ahuru ve jürunu ve
kileri ve bahçeyi ve iki hab kenifı ve muhavvatayı
müştemil bir menzil bina etliler ve cami-i mezburda
hatip olanlar süknasıyçün yine cami-i mezbur
kurbünde biribirine mukabil ortası sofah iki evi ve
bir selâmlığı ve bir ahum ve furunu ve sikayeyi
elliler ve canii-i merkıımc karih bir önü allında 4 cv
bina elliler ve her evin müstakil havlıları ve orialannda
.selamlıkları ve lihhaneleri ve müşterek su kuyuları vc
zikrolıınan şehirde olan binalarına meremmetçi olanlar
sakin olmağçün şehr-i mezbur içre e.ski mahallede bir
havlı içre 2 ev bina eltiler ki müstakil âbhaneleri ve
müşterek kuyuları vardır" devamı ( B k / . Hamam, sıra
no: 5/1 O-
ir SOKOLLU LÜLEBURGAZ \5m{2). Mevcut, bir kub­ 2 "ve biri dahi zikr olunan cami-i şerifin solunda
MPJIMETPAŞA Burg()/(21(J) besi yıkılmış. medresc-i mczkııre yanında yol aşurusunda vaki olan
HAMAMI. Bcrgos (Zfx;). çifte hamamdır ve biri dahi hamam-ı mezbur kurbünde
bina olunan şir-i nij^nnhanedir ve biri dahi mezkûr şir-i
ru^anhane yanında vaki serhanedir ve biri dahi
hamam-ı mezbur civarında vaki olan
bezirhanedir" ( 2fic) s
 o
s
MEVCUT O
z
DURUMU VE z
s BULUNDUĞU YAPIUŞ GEÇİRDİĞİ
Ö3 ESERİN ADI YER TARİHİ ONARIM
O
AÇIKLAMA VE NOTLAR
SOKOLLU LÜLEBURGAZ H. 977(1569)(27b: Mevcut olan kıs­ 11
H. 944 tarihli vakfiyeden: "Mahruse-i maburede vald
MEHMETPAŞA Bergos(26c). mı az, dua kubbe­ olan mahtmülkühut milk pazar yeridir ve biri dahi
ÇARŞISI VE si ve kervansaray kursun örtülü kargir binadır. Elli üç bab dükkândır.
DÜKKÂNLAR girişi ve bir kısım Dekâkin-i mezburenin allısı medrese-i mezburenin sağ
dükkânlar ayakla­ canibinde altısı sol canibinde vaki olmuştur. 18'i
dır. Eski t.sianbul mezhur kârbansaraya muttasıl H'si âti'z-zikr imam evi
yolu çarşı içinden ile müezzin evlerine muttasıldır ve 11 'i dahi hamam
geçmekteyken bu­ etrafında vaki olmUstur ve biri dahi zikrolunan cami-i
gün E5 Karayolu şerifin solunda medrese-i mezkûre yanında yol
külliyenin dışın­ asurusunda vaki olan çifte hamamdır ve biri dahi
dan geçer. hamam-ı mezbur kurbünde bina olunan sir-i
ruganhanedir ve biri dahi mezkûr sir-i ruganhanedir
yanında vaki serhanedir ve biri dahi hamanu mezkur
civarında vaki olan bezir/tanedir ve biri dahi yine
mahruse-i mezburede köprü basında bir sakf altında
vaki olan sem-hane ve sabunhane ve üç bab
debhağhancdir ve biri dahi hamam-ı mezbur kurbünde
otluk anbarı demekle milk arz-ı haliyedir "(26 c).

Ik SOKOLLU LÜLEBURGAZ H. 973(1565)(8). Mevcut, Ba/ı ke­ 13 Köprünün kitabesi yoktur, fakat kervansaray kapısı
MEHMET PAŞA Xprgene H.977(1569)(27b), merleri kiipiinmış, üzerinde Hasan Çelebi'nin hattıyla yazılmış şu tarih
KÖPRÜSÜ(21c) î^ehri'nin bir geçirdiği rcsioras- vardır. 'Bu kârbansaraya gelen oldu hep revan(sene
(21b). kolu olan yonlarda değişik­ 977)" K ö p r ü n ü n inşa tarihi olarak bu kabul
Lüleburgaz Çayı liğe uğramış. edilebilir(27b).
üzerinde)(8).

İL SARAY-I LÜLEBURGAZ H. 975(1). Mevcut dcgil. I I . Selim'in İ s t a n b u l ' d a n Edirne'ye giderken

DİLÂRÂ^l-^ (14) dinlenmesi için yapıldı(14). Bugün, kaymakamlık
binasının bulunduğu alanda 1950 l i yıllarda ahşap
I bir köşk olduğunu hatırlayanlar var.
 Vakfiyede a y r ı n t ı l a r ı y l a şöyle açıklan
SOKOLLU SU LÜLEBURGAZ Külliyenin Mevcut 1 . makladır(26c):"Ber/fos kurbanda Küçük Kaynarca \h
İm YOLU(14)(26c) oluşumu dahiline 6 Büyük Kaynarca nam pınarlar ki, her birinin âb-
(Küçtik Kaynarca
ve Büyük hemen yapıldığı ho§ffh'arı gülzar-ı dchre ziynet ve zeyn vc hubab-
Kaynarca düşünülürse.. namdan ab-ı hayata kurreıü'l-ayndır. Mezkû
H.970'lcrdc. pınarların suyun bir yere cem edüp bir vasi' mecra \
Çaylarından)(14)
bina edüp mecra-yı mezbur orada vaki olan kemeri
(26c). nıecre peykere gelince 520 ardındır ve kemer üstün
40 arşındır ve kemerden §ehir ucunda muallimhane
civarında bina olunan su terazisine gelince 5700
arşındır ki zikrolunan su mezkûr teraziye geldikten
sonra bir miktarın hamam-ı âti'z-zikre ve bir\
miktarın dahi mezkûreami-i dil-gü^âyla medrese-i pür
sefa meyanında olan §adır\'ana ve bir miktarın dahi
mifırah ardında olan havz-ı müstetaba ve bir mikta­
rın dahi mezkûr imarct-i amire-i bedi'atü'l-bünyân
içre olan şadırvan-ı safvet-a§iyane getürüp icra ettik­
lerinde üstünde her taraf revan olan simin-i hubab
ol derinnam içre olan ülü'l-clbâba (ve yutafü aley­
him bianiyetin min fıddatin ve akvab) mana-yt şeri­
fin işrah eyler ve bir miktarın dahi medrese-i muzku-
rcnin tâbhanelerine bahşettiler ve zikr olunan
miyûhın ayağına mecrâ olmağçün eski çarşı içinde ^
niürûr edip köprü altına varınca bin zira bin kâriz
bina edip vakf ettiler ve şehr-i mezburda köprü ba­
bında bina etlikleri âti z-zikr mumhane ve sabunhane j
ve debhağhanede iki sikaye vaz ettiler
la CEDtD ALt BABAESKİ H.982(1574){14) M c V c u 1 ] 15 Cami-i Şerifi Ali Paşa Veziri a 'zam der Babaeski
PAŞA CAMİİ Babacski.si (2Ic) 1561-1564(2) H . 1 1 2 6 ( I I ) 7 '4 jr/ ' (2Ic) "Babaeski'sinde merhum Ali Paşa Camii"
SEMİZ ALİ Baba-yı Atik. H.%2(1555)(27h). H . i 2 4 X ( 2 7h)
(21 d). H.97.3 tarihli Cedid Ali Paşa Vakfiyesinde
PAŞA CAMİİ H . 1 . 1 ( ) 8 ( 2 5 ) ( 1)
(21b)(21c)(21d). 19.'^4(2()). IS.'^2, Babaeski'deki yapılardan bahscdilmemektedir(16a).
H.!24.S(4) vc son Buna mukabil H.982 tarihli Edirne Muhasebe
olarak 19Sfı-19SS evrakında (bkz. sıra no : 6 / 1 c ) : Ali Paşa'-
larihlcri arasııula; nın ölümünden sonra kiraları toplamakla görev­
dı.'5 cephe ia)j tc-
li K a s ı m Bey t a r a f ı n d a n M i m a r Sinan'a
nı i / l i g i k u h b c
yaptırıldığı belirtilmektedir (14). Evliya Çelebi (12)
kasnağı horasan
çevresinde medrese ve imaret ve dükkanlar!^
 MEVCUT O O
DURUMU VE . z
BULUNDUĞU YAPIU$ GEÇİRDİĞİ CO ! ^
ESERm ADI YER TARİHİ ONARIM tu AÇIKLAMA VE NOTLAR

harç degişlirilmc- bunlar hem Ali Pa§a'nın hayrıdır" diyerek

si avlu duvarına külliyeyi açıklamaktadır. H . 1126 tarihli Babâ-yı
harpu^ta yapılnıa- A t i k Kadısı'na yazılan hükümden (Bkz. sıra no:
sı içte kalem i | i 6/ld) caminin hamamla birlikte onarım geçirdiği
dekcrasy,onun .ahlaşılmaktadır(ll). Minaresi 1912'dcyıkılnjış sonra
raspa edilip kla­ yeniden yapılmışlır(27l^). Medrese cami avlusuhda
sik dekorasyonun iken çeşitli müdahalelerle yok edilmiş odalara ait
yeniden yapılması kapılar pencereye dönüştürülerek cami avlu duvarı
işleri tamamlan­ oluşturulmuş olması muhtemeldir(Bkz. sıra no
mıştır. 6/lb). 1832, H'.1248 tarihli tami^itabesinden IL
Mahmut d ö n e m i n d e bir restorasyon geçirdiği
anlaşılmaktadır. Bu dönemde yapıldığı düşünülen
Eİarok iç tezyinat 1987 restorasyonunda kaldırılarak
alt kısımlardan çıkarılan klasik dekorasyon restore
edilmiştir. Son cemaat mahalli iç kubbe Baroklarına
dokunulmamıştır.
CEDÎD ALİ BABAESKİ H 982(14). Mevcut d&gil. 1 14 "Medrese - i Ali Paşa der Babaeskisi", (21 c),
PA$A Babaeskisi(21) H . 1 1 2 6 ( 1 1) 7 15 "Babaeskisinde merhum Ali Pa^a Medresesi "(2\û).
MEDRESESİ Baba-yı A l i k ( l l ) H.1248(27b), H. 982 tarihli muhasebe cvrakında(14)(Bkz. sıra no
(21b)(21c)(21d) H.1308(25)(I) vc 6/lc) adı geçer. Evliya Çelebinin beyanında da
1934 tarihlerinde viardır(Bkz.6/lb). Yerinde yaptığımız analitik rölöve
camiyle beraber alma çalışmaları sırasında cami avlusu etrafında
müdahaleye ma­ olması gereken medrese odalarının avluya bakan
ruz kalmış olması kapıları ve taşıyıcı duvarlarının ayakta olduğunu
muhtemel.' tesbit etmiş bulunmaklayız. Burada medrese odaları
yıkıldıktan sonra kapılar pencereye çevrilerek cami
avlu duvarı oluşturulmuş olmalıdır. Çünkü medrese
rcvaklarını taşıyan kemerlerin başlangıçları bahsi
geçen duvar üzerinde kısmen mevcuttur.

CBDİD ALİ BABAESKİ H.982(14). Mevcut dcjîil. C c d ı d A / ı P.'i.'j.'rnın H.982 tarihli m u / ı a s ç b e evrakı
PAŞA Babacskisi I y e n ıcshiı cüıicmcdi. | aynen ^öykı}iı(]4);
 j^^tj^)^, fr<r J-*^'
KERVANSARAYI .... j_L ^\

(Muhascbc-i müfredat icarha-yı hamam-ı ccdid vc

kârbansaray-ı ccdid vc sair dekâkin(dükkân]ar)der
nefs-i kaza-i Babaeskisi Evkaf-ı merhum ve mağfur
seyyid ve şehid sahibû'l-•hayrat VeziHazam Ali Pa^a
nevverallahu merkadehubi marifeti Kasım bey cabi...)

CEDİD ALİ BABAESKİ H.982(n) Mevcut kullanılır. H.982 tarihli muhasebe evrakından Kasım Bey
PAŞAHAMAMI Babaeskisi camiden 25 gün H.1126 tarihinde marifetiyle yaptırıldığı anlaşılmaktadır (bkz.6/] c)
onarım giSi- H.1126 tarihli hüküm, tarih ve onarımına açıklık
önce bilmiştir.
(Bkz. açıklama vc m ü ş ( l l ) . H.I126 getirmekte olup aynen şöyledir (11); "Baba-yı Atik
notlar). t a r i h l i belgede Kadısına hüküm ki, Südde-i saadetime mektup
bahsi geçen kawin gönderip Baba-yı Atik kasabasında vaki' ülema ve
bugün sağlam du­ süleha ve eimme vc hulcba vc sairleri biisrihim
rumdadır. Külha­ meclis-i ^cr'e vnrup sadrazam nezaretinde olan
nı halen i.şler du­ evkaftan Ati Poşa-yı Cedidin Kasaba-ı mezburede
rumda olan ha­ bina eylediği cami-i jerif mürur-ı eyyam ile harabe
mamın tek soru­ müsrif olup ve 25 j^ün mukaddcm(önce) hamamın
nu iyi drene edil­ dahi kazılanı dclinip ol dahi harap olup ziyadesiyle her
memiş bir mevki­ biri ücret çekmesiyle vâki' hal-ı arz ve derûn-i arzda
de oluşundan ;0- vezâif-i baba-yı Atik ahalilerinin mufassal mazharları
türü aşırı yağmur­ olmakla vakf-t mczhurun mütevelli ve mürtezikaları
larda su baskınına cami-i mezkûr ve hamam-ı mezburun ta'mirine
uğramasıdır. râziler olup fukara-yı hanefıye... deyu tasrih etmeleriyle
kasaba-i mezburede olan cami-i jerif ve hamamın
ta 'mirigalle-i vakıftan }er'an lâzımdır. Mütevelli-iser'le
kesif ve galle-i vakıfdan ta'mir için evkaf-ı merhume
müfettişi Mevtana Ahmet zide ilmehu i'lam etmek­
le müşarünileyhin i'lâm-ı mucibince jer'le keşif ve
galle-i Vakıftan ta 'mir için yazümı^tır. Evahir-i C
evvel 1126". Bugün dış mimart öğeleri silinmiş bu
hamamın mevcut orijinal sıcaklık mekânı iç de­
korasyonun kemer form ve işçili|i ile Sinan eseri
olduğunu ispatlamaktadır. Merkezî Sıcaklık ve ona
 MEVCUT
DURUMU VE
o
BULUNDUĞU YAPIUŞ GEÇİRDİĞİ CQ H
ESERİN ADI O
YER TARİHİ- CWARIM - .Si. AÇIKLAMA VE NOTLAR
b i t i ş i k k ü l h a n k ı s m ı klasik devir O s m a n l ı
Hamamlarından seçkin bir örnektir. Bugünlerde
yakınında inşa edilen yeni Belediye Sarayı inşaatı
hamamı' tehdid etmektedir.

CEDİ D ALİ BABAESKİ H.982(14) ayrıntılı Mevcut değil. Halk 1 Ayrıntılı bilgi için: (Bkz. Sıra No 6 / l b , l c , l d )
PAŞA bilgi için (Bkz. Sıra arasında medrese o- D ü k k â n l a r ı n kesin yerleri ve sayıları tesbit
DÜKKÂNLARI no: 6/lc). edilememiştir.
(14) daianna yakın diUc-
kâhlar olduğunu ha­
tırlayanlar var.

SOKOLLLU HAFSA(21) H.984(l) 1576(2) Mevcut. H.1165 1 17 "Cami-i Şerif-i Kasım Paga Veled-i Mehmet Pa§a
MEHMET PAŞA kitabesi(14); zelzelesinde yıkıl- 8 18 fl-mezbur der Hafia"(2Jc). "Hafsa Nam Kasabada
CAMİİ "Göricek (Azmi) mı\ olan minare Mehmet Paja oğlu Kasım Paja ruhu içün cami-i
KASIM duâ idab didi tarihi. y^nilcnmişse de Serif"(21û). "Muslukları Sıcak suludur'\\2). Sokollu
PAŞA Bu binayı eyleye son cemaat yeri Vakfiyesinde (26c); "Mahruse-i Edirne kurbünde
CAMİİ (21 c) (21 b) Allah haki tekrar yapılma- Hafsa Nam kasabada kendi ferzend-i ercümend ve
(2]d) istü var (H.984). mjiştır. Medrese çiğerköje-i dilpesendleri olan merhum ve mağfurun leh
odalarının cami Kasım Pa§a Hazretlerinin ruh-ı pürfiituhlan için bina
avlusu eiraTında ettikkri cami-i lâmi ve imaret-i amire müstegallatının
olması o dönem mahsul-ü masarifine vefa etmedikte evkafının
Osmanlı Mimarî» mahsulünden tekmil.oluna" fbaresiyazûıûiT.
için uygun b i r
varsayımdır.

KASIM PAŞA HAVSA. HAFSA H.984(I). M e v c u t Dcj«il 1 Evliya Çelebi "Havsa'da caminin tekke ve medresesi
MEDRESESİ H.n65'lc 8 var" (12)demektedir. "1 mektep''(l) den Ahmet Badi
/cizcic Efendi'de bahseder.
geçirmiş.
 Ic •SOKOLLU HAFSA(21) H . 9 8 4 ( l ) 1576(2) H.1165'lcki y.cl/,c- 1 "Hafsa'da mezburun oğlu Kasım Paşa tmareti"(21c).
M E H M E T PAŞA Havsa(4) Icdc tahrip ol- 8 Evliya Çelebi: "Bir as evi var Bugüne kadar bütün
İMARETİ mu§(l). Mcvcui misafirlere sabah akşam mutbağtndan her ocak
KASIMPAŞA değildir. basma bir bakır sini ile birer sahan pilav, yahni, bir tas
İMARETİ (21b) çorba beş ekmek ve yağ mumlu gamdan verip
(21c) (21(1) . müslüman ya da olmayan bey ve fukaraya ay ve sene
nimetleri boldur. Hayvan babına bir yem verilir. Bu
hizmet için vakıf tarafından tayin edilmij adamlar
vardır"(12)dcmektediT. İmaret'in Hamama yakın
olması muhtemeldir.

Id SOKOLLU HAFSA(21) H.984(l) Mevcut değil "Hafsa'da Mehmet Paşa Kervansarayı"(21d), H.976
MEHMETPAŞA Havsa(4). k e r v a n s a r a y ı n bi tarihli Edirne Evkafı Tahrir Defterinde (14>,
KERVANSARAYI duvarı cami avlu
"Merhum Kurt Kasım Paga'dan ırs-i ger7 ile intikal
(21b)(21d) sunda ç a r p ı k bir
eden mâl-i haktan mahrûse-i Edime civarında Hafsa
k o n u m d a ve la Nam Kasaba'da merhum ruhu için biribirine karsı i-
^ınmiîj o l d u ğ u iz­ ki âli han mabeynlerinde bir mescid bina idüb, sular
lenimi uyandırır getürüb ol hanlara konup âsude olan gurebâ ve
bir vaziyetledir. mesâkin misâfırtne taamlar virilür"{\A). Evliya
Çelebi ise bu yapıları jOyle an/atmaktadtr(12);
"Caminin dıgında geniş avlulu büyük ahırlı bir
büyük han vardır, bes bin katır, deve ve at alu cad­
denin safında ve solunda üç yüz adet dükkan çarşı
içinde hamam vardır. Tekke ve medresesi mamur­
dur. Bir aşevi var... musluklarında kısın sıcak su
vardır" (12)
Ic SOKOLLU HAFSA(21) H.985(13) 1576(2) M e v c u t . 20 "Hafsa Nam Kasaba'da Mirimiran Kasım Paga
M E H M E T PAŞA Havsa(4). H.984(4) H.1165'tc zelzele Hamamı"(2\a), "Hafsa Nam Kasaba'da Mehmet
HAMAMI. gcçirmi5(I). Ha­ Oğlu Kasım Paga Hamamı "(21d). Çifte
MİRİMİRAN rap durumda. hamamdır(13). Evliya Çelebi(12)"Ç'«'î' içinde güzel
KASIM PAŞA bir hamam vardır ki kapısından camekânına tas
H A M A M I (21) merdivenlerle çüalır. Büyük camekânlı, birçok halvet-
li suyu ve havası güzel beğenilir bir hamamdır"
demektedir. Sedat Çctintaş'ın 1934 tarihli tetkik
raporunda(20); Anbar olarak kullanılan yapı
tehlikeli çatlaklar ihtiva etmektedir.
o
MEVCUT
DURUMU VE N
O
z BULUNDUĞİ YAPIUŞ GEÇİRDİĞİ 00 H
O
w ESERİN ADI YER TARİHİ ONARIM u. AÇIKLAMA VE NOTLAR
S
If SOKOLLU HAVSA H.984(l) Dua Kubbesi 18 Ahmed Badi Efendi, "Bir bab cami-i Şerif-i Kebir,
ÇARŞİSİ KASIM mevcut. Hav.sa i l ­ 17 çifte han 1 bob hamam ve imaret ve melctep ve bir­
çesinde cami du- çok kârgir dekâkin (dükkânlar) in§a edilerek kasaba
PAŞA ÇARŞISI
sekline sokulmussa da 1165 zelzelesinde cami kub­
vanna bitişik bir­ besi kısmen ve hanlerle dükkânlar gereği gibi harab
kaç dükkânından
olmuş ve bade tamirine ihtimam edilmeyerek btrakü-
başka yerlerinde
iz yoktur, lakat mqti" (1)
Camiye yakın çar­ demektedir. Rölövelerde cami avlusunda çarpık
pık konumdaki konumda duran ocak ve nişli 8 modülü ihtiva eden
duvarın dükkân­ duvar kalıntısı analiz edildiğinde bu duvarlann
lara ait o l m a s ı buraya nakledilmiş olduğu kolayca anlaşıhr. Biz bir
muhtemeldir. restitüsyon çalışması yaparak bti çarpık konumdaki
(Bkz. rölövc vc 8 modülü dua kubbesinin sağ tarafına.yerleştirdik ve
restitüsyon proje­ buraya tamı tamına uyduğunu gördük, fakat yazılı
si). bir kaynakta konu ile ilgili belge bulamadık.

SOKOLLU HAVSA Mevcut. Yapılış tarihi kesin clarak tesbit edilememekle

KÖPRÜSÜ b«craber külliyeye ait olarak düşünülebilir. Bir
kaynağa tesadüf ediltnemiştir.

la SELİMİYE EDİRNE H.982(20)(l) Mevcut, manuır 1 21 "Merhum Sultan Selim Han Camii" (21 d), Sinan sair
CAMİİ. SULTAN 1574-1575(4) Birçok doncnulc 9 22 Sâi'ye hikâye ettiği risalede (21 c) Direksiz künbedin
SELİM H A N (21c) 1567-1574(16) minaresi yıkılmış 10 altında clhak Ayasofiyye gibi kubbe asla olubdur,
1569-1575(23). yeniden yajıılmıs
kubbesi andan muazzam" diyerek Ayasofya'dan
büyük bir kubbe uyguladığını açıklamıştır. Ayrıca
ve kalem isleri yt-
Tuhfelül Mi'marin'de "Cami-i Şerif-i sultan Selim
nilenmişiir. Eıı
son 1987"de la- Han der Edirne-Medrese, 1, Darülkurra 1, Mektep
mamlanan ona­ /, "(21c) diyerek külliyeyi oluşturan diğer yapıları
r ı m d a da klasik açıklamaktadır. Plan ve detayda başarılı olduğu en
s ü s l e m e l e r orlaya muhteşem eseridir.
çıkarılarak onlar
restore e d i l m i ş i / r .
1
lb SELİMİYE EDİRNE Fİ.982(20) H.980, Mevcut, mamur. 1 "Altmışlı Medrese" (13),(15). "Medrese-i sultan Se-
MEDRESESİ Selimiye C a m i i 1572-1573(4) 1954'tcn .sonra e- 9 22 lim-i Sani Der Edirne" ( 2 1 c ) , "Edirne'de merhum
T a ş odalar tarafı s a s l ı o n a r ı m gc- 10 Sultan Selim-i Sani Medresesi" (21 d). H a l e n E s k i
(20). çirdi(4).
Eserler Müzesidir.

Ic SELlMÎYE EDİRNE H.982 (20) Mevcut, mamur. 1 "Darülkurra-i Sultan Selim Han-ı Gazi der Edirne"
DARULKURRASI Selimiye camii, 9 22 (21 c), Hıhri d ö n e m i n d e Edirne'de 3 darulkurra vardı
(2İC) Arasta tarafı. 10 ve en ö n e m l i s i bu idi (13), (15).

İd SULTAN S E L İ M Edirne H . 982 (20) 1590 Mevcut 21 Önceleri müstakil duran bu yapı III. Murat zamanında
MEKTEBİ (12c) Arasta içinde (4) İl Halk Kütüpha 22 Arasta oluşturulurken dükkanlar arasında kalmıştır.
Sultan Selim nesi tarafından Mimar Davut tarafından yapılmış olma ihtimtıli var
(Selimiye) kullanılmakta (4).
DarulKurrasi (4)

1e SELİMİYE E D İ R N E Seli H. 982 (20) Mevcut 21 Sinan'ın yaptığı dükkânlar Camiye yakın olan
ÇARŞISI miyc Arastası camiyle hcraher III. Murat 22 d ü k k â n l a r o l u p , s i m e t r i k d ü k k â n l a r I I I . M u r a t
C a m i tarafı yapılmı.'j o l m a s ı z a m a n ı n d a kar5i 10 D ö n e m i n d e Mimar Davut tarafından ilave edilmi.^.
dükkrmiarı muhtemeldir. sıra d ü k k â n l a r ve A r a s t a olu§turulmu."itur. O r i j i n a l dükkânların
lave edilerek s a ç a k l a r ı n ı t a ş ı y a n eli b ö g r ü n d e l c r i n izleri halen
arasta olu.'jtu. uvar ü z e r i n d e mevcuttur.

2a S E M İ Z ALİ E D İ R N E Direk H. 976(1) Mevcut değil H . 976 tarihli E d i r n e E v k a f defterindeki kayıtlar

PAŞA MESCİDİ Çar^Lsı A l i Pa,"ja ö y l e ( 1 4 ) ; "Ali Pa^a Çarcısı Ekinciler Kapısı
C a m i i Sokak ( i ) 10 canibinde bina olunan mescidin imanıma ycvmî 2 ^cr
Y e n i Çarşu kçe verile". C e d i d A l i P a ş a ' n ı n H . 973 tarihli
Kapuları E k i n c i V a k f i y e s i n e g ö r e ( 2 6 a ) : E d i r n e ' d e biri m e z b ı ı r
Icr Vâkıfın yaptırmış o l d u ğ u Y e n i Çarşu kapılarından
kapusu ö n ü n d e kinciler Kapusu ö n ü n d e ve diğeri oradaki tuzlu
(26 a). ı n a r ı n ü s t ü n d e vaki 2 m c s c i d - i ş e r i f . . " olarak
a ç ı k l a n a n yapı 1 9 4 r d c metre murabbai 20 kuruştan
Ahmet O ğ l u A l i Ertüfckçi'ye satılmıştır (20). A h ş a p
ç a t ı l ı d ı r ( 1 ) , E t r a f ı n d a k i d ü k k â n l a r ı n hristiyan
haliyc g e ç m e s i n d e n sonra cemaati kalmamış
zamanla b a k ı m s ı z l ı k t a n yıkılmıştır (1).
o MEVCUT O
2
N3 DURUMU VE o
Z BULUNDUĞJ YAPıUŞ GEÇIRDIĞI
i< _

YER
CQ ^
o
S Ö5 ESERİN ADI TARIHI ONARIM AÇıKLAMA VE NOTLAR
2b SEMIZ ALI PAŞA EDİRNE 1561-1565(2) Mevcut değil 1 "Edirne'de Ali Paşa Çarşısı ve Kervansarayı (21d). i
KERVANSARAYı Çarşı yakınında 9 H. 976 tarihli Muhasebe evrakında bahsi geçer (14) \
(21d) VE ODALAR (21d) 10 H. 973 tarihli Val^ıye kaydı için (Bkz. sıra no: 82c) 1
"Edirne'de vaki bazısı mezbur şehrin kal'ası dıvarmal
'2c SEMİZ ALİ EDİRNE 1569(2) Mevcut. 1958'de 1 31 yeni açılan kapı dahilinde kâin tahtarS 25 hücre ve\
PAŞA ÇARŞISI Kitabesi: zelzelede yıkılan 9 32 211 dükkânı ve dolab namıyla maruf 4 mevzii ve
"Asaf-ı azam Ali orta tonoz ve bazı 10 33 yeşhun namtyla maruf 2 mevzii muhtevi bulunan
Pa^a-yı has Yaptı gün dükkânlar yeni çarşının tamam olup bunların hepsi mahallin­
birçar^û- yı yenilenmiştir..
deki şöhretine biaen tahdidden müstağnidir. MezkĞ-
hi-bedel Tigi'ye Halen Edimcnin
tarihin eylerse suâl en Turistik kale dahilinde vaki biri zaim odası, 2. si bekçi ve
Suk-ı ra 'tıayi Ali çar§ısıdır.l940'lı piyadeler odası, 3. sü habishane namtyla maruf 3
Paşaya f^el" H: yılların başına odanın tamamı olup mezkCt kal'a ile ve Divane Yu­
976-1569 kadar harap olan suf Val^ ite tarik-i âmm Ue mahduddur.. Kal'a ha­
bu yapı I I . Dünya
Savaşından sonra ricinde ve çarşı dükkâniannuı karşısmda vaki büyük
yenilenerek işler bir menzil ve bir ahur ve üç dükkân ve boş bir arsa
duruma tamamı olup 2 taraftan kal'a ile ve tarik-i âmm ile
getirilmiştir (4). mahduddur, ve mezbur çarşımn bazı arsalartUe mez­
kûr menziller ve mezkûr dükkânlar için muhtelif va­
kıflara her sene 11784 Osmanh Dirhemi muttasıldır.

H . 976 tarihlî Edirne Evkaf Defterinde Çarşı

ayrıntılarıyla şöyle açıklanmaktadır (14):

>^J>-h 4JJ ^ tj<t J_ i)\ ij, Si) J Ji JA >İJ-

•Irt illi Jr-^_ } \*}\ ^ I ^ J j j - * i i Jİ,i , ji,xl*lı J k j . wl( jjUl
• •• JJJj./- (IC.i • t t r - ' V / ^ tr-» -s*. ,rl > XA *• J''*.1* «r^3
jfj.\jj.. Cf<> V.IİU i» »li* 4JU. ^')\, di ifŞY, ,Jİ^\,^Jj.
 » . j » ^ ü j - - • "üj» 4> f jw ^t. «- o.V öW»j> Si^ •«/ J ' j ^j* \
, - JOjMr.x*j f\u.\ uJjJ . X * , U:. c/V* o^il^j

- JjLJ 4' iî>rfj-.«•i'i JUii \ ^

5âA;-/ cedidkimüstemil25 tahtanî hücre 211 dükkanı

dükkanı la bazısı kal'a cidarına açılır. Bab-t Cedid
dahilindedir. Ve dolap demekle maruf mevazi-i erbaı
ve bîshûn mekle mevzthi haneha üç babdır. Dahil-i ^
kal'a birisi beyt-i zaim ve birisi beyt-i ases ve birisi
habishane demekle maruftur. Menzil-i kebir ve ıstabl
ve dekâkin-i selase ve arz-i haliye (bos orazi), der
haric-i kal'a-i mezbure, der Mukabele-i dekâkin
Sûku 'l-mezbur mahdud bi kal'a-i ez cânibeyn ve bi -
tarik-i âmm-ı sûk-u mezbureden ve menazil-i mesfil-
reden ve dekakin-i mezkureden ötürü yılda 11784
akçe mukataa yerlermiş Şartı Vâkıf mahmiye-i Edir­
ne'de olan evkafın câbisine yevmî4 akçe ola, sûk-i
mezburede vaki olan dekâkin zapt idüp sabah vak­
tinde kapıları açıp ak§am vaktinde kilitleyeler". Sı­
cak sulu olduğu söylenir.<l)
35 "Edirne'de merhum Mehmed Pa§a'nın bir Hamamı"
SOKOLLU EDİRNE Üç H. 975 (24) Mevcut
şercfcli Camii H. 1264'tc yangın (21a) (21c) Sokollu Mehmet Paşa'nın Edirne'deki
MEHMET PAŞA 1568-1569, H. 976
H A M A M I (21a) yakınında (4). geçirmiş (1) Son 10 Emlâkine ait H. 976 tarihli Edirne Evkafı Tahrir
(21(1) olarak 1968'dc Defterinde bahsi şöyledir (14):
ÜÇ ŞEREFELİ soğukluk kısmı
"...bir çifte hamam ve ana muttasıl otuz bir bab kârgir
H A M A M I (13) yola bırakılarak bu
dekâkîn... ve dört bab... mahâzin-i âliye ve bu
Çifte Hamam (4) günkü şeklini
cümlenin üzerinde otuz bab odahâ-i muntazama ki
almıştır. Halen
sekiz bâbı mahâzin-i mezbûre üzerinde vâkidir...bu
Edirne'de
cümle odalar han jeklL. müstakildir ve mec-
kullanılan çok a/
mû-i mezkûrât cevânib-i selâseden tarik-i
hamamchn biridir. âmm ile mahduddur ve hamâm-t mezbûra muttasıl
bir menzil, hudu dt taıîk-i âmm ve tatik-i hâs ve
merhum Firuz ağa muallimhanesi ve Hacı Halit ev­
leridir ve mezkûrâtdan mâada mahmiyed htez-
bûrede Kızılminâre mahallesinde... otuz yedi bab hü-
cerât... ve anlarun tahtmda...bir han ve mezldt hana
muttasıl bir nalband dükkânın... bu cümlenin hududı
Ö
2 MEVCUl- O
-J .O
DLfRUMU VE
z z BULUNDUĞJ YAPIUŞ GEÇİRDİĞİ
M O
CQ H
2 ES ESERİN ADI YER TARİHİ ONARİM AÇIKLAMA VE NOTLAR
o
*/ taraftan tarîk-i ânım ve tarik-i hâs cenâb-ı saâ-
dei-iktisablartna mümesib olan sarây-ı âmireJeri-
ıte mûnteNdir bina ve vakf idüb şöyle gart buyur­
muşlar ki zikr olunan hamam ve dekâkîn \ve
odahâ vc menzil-i mezhûr-i han mutad olan üslûb vc
minvâl üzre istkâr ve isdğlâl olunuh hâsıl olan ^allâttn
meremmâi-ı mühimmesinden sonra hâki kalalı...
kasaba-i Biifios'da (Lülehurifaz) hinâ ildikleri câriü...
nıühimmatına ve ... medrese... levâzımma vc... hjna
ildikleri dâr-ı talim mahimmâıına...ve câmi-i mezbur
^urbünde bind ildikleri imârei... ve müsâfirhâne...
tfiasâlihi ve masârifi... içün vakf vc icscîl ve habs vc
tesbîl ildikleri sâyir evkafın mâhsulâtına zam oluıiub
yakfıye-i mâmulün bihâlarında mehsûı olan ktıyûd ve
şurût üzre masârifıne sarf oluna.."
Enisü'l Müsamirin'de Hıbrî Efendi- "Bu tarihe
kadar Edirne'de başka hamam yapJmamıştır" (İ3)
(23) demekte, ayrıca "H. 1000 tarihine kadar
keçeciler ve dehbağlar esnafına mahsus" olariak
t)elirttiği bu hamam için "Bir ehl-i hayra olmadı
manura iltifat kaldı harabe haiır-ı erbab-ı dil gibi"
(liyerck (1) kötü durumda olduğunu açıklamakladır.

8 3b TAŞHAN EDİRNE H . 975 (24) Mevcut H. 11^5 1 35 H. 976 tarihli Edirne Evkafı Tahrir Defterin^le
Üç Şcrcfcli Gı^ıii H a m a m l a birlikte zelzelesinde has^ıra 9 açıklaması yapılmıştır (Bkz. sıra no 8/3a-SokoMu
karşısı, Sokollü yapılmi5lır(20). ujgramış ilavelerle 10 H a m a m ı ) . 196«'dc Vakıflar G c n e l . M ü d ü r l i
Hamamı yanı Kİkrarihya edilrti§- tarafından restore edilerek bugünkü şeklini aln- c
tfr(20). H. 1267de dla özgün niteliklerini kaybetmiştir.
yangın geçirmişol-
±
 clugu bilinmekledir
(1).

3c SOKOLLU H A N I EDİRNE H. 976'Iarda(14) Mevcut değil 1 H. 976 tarihli Edirne Evkafı Tahrir Dcfteri'nc göre
Kızılminarc 9 (14); "KızıIntinare Mahallesinde...otuz yedi bab
Mahallesinde (14). 10 hücerât ve anların tahtında...bir han ve mezkît hana
muttasıl bir nalhand dükkânın... bu cümlenin
hududun iki taraftan tarik-i âmm ve ve târik-i has
cenâb-ı saâdet-iktisablarına müntesib olan saray-ı
âmirelerine müntehidir."

4a ŞEYH ÇELEBİ EDİRNE H . 982 (20) (24) Mevcut. 1 23 Ahmet Badi Efendi (1): "Bir kubbc-i kebire ve bir
CAMİİ Buçuktepc (1) 1575 (23) son cemaat yeri, 9 minareli ve dil-gü^â ve ho^nüma cami-i şeriftir ki
Yakınında (23), avlu cirafrndaki 10 piSgâhında bir şadırvanı vardır. Bir de medresesi
Köprüce nam medrese odala rı varidiyse de mürûr-ı zamanda harap olup eser-i bina
Mahalde (1). mevcut değil, kalmamıştır" der. Medrese ve şadırvan bugün
yoktur.

4b ŞEYH ÇELEBİ EDİRNE H.982 (20)(24) Mevcut değil 1 Hıbri Enisü'I Müsamirin'de bu medreseden
MEDRESESİ Buçuktepc (1)1575(23) 9 bahsetmemektedir (13).
kurbiinde Şeyh 10
Çelebi Gımii
Sokağında (1)

DEFTERDAR EDİRNE X V I . yü/.yılın Mevcut. 1 24 "Defterdar Mustafa Çelebi Camü DerEdane"(21c).

MUSTAFA Kevseç Balaban ikinci yarısı 1576 H. 1165(1752) 9 25 ••Edirne'de Defterdar Mustafa Çelebi Camii" (21d).
ÇELEBİ CAMİİ Kanatlı Köprüsü (4) zelzelesinde hasar 10 E5 Karayolu üzerinde Ayşe Kadın Camii'ne yakın
'21c) Sokağı (1). gördü (2.3), 120 bu cami ibadete açıktır. Cami son olarak 1953-62
sene kadar kapalı yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğünce
kaldıktan sonra restorasyona tabi tutularak kubbesi aslına uygun
ahşap çatılı olarak olarak yapıldığı gibi, son cemaat mahalli kubbeleri,
yenilendi (4). kapısı ve pencereleri yenilenmiştir (4).
1953-62'de bu
günkü şeklini aldı
(4)
 MEVCUT o O

DURUMU VE o
BULUNDUĞJ YAPIUŞ GEÇİRDİĞİ o
can

ESERİN ADI YER TARİHİ ONARIM tL, AÇIKLAMA VE NOTLAR

SULE ÇELEBİ EDİRNE H. 967 (1) (20) Mevcut 1 28 Hacı Sinan Oğlu Hacı Sule tararından yaptırılmış
CAMİİ Eski İstanbul yolu (24) 1560 (23) H.1165 9 29 olup (24), mezarı caminin önündedir (23).
üzerinde Tarlakapı zelzelesinde 10
mevkiinde (20) yıkılmış (23), H.
(23) (24) Şule 1249 da ahşap
Çelebi Camii çatılı olarak
Sokağı (1). yenilenmiştir (1>
(20) . I

TAŞLIK CAMİİ EDİRNE 1569-1575 H. 1165-1752 26 "Cami-i Şerif-i Mahmut Paşa der Taşlık der Edir­
Mahmud Paşa Medrcse-i A l i Selimiye İnşaatı zelzelelerinde ne ki zevayid-i evkaftan l'.m olunmuştur" (21c). '-
Camii (4) Bey Taşlık Camii sırasında harap olmuş ve 'Edirne'de Taşlık Camii Mahmut Pasa ruhu içün
Caddesi (1) yapılmıştır (23). 1912'de
zavâyidden yapıldı" (21d). Ayvcrdi'nin açıklamaları­
yıkılmıştır (20).
1942 de na göre Mimar Sinan'ın kendi yaptığı değil de o-
yıktırılmıştır (4). nardtgı camiler arasındadır (4).

ŞEYH EDİRNE r.^Murat H . 1165 1 I I . Murat zamanında yapılmış Şeyh Şuca 2^viyesi
ŞUCAADDİN-l Tunca Kenarında zamanında zelzelesinde 9 iken (1), Kanunî Camiye çevirmiştir. 1930'lardak!
KARAMANÎ Şeyh Şucaaddin yapılmış ve 11. yıkılmıştır (1). 10 istila ve işgaller sırasında zaten yıkık olan cami daha
CAMİİ Mahallesi ve Süleyman Halen da tahrib olmuş, bugün sadece çeşme ve minaresi
Sokağında (1), zamanında camiye minaresinin kalmıştır (23) (13). Arsası 193rdc Keresteci Nazlı
Tabakhanede çevrilmiş (23), H. yarısı mevcuttur. Mehmet Efendiye satılmış (20), 1958.de de D.S.l
(24). • 942'dc camiye tarafından istimlâk edilmiştir (20).Bugün kesme taş
çevrilmiş (1). tuğla karışık minaresi gövdenin yarısına kadar
yıkıkdır, yapt ise ahşap evlerle sanlı durumdadır.

TARAKÇILAR EDİRNE • H. 983 (20) Mevcut de^il 1936'de Edirne Belediyesi cadde yapımı için islimirık
CAMİİ Y e d i yol a g / ı n d a etmiştir (20).
 T 4.
TARAKÇI (20)
ABDULLAR
EFEND/CAMİİ
(20)

Tl MU RT AŞ EDİRNE 1592(23) Mevcut, harap 27 Sefer Çelebi (20) adındaki biri tarafından yaptırılan
CAMİİ rimurlaş Köyü bir durumda cami 1945'te dc harabe halindedir (23). Bugjin
(23) Karaağaç minaresi kaidesine kadar yıkılmış, kubbesinin yarısı
İstasyonu yai<jnı yok o l m u ş t u r . Yapı tehlikeli çatlaklar ihtiya
ettiğinden rölövcsini almak dahi müşküldür.

YAHYA BEY EDİRNE H. 985 (20) (24) Mevcut 1, Mimar Sinan'ın Selimiye Camii'ndcn önce inşa
CAMİİ Eski Tophane 1577 (23) 1936 metruk 9 edilen bu yapının yaptıranı Şair Yahya Bey'c^ir.
Yokuşu (24) tarihli bir belgeye 1) kanunî Sultan Süleyman zamanında yaptırılmıştır.
göre: H. 979 (20). 1936'da minaresi yarıya kadar yıkık, kapıları
kırılmış, mihrap minber yerinden oynamış, j)ir
cephesi 30cm. kadar şakülünden şaşmış durunjda
iken (20), ibadete kapatılmıştır. Halen metruk bir
durumdadır.

HACI İLYAS EDİRNE H. 982 (1575) Mevcut değil Hacı llyas Bey tarafından yaptırılmış. Evkaf İdaresi
CAMİİ (23) Kafcskulc karşı (23) tarafından yıktırılmış (23).
sında Ga/imihal
Köprüsüne gîdcn
yolun sağ taı'arındâ(23).

ÇOKALCA EDİRNE (23) H. 983(1576) Mevcut değil Karayazıcı Hacı Ahmet Efendi adında bir zat
CAMİİ (20) (23) (23) tarafından yaptırılmıştır (20) (23).

YAKUT PAŞA EDİRNE H. 994(1586) Mpvcut değil Yanında bir dc medresesi varken bugün ikisi de
MESCİDİ (2.t) Topkapı içinde (23) mevcut değildir (23).
(23)
X I-"
o MEVCUT ;
2
tsj i DURUMU VE
2 BULUNDUdj YAPnJŞ GEÇİRDİĞİ cc
U3 ESERİN ADI ttJ
es YER TARH C»JARIM AÇIKLAMA VE NOTLAR

15 RÜSTEM PAŞA EDİRNE 15^1-(8)- Mcvcul 1. M ['Edirne'de nıcrhtım Rüstem Pa§a Kârbansarayı"
KERVANSARAYI Ali Paşa Mahah' Avlusu 9 (21d), İstanbul'a ait H.951 tarihli bir VakjTıyc
(21 b) (21 d) Icsi (23). ortasında 10 caydında (14); "64 odalı kervansaray Ali Pasa
bulunan Mahallesindedir", ibaresi b u l u n m a k l a d ı r . İ k i
şadırvan vc bolümden oluşan iki katlı bu kervansarayın alt katı
üstündeki hayvanlara ait m e k â n l a r l a çevrelenmiş oliup,
mcscid H. 1877-1878 Rus harbi sırasında yıkımlara uğramışsa
1295'tc handa da günümüzde sağlam durumdadır. Orijinal soicak
sakin dokusunu aksettiren irrasyonel plan şeması içiııde
hrisıiyiınlar en rasyonel planlamayı sergileyen bu yapı tasarım
tarafından şaheserlerinden biri olarak değerlendirilebilir.
yıkılmış (20) Vakıflar idaresi ile kiracı arasındaki bir sürtüşme
(24) bir daha da yüzünden 1980-1988 yılları arasında kapalı kalan
yapılmamıştır. yapı 1988 de otel olarak tekrar hizmete açılmıştır
1968,198Sdc
restore
edilmiştir.
Halen otel
olarak
kullanılmakta ilır
. Restorasyon
Projesi
AĞAHAN
Mimarlık
ödülü'ne layık
görülmüştür.

16 MUSTAFA PAŞA EDİRNE XVI. yüz yıl. MCvcul değil 1 Banisi Kanunî devri vezirlerinden Çoban Mustafa
HAMAMI Salhane semtinde 9 Pcişa'dır (13). '
SALHANE-YEŞİL- Yenice Camiine 10
CE H A M A M I (1?) yalcın (13)
17 ESMA SULTAN EplRNK X V I . yüz yıl N^cvcut değil Sokollu'nun. zevcesi Esma Sultan tarafından
H A M A M I (13) Ağaç Pazarınd^ Vaptınimıştır (13).
m

18 FERİDUN BEY EDİRNE H.1979(1) R U)3()'da Yeri tesbit edilemedi.

H A M A M I (1) tamir geçirnıjş
(1), mevcut
değil

19 KANUNÎ EpİRNE H.961 (1554)(8) Mevcut Kanunî'nin Ta<jlımüscllim dolaylarından Edirne'ye

SULTAN Si raya giden ğetirttiği tatlı suların Mahmut Ağa Mahallesindeki
SÜLEYMAN k ö p r ü (8) büyük hazinesinden saraya ayrılan su yollarının
KÖPRÜSÜ-SAHAY] getirilmesinde hizmet vermiştir. Suların basınçh
KÖPRÜSÜ (8)(İ3) âkışını sağlamak için köprünün saray içi^medhaline
İki kârgir kule inşa edilmiş ve bunların ^epelerine
birer süslü oda ilave edilerek (Terazi Kasrı) ve
(Adalet Kasrı) adlarj verilmiştir (8). Ahmet Bâdi
Efendi de bu köprünün saraya su getirmek vazifesi
olduğundan bahseder ( l ) .

20 YANLIZGÖZ EDİRNE 1567 (8) II. Selim Mevcut 1 Mimar Sinan'ın I I . Selim adına yaptığı köprüdür
KÖPRÜSÜ (15) II.Bayezıt Devri (I.'^) 9 (23). I I . Bayczıl Köprüsü yapıldıktan 100 yıl kadar
(23) Külliyesine gidch 10 sonra Tunca'nın suları mevcut köprü yanındaki
adadan ötede yeni bir mecradan akmaya başlamış ve
köprü
Yanlızgöz Köprüsü buraya yapılmıştır (7).

21 SOKOLLU EDİRNE XVI. yüz yıl tesbil H. 944 tarihli Sokollu Mehmet Paşa Vakfiyesinde
KÖPRÜSÜ (26ç) Edirne kurbün^lc eidilememi^tiı'ı. î(26c) "Zencin kemerleri takı sarha kain tulen 170 zira,
Kızıl-ağaç ycniicşi fi 2 gözlü kArjpr hir eisr-i bi-nazîr bina edip enbai sebile
Kazasında Şchıc vakfve tesbil ettiler ve cisr-i mezbura rttttttasıl dört göz
karib mevkide asiyab-ı felek-§itab (değirmen) bina eyleyüb,
tunca üzerind0 mahsûlünü cisr-i mezburun tamirine §arl elliler".
(26c)
 T
-MEVCUT c
O
2 DURUMU Vfe
< BULUNDUĞU YAPlUŞ GEÇİRDİĞİ CD ^
-E
E S E R I N ADI YER TARIHI ONARIM AÇIKLAMA VE NOTLAR
9^ K A N U N I SU EDİ.RNE 1530 (23) Mevrut. Bazıları 1 30 Kanunî Sultan Süleyman tarafından Haseki Sultan
YOLLARı yenilenerek hal^n 9 ^dîna Taşlı Müsellimdcn ve Prevadi köyünden-Su
kullanılmakta, yolları düzenlenerek, Ödirne'ye su getirildi(23). Ve
10
H . 1158 de ona 6u dönemde 300 adet çeşme yapılmıştır(21c). Hıbri
nm (15)(13): "Şehrin suyunun bir menzil yerden Kanunî
görmüş Cll) tarafından yeraltı boruları ile getirilip kıyık semtinden
Sanca Paga Mahallesindeki bir kubbede toplandı vc
buradan $ehre taksim edilerek camiler hanlar
hamamlardan bojka 160 çe§me ve 17 sebilhaneye su
vcn/m/fnr" demiştir. •

HASEKİ BULGARİSTAN H. 968(1). H. 9İ16 Balkan Savaşında 'Edirne'de Meriç Suyu üzerinde vaki Mustafa Paja
SULTAN CAMİİ SİVİLİNGRAT (4) Kapının yıkılmıştır (4) Köprüsü başında Haseki Sultan Camii" (21d).Haseki
(21d) Musiafapaija üzerinde KaraWisa Hürrcm Sultan için K a n u n î Sultan Süleyman
Köprüsü ba-ji rî Hasan Çelebi tarafından cami imaret ve mükemmel hanlar bina
(21d) yazısıyla yazılı jedilmiştir (1). Sinan tarafından onarılmış bir cami
tarih: "E/mescffi olma ihtimali vardır (4).
üssise al'fi-takvâ "
d»r(l).

HASEKİ BULGARİSTAN H.916, 1510da Mevcut değil (4) "Edirne'de Meriç Suyu üzerinde Mustafa Pajc
SULTAN StVİLİNGRiNT. yapılmış (4) Balkan Savaşında Köprüsü basında vaki olmuştur, bir imaret" (21d).
İMARETİ yıkılmış (4)
M us (il fa Pafa 1540-1560 Sinan
Köprüsü başında onarımı (4)-
bir imarcl
(2 İd)

MUSTAFA PAŞA
Ic KÖPRÜSÜ H. 986 (1), Mevcut "Mustafa Pa§a Köprüsü, Meriç üzere" (21c), 12 gözl'if
H. 935
(21 b) (21 c) (21 ^
Cisr-i Mustafa Paşai (12)
Çöhan Mustafa Paja (j)
 t
T
BULGARİSTAN (4), 1538 (7) ö p r ü Lala Mustafa P a ş a ' n ı n h a y r ı d ı r (12).
SİVİLİNGRAT Kitabesi şöyledir fzunlugu 295m. dir (8). Ortadaki dört göz İlaha
(4)Mcriç (12^; -Bildi iüyük olmak üzere 20 gözlüdür (7). Yapımknda
ü s t ü n d e (21 c) merhum Mustafa kullanılan taşlar gümüşrcngi olup halen Yunanistan
Ç i r m c n Sanca^* Pa^o köprildür s ı n ı r l a r ı dahilindeki Karabag taş o c a k l a r ı n d a n
topragında(12 fılhjfkika hu dılnyı Çıkarılmıştır (7).
Geçi merhum
(Udiler larilı
Köpniden f^eçıi
Mil sı aftı Pafa"

o l:ı BOSNALI BEILC.ARİST4N 154'7-4.S. H . y 5 4 granitten Vaplıran Rumeli Beylerbeyi Bosnalı (DeıViş)
M E H M E T PAŞA SOEYA(14)(l2) (4) vaki iyesi yapıldığı için K a ­ MChmet Paşa ( 4 ) , "Bosnalı Mehmet Pa§a Camii"
(21), (Solu. l l ; ı t ı ) VakıllarGcııcI ra C a m i adı ile a- (21e) (21d). Kanunî Sultan Süleyman djivri
M E H M E T PAŞA Müdürlüğü nılan tek kubbeli Vezirlerinden Mehmet P a ş a ' n ı n Sofya'daki camii vc
CAMİİ ( N ) Vakliycicr şadırvan avlulu, i- imareti iyin Dimeloka'da bazı mezrea ve çiftlikler
İ M A R E T CAMİİ arşivimle çi d ı ş ı s ü s l ü bir Vakfedilmişlir (14). Evliya Ç e l e b i (12): "Aydınlık bir
(l2)K;ıt;ı m e v c u l l ı ı r (ES) yapı idi. IX7S 6 s - ibadet yeridir. Selatin camii ^ibi yüksek bir kubbesi var.
C;ınıi( IS)('i]in;ı n ı a n l ı - R u s sava­ İçi ve diji pek sanatlıdır. Gayet ^enij- avlusu olup hep
Camii ( ş ı n d a n sonra iba- dükkânlar üzerinde olan kubbeleri mavi kurşunla
de(e kapalıln^ıış örtülüdür. Ama uzun minaresi epeyce yüksek ve
bir s ü r e cephane mevzundur. Bu yüksek cami Mimar Sinan'ın işidir"
deposu olarak iş­ demektedir.
lev g ö r m ü ş ( 1 8 )
daha sonra mina­
resi ve revaklı jiv-
lusu y ı k l ı r ı l a ı i a k
19()3 yılında kili­
seye (j-evrilmişjir.
Öış ve i*,' jjörüini­
şli B u l g a r k i l i s e
m i m a r î s i n e uygun
bir ş e k i l d e b u g ü n
a y a k l a d ı r (4). İ22
nî. Y ü k s e k l i g j n -
dedir

(İS).
 MEVCUT
I
^ULUHDU(;jy YAPIUŞ CSORDİĞİ
. YER TARİHÎ; : ONARIM AÇIKLAMA VE NpTLAR

10- BC^ALI ^ÎJLGARİSaf'AN: İSlSİdÇ-^jJiüiLı l(j odaU-mcdFow-B«4gafkır iarufından uy.un ne'

MEHMETPSŞA SOFYA (18) P) hapishane olarak kullanıldı (18).
MEDRESESİ (l'S)

10' SEYFULLAH •BULGARiStAN 1566, H. 974 (18) İ|)adete açık (18) la

EFENDİ CAMİ ŞOFYA (2)
(2) Kadı Scyfullalh
Bânyabaşı Camii
(18).
1
CEDİD ALİ $OFYA (26aO J^VI. yu/yıl la "Sofiye sahrasında metin ve muhkem hir köprü (rtfrf
PAŞA KÖPRÜSÜ eykdi" (26a). ;
(26a) l i

1
.11 İ M A R E t CAMİÎ ŞELGRAD 1;^. 966 (12) U Saltan Süleyman'ın vezirlerinden Yanyah Gazi
(12)Spkollu (tl2)Çayniçsc (5) Milabesi H. 97$. Mehmed Paşa yaptırmıştır (12).
Mehmet Paşa 1570(5)
Camii (5)

t
'2- SOKOLLU ,^^ELGRAD \\T) H. 979, 1571-7^ (5) "160 fevkâ nîtahtânî,kârf!ir bina, ocaklı develimi a-
la
MEHMET PAŞıA hırlı haremleri kale misal demir kapılı bir ker\'ânsi^
KERVANSARAYI ramdır ki her jeb bevvap ve pasbanları davul çalarak
(12) kapısını sed çeker, kapı üzerindeki tarihi H.979"

(>^)- .

11 SOKOLLU HAjNI ŞELGRAD H.979, 1571-72(5) H . 944 l a r i h l i S o k o l l u Vakfiyesinde ş ö y l e

VE Belgrad açıklanmakladır: "..havlusu içinde olan cami ve
mJKKÂNLABf 4 ]/aro§unda. miiştemilat ile ve mevzi-i^tezburda bina ellikleri
 <-2fx;) Sokollıu . Ecrhal Pasa. bezestandır. Ve zikr olunan bezestanın canib-i
Mchmct Piişa Camii jrarbîsinde olan dört bab dükkândır ve §ımalınae bina
Çarşısı (5) Mahallesinde ettikleri 21 bab dükkân-ı kebir ve iki bab dükkân-ı
(26c). şairdir. Ve bezeziye-yîntezkürenin canib-i kıblesinde
bina ettikleri sagîr ve kebir iki bab dükkândır ye
mevzi-i mezkurda vaki olup zikr edilen hanın canib-i
kıblesinde bina ettikleri 26 bab dükkân-ı kebîr ve
bir bab dükkân-ı sairdir. Ve mevzi-i mezburda vdki'
olub han-t mezbur ahırının cenubunda vaki olan on
dört dükkândır. Ve yine mevzi-i mezkûr da han-ı
matur ile ahur-u mesfur mukabelesinde vaki olan 32
hah dükkân ile bir bab zir-i zemindir ve yine mevzi-i
mezkurda bez az is tan-1 satifii 't-teyen mukabelesinde
bina olunan 5 bab dükkandır ve mevzi-i mezkurĞde
ebniyye-yi mezkûeeye muttasıl menzildir ki iki evi ve
iki ocaklı hücreyi ve havluyu muhtevidir ve biri dJihi
bina-i mezbur kurbünde vaki olan arz-ı haliyedir.
Hududu bir taraftaty-milkine ve bir taraftan-milklne
müntehid ve biri dahi kak-i mezburun iskelesi tai^a-
findan olan arz-ı haliyedir" (26c) ;
11 SOKOLLU BELGRAD XVI. yü/. yıl
H. 944 tarihli SokoUu Vakfiyesinde (26c); "Hah-ı
BEZASİSTANI HARİC/NDE
(26c) POLADNİHAjD âli bünyantna ve bezezistan-ı diüstana manend-i â^-ı
(26c) hayat müstakil mecra ile azb ve fırat müstevfa jrw
fietirip mevziaym mezbun^ vefa edecek miktardan
ziyadını çeşmeler bünyad edip bu çeşmelerden icra
ettiler" (26c).
12 la RÜSTEM PAŞA TEKİRDAĞ- H.960 (25) Mevcut H . 1257 !36 "Cami-i Şerif ve medrese der Rofioscuk" (21c),
CAMİİ (21b) (21c) RODOSCUK 1553 (2) (25) 1841'de tamir ge­ 11 37 "Rodoscuk"ta merhum Rüstem Pasa Camii"
(21(1) (21)Ertugrul 1552 (4) çirmiş (25) 1955- (21d).Cami, medrese, bedesten, kervansaray, hamam
Mahallesi (25> 1971 de esaslı bir ye imaretten müteşekkÜ bir külliyedir (25). SOOÖ'e
onarım geçirmiş yakın Tekirdağ Ermenilerinin bu cami yapımı
(4). dolayısıyla doğudan geldiği söylenir (24). Tek
|cubbeU, bir camidir. Mermer şebekeli minberi
vartır.
 MEVCUT
4
DURUMU VE
BULUNDU:ÛJ YAPIUŞ GEÇİRDİĞİ'
^ÇIKLAMA^VE440TUAR.
C5 ESERİN ADI YER TARM OtiARLM

Ib RÜSTEM PAŞA TEKtRDAÖ İ553X2) Mevcut değil 1 38 'Cami-i serif ve medrese der Rodoscuk" (21c) _
MEDRESESI -RODOSCl/K -1880 zelzelesin­ İl Medrese caminin mihrab târafındâ dO|Ok kotladır.
(12c) de yıkılmış tize- Arazi kademelenmesinin uygun bir düzenleme ile
rinde bir okul ya­ sorun olmaktan çıktığı bir bütünlük gösterirler.
pılmış 1950 lirde Medrese odaları yıkılmış dış duvar kubbe izleri ile
bu okul da yıkıl­ tnevcuttur. Dersane odası mekân olarak cami ile
mış (25) halcıj dış nisbetlendirilmiş ve yüksek tutulmuştur. Bugün
duvarlar mcvöut. sadece bazı kaynaklarda kütüphane olarak geçen
dlersane odası mevcuttur.

12 Ic RÜSTEM PA§A TEKIRDAĞ 1553 (2) Mevcut değil 'jÇasaba-i Rodoscuk'ta merhum Rüstem Pasa
IMARETI (21b) -RODOSCÜK 1552-1553 (H. 1. İbareti" (21c), "Rodoscuk'ta merhum Rüstem Paja
(21c) (21d) (21c) (21d) 960) (4) mareti" (21d).Caminin batısında denize kadar inen
kjıbbeli ve sütunlu taş hücreler, imaret ve fodla
ınlan, 1880 yangınından sonra yıkıldı (25). Bugün
kalın paralel duvar bu yapılara ait-Icalıntılardıı
$).Geçirdiği yangından sonra yıktırıldı. Bugün
sı Şehir Parkıdır (4).

12 İd RÜSTEM PAŞA TEKIRDAĞ İ553(2) Mevcut değil 39 "Rodoscuk'ta merhum Rüstem Pasa t^rbansarayı'
KERVANSAR'AYI -RODOSCUK (2İc)(21d).
(21b) (21c) (21i) (21)

le RÜSTEM PAŞA TEKIRDAC İ553 (2) Bedesten Mevcut, - Hi.n tamamen yıkılmıştır (2). Bedesten 6 kubbeli
HANı VE -RODOSCL K 1955-1971'di; o- olup halen kullanılmaktadır.
BEDESTENI narılmış.

12 If RÜSTEM-PAŞA TEKİRDAÛ Mevcut "Kasaba-i Rodoscuk'ta himennihi taalâ bina

HAMAMı buyurduktan camı-ı şerife muttasıl çifte hamam
 <2İSb);Camlyc yakın otaıi hamam bugün metruk bir
dıirumdadır.

12 2 SEMİZ ALİ TEKİRDAĞ-EREĞLİ(4) 1561-1565 (1) Mevcut Zamanımıza ulaşmıştır (4).

PAŞA CAMİİ (4) 1865 H. 1282 dc
oultan Abdüldz.iz
zamanında oııa-
rım görmüş (4).

13 1 ALPULLU ALPULLU X V I . yüzyıl 0) Mevcut "Sinanh'da Mehmet Pasa Köprüsü" (21c). 5 gözlü
KÖPRÜSÜ Aipuliu 1564(3) k ö p r ü d e kemer a ç ı k l ı k l a r ı b ü y ü k t ü r . 123m.
SİNANLI Hayrabolu uzunluğundadır (4). Ortada yüksek bir kemer 2
KÖPRÜSÜ (12b) arasında Ergene yanlarda küçük sivri kemerlerden müteşekkil sağlam
(I2c)(12d) Nehri durumda bir köprüdür (4).
üzerindedir.

14 LÜTFİ PAŞA DİMETOKA XVI. yüzyıl Kanun! devri sadrazamı olan Lütfi Paşa'nın H. 948
MESCİDİ (14) Müsellim Köyü tarihli Şer'iyc siciline göre bu mescid için Edirne
(14) Aşçılar Çarşısında 20 dükkân ile 100000 akçe
vakfettiği bilinmektedir (14).

14 2 LÜTFİ PAŞA DİMETOKA XVL yüzyıl Kanunî Sultan Süleyman devri sadrazamı Lütfi
MEKTEBİ (14) Müsellim Köyü Paşa'nın herhangi bir tahrir defterinde evkafına
(14) tesadüf edilmemiştir. Ancak H. 948 tarihli bir şer'iye
sicili onun Dimetoka'da Müsellim Köyünde mescidi
ile bir mektebi için 100000 akçe ile Edirne de
A ş ç ı l a r ç a r ş ı s ı n d a y i r m i d ü k k â n ı vakfettiği
anlaşılmaktadır (14). Konuyu açıklayan kısım aynen
şöyledir (14):
ju fjc-i\j ^yvı -.1^ s-j^r jji jis jj

„^ '-A^^Xji yJ* jrl j V j l ^f. flu x:\^ litU JU 41^

ijXiJlil c>t > , «._J4—. OVjl ^Ij ..aJ_ Hj Jj<jy «1 . L J &.jL-^j

 MEVCUT
DURUMU VÇ Z
^ BULUNDUdJ YAPnJŞ GEÇİRDİâ' CO c
C5 ESERİN ADİ YER TARİHİ atiAROA C AÇIKLAMA VE NOTLAR
(A*

•i
• , I

''Sebeb-i tahrir-i kitab-t gerit budur İd ktdvetâ't -ekâhir

ve'l-^nhim ma'denal lûtfvel • ekârim hazret-i l^atfl
Pa§a yesseralldhu taalâ ma ye§a cânibinde(n) l^âim
makâm-ı mütevelli olan Haydar-tbni Abdullah mehdisi
şer-i Şehfde mezbOr hazret paşa kabUnden tesUın-i
meblağ... Vekil-i şer'isi olan Mehmet bin Mus^fa
yedinden mezkur pa§a hazretlerinin kaza-i
Dimmetoka'dan karye-i mûslimde vaki olan
fnescidlerine ve muallim hanelerine vakf eyledikleri
100000 râyicü'l-vakt akçe ve mahmiye-i Edirhede
Aşçılar Çarşısında vaki olan 20 pare dükkan olup kala
eyledim. Şol ^art üzerine ki: Meblağ-t merkumu sddrat
ve küzat ve hüld^me ve sair ehl-i vezaif ve manasıba
ve müflisin... Verilmeye dfyu ikrar ve itiraf ettikten sonra
bu vesika bi't-taleb ketbolundu. Tahriren fissalis min
şehri âheri'r rebün U sene semâne ve erbâ'iH ve tis'amie
Sûhûd.

15 1 HÜSREV İPSALA (21) X V I . yüzyıl Yıkılmış günü 1 "ipsala'da Hüsrev Kethüda Kervansarayı"ÇLlc)
KETHÜDA müze ancak ba/ı ^ (21d).Evliya Çelebi (12); taş duvarlarını kurşunlu
KERVANSARAYI duvarları kalmış­ kubbelerini ve ö/ellikle aşhanesini övdüğü bu han,
(21b) (21c) tır (4). i^ıareti, misafirhanesi, develikleri ile büyük bir yapı
(21(1) idi.

16 la SOKOLLU BOSNA VİSEGRAD'DA XVI.yü?yıl 1806 ihtilâlinde ''Peder-i azizleri scyfü'l-ayan Cemâlüddin Sinan Bey
MEHMET PAŞA SOKOL KÖYÜ(İ4) Soklu Bey tahribe uğramış ruhu için" (14) yapılmıştır. Evliya Çelebi'ye göre
MESCİDİ (5) ^12): Ufak bir kalesi ve içinde camii, varoşosunda
700 ev, "dUküsa" bir hamam, 1000 âl alacak bir a- j
 —1—: '

"Naın"Karyc (26o)r la -İH^i;-36G dükkântr latif bir hamamı, çeşmeleri olan"

bir kasabadır. Bu hayratın cümlesi Sokollu Meh­
met Paşa'nındır.

SpKOLLU BOSNA X V I . yüzyıl 1806 ihtilâlinde "]peder-i azizleri Sinan Bey ruhları için Liva-i
MEKTEBİ (14) VİSEGRAD'ÖA tahribe ugraniış Bpsna'da Kaza-i Visegrad'da Soklovik nam Karyede
SjDKLOVİK (5) bit mescid ile bir mektep bina ettiler ikisinin yevmî otuz
MÖYÜNDE(U) akçe misafiri vardır (14) " A l i Bejtic aynı Vişgrad
Köprüsü Risalesinde Sokullu Mehmet Paşa'nın
doğmuş olduğu Rudo'da kurşun örtülü bir camii,
harap mektebi, misafirhanesi, imaretli bir misafir-
hiinesi, bir su kemeri, bugün gençlik kulübünün
olduğu yerde ve köprünün sağında kervansarayı,
tejmelleri kısmen görülen hamamı ve bir su haznesi
v^ 1806 i h t i l a l i n d e yanan b i r ç o k d ü k k a n ı
bulunduğunu bildiriyor.(5)

SOKOLLU BOSNA (21c) 1577-1578, H.985 Sarajevo ile V i ­ Bösna'da merhum Sokollu Mehmet Paşa İmareti
MEHMET PAŞA (21d) Vişegrad (4) şegrad arasında (21c)(21d> "... kûm^ köprü kurbünde vaki olmuştur.
İMARETİ (21b) (26c) Sarajevo ile dbgdugu Rudo'da Birunu ve enderunu tabhaneleri ve hanları ve matbah
(21c) (21d) Vişegrad aras< yaptırdığı kcrvjın ve kiler ve sair amayire eyyim ve ensab olan ebniyye-i
(4). siırayla birliktel malûmeleri ile zümre-i fukara ve mesâkîn ve guraba-
tasarlanan imai-ct mûsafırûn ve kdffeî ebna-î sebile vakf ve teshil et-
XIX. yüz yılda vı tiler(26c) ve imaret-i amireye ve darü'z-ziyafe-i
kılmıştır. Çeşmesi fahireye dahi müstakil mecra ile latif ve dilküşa su
de vardır (4). getirip ma'için unuad olan ebniyye-i ruh-ı efzadan icra
ettiler... imaret kurbünde 14 adet dükkân vardır
(...r(26c).
SOKOLLU BOSNA (21c) 1577-1578 Mevcut Değü "Bösna'da. Mehmet Paşa Keruatrsarayı' C21c), Ok?
MEHMET Sarajevo (4) (H.985) (4) sıranol6b/c)
PAŞA
KERVANSARAYI

SOKOLLU bOSNA 1806 ihtilalinde O^z sua no 16 b)

HAMAMI Vişegrad-C5) : yok oknuş
HACI SEYYÎD SARAY BOSNA H.-97t, t563 (-5) 12 yüzlü ince ahşap minaresi var-(5).
CAMİ1(5) (5) Sarajevo tekrar yapılmış
(5).

KASIM PAŞA YUGOSLAVYA H. 966,1558(5) Son Cemaat mahalli yedi kubbeli (5).
CAMİİ (5) Bösna Osel
(Osijek) Orta
Hisarda (5)

GAZİ FERHAT BOSNA Hv 987. 1575 (5) 1952*de dış cephe 40 Minaresi camiye göre yüksek tek kubbeli bir
PAŞA CAMİİ (5) (Benaluka taşlan restore c- 41 camidir, son cemaat yeri üç kubbelidir (5).
(Banjaluka) (İ) dilmiş

SOFU MEHMET HERSEK (21) H. 965,1557-1558 Mevcut İç kait|m 42 "Camii-i ^erif-i Sofu Mehmed Pa§a Der Hersek'\2\ p)
PAŞA CAMİİ Moslar (4) (4) Vakfiye H. 977; dekorasyonu sci^n Tek kubbeli bir camidir (4). Şerefe altı üç sıra
(21b) (21c) (2İd) 1569 tarihlidir (5). zamanlarda yapıl­ skalakülVı orijinal bir minaresi vardır (4)H. 965,
Karagöz Mehmet mış (5) 1557 de Zaim Mehmet Bey Bin Saadet adlı bir zat
Paşa Camii (4), tarafından inşa edildi (10).
Karagöz Mciimet
Bey Camii (5).

KARAGÖZ BEY Mostar(lO) 1570(10) Mostar'da kurulan en eski medrese 1570'den bir^z
MEDRESESİ (10). önce Karagöz Bey nakit olarak 100.000 dirhehı
vakfetmiş müderris ve diğer m ü s t a h d e m l e r i n
ücretlerini ve medresede ikamet eden talebelerin
m a s r a f l a r ı n ı 1570 t a r i h l i v a k f i y e s i n d e n
öğrenilmektedir (W).
Medrese 6 odalıdır (10). Biri derslik, biri öğretmen
odası, dördü talebeler için ayrılmış idi (10). Cami
bitişiğinde olan bu yapı yakın zamana kadar tedrisat
yapmakta iken, I I . Dünya Harbinden sonra bir süre
mesken olarak kullanılmış daha sonra terk edilmiştjir
(10). Şu an boştur ve onarımı gerekir durumdadjır
(10).
İS
 o.
"2r KffiVCöT
. z
i DURUMU VE
N
2 BULUNDUĞA YAPILIŞ C£CİRlMâ
ESERİN ADI YER TARİHİ ONARIM
1^ AÇIKLAMA V E NOTLAR

It ^SOKOLLU tBOSNA C21). JMevcut dfifil— - İstanbul'dan oldukça uzakta yapüan tek saray (4)
MEHMET PAŞA Sarajevo (4)
SARAYİ Cib)
C2İC) Cid)

H.985, 1578 ,1945'den "Bosna'da Hjegrad Nam Kasabada merhum)

16 SOKULLU BOSNA 16
sonra onarılarak Veziriazam Mehmeâ Paga Köprüsü" (21 d). H/tq^ lİ
VİŞEGRAD (^jld) m (4). gözlü bir âli köprü bina edip bunu dahi ebna-i sebili
MEHMET PAŞA Kullanümak
İlerin demekl^ yakf ve teshil ettiler (26 c). Evliya Çelebi (12^
KÖPRÜSÜ Cic) benam bir çayın tadır (4).
Banaluka (bugünkü Banjabıka) dan Rumeliye dt^l
C21d) geç reftar ve inerken uj^adtğı Vi§egrad'm Dan nehri kenârmd^
bikarar üzere Bersek Sancajfma bağlı, Sokollu Mehmed Paiü
(26c) imütevellisi idaresinde müsellem ve muaf olduj^ndait
bahisle kalesi, yüz kadar dükkanı güzel hamamı
içesmeleri, imareft ve ferah bir camii olan kasai
\onbin kadar at,deve,katır alan kale gibi bityûk b
Ihan bulunduğunu, bütün bu hayırların Sokoll\
Mehmed Pasa mütevellisi idaresinde müMİeltem
! muaf olduğundan bahisle kalesi, yüz kadar dükk
güzel hamamı çegmeleri, imareti ve ferah bir carmi
olan kasabada ve yazan tvo Andriç'e 1961 Nobel £•
debiyat ödülünü kazandırmıştır (9). |
16 GAZİ A l i BEY SARAY BOSNA H.968. 1560 ($) Mevcut C5) Kanunî vezirlerinden Gazi Ali Pasa'nındır(5).
CAMİİ (5) C5)

16 BOZAa CAMİİ C5) H.963 1555 (Ş) 1697 Avusturya Kubbeli ve mermer sütunlu son cemaat yeri var C5]|
işgalinde yanmış-
H.1165; 1751 de
Oruç-Zade Haci
Hasan Ef.
yaptırdı (5)
 W——
O

BULUNDUĞU YAPIUŞ
es ESERİN ADI YER TARİHİ' AÇIKLAMA V E NOTLAR

İC _SOFU MEHMET yHQOSLAXYA Cami ile beraber

PAŞA KÖPRÜSÜ Öanja Luka (8)
(8)

MOSTAR HERSEK 1566-1574 (8) (12) 43 M i m a r S i n a n ' ı n ç ı r a k l a r ı n d a n H a y r ü ' d - d i n

KÖPRÜSÜ NAVATRA (S) H. 974,1566(5) tarafından yapıldığı söylenmektedir (5). Aynca H.|
(12) 965 senesinde Hersek Sancak Beyi Hadım Haydar
Paşa emriyle Karagöz Beyin nezaretinde yapıldığınaj
dair kayıtlar mevcuttur (5). Kanunî Sultan Süleymaı^
binasıdır (5)."Most" Boşnakça ye Sırpçada köprüi
demek olduğundan ismini zincire asılı bir geçitten'
almaktaymış (5),

Kalesi köprünün başlarındaki iki küçük kuleden

ibaret olup, dirsekli b u r ç l a r l a ayrıca tahkin^
edilmiştir (5). Kaleler üstündeki burçta şehirlileı;
toplanıp sohbet ederlermiş (5).

la SOKOLLU SELANİK X V I . yüzyıl "Latif bir cami" (26c).

K A Y A PINARI KURBÜNDE
CAMttdA) Sidre-Kapı
Kasabası Kaya
Pınarı mevkii
(14) (26c)

Ib SOKOLLU SELANİK X V I . yüzyıl

DARÜLTALİMÎ Sidre-Kapı Kaya
(26c) Pınarı Mevkii
<İ6cy
18 Ic SOKOLLU SELANİK X V I . yüzyıl "Kervansaray ve etrafındaki civarında oıan ..oao
KERVANSARAYI Sidre-Kapı Kaya dekâkin üç bab esirci odaları ve yekta hamam ve gaile
Pınarı Mevkii anbarı ve üstünde olan çardak ve ahur ve üstünde iki
(26c) kaqu evle ve yanlarındn sofalar ve cümleyi muhit biri
taş duvardır ve zikr olunan evlerde vakıfların kendi
cabileri sakin olsun deyu şart etliler (26c)"

19 la SOKOLLU VARNA (26c) "Bezazistan ortasında" (26c)

MESCİDİ (26c)

19 lb "Ortasında bir mesci4 (14) (2&)), iki dükkân ve onbeş

SOKOLLU VARNA
RUMELİ Balçık mahzeni müştemildir. Yakınlarında altı dükkânla bir
BEZAZİSTANI Kasabasında (26c) han daha vardır" (26c).
(26c)

20 MUSTAFA PAŞA BUDİN (21c) 1566-1578 (4) Mevcut degiI "Budin'de maktul Mustafa Paşa Camii, türbesi
CAMİl(21c) (21d) (21d) Buda (4) 1686 yılında Bu- andadır" (21c) (21).
SokoUu Mustafa din'in'düşmesi ü-
Paşa Camii (4) zerine Macarların SokoUü Mehmet Paşa ile amca çocukları olan
yıktığı Osmanlı Mustafa Paşa 1566'da Budin Beylerbeyligi'ne
yapılan arasındia atanmış ve 1578'de idamına kadar bu görevde
olduğu sanılıyor kalmıştı. Budin'de toprağa verilen Mustafa Paşa'nın
(4). türbesi, kalenin alt tarafındaki Aşağı Varoş'ta
bulunuyordu (4).

Evliya Çelebi'ye göre türbenin önünde yer alan cami

kurşun kaplı kârgir kubbeli usta elinden çıkmış süslü
bir eserdi (12).
 228 Yrd. Doç. Dr. Gülçin KÜÇÜKKAYA

Foto No 3: Silivri
Köprüsü {Bkz Tablo,
Menzil No:2)

Foto No 4: Büyükçeknıece
Mimar Sinan Yapılan
Mescid minaresi ve çepıe
(likz. Menzil No 1,
ickit 2)

Foto No 6: Lüleburfjaz
IBiiyiikkarqtiran Köprii
iBkz Tablo, Menzil No:4)
 MİMAR SİNAN DÖNEMİ İSTANBUL-BELGRAD ARASI MENZİL
YAPILARI 229

' i
< ^

Foto No 5: Lüleburgaz/Büyükkart^tıran
Camii (Bkz Tablo, Menzil No:4)

\
Foto No 7: Lüleburgaz/Büyükkan^tıran 1 'nolu Su ıcnuı
kulesi {Bkz Tablo, Menzil No:4)

Foto No 8: LüleburgazlBüyükkanştıran 2'nolu foto No 9: LüleburgazIBiiyukkarqiıran 3 nolu Su

Su terazi kulesi (Bkz Tablo, Menzil No:4) f^/^^j ^^kz Tablo, Mnnıl No:4)
230 Yrd. Doç. Dr. Gülçin KÜÇÜKKAYA

Foto No 10: Lüleburgaz Sokollu Külliyesi Cami (Bkz Tablo, Menzil No:5)

AK8ANK

Foto No 11: Lüleburgaz Sokollu Külliyesi Dua Kubbesi (Bkz Tablo, Menzil No:5)
 MİMAR SİNAN DÖNEMİ İSTANBUL-BELGRAD ARASİ MENZİL YAPILARI 231

Foto No 12: Lüleburgaz Sokollu Külliyesi Hamam (Bkz Tablo. Menzil No:5)

Foto No 13: Lüleburgaz Sokollu Külliyesi Köprü (Bkz Tablo, Menzil No:5)

Foto No 14: Babaeski Cedid Ali Paşa Camii (1988) (Bkz Tablo 1, Menzil No:6)
232 Yrd. Doç. Dr. Gülçin KÜÇÜKKAYA

Folo No. 15: Babaeski

CecM Ali Paşa Medresesi
duvar kahniısı ve Camii
'1988} (Bkz. Tablo,
Menzil No:6 ,

Foto No 16: Drina Köprüsü (Vişegrad) (Menzil No:16)

Foto No 17: Havsa Sokollu Külliyesi Cami ve Çarşı görünüşü (1940^

lar) Kaynak: Edirne Vakıflar Bölge Müdürlüğü \
 MİMAR SİNAN DÖNEMİ İSTANBUL-BELGRAD ARASI MENZİL YAPILARI 233

i .

Foto No 18: Havsa

Sokollu Külliyesi Dua
Kubbesi ve Cami (1988)

Foto No 19: Havsa Sokiıllu

Kıilliyesi Taşınmış Ken ansaraya
bitişik. Dükkan Modülleri(1988)
Bkz Tablo. Memil No:7
Şekil No: 7,8)

t:

Foto No 20: Havsa

Sokollu Külliyesi Hamam
(1988) (Bkz Tablo,
Mauü No:7)
234 Yrd. Doç. Dr. Gülçin KÜÇÜKKAYA

ıı4
Foto No 21: Selimive Camii/Edime (1988) (Bkz Tablo 1, Menzil No:8)
-3

4^
•A *

Foto No 22: Selintiye Medreseleri/Edime (1988) (Bkz Tablo 1, Menzil No:8)

Foto No: 13: Şeyh Çelebi

Camii/ Edime (1958)
(Bla Tablo l, Menzil No:8j
IQiynak: Vahalar Genel
MüdürlüğH
 MİMAR SİNAN DÖNEMİ İSTANBUL-BELGRAD ARASI MENZİL YAPILARI ^35

Foto no 24: Defterdar

Mustafa Pa^a Cartıii
(1958) Kaynak:
Vakıflar Genel Müdürlüğü

/
1

Foto No 25: Defiardar Mustafa Pa§a Camii (1988)

Foto No 26: Taşlık Camii/Edime (1988) (Bkz Tablo 1, Menzil No:8)

236 Yrd. Doç. Dr. Gülçin KÜÇÜKKAYA

Foto No 27: Tinıurtaş Camii/Edime

(1988) (Bkz Tablo 1, Menzil No:8)

i.

A
1.
i

Foto No 28: Sule Çelebi Camii/Edirne (1956) Kaynak:

Vakıflar Genel MüdürlıiğU (Bkz Tablo 1, Menzil No:8)

I
Foto No 30: Terazi Kasrı/Edime (1988)
(Bkz Tablo 1, MenzU No:8) Foto No 29: Sule Çelebi Camii/Edirne (1956) Kaynak:
Vakıflar Genel Müdürlüğü (Bkz Tablo 1, Menzil No:8)
 MİMAR SİNAN DÖNEMİ İSTANBUL-BELCTRAD ARASI MENZİL YAPILARI 237

yo/o No 31: Ali Poqa

Çarcısı Edime (1958)
Kaynak: Vakıflar Genel
Müdürlüğü (Bkz. Tablo,
Menzil No:8)

fil
iFoto No 32: Ali Pa^a
j Çarşısı ve Edime Kalesi
I burçlarından biri olan saat
1 kulesi (1958) (Bkz. Tablo,
[Menzil No: 8) Kaynak:
[vakıflar Genel Müdürlüm

Foto No 33: Ali Paşa

Çarşısı(1958) (Bkz Tablo,\
Menzil No:8) Kaynak:
Vakıflar Genel Müdürlüğü
238 Yrd. Doç. Dr. Gülçin KÜÇÜKKAYA

foro yVo 34: Rüstem Faşa Ker\'ansarayı (1963) (Bkz Tablo, Menzil No:8) Kaynak: Vakıjlar
Genel Müdürlüm

Foto No 35: Sokollıı MehnKt Paşa Hamamı ve Tn^ Man (1964)

(Bkz Tablo, Menzil No:8) Kaynak: Vakıflar Genel Müdürlü^

1
\
\

İl! rfiTn . ı-İi-

Foto No 36: Rüstem Paşa Camii/Tekirdağ (1969) (Bkz Tablo 1, MmzU

No:12) Kaynak: Vakı^ar Genel Müdürlüğü
 MİMAR SİNAN DÖNEMİ İSTANBUL-BELGRAD ARASI MENZİL YAPILARI 239

• -

Foto No 37: Rüstem Fa§a Camii/Tekirdağ (1969) Foto No 38: Rüstem Paşa Medresesi/Tekirdağ
(Bkz Tablo, Menzil No: 12) Kaynak: Vakıflar (1969) (Bkz Tablo 1, Menzil No:l2) Kaynak:
Genel Müdürlüğü Vakıflar Genel Müdürlüğü

Foto No 39: Rüstem Paşa Külliyesi Kalıntıları/Tekirdağ (1969) (Bkz Tablo 1, Menzil No: 12)
Kavnah Vakıflar Genel Müdürlüğü
 Yrd. Doç. Dr. Gülçin KÜÇÜKKAYA
240

Foto No 41: Banja Luka'da Gazi Fethad Paşa camii (Foto: Ekrem Hakkı)

Foto No 40: Banyaluka'da

Gazi Ferhad Paşa
cami'i (Foto: Ekrem Hakkı)
 MİMAR SİNAN DÖNEMİ İSTANBUL-BELGRAD ARASI MENZİL YAPILARI 241

• -vv r-4 i " .

Fol o No 43: Mostor'da köprü ve kaleler Kaynak: E.H. Ayverdi, Vakıflar Dergisi III.

Foto No 42: Most ar da Karagöz

Mehmed Bey cami 'i
Kaynak: Ekrem H. Ayverdi,
Vakıflar Deresi III.
•O)

B ULGARISTA N _
Co i

1- •
^•^ —s_ » *tı>» • • K A R A 0. E N 2
X •
; /
. I

YUNANISTAN *
o
E
A ı

S-
o
A O

>
A *
•T3
V. .

R A DENİZİ,
y^.v^.^,..,'M A R M A

-.AM.,.r«

Mtıc'oai)
OMULİli
 MİMAR SİNAN DÖNEMİ İ S T A N R I I I R P I r > D * r ^ . r ,
^ M i ibJANBUL-BELGRAD ARASI MENZİL YAPILARI 243

<
—i

LU
—i

oc
LU
>-

-1^

St.

i , -ACT«

Şekil iVo 2; Büyükçekmecc 'dc Mimar Sınan Yapılan. (Menzil So J,

244 Yrd. Doç Dr. Gfllçin KÜÇÜKKAYA

n C3 • o
o

<

<
2

D:
> ^

A^o 3: Silimde Mimar Sinan dönemi yapüm. EsJâ ve Yem ktanbul Yolu {Bkz. Tablo Menzil No 2
2)
 TCM-C 2
A CAM

CO

1.SU lERAZİSİ
MEZARLIK 0~
2.SU TERAZİSİ

3,SU TERAZİSİ

OCA «-/ÇEVBEDEN SINANIN .

OUXjai SÜVLENO)

5 a

YENİ
03

LÜLEBURGAZ _ BUYUKKARISTRAN

o a 7S m «o 210 2a
(TEMMUZ 19M)
 Yrd. Doç. Dr. Gûlçin KÜÇÜKKAYA

1 I

I!

-s
RUSTEM PAŞA
CAMİİ

* I

4-^

'TEMMUZ 198a)

No 5: Büyükkanstıran'da Mimar Sinan dönemi menzil yapılan (Bkz. Menzil No:4)

 MİMAR SİNAN DÖNEMİ İSTANBUL-BELGRAD ARASI MENZİL YAPILARI 247

SIBTW MIKIEİİİ

K. 9 4 4 torihli v«ıkti)v're

" carrii mrzburda hatip

72 okmlar fOkiMtiyqitn yirte
HovBj ınüstohleme camii tnefttur hürbünbe birbiri
muhabil «rton setolı U evi '
9öre ) bir setaml^ı vc^bir ohuru v
(urunu ve sHayr'yi vc

muhtayntayı muhtevi bir

menzil • bina etliler "

•[i sı
H S t i Ta-ihlı %«3k(iye'ye gere

-I
ı " imomlar için yopılon konutlar. \
" z * r otjnon camii seritinde tmam olon. \ ,
lor solah otmaycun yine cc-rii merxiur k ü f . \ .

4
bvrrvJ* ortası sdalı 2 - v i v- hruft<j bir rffov
»p cn«iJ v e . turunu vr- kİll v-- ;>rı(<fyt Ilı 1
kerih v» mı^ıltMıIayı mutefrııl b:ı ırynrtl I»" ' /
M£OHES£
ettiler" /
E-2.
HHİ* /

ÇİFTE
j İTdehakirv n« zborenn altısı
rnedrese-ı meıbı^*^»^ sog cenibinde
ımıııı 12
lietimüeZKİn
Otlukr evbrlre
imom ewf'^.^ ^ '/
/
/

a»ıw soi ccmbinde vaki olmuştur. mullosıldır.

^TTTTTTTÎ
, KjtRBANSMUT KAPBANSAfUY
" Vı. Kjnrn) W ocak (.1. " • »• II " . ) W ocok
.•.-3Xiv».-.-.-r.v.:::.-trar.-:ar.:v.r
L^-j.:o,:-"J3-VjL-."-.v:-:::rı.v-.-a"7;

IMARET-I AMRE

IHARET IMAR£T
İÇ MHAMdEn

,"'-^^°r. 'v'iST^'^

19W yılındo yopion

Hotriyot stfwJa çıkan

ZU^N BAfiA 2D ?5«k

TURBÇ5I
MEVCUT DUfiUM

• M 9 4 ( Tarhli SÛKULLU Vokfiyes. ^

belediyedeki kaynoklardan (oı^.-lonnıa>
oluşturulan yopıkr.
H torihlı «akfiyeilen tam oltırak I" !'
editemiyen takot cirnnsı mJ^terrrJ .y.t;.'
lorm huduttorı

No 6: Lüleburgaz'da Mimar Sinan dönemi Menzil Yapıları(Bkz. Tablo Menzil No 5)

Şekil No 7: Babaeski'de Mimar Sinan dönemi menzil yapüarı (Bkz: Tablo Menzil No:6)
 MİMAR SİNAN DÖNEMİ İSTANBUL-BELGRAD ARASI MENZİL YAPILARI 249

•.i )l®
1 ft 1 ı

İP

: i CAMI

i- M. A

r-

- • ' i l . . . ^ l .Jk

ı
i : DÜKKANLAR: ü l î ^
EDİRNE F S K' i İ S T A N B U L Y O L U
yi i

a
r-,
w...

mevcut
cır tc
İ2l«ri var

11 muhtemel 'K L RVAN SAD AY

5 Mm.

Şekil No 8: Havsa, Mimar Sinan yapılan ile ilgili bir Restünisyon Çalınması (19cSS)
(Bkz. Tablo Menzil No. 7)
 Yrd. Doc Dr. Gfllçin KÜÇÜKKAYA
250

3^

1 3 I
at»
•

X
1;
ki. .•-îi;.

p4

/
MERİC

RIŞ

8
0^

C3 S»

-5^

C3

c5

/Vo 9: Balkan Harbi yıUannda hazırlanmış askeri ama^ bir haritada Edime
Kaynak: Bayezü Üniversite IStaphğı Albüm No.: 90425
I. Sultan Selim Külliyesi: Cami, medreseler, çarşı, darüssibyan; 2. Cedid Ali Paşa Külliyesi: Çarşı, mescid, kervansaray;
3.SokoUu Muhmed Paşa Hamamı ve Taşhan; 5. Defterdar Mustafa Paşa Camii; 6. Şule Çelebi Camii; 7. Taşlık Camii;
8. Şeyh Şucaddin Camii; 9. Yahya Bey Camii; 10. Rüstem Paşa Kervansarayı; 11. Yanhscgöz Köprüsü; 12. Fatma Hatun
Mezan

Şeka No 10: Edime Şehir Planında Sinan Yapılan (Bkz. Tablo MSmg^fd 8)
 39 4 O 4 I
3İL.
252
VALACHIE , BULGARİSTAN VE RUMELİ ^
GENEL HARİTASI

5T PETERSBURG D « İ SAWS
»nSIVlEHOCN
BAKANUfil lOPOGRAFIK
YARARLANARAK PARİSTE 1 » 4 3 »ILINDA
^ r/i N,;^

JJ. HELLERT

TARAFINDAN HAZIRLANMIŞTIR

A-
4

<

•5^

•mm

3PEH0VA

1 V»o«/.

B U
M - >t

U2

f7SC> '1- y ^ . l >-

- 1
1U 4;

•4G

- . t T i O T S '««i
V- i '
^( A;7 No 1 a: Bıılgarisitin ve
Trakya Genel Hariıası 23i
SMACîR

i O - 2 - 3
 U i
4 R 4 9 253
OfiGE»

.\T1«

C^CDE

• X ^ _ ^ , FOCŞANi - • <*T«P9UN.

t-
-i. -

fi

^5 T -, . A

9 ^

5^
=1

'.W) i.^ iL

as ERDE ı.HONGRIE

2_RUSYA
3,TURKİYE

N A
m Y-
- i u5
i 6
Şekil No 11: Tekirdağ'da Mimar Sinan dönemi
menTÜ yapılan (Bkz. Menzil No. 12)
 IRAK'TAKİ MUKARNAS KUBBELİ SELÇUKLU
TÜRBELERİ HAKKINDA*

Yrd. Doç. Dr. Abdüsselâm ULUÇAM

^ slâm mimarîsinde, Kubbetü's-Suley- "Kıbâba't'Tırâzi's-Selçûkî" (Selçuklu Tarzı

I biye'den Sultan Reşad Tûrbesi'ne
\_ kadar binlerce mezar anıtı ortaya
konmuştur. Yapılış amaana göre kubbe,
darih, tûıbe, meşhed gibi adlarla anılan bu ya­
pılar, bazen plân ve örtü sistemlerine göre de
tOrbe-kflmbet şeklinde gruplandmlırlar. An­
cak bu ayınm yapıların incelenmesini kolay­
laştırmak amaana yönelik olup kesin çizgiyle
smırlandınlmamışıır^.
Türbeler) adlarıyla bilinen bu türbelerin
hemen hepsi X I I I . yüzyılda Selçuklu sultan­
ları v ^ a saray erkânı tarafından yaptırıl­
mıştır . Musul, Bağdad ve Basra civarında
toplanan mukarnas kubbeli türbelerden yir­
mi kadarı günümüze ulaşabilmiştir. Bölge
ve malzemeden kaynaklanan farklılıkları da
göz önünde tutarak bu türbeleri örnekler ü-
zerinde incelemeye çalışalım.

Daha çok örtü sistemleriyle dikkati çe­

ken bir gurup türbe Irak'ta Rafideyn (Me­
zopotamya) b ö l g e s i n d e b u l u n m a k t a d ı r .
Bunlar mukarnas kubbeli türbelerdir, "el
Kıbâba'l-Ml", "el Kıbâbü'l Mahrûtiyye" ve
1- İMAM DÛRİ TÜRBESİ:
Samerra'nın 30 km, kuzeyinde bulunan
türbe, Ukaylîlerdcn Müslim bin Kureyş ta­
rafından E b û Abdullah Muhammed ed-

Konu. V. MillcUcrarası Türkoloji Kongresi ne (23-28 Eylül 1985) Icbliğ olarak sunulmu|«ur.
1. Türbeler konusunda bkz.. E Diez. "Kubbe" mad. İslâm An». VI, s.930-944: M. Oluş A n t "Erken Devir Anadolu
TSrk Mimarîsinde Türbe Biçimleri". ANADOLU (ANATOLIA). XI. Ankara. 19f.9. s.57-100.

2. Beşir Fransıs. Bagdad. T^rîhuhâ ve Âsâruhâ. Bagdad. 1959. s.14-15: A Necim Abbo. FJ Kıb*bü1-Abbâ»iye. Bagdad
1%7. s.49 (basılmamış doktora tezi); Atâ d-Hadîst-Henâ Abdülhâinc. El-Kıb«bü l-Mahrûtiyyc n i-Irat Ba jdad 1974,
s.13-14: H. Halil Hammûdl el-Âzami. Ez-Zehârifai-Cidâriyye İT «ir-i Ba|d»d. Bagdad. 1980, s.41
 256 Yrd. Doç. Dr. Gülçin KÜÇÜKKAYA

D û r î için yaptırılmıştır^. Herzfeld'in
araştınp yayınladığı türbe ile çevresinde, Irak
Eski Eserler Müdürlüğünce 1%3 ve 1970 yıl-
lannda gerçekleştirilen kazılarla birtakım i l -
âveler ortaya çıkanlmıştır"'.(Çizim:I).
Türbe, dıştan 8.50x8.50 m. ölçülerinde
kare bir plâna sahip olup gövde kısmı 1,5
m. kalınlığında tuğla duvaria örülmüştür.
Dört köşesinde kulelerie desteklenen tür­
benin kuzeyinde bir giriş kapısı vardır. Ya­
pıyı örten mukarnasii kubbe sekizgen bir
kasnak üzerinde yükselir. (Resim: 1). Yine
sekizgen çerçeveli ve bir üst sıradakinin kö­
şesi alltakinin ortasına gelecek şekilde di­
zilen tromplar biçiminde daralarak içten
sekiz kollu bir yıldızla sona erer. Dıştan sa­
de olan dev mukarnas hücreleri içten basit
bitki örnekleri ve istiridye yivleriyie süslen­
miştir. (Resim.:2).
dızlarla bitki motifleri yer alır. Dış cephe-
deki tuğla kitabeden başka son kazılarda
alçıdan yıldız motifleri içinde çiçekli kûfî
karakterli kitabeler ortaya çıkarılmıştır. K i -
tabelerde Müslim bin Kureyş'in adı ile -
Ebû Şâkir bin Ferec hin Nasuh el-Bennâ "
şeklinde ustanın adı okunmaktadır^.
Böylece türbenin Müslim bin Kureyş'in
ölüm yılı olan 1085 den önce yapıldığı, X I -
I-XIII. yüzyıllarda etrafına küçük bir mes-
cid ve medreseyle birlikte mukarnasii
kubbe ilâve edilerek alçı süslemelerle kap­
landığı anlaşılmaktadır.
2- ZÜMRÜT HATUN TÜRBESİ:
Zümrüt Hatun Türbesi Bağdaü'da bu­
lunmaktadır. Uzun süre Sitti Zübeyde Tür­
besi olarak tanınan yapı, 589 (1193) yılında
Zümrüt Hatun tarafından yaptırılmıştır*^.

Gövde kısmında, devir farklılıkları gös­
teren destek unsurları ve bezeme örnekleri
mevcuttur. Dıştaki kulelerle üst şeritlerde
görülen eşkenar dörtgen (baklava) motifli
tuğla süslemeler, 2,5 m. yüksekliğe kadar iç
duvarlarda da tekrar edilmiştir. Bundan
sonra başlayan alçı tezyinatta 6-8 kollu yıl-
Mezarlığın güneyinde, bir tepecik üze­
rinde yükselen türbe mukarnasii kubbesi ile
çok uzaklardan fark edilmektedir. (Resim.
3). Sekizgen plânlı esas türbe binası ile Os­
manlı döneminde eklenen bir giriş bölü­
münden oluşmaktadır. (Çizim: II) Türbe et­
rafında halifelerin Türk asıllı e ş l e r i y l e

3. Şîl imamlannöan (îM .\t\lull.ih Muhammcd Nn Mu.sa Nn Cafer DÛr Kasabası civannda yaşayıp I I.H. yiKVil sonl-ı-
nnda burada vefal etmiştir. Türt>csine halk. kasabanın adından dolayı "Mcşhed-i İmam Dûn™ demektedir. Atâ-I Icnâ.
age., S.19. Türbeyi yaptıran Ukaylî reisi Müslim hin Kurcyş, bedevi araplannd.ın olup şit kolunu dcslckliyorüu.
Halifenin siyasi nüfuzunu kaybettiği sırada Musul'a hâkim olarak bağımsızlığını ilân etmiş, bir müddet sonra Kutalmış
Oğlu Süleyman'la yaptığı savaşta yenilerek 1085 de ölmüştür. C.E. Boswonh. İslâm Devletleri Tarihi (Mcrçil-İbşirli
tere.) İstanbul. I ' m s.71.72.

-». Sarre-Hetzfeld. Archaelogische Reise im Euphral und Tigris Gebiet, Berlin. :9n-I920. I. s.30-40: II. s.l74: Atâ-
Henâ, age„ s.22.

5. Kitabeler için bkz.. .Sarrc-ffertfeld. a'ge.. I. s.31-32: Atâ-Hcnâ, age., s.20-22.

<>. Zümrüt Hatun Türk asıllı bir hanımdır. Halife Mu'tezid bi Emrillâh tarafından cariye olarak satın alınmıştır. 552
(1157) yılında Zümrüt Hatun dan bir oğlu doğunca. O nu azad ederek evlenmiştir. Zümrüt Hatun dan doğan Rmir
Ebul-Abbas Ahmed, daha sonra babasının yerine Nâsır li Dlnillâh unvanıyla halife olmuştur, ijmmü Halife (halife
annesi) sanıyla tanınan Zümrüt Hatun, hayır hasenat sahihi bir kadındır. Bağdad in çeşitli yerlerine cami. medrese
lekke. ıınarcl ve nbal gibi eserler yaptırmıştır. Ilalall.ır Çarşısı'ndaki camisi ile. (üümünden 10 yıl önce yaptırdığı
türbesi h.ıien mevcullur. !">'> (1202) yılında Bağdad da ölmüş, bu lürtıcye dcfnedilmışlir. Sıbt Ibnu'l-Cevzi, Mir âlu -
z-/jman İT rârihri-A'yân.VlII, Haydarabad. 1955. s.51.'V-514: İbnü l Esir. El-Kâmil n'l-Târih. XII. Beyrut. 1%5 (5W
yılı h.ıvadisı). s.lK4: .Musula Cevad. "İmârctu l-Kamı s-Sâdis ed-Dahme " SHMER. II. »ağdad. 1946. s.f,9-71:
H-HammOdr. age.. s.5i Alâ-Henâ. age.. $-29.
 IRAKTAKİ MUKARNAS KUBBELİ SELÇUKLU TÜRBELERİ HAKKİNDA 257

Osmanlı valilerinin yakınları g ö m ü l ü d ü r ^ Girişin doğu tarafında duvar ortasından 30

Türbenin önündeki giriş bölümüne ku- *»asaınakh dar bir merdivenle payanda hai-
zeyden eyvan şeklinde sivri kemerli ve yıl- İrasının balkonuna çıkılmaktadır. Türbenin
diz tonozla örtülü bir kapıyla girilmekledir. ^""^^ duvarında 185x62 cm. ölçülerinde kü-
Taroamen tuğladan yapılan bu bölüm vc i k i '"''"•^'^ "•'î' açılmıştır. Duvar-
yamndaki nişlerin üzeri de yıldız lonozla '^"^ örgülü olup süslemeye yer
örtülmüştür. (Rcsim.4). verilmemiştir.
Her kenarı 5.10 m. uzunluğunda olan se- Sekizgen türbenin üzerinde yükselen
kizgen türbenin kubbesi, dıştan 2 m. kalın- yuvarlaklaşan ve daralan 12
l.|.nda ve 4 m. yüksekliğinde tuğladan bir ''^^ mukarn:is hücrelerinden oluşmak-
payanda duvar.vla kuşatılmıştır. Her kenarı ^^'^^ mevcuttur. Tepe-
1.80 m. genişliğinde ve 3.80 m. vüksekligin- ^ ' " ^ s e k i z g e n b i r y ı l d ı z l a sona
deki esas gövdenin üzerinde yaklaşık 12.30 ^ ^ ^ ' ' ^ ^ ' ' i ^ - (Rcsim.5). Dördüncü mukar-
• i i , o . . ı , ı ; « . „ H « ^ . b o , . , ^ 1 1 WW
m. yüksekliğinde .
mukarnaslı kubbe ver al- nas sırasında, kıble vc diğer & vönlere
- &gelecek
maktadır şekilde sivri kemerli 4 küçük pencere açıl­
mıştır. Beşinci sıradan itibaren de, her hal-
Yuvarlak kemerli türbe kapısı üzerinde- kadaki mukarnas hücresinde kavsaranın
ki kitabe sökülmüş olup yeri boş kalmıştır. ortasına gelecek şekilde birer aydınlatma
zamrût Hatun Türbesi, son zamanlara kadar Sitli 7.ühL-yde adıyla biliniyordu. ZûKydo ilanım (Siltı Zübc>-dc) 145
(762) yılında Halife Harun Rcşid ile evlenmiştir. DAİRETÛ L-MAARIF EL-İ.Sl/vMİVr.. X. s.339. "Abbasi döne­
minin tanınmış simalarından olan Zübeyde Hanım. yok.«ıl ve düşkünlere yardımı. Mekke'ye Dicle den yer altı ka-
nalUnyla su götürmesi gibi hayır eserleriyle büyük üne kavuştuğundan, halk arasında çok sevilmiş vc saygı görmüştür.
216 (831) da Bagdad da ölünce. Kureyş Mezarlığı nda toprağa verilerek üzerine bir kubbe (lürbe) yaptırılmıştır."
M. Rıza el-Kehhâle. A Umü n-Nisâ fî .-Memi l-Arab ve l-İsUSm. 1. s. 430 vd. Aynca bk7-. M. Şükri Alûsî. Târihu
Mesâcfdu Bağdad ve Âsâruhâ.Bağdad. 1346. s-125-129: Atâ-Henâ. age.. %2>. H. llammûdî. age, s.51.
AiKak. bugünkü lürbenin Kureyş Mezarhğı'nda olmayışı, lürbe mimarisi vc süslemelerinin daha geç devir ü7£İliklcri
taşıması, bunun yanında Carslen Niebuhr'un seyahatnamesi Reisebeschreibung nach Arabien und den Umlicçenden
Lândem, 111. Graz-Austria. 1968. s JOO ve Alûsî. age., s.129 daki kiubeleric. halkın bu yapıyı Sitli Zübeyde Türbesi
olarak bilmesi, araştıncılan şüphe ve çelişkiye düşürmüştür. Bu konuda bazı görüşler vardır 1- Abdürrazzak cl-Ha-
sanî. DAİRETÜ L-MAARİF EL-İSLAMİYE. IV. s.l7 de "-bu türbe. Sulun Bcriciyanık un kızı vc Sullan Mcsud
bin Mdikşah m hanımı Zübeydc ye (ölümü: 1138 M.) aittir. Sonradan Harun Reşid in hanımı Zühcydc ye tesmiye
edilmiştir." demektedir. 2- Abbas el-Azzavî. Tarih i İrak Beync I-İhtiUleyn. 1. Bağdad. 1935. s.406 da"... Türbe. 1 larun
d-Cûveynrnin kızı Zübeyde ye aittir. 706 (1306) yılında ölmüştür." şeklinde kayıtlıdır. .V Alûsî. age., s.29 da "Ümmü
Zûbeydc,..216 H. da ölmüştür. Halbuki bazı kaynaUarda Ma rtf-i Kerht Mcşhcdi yanındadır, denilmekledir. Bu
yanlıştır. O lürbe. başka bir melikeye ait olmalıdır" şeklinde geçmektedir. 4- Saırt-IIcr^fcW. age.. II. s.I76, - yapı
tarzına göre lürbc Nâsır li-DîniUâh döneminde yapılmış olmalıdır.": 5- M. Ccvad. .Seyd.ilü l-Bilâd. s.171. "Türbe.
Nâsır li-DinilUh'ın annesi Zümrüt Haıun a (ölümü 599 H.) aiMir." kayıtlan mevcuttur. "Aslında. Sini Zübcyde nin
lûrbesi Kureyş Mezarlığı'nın şîîlerce lahrip edilmesi sıraşında birçok sünnî tûıbclcriylc birlikte yok olmuştur. Son-
calan halk, saygı duyduğu Sitti Zübeydcye. Kerh dcki mczariıkta bulunan Zümrüt Hatun Türbesi ni mal etmiştir.
Niebuhr'un gördüğü kitabe. Vali Hasan Paşa nın hanımı Ayşe Hatun un 1131 (1718) de hu türbe yanma gömüldüğü
sırada yazılmış Osmanlı kitabesidir. Ayşe Hatun un mezanıtdaki yazı ile Zûhcyde Hanım adına yazılan kitabenin
yazılan aynı olup Osmanlı sülüsüdür. Niebuhr kitabeyi orijinal sanarak yayınlamıştır." H. 1 lammûdt. age., s.55: Aynca
bkz.. M. Cavid Baysun. "Bağdad" mad.. İsL Anv II. s.20Z M. Ccvad. El-İmâralü l-Uiamiye cl-Alika bı IVığdad".
SÜMER. III. Bağdad. 1947. s.38 vd. da uzun araşıırmalar sonunda, bu yapıyı 1202 dc ölen Zümrüt Hatun un sağ­
lığında yapıldığını onaya çıkarmıştır. Bu gortişü doğrulayan eski kaynaklar da mcvcullur. Bk7_. Sıbt İbni C c \ 7 i . age,
V i n , S.459J 13.637: Ibn Sat. Ei-Câmîü l-Muhıasar. IX. s. 88-89.

7 M. Cevad. agm.. i.42 vd.

258 Yrd.Doç.Dr.Abdüssclâın ULUÇAM

deliği bulunmaktadır. Hoca Reşîdeddin Fazlullah tarafından ta­

Zümrüt Hatun'un sandukası, Irak'taki
diğer türbe sandukalanndan farklı olarak
küçük ölçüde yapılmış ve 2 mezar taşıyla sı­
nırlandırılmıştır. Etrafında şebekesi olma­
yan sandukanın üzerinde yeşil bir örtü
örtülüdür.
Türbenin dışı, son tamirde 3 m. yüksek­
liğe kadar betonla kaplanıp kireçle sıvan­
mıştır. Sekizgen türbenin her kenarı
alttakiler daha geniş 4 panoya ayrılmıştır.
Sivri kemerli ikişer nişle teşkilâtlandırılan
alt kısımda kemer seviyesinde altıgen yıl­
dızlar ve onikigen çerçevesi etrafında geli­
şen geometrik kompozisyonu
tuğla-terrakota madalyonlar yer almaktadır.
(Resim. 6).
Yalın kat halindeki kubbe, beşinci sıra­
dan itibaren (dışarıdan ikinci sıra) mukar-
nas h ü c r e l e r i n i n üstleri dışarı taşkın
üçgenlerle siperlenerek aydınlatma delikle­
ri korunmuştur. Hücrelerin her üst dizisi
alttakilerin ortasına gelecek şekilde sıralan­
mıştır.
3- ŞEYH ÖMER SÜIIREVERDÎ TÜRBESİ:
Bağdad'm doğusunda. Bâbü'l-Vüstânî
yakınında bulunan Şeyh Ömer Sühreverdî
Türbesi 632 (1234) yılında yapılmıştır. Mu-
karnas kubbeli türbe. lüO yıl sonra 1334 de
İlhanlı Veziri Gıyascddin Muhammed bin
mir ettirilmiştir . 917 (1511) yılında bitişi­
ğine bir cami ilâve edilmiş, daha sonra
külliye haline gelen yapılar Osmanlı döne­
minde ve Irak vakıflannca elden geçirilmiş­
tir^.
Batıdan ve aminin güneydoğusundan 2
giriş kapısı bulunan türbe, 14.90x4.80 m. öl­
çülerinde kare bir plâna sahiptir. 1334 yı­
lında eklenen uzun dehliz şeklindeki batı
girişinde, abidevî bir laçkapı bulunmakta­
dır. (Resim. 7,8). Geniş bir eyvan şeklinde
yükselen taçkapı kemeri içinde küçük bir
giriş kapısı mevcuttur. Kapı üstünde 1397
H. tarihli Irak Vakıflarına ait tamir kitabesi
ile, bunun üstünde üçgen alınlıklı bronz bir
kitabelikte Osmanlı dönemi tamiri belge­
lenmektedir. Basık sivri kemerle çevrilen
kavsarada, prizmatik üçgenlerden oluşan i r i
mukarnas hücresi biçimindeki tromplarla
istiridye yivleri yer almaktadır. Mozaik çini
süslemeler son tamire aittir. Bu tamir sıra­
sında türbenin 6.5 m. yüksekliğindeki kare
kaidesi ile, giriş bölümünün bitiştiği yerde
Irak Selçukluları ve İlhanlı d ö n e m i n e ait
kitabe parçaları ortaya çıkarılmıştır. (Re­
sim. 9). Gamalı haç ve diğer geometrik süs­
leme ö r n e k l e r i cami d u v a r ı a l t ı n d a
kaybolmaktadır.
Güney ve doğudan avlu duvarına bitişen
türbenin kare kaidesi kademeli silme ku­
şaklarla süslenmiştir. Her k e n a r ı n d a ke-

Şeyh Ömer Siihrevcrdrnin asd adı Ebû Haba Ömer cl-Bckrî bin Abdullah'dır. 5.^9 (1144) yılında Zincan ya kınında İd
SOhrevcrd Kasabası nda dogmu^cur. Uzun süre bahasından ders alını;. Bagdad'a gelerek Şeyh Abdölkadir Geylânrnin
önce müridi, daha sonra halifesi olmuşıur. Şad MczhcN fakihi. hadis âlimL vâiz ve tasavvuf ehli olup "şeyhler şeyhi"
unvanıyla anılmışiır. Sûhrcverdfnin ilim ve lasavvuda ilgili pek çok kitabı mevcuttur. 632 (1234) de vefat etmiştir.
İbn Hallikan. Vefey«cü l-A'yân ve Enbâû Ebnâi'r-Zaman.III, Mısır. 1M&. s.l 19-120: A/atavî. age.. lit, s.27-28: İhn
Fevtt. Havâdisü l-Câmiah. s.74; H.Hammûdt. age., s.95. A. Necim Abbo, age.. $.81 de. "Şeyh Ömer Sühreverdî ölür
ölmez 1235 [erde böyle mukarnaslı hir kubbe yapılamaz. 1334 tarihinde lûrbc lamir edilmemiş, ilk ve hnsit lürbe
yeniden yapılmıştır ki. kitabedeki (emcra N tecdtdihî) bade., ibaresi harap olan yapının imar edildiğinin delilidir."
demektedir.

Atâ-Hcnâ. age., s.43: Ahdüs-selâm Uluçam. Irak ta Türk Mimari Eserlerinin Gelişmesi. P.rzurum. 1983. s.61 (hnsıl-
mamış doktora lezı).
 IRAKTAKİ MUKARNAS KUBBELİ SELÇUKLU TÜRBELERİ HAKKINDA 259

merler b u l u n a n sekizgen g e ç i ş l e sona Basri^^ için yapılan türbenin X I I I . yüzyılın

ermektedir. Bu kasnak üzerinde yükselen
ve gittikçe daralan mukarnash kubbe 11
halkadan o l u ş m a k t a d ı r . Kale b u r ç l a r ı n a
benzeyen halkaların en üstteki tam yuvar­
lak, üstten beşinci sıra ise kirpi saçağı şek­
linde dışa taşkın siperliği andırmaktadır.
En üstte madenî bir alem mevcuttur.
Türbe mekânı, içten yarım küre şeklinde
kubbe ile k a p a t ı l m ı ş a r . Camiden geçilen
kapı üzerinde, doğu nefin güney kubbesine
kadar yükselen terrakotadan ince işlenmiş
zemin üzerinde 6 satırlık kitabe yer almak­
tadır . Duvarlarda, kubbe alıma kadar u-
zanan, ortadakilcr kaş kemerli, sütuncclcr
üzerine oturan üçer mukarnash niş açılmış­
tır. Tromplara yaslanan kubbenin eleğinde
sülüsle yazılmış kalın bir ayet kitabe kuşağı
dolanmaktadır. Kubbe ortasında kaicmişi
bitki motifleriyle, madalyon içinde yine sü­
lüs bir kitabe mevcuttur. (Resim. 10). Kub­
be k a s n a ğ ı n d a duvarlar ü s t ü n e gelecek
şekilde 4 pencere açılmıştır. Türbenin do­
ğusunda, kare bir hücreden ibaret olan Ha­
life Mu'tasım Billâh'ın merkadi bulunmak­
tadır.
4- HASAN BASRİ TÜRBESİ:
B a s r a ' n ı n Z ü b e v r K a z a s ı ' n d a . Hasan
10. Sühreverdî Türbesi ne ait kitabeler için bkz.. H. llammûdt. age., s.97-98: A-lJluçam. age., s.67.
ilk yarısına ait olduğu sanıhr^^. Türbenin
bitişiğindeki mescid ve zaviye Osmanlı dö­
neminde tamir görmüştür.
3.20x3.20 m. ölçülerindeki kare plânlı
türbe, sekizgen kasnaktan sonra içten 11 sı­
ra mukarnas hücreli yüksek bir kubbeyle
örtülmüştür. Dışta ise mukarnaslar 6 sıra­
dan oluşan ve piramidal dizilişle yükseldik­
çe darahp, tepeleri kıvrılarak dışa taşan
sivri kemerli nişciklere dönüşmüştür. (Re-
s i m . l l ) . İçteki diziler de mukarnastan çok,
ayakları bir üsttekinin tepesine-kilit nokta­
sına- gelecek şekilde sıralanmış sivri ke­
merli nişcikler şeklindedir. (Resim.12). Her
sırada 16 hücre yer alır. Beşinci sırada du­
varlar üzerine gelecek şekilde 4 aydınlatma
menfezi açılmıştır. Batıdan sivri kemerli bir
kapıyla girilen türbe mekânından bitişiğin­
deki yarım küre kubbeyle örtülü olan ikinci
mekâna geçilmektedir. Türbede süsleme
unsuru olmayıp içten ve dıştan harçla sıvan­
mıştır.
5- ŞEMS TÜRBESİ (MEŞIIED-İ ŞEMS):
Irak'ın güneyinde, Hille'ye 2 km. uzak­
lıkta bulunan ve bir "makam lürbe" veya -
•şükran âbidesi" o l d u ğ u s a n ı l a n y a p ı ,
Meşhcd-i Şems adıyla anılır . Sekizgen

U. Hasan Basri, 21 (642) yılında Medine'de doğmuştur. 14 yaşında Kur'an-ı Kerim i bıfzedtTck Basra'ya hicret cımişiir.
Horasan üzerine yapılan .seferlere katılan Hasan (îasrı daha çok rivayet ettiği h;ıdislcr vc etkili vaazlarıyla ianınır.
Kaderiye. Mu tezile. Uhuvvet ve tasavvuf tarallarlannın imamı olan bu büyük zal 11» (72R) de Basra'da vefal cımişiir.
İbn Hallikan. age.. I. s..^54: H. Ritler. "Hasan Basri " mad. İsi. Ans. VII sJIS-.lUı.

IZ Hcrzfeld. -Damascus: Studies in Architecture" /\RS ISI.AM1CA. IX, 1942. s.26 da 600 (\20^) tarihi verilmektedir.
Alâ-Henâ. age:, s.38. Ancak, kitabesi olmadığından, kesin bir tarih yerine, benzer yapılarla karşılaştırma yoluyla XIII.
yüzyılın ilk yarısını vermek daha uygundur.

13. Atâ-Henâ. age., s.45 de. Abdünazzafc d-Hasani, d Irak KaJtmen vc Hadisen. s.l44 den naklen. "Sıfnn Savaşı sıra­
sında llz. Ali'nin ikindi namazı geçmek üzeredir. Çok hayıllanıp Allah'a (CC) niyaz edince İlâhi kudretin ıcccllislyle
güneşin gump vakti namaz kılıncaya kadar hareketsiz kalır. Meşhcd-i Şems bu hadist^c şükran nişânesi olarak ya-
ptlmışlır. " denilmektedir. El-Hercvi. d-İşârâlû ilJ Ma rifcli z-Ziyârât. Dımışk. mX s.76 da ise -yapının Nebi Ilaz-
kiyal. Yûşâ bin Nûn ve /Mi bin Ebf Tâüb'den birinin makamı olduğuna inanılır. Doğrusunu Allah bilir." y:klinde
kayıtlıdır. /\ncak mimari durumu göz önünde tutularak, kimin adına yapıldığı bilinmeyen anonim bir lurtx; olduğu
Novlene bilir.
 260 Yrd. Doç. Dr. Gülçin KÜÇÜKKAYA

plânlı mukarnas kubbeli türbe, bitişiğinde­
ki tekke veya zaviyeyle birlikle ele alınmış,
Osmanlı döneminde bir de minare ilâve e-
dilmiştir. (Resim. 13. Çizim: IV).
İçten, her kenarı 1.30 m. uzunluğunda
tam sekizgen olan türbenin dış kenarları
farklı açı ve uzunluktadır. 3 köşesinde ku­
lesi olan ve 5 cephe oluşturan türbenin di­
ğer 3 kenan, bağlı olduğu yapılar arasında
kalmıştır. Batıdan bir kapıyla girilen türbe­
de, her kenarın ortasına gelecek şekilde siv­
ri kemerli derin nişler açılmıştır.
Güneydeki iki kademeli niş mihrab olarak
düzenlenmiştir. Yük.sek sekizgen kasnakta
yine sivri kemerli 8 pencere mevcuttur. 14
sıradan oluşan mukarnas hücreleri içten
kırmızı ve siyah boyalarla konturianarak di­
ziler daha belirgin hale getirilmiştir. (Re­
sim. 14). Türbe içinde ayet kitabelerinden
başka süsleme unsuru yoktur.
Plân ve mimarisiyle Zümrüt Hatun Tür-
besi'ne benziyen bu yapı da XIII. yüzyılın
ilk yarısından, Selçuklu döneminden kalmış
olmalıdır.
.6- İMAM BÂKIR TÜRBESİ:
Eski Dakuk mezarlığında bulunan mu-
karnaslı türbe İmam Bâkır adına yapılmış­
tır . 5x5m. ölçülerinde kare bir plânı olan
yapının duvarları 1.5 m. kalınlığındadır. Ba­
tısında küçük bir giriş bölümü mevcuttur.
İçte, kıble duvarlarında bir mihrab, diğerle­
rinde 2.20 m. yüksekliğinde dikdörtgen çer­
çeveli geniş kchıerli i k i ş e r s a t h î n i ş
bulunmaktadır. Köşelerde sivri kemerli de­
rin tromplann yer aldığı türbenin doğu ve
batı duvarlarında birer pencere açılmıştır.
Sekizgen geçişten sonra yükselen yalın
kat kubbe 12 sıra mukarnas hücrelerinden
meydana gelmektedir. (Resim.15,16). Yapı
içten harçla sıvanmış olup süslemesi yok­
tur. XIII. yüzyılın ilk yarısında yapılan bu
türbe son zamanlarda Irak Eski Eserler
Müdüriüğünce tamir cdilmiştir^^.
7- İMAM YAHYA EBÜL-KASIM TÜRBESİ:
Musul'da. Dicle kenarında, Baştabya ile
Karasaray arasında bulunan t ü r b e , 637
(1239) da İmam Yahya bin Kasım için
Bedreddin Lülü tarafından yaptırılmıştır.
719 (1319) yılında sanduka ve iç süslemele­
ri yenilenen yapı, 1903 depreminde zarar
gördüğünden 1916 da tekrar tamir edilmiş­
tir^ . Yapı bugün de tamirat altındadır .
Yüksek bir tepe üzerindeki t ü r b e n i n
Dicle Nehri'ne bakan duvarı zamanla kay­
dığından, türbe duvarı üst seviyesinde sıfıra
inen kalın 2 payanda ile desteklenmiştir.
Buna rağmen yapı oldukça meyillcnmiş du­
rumdadır. (Resim. 17).
Önünde bir giriş bölümü bulunan türbe-

14. imam Ebû Cafer Muhammed Bâkjr bin /\li^ 57 (676) yılında Medine'de dogmuşlur. 12 imamdan biri olup ilimdeki
üstünlüğünden dolayı Bâkır "inceleyici, syrncı" ünvanını almıştır yine Medine'de 113-118 H. yıllan arasında vefai
ederek Cennelü'l-fMkı ye dcfnedilmişlir. İbn Hallikan. agc., IIL »J14; Fr.BuhL ' Muhammed bin Ali" mad. İ.s.Ans..
Vm. S.477. Bu turtle Muhammed Bâkır a makam olarak yapılmıştır.

15. Atü-Henâ. age., s.49-50.

16. Halk arasında yaygın olan ve genellikle kabul edilen Ebul-Kasım adı. Yahya Nn Kasım dır. Yani Kasım ın babası
Yahya'ya değil. Yahya'nın oğlu Kasım adına türbe yapılmıştır. Ht Hasan ın oğlu olan Kasım, amcası I Iz. Ha-seyin'le
birlikte Kcrbdâ da 5«:hid edilmiştir. Sarrc-Hcrzfcid. age.. I!. s.249: Alâ-Menâ. age.. sJ2.

17. Sarre-Hertfeld. age.. II. s.259; Sâid Deveci. El-Musul II Ahdi'l-AUbekl, Bağdad. 1965. s.147; S.Deveci. El Musul.
Bağdad. 1%3. s.19: Oktay A&lanapa. Türk Sanatı I. İstanbul. 1972, ».111.

ıs. 1W2 yılı itibariyle. A . tJluçam. age., s. m.

 IRAKTAKİ MUKARNAS KUBBELİ SELÇUKLU TÜRBELERİ HAKKINDA 261

nin tamamı 18 m. yuKsekliğinde olup, l u n d u ğ u nişlerle bezenmiştir. Kuzey duvarı,

7x7.30 m. ö l ç ü l e r i n d e kareye yakın bir k a p ı n i ş i ü s t ü n d e ve y a n l a r d a 3 s a t h î kemer­
plâna sahiptir. (Çizim:V). İçten mukarnaslı le d e s t e k l e n m i ş t i r . Kapı ü s t ü n d e ayrıca 2
kubbe, dıştan piramidal bir külahla örıül- s ü s l e m e panosu d a h a v a r d ı r .
müştûr. Taş-tuğladan yapılan 1.60 m. kalın­
lığındaki duvarlar bugün içeriden demir 8. İMAM AVNÜDDİN TÜRBESİ:
gergi kirişleriyle birbirine bağlanmış, kubbe M u s u l ' d a , a y n ı adla a n ı l a n mahallede
de iskeleye alınmıştır. bulunan İmam Avnüddin Türbesi 646
(1248) yılında Bedreddin Lülü tarafından
Bedreddin Lülü'nün yaptırdığı ilk süsle­
yaptırılmıştır. 1744, 1963-1964 yıllarında
meler, tuğla mimarîye bağlı olduğu halde
tamir edilen türbe, g ü n ü m ü z e bakımsız
daha sonra duvarlar siyah mermer levhalar­
bir vaziyette g e l e b i l m i ş t i r . T ü r b e giriş k a p ı ­
la kaplanmıştır. Palmct ve rûmilerin mey­
sı ü s t ü n d e ; mihrab l e v h a l a r ı n ı n iki y a n ı n d a
dana getirdiği i r i plâstik bitki motifleri
t a r i h k i t a b e l e r i ile t u n ç k a p ı s ı ü z e r i n d e usta
yanında geniş ayet kitabe kuşaklan yer al­
kitabesi mevcuttur"^.
maktadır. Zamanla dökülen bu kaplamala­
rın altından tuğladan orijinal süslemeler B u g ü n m a h a l l e i ç i n d e evler a r a s ı n d a kal­
ortaya çıkmıştır. (Resim. 19). Türbenin do­ m ı ş o l a n ve 'İbn Hasen Me^hedi" olarak a-
ğu ve batı duvarlarında farklı yükseklikte n ı l a h t ü r b e , 8.40x.8.40 m. ö l ç ü l e r i n d e kare
pencereler vardır. Kemer vc üçgen boşluk­ bir p l â n a s a h i p t i r . M u k a r n a s l ı tromplara
larında yine tuğladan geometrik süsleme y a s l a n a n yine m u k a r n a s l ı bir kubbeyle ö r ­
örnekleri görülmektedir. Yapı kıble yönün­ t ü l ü d ü r . 14 m. y ü k s e k l i ğ i n d e k i g ö v d e k ı s m ı

de olmadığı için, 2 mermer levhadan oluşan t a ş t a n y a p ı l m ı ş t ı r . 30 m. ye u l a ş a n m a h r û ı î

mihrab köşeye alınmıştır. Bu levhalarda a- k u b b e ise t u ğ l a d a n o l u p , I r a k ' t a bulunan

yet kitabeleri ile kıvrık dal vc rûmîler ara­ t ü r b e ve bu tür kubbelerin en yükseğidir.

sında k ö ş e d e bir k a n d i l m o t i f i ( R e s i m . 2 1 ) . T ü r b e n i n ö n ü n d e k ü ç ü k bir gi­

bulunmaktadır. riş b ö l ü m ü , y a n ı n d a bir ey\'an, d i ğ e r y a n ı n ­

da ise bir c a m i b u l u n m a k t a d ı r . Payeler
Trompları destekleyen konsollar şeklin­ ü z e r i n e o t u r a n b a s ı k k u b b e l i bir g i r i ş t e n
de, duvarların üstünden başlayıp en tepede s o n r a gelen t ü r b e k a p ı s ı . A t a b e k l e r d ö n e ­
sekizgen bir yıldızla sona eren mukarnas m i n d e n kalan en g ü z e l f i g ü r l ü ö r n e k l e r d e n
hücreleri, genelde açılmış bir güle benze­ biridir. (Resim.22). Birbirine sarılıp dü­
mektedir. (Resim.18). Köşe tromplarında ğümlenmiş ejder g ö v d e l e r i n d e n meydana
birer aydınlatma menfezi bulunmaktadır. g e l e n n i ş c i k l c r i ç i n d e k ı v r ı k d a l , r û m i ve
Ahşap sanduka, üzerindeki ayet ve tarih ki­ p a l m e ı l e r d e n o l u ş a n bitki s ü s l e m e l e r i yer
tabeleri ile X I I I . yüzyıldan kalan nadir ör­ a l m a k t a d ı r . Tunçtan yapılan İmam Avnüd­
neklerden biridir. din T ü r b e kapısı bugün Irak Müzesi'nde
saklanmaktadır."
Türbe, dıştan tuğla ve mozaik çinili ge­
ometrik süslemelerle yazı şeritlerinin bu­ K r i p ı a s ı b u l u n m a y a n , ancak zemini hayli

Sarre-HerafeW. age.. II. s.263: Atâ-Hcnâ. age.. M.V. Bcrchem. Inıcnpuon dc Sync. V. s. 10: .VN.Abho. age., s.
160-164. İmam Avnüddin. Hz. .Xifnin tof\ınudur. Şiî imamlanndan olup. bahasının adıyla anıldıimdan İbnı Ilascn
denilmekledir. Ilatıh el-Ömeri. Menhel-ı Hvlıyâ vc Meirchu l-A.srıya fî Zikn Sadüiı l Musul cl-HcdbA. II. sMUA.

20. Kilahcler için bkz.. Alâ-llenâ, .ıge.. s.'jS-oo.

21. 15.4.1982 lanhii itibariyle.

F.17
262 Yrd. Doç. Dr. Abdûsselâm ULUÇAM
aşağıda olduğundan bir merdivenle inilen
türbenin, doğu ve batı duvarlarında geniş
pencereler açılmıştır. Diğer duvarlafda ve
üst kısımlarda süsleme olarak sathî nişlerle
alçıdan dikdörtgen çerçeveler ve rozetler
bulunmaktadır. Köşelerde, tromp şeklinde
düzenlenmiş derin mukarnas hücreleri ile
duvar üstlerinde alt uçlan serbest kalmış
küçük sütunceler mevcuttur. Bunlara yasla­
nan ve düz sıralı mukarnaslardan oluşan se-
kizgen kasnak, kubbeye geçişi
sağlamaktadır. Kasnak üzerinde yer alan
yüksek kubbe, muntazam sıralarla gittikçe
daralarak üstte 8 köşeli bir yıldızla sonuç­
lanan mukarnas hücreleriyle dolgulanmış-
tır. (Resim.23). Bugün bir bölümü
dökülmüş olan mukarnasların arasında, İ-
mam Yahya Türbesi'nde olduğu gibi firuze,
mor ve soluk kırmızı renkli mozaik çini lev­
halar bulunmaktadır. Bu türbede de kıble
yönüne gelen köşede, 2 mermer levhadan
meydana gelen kandil motifli bir mihrab
mevcuttur. Ancak türbeye yağmur suları
dolduğundan, mihrab ve sanduka su alımda
kalmıştır. Bu haliyle türbe daha çok bir sar­
nıca benzemektedir.
Duvarlar, alttan 1 m. yüksekliğe kadar
siyah mermer, üstünde İmam Yahya Türbe-
si'ndcki süslemelerin aynısı olan iri palmet
moıirii süsleme kuşağıyla kaplanmıştır. Bu
mermer levhalar, 719 H. yıhnda yıkılan İz-
ziye Mcdrescsi'ndcn alınarak türbelere kap­
lanmıştır . Dış mimarîde, tuğla süslemeler
ve yazı kuşağı bulunmaktadır. Ancak, son­
radan sıvanan duvarlardaki süslemeler, dö­
külen sıvaların altından görülebilmekledir.
DEĞERLENDİRME:
Bir çok toplumda, ölen önemli kişiler i -
çin büyük mekânlı mezarlar yapıldığı görü­
22. S. Deveci. Ccvâmii Musul 11 Muhtelifi'l-Usur. Bağdad. 1%3. s.191.
23. İbn Cübcyr. Rıhlet-i İbn Cübeyr. IJeynıl. 1968. s.205.
lür. Kurgan, höyük, p i r a m i t , m o z o l e ,
türbe...gibi değişik ad ve mimarî ile karşı­
mıza çıkan bu yapıların o kişinin önemini
ve haurasını ebedîleştirmek amacıyla orta­
ya konduğu bilinir. Bunun yanında eski din­
lerde ölenin, ölümden sonra tekrar dirilip
yaşayacağı bir ev-saray, veya ruhunun daima
hazır bulunduğu bir tapınak olarak değer­
lendirildiği sanılır. İslâm inancında ise ö-
lümle anıt mezarın bir bağlantısı olmadığı
halde, binlerce örneğiyle türbeler dînî mi­
marî içinde yer alırlar. IX. yüzyıla kadar Er­
ken İslâm döneminde bilinmeyen mezar
anıtlannın Orta Asya Türk kökenli olduğu
bir gerçektir. Ancak türbeler, orada yatanın
ruhuna dua okumak, ya da o'nun şefaatini
ummak amacıyla şekillendirilmiştir. Nite­
kim daha çok peygamberler, velîler ve şe-
h i d l e r l e hayır hasenat s a h i b i d e v l e t
büyüklerinin adına yapıldığı görülür.
Daha önce kerpiçten bir lâhit halindeki
halifelerin ve mezhep imamlarının Bağdad'-
daki mezarları, zamanın seyyahı İbni Cü-
beyr'in ifadesiyle "..Selçukîler gelince
göklere yükselen ve çok uzaklardan görünen
beyaz kubbeler..." şekline d ö n ü ş m ü ş t ü r ^ ^ .
Şüphesiz bu eserler mukarnas kubbeli tür­
belerdir. Düz bir araziye sahip olan Mezo­
potamya topraklarında. Sultan Alparslan,
İmâm-ı Azam Ebû Hanife başta olmak üze­
re, Abdülkâdir Gcylânî, Şeyh Ömer Sühre-
verdî gibi ehli sünnet âlim ve şeyhlerinin
yüceliğini âbideleştirmek amacıyla veziri
Şerefü'l-Mülk Ebû Sâid'e göklere yükselen
birer kubbe yapılmasını emrederken; Bedred-
din Lülü de Musul ve çevresinde Şîî imamları
için aynı duyguyla mukamas kubbeli türbeler
yaptırmıştır. Safevî istillsı sırasında zarar gö­
ren İmâm-ı Azam vc Gcylânî türbeleri normal
kubbeli olarak Osmanlı döneminde yenilen-
 IRAKTAKİ MUKARNAS KUBBELİ SELÇUKLU TÜRBELERİ HAKKINDA 263

24
inişlerdir .
Mukarnas kubbeli türbelerin ilham kay­
nağı, aynı bölgede bulunan eski kültürlerin
Zigguratlan olmalıdır. Ur-Uruk'daki ma-
bedlerle Arpaçiya Tolosu'nun dış kubbesin­
de basamaklar_^|eklinde bir kademelenme
söz konusudur . M.Ö. 6-5 bin yıllarına i -
nen bu yapılara benzer bir örnek, M.Ö.
1400 tarihinden kaldığı sanılan Atreus To-
losu'dur . Ancak bu yuvarlak yapı tama­
men toprak altında ve oldukça uzak bir
bölgede bulunduğundan mukamaslı kubbe­
lere etki ettiği düşünülemez. Uzun Sûre
Sitti Zübeyde'ye ait olduğu kabul edilen
Zümrüt Hatun Türbesi, kaynaklarda belir­
tildiği gibi bu türbelerin öncüsü değildir.
İmam Dûrî Türbesi de Ukaylîler zamanında
yapılmış olmasına rağmen, kubbesi X I I I .
yüzyıla aittir. Kaldı ki Samerra çevresinde
IX. yüzyıldan itibaren yoğun bir Türk unsu­
ru söz konusudur.
Aslında bu türbelerin Mezopotamya dı­
şına taştığı da görülür. Şam'daki Nureddin
Mahmud Zengi'nin türbesi (1172)"^ ile, bir
mezar anıtı olmasa da Adana Ulu Camii'-
nin batıdaki taçkapısı arka mekânı mukar-
nash kubbelerle örtülmüştür. (Resim.25).
Yine Şam'daki Nuriye Maristanı ile Erzu­
rum Yâkûtiye Medresesi (1310) ü n ü siste­
minde m u k a m a s l ı kubbelerin iç mekânı
24. A. Uluçam. age„ sJ3.46.
etkilediği görülür. (Resim.26). 1534 de Ka­
nunî Sultan Süleyman'ın Irakeyn Sefcri'ne
katılan Matrakçı Nasuh'un Beyân-ı Menâ-
zil-i Sefer-i Irakeyn'inde, İrak bölgesi dışın­
da Erzurum, Tebriz ve Sultaniye'yi gösteren
minyatürler de mukarnas kubbeli türbeler
mevcuttur''^. (Resim.27,28).
Irak'taki mukarnas kubbeli türbelerde
cn çok kare, ikinci derecede sekizgen plân
kullanılmıştır. Bagdad Zümrüt Hatun, H i l -
le Meşhed-i Şems, Muhammed İbni Sek-
30 • 31
ran , Imam Hadîd ve Necmeddin türbe­
leri sekizgen plânda yapılmışlardır. (Çizim:
I I , IV.VI). Türbelerin hepsinde birer giriş
bölümü mevcuttur. Bu türbelerde sekizgen
gövdenin bir kenarında kapı, kıble yönün­
deki kenarında bir mihrab nişi açılmıştır.
HiUe Şems Türbesi'nde Musul Kemaliye
Medresesi'nin (1186) kalan kısmında oldu­
ğu gibi içte eyvan şeklinde derin dikdörtgen
nişler mevcuttur.
Samerra İmam Dûrî (Çizim.l), Zübeyr
Hasan Basri, Dakuk İmam Bâkır, Kebeise
Makâm-ı Hızır türbeleri ile Musul'daki tür­
belerin tamamı kare plânlıdır. Yahudi ve
hırisliyanlarca da kutsal sayılan bazı türbe­
ler eski plânları üzerinde yenilendiğinden.
Nebi Yunus, Nebi Circis türbelerinde oldu-^
ğu gibi esas yapılar kıble yönünde değildir
Musul İmam Yahva ve İmam Avnüddin.

25. Erten önü sistemleri ve sivri kubbeler için bkz.. S.L. WcwUey. lExcavalion al Ur. II. landon. 1934. s.58: M.E.L.
Mallawan and J. Cruiklunk Rose. •Excavations at Tell Arpachiyah ' IRAO, 11. London. 1935. $.25.

26. Behcet Ûnsal-Mimari Tarihi. I, İsunbul.1967. s.95. resim: 97, s.298. resjm:282.

27. E Dicz. "Kubbe" mad.. Isl. Ans.VI. s. 932.

28. Bkz. O. Aslanapa, age, s.107,109. rcsim:166. 170.

29. NasûhO-s-SİUht (Malrâkcı). Beyân ı MenâziJ--i Scfer-i Irakeyn (H.G. Yurdaydın) ,\nkara. 1976. Levha: 23 b. 27 b-28
a. 31 b-32 a.

30. Sarre-Herzfeld. age.. II, s33-86.

31. AU-Henâ. age., s.71 - 7 i

32. Nebi Yunu» vc Nebi Circi» türbeleri için bkz.. Sarre-l Icrzfcld, age., II, ».236-23R: S.Deveci. Cevâmi-i Mu»ul. ».74-
106. 108-127: S. Deveci. "Cami i Nebi Yunu» '. SUMP.R. VII, Bagdad. 1959. » 250-266.
 264 Yrd. Doç Dr. Abdusselâm ULUÇAM
türbelerinde mihrabiar kıbleyi göstermek a-
macıyla köşelere yerleştirildiğinden, Nie-
buhr ve Sarre-Herzfeld bu yapıların da
hifistivan azizlerine ait olduğunu ileri sü-
rcrler"^"'. Ki fi Hazkival Türbesi tek örnek o-
34
larak dikdörtgen plânda yapılmıştır .
incelemeye çalıştığımız türbeler dışında,
çoğu XIII. yüzyılda yapılan veya yenilenen
türbelerden,
-Bağdad Şeyh Necmeddin Türbesi yalın
kat mukarnasU kubbe;
-Bağdad İmam Hadîd Türbesi içten mu-
karnaslı, dıştan kademeli kesik koniler bi­
çiminde düzenlenen külâh;
-Musul İmam Bâhir, Şeyh Fethi ve İ-
mam Abdurrahman türbeleri içten kubbe,
dıştan dilimli yiveli külâh;
-Musul Nebî Yunus (Resim.24), Kebîse
Makâm-ı Hızır türbeleri içten mukarnaslı
kubbe, dıştan dilimli-yivli külâh;
-Nebi Hazkiyal Türbesi Hasan Basri ve
Şems tûrbelerindeki gibi içten mukarnaslı
kubbe, dıştan sivri kemerli niş sıralarından
oluşan piramidal külâhlarla örtülmüşlerdir.
33. Sarre-Metzfeid. age.. II. s.251.
34. Nebi Hazkiyal yahudilerin dört büyük peygamberinden biri olup. türbesi Neccf-I lille
tadır. Bu türbe 1304-1317 de Sultan ülcayto tanırından yenilenmiştir. Atâ-IIcna. age.. s.»2.
Bağdad-Basra türbelerinde Şeyh Ömer
Sühreverdî Türbesi dışında kripta yoktur.
Musul'daki türbelerde ise, mumyalık olarak
ikinci bir kat yapılmamış, ancak türbe ze­
mini normal toprak seviyesinden çok aşağı­
da tutulmuştur. Dolayısıyla bu türbelere
merdivenle inilmektedir. Bölgelerindeki
malzeme imkânına göre Bağdad ve Basra
türbelerinde tuğla. Kuzey Irak'ta, Musul ve
çevresinde ise türbe gövdeleri-çogu moloz-
taş, örtülerinde tuğla kullanılmıştır. Bağ­
dad ve Basra türbeleri genelde sade bir ya­
pıya sahip oldukları halde, Musul türbele­
rinde mimarîden çok süslemeye a ğ ı r l ı k
verildiği görülür. Tuğla, alçı, maden ve çini
malzeme üzerine yazı kuşakları ile geomet­
rik, bitki motifleri ve figürler işlenmiştir.
Türbelerin çoğu bugün, birer külliyenin
merkezi durumundadır.
Sonuçta, kaynağı ve etki alanı ne olursa
olsun, mukarnas kubbeli türbelerin X I I I .
yüzyıl boyunca Selçuklu-Atabek ve Zcngi-
Icr-eliyle şekillendirilip geliştirildiği ve yü­
celik duygusunu ebedîleştirmek amacıyla
inşa edildiği anlaşılmaktadır.
aiTwmdaki Kili de bulunmak -
 MUKARNAS KUBBELİ SELÇUKLU TÜRBELERİ HAKKINDA ?6S

/A

r î

^'^^-s'
1

Rf VHiı ö. Zümrüt Hatun Türbesi, Cephe SiisUnu M

*5

Resim 5. Zümrüt Hatun Türbesi, kubbenin iı^ten /J;/Nİ

266 Yrd. Doç. Dr. Abdüsselâm ULUÇAM

V
hreverdi Türbesi kubbenin içten Resim 12. Hasan-ı Basri Türbesi, Kubbenin
f^öriinıiijü içlen ;^örünüsü

Resim 18: İ.Yahya Türbesi kubbenin Resim 16. imam Bakır Türbesi, Mukamaslı[
içten görünüşü kubbenin iç görünüşü
 IRAKTAKİ MUKARNAS KUBBELİ SELÇUKLU TÜRBELERİ HAKKINDA 267

İh

Resim 19.1. Yahya Türbesi iç duvar süslemeleri

Resim 23. İmam Avnüddin Türbesi, ic kubbe

Resim 22. İmamAvnüddin Türbesi kapısı
 3

1- Samerra, İmam Dûrî Türbesi (Atâ-Henâ 'dan). 2- İmam Dûrî Türbesi, mukarnaslı kubbenin
içlen görünüşü.
?- RnMn/1 7ümnjt Mntıın Tıirhpd

m'
 i i i

8. Bağdat, Şeyh Ömer Sühreverdi

Türbesi taçkapısı ve külliyenin diğer yapılan

4. Bağdat Zümrüt Hatun Türbesi,

Türbe girişindeki yıldız lonuzlu örtü.

9. Şeyh Ömer Sühreverdi Türbesi inşa kitabesi

ir-
Ik >.
11- Basra, Hasan Basri Türbesi (Atâ-Henâ'dan).

13- Hille, Şems Türbesi (Atâ-Henâ'dan).

t
15 Dakuk, Imam Baku- Türbesi (Alâ-Henâ 'dan).

U. Hille Türbesi, mukarnash iç kubbe

i

17- Musul, Imam Yahya bin Kasım Türbesi

20. Musul i. Yahya Türbesi Dt§

cephe süslemelerinden delay
21- Musul, İmam Avnüddin Türbesi.

24- Musul, Nebi Yunus Türbesi mukamash kubbenin içten görünümü.

25- Adana Ulu Camii'ndeki mukamaslı kubbe.

26- Erzurum, Yakutiye Medresesi'nde mukamaslı iç kubbe.

 ı l

U-JJ-

t»

ıl

I • İt

ft
7 .ÎH

JI

25- Beyân-ı Menâzil'deki Erzurum minyatüründe mukamas kubbeli yapılar.

 —
1
i h \ y i v ı\ / ı\\,

rs
/l ^ .1—y

K/

I (

•
O o o o c3
1/100

SAMERRA, İMAM DURI TÜRBESİ VE TEŞKİLATI

Çizimi: Samerra-tm<jm Durî Türbesi if Te^kiiıuı

BAGDAD _NECMEDDİN TÜRBESİ

BAĞDAD- ZÜMRÜT HAIUN TÜRBESİ

 IRAKTAKİ MUKARNAS KUBBELİ SKi n i K I lT TÜRBELERİ HAKKINDA 279

n:::;::nz:i
^ r

HILLE _ ŞEMS TÜRBESİ

Çizim 4: HiUe-Şems Türbesi

280 Yrd. Doç Dr. Abdüsselâm ULUÇAM

r-A ^ i .-X i i .• •r-i

/>.... İ.>;:>^rK--<\

o I I } A SM MUSUL
İMAM YAHYA TÜRBESİ
1/100
kak Müze» ar&ıvınden islenerek.
Aralık 1962
A.UkJçam.

Çizim S: MusuUmam Yahya Türbesi

 TRABZON'UN ÇAYKARA İLÇESİ KÖYLERİMDE
BULUNAN BAZI CAMİLER

Doç.Dr.Haşim KARPUZ

D
oğu Karadeniz Bölgesi'nin kendine
has coğrafi yapısının yanısıra küUür
ve sanat alanında da farklı özelliklere
sahip olduğu bilinmektedir. Bölge hakkında ya­
bancı bilim adamlarınca tarih, kültür ve özel­
likle Bizans ve sonrası anıiları üzerinde birçok
araştırma yapılmıştır^ Yerli araştırmalar daha
çok zengin halk mimarisini konu edinmiştir.
Orhan Özgüner'in Köyde Mimari Doğu Kara­
deniz (Ankara, 1970) adlı eseri bunların cn ö-
ncmlisidir^. Trabzon Müzesi'nde çalıştığım
1978-198."^ yılları arasında Trabzon'un ve çevre
illerin 150 dolayında kö\-ünc gitme imkânım ol­
du'^. Bu sırada köylerde yer alan cami ve med­
reselerin bir kısmını inceleme fırsatı buldum.
Bazjlannın kendilerine has yapı ve süsleme ö-
zellikleri vardı. Bu camiler yıkılıp yerlerine bü­
yük beton camiler yapılıyordu. Üniversiıedcki
görevime başladıktan sonra Giresun. Trabzon,
Rize il merkezleri vc köylerindeki Türk-İslâm
yapılarını araştırmayı amaçlayan bir proje üze­
rinde çalışmaya başladım**.
Araştırmalarım sırasında en çok dikkatimi
çeken kesim Çaykara ilçesi ve köyleri olmuştur.
Burada bazı köylerde halâ bozulmamış cami
örnekleri bulmamız mümkün olmuştur. Bu ca­
milerden Dernekpazan, Güney Kondu Mahal­
lesi camii yayınlanmıştır . Aynca Kahire'de 26
Eylül-1 Ekim 1987 tarihleri arasında toplanan
8.Türk Sanatı kongresindeki bildirimde Çayka-

1 Bu konuda cn son yapılan toplu bir t^lışma İçin bkzJ>L.Brycr-D.Winrıckl. "The Byranline Monuments and
Topography of The Ponios". Washington. D.C.. 1W5.

2 Bölgenin halk mimarisi için aynca bkz.N.Sen. "Rizc den Bc^ Ev". İstanbul. 1976: G.r.rim. "Rize Çevresinde Yericv»»
ve Evler". "TurkiyxTniz". Sayı:4 (1971). s.27-48: CP-ruzun. "İlginç Bir Sergi ll7ung«">Wcn Örnekler". "Mimariık".
Sayı: 77 (1970). s. 14-20.

3 Türkolog Dr.Bemt Brcndemsen in çalışmalanna (Trabzon A^zı Derlemeleri) mihmandar olarak kaiıMım.

4 •Trabzon'da Tûrit Dcvn Yaptlan" konulu prr)jemi destekleyen ve çalışmalanmda yardıma olan Selçuk Üniversitesi
/Nraştırma Fonu yctkılılcnnc. proje yardımcım Y.Mİmar Şenol Aydın a icjckkürü bir Nnt; bilirim.

5 M.İren. rrabzon Ç.ıyfcıra Demckpa/jın (iüncy Kondu Mahalksı Camii". "RoUWc vc Rcsıora.syon Dergisi". .Sayı:
5 (Ankara. I ' ^ ) . s.l65-l74.
282 DoçDr. Haşim KARPUZ
ra'nın Akköse töyû camiini tanıtmış bulunuyo­
rum^. Bu araştırmamızla Çaykara ilçesinin
köylerinde yer alan bu camilerden diğer örnek­
ler tanıtılmaktadır.
Çaykara'nın köylerinde yer alan eski cami­
lerin bellibaşh özelliklerini iki kısımda ele ala­
biliriz. Birincisi yapı malzemesi ve plân
elemanlarıdır
Camilerin çoğu meyilli arazkle kuruMugun-
dan subasman ve zemin katlar taştan yapılmış­
tır. Ayrıca bazı camilerin harim duvarlarının da
taştan yapıkiiğını görüyoruz. Tek katlı camiler­
de taş duvariar mahfil hizasına kadar yüksel­
mekle, bunun üzerine ahşap yığma duvariar
gelmektedir. Dolma göz duvarii camiler de var­
dır. Camilerin taş duvarlan genellikle düzgün
yonu olup bazılarında ise hatıllıdır.
Ahşap yığma duvarlarda 4-5 cm. kalınlığın­
da çam veya kestane tahtaları kullanılmıştır.
Köşelerde boğaz şeklinde kesişen bu tahtalar
değişik tekniklerde birleştirilmişlerdir. Çatılar
kırma çatı tarzında olup yanlara eğimlidirler ve
alaturka kiremit kaplıdırlar. Küçük ebatlı olan
bu camilerin bazılarının bütünü ile harim du­
varlarının ahşap yığma olanları vardır. Bunlar
seranderler (ambar yapıları) gibi sökülüp taşı-
nabilmektediricr.
Camilerin iki katlı olanlarının zemin kat­
lan medrese-mektep olarak kullanılmıştır.
Medreseleri ayn bir bina olarak yapılanlar
çoğunluktadır. Tek katlı olanlar bir son ce­
maat mahalli ve bir harim kısmından ibaret­
tir. Bu camilerin bazılarında son cemaat ma­
halline bir oda (hocanıh ikameti için) ilâve
edilmiştir. Son cemaat mahalleri evlerin ha­
yattan gibi manzaraya yönelik olarak düzen­
lenmiştir. Sedirleri ve mahfilleri bulunmakta­
dır. Camilerin harimlerinin giriş kısımlannda
da bir ahşap mahfil bulunmaktadır.
6 H-Karpuz. "Doğu Karadeniz Bölgesinde Bazı Ahşap Camiler". "Sanal Tarihi Araştırmaian Oeıpsi". Cilt:2. Sayı:4
(İManbol, 1989), sJ7-4S.
İkincisi ise süsleme özellikleridir: Süsleme
taş ve ahşap oyma ve nakış olarak üç teknikte
karşımıza çıkar. Taş süstemeler daha çok geo­
metrik, bitkisel ve sembolik şekillerle kapı sö-
velerinde ve mihraplarda görülür. A h ş a p
süsleme daha geniş yüzeylere yayılmıştır. Son
cemaat mahallerinin değişik kısımlannda kapı
kanatlannda, iç mahfiiterde, ahşap mihraplar­
da, minber, kürsü ve tavanlarda ^ r ü l ü r . Ahşap
süsleme programında geometrik bordürler, ro­
zetler, kıvnk dallar, panolar şeklinde stilize ve
naturalist hayat ağaçlan, S ve C kıvrımlan ve
sembolik şekiller yer almaktadır.
Nakış ve kalem işleri ahşap süslemeyi des­
tekleyen unsuriardır. Son cemaat mahallerinde,
harim kısımlannda. mahfil ve tavanlarda nakış­
lar görülür. Nakışla saslemede yine bitkisel ve
geometrik motiflerden oluşan kompozisyonla­
ra yer verilmiştir.
Çaykara köylerinden inceltebildiğimiz ca­
milerin bazıian şunlardır (Çizim: 1):
1. Dernekpflzân-Yukan Kondu Camii (Çi-
zim.2. Resim 1-3)
Çok meyilli bir araziye sahip olan köyün
düz bir kesiminde kurulmuştur. Plânı son ce­
maat mahalli ve bir harim kısmından meydana
gelmektedir. Güney cephesi bütünüyle taş, di­
ğer taraflar mahfil hizasına kadar taş ve üzerine
ahşap yığma olarak yapılmışur. Örtü dört omuz
olup alaturka kiremit kaplıdır. Camiin doğu ta-
rafinda medrese bulunmaktadır. Son cemaat
mahallinin kuzeydoğu köşesine sonradan bir
ahşap minare eklenmiştir. 1986 yılında ise yine
bu tarafında ve S metre uzakta yeni bir minare
daha yapılmıştır.
Son cemaat mahalli dışta ahşap bir mahfile
sahiptir. Harim kısmı derinlemesine dikdört­
gen plânlı olup giriş kısmının üzerinde mahfil
 TRABZON'UN ÇAYKARA İLÇESİ KÖYLERİNDE BULUNAN BAZI CAMİLER
yer alır. Taş mihrap geometrik ve bitkisel mo­
tiflerle süsiOdar. Aym şekilde vazoda çiçekler,
uzayıp giden dallar arasmda çiçek ve meyveler
taş kapı söveleri üzerinde de görülür.
Cami ahşap süsleme bakımından çok zen­
gindir. Kapı kanatlaru son cemaat yeri mahfili
ve iç mahfil ayaklan, korkulukbn, minber ve
tavan zengin bir süsleme programına sahiptir.
Kapı kanatlan üzerinde Hazret-i Süleyman
mührü ve rozetler dikkati çeker. Bugün batı
köşeye kaydırılan minberin iki yüzü ahşap oy­
ma olarak süslüdür. Dikey dikdörtgen panolar
içinde stilize vazoda çiçekler (lâleler) yer alır.
Kenar bordûrlcr geometrik bezelidir. Bu cami­
de kapı ve minber süslemelerinde farklı bir uy­
gulama olarak kabara çiviler kullanılmıştır.
Çivili süsleme Türk sanatının eski bir gelene­
ğidir.
Nakışlar son cemaat mahfilinin duvarların­
da daha sağlam olarak kalmıştır. Panolar halin­
de vazoda çiçeklere yer verilmiştir. Bu kalem
işleri bir önceki onarım devrinden kalmıştır ve
Of, Ağaçlı Camii (yıkılmıştır) nakışlannı hatır­
latmaktadır.
Camiin değişik yapım safhaları geçirdiği du-
varlarmm yapısından (Mihrabın tam ortada ol­
mayışından) ve s ü s l e m e ö z e l l i k l e r i n d e n
anlaşılmaktadır. Ayrıca giriş kapısının kemer
hizasında sağda ve solda ikişer olmak üzere
dört kitabesi bulunmaktadır. Hepsinin H.1224
yılındaki onanmda buraya toplandığını sandı­
ğımız kitabelerde yapının banileri, onanmlan-
ustalan ve imam hatibi (mütevelli olarak)
hakkında bilgiler bulunmaktadır .
Bani ve ihya edenlerin en eskisi Cafcr-Şah
bin Osman,yenncri ise Cansızzade Cafer ve
Hü.scyin olarak geçmektedir. Yapının dört defa
7 Kitabeleri okuyan Dr.Mikail naytama levHckûrlcrimi sunuyonım.
8 İlk yapının 11.R70 de inv»ı Nraz şüphelidir. 11.921 larihli Tahrir Dederimlc burada müMüman-Tûrtt gcrtcnlmcmişJir.
11.961 larihİKİnde ise dört hane vardır. Bfc2.H.Umur. "Of Tarihi". İstanbul. I9ÎİI. s 44.
9 Bu saçak ycnılcnmı^ır. Orjinal saçanı için bkrCnnD-un. a.g.y.. $.19.
283
onanidığı ilkinin (yapım olacak) H.870, ikinci­
sinin H.925, üçüncü-sünün H.1180 ve sonuncu­
sunun H.1224 yılında gerçekleştirildiği
belirtilmektedir . Ustalara sıra gelince, hangi
tamirde çalıştığını teshil edemediğimiz Mustafa
İbn-i Hasan, İkinci onarımda Muhammed İbn-i
Ahmet ve Mustafa Emir Murat, H.1224,
M. 1809 yılında camiye bugünkü şeklini veren
ustalar İbrahim ve Ahmet İbn-i Hüseyin'dir.
2. Uzungöl-FilAk Mahallesi Camii (Çizim-3,
Res.4-5):
Mahallenin orta kesiminde yer alır. Zemin
katla taş duvarlı bir medrese bölümüne sahip­
tir. Esas yapı ahşap yığma olarak yapılmış, dört
omuz çatısı kiremitle kaplanmıştır. Son yıllarda
doğu tarafına yapının kittesine uymayan bir mi­
nare eklenmiştir.
Cami bir son cemaat mahalli ve bir harim
kısmından meydana gelmektedir. Son cemaat
mahallinin dışanya taşkın bir saçağı oturmak
için ahşap sedirleri vardır. Harim kısmına iki
kanatlı bir kapı ile girilir. Giriş bölümündeki
mahfil U plânlı olarak kıble duvanna kadar u-
zanır. Işıklandırma geniş pencerelerle sağlan­
mıştır.
Cevizden yapılmış kapı kanatlan ve söveler
üzerinde değişik silmeler, stilize ağaçlar, krvnk
dallar yer alır. Ahşap mihrap nişini de yine de­
ğişik silmeler, kıvrık dallar arasında lâleler,
çam kozalaklan, selviler çevrelerler. Mihrabın
iki yanında ahşap oyma dolapcıklar vardır.
Minber de ahşap oyma olarak süslenmiştir.
Minber üzerindeki kitabeden yapının
H.1228, M.1813 tarihinde yapıldığı anlaşılmak­
tadır. Aynca yapıyı 20.yüzyıl başlannda Taşkı-
ran'lı Mehmet ve İsmail Ağırman ustalann
284 Doç. Dr. Ha§im KARPUZ
tamir ettiği bilinmektedir.
3. Taşören Kfiyü Camii (Çizim:4, Res.6-S)
Köyün merkez mahallesinde yer alır. Batı­
sında bir de medresesi vardır. Son yıllarda ca-
m i i n kuzey cephesi tamir edilmiş ve
kapatılmıştır. Bu sırada içteki mahfil de geniş­
letilmiştir. Batı cephesindeki kapıdan girilen
cami dikdörtgen plânlıdır. NffahTıI seviyesine
kadar düzgün yonu taş, bunun üzerinde ahşap
yığma duvarlara sahiptir. Örtüsü dört omuz o-
lup kiremit kaplıdır.
Cami süsleme bakımından oldukça zengin­
dir. Kapı. minber, mahfil korkulukları ve tavan
ahşap oyma olup tavanlar ayrıca nakışlanmıştır.
Kapı kanatlan üzerinde uzayıp giden kıvrık
dallar arasında lâleler belirgin olarak gösteril­
miştir. Minberin yan aynalarında dikdörtgen
panolar içinde vazoda çiçekler, nar, üzüm sal­
kımları, stilize ağaçlar, rozet ve çarkıfeleklere
yer verilmiştir.
Taş mihrap üzerinde değişik motifler göze
çarpar. Stilize ağaç dallan arasında üzüm sal-
kımlan. vazodan çıkan çiçekler ve ibrik motif­
leri bunlardan bazılandır.
Mihrap ve kapı üzerindeki kitabelerden ya-
pmm H.I257-I260. .M. 1{«I-1844 yıllan anısın­
da yapıldığı anlaşılmaktadır.
4. Çambaşı-DOz Mahalle Camii (Çizim:5.
Res.9-10)
8.00x13.40 m. cbailanndaki cami bir son ce­
maat mahalli ve bir harim kısmından meydana
gelir. Camiin üç cephesi mahni hizasına kadar
taş, üst kısım ahşaptır. Dört omuzlu örtüye sa­
hip olan çatısı kiremit kaplıdır. Cami bugünkü
yerine IfJO m. batıdan taşınmış ve minaresi son­
radan yapılmıştır.
Altı ahşap ayağın yer a/dıgı son cemaat ma­
10 »u kompozwyonun Ixdgttie hiUiigimM on eski ornc^î Ol il(,cxmin .Ağaçlıtaiyumlcyıklınimı;; olan 11.1181. M. 1767
lanhii camLsinOe bulunuyordu. Du camiden tsinlcncn ustalar yakındaki Sugcldi (?anıii'nin minhcr ve kapısını
gerçekleştirmiş dlmaiıdırlar.
halli dışarıya açık bir mahfile sahiptir. İki ka­
natlı bir kapı ile harim kısmına girilir. Girişteki
mahfil U şeklinde kıble duvanna kadar uzanır.
Camiin en süslcmcii kısmı giriş kapısıdır.
Kapı kanatlan üzerinde stilize ağaçlar yer al­
maktadır. Söveler üzerinde ise yanm daireler
içinde rozetler yer alır. Harim kısmında mahfil
korkuluktan ve alt kısımlan geometrik beze­
melidir. Mahfil ve pencerelerin bazılarında ah­
şap kafesler bulunmaktadır. Minberin kapı
alınlığında, kürsü ve köşkünde ajur tekniğinde
yapılmış stilize ağaçlar yer alır.
Kitabesi olmayan camiyi süsleme özellikle­
rine dayanarak 19.yüzyıl ortalarına tarihlcyebi-
iiriz.
5. Uzuntaria Camii (Çizim:6, Res. 11-12)
Dıştan 12.10x7.70 m. ebaılanndaki cami bir
son cemaat mahalli (giriş kısmı) ve bir harim-
den meydana gelmektedir. Halk arasında mcs-
cid olarak anılmaktadır. Diğer örneklerden
farklı olarak j'apı bütünüyle ahşap hatıllı moloz
taş duvarlara sahiptir. Kırma çatısı kiremit kap­
lıdır. Son yıllarda etraflı bir onarım geçirmiştir.
Son cemaat mahalline doğudan girilmekte­
dir. Kuzey cephe eğimli olduğu için bir duvarla
kapatılmıştır. Bu bölümün batısına bir hoca o-
dası yerleştirilmiştir. Harime oval kemerli iki
kanatlı bir kapı ile girilir. Girişin üzerinde de­
rin bir mahfil bulunmaktadır.
Süsleme bakımından kapı, minber ve tavana
önem verilmiştir. Mahfil korkuluklan ve köşkü
de ahşap süslemelidir. Kapı kanatlarında kenar
ortalan rozetlerle süslü kareler içinde eşkenar
dörtgenler yer almaktadır. Benzer bir süsleme­
ye minber aynalığı üzerinde rastlanmaktadır.
Kapı ve minber süstemesi Of, Sugeldi Köyü Ca-
mii'nin minberine benzemektedir. Belki de bu
iki vapıda aynı ustalar çalışmıştır^^
 TRABZON'UN ÇAYKARA İLÇESİ KÖYLERİNDE BULUNAN BAZI CAMİLER
Sugeldi Camii'nin kitabesi H.1250, M.1834
tarihine aittir. Uzunlarla mescidini de böylece
19.yüzyılm başlarına larihleyebiliriz.
Değeriendirme ve Sonuç (Res.13-16)
İncelediğimiz camilerde bölgenin zengin or­
man varlığından dolayı ahşap yapı malzemesi
ağır basmaktadır. Ahşap camiler Türk mimari­
sinde önemli bir cami grubunu teşkil ederler.
Buradaki camiler bu geleneğin bölgesel örnek­
leri olarak karcımıza çıkmaktadır. Minberleri
olan mescid tarzında yapılardır. Köylerdeki da­
ğınık yerleşmelerin sonucu bu camiler bir veya
birkaç mahallenin ihtiyacını karşılamak için ya­
pılmışlardır. Bölgede İslâmiyet iS.yüzyıldan iti­
baren yayılmaya, köylere müsluman-Türk
haneler yerleştirilmeye başlanmıştır. Bu yüzyıl­
dan günümüze kalan cami yoktur. İlk camiler
tamamen ahşaptan olup taşınmış veya onanm-
iarla genişletilmişlerdir. Günümüze ulaşan bu
camiler ilk örneklerin devamı olmaları bakı­
mından önemlidirler. 19. yüzyılın başlarında
köy camileri bu tarzda olup imam hatip temini
için hükümete başvurulmuştur . İncelediği­
miz bu yapılar bölgenin tarihi ve kültürel de­
ğişmesinin en önemli unsurlarıdır.
Bu araştırmamızda ele aldığımız yapıların
yamsıra bölgede, Çaykara köylerinde birçok ta­
rihi cami daha bulunmaktadır. Çaykara ve çev­
resinde ayrıntılı inceleme fırsatını bulamadığı­
mız Kabataş (1813), G ü n e b a k a n (1869),
Taşçılar (19.yüzyıl) ile Çayırova (Ycntc 19.yüz-
yıl) camileri önemli örneklerdir. Camiler yapı
özellikleri bakımından iH'iigenin ev mimarisi ile
yakın benzerliklere sahipıirier. Bunu son cema­
at mahallerinde, hoca odalarında, saçak ve ör­
tüde açıkça görüyoruz. Süsleme programında
yer alan moliflcrin bir Nilümü yerli olmasına
rağmen bir bölümü dış etkileri, dönemlerinin
barok üslup özelliklerini taşırtar. S ve C kıv­
11 H.Umur. a.g.y.. s.H) vıJ.
12 Hu yap» için bkz-H.Karpuz. a.g.y.. x.40-41. PlSn:3. Rcs.l<)-23.
F.18
285
rımları, vazoda ağaçlar, kıvrım dallar bu dış et­
kileri gösterirler.
Camilerin yapımını, süsleme programlarını
gerçekleştiren ustaların bazıları yerii, bazılan
dışarıdan gelmiş veya dışarda yetişmiş bölge
sanatçılarıdır. Bu ustalann bazılarının Artvin,
Hopa çevrelerinden geldiği bilinmekledir. Us­
taların Doğu Anadolu ve İstanbul ile de iliş­
kileri olduğunu düşünebiliriz. Bazılarının
grup halinde çalıştıkları da söylenebilir. Ca­
milerin süslemelerinde görülen benzerlikler
bu husustan ortaya koymaktadır.
Süslemede kullamlan silmeler, kartuşlar,
vazoda çiçek kompozisyonları 18. yüzyıldan
sonra Anadolu'da yaygınlaşan batı etkisindeki
süslemenin örnekleridir. B<ilgcnin bu bakım­
dan cn önemli yapısı vıktınimış olan Ofun A-
ğaçh Köyü Camii idi^^.
Bu camiler medreseleri ile birlikte okul gö­
revi de yapıyorlardı. Cumhuriyet döneminde
yaygınlaşan eğitim kurumlan sayesinde medre­
seler kapanmıştır. Öte yandan artan cemaate
cc\-ap veremeyen bu camiler gelenek dışına çı­
kılarak yapılmaz olmuşlardır. Yıkılıp yerlerine
daha büyük ve kubbeli beton camiler yapılmaya
başlanmıştır. Tesbit edebildiğimiz kadarıyla es­
ki geleneksel camilerin son örneği 1889 yılında
yapılan Taşkıran köyü camiidir.
Son yıllarda bölge hızlı bir sosyal ve kültü­
rel değişmeye uğramıştır. Orman varlığının a-
zalması, değişen ihtiyaçlar, geleneksel yapı
tarzının terk edilmesine yol açmıştır. İnceledi­
ğimiz küçük ebatlı bu camilerin bazıları bakım­
sız ve harap durumdadır. Yıkılıp yerlerine
büyük camiler yapılmak istenmektedir. Önce­
likle bu yapıların etraflıca araştırılması, mimar­
lık ve sanal değerlerinin ortaya konması
gerekmektedir. Ayrıca korunmaları için gerekli
 DoçDr. Haşim KARPUZ
286
tedbirler alınmalı ve restore edilmelidirler. En
önemlisi de onların sanat değeri, tarihi ve kül­
türel ehemmiyetleri halka anlatılmalıdır.
BİBLİYOGRAFYA
Albayrak, H.. Of ve Çaykara. C.I, Ankara.
1986.
Aslanapa, O.. Türk Sanatı. C.II, İstanbul,
197.\
Brycr, A.. Winfield. D., The Byzantine Mo-
numents and Typography of The Pontos. Was­
hington, D.C.1985.
Demiriz, Y., Osmanlı Kitap Sanatında Na-
tunilist Üslupta Çiçekler. Istanbul. 1986.
İren, M., "Trabzon Çaykara Demekpazan
Güney Kondu Mahallesi Camii ", Rölftve ve Res­
Resim 1: Dernekpazarı Yukarı Kondu Camu genel ^rünüş.
torasyon Dergisi, Sayı:5 (Ankara. 1983). s.l65-
174.
Karpuz, H., "Doğu Karadeniz Böt^sinde Ba­
zı Ahşap Camiler", Sanat Tarihi Araşürmalan
Dergisi, Cilt:2, Sayı:2 (1989). s.37-45.
Kuran. A.. "Anadolu (üı Ahşap Sütunlu Sel­
çuklu Mimarisi", Malazgirt Armağanı (Ankara.
1972). s. 179-186.
Ö/güner. O.. Kiiyıle Mimari Doğu Karade­
niz. Ankara. 1970.
Rcnda. C , Batılılaşma Döneminde Türk
Resim Sanatı 1700-1850. Ankara. 1977.
Umur. H.. Of Tarihi. Vesikalar Fermuniur.
İstanbul. 1951.
Yigil. A.. Çaykara ve Folkloru, Ankara,
1981
I L
TRABZON'UN ÇAYKARA İLÇESİ KÖYLERİNDE BULUNAN BAZI CAMİLER 287

Resim 2: Yukan Kondu

Camii son cemaat
mahfili ahşap sütun
f)

Ri sım Yııkan Kondu

Camii mihrap
i i:
288 Doç.Dr. Haşim KARPUZ

Resim 4: Uzunfiöl-FiU'ık Mtıhnllesi Camii, genel görünüp

Resim 5: Filâk Mahallesi (. nınii mihrabı.

 T R A B Z O N ' U N ÇAYKARA İLÇESİ KÖYLERİNDE BULUNAN BAZI CAMİLER 289

Resim 6: Tasören Köyü Camii genel görünüş.

Resim /: Tasören Canın nin kapısu

t-

^ 1

Resim 8: Taşören Comii^in minberinden delay.

 DoçDr. Haşim KARPUZ
290

K
DERNEKPAZARI
@
Cünebakan
Akköse

Ulucami

Taşçılar

Kabataş

ÇAYKARA
Taşören

Maraşlı

Çambaş

Taşkıran

F i l a k Mahallesi
S.
UZUNGÖL Çayıroba

Uzuntarla

Ölçek : 1/100.000

ÇAYKARA'NIN TARİHİ CAMİ BULUNAN KÖYLERİNDEN BAZILARI

Kövlerinden Bazıları
TRABZON'UN ÇAYKARA İLÇESİ KÖYLERİNDE BULUNAN BAZI CAMİLER 291

I
IH

N I I i

7
m

DERNEKPAZARI KuNDU CAMİÎ

Çizim. 2: Dernekpazan Kondu Camii

 292
Doç.Dr. Haşim KARPUZ

/ •

:I
I

r
\

5M

ÇizimJ.Uzungöl Filak Mahallesi Camii Plânı (Vakıflar Genel Mûdûrlüğa Arşivi)

 ît

I
9- Çamba§ı Düz mahalle Camii'nin genel görünüşü

11- Uzunlarla Köyü Mescidi genel görünüş

mm
 12- Uzunlarla Mescidi mii

Düzmahalle Camii nin kapısı ^1^^^' ""^^ '

14- fıkik matiüllcsı Camii genci gorunuşu
16- Taşçılar Camii genel görünüş

15- Tasören Camii mihrap ve minberi

«••1. »<>••»»•
 TRABZON'UN ÇAYKARA İLÇESİ KÖYLERİNDE BULUNAN BAZI CAMİLER 297

I
r
I

I
I

n !

C :
o I

Çizim.4: Taşören Camii

ZD - M

Xi -M

O
M al

ıD-ı

>1 u
<

CÛO 'o
EH D

Çizim.5: Trabzon, Çaykara, Çamba^ı Köyü Düzmahalle Camii Plân Krokisi

>98 Doç.Dr. Haşim KARPUZ

^'^^'•<î.- C/zunror/a Mescidi (Vakıflar GenelMüdürmi Arşivi).

'e
ESKİŞEHİR VE ÇEVRESİ HALI-KİLİM VE DÜZ
DOKUMA YAYGIURI
Suzan BAYRAKTAROĞLU
GİRİŞ:
1
983 ve 1986 yıllarında Eskişehir'in
merkeziyle h ü t ü n i l ç e ve köylerinde
bulunan vakıf camilerini iki kez dola­
şarak yörenin halı. kilim ve diğer d ü z dokuma
vaygılannı inceleme o l a n a ğ ı n ı buldum. B u in-
ceieme sonucunda lOO'den fazla halı. k i l i m , ci­
cim, zili. sumak derleyip, b u n l a r ı n bir kusmının
Vakıflar G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü halı deposuna nak­
lini sağladım.
Türk halı ve kilim sanatını t a n ı t a n yavınla-
rınazolma.sı nedeniyle, araştırmacılara ve Türk
sanatının tanıtılmasına katkısı o l a c a ğ ı dü.şüncc-
.siylc bu araştırmamı makale olarak y a y ı n l a m a y ı
düşündüm.
Eskişehir ve ç e v r e s i n d e halı az olarak do­
kunmakla, y ö r e n i n esas d o k u m a l a r ı n ı , kilim,
cicim ve zililcr teşkil etmektedir. B u yü7xlen -
Eskişehir Haklan" d i y e b i l e c e ğ i m i z ü z g ü n bir
grup yoktur. Sadece y ö r ü k l e r i n d o k u d u ğ u en­
der halılar b u l u n m a k t a d ı r . Fakat yazjmda ca­
milerde bulunan ve b a ş k a y ö r e l e r e ait olan
hahlan da tanıtmaya çalıştım. B u n l a r ı n d ı ş ı n d a
I İ-Jikışchır • Y u n .VıiMkldpcUısı '. CiU 4. s. 2915
csN
makalenin en a ğ ı r l ı k l ı k ı s m ı kilim, cicim ve /.i-
liler o l m u ş t u r . Y i n e bunları da vakıf camilerin­
den d e r l e d i ğ i m ö r n e k l e r l e tanıtmaya çalıştım.
ESKİŞEHİR VE ÇEVRFSİNİN TARİHİ VE
ETNOLO.IİSİ:'.
E s k i ş e h i r ve ç e v r e s i , larihin ilk çağlarından
beri bir ç o k uygarlıklara sahne o l m u ş , 13 ncü
y ü z y ı l d a n sonra da Türklerin y e r l e ş i m yeri ol­
muştur.
1Ü71 Malazgirt Savaşıyla Anadolu kapıları­
nı kendilerine a ç a n T ü r k l e r , s ü r a t l e ilerleyerek
l()73'dc A n k a r a ' y ı , bir yıl sonra da 1074 de E s ­
kişehir'i ele g e ç i r m i ş l e r d i r . B u işgalden sonra
E s k i ş e h i r d o ğ u d a n gelen boylar için d e v a m l ı bir
y e r l e ş m e yeri o l m u ş t u r .
A n a d o l u S e l ç u k l u S u l t a n ı I nci Alaaddin
K e y k u b a ı (1219-1236) d o ğ u d a n gelen Kavı b(v
yu a ş i r e t i n i , A n k a r a ' n ı n batısındaki Karacadağ
y ö r e s i n e y e r l e ş t i r m i ş t i r . Bu aşiret daha sonra
reisleri E r t u ğ r u l Bey z a m a n ı n d a S<)gül ve D o ­
maniç'i B i z a n s l ı l a r d a n alarak y e r l e ş m e yerlerini
genişletmişlerdir.
isı.ınhul I')-*;.
 Suzan BAYRAKTAROĞLU
300
Bu arada Oğuzlar aç beylik kurmuşlardır.
Bunlardan birisi de Osmanlı Beyliğidir. Osman
Bey Kavı Boyu Aşiretinin reisi iken 1284 yıhn-
da Anadolu Selçuklu Sultam Mesut'un ferma-
nıyla aşiret reisliğinden çıkarılarak uçbeyi
olmuştur. Osman Bey gün geçtikçe kuvvetlen­
miş 1289 yılında Bkişehir ve inönü'yü de sı­
nırlarına almıştır. Daha sonra Seyitgazi,
Sivrihisar, Sancakaya da Osman Beyin sınırla­
rına katılmıştır.
Osman Beyin Eskişehir civannda kuvvet ka­
zanmasının bir nedeni de burada yaşayan Ahi
Reislerden Şeyh Edebali'nin kızı Bala Hatunla
evlenmiş olmasındandır.
Seyitgazi merkezi ve çevresinde, Eskişehir
Merkez Karacaşehir'de ve diğer köylerde Kayı
boyuna bağlı Karakeçili yörükleri yerleşmişler­
dir. Daha sonra Mihalıççık, Sivrihisar, Çifteler
ve köylerine de yayılmışlardır.
19'ncu yûzyıhn sonlarına doğru yöreye göç­
menler gelmeye başlamışlardır. Bunlar Kınm,
Kafkas, Romanya, Bulgarastan, Yunanistan,
Yugoslavya gibi yerlerden gelmiştir. Aynca Ta­
tarlar da vardır. Böylece Bkişehir'in halkı ol­
dukça karmaşık bir yap^a sahip olmuştur.
ESKİŞEHİR VE ÇEVRESİNİN DOKUNU-
CILIĞI:
Eskişehir ve çevresi kilim, cicim, zili, sumak
dokumacılığı bakımından Anadolu'nun önemli
merkezlerinden biridir. Bunun nedeni de bura­
da halen Yörük ve Türkmen aşiretlerinin bu­
lunmasıdır. Yörüklerin büyük çoğunluğu hâlâ
dağ köylerinde yaşamakta ve hayvancılıkla uğ­
raşmaktadırlar. Yöre dokumaları bu Türkmen
ve yörük aşiretleri tarafından yapılmaktadır.
1320 tarihli Ankara Salnamesinin 168 nci sahi-
fcsindc "I320yıbıula padişah, Sivrihisar'a 45 a-
det hail tezgahı tahsis etmiştir. Bu tarhlarda
yılda 500 adet hah imal edilmektedir," dcnil-
Gerçek. Günay. 'T^kişchir vc (.'ivan Cicim ve Sili Dokumacılığı" "Türk Etnngral'ya IX'rgisi". Sayı XVII. Ankara
I98Z S. 35-48.
mektedir. Yine aynı sahifcde "Sivrihisar 'da 252
adet seccade tezgahı bulunmaktadır " denilerek
buranın sanayii ürünleri arasında kilim, secca­
de, halı, altın, ve gümüş sayılmaktadır. Keçe,
kadın bilezikleri, bakırdan imal edilen kaplar
da sanayii ürünleri arasında sayılmaktadır.
Aynı salnamenin 161 nci sahifesinde "Miha­
lıççık ve köylerinde halk kendi evleri için kilim,
seccade, çuval, heybe, gibi şeyler imal ettikleri gibi
Kayı ve Saray karyelerinde adeta Kırşehir halı-
lanna benzer seccadeler imal edildi^"de yazılı­
dır.
Yörede rastlanılan halıların bir kısmı Kara­
keçili yörüklerinc aittir. Daha çok Balıkesir,
Bergama, Söğüt gibi halıda yaşayan Karakeçi­
liler hah dokuduklan için Eskişehir civarında
az miktarda Karakeçili halısına rastlanmıştır.
Bunlar canlı renkleri ve geometrik desenleriyle
Türklerin Ona Asya'dan getirdikleri geleneği
sürdürmektedirler.
Karakeçili yörüklerinin halılarında en çok
kullandıkları renkler lacivert, kırmızı ve gri,
mavi, en çok kullandıkları desen de, kendile­
rinin 'çengelli nakış" dedikleri ve iç içe geçen
renk renk çengelli sıralardan oluşan motiftir.
Bu çengellerin değişik uygulama biçimleri
vardır. Bazılarında çengelli sıralar iç içe sıra­
lanarak bir eşkenar dörtgen meydana getir­
mekte, bazılarında merkezden başlayarak bü­
tün zemini kaplamaktadır.
Karakeçili yörüklerinin dokuduğu halılarda
hayvan motifleri de ilgi çekicidir. Kafes içinde
kuş, tek tek işlenmiş kuşlar mutluluk vc sevgiyi
simgeler.
Geteneksci dokumalardaki desenler teknik
dolayısıyla tamamen geometrik hatlardan oluş­
makta ve bütün motifler stilize edilerek işlen­
mektedir. Eşkenar d ö r t g e n l e r , ü ç g e n l e r ,
altıgenler, sekizgenler, kareler, dikdörtgenler,
yıldızlar nazara karşı tılsım olarak^ kancalar,
 ESKİŞEHİR V E ÇEVRESİ HALl-KİLİM V E D Ü Z DOKUMA YAYGILARI
koç boynuzlan kuvvet sembolü olarak işlen­
mektedir.
Seyitgazi'ye bağlı Yazıdere, Ayvalı, Örencik,
Aslanbeyli, Çevizli, Sarayören, Taşlık Köylerin­
de ve Sivrihisar ve bütün köylerinde kilim, ci­
cim, zili, aynca Kırka bucağında ve Kümbed,
Karaören, Yapıldak, Gökçegüney, Bardakçı
köylerinde de zili, Gökçegüney, Akin, Gemiş,
Göknebi, Beşsaray köylerinde halı başta olmak
üzere diğer tür dokumalar da yapılmaktadır.
Bu dokumalar seccade, yer yaygıları heybe, çu­
val, yastık olarak kullanılmaktadır.
Yörede beyaz zeminli, cicim desenli doku­
malar da yapılmakladır. Bunlara ak namazlag
veya iteği denilir. Bunlarda 13 çeşit motif kul­
lanılır.
Aynca Mihalıççık köylerinde yünden şalvar-
hk, Sakarya vadisinde kalın pamuklu, ince
gömleklik bezler dokunur.
Yörede, çorap, eldiven, başlık kese de örül-
mektcdir.
Yörük dokumalannda çok çeşitli motifler
kullanılmaktadır. Bunların yöresel adlan şöyle­
dir:
1. Koç boynuzlu (balçıklı)
2. Göbekli
3. Parmaklı (merdiven)
4. Eli belinde
5. Göllû veya Türkmen Gülü
6. Toplu
7. Kırk budak
Koç boynuzu moıifî kilim ve zililerdc çok
miktarda kullanılmaktadır. Bazan dokumanın
ana motiHni teşkil eder. bazan da küçük ara
motif olarak yer alır.
Parmaklı ya da merdiven motifi, kilimlerde
çok kullanılır. Özellikle kenar bordürlcrini or­
ta motiflerden ayırmak için. ya da ortadaki mo­
tiflerin konturu olarak yer alır.
Eli belinde motifi bütün kilim, cicim, zili ve
sumaklarda bulunur. Özellikle Sivrihisar kilim­
lerinde çok görülür. Sivrihisar'da her evde bu­
lunan ve karadöşeme adıyla bilinen kilimlerin
iç dolgusunda ana motif olarak eli belinde mo­
tifleri işlidir.
Göl veya Türkmen Gülü motifi de kilim
ve cicimlerde yaygın bir şekilde kullanılmıştır.
Eskişehir-Sivrihisar çevrelerinde yaygının or­
tasında bulunan eşkenar dörtgen, altıgen veya
sekizgen madalyona '^öl motifi" veya
"Türkmen Gülü" denilmektedir. Seyrek mo­
tifli cicim tekniğinde ufak seccade olarak hâlâ
dokunmaktadır. Bazan sekizgen madalyonlu
zililer de görülmektedir.
Toplu örnek zililcrde kullanılmaktadır.
Uçları koç boynuzlu veya etrafi kancalı bir
eşkenar dörtgen içinde sekiz kollu yıldızın yer
aldığı motiftir. Yöredeki adı "toplu yanı^' UT-
(Desen l )
Kırk budak; kilim, cicim ve sumaklarda kul­
lanılan bir motiftir. Eşkenar dörtgen içinde
kanca, ya da kuşbaşı motiflerinden oluşmakta­
dır.
Yöre dokumalarında malzeme tamamen
yündür.Yörükler kendi koyunlanndan elde el­
likleri yünleri eğircrck iplik haline getirirler.
Eskileri tamamen kök boyadır.Yine Yörükler
çe.şitli bitkilerden elde ettikleri boyalarla yün­
leri boyarlar. Fakat 1882'de anilin ve alizerin
boyaların memleketimize gelmesinden sonra
yörede de suni boyalar kullanılmaya başlanmış­
tır. Cicimler beyaz zeminli, zililer kahverengi
veya siyah zeminli olmaktadır. Bütün dokuma­
larda, tüm Anadolu dokumalannda olduğu gibi
bir renk cümbüşü vardır. Kırmızı, yeşil, mavi,
san, beyaz, siyah, mor, turuncu renklere bun­
ların Ionian gayet uyumlu bir şekilde kullanıl­
maktadır.
HALI VE DÜZ DOKUMA VAYGIIv\R
Türkler. ya.şadıklan yüksek yaylalann soğu-
302 Suzan BAYRAKTAROĞLU

{»una. rüzganna karşı kendilerini koruyabilmek halılar tek argaçlar üzerine düğümleme tekniği
ve yaşadıktan ^dırlarmı sıcak tutabilmek için ile yapılmıştır.
bir takım dokumalar yapmışlardv, Keza bu do­ Daba sonra B k i Kahirc'de (Fustat) bulu­
kumaları yapmak için gerekli olan yünü de. nan ve Abbasi dönemine tarihlcncn halılar yer
çevrelerinde çok bol bulunan koyunlardan elde almaktadır. Yine Fu.stat'ta bulunan kûfî yazı
etmektedirler. Göçebe hayat tarzı ve sahip ol- bordûria halı ise 12 nci yüzyıla Fatımilcre ait
duklan yün malzeme onları bu tip dokumalar olup, tek argaçlar üzerine düğümleme tcknigin-
yapmaya sevketmiştir. Zira halt ve kilime ait en dedir.
eski buluntular, Orta Asya'da Türklerin yaşa-
Bu örneklerden sonra 13 ncü yüzyıla kadar
dtklan bölgelerde ortaya çıkmıştır.
bir boşluk vardır. Anadolu Selçuklularına ait
Düğümlü halı dışında kalan havsız düz sa- halıların bulunmasıyla da, düğümlü halılarda
tıhiı bütün el dokuması yer yaygılarına "düz do­ düzenli ve sürekli bir gelişme başlamış bulun­
kuma y<ı\'^" denilmektedir. Yurdumuzda kilim, maktadır. 16 ncı yüzyılda Osmanlı İmparator-
cicim, zili ve sumak, düz dokuma yaygılar ara­ luğu z a m a n ı n d a çok g ü z e l halılar
sında cn tanınmış olanlarıdır. dokunmuştur.
Halı. kilim ve düz dokuma yaygılar üzerinde KİLİM
araştırma yapan bilim adamları, dokuma tekni­
Sadece atkı ve ç«)zgü iplerinden m e y d a n a
ği açısından kilimin halıdan daha önce bulun­
gelen, döşeme, divan, .sedir gibi yerlere serilen,
duğunu söylemektedirler. Sadece enine ve
genellikle desenlerle ve renklerle süslü, h a v s ı /
boyuna ipliklerle oluşturulan kilim, diğer do­
dokumadır.
kumaların cn basit türüdür. Bu enine ve boyu­
na ipler arasına, başka bir iple ilmeler Şekil olarak Türkçe kökenli olan kilim
(düğümler) atmakla halı elde edilmiştir. kelimesi, 13 ncü yüzyıldan bu yana T ü r k ç c U e
konuşulmakladır. Farsç;t'da "f;ilim-f;elim" U k -
IIAU
laynacada "kyiym", Polonya dilinde •kilim"
Halı sanatı üzerinde yapılan araştırmalar .Bulgarca vc Sırpça'da "kilim", Rumence'de
göstermiştir ki, halı Ona Asya'da Türklerin ya­ cMV/f •' olarak g ö r ü l m e k l e d i r
şadığı bölgelerde ortaya çıkmıştır. Ve tarihi ta­
Bif ihlıyaç maddesi olarak dokunan
mamen Türklerin tarihine bağlı olarak
kilimleri tarihlcndirmck çok güçtür.Tarıhlc-
gelişmiştir. Asya'dan yapılan göçlerle Ön As­
meyi ancakdokuma lekniklcrine, i ş l e n e n
ya'ya kadar yayılmıştır.
sembolik desenlere ve bir de kullanılan boya­
Bilindiği gibi zamanımızda tarihi bilinen cn nın kalitesine göre yapabiliriz. Bir k u l l a n m a
eski halı Sibirya'da Pa/tnk Kurganlarından 5 aracı olarak dokunan kilimler, gerek y a y g ı ,
incisinde bulunan ve M.Ö. 5 nci yüzyıla tarih- gerek eşya örtülmesinde, genellikle e s k i m e d e n
lendirilcn halıdır. Türk düğümü ile yapılan bu anlamazlar. Bu bakımdan «rkcn ö r n e k l e r b u l ­
halı, bugün Leningrad Hermitage Müzcsi'ndc mak olanaksızdır, denebilir. A y r ı c a k i l i m l e r
bulunmaktadır. rutubetten çok çabuk etkilenip ç ü r ü d ü ğ ü i ç i n ,
ancak kurak iklimli yerlerde uzun s ü r e k a l a ­
Bundan sonra bilinen en eski halılar doğu
bilirler.
Türkistan'da bulunmuşlardır. M.Ö. 3-4 yüzyıl­
lar ile M.S. 5-6 ncı yüzyıllara tarihlcndirilcn bu Orta Asya'da A l l a y d a ğ l a r ı n d a k i Pa/ırık

lialpınar. (Acar). Bclkıs. -Kilim. (.icım. /ili. Sumak. 1 ürk Dü/. Dokuma Yaygıları. İManbu) İVS2. .s.4«>.
 ESKİŞEHİR V E ÇEVRESİ HAU-KİLİM V E D Ü Z DOKUMA YAYGILARI
Kurganlarından 5 incisinde, bilinen en eski halı
ile birlikte keçe yaygılar ve düz dokuma parça­
ları bulunmuştur. Bunlar Türklere ait dokuma
parçalandır. Fakat Anadolu'da Türklerden ön­
ce de dokumaalığm varlığmı kanıtlayan bulun­
tular v a r d ı r . Ö r n e ğ i n James M e l i c a r t
tarafından Truva Kral Mezarlarında bulunan ve
kraliçenin yatak örtüsü olduğu bildirilen kilim
parçası, M.Ö. 2300'e tarihlendirilmektedir'^.
Yine J. Melleart tarafından yapılan kazılar­
da Çatalhöyük'de neolitik devre ait dokuma
parçalan bulunmuştur. Aynı zamanda da du-
\'arlarda kilim desenlerinin resmedildiği görül­
müştür .
Anadolu'da köklü bir dokumacılık sanatı
olduğunu kanıtlayan bazı kirmanlar bulunmuş­
tur. Bunlardan 1957 yılında Tokat İlinin Erbaa
İlçesinde bulunan tunç devrine ait kirman ile.
Alacahöyük'de çıkan ve M.Ö. 300Ü-2Ü(X) yılla­
rına ait gümüş kirmanlardan sözedilmektcdir^.
Anadolu'da larihlcndirilcbilcn cn eski kilim
16. Y.Y. ait olan Osmanlı Saray Kilimidir. Bu
örnekler Konya Mevlana Mü/esindedir. 16-17
nci yüzyıla ait örnekler de İstanbul Vakıflar
Kilim Müzesindedir.
Kilimler, deseni meydana getiren değişik
renkli atkı ipliklerinin durumlarına göre bir
kaç tipe ayrılır.
l . İlikli Kilimler.
1 İliksiz dikey çi/gi olmayan kilimler.
3. Eğri atkılı kilim dokuması,
4. Normal atkılar arasına ek atkı sıkıştınl-
ması,
Anadolu'da en yaygın kilim türü ilikli kilim­
dir. Kilimler çözgü iplikleri üzerinde deseni ve­
ren renkli ipliklerin bir alttan, bir üstten
4 Dunıl. Yu.suf. -Yıiruk Kilimlen '. .Nkbank Y.-ıyını. İM.ınhul Viy.
(Hİnul. Macıdc. Türk I l;ılı vc Kılımlcrınüo Scmholık Kus ;jckıllcrı. -. Zi»
h Durul. Yusuf. "Yörok Kılımlen". .Akbank Yayını. İM.tnbul. I'IT'.
303
çözgüleri örtecek şekilde gidip gelmesiyle olu­
şurlar. Her iplik kendi desen alanı içerisinde
gidip gelir. BtWlccc yanyana geten desenler a-
rasmda küçük aralıklar oluşur, bunlara ilik de­
nir. Böyle kilimlere de ilikli kilim denir. Bu tür
kilimlerde, istenirse bu ilikler çeşitli meıodlarla
yok edilirler. Bu meiodlar şunlardır:
1. Çift kenetlenme ile iliklerin yok edilmesi,
2. Atkıların aynı çözgüden dönmesi ile ilik­
lerin yok edilmesi.
3. Sarma kontur ile iliklerin yok edilmesi,
4. Eğri atkılı kontur ile iliklerin yok edilme­
si,
CİCİM
Kilimlcrdcki vc düz aıkı yüzlü dokumalar-
daki atkı vc Ç()zgü ipliklerinden başka, renkli
desen ipliklerinin de kullanılmasından meyda­
na gelen bir dokuma türüdür.
Düz zeminler üzerine ince çizgiler halinde
sarma gibi yapıldığından, çoğunlukla, kilim do­
kumasından sonra iğne ile yapılmus olarak bi­
linmektedir. Halbuki normal dokuma sırasında
renkli ipliklerin desene göre. çözgülcr üzerinde
dolanmasıyla elde edilmektedir.
Cicim dokumalarda çoğunlukla çapraz vc
dikey çizgiler kullanılır. Enine çizgilerden ka­
çınılır. Tezgahın ön kısmı, vaygmın ıcrsi olur.
Yani tezgahın arka tarafı, yaygının düz yüzü­
dür. Genellikle tezgahın önünde vc arkasında
birer kişi durur. Çözgülcr arasına, aynı kalın­
lıkta atkılar atılıp sıkıştınlır. Sonra desenin du­
rumuna göre uzunca ele alınan renkli iplik
dokumanın arkasından öne alınıp, bir çifı çöz-
güyü atladıktan sonra. lekrar arkaya geçirilerek
orada serbest bırakılır. Öteki motif için de aynı
işlem uygulanır. Yaygının tüm eni boyunca aynı
işlemle desenler verilip ipler arkaya bırakıldık-
s. 12.
S.IO
304 Suzan BAYRAKTAROĞLU
tan sonra gene bir sıra atkı atılıp, sıkıştırılır.
Sık motifli ve seyrek motifli ddmier vardır.
SEYREK MOTİFLİ CİCİNfLER: İnce hafif,
yaygılardır. Bu yüzden ocak perdesi kapı, divan,
sofra örtüleri, perde gibi işlerde kullanılır.
Bkişehir-Sivriiıisar civarında beyaz zemin
üzerine "Gölla " denilen, ortada ufak eşkenar
' dörtgen madalyonlu ufak seccade boyunda yay­
gılar bu teknikle yapılmaktadır.
Daha kalın yaygılann ekle edilmesi için de
atkı yüzlü seyrek motifli dcimier vardır. Bun­
larda atkı iplikleri daha bol bırakılarak çözgü-
ler gizlenmektedir. Heybe, çuval, torba gibi
kalın olması gereken eşyalar bu teknikle do­
kunmaktadır.
SIK MOTİFLİ CİCİM: Yeryaygılan, heybe,
çuval, hurç, yastık, minder gibi eşyalar bu tek­
nikle dokunur. Deseni veren renkli iplikler sık
sık kullanıldığı için yani motifler birbirine çok
yakın dokundukları için daha dayanıklıdırlar.
Bu yüzden zili dokumalarla karıştırılır. Atkı
yüzlü sık motifli cidmler dc vardır.
ZİLİ
Cicimlerde olduğu gibi, atkı ve çözgü iplik­
lerinden, başka, deseni veren renkli iplikler bu­
lunmaktadır. Sık motifli cidmlere benzemekte
biriikte teknik olarak tamamen ayrıdır. Deseni
veren renkli iplikler cicimlerde, desenlerin
koniuriannı meydana getirmek için yukarıya
doğru sarılarak devam eder. Zililcrdc ise atla-
malaria motiflerin içini doldurur.
2:iiilerde. desen iplikteri, 0zgülerin üzerin­
den üç veya beş üsltcn. bir alttan geçerek kendi
alanlarında boydan boya giderler ve 2-1, 3-1,
5-1 atlamalarla tüm zemin doldurulmuş olur.
Bu arada (^7.gü çiftleri bozulmuş olur. Bu at­
lamalarla bir sıra dokunduktan sonra üzerin­
den iki sıra atkı geçirilerek sıkıca ba.stırılır,
7 Ralpınar (Acar). Hcikıs. • Kilim. Cicim. Zili. Sumak Düz Dokuma Yavgılan". İ.sl;mhul. 1W2 S.6I.
8 Balpınar (Acar). Bcikıs. •Kilim. Cicim. Zili. Sumak. Düz Dokuma Yavgılan ". Ulanbul. 1982. s.69.
ikind sıra, yine atlamalarla boydan boya dol­
durulur. Dikey fconturlarda, üst sıraya dönüş
yapan desen ipliği tek çözgüyü atladığı için çöz­
gü çiftleri bozulmaktadır. Bu durumda da çö­
züleceği için araya iki .sıra atkı atılır.
Zililerde daha çt>k enine ve boyuna çizgiler
dokunur. Atlamaların kaydırılması ile çapraz
çizgiler dc dokunabilir.
Dokuma tekniği elverişli olmadığı için, da­
ha çok arkaik desenler denilen, Orta Asya'dan
çok az değişerek gekligi tahmin edilen sekizgen
•Türkmen Gülü" desenleri ve 14-15 nci yüzyıl
Tîmuriu minyatürlerinde görülen iç içe zigzag
desenleri yer alır . Eskişehir civarındaki zili
dokumalarının çoğunluğunda bu desenler gö­
rülmüştür.
Düz zili, çapraz zili, seyrek zili, damalı zili,
konturiu zili, zili-verne gibi çeşitleri vardır.
SUNUK
Cicim ve zililcrdc olduğu gibi atkı ve çözgü
iplerinin yanında deseni veren renkli iplikler
bulunmaktadır. Desen iplikleri çözgü çiftlerine
sanlarak desen verilmektedir. Bir sıra böyle sa-
nldıktan sonra üstüne atkı atılarak sıkıştırılır.
Bazı sumaklarda atkı atılmaz. Dokuma, cicim
ve zililerde olduğu gibi yaygının tersinden ya­
pılır.
Sumak kelimesi çözgülerin atkılara sarılma­
sı tekniğindeki yaygıların dokunduğu güney
Kaflcasya'daki kasabalardan birinin adı olarak
kabul edilmektedir . Büyük yer yaygısı olarak
pek yapılmazlar. Daha çok çuval ve bebek be­
şiği olarak dokunurlar.
Bir çok çeşitleri vardır. 1- atkılı ve atkısız
düz sumaklar, 2- atkılı.ve atkısız bahk sırtı su­
maklar. Bunlarda desen iplikleri her sırada ters
yönde çözgü çiftlerine sarılırlar. Böylece balık
sırtı bir görüntü elde edilir. Aralarına atkı aiıl-
 ESKİŞEHİR V E ÇEVRESİ H A L I - K I L I M V E D Ü Z DOKUMA YAYGILARI
mayan, atkıstz balık sırtı sumak dokuması var­
dır. 3- Ters Sumak Dokuması, desen iplikleri
içten dışa doğru özgüleri sararak dolanır. Böy­
lece dokumanın yüzünde daha kısa kaban klık-
lar meydana gelir. 4- Çapraz alternatif sumak
dokuması, ters sumak dokumanın her sırada bi­
rer çözgü çifti kayarak dokunmuş şeklidir. Yani
birinci sırada çözgü çiftlerinin arkadan gelip ö-
ne doğru ters bir şekilde sarıldıktan sonra 2 nci
sırada birer çözgü kayarak aynı şekilde çözgü-
lere sarılır. Bu grubun da atkılı ve atkısız olan-
lan vardır. Yaygı, çuval ve heybelerde bu teknik
kullanıhr.
I- I L Cinsiî Hnu
Yöresi: Eskişehir Yörük
Tarihi: 18. Y.Y. sonu-19. Y.Y. başı
Bulunduğu Yen Eskişehir, Mihalıççık İlçe­
si, Çalçı Köyü Camii
Ötçûkri: Boy. 190 cm. En: 160 cm.
Teknik: Türk düğümü 1 dm" de 40x28=
1120 düğüm.
Malzeme: Yün
San zemin üzerine verev eksenler halinde
işlenmiş küçük basamaklı eşkenar dörtgenler,
tüm iç dolguyu kaplar. Küçük çiçek görünü­
münde olan bu motifler 1 mavi -2 kırmızı o-
larak sırayla işlenmiştir. Bordur tek sıra olup,
birbirine zincir gibi bağlanan eşkenar dört­
genlerden oluşmaktadır.
Çö7gû ipi, krem renkli, atkı ipi kırmızı
renklidir. Ortası ve kenarları yırtıktır.
2- II. Cinsi: Halı
Yöresi: Eskişehir Yörük
Tarihi: 18. Y.Y. sonu 19. Y.Y. başı
Bulunduğu Yen Bkişehir Mihalıççık İlçe­
si. Çalçı Köyü Camii.
Ölçüleri: Boy: 205 cm. En: 130 cm.
Teknik: Türk Düğümü; 1 dm" de 20x26=
520 düğüm
Maizenne: Yün
Kırmızı zemin üzerine 1 mavi -2 san ola­
rak sırayla verev eksenler şeklinde küçük ba-
F.19
305
samakh eşkenar dörtgenler işlenmiştir. Bir sı­
ra kalın bordürde san zemin üzerine mavi ve
kırmızı renklerde çiçekler yer alır. 2gzag
şeklinde iki ince bordûr bulunur.
3- H. Cinsi: Halı
Yöresi: Karakeçili Yörük
Tarihi: 18. Y . Y . -19. Y.Y.
Bulunduğu Yen Eskişehir Seyitgazi İlçesi
Numanoluk Köyü Camii.
Ölçüleri: Boy: 160 cm. En: 148 cm.
Teknik: Türk düğümü, 1 dm^ de 30*20»
600 düğüm
Malzeme: yün
Oldukça harap olan halının yansı yoktur.
Petrol yeşili zemin üzerinde, kancalardan olu­
şan baklavalar iç içe gelecek şekilde işlenmiş­
tir. Aralarda lacivert ve beyaz renkli, içlerinde
çeşitli geometrik motifler bulunan dikdört­
genler yer alır. İnce, beyaz renkli zigzag ve
meandır motifli bordfirier arasında kalın, ana
bordür bulunur. Üzerinde iri, altıgen kariuş-
1ar işlidir. Bunlar, beyaz, turuncu, koyu mavi,
petrol yeşili rengindedirier.
Boşluklarda 8 kollu \ildizlar ve koç boy­
nuzlan v.s. işlidir.
4. H- Cinsi: Hah
Yöresi: İran
Tarihi: 18-19. Y.Y.
Bulunduğu Yen Eskişehir Sancakaya İlçe­
si Mihalgazi (Gümcic) Köyü Canii.
Ölçüleri: Boy: 240 cm. En. 139 cm.
Teknik: İran düğümü (tek ılüğüm) 1 dm^
de 25x30= 750 düğüm
Malzeme: Yün
Mavi zemin ü/crinde üç adet birbirine
bağlı, beyaz eşkenar dörtgen madalyon bulu­
nur. İçi geometrik dolguludur. Zemin boşlu­
ğunda çok girift stilize balık ve ku.şlar (tavus
kuşu) işlidir. Başka hayvanlar da yardır. 5 sıra
san. kırmızı, mavi renkli ince bitkisel bordür
yer alır.
5-11- C î n v i ; Halı
Yöresi: Hayat Ağaçlı. Ball Anadolu.
 306 Suzan BAYRAKTAROĞLU

Tarihi: 19. Y.Y. 3-K Cînsi: Kilim

Bulunduğu Yen Bicişchir Sancakaya İlçe­ Yöresi: Sivrihisar
si Mihalgazi (Gümele) Köyü Camii. Tarihi: 19. Y Y
Ölçüleri: Boy: 192 cm En: 139 cm. Bulunduğu Yer Vakıllar Gen. Müd. De
Teknik: Türk düğümü 1 dm^ de 28x28= pusu

784 düğüm. r.eldifii Yen Sivrihisar

Malzeme: Yün
Kırmızı zeminli bir mihrap nişi üzerinde, Ölçüleri: Boy: 147 cm En: 1Ü5 cm.
bir vazodan çıkar şekilde hayat ağaa motifi Teknik: İlikli Kilim, sarma kontur
Malzeme: Yün
işlenmiştir. Mihrap köşelikleri geometriktir.
İnce bordürler bitki.scldir. Bordo, mavi bordo, yeşil renkli, kancalı iç
içe mihraplar görülür. Bordürler koç boynuzu
motiflidir.

1- K Cinsi: Kilim
Yöresi: Sivrihisar
Tarihi:
Bulunduğu Yen Vakıflar Genel Müd. De­
posu
Geldiği Yen Sivrihisar
Ölçüleri: Boy: 195 cm. En: 124 cm.
Teknik: İlikli Kilim
Malzeme: Yün
Yeşil renkli, tepeliği baklava gibi, kenarla­
rı tarak motifli bir mihrap nişi vardır. Turun­
cu ve beyaz zeminli iki kalın bordürde karşı­
lıklı kanca ve çift kuşlar işlidir. Mavi,
kahverengi, bordo renkler kullanılmıştır.
4-K- Cinsi: Kilim
Yöresi: Sivrihisar
Tarihi:
Bulunduğu Yen V.G. Müd. Deposu
Geldiği Yen Sivrihisar
Ölçüleri: Boy: 177 cm En: 121 cm.
Teknik: İlikli Kilim, sarma kontur
Malzeme: Yün
Beyaz zemin üzerine mavi. kırmızı, yeşil,
kahverengi, kancalı iç içe sivri kemer formun­
da mihrap nişleri vardır. Bordur iarakU ve si­
yah üzerine çift kuş notiflidir.

2-K Cinsi: Kilim 5.K Cinsi: Kilim

Yftre.si: Sivrihisar Yöresi: Eskişehir
Tarihi: Tarihi:
Bulunduğu Yen Vakıflar Genel Müd. De­ Bulunduğu Yen Seyitgazi Bardakçı Kövü
posu Cami
Geldiği Yen Sivrihisar Geldiği Yen
Ölçüleri: Boy: 140 cm. En: 91 cm. Ölçüleri: Boy: 170 cm. En: 136 cm.
Teknik: İlikli Kilim, sarma kontur. Teknik: İlikli Kilim
Malzeme: Yün Malzeme: Yün
Beyaz zemin üzerine üç sıra merdiven mo­ Üzeri geometrik desenlerle dolu. yc^il ze­
tifli dikdörtgenler sıralıdır. Ortadakiler mih­ minli bir mihrap nişi vardır. Birbirinden tarak
raplıdır. Mukabele merdivenli kilimdir. motifleriyle ayrılmış iki sıra bordürü bulunur.
 ESKİŞEHİR V E ÇEVRESİ HALI-KİLİM V E D Ü Z DOKUMA YAYGILARI 307

6- K Cinsi: Kilim Ölçüleri: Boy: 304 cm. En: 235 cm.

Yöresi: Sivrihisar
Teknik: Cicim
Bulunduğu Yen V.G. Müd. Deposu
Geldiği Yen Eskişehir Merkez Ak Camii Malzeme: Yün
Ölçülen: Boy: 281 cm En: 151 cm
Doğal kahverengi zemin üzerine beyaz, sa-
Teknik: İlikli Kilim n, turuncu renklerde iç içe baklavalar işlen­
Malzeme: Yün miştir.
Eli belinde motifleri verev eksenler üze­
2- C Cinsi: Cicim
rinde yerleşerek bütün iç dolguyu kaplamak­
tadır. Yöresi; Orta Ajıadolu
7- K Cinsi: Kilim Tarih:
Yöresi: Sivrihi.sar
Bulunduğu Yen Seyitgazi Yanm Ağa Köyü
Bulunduğu Yer V.G. Müd. Deposu
Camii
Geldiği Yen Eskişehir Merkez Ak Camii
Ölçüleri: Boy: ?50 cm. En; 80 cm. Geldiği Yen
Teknik: İlikli Kilim Ölçüleri:
Malzeme: Yün
Teknik: Cicim
İki şak olarak dokunmuş olmasına rağ­
men, tek şakı yoktur. Ortada mavi zemin üze­ Malzeme: Yün
rinde yarım altıgen motifler bulunmaktadır.
Beyaz konturlu bir biri üstüne gelen mih­
Bunlar tam olarak düşünüldüğünde -Türkmen
raplar bulunmaktadır. Bunların içinde san,
Gülü" veya "Göl" moiifi olduğu anlaşılmak­ kırmızı, mavi renklerde iç içe baklavalar yer
tadır. İç dolgunun iki ucunda iri stilize karan­ almaktadır. (Desen 2)
fil motifleri işlidir.
3- C Cinsi; Cicim
8- K Cinsi: Kilim
Yöresi: Sivrihi.sar Yöresi: Seyitgazi Çevresi
Bulunduğu Yer V.G. Müd. Deposu Tarihi: 20. Y.Y. başlan
Geldiği Yer Eskişehir Merkez Ak Camii
Bulunduğu Yen Seyitgazi İlçesi Sarayören
Ölçüleri: Boy: 7A\ cm. En: 161 cm.
Köyünde özel şahsa ait
Teknik: İlikli Kilim
Malzeme: Yün Ölçüleri:
Tek parça olarak dokunmuştur. İç dolguda Teknik: Cicim
enine 7 sıra bordo, mavi ve yeşil renklerde
Malzeme: Yün
çiftli kanat moıiflcri yer almaktadır. Kısa ke­
narlarda da eli belinde mıniflcri bulunmakta­ İki şaktır. Enine şeritler halinde geometrik
dır. desenler işlenmiştir. Krem ve bordo renkler
l-C Cinsi: Cicim kullanılmıştır.

Yöresi: Seyitgazi çevresi l-Z Cinsi: Zili

Tarihi: Yöresi: Eskişehir, Sivrihisar Çevresi

Bulunduğu Yen Eskişehir Seyitgazi Bar­ Tarihi:

dakçı Köyü Camii Bulunduğu Yer Mihalıççık Çalç Köyü Ca­
Geldiği Yer mii
308 Sazan
BAYRAKTAROĞLU
Geldiği Yen
Ölçülen Boy: İSO cm En: 120 cm
TeioıiİB Sık desenli çapraz zili
Maizeme: Yün
Kahverengi doğal yün Özerine bir baklava
içerisinde 8 kollu yıldız motifleri işlidir. Boş­
luklar beyaz renkli olup, bütün yıldızlar kırmı­
zı, baklava içinde kalan boşluklar sandır. K»
narlarda ince bordürler yer alır.
2-Z Cinsi: Zili
YdKsi: Eskiîjfhir Çevresi
Bulundııjiıı Yen Eskişehir, Mihalıççık
Çalcı Köyü Cami
Tarihi:
Geldiği Yen
Ölçülen Boy: 240 cm. En:160 cm.
Teknik: Çapraz 2:ili, bordür dcim.
Malzeme: Yün
Beyaz zeminli yün bez dokuma üzerine zili
teknikli baklava içinde 8 kollu yıldızlar işlidir.
Desenler kırmızı ve mavi, boşluklar kahveren­
gidir. Baklavaların ucu koç boynuzludur.
3-Z Cinsi: Zili
Yöresi: Eskişehir, Sivrihisar Civan
Tarihh
Bulunduğu Yen Vakıflar Genel Müdüdü-
ğü Deposu
Geldiği Yen Sivrihisar
Ölçülen Boy: 149 cm En: 106 cm.
Teknik: Çapraz Zili
Malzeme: Yün
Beyaz zemin üzerine kırmızı, mor, yeşil,
mavi renklerde, içlerinde 8 kollu yıldızlann iş­
lendiği, uçlan eli belinde motifleriyle sonuçla­
nan eşkenar dörtgenler dokunmuştur.
4-Z Cinsi: Zili
Yöresi: Eskişehir, Konya Civan
Tarih:
B a i n o d ı ^ Yen Vakıflar Genel Müdürlü­
ğü Hah Deposu
Geldiği Yen Eskişehir, İnönü Bucağı, Şeyh
Kuddisi Camii (Alçengel Camii)
Ölçülen Boy 262 cm. En: 170 cm.
Teknik: Zili Teknik, bordür zili
Malzeme: Zemin Kıl, desenler yün
Kahverengi kıl, düz bez dokuma üzerine
kırmızı, yeşil, mavi, beyaz, bordo ve san renk­
lerde u^an çengelli baklava motifleri işlidir.
Yine zili teknikli baklava motifli bir sıra bor-
dflrü bulunmaktadır. (Desen 3)
5-Z Cinsi: Zili
Yöresi: Eskişehir Çevresi
Tarihi:
Bulunduğu Yen Vakıflar Genel Müdürlü­
ğü Deposu
Geldiği Yen Eskişehir Seyitgazi Seyit Bat­
tal Gazi Külliyesi Camii
Ölçüleri: Boy: 94 cm. En: 66 cm.
Teknik: Zili
Malzeme: Yün
Çuval veya yastık olarak iki yüzlü dokun­
muştur. Bir yüzü düz kilim, diğer yüzü zili
desenlidir. Bordo zemin üzerine verev eksen­
ler halinde eşkenar dörtgenler içerisinde 8
kollu yıldızlar işlenmiştir.
1-S Cinsi: Sumak
Yöresi: Eskişehir
Tarihi:
Bulunduğu Yen V.G.M. Deposu
Geldiği Yen Eskişehir Seyitgazi Seyid Bat­
tal Gazi KüU. Camii
Ölçüleri: B<^ 125 cm. En: 120 cm.
Teknik: Sumak
 ESKİŞEHİR V E ÇEVRESİ HALI-KİLİM V E D Ü Z DOKUMA YAYGILARI
Malzeme: Yün
Turuncu, kahverengi ve kırmızı yatay bant­
lar arasında iki sıra sumak teknikli desenler
işlidir. İki sırada üçerden altı adet altıgen içe­
risinde uçlan kançalı basamaklı geometrik
motifler yer almaktadır.
2-S Cinsi: Sumak
Yöresi: Eskişehir
Tarihi:
Bulunduğu Yen Vakıflar Genel Mûdarlü-
ğa Deposu
Geldiği Yen Eskişehir Seyitgazi Seyid Bat-
talgazi KûlL Camii
Ölçüleri: Boy: 113 cm. En: 80 cm.
Teknik: Sumak
Malzeme: Yün
Turuncu ve mavi yatay bantlar arasında 4
sıra sumak teknikli desenler işlidir. Küçük kü­
çük uçlan düğümlü deforme eşkenar dörtgen­
lere benzer geometrik motifler sıralanmıştır.
yS Cinsi: Sumak
YOresi: Seyitgazi
Tarihi:
Bulunduğu Yen V.G.M. Deposu
Geldiği Yer: Seyitgazi, Seyit Battal Gazi
Küll. Camii
Öiçeleri: Boy: 141 cm. En: 127 cm.
Teknik: Sumak
Malzeme: Yün
Kırmızı, mavi, mor, turuncu, enine bandlar
arasında iki sıra kalın sumak teknikli desenler
işlidir. Bunlar ceviz yeşili renginde geometrik
ve koç boynuzu motiflidirler.
DEĞERLENDİRME
Eskişehir çevresinde rastlanılan halılann
bir kısmı Karakeçili yörüklcrinc aittir. Bunlar
309
canh renkleri ve geometrik desenleriyle, Türk­
lerin Orta Asya'dan getirdikleri geleneği sür­
dürmektedirler. İç içe geçen çengelli sıralardan
oluşan ve "çengelli nakq ' denilen motif en çok
kullandıklan motiftir.
Karakeçililerin halılannda gOrülen kırmızı,
lacivert ve gri mavi renkler, Çanakkale yöre­
sinde dokunan halılarda da görülmektedir.
Geometrik desenlerin, bu renklerle birlikle
kullanılması, her iki yöre halılan arasında bir
paralellik oluşturmaktadır.
Eskişehir ve civannda, değişik boy ve oy­
maklar tarafından çok çeşitli dec^nierde kilim,
cicim, zili ve sumak dokumalan yapılmaktadır.
Bunlan dokuyan boy ve oymaklar Anadolu'­
nun çeşitli bölgelerine dağılmış olduktan i -
çin, Eskişehir ve çevresinde dokunan desenleri
Anadolu'nun bir çok yöresinde, örneğin Af­
yon, Kütahya, Konya, Aydın yörelerinde de
görmek mümkündür.
"Mukabele merdivenli" denilen kilimler
Sivrihisar'ın Holanta Köyünde yaşayan ve kök­
leri Selçuklulara dayanan gruplar tarafmdan
dokunmaktadır.
"Eli belinde" motifli kilimler, Sivrihisar
çevresinde dokunmaktadır. Kütahya civannda
da bu tip kilimler görülmektedir. Eli belinde
motifl, başlangıçta tek parça halinde olup,
sonradan zamanla iki parça halinde dokunma­
ya başlanmıştır. Belirli desenin verev eksenler
halinde sürekli sıralanması şeklinde uygulanan
bu motifli kilimlerin tarihi 19 yy. dan erkene
gitmektedir.
İç içe veya üst üste mihraplı kilimler ve
cicimler Sivrihisar'da dokunmaktadır. Konya
ve Niğde civannda da bu tip cicimlerin yapıl­
dığı görülmektedir.
Yan yana üçer eşkenar dörtgen motifli ki­
limler, Sivrihisar'da ve Anadolu'nun pek çok
yöresinde dokunmaktadır. Gaziantep-Halcp
bölgesindeki boylar tarafından tüm Anadolu'­
ya yayılmıştır.
 YAYGILARI

<5>

Desen: 1

O V
V
312 Suzan BAYRAKTAROĞLU

OOOOOO 000000

« "1

uııııttıttttıı^tH

Desen:2
'•mm

2 2//fl/ı

3. S.Hah
5.5. //fl/i
6.1. Kilim

7.1 Kilim
I

^ 4

.. - J —

&5 Kilim
9.4. Kilim
•M* ^ «rr

E
117. Kilim

13.8. Kilim
75- J Cicim
14.2. Cicim
18.2.ZİIİ
20.4. Zili

21.5. Zili
22.1.Sumak
 TÜRK SANATI ARAŞTIRMACILIĞINDA
"KÖPRÜLÜ METODU"NUN YERİ VE ÖNEMİ
Doç. Dr. Selçuk MÜUYİM
M
uhtelif içtimaî müesseselerin birbirle­
riyle ve morfolojik unsurlarla kaynaş­
masından hasıl olan içtimaî hayat
dediğimiz complexus un, realitede birbirinden ay­ benimsenememiştir. Bir akademik gelenek
rılmaz unsuriardan mürekkep olduğu ve bundan
dolayı, tarihi bir terkibin de mümkün olduğa ka­
dar bu esastan ayrılmaması lazım geldiğini hiç
unutmayalım." .
Türk sanatı tarihi üzerine yapılan araş­
tırma ve incelemelerin bugün ulaştığı sevi­
ye, öteki bilim d a l l a r ı n d a k i gelişmeleri
kıskandıracak derecede yüksektir. Bu iler­
lemede elbette pek çok sebep ve faktör rol
oynamışıjr. Ancak asıl itici gücün, şimdiye
kadar fazlaca önemsenmeyen bir kültür mi­
rasının farkına varılmış olması, millî benlik
ve kişilik davasının bilimsel bir boyut ka­
zanmasıyla yakından ilgili olduğunu söyle­
yebiliriz. Yoğun ç a b a l a r a rağmen T ü r k
Sanatı tarihinin bir bütün olarak kavrana­
1 •M.H. Köprülü, -islâm MeOenıyeli Tarihi ne Da^Ungıç". i. X X I . 1940.
bilmesi ve sanat dallarının metod bakımın­
dan genel bir kültür tarihine bağlanması ge­
r e k t i ğ i g ö r ü ş ü h e n ü z yaygın o l a r a k
veya bir alışkanlık .sonucu, sanat tarihi den­
diğinde yalnızca plastik sanatlar, yani halı,
kilim, ahşap, maden vc cam işleriyle bir kı­
sım mimarî eser akla gelmektedir. Sanat ta­
r i h i b i l i m i , b ü t ü n dünyada olduğu gibi
Türkiye'de de. müzik ve edebiyat urihini ıs­
rarla devre dışında tutmaktadır. Bu bakımdan
öncelikle sanatların tasnifi ile ilgili bazı belir­
lemeler yaparak konuya girmeyi yararlı bulu­
yoruz.
Yukarıda kısaca değindiğimiz üzere, çok
uzun denebilecek bir zaman için Türk Sa­
natının çeşitli dallan arasındaki derin bağ­
lantılar anlaşılamamıştır. Edebiyat, müzik,
mimarî ve öteki plastik sanatların ayrı ayrı
tarihleri olduğu düşünülmüş, bu alanlarda-
ki araştırma ve incelemeler birbirinden
farklı metodlarla yürütülmeye çalışılmıştır.
Sanatların öz ve anlam bakımından birbi­
rinden çok farklı olduklarını varsayan gele­
nek, her bir uzmanın yeni ve bağımsız bir
bilim dalıyla uğraştığı zannına kapılmasına
yol açmış, bu uzmanları, yepyeni metotlar
ortaya koymaları için adeta zorlamıştır. Bu
durumda arkeoloji, etnoloji, prehistorya ve
edebiyat tarihiyle ilgilenen uzmanlar ara­
sında, araştırma yöntemleri bakımından as­
gari müşterekleri bile bulmak mümkün
değildir. Bilim tarihinin gelişme grafiğinde
bu tür aykın durumlara ve meslek şoveniz­
minden kaynaklanan tuhaf saplantılara hep
rastlanmıştır. Bu gibi durumlarda bilimsel
düşüncenin en temel ve sağlam kuralını
tekrar hatırlatmakta yarar görüyoruz; her
parça bir bütüne, her bütün de bir genele
aittir. Çeşitli bilim dallarının birbiriyle olan
ilişki ve alışverişleri her adımda bu kurala
dayanmak durumundadır. Yukarıda kısaca
değindiğimiz, bilimlerin kopukluğu proble­
mine Türk bilim hayatındaki bazı özel fak­
törleri de eklersek metodoloji konusundaki
kopuklukların sebebi biraz daha aydınlan­
mış olacaktır.
Son iki yüzyıl içinde sürekli değişen si­
yasî yapılar ve buna bağlı olarak düzen ve
sistematiğini kaybeden kültürel iklim, bilim
adamlarımız arasında bir entegrasyonun
sağlanabilmesini zorlaştırmış, belirli bir bi­
lim dalı üzerinde çalışmalarını yoğunlaştı­
ran kişi, incelemelerini kendisine ayrılan
yük.sck duvarlı koridor içinde yürütmeye ça­
lışmıştır. Aşağıdaki kısa incelememizde, sa­
nat tarihi ile diğer "tarih " lerin, özellikle
edebiyat tarihinin yakınlığından yola çıka­
rak, ünlü bilim adamı M.F. Köprülü'nün e-
dcbiyat tarihine getirdiği sağlam metodun
Türk Plastik Sanatlan tarihine yansıtılması
ve uygulanmasındaki ölçüler üzerinde dura­
cağız.
Günümüzde yalnızca mimarî, heykel, re­
sim, seramik vb. sanat dallarını inceleme a-
lışkanlığında olan sanat tarihi, g e r ç e k t e
tiyatro, müzik ve edebiyat tarihini Ue kuşa­
tan bir güzel sanatlar tarihidir. Ne var ki
yazılan bütün kitaplar ve makaleler, sanat
tarihini maddeye şekil veren sanatların ta­
rihi olarak yorumlamaktadırlar. Kapsamlı
bir görüş için, prehistorya, arkeoloji ve sa­
nat tarihi gibi dallar arasındaki ayrımın da
ne denli anlamsız olduğu ortadadır. Bu a-
lanların hepsi de geçmişteki insanların iş ve
eserlerinden bahsederler, sonuç olarak da
eskinin dile getirilmesi demek olan tarihî
bilimler kategorisine girerler. Tarih b i l i m i ­
nin, iktisat tarihi, kültür tarihi, siyasî tarih,
sanat tarihi vb. şubelere ayrılmış olması yal­
nızca bir işbölümü ve araştırma kolaylığı
sağlamaktan öteye gitmez. Uzmanlık alan­
larının sayısı ne kadar çok olursa olsun, bir
tek tarih vardın o da insanın tarihidir. O
halde, tarih biliminin çeşitli dalları arasın­
da yakın bir çalışma beraberliğinin kurul­
ması, her birinin araştırma m e t o d l a r ı n ı n
ortak esaslar çerçevesinde yürütülmesi ka­
çınılmazdır. Ancak bu yolla, birbirinden ha­
berdar, uyumlu, birbirinin gereğine inanan
ve entegre olmuş bir gelişme sağlanabilir.
Bütün dünyada olduğu gibi, ülkemizde
de sanat tarihi ile genci tarihin gelişme hız­
ları farklı olmuştur. Türk tarih yazarlığının
geleneği oldukça eski ve köklüdür. O r t a ç a ğ
İslâm tarihleri geleneğine bağlı olarak ö -
nemli örneklerini veren bu alanda, klişeleş­
miş usûller uzun süre varlığını korumuştur.
Buna göre. sentezi olmayan, yorumsuz ve
basit tekniklere dayanan bir tarih kitabın­
dan, sanat tarihine aktarılabilecek bilgile­
rin elde e d i l e b i l m e s i için her zaman
dikkatli bir tahlil ve ayıklama yapmak ihti­
yacını duymak zorundayız. Gerçekle sanat
 T Ü R K SANATı ARAŞTıRMACıLıĞıNDA "KÖPRÜLÜ METODU" 327

tarihine 151k tutacak İslâm tarihleriniı\ sayı­
sı son derecede sınırlıdır. En kapsamlı eser­
lerde bile sanal tarihçisinin işi zordur.
Sözgelimi kültür tarihi bakımından pek de­
ğerli sayılan İbni Haldun (1334-1406)'un
Mukaddime'si toplumların yapısı, insanla­
rın kullandıktan sanat eşyasının toplum i -
ç i n d e k i y e r i ve ö n e m i n i u z u n uzun
anlatmaktadır. Ayrıca yazar kendi zamanın­
da henüz ayakta olan bazı mimarî eserlerin
durumu hakkında da yararlı bilgiler ver­
mektedir . Ancak bütün bu bilgiler yüzler­
ce sayfalık eserin içine serpiştirilmiştir.
Anadolu'nun Ortaçağ kültür ve sanalı i -
çin kaynak olabilecek eserler arasında İbni
Bibi Tarihi ile .Vlenükıbü'l-Ârirın'i sayabili­
riz. Bunlarda Selçuklu dönemine aiı bir çok
mimarî eserin hangi amaçlarla yapılıp nasıl
kullanıldığı ve haua dekorasyonlarının na­
sıl olduğu konusunda orijinal bilgiler yer a-
lır . Günümüz tarih araştırmacıları edebî
eserler yanında vakfiye kayıtlarından yarar­
lanmak şansına sahiptirler. Arşiv belgeleri­
ne i n e n u z m a n l a r ı n ianııııkları
vakfiyelerde, Sivas Darüşşifası, Kırşehir Ca-
cabey Medresesi, Konya Karaiay ve Amasya
Halifet Gazi Medresesi'nin, kimler tarafın­
dan ne zaman yapıldığı açıkça belirtilmiş­
tir'*. Giderek a n a n tarih a r a ş t ı r m a l a r ı
metod bakımından olmasa bile, verdikleri
bilgiler bakımından sanat tarihi için daha
ilginç konulara yönelmektedir. Osmanlı dö­
neminde sanat kültürü hakkında bilgi veren
kaynaklann beklenen artışı bu dönemin sanat
tarihini oldukça aydınlatmıştır. Bu alanda C.
Orhonlu'nun hemen bütün çalışmalan kayda
değer. Anonim tarihler yanında, zafemâmeler
ve vekayinameler bugün daha sık başvurulan
kaynaklar arasındadır^.Bu tür eserler gelenek­
sel metodu kullanan sanat tarihçileri için ye­
terli olurken, minyatürlü el yazmalarının in­
celenmesi, sanal tarihçisinin, tarihçi ile yakın
işbirliği içinde çalışmasını zorunlu kılan
başlıbaşma önemli bir alan olarak karşımı­
za ç ı k m a k t a d ı r . Kanuni'nin İran seferi
(1535)'ne katılan Nasûh cl-Maırakî tarafın­
dan kaleme alınan neyân-ı Menazii-i Sefer-
- i Irakeyn Sultan Süleyman ilan adlı eser.
bu grup yazmaların en önemlilerinden biri­
dir. Söz konusu sefer sırasında İstanbul,
Tebriz, Bağdat ve Anadolu'da ordunun geç­
tiği bütün öteki menzillerin isimleri harita­
cı bir anlayışla resmedilmiş tasvirleri zengin
anlatımlarla dikkat çekmekledir^. Evliya
Çelebi nin Seyahatnâme'si ise. pek çok a-
raştırmacı tarafından kuşku ve tebessümle
karşılanan bilgiler vermekle birlikte, sanat
tarihçilerinin ısrarla başvurdukları bir kay­
naktır.
Yukarıda kısaca özetlediğimiz üzere ta­
rih ile sanal tarihi arasında kopması müm-

2 İbni Haldun. • Mukaddime". Çev: Z . K . Ugan. Devlet Kitapları. Şark-lslam Klasikleri: 25. İstanbul. 1 (l'>6«).
II (1970).
3 Ahmet Eflâkî. - M e n â k ı b ü l Arifin". I. II. çev: T . Yazıcı. H ü r n y e l Yayınları: ."İO. Rüyük Klasikler 3. islâm
Klasikleri: 1. İstanbul, 1973. Edrmann. K . . "İbni Dibi als Kunsıhistorische Ouclle". İ.sıanbul. ]9hZ
4 Melih Cevdet. "Sivas Darüşşifası Vakfiyesi ve T e r c ü m e s i " -Vakıflar Dergisi". I (1'>.38), Ankara. 1^69 (2),
s.35-39: Temiz. A . . "Kırşehir Emir Caca Oğlu Nur-el-dın ın 1072 Tarihli Arapça Vakfiyesi", .Xnkara. 1959;
Turan. O.. "Selçuklu Devri Vakfiyeleri (M: Cclalcddin Karatay Yakınan vc Vakfiyeleri" • Belleten". XII
(I94X), s.17-71; Y i n a n ç . R.. Selçuklu Medreselerinden Amasya Halifet G a / i Medresesi ve Vakılları"
• Vakıflar Dergisi ^. X V . Ankara. 1982. s.5-22.
5 Aklepe. M.. -.Abide ve San at Eserlerimize Ait Türk Tarihiennde Mevcul Rilgilcr " 'Sanat Tarihi Yıllığı ".
l<X>6-6«. l . U . l-,debıyal Fakültesi. Sanal larıhı Enstitüsü Yayını, istanbul. VM. s.U.«-IK3
ı) Yurdaydın. ! I Cj , Matrakçı Nasüh ' . \ İMluval l akultcsı, XL1II. .Ankara.
328 DoçDr. Selçuk
kün olmayan bir alışveriş vardır. Bu bağlan­
tı içinde, tarihi kaynakların verdiği bilgiler,
başka çağdaş kaynaklaria pekiştirilebildikçe
güvenilirlik kazanmaktadır. Sanat tarihi a-
raştırmalannın uzun sflredir tarih bilimin­
den beslenmekte oluşu, bu bilim dalının
metodunun da benimsenmesine yol açmış­
tır. Tarihçilikteki belgeci, metin tenkitçisi
veya vakanövisliğe benzeyen, bir deskripsi-
yonculuk veya kronik sanat tarihçiliği anla­
yışı dikkatleri çekmektedir. Son elli yıl
içinde Viyana Ekolü'nün derin izlerini taşı­
yan bir kuşak yetişinceye kadar ülkemizdeki
sanat tarihçilerinin bflyök kısmı tarihçi tav­
rıyla çalışmışlar, bu şiveyle konuşmuşlardır.
Tuhaftır ki; dar görüşlü olan bu tutumu de­
ğiştirme şansına sahip olan kişi yine bir ta­
rihçi olmuştur.
Tarih araştırmalanndaki metod tutarsız­
lığını aşıp, özellikle kültür tarihi için sapa­
sağlam bir metod temeli kuran ve onu
hâkimiyetle kullanan kişi M.F. Köprülü
(1890-1966) dür. Kendisi çok yönlü bir ta­
rihçi olduğundan, ilgilendiği konuların öne­
mi ve çokluğu bütün mesaisini metod
meselesi üzerinde yoğunlaştırmasına izin
vermemiştir. Buna rağmen 23 yaşında kale­
me aldığı Türk Edebiyat Tarihinde Usûl
başlıklı yazısı, bütün sanat dallarında oldu­
ğu gibi plastik sanatlar açısından da üzerin­
de d u r u l m a s ı gereken çıkış noktaları
vermektedir. Türk sanatı açısından önemli
metod ipuçları veren bu etüde geçmeden
önce Köprülü'nün tarih ve kültür kavram­
larını hangi ortamda ve ne tarzda algıladı­
ğını döneminin sosyal tarihi çerçevesi
içinde kısaca inceleyelim.
19. yüzyılın sonlarında doğan M.F. Köp­
rülü'nün, temelde kültür ve sanatla ilişkisi
pek zayıf olan Meşrutiyet, Jön Türkler, Os-
manlıalık ve İttihat ve Terakki akımlarına
tutkun kişilerden oluşan bir çevre içinde
u V
dünyaya gözünü açmış olması, gelecekteki
bilimsel şahsiyetini herhalde derinden etki­
lemiş olmalıdır. 20. yüzyılın başlarına doğru
düşünen kadroların enerji ve dikkatleri, o
an için çok daha acil gözüken konulara yö­
nelmişti. Pan-islâmcıların, çözüm olarak
islâm! nitelikte yeni bir canlanış önermeleri
yanında Batı'yı başarıya götüren sosyal, hu­
kukî ve idarî kurumların Türkiye'ye ithal e-
dilmesini isteyenler yeni kavramlar bulup
öne sürüyorlardı. Her şeye rağmen Köprü­
lü'nün yetiştiği ortam; 19. yüı^ılın Osmanlı
kültür hayatındaki değişmelerin temel dina­
mizmi batılılaşma akımıyla biçim kazanmış­
tı. Hayatın bütün alanlarında ilerleme ve
modernleşme olarak anlaşılan batılılaşma
yalnızca islâmiyet'e ulaşamamıştı. Fen bi­
limlerinde çoktandır başlayan yenileşme uy­
gulamaları sosyal bilimlerde A. Comtc, Le
Play ve E. Durkheim okullarıyla yeni anla­
yışları şekillendiriyordu. Bu durumda deği­
şik bir t a r i h b i l i n c i n i n a l e v l e n m e s i ,
insanlann tarihe sanlmaian beklenen hir
davranıştır. Nitekim gelişen olaylar, Osmanlı
aydınının yeni tarih-kültûr yorumlarına
ulaşmak üzere demekler kurup yayınlar
yapmaları bu yıllar için rastlantı değildir.
Arap milliyetçiliğinin gelişmesi, 1900'lc-
rin başında patlak veren Balkan savaşları,
Osmanlıcılık akımını uygulanamayacak ha­
le sokmuştu. Osmanlı toprakları etrafında
ve Avrupa'da oluşan milliyetçilik akımları,
pan-Türkizm akımının doğmasına ve m i l l i ­
yetçi bir havanın esmesine sebep o l d u .
1908'de kurulan Türk Derneği ve 1 9 t 2 ' ü c
Ziya Gökalp'ın yayınlamaya başladığı T ü r k
Yurda adlı dergi bu akımın teorisini işle­
meğe başladı. Köprülü, sosyoloji biliminin
önemini erkenden farketmiş ve herhalde
Gökalp'ın etkisiyle bu bilimin mctodlann-
dan çok yararlanmıştır. 23 y a ş ı n d a y k e n .
 TÜRK SANATI ARAŞTIRMACILIĞINDA "KÖPRÜLÜ METODU'
I913'de, bu dergide "Tark Edebiyatında U-
sul" adlı makalesini yazar. Bu makale onun
bilim hayatında özel bir yer tutar. Bu alan­
da ciddî bir iş yapma isteği, batı metodlan-
nın sindiTilişi ve bir sanat eserinin nasıl
inceleneceği konusunda ne denli duyarlıklı
olduğu bu makale ile iyice anlaşılıyor. Şiir,
sadece duygularda kalan sanat zevki ve ro­
mantik tarihçilik artık yerini bilim ve dü­
şünceye bırakmıştır. Zamanına göre ağır ve
duygusallıktan arınmış olan bu yaklaşım
Gökalp'ın dikkatini çeker. G ö k a l p , daha
farklı bir planda, Törkolojinin genel prob­
lemleri üzerinde ilerlemeye devam ederken.
19. yüzyılın Avrupa sosyolojisi, özellikle E.
Durkheim'in teori ve metodlannı Türk top­
lumuna uyarlama konusunda uğraşmaktay­
dı. Onun başlıca başarısı uygarlık ve kültür
arasındaki farkı belirleyip vurgulamasıdır.
Her şeye rağmen bilimsel Türkçülük Köp-
rülü'ye kadar kaynak ve belgelere dayanan
bir çalışma üslûbuna kavuşamamıştır. G ö ­
kalp bunu farkeder ve açıkça ifade etmek­
ten de çekinmez.
Cumhuriyet rejiminin kurulmasıyla bir­
likte, yeni rejimin ilişki kuracağı kadrolar
ve dikkat alanları değişmiştir. Türkiye'nin
kazandığı yeni biçim, herşeyin her boyutta
yeniden gözden geçirilmesini gerekli kılan
bir ortam yaratıyordu. Yani, Türkiye'nin
lâik bir anlayışa dayandırılması, ümmet ide­
olojisini tasfiye etmiş, yeni devlet, millet
kavramı içinde toplamıştı. Gelişen olaylar
Gökalp'ın fikir hazırlıklarına uygun bir yol
takip etmiş, onun ilkeleriyle neredeyse ta­
mamen çakışmıştır. 1924'de ölen bu düşün­
ce a d a m ı n ı n , b u a ç ı d a n g ö r e v i n
tamamlayarak aramızdan ayrıldığı söylene
bilir.
Gökalp sonrasında, tarih, kültür ve sa
ıiat politikasının yeniden çizilmesi kaçınıl­
mazdı. Yeni kadro için O s m a n l ı , a r t ı k
329
köhnemiş ve yorulmuş bir monarşiyi temsil
ediyordu; tasfiyesi kaçınılmazdı. Ancak yeni
kültür politikasının çerçevesi de tastamam
çizilemiyordu. Bu karmaşık geçiş devresi as­
lında dünyanın her tarafında yaşanmış veya
yaşanması mümkün bir diyalektik dönü­
şümdü; yeni eskiyi yıkmak zorundaydı.
Tereddütsüzce söylenebilir k i , yeninin
eskiyi yıktığı, kararsızlık ve bağnazlıkların
kaynaştığı bu dönemin en sağlam şahsiyet­
lerinden biri olarak Köprülü, varlığını ko-
r u m u ş , ana ç i z g i s i n i neredeyse h i ç
değiştirmemiştir. Bunda, onun uzak görüşlü
oluşu, bilimsel mclod ve politikasındaki
sağlamlık en büyük rolü oynamıştır. Cum­
huriyet döneminde de cn ciddî araştırmala-
rını yaparken, artık şarkiyatçılığın
Türkoloji'ye dönüşmesi gerektiğini farkcı-
miştir. Bunun cn açık belirtisi 1924'dc kur-
duğu Türkiyat RnstitüsüMür. Bu
enstitünün kuruluşundan hemen bir yıl son­
ra yayınlanmaya başlanan Türkiyat Mecmu­
ası g ü n ü m ü z e k a d a r a y n ı g ü ç t e ve
zenginlikle devam ettirilmiştir.
1926'da ilk kez yayınlanan Türk Edebi­
yat Tarihi kendi alanındaki ilk modern de­
nemedir. Barthold'un İslâm Medeniyeti
Tarihi adlı kitabı için yazdığı; Başlangıç, İ-
zahlar ve Düzeltmeler ile İlâveler başlıklı
bölümler en az kitabın kendisi kadar değer­
li metinlerdir. 1942 yılında yazmış olduğu
•'Anadolu Selçuklu Tarihi nin Yerli Kaynak­
lan" ile "Osmanlı imparatorluğunun Emik
Menşei Meselesi " adlı makaleler, 20. yüzyı­
lın ortalarında rastlayabileceğimiz cn par­
lak eserlerdir.
Cumhuriyet rejimi kurulunca, anık pan-
Türkizm'lc yeni rejimin amaçlannın çeliştiği
anlaşıldı. Biri milli sınırlar, öteki geniş ufuk­
lardan söz ediyordu. Yani anık Törk Ocagı'-
nm kapatılıp yerine yeni bir kurumun açılma­
sı gerekiyordu. C.H.P denetiminde kurulan
 DoçDr. Selçuk MÜLAYİM
330

çqitli dalgalar halinde, beraberlerinde uy­

Iltflk Evleri, 1932*den lOSO-Je kadar W e ya­
garlıklarını da taşıyarak Anadolu'ya göç et­
kın şubesiyle çalışır. Bu kurumun amaçlan;
mişlerdi. Zaten asılları Türk olan Sümer ve
Anadolu toprağında yatan miUI kültürü, halk­
Hitit öncü kavimleri Yakın D o ğ u ' n u n eski
ta aydın arasmda bir köprü kurarak yaygınlaş-
uygarlıklannı yaratmışlardı. Devletin resmî
iırmak, uygarlık unsurlarını, Cumhunyet reji­
görilşü halinde onaya konan bu teoriyi doğ­
minin kendine özgü milliyetçilik düşüncesini
rulamak üzere birçok araştırma grubu çalış­
bir öğreti haline getirmekti. Bu kurumun ya­
maya b a ş l a d ı . Bu y o ğ u n h e y e c a n ve
yınlan arasında H.Z. Koşay, A. İnan, M.R
Ba>Ti. R.O. Ank'm eserleri dikkat çekicidir. redikasyon psikolojisi; Anadolu'daki Sel­
Halk Evleri ideolojisi, Köprttiü'nün bilimsel çuklu ve Osmanlı eserlerini devre dışı tuttu­
bakışı ve kişiliği açısından oldukça sığ ve sen­ ğundan, toprağın altı, üstünden daha önemli
tetiktir. Bu bakımdan. Köprülü için bu sayılmaya başlandı ve bütün kültür-sanat faa­
kampanya da fazla cazip olamazdı. O, tarih! liyetleri yeni bir akımla aydınlatılmaya çalışıl,
süreklilik kavramını bu ara devrede bile dı, hararetli bir arkeologizm başladı. Yeni a-
terketmiş, kendi çizgisini korumuştur. Türk kımın öncüleri olan hâfirler, arkeolojiyi yal­
Ocaklarıyla başlayıp, Cumhuriyet'in ilk yıl­ nızca bir teknik olarak kullanmakla kalmayıp;
larına kadar uzanan devre, Türk dili, tarihi bu aracı kullanarak kültürel ve historiografîk
ve kültürüne yönelik araştırmalar açısından ilgi alanını Ortaçağ'ın gerisindeki tarih çağla-
bir ••romanıik devrz" sayılır. Kazı teknikle­ nnda yoğunlaştırdılar. Ne var ki Tarih Tezi
rine dayanan arkeoloji bile bu gecikmiş ro­ en önemli halkalanndan birkaçı kayıp bir zin­
mantizmden payını alır. cir gibiydi Köprülü gibi bir metod adamının
bu anlayışı kolayca kabullenmesi beklenemez­
Osmanlı siyasal ve kültürel varlığını red­
d i Nitekim, onun çalışmalan, eski sağlamlığı­
deden erken Cumhuriyet ideolojisinin Os­
nı koruyarak yine kesintisiz ve sürekli gelişen
manlı sanatına sıcak bir ilgiyle yaklaşması
bir yol izledi.
ve ona sahip çıkması beklenemezdi. Eskiyle
Uzun meslek hayatı boyunca, çevresinde
olan bağlarını koparmaya çalışan bir reji­
hızla değişen güncel politika ve bunun u-
min kuruculan, yeni kurdukları bu devletin.
zantılanndan fazlaca etkilenmeyen Köprü­
Batılılar tarafından "köksüz" sayılacağı en­
lü, özellikle müesseseler tarihinde başarıyla
dişesini taşıyorlar, sonradan ortaya çıkmış
uyguladığı "jenetik-komperatif kavram çifti
gibi görünen bu devletin bundan böyle A-
ile kültür tarihi metodunun iki ayağını o-
nadolu'da yerleşik kalabileceğinin yadırga­
luşturmuştur. "Tarihî tekâmül" deyimiyle i -
nacağını haklı olarak düşünüyorlardı. Türk
fade ettiği şey, gelişme kavramını kesintisiz
ulusunun, üzerinde yaşamakta olduğu top­
bir evrim çizgisi halinde gözönüne alarak
raklara köklü bir tarihle bağlı olduğunu Ba­
inceleme gereğini ön plana çıkarır. Oysa,
tılılara anlatmanın yolu, bu fikri bilimsel
bir kısım meslckdaşları için Türk T a r i h i ,
bir teoriyle temellendirip, herkese duyur­
ancak atlamalı olarak incclenebilen, devir­
maktı. Böylece Türk Tarih Tezi ve Güneş-
leri bakımından türlü ilgisizlikler ve zaafla­
D i l T e o r i s i a d l a r ı y l a i k i yeni teori
rın kurbanı olan delik deşik bir alan olmuş­
geliştirildi ve bu teoriler kültür politikası­
tur. O, tarih içindeki kurumları bazen top­
nın esası oldu. Buna göre, Türklerin beyaz
tan yok olan bazen aniden ortaya ç ı k a n
yani Arî ırka mensup Orta Asya kaynaklı
sürpriz olaylar olarak değil: sürekli şekil ve
ve bütün uygarlıklardan haberdar bir top­
mahiyet değiştiren kesintisiz bir süreç ola­
lum olduğu görüşü benimseniyordu. Eski
yurttaki olumsuz şartlar yüzünden, Türkler rak görmüştür. Öte yandan, "aynı kültür da-
 SANATI ARAŞTIRMACILIĞINDA "KÖPRÜLÜ METODU"
iresi içindeki veya müşterek tarihe malik olan
kavimlerd i karşıiaştırmalı olarak inceleyen
de odur . Kısa çizgilerle özetlediğimiz Köp­
rülü metodu'nun, tarih alanında her zaman
tam anlamıyla benimsenip uygulandığını
söylemek zordur. Tarih bir yana, biz bu me­
todun özü bakımından sanat tarihinde bile
kullanılabileceği kanısındayız. Buna göre
Köprülü'nün işaret ettiği, ilkeleri sanat ta­
rihine, iki boyut halinde yansıtmak gereki­
yor.
Yeryüzünü bir beşerî coğrafya alanı ola­
rak görebileceğimiz gibi, bir kültürler coğ­
rafyası olarak da düşünebiliriz. Buna göre
Köprülü'nün "kültür dairelerinin mukayese­
si"., aynı zaman diliminde yer alan sanat c-
serlcrinin karşılaştırılması şeklinde sanat
tarihi diline çevrilebilir. Sanat tarihi meto­
dunun coğrafî boyutu, aynı zaman dilimi i -
çinde yer alan (çağdaş) eserlerin birbirine
göre durumlarını değerlendirmek, karşılaş­
tırma (analogy) gibi işlemleri gerekli kılar.
Sanatın yöresel boyutu veya bölge üslûpla­
rının kritiği; etkileşimler, alış-veriş'lcr açı­
sından yapılarak, belirli bir yörede
karşımıza çıkan sanatın, hangi şartlar altın­
da biçimlendiğini, başkalaştığını belirlemek
için yapılır. Yani, Köprülü Metodu'nda, o-
laylar ve kurumların "comparative" yoru­
mu, sanat eserlerinin tarihine böylece
uygulanabilir.
Edebiyat Tarihinde Metodolojik Yaklaşım
Köprülü'nün genel tarih metodundaki
sağlam yaklaşımı edebiyat tarihi inceleme­
lerinde de görülür. A.sıl konumuz olan bu
özel metodu ele almadan önce iki ayrı sanat
dalının malzemesini teşkil eden, edebî eser
ile plastik eser arasındaki nitelik farkına
değinmek yararlı olacaktır.
Banhold. W.. İslSm Medcnıyeh T.ırıhı Başlançıç " M.F. Köprülü larafından (l';4(l). Diyanet İşleri Başkanlığı:
H6. .\nkara. 1973 (3). s.XV
331
Sanatların sınıflandırılmasında, edebi­
yatla, plastik sanatlar arasındaki derin ma­
hiyet f a r k ı hemen daima g ö z ö n ü n d e
tutulmuştur. Her iki alanında da ortak ö-
zelliği duygu ve düşüncenin uyumlu ve hoşa
giden bağlantılarla bir form'a aktarılmış ol­
masıdır; verilmek istenen bildiri bir biçim
aracılığı ile alıcıya iletilir. îşte her iki ala­
nın temel farkı da burada, biçim verilen
malzemede ortaya çıkmaktadır. Edebî ese­
rin ortaya çıkması, yazı adını verdiğimiz bir
iletişim sistemi aracılığı ile olur. Bu sistemi
okumayı bilmeyenler edebî mesajdan uzak
kalırlar. Burada form, alfabenin türü, harf­
lerin biçimi, kağıdın malzemesi veya baskı
tekniği değildir. Çünkü bunlar değişse bile
eser, varlığını korur, hatta küçük farklılık­
lara rağmen bir edcbiyz'. eseri başka bir dile
de tercüme edilebilir. Edebiyatta form: da­
ha çok bir anlatım biçimidir; roman, şiir,
mektup vb. Plastik sanatlar ise doğrudan
doğruya maddeye biçim verir. Madde ile
mesajın bağlantısı çok daha güçlüdür, hatta
iç içedir. Bu bakımdan bir halı, kilim veya
bir mimarî eser, bir başka dile tercüme c-
dilemez. Edebiyatla, plastik sanat eserinin
ilk üretilen örnekleri ile onların çoğaltıl­
ması arasında kökten ayrılan farklar vardır.
Bir romanın matbaada basılması ile bir
plastik eserin fotoğraf veya bir başka yolla
kopye edilmesi arasında derin bir nitelik
farkı vardır. Matbaa teknolojisi ile yü/bin-
lerce çoğallılabilcn kitap, bir bakıma gücü­
nü çoğaltılma hızından alır. Bir minyatür i -
se reproduction yoluyla çoğaltilabilmekle
birlikte, çoğaltılan her nüsha orijinaliyle
karşılaştırılmayacak kadar değersizdir. Bir
bakıma plastik sanat eserinin değeri çoğal­
tılmasıyla ters orantılıdır. Çünkü artık ori­
jinalite amacı olan maddesi değişmiştir.
332 Doç.Dr. Selçuk MÜLAYİM
BQtOn bu hususlar, her iki sanat dalının
farklı yapılara sahip olduğunu gösteriyor.
Bir toplumun duygu ve daşüncelerini
şergilden şubeleri incelerken, bu şubeler a-
rasındaki ilişkinin her zaman yalın ve kolay
anlaşılabilir olmadığı anlaşılıyor. Edebiyat
tarihi ile plastik sanatlar tarihi arasındaki
materyal farkı, her iki şubenin incelenme­
sinde izlenecek yol ve metodu da belirle­
mektedir. Köprâlfi, edebî eserin tahlilinde
sıra halinde şu noktalan belirlemektedir .
1. Gördûğamüz metin muharririn et ya­
zısı değilse, aslına uygun mudur, değil mi­
dir? Aslına uygun değilse, yanlış olarak mı
isnad olunuyor; yoksa tamamen uydurma
mıdır?
Bu satırlar plastik sanatlar diline tercü­
me edildiğinde, incelediğimiz eserin oriji­
nal olup olmadığı sorununu gündeme
getirmiş oluruz. Eser orijinal değilse» kopye
veya taklit olabilir. Ancak, eserdeki imza­
nın sahte oluşu ile o eserin kopye oluşu a-
rasmdaki farkı iyi belirlemek gerekiyor.
Eserin kopye oluşu bazen bir sahtecilik an­
lamına gelirken, hazen beğenilen bir oriji­
nalin çoğaltılması için başvurulan yaygın
bir yöntemdir. .Bu ikinci durumda bir rep­
roduction sözkonusu olup, bu durumda bile
eğer üretimde geleneksel teknikler kullanıl­
mışsa eser belli bir değer taşır. Bu soruş­
turma yapılırken, Türk sanat esericrinin
genellikle anonim bir karakter taşıdığı, pek
çok eseriii sanatçısının bilinmediğini unut­
mamak gerekir. Büyük mimari csericrin bi­
le pek çoğunun ustası bilinmez. Bu özellik,
islâm sanatçısının kendi adını geri planda
tutması ve bu yüzden de imza atmaktan ka­
çınmasına bağlanabilir. Edebi eserde du­
rum değişiktir. Genellikle kitabı yazan kişi
imzasını atar.
8 Köprülü. M.F.. "Türk Edebiyatı Tarihinde Usul" "Bilgi". 1913 (1329). S.I. s.l-52.
2. Metin acaba tam ve sahih (exact) mi­
dir, yoksa fazla veya eksik midir?
BOyie bir soru, eserin orijinal okluğu ka­
bul edilerek, tamirat görüp görmediği, ek­
lemelerin yapıhp yapılmadığı hususlarının
araştırılmasını öngörür. Plastik sanatların
hem mimari hem de küçük ölçülü eserlerin­
de bu noktanın teshili oldukça önemlidir.
Bir yapı veya küçük eserin hangi parçaları­
nın muhdes olduğu, bu işin ne zaman yapıl­
dığı ve hatta yapılan bu değişiklikle eserin
fonksiyon ve kimliğinde hangi değişiklikle­
rin olduğu hayatî bir önem taşımaktadır. E -
serin um ve eksiksiz (in situ) olması ile
sonradan bazı değişikliklere uğramış olma­
sı, şekil tarihi bakımından incelenmeye de­
ğer pek çok yeni soru merkezleri ortaya
çıkarabilir.
3. Metnin tarihi ve yazıldığı yer, istinsah
tarihi, istinsah yeri, müstcnsihi malum ol­
malıdır. Yazma eserlerde bu kayıtlara dai­
ma tesadüf olunduğu için, bu hususta
müşkilat çekilmez.
Bu madde pla.stik .sanat eserinin kitabesi
üzerinde yoğunlaşan soruları akla getiriyor.
Yapım v^a onarımın tarihi ve ustanın adı­
nı veren yazı ve rakamlar o eserin adeta bir
künyesi gibidir. Ancak özellikle mimarî c-
serier için gözden kaçırılmaması gereken
bir husus vardır ki, bu da yapı üstündeki ki­
tabenin gerçekten o yapıya ait olup olma­
dığı hususudur. Bazı eserlerde o eserle hiç
ilgisi olmayan, bu yüzden de araştırmacıyı
yanlış yönlere sürükleyen kitabelere rast-
lanmakudtr.
4. Metnin harfiyen mânâsını kavramak
ve tesbit eylemek, yâni lisanın muhtelif
tekâmül devrelerine göre kelimelerin, cüm­
lelerin, hususî ıstılah ve tabirlerini delalet
 TÜRK SANATI ARAŞTIRMACILIĞINDA "KÖPRÜLÜ MFTOnT i"
elliği mânâlanm açıkça layin etmek lâzım­
dır. O devir hüsusiyellerine ima suretiyle
yazılan cihetleri, mitolojiye müteallik nük­
teleri anlamadan b i l m e l i n hakkında fikir
beyan etmek mümkün olamayacağı bedihi i -
se dc bu bedâhatin sahte mütebahhirler ta­
rafından g ö z ö n û n e a l ı n m a d ı ğ ı her gün
görOlûyor.
Bu satırların plastik sanatlardaki karşı­
lığı deskripsiyon ve bir ölçüde de şekillerin
anlamlannın çözümlenmesidir. Sanat eseri­
nin tektonik yapısını o l u ş t u r a n eleman,
parça ve motiflerin anlamlarını çözümleme
ve söz konusu devir için taşıdıkları anlam­
lan açıklama, mimarî anlatım veya motif ve
figürlerin ikonografik sözlükteki değerleri­
ni saptamak anlamını taşıyor. Bunları anla­
madan eserin b ü t ü n ü h a k k ı n d a birşey
söylemek mümkün değildir. Şekillerin an­
lamlarını çarpıtmadan bütün yapıyı açıkla­
mak gerekiyor.
5. Bütün bu gibi ilk hazırlıklardan son­
radır k i . metnin mevzuu, üslûbu, nükte ve
incelikleri, hususiyetleri tedkik edilmelidir:
tamamiyle edebî ve binaenaleyh daha fazla
enfus! olan bu tedkik safhasında, edebiyat
tarihçisinin fıtrî meziyetleri faaliyet icra e-
decektir. Metnin fikrî, hissî ve sanatkârâne
kuvvetini tayin etmek, eserin bizim üzeri­
mizdeki bedîi tesirine meydan vermek de­
mektir.
Anlaşılacağı üzere, konu, üslûp, mesaj
sorunu eûndeme gelmektedir. Bu aşamada,
eserin ulaşabildiği en yüksek sanat özellik­
leri dile getirilecektir. Bu ise b i r yorum ve
kritik sorunu, yani sanat tarihçisinin son
derecede ölçülü ve dikkatli olmasını gerek­
tiren bir aşamadır.
6. Tedkik ettiğimiz eser, ne gibi ruh hal­
lerinin ve teessür (impress ion)'lerin, ne
türlü bir tabiat üzerine nüf uzdan vücuda
gelmiştir? Bunu anlamak için, hal tercüme­
F.20
333
lerine, muharririn şahsî ve umumi hayatına,
tahsil ve tefekkür tarzına vc dahî sair ırkî,
ırsî ve muhite aiı tesirlere müraceat etme­
lidir
Burad? sanatçının içinde bulunduğu or­
tam, çevresi ve onun kişilik yapısını oluştu­
ran fizikî özellikler söz konusudur. Anonim
b:r karakter gösteren Türk sanan için bi­
reysel üslûbun edebiyatta önemli bir yer tu­
t a b i l e c e ğ i fakat, plastik sanatlarda bu
yönün o derecede net olamayacağı bellidir.
Bu durumda bölgenin veya ilgili tarih dili­
minin plastik anlatım tarzı haliyle önem ka­
zanacaktır.
7. Eserin nail olduğu rağbet ve icra et­
tiği edebî vc içtimaî nüfuzu layin etmelidir.
Nüfuz icrası meselesi daima rağbetle tcv'em
olmaz. Bazen 7.amanında çok şöhret kaza­
nan bir eser çok geçmeden unutulduğu hal­
de, uzun zaman dikkati çekmeyen bir eser
de sonraları bir nüfuz icra edebilir.
Burada sorun tamamen sosyal tarih iliş­
kilerine bağlı olarak ele alınmak durumun­
dadır. Plastik sanatlar tarihinde, bir eserin
yapıldığı günlerdeki durumu, sunulduğu ki­
şi, grup, sergilendiği yer ve işlevi gibi ko­
nular üzerinde dikkat yoğunlaştırmak biraz
sanat sosyolojisinin alanına girmekte, ese­
rin çağı içindeki etki.si, modanın rolünün
etrafiı bir biçimde tahlil edilebilmesi, dü­
şünce tarihinin ışığında ilgili dönemin kül­
tür ortamının aydınlatılmasıyla mümkün
olmaktadır.
Köprülü'nün, edebiyat tarihi için hazır­
ladığı metod, hem ilgili olduğu sanat dalı
açısından hem de Avrupa kökenli bir anla­
yışla ele alındığından Türk plastik sanatla­
rının her alanıyla tamamiyle çakışmaz.
Türk-İslâm sanatlarının anonim karakteri­
ne karşılık, edebiyat alanında, sanatçı bi­
yografisi ve kişisel üslûp ayrı bir etüd
konusudur. Yani bireyi soruşturan bir anla-
 DoçDr. Selçuk MÜLAYİM
334
yış yerine, oruk üslûp Özelliklerini yaratan
bir geleneği araştırmak durumundayız. Her-
ş e y e rağmen Köprülü metodu, daha
1913'de, yani neredeyse günümüzden sek­
sen yıl önce, bilimsel mantığın rahat ve fe­
rah çalışamayacağı günlerde ortaya
konmuştur. Şunu itiraf edelim ki, yaklaşık
aynı yıllarda Viyana EkolO'ne mensup bazı
sanat tarihçilerinin Türkiye'deki çalışmala­
rı olmasaydı Türk plastik sanatlarının tarihi
konusunda eski ve bikâyeci bir üslûp varlı­
ğını sürdürecekti. Gariptir ki, Köprülü'nün
metodunda mevcut olan ve dikkatle bakıl­
dığında Viyana Ekolü'nün anlayışı ite çakı­
şan bazı hareket noktalan sanat tarihçileri­
mizin dikkatini çekmemiştir. Köprülü'nün
görüş ve önerilerinden yola çıkarak, plastik
sanatlarla öteki sanatlar arasında mevcut o-
lan bağlantılardan yalnızca birkaçına deği­
nebildik. Sanat tarihi, genelde bir gUzcl
sanatlar tarihi olarak anlaşıldığı gün bu tür
denemelerin sayısı artacak, böylece sağlam
ve yeterli bir mctod oluşabilecektir kanısın­
dayız.
 SÜLÜS HAHINA DAİR MÜHİM BİR RİSALE
"SÜLÜS YAZISI REHBERİ"

Ooç.Dr.Mücteba UĞUR

G
üzellik aşığı bu millete el hünerinin
nefis örneklerini vermiş; kıyâmete
kadar da verecek olan Türk Hat Sa­
natı konusunda kaleme alınmış sistematik e-
serler hemen hemen yok denilecek kadar az­
dır. Kadir kıymet bilir milletimiz "elin dili"
denilen bu sanatın paha biçilmez en nefis e-
serlerini yazmışlar, yazdırmışlar, yazılanları
imkân ölçüsünde büyük bir dikkat ve itina ile
korumuşlardır. Ancak, üzülerek söylemek zo­
rundayız. Hat Sanatının tarihçesi ve nazariyatı
Özerinde yeterince durmamışlardır. Daha doğ­
ru bir ifadeyle bugün elimizde hat tarihi, çe­
şidi dallarında geçerli yazı kaideleri, yazı mal­
zemeleri ve benzeri Hat Sanatıyla i l g i l i
konulardaki te'liflerin sayısı bir kaç taneyi geç­
mez. Türkler elinde zirveye ulaşan pek nefis e-
serler vermiş bir sanat dalında tevazudan
kaynaklandığı muhakkak olan böylesine bir ve-
rinsizlik bilmeyiz afTcdilir bir noksanlık mıdır?
Bununla beraber şunu da eklemeden geçe-
meyiz ki Türkler arasında milletinin kültür de­
ğerlerini yaşatmaya çalışmış hamiyet erbabı
-hamdolsun- hiçbir devirde eksik olmamışur.
Bu arada ecdadına has bir el sanatı olan Hat
sanatını türlü zorluklara rağmen yaşatmaya ça­
lışanlar her zaman bulunmuştur. Bunun yanısı-
ra yeterli olmasa bile değişik yazı çeşitlerine ve
yazı kaidelerine dair eserler verenler de olmuş­
tur. Hayatı hakkında şimdilik hiçbir bilgimiz
olmayan, metnini vereceğimiz eserinden sadece
Erzurum yöresinden olduğunu uhmin ettiği­
miz Seyyid Muhammcd Mccdlde bunlardandır.
Merhumun SOlOs Yansı Rehberi adı verilen bir
risâlesi elimizdedir'. Geçen asnn ikinci yansı
başlannda yazılmış bu hacmen küçük fakat
değerli risâlenin yazılışı, te'lifden ferağ kaydı­
na göre 21 Rebîülevvel 1278 (26 Eylül 1861)
Perşembe günü bitmiştir. Oldukça düzgün ne­
sih hatlıyladır. Orta boy 42 sayfadan ibarettir.
Sayfa kenarlan cetvelli, serlevhası mihrâbtye-
lidir. Serlevhada risâlenin adı veya şöhreti
kaydedilmiş değildir. Te'lifden ferağ kaydı ge-

Bahic konu rittlenin tıpkıbasımını, kapağında da iyırct ediktiği gibi, Emınımlu Mustafa NecâtOddin'in hamiyetine
botviuyuz. Mustab NccâtOddin. müderris ve halutiır. F^iea Medine'de oturmaktadır. Tıptabaıım Şam'da Nesr
Matbaasında bastlm^ olup tarihsi2dir. Bu vesile ile risileyi teminde yardımlarını esirgemeyen Gazi Ün-Efiıim
Fakültesi öğretim üyesi Doç.Dr.Abdûlkerim Atxiulkadirotltt'na tefekkür ederim. Son zamanlarda yapılan
araştırmalar sonunda eserin Tokatlı Muhammcdu l-İmâm'a ait okluğu anlafilmı^tır. (Sayın Uğur Dennan'ın notu)
 Doç.Dr. Müctcba UĞUR
336
lenege uygun olarak idbet hattıyladır.
Esas itibariyle SOllIs yaa çeşidi hakkında
nazari bilgiler veren risâlemiz giriş mahiyetinde
iki bölümle âç fasıldan oluşmaktadu-. İlk iki bö­
lümde önce yazı kalemi, kalemin kalitesi, açıl­
ması, düzeltilmesi ve kesilmesi gibi konularda
bilgiler verilmiştir. İkincisinde ise hat tarihiyle
ilgili özlü bilgilere yer verilmiştir. Bunlardan
sonra birinci fasılda sülâs müfrcdAtına, yani
sülüs yazısı harflerinin ayn yazılışlanna geçil­
miştir. Bir başka ifadele, risalemizin agıriık
noktasını teşkil eden bu bölümde "efiT'ten baş­
layıp 'ye"ye kadar bütün sülüs harflerinin ya­
zılışları ölçülerine göre anlatılmıştır. Ardından
gelen ikinci fasılda mürekkebâta yer verilerek;
harflerin bitişik şekilleri izah edilmiştir. 0-
Çüncü fasıla gelince, burada her harfin değişik
yazılış şekilleri anlatılmıştır. Gerek müfredât
ve mürekkebât, gerekse harflerin çeşitli ya­
zılıştan bölümlerinde nazart olarak anlatılan­
lar metin çerçevesi dışında misalleriyle göste­
rilmiştir.
Yazısından oldukça usta bir hattat olduğu
anlaşılan Seyyid Muhammed Mccdfnin
kaleminden çıkan bu risâleyi Türk Kültürüne
yeniden kazandırmanın yararii olacağı inancı
içinde aynen ys^nlıyoruz. Son olarak şunu
söylemek isteriz. Mciin, üzerinde yapılan
kısmt müdâhalelerle günümüz TOrkçesine yak^
laştınlmıştır.Bunun yanısıra bazı Arapça
reler Türkçeye çevrilmiş, bir-iki yerde metin
tamirine gidilmiştir.
Bu sunuş yazısının son sözü olarak mü'cl-
liHni ve hattatını minnet ve rahmetle anıyo­
ruz.
(SfilOs Yazısı Rehberi)
Seyyid Muhammed Mecdt Efendi Merhum-
'un 1278 Senesinde "Kaleme Aldıklan Gayet
Nefts Bir Risâlcdir" (Nâşiri: Medtne-i Münev-
2 Kapakıaki unvan yazısı ile di|er ifadelerin nâşire ait okluğu kanaatindeyiz.
3 Allah ı>na. ailesi fertlerine ve sahâbnerine salüt ve selam buyursun.
4 Kalem açmak ve (kalemi) bilmek; kalem bilgisi.
vere'de Mücâvir Erzurumlu)
Mustafa Necâtüddîn Afa'llâhu anhu ve an
Kâlfetil-Müslimîn. Matba*atu'n-Nesr bi-Di-
meşk^
Blsaaillflhlmıhmânirrahînı
Hamd-i bl ad ve Senâ-yı lâ yu'ad ol Hâlıku'-
1-Levhi ve'l-Kaleme ki, Kâf ü nün ile cümle
kâinât ve mümkinâtı var, ve ol Efdal-i Benî
Âdemin nûr-i mu'ci/âtiyle nice pinhânı âşikâr
eyledi Li-münşi*ihî Rahmctun Ii'1-Âlemîn Nûr-
i Hûdâ, iUet-i hilkat-i heme dünyâ variıktan he-
man odur maksûü. Aşkına oldu dü cihân
mevcûd. Sallallâhu aleyhi ve alâ âlihî ve sahbihî
vesellem .
•nRÂŞÎDEN-t KALEM VE ŞENÂHTEN^
Evvela hüsn-i hat yazanlar kalemin a'Iâsın
ve mürekkebin ra'nâsın ve kağıdın zîbâsın bul­
mak gerekdir. Kalemin a'lâsı oldur ki, kızılı pek
kızıl ve aklığı pek ak ola vc sengîn ola ve da­
madan doğru ola; zîrâ doğru olmazsa kalemi
şak etdikde eğri şak olur, doğru şak olmaz. Eğ­
ri şak olan kalemden hüsn-i hat gelmez.
Ve kalemin kalınlığı .sırça parmak kalınlığı
kadar gerekdir. Ve uzunluğu on bir pannak ve­
ya on iki parmak gerekdir. Ve kalemde altı sıfat
var demişler. Üçünden hüsn-i hat gelir; üçün­
den gelmez. Ammâ hü-sn-i hat gelen, kızıl ve
pek ve sengîn olandır. Ammâ hüsn-i hat gel­
iba­ meyen süst ve siych vc eğri damarlı olandır.
Ve kalemtıraş gayette keskin gerekdir. Ve
kalemin dahî bir iki şartı vardır. Biri budur ki,
eğer kalem pek olursa kalemi pek yonup etin­
den çok almak gerekdir. Eğer yumuşak olursa
pek yonmayıp etlicek etmek gerekdir. Ve kale­
min şakkı ortasında gerekdir. Vahşî cânibi ünsî
cânibinden kaim olmalıdır. Ve kalemin şakkı
dahi kalemine göredir. Eğer kalem pek olursa
şakkı dahi uzunca gerekdir. Eğer yumuşak o-
 SÜLÜS YAZISI REHBERİ
lursa şakkı az gerekdir. Ve'l-hâsıl şakkı kale­
mine göre etmek gerekdir.
Ve kalemin kattı dahi üç günedir. Biri cezim
ve biri dahi vasat ve biri dahi muharrerdir.
Ammâ cümlenin a'lâsı vasatdır. Nitekim de­
mişlerdin "Haym'l-umûri e\'saâtuhâ'^.
Ve kalemtıraşı kalem üstüne koyup baş par­
mak ile kalemtıraşın arkasım bastıkda kalemin
kat diye âvâzı çıkmak gerekdir. Şöyle ki, kat
diye çıkmaya, iyi kat' olunmamıştır. Kalemtıra­
şı keskin edegör.
DER MA'RİFET-İ V \ Z - I HAT VE ESMA­
YI IIUTÛT-İ MÜTENEVVÎ'A^
İbtidâ ki hat zuhura gelmişdir, Ma'kılîdir.
Cümlesi müsettahdır. Ya'ni düzdür, devri yok-
dur. Andan sonra hatt-ı kûfîdir zuhûra gelmiş­
d i r . Ve ş o l k i m s e l e r k i h a t t - ı kûfîyi
yazmışlardır; cümlesinden a'lâ Emîru'l-Mü'-
minîn Hazret-i Aü-Kerremallâhu vechehûve
Radiyailâhu anhu- y a z m ı ş d ı r . Ve Ilatt-ı
Kufinin bir bölüğü devr üzeredir. Ve bir bölüğü
düzdür.
Andan sonra İbn-i Mukle -Aleyhi'r-Rahme^
gelip Hatt-ı Kûfîden döndürüb bu zamâne ya­
zısı û/jere yazmışdır. Ve halka ta'lim etmişdir.
Çok kimse İbn-i Mukle la'limi ile a'lâ yazmış­
lardır. Cümleden biri Ali b.Hilâldir ki İbn-I
Bevvûbhkla iştihâr bulmuşdur kendi zamanın­
da. Aleyhi*r-Rahme.
-Ve Musta'sam Halîfe zamânına gelince hiç
kimse İbn-i Bewflh gibi yazar gelmemiş idi.
Andan sonra Musta'sam Halîfe zamânında
Şeyh Cemâleddin Yâkût -Aleyhi'r-Rahme-
zuhûr etdi ve İbn-i Bevvâb yazısına mülâba'at
edib îbn-i Bevvâb gibi yazar oldu. Andan sonra
kalem kesmesin (i) lağyîr eyledi. Emîru'l-Mü*-
minîn Ali- Kerremalâhu vechehû- kelâmı üzere
kalemin ucunu uzun ve etli ve Katt-ı Kalemi
5 İşlerin en hayırlısı orta yolla yapılandır.
6 Yazının icâdı ve çeşitli yazı isimleri bilgisi.
7 Allah onun yüzünü ak elsin: Ondan razı olsun...
8 Üzerine rahmet olsun...
9 Metinde. sultânu l-Mutâtibtn..
337
münharif kesdi. Şöyle kim, yazı yazarken cızu--
dar idi.
İbn-i Bevvâb zamanında katt-ı kalem, cean
üzere idi. Anınçün yazılan laıîf ve nâzik değil­
di. Amma Kıbletu'l-Küttftb Şeyh Cemâleddin
Yâkut -Aleyhi'r-Rahme- katt-ı kalemi tağyir ey­
ledi. Hat dahi mütcğayyir oldu; zîrâ hat kaleme
tâbi'dir. Kalem a'lâ Lse hat dahi a'lâ olur. Eğer
kalem muratça olmaz.sa her ne denli cidd ü
cehd eylesen kim kalemden hüsn-i hat gelmez.
Bu sebebdendir ki. Şeyh Cemâleddin Yâkût
hattı (nı) İbn-i Bewfib hattına tercih etmişler­
dir. Ammâ tercihleri nâziklikdedir. Yoksa usûl
ve kavâ'idde değil. Usûl oldur ki, İbn-i Mukle
vaz'eylemişdir. Dâ'ıre ve nokta ile altı ncv' ü-
zere kılmışdır ki beyne'l-üstâdân ŞEŞ KALEM
diye meşhurdur. Her birine lafe ü ma'nâsına
mutâbık nâm komuşdur. Birine Sülüs diye nâm
komuşdur, zîrâ dört bölüğü devr. iki bölüğü sa-
tıhdır. Ve ikincisine Muhakkak diye nâm ko­
muşdur. Bir buçuk bölüğü satıh, ya'ni düzdür.
Üçüncüsüne Reyhâni derler. Reyhânf, muhak­
kaka tâbi'dir. EKirdüncasûne Nesih derler. A-
nınçün nesih demişlerdir ki, ekser-i kitâbeti
ne.sih ile yazmışlardır. Gûyâ ğayn yazılan nes-
heylemişdir. Ve beşincisine TevkP derler. An­
dan ötürü ki nısfı devirdir ve nısfı satıhdır.
Nişan ve ahkâm ve sicillât bu hat ile yazjlmış-
dır. Altıncısına Rıka' diye nâm komuşdur. An­
dan ötürü ki, ruk'aları, mektublan bu hat ile
yazmışlardır. Pes Şeş Kalem dedikleri bunlar­
dır. Bunlardan taşra hat yok idi. Sonra Ta'lik
ve Dîvânî ve bunların emsâli peydâ oWu.
Pes İbn-i Mukle bu tertlb üzere herbirine
birer nâm koyub biribirinden mümtâz ve a'lâ
eyledi. Usûl ve furû'una göre Sultflnu'lKâtib-
în^ Şeyh Cemâleddin Yâkût -Aleyhi'r-Rahme-
icmâlen bu şiiri demişdir. Şiir.
**Usûlun ve terkibun ve kerâ-sun ve nisbetun
 Doç.Dr. Mûcteba UĞUR
338
Stt'ûdıui w Tcşaflrun ve nozAlua ve irsiiıuı"^^
Nitekim Embıı'IMfi'aininAU -Kerremallâbu
vcchehfl ve Radiyalllhuy!anhu demişlerdin
hm C O M bıune'l-hattiaahiiyyuııflta'limi'l-
nstidi ve faviaıahûff kcsretri-meşU veto*.
tfbn-auKİtkeMti ve bekA* uhû ale'l-tsUm
ve'I-musiimu fl terki'l-nwnliiyyAU ve
mnhflfozatrs^lâti. Ve asluhû ff ma'rifetiM-
munferidAt.'*
"Kâle Aleyhi'sSdâıu ve's-Selâm an usûli'l-
hata fe-kâle: «Kanin harfet ve femk beyne
satrik ve tawil sintoe kaiemik.''
Hazret-i Ali -Kerremallâbu vechehû- buyu­
rur ki- "Hatnn a 'lâ olması astâdm ta'ltmindedir kâ'ide üzre olmak gerekdir. Merhum Şeyh
ve çokyazmakdadır. Ve hattın sebâtıterk-i men-
hiyyâtta ıv namaza madâvemetdedir."
Bu had!s-i Şerifi Habib-i Ekrem -Sailailâbu
aleyhi ve Sellem- Ali'ye ta'lîmen buyurmuşlar
diye üitadlardan işitmişizdir: "Yâ Ali! Harfleri
birbirine yakut yaz. Ve beyne's-sutûru ayân eyle,'
ya'ni ırak eyle. Ve kalemin uaınu uzun eyle."
(BİRÎNCİ FASIL)
Pes, imdi usûl-i hat mûfredâu bilmekdir. 01
cihetden mOfredâU evvel bqan etdik. İmdi, as-
(-1 hat noktadır. Andan ötürü ki, hat iki nok­
tadır, yahut daha ziyâdedir. Birbirine ulaşdırsan
bir hat olur.
Pes HURUF-İ MÜFREDE
Her harfin haddini nokta ile b ^ n edelim:
HIM SOlOs: Allı noktadır, yediye varınca.
Elir-i muhakkak yedi noktadır, sekize varınca.
el-BA'u: Amma bâ başı iki noktadır. Uzun­
luğu altı noktadır, yediye vannca. Amma şemre
sayılmaz. Eğer yediden ziyâde olursa usûlden
10 Yazı birtakım temeller, terkipler, başlıklar ve nishcılcn ibarettir. Aynı zamamla hazırlık, çıkış, iniş ve akıcılıktan
oluşur.
11 Metinde yoktur.
12 Yüce Allah ona rahmet elsin..
13 Anadolu da yetişen Türk hattatlan anlamında..
hanedir.
el-Cimu: Amma cimin başı turresiyle beş
nokta v ^ beş noktaya varınca câ'iz tutmuşlar.
Ve cüain dâiresini yanm yumurtaya teşbih et­
mişler. Ve dâ'iresi dmin başını geçmemek ge­
rekdir. Şöyle kim, cîmin başından aşağı bir hat
çekseler dâ'ireye dokunur dokunmaz gerekdir.
Eğer cîmin başmı geçerse ka'ideden haricdir.
Ve dâ'irenin büyüklüğü ya'ni geyikliği elif ka­
dar gerekdir. Ve dâ'irenin aşağı ucu yukarı u-
cundan bir nokta; belki ikiye dek geçmek câ'iz
tutmuşlardır. Ve dmin dâ'iresi aynidığı mahal
iki böiak kalmak gerekdir demişler. Lâkin nıs-
fmdan aynimak evlâdır. Ve teıidbde dahi bu
Ccmâkddin Yâkût bu güne cimi ekseri iki bö­
lük kalmak üzere yazmışlardır. Rahimchu'llâhu
Te'âlâ^^.
ed-DAlu: Amma dûl gerekdir ki yukan câni­
bi dört nokta ola, tâ beş noktaya varınca. Eğer
yukan cânibi dört . nokta ola, aşağı cânibi beş
nokta ola. Ve eğer beş nokta olursa aşağı cânibi
altı noku ola. Ve'l-hâsıl yukansından aşağısı
bir nokta ziyâde gerekdir. Şöyle kim, yukarıdan
aşağı bir hat çekscn aşağısı bir nokta ziyâde ka­
la.
er-Râ'u: Amma câ başı üç nokta gerekdir.
İnceden, ya'ni râ başı aşağı çekdikde ince yer
zâhir olur. Andan irsâl ederler. Ona üstâdân
Şemretu'l-irsflI derler. Ve uzunluğu altı nokta
gerekdir, yediye varınca. Eğer devirli yazılıdır
ise amma Şemre sayılmaz. Şemresiz beş nokta
gerekdir.
es-Slnu: Amma sinin evvelki dendânı bir
nokta gerekdir. Ve evvelki dendânın beyazı bir
nokta gerekdir. Ve ikinci dendânın beyazı bir
buçuk nokta gerekdir. Ve dendânlar testere
dişlerine benzemek gerekdir. Ve ü ç ü n c ü
dendândan aşağı çektiğin iki nokta gerekdir.
Amma rum ûstadları^^ dörde dek câ'iz tutmuş-
 SÜLÜS YAZISI REHBERİ
lar. Ve bcden-i sin beş nokta, altıya varınca
câ'izdir. Ve eğer dendân yerine keşîde ederecn
ol keşidenin evvelinde zâviyesine varınca bir
hat çeksen kavse benzemek gerekdir. Bunun gi­
bilere Irsâl kavsi derler. Her bâr ki sinin züvi-
yesin kcşîdeli edesin, gerek dendânlı, gerek
dendansız ola, irsAl kavsi derler. Bunun gibi.
es-Sâdu: Amma sM dört bölükdür. Üstün­
de iki bölüğü devirdir. Ve sâdın beyazı bir bu­
çuk noktadır. Ve kanu sin kamı gibidir. Ve
eğer zâvtye Iteşideli edersen sinin irsal-i lavsi
gibidir.
et-TÛ*u: Amma tânın elifi beş nokta gerek­
dir. Ve tftmn üstü üç bölükdür. İki bölüğünü
sağ cânibe doğru çeke. Ve bir bölüğünü devr
ede. Ve aşağısını doğru çeke; sâd gibi devirli
etmeye. Şöyle kim üstünün ucunu bir buçuk
nokta ya iki nokta geçmek gerekdir. Ve tâ nın
üstünün elif yerinden aşağı düze ulaştığı yere
dek bir buçuk nokta; ya iki nokta gerekdir. Ve
tânın beyazı sâdın beyazından eksik gerekdir.
Ve tânın beyazı ustura gibi ola.
el-Aynu: Amma aynın başını üç bölük et­
mişlerdir. Evveli hilal gibi ola. İkinci râ başı
gibi ola. Üçüncü sağ cânibdcn beri çeke. Şöyle
ki, hilâle mOşâbih olan aynın başını bir noku
geçe. Amma dâ'ircsi cim dâ'iresi gibi ola.
ei-Fâ'u: Amma M başı müdevver değiklir,
müsellesdir. Ve beyazı armud çekirdeğine ben­
zer ola. Ve gcrdeni bir nokta ola. Ve bedeninin
uzunluğu bâ gibi ola.
ei>Kaafu: Ammâ kaaf başı lâ başı gibi ola.
Ve gerdeni iki nokta ola. Ve zâviyesi sin gibi
ola.
ei-KAhı: Ammâ kâf başı dört nokta ola. Ve
uzunluğu sekiz nokta ola. Ve altındaki hat kâf
başını dört nokta geçmek gerek. Ve kâfin be­
yazı bir buçuk nokta gerek. Mulıakkakda ya iki
nokta ola. Ve başının beyazı iki nokta ola. Am­
ma sâiasden bir nokta ya bir buçuk nokta ola.
Amma muhakkakda ziyâde gerekdir.
14 SımıyU koli gözü: at kulağı..
339
el-Lâmu: Amma lâmın elifi elif kadar ge­
rekdir. Ve teni bâ gibklir. Amma sûlOsde nûn
gibi ola. Amma muhakkak da ziyâde bir nokta
ola.
ei<Minıu: Amma mim başı müselles şekil o-
la ki beyazı demirciler örsü gibi ola ve kuyruğu
çengel ola. Amma muhakkakda vav başı gibi
ola. Ve kuyruğu râ-yı mOrsele gibi keşîde ola.
Amma sülâsde mimin başı bunlar gibi ola.
en-Nûnu: Amma - û n başı sülüsde iki noku
ola. Ve uzunluğu zâvıye ola. Ammâ muhakkak­
da üç noktadır. Dörde dek câ'izdir demişler. Ve
karnı sin gibi ola.
ei-Vâvu: Amma vâv iki türlüdür. Biri mü-
dewerdir. Başı fi başı gibi ola. Devri dört nok­
ta ola. Beşe dek câ'i/dir. Ve biri uzun ola.
Amma uzunu râ kadar ola.
ei.IIâ'u: Amma lıâ on beş türlüdür. Aynu'-
l-IIİrredir. Ve biri üzOnöM-reresdir^'*. Vc biri
lâm-cUr gibklir. Ve beyazı mcvlevîler külahı gi­
bidir.
Hâ-yı aynu'l-hirrc üç hattan mürekkebdir.
Evveli râ başı gibi ola. İkinci hat iki nokta ola
ve yarım nokta ola. Ve üçüncü hat üç noku
ola. Devr ile tekâtu' mahalline gelince ve iki
gözleri birer noku ola.
Hâ-yı azûnü'l-feres altındaki müdevver koç
hayası gibi ola üstüne dek / üzOnü'l-reres gibi
ula.
Hâ-yı lâm-elif gibi olan, evvelâ râ başı gibi
üç nokta mikdan ola. Lâm-dif gibi sol cânib­
dcn çeke ve iki noku ola. Ve yanm nokta sol
cânibe meyli aşağı çeke. Andan sağ cânibe beş
noku mikdan çeke. lâm-cUf gibi. Beyazı mev-
Icvîler külahı gibi ola.
Lâm-EliT: Amma lâm-dif üç hattan mürek­
kebdir. Evvela sol cânibdcn bir elif çekile. Ve
ikinci hattı iki buçuk noku ola. Ve üçüncü hat­
tı sağ cânibe dokuz nokta çeke. Belki on nok-
uya dek çeke. Bu tarik üzere müselles şekli
olur. Hâ-yı mûfredcdcn ve müşâbih-i dâklan
 Doç,Dr. Mücteba UĞUR
340
şOyle kim b^azı külâh-ı mevievlye müşâbih o-
la.
el-Yâ'a: Y« başı k t f başı gibi ola. Amma kAf
başından bir nokta eksik gerekdir. Ve ikinci
hatu sa| tarafına iki buçuk nokta çekik. Amma
kannb ola. Su kpsan dura. Camlesi ma'kûs dil
şekli ola. Üstâdân-ı selef su duracak yeri dikine
yazmışlartv. Şöyle ki su karar etmeye; buncu-
layın. Ve kamı sfn kamı gibi ola. İbtkiâ yft ba­
şından aşağı bir hat çeksen doğru yânın kamı
başma dokunmak gerekdir. Bunlar gibi ola.
İKİNCİ FASIL: TERKÎB BEYÂNINDADIR
Müfred olanları dedik. Şimden geri terkib-
lere geldik, tmdi,
Elif ki evvel ola. Bir harf ana terkib olub
ulaşmaz. Amma bir harfin ahirinde olsa ulaşır.
Meselâ hânın ve yânın ve nûnun âhiri elif ola,
ya dâl ya fâ ola tûlânt bir nokta olur. Bunun
gibi..
Ve eğer bâdan sonra cim, ya kaaf ya vav ve­
ya yâ ola, bâ başı iki nokta olur. Amma rum
astadlan bâdan sonra dm yahud yâ yazsalar
bâyı üç nokta ederler ve eğer bâdan sonra sîn
ya ayın ya sâd ola, bâ başı üç nokta kadar ola.
Hadd-i yâ ve bâ ve nûn ki evvelde vâki ola,
böyle yazılır. Ve eğer sîn arasında dendâneli
hurûf vâki olursa sinden fark için üç nokta ge­
rekdir.
. Ve eğer terkîbu'l-cîm olursa, elif, ya dâl, ya
kâf, ya lâm, ya hâ olursa cim başının beyazı
goncc yazılır. Ve eğer dmden sonra gayn harf­
ler yazılırsa dm başı açık olur. Ve açığı bir nok­
ta gerekdir.
Eğer terkîb evvelinde sîn olursa, sinden
sonra yâ, ya dm, ya kâf. ya lâm, ya dal, ya bâ
olursa sînin dendanlan ne kadar yer tutarsa, bu
hurûf ile sinin arası ol kadar gerekdir. Eğer
sinden sonra elif, ya râ, ya sâd, ya tâ, ya kaaf-
, ya vâv ola, sîn ile bü hurûfun arası iki nokta
gerekdir. Üçe dek câ'izdir Bunun gibi ola..
. Ve eğer terkîb evvelinde sâd olursa, şaddan
sonra eUi; ya dâl ya kâfi müfred, ya lâm, ya hâ
ola, sâd ile bu hurûf arası sîn gibi iki nokta
gerekdir. Bunlar gibi ola.. Ve buna benzeyenler
hep böyledir.
Ve eğer terkîb evvelinde tâ olursa: tâdan
sonra elif, ya dâl, ya kâf, ya lâm, ya hâ olursa,
tâ ile bu hurûf arası iki buçuk nokta; üçe dek
câ'iz. Amma nokta tânın elifinden addoluna.
Ve eğer terkîb evvelinde ayın olursa, ve ba'-
de'l-ayn yâ Oe çengel râ olursa veya elif, ya dâl,
ya hâ, ya lâm olursa, ol zamân ayn-ı na'lî ge­
rekdir. Bunlar gibi ola. Ve eğer ba'de'l-ayn gay-
n güne harf yazıhrsa ayn-ı sa'di gerekdir. Bun­
lar gibi ola..
Eğer terkîb evvelinde M olursa, ba'de'l-fâ e-
lif, ya dâl, ya râ-yı mürsel, ya sîn, ya kûf, ya
lâm, ya hâ olursa, fâ ile bu hurûf arası yanm
nokta gerekdir. Ve eğer fâdan sonra cim olursa
bir nokta ile yarım nokta la başın geçmek ge­
rekdir. Andan cim yazmak gerekdir. Bunlar gi­
bi ola.
Eğer terkîb evvelinde kâf olacak olursa iki­
den hâlî değildir. Ya dâlî olur, ya gayrı olur.
Eğer dâlî olub ba'dehû elif, ya kâf, ya lâm ola,
kâhn yukarı başına dokunarak yukan çekmek
gerekdir. Eğer kâfdan sonra yâ ola, ya dal, ya
sîn, ya kaaf, ya » , ya mim, ya nûn ola, ya hâ
ola, bu hurûf iki nokta mikdan kâfdan ırak ola.
Amma rum flstadları kâf ile mim arasını bir
nokta yazmışlar, bunculayın..
Eğer kâfdan sonra mönhanî cim yazılırsa i -
ki nokta ve yanm nokta mikdan çekmek gerek­
dir. Andan cim yazmak gerek. Bunlar gibi ola.
Eğer kâf müsattah olur, andan sonra elif, ya
dâl, ya hâ, ya lâm ola, bu hurûf ile kâf başının
arası iki nokta ola, bunculayın.. Ve eğer kâfdan
sonra yâ ola, ya sîn, ya kaaf ya vâv, ya n û n ola,
kâf ile bu hurûfun arası iki nokta olmak gerek­
dir. Bunun gibi..
Eğer kâf-ı müsattah cim ile, yahud yû ile
yazılmak lâzım gelirse, ziyâde çekmek gerek.
Üç noktaya dek câ'izdir.
 SÜLÜS YAZISI R E H B E R İ
Eğer lerkîb evvelinde lâm olursa, andan
soma Um-eUt ola, İftm-clif arası i k i nokta ola.
Ve eğer Mm yâ ile, ya dftl, ya sîn, ya kâr, ya
mim, ya vftv, ya hfl ile ola, lâm ile bu hurûfun
arasi i k i nokta ola. Bunlar gibi
Ve eğer terkîb evvelinde mim ola, ba'del-
mîm elif, ya dâl, ya râ, ya kâf, ya lâm, ya hâ
ola, bu hu.ufun arası bir nokta kadar ola. Ziyâ­
de dahi olsa olur. Ve eğer mimden sonra cim-
olacak olursa üç nokta ola. Ve eğer mimden
sonra râ ola, ya nûn, ya sîn ola, mim ile bu
hurûfun arası iki nokta ola. Ve eğer mim-i mu­
hakkak olursa iki nokta üçe dek câ'iz tutmuş­
lar. Bunlar gibi..
Ve eğer terkîb evvelinde hâ olursa, ya dâl,
ya kâf, ya elif, ya lâm ola, hâ ile bu hurûfun
arası iki nokta kadar gerckdir. Bunculayın.
Ve bâkî hurûf dahi buna göre kıyas oluna.
ÜÇÜNCÜ FASIL
Pes terkîbleri zikr eyledik. Bi-hasebi'l-vaz'
vâzı' her birine başka başka ad komuşdur. Ve
her harfi kaç güne yazmışlar anı beyan edelim:
Elif: Bir günedir. Ziyâde olmaz. Her ne
resm ile yazılsa yine ol clifdir. Tağyir olunmaz.
Amma harf-i bâ olursa dahi beş nevi'dir. Ü-
çü bir nevi'dir, vc ikisi bir nevi'dir. Ol üç ne-
vi'den biri muzmar mecmû'a dahi derler. Ve biri
mesbûtadır. Mürsele dahi derler. Ve biri mev-
küfedir ki kesik gibidir. Mebsût dahi derler.
Nfuzmar ve mecmû'a müdcvver şemreliye der­
ler. Mürsele ve mehsût (a) keşideliye derler k i .
şemresizdir. Ve mevkûfe kesik gibiye derler.
Bunlar gibi ola.
Amma cim olursa dahi beş günedir: Biri
meftûh>i möbsele, vc biri meftûh-ı mürsele, ve
biri meftûh-i mecmû'a, vc biri m0.seiles-i müb-
15 Yılan gözü..
U Müellif Merhum buraJa ayın harlinin ycUİ şekilJe yazıldığını ioykdigi halde «lydığı iMiıılcr ona çıkmii^ıır. Son
müıtkkeh aymlar tekrar edildiğinden sayı kabarmi!,iır. Nilekınj asrımızın ba!,Uın nda Reısü l-KüıUb (haıuıiların reisi)
unvanını fc^2anm^ Ahmed Kâmil /\kdik Merhum da (1861-1941) aym lıarilnııı yedi şekilde yazıldığını «iylemı? ve
isimlerini vcrmişiir. Bk. Dr.,VSüheyl Ünver. -rürk Yazı Çeşitlen". M.. 1953. sJ6.
341
sele, ve biri mUseües-i mecmû'adu. Bunlar gibi
ola.
Amma cim başı üç günedir. Biri meflûh ve
biri müUıak-ı miLselles vc biri goncadır. Pcy-
kânl dahi derler. Vc biri mahrûtî dahi derler.
Bunlar gibi ola.
Amma dâl olursa iki günedir: Biri mecmû'a
ve biri mûrseledir. Muhteiise dahi derler. Bun­
lar gibi.
Amma râ olursa dahi üç günedir: Biri müd-
ğamedir. Ve biri mecmû'adır. Ve biri mûrse­
ledir. Mebsûta dahi derler. Bunlar gibi ola.
Amma sîn, üç günedir: Mecmû'adır, biri
mürsele ve mebsûtdur. Ve biri mukawere ve
mehsût dahi derler. Bunlar gibi ola.
Amma sâd olursa iki günedir: Biri mec­
mû'adır; ve biri mukaweredir. Mebsût dahi
derler. Bunlar gibi ola.
Amma ayın olursa yedi günedir: Bir ayn-ı
na'lidir. Ve biri ayn-ı su'bândır Ve biri ayn-ı
sa'didir. Ve biri meftûhu'l-ayndır. Ve biri
mürekkebü'layndır. Ve biri meftûhu'l aynın
ve biri mürekkebe-i mübsele; ve biri
mûrekkebe-i mürsele ve biri mürekkebe-i
matmûsevebiri mürekkebe-i mecmûa'dır. Bun­
lar gibi ola
Amma fâ olursa dahi üç günedir: Biri mec­
mû'adır, müdevvere dahi derier. Vc biri mûr­
seledir; mebsût dahi derler. Ve biri mevkûfedir.
Bunlar gibi ola.
Amma kâf olursa dahi iki günedir. Biri mec­
mû'a; ve biri mürsele dir. Bunlar gibi ola.
Amma kâf dört günedir Biri musattah ki
münhanî dahi derler. Vc biri mecmû'adır ve bi­
ri mûrseledir. Ve biri mevkûfedir. Bunlar gibi
ola.
342 Doç.Dr. Mücteba U Ğ U R

Amma Iflın olursa dahi iki günedir: Biri
mecmû'adır, ve biri mflrsdedir. Bunlar gibi oia.
Amma mim olursa dahi beş gûncdin Biri
nfiseUesH mûdiaiBe; ve biri mikseUcs-i mOrse-
iedir. V« biri nûrsele-i v«vidir. Ve biri rOtekâyı
mOrseir, ve biri mürsele-i matmûsedir. Vc biri
dahi müseUes-i muhakkaka dahî derler. Bunlar
gibi ola.
Amma nûn olursa dahi iki günedir: Biri
meanA'adır, ve biri mttrseiedir. Mukawere da­
hi derler. Bunlar gibi ola.
Amma vâv olursa dah! iki günedir: Biri
meona'adır. MOdemre dahi derler. Ve biri
mûrseledir. Mebsûta dahi derler. Bunlar gibi o-
la.
Amma hâ olursa dahî on günedir Biri mîı-
kabtaiedir. Mflfred-i murabbfl' dahi derier. Vc
biri aynu'i-himdir. Ve biri Ozunfi'l-feresdir.
Amma kelime ortasında elbette üzanii'I-feres
yaahr. Egcrçi hâ-yı aynui-hlrre dahi yazılır.
Amma zaruretledir. Vc Iflmdan sonra vc y«dan
sonra hft-yt sa'dtve Ozana'l-fcres yazarlar. Am­
ma kcüme âhirinde hâ-yı mahdûdc yazarlar.
TQrkçc hü-yı çengel derler. Bunlar gibi ola.
Amma lâm-clif olursa dahi birkaç lürlü ya­
zılır. Amma rumda müsta'mel olan iki günedir:
Biri muhakkakadır. Vc biri mürseleüir. Bunlar
gibi ola.
Amma yü olursa dahi ûç günedir: Biri mec-
mû'adır. Ve biri mûrseledir. Mebsût dahi der­
ler. Ve biri yâ-yı ma'kûse dir. Râci'a dahi
derler. Bunlar gibi ola.
Temmeti'r-Risâlc bi-Avnillâhi vc kcrcmihî
bi-Kalemi'l-Fakîri'l-Hakîr es-Sc\yid Mu ham­
med Mecdî. Gafarallâhu Ichu ve li-VaiiOcyni.
Âmin. Sene 1278
R21 R.Evvci'''

17 (Hu) Risale /Mliilı ın yardımı ve lüllu ile Fakir w hakir (kul) Scjyiü Mulıammcd Mecdfııin fcılcmindcn -Allah ona
ve anubabiLSina mağrırct buvursun. "imin- tamamlandı. Sene 1278, 21 UeWiilewclde..
 SÜLÜS YAZISI REHBERİ 343

\ 1
14
S.

Fİ
344 Doç.Dr. Möcteba UĞUR

TP
 SÜLÜS YAZISI REHBERİ 345

-m

> <
346 Doç.Dr. Mücteba UĞUR

l *

'35 ^

il
1
o
«A
 SÜLÜS YAZISI REHBERİ

« o

•3*

\ 2

••i
348 Doç.Dr. Mûcteba UĞUR

Î5
1
mm * tj

•.t

\ 1 4

o-
 SÜLÜS YAZıSı REHBERI
349

.7"

MİS

•s

NX-

YİV
350 Doç.Dr. Mûcieba UĞUR

oo

•i ^1 A

W'
T3

•s*—V

A:

0«<M
 SÜLÜS YAZISI REHBERİ

'i
.4.»

- \
 Doç.Dr. Mûcteba UĞUR

İÜ
Ti "S

••t

9 ' 3^ - R ' ^ ' ) ^ ;

>
 SÜLÜS YAZISI REHBERİ
353

o»

<

1 \

» .1

*V-

e
'1 «o
— o
354 Q p ^ D r , Mtİçteba U Ö U R

r --T»

.O
NT? ^3
ft ı«

İ3 -3^
^^vv:^W>i^\3 c l . Wi ?J

3 Ö'-vîî'^j'j
TV

9^ • •1 » • » . •

4
( i

"8
 SÜLÜS YAZISI REHBERİ
355

5:

^7?
•s

•s
 Doç.Dr. MüctebaUÖUR
556
 SÜLÜS YAZISI REHBERİ 357

I
O'JI 1 «o

2s

NO

>

•3
o o»
 Doç.Dr. Mûctcba UĞUR
358

ir:
<

:4

1\
 SÜLÜS YAZISI REHBERİ
359

> 1

5vn
vi-Q •

<J3
'Aİr *» i
360 Doç.Dr. Mûclcba UĞUR

ıs
..A
 DİVÂNİ YAZİ

DrJVli AICTAN

A
rap yazısı, İslâm dininin hızla ve çok
geniş bir sahaya yayılmasıyla birlikte,
kısa zamanda doğuda Pasifik Okya­
nusundan bauda Atlas Okyanusuna kadar ge­
niş bir alanda kullanılmaya başlanmıştır.
Bunun tabîi bir neticesi olarak henüz gelişme
safhasında olan Arap yazısı birbirinden uzak
bölgelerde, mesela Bağdat ve Endülüs'te farklı
gelişmeler göstermiştir. Ancak bu farklılıklar
hiç bir zaman yeni bir yazı meydana getirecek
derecede olmamıştır. Bununla birlikte denile­
bilir ki; doğuda kullanılan yazı ile Kuzey Batı
Afrika'da kullanılan yazı arasında alfabenin dı­
şında, harflerin yapılan bakımından fazla bir
benzerlik kalmamıştır.
Türklere gelince: Tarih boyunca çeşitli
p / ı l a r kullanmışlardır. Bunlann en önemli ve bir yeri olan dîvânî yazı üzerinde duracağı/.
yaygın olanları sırasıyta Orhun, Uygur, Arap ve
Latin harfli yazılardır. Bunlardan başka daha
dar bölgelerde ve kısa müddetler içerisinde hemen bütün fermanlar, nâmeler, buyruldular
Sogd, Mani, Süryâni, Grek ve Slav harflerinin
de kullanıldığı bilinmektedir .
Türkler İslâmiyeti kabul ettikten sonra yeni
dinlerinin tesiriyle, İslâm yaz'j;ı haline gelmiş
durumda bulduklan Arap yazısını öğrenmek ve
kullanmak gereğini duymuşlardır. Türklerin
benimsedikleri bu yazı şüphesiz ki, bulundukları
coğrafi bölge itibariyle Arap yazısının doğuda
kullanılan şekli olmuştur. Türkler bu yazıyı
önceleri Araplar gibi yazdıkları halde, zamanla
millî zevk ve ihtiyaçlarına göre daha başka yazı
çeşitleri ortaya çıkarmışlardır. Mesela dîvânî ve
rik'a yazılan bu şekilde ortaya çıkmıştır. Siyâkat
yazısı da Osmanlılara Selçuklulardan değişik
şekliyle intikal etmiştir . Ayrıca sülü.s, nesih ve
ta'lik yazılarında da kc^ndilerine has yazı
ekollerini tesis etmişlerdir". Biz burada bu yazı
çeşitlerinden. Osmanlı paleografyasmda seçkin
Dîvânî yazı devletin resmî yazısı olup, hemen
ve m ü h i m m e d e f t e r l e r i n d e bu yazı

1 F.Kadri Tımurtaş. "Osmanlı Türkçesi Grameri". Ill.haskı. İÜEF yayım. İslanbul. lOSO. s.2.
2 Muallim M. Cevdet. "SiyiHcal Yazısı ve Rakamtan". (Derieyen: Osman Ergin, "Muallim M.Cevdel in flayalı.
F,<«rieri ve Kûlüphanesi". İslanbul. 1937). s/.94: İ.II.ıkkı tJzunçar^ılı. "Osmanlı Dcvkıinın Merkez vc flahnyc
TcşkilStı". T T K vavmı. /Vnkara. 1948. s.365.
Aynnlılı bilgi lqn hak: Ali Alparrilan. "Ecoles Calligraphiqucs Turqucs". ITF.D. lUI-F yny.nı. İslanbul. Vm. i
Savı 1-4. s.265-278.
 Dr. Ali AKTAN
362

kullanılmıştır. Aynı işler için Araplar tevkî',
İranlılar ise ta'Iik yazısmt kullanıyorlardı.
D î v â n î y a z ı n ı n sadece r e s m î i ş l e r d e
kullanılması bu yazıyı devlete has imtiyazlı bir
yazı cinsi haline getirmiştir. Dolayısıyla kitap,
kıta ve levha gibi sanat eserlerinde hiç
kullanılmamıştır. 20. yüzyılda celî dîvânî ile
yazılmış bazı levhalar bulunmakta ise de
bunlann üslûbu pîvân-ı Hümâyun Kaleminde
kuUanılan celî dîvânflerden farklıda*. Tine 19.
yüzyılda basılmış bazı münşeât ve hutût-ı
mtttenevvia mecmualanndaki yazı örnekleri
arasında dîvânî yazıya da yer verildiğini
görmekteyiz. 20. asrın ilk çeyreğinde, harf
inkılâbına kadar şehâdetnâme, şoför ehliyeti,
banka bonolan ve benzeri evrak üzerinde
kullanılan dîvânî yazı, Arap yazısının tüm
çeşitleriyle birlikte resmen Tûrkiyemizde
kullanılmaz olmuştur.
Dîvânî yazının mOctdi ve teşekkül tarihi
hakkında kesin bir şey söylemek mümkün
değildir. Hat ve hattatlarla ilgili eserlerde ise
dîvânî yazı ile ilgili çok az bilgi verilmiştir. Bu
bakımdan dîvânî yazımn doğuşu ve gelişmesi
hakkında bir fikir yürütebilmek için, ilk ibtidaî
örneklerinin görüldüğü İS. yüzyıl vesikalarından
başlayarak en güzel örneklerinin verildiği
I9.yüzyıla kadar çeşitli vesikalardaki yazıları
karşılaştırmak lazımdır.
a) Dîvânî Yazmm Doğuşu ve Gelişmesi
Osmanlı devletinden önce öîv&aî yazının
adı eski kitaplarda vc tezkirelerde hiç geçme­
mekledir^' Mcmlû klular hakkında lafeilalh bil­
gi veren Kalkaşandî 'mtt"Sııbhu'l-A'şâ"sınds,
kitâbet dairelerinde kullanıldığı söylenen yazı
çeşitleri arasında da dîvânî yazıdan bahse­
dilmiyor.^ Dîvânî nin İran'da hiç kullanılma­
ması, bazı Arap ülkelerinde ise ancak son de­
virlerde görühnesi bu yazımn öz Türk yazısı ol­
duğunu ortaya koymaktadır.
İstanbul'un fethinden sonra, dîvânî yazıyı ilk
defa İbrahim Münif isimli b i r i n i n yazdığı
söylentisi vardır . Fakat hayat h i k â y e s i n i
Oğrenemediğimiz ve climi/xle yazısından örnek
bulunmayan İbrahim MüniFin, dîvânî yazmm
icadında rolü olmuşsa bile bunun ne ölçüde
olduğunu bilemiyoruz.
Mustafa Âlî İran'da, daha önceden dîvânîye
benzer bir yazının bulunduğunu ve bu yazı ile
meşhur olan Acem hattatlarının isimlerini
zikretlikien sonra: "... Idkin Vtlâyet-i Rûm'daki
kalem-i tUvânî hattatları üslûb-i Acemi tağyir
eylemişlerdir. Ammâ okunması âsân resm ve
hey'etle dilpezîr tylemi^lerdir" demektedir. Bu
cümleden olmak üzere, 16.yûzyılda yaşamış olan
Matrak^ Nasuh, TSc Beğ (TSceddin) ve oğullan
Tâc-zâde Mehmed Çelebi ile İsmail Çelcbi'nin
i s i m l e r i n i vermektedir. Y i n e M e h m e d
Çelebi'nin yetiştirdiği Sâf Muslî Çelebi, Ayn A l i
Çelebi, Hüdhüd A l i Çelebi ve Tâc Beğzâde
Cafer Çelebi de dîvânîyi güzel yazanlardandı^.
Bunlara Nişancı Ahmed Feridun (Ö.1583) ile^
Tâc Beğzâde Mehmed'in y e t i ş t i r d i ğ i
Demircikulu Yusuf u da (Ö.1609) ilave etmek
lazımdır.

Uğur Derman, 'Türk Hat Sanatmm Şâheserteri", Kültür Bakanlığı Y ^ m , İstanbul, 1982, Levha 4rin
açıklaması.
5 Habnwilah Feziilt, "Atlas-ı Hat", Isfahan, 1391, s.420.
6 el-Kalkayındî (Bbul-Abbas Ahmed bMî), "Subhul-A'şâ R Sınâ-atil-İnça", Kahire, tarihsiz, c.lll, s.47; B.Moritz,
"Arabistan (Yazı)". İA, d , s.505.
7 Nâd Zeynûddin, "Musawer<i'I-HaMi*l-Arabr,H.baskı, Bqfrut, 1974, $380; Hahfhullah FczSilt, a.g.e., s.+21.
8 Mustafa Âlî, "Menâkıb-i HOnetverân", Yayına hazırlayan: İbnOlemin Mahmud Kemal, Matbaa-i Âmire, İstanbul,
1926, s.60-62. İran'da 16.yfl^la kadar, bakOmdariann ve kadılann divanlarında (a'likin kullanıldığı bilinmekledir.
Dolayısıyla Mustafa AlTnin Osmanhlardan önce, İran'da variiğından söz ettiği dtvAnt yazı İran ta'liki olmalıdır.
9 MOstakimzAde Sfll^man Sâdeddin, "TVıhfe-i Hattâttn", Yayına hazıriayan: İbnaicmin Mahmud Kemal, T T B
yayını, İstanbul, 1928, s.96-97.
10
Nefeszâde İbrahim, "Gölzâr-ı Sevâb", Yayına hazıriayan: Kilisli Muallim Rifal. GSA yayını, İstanbul, 1938,
8.60-61.
 DİVÂNI Y A Z I 363

Hattatlar yazılarının altına, imza yerine
geçmek üzere keıebelerini^^ koyduktan halde,
çok defa resmî evrakla imza atılmak mûtad
olmadığından, bu vesikalar üzerindeki yazıların
kimlere ait olduğu bilinemez. Ancak son
yüzyıllarda kağıdın arkasında, yazanların ve
mukabele edenlerin imzalan bulunmaktadır^^.
Dolayısıyla dîvânî yazının ilk devirlerine ait
imzalı örnekler pek azdır. Bu imzalı yazılardan
biri de Tâceddin'e aittir .
Mustafa Âlî'nin ifadelerine göre, divâni
yazıya teşekkülü sırasında, îran ta'likinin örnek
tutulduğu kesin gibi görünüyor. Dîvânîyi ıslah
edenlerden TâccddinMn Buhara'dan gelmiş
bulunması ve ö r n e ğ i n i v e r d i ğ i m i z dîvânî
yazısına^'* ta'lik u n s u r l a r ı n ı n k a r ı ş t ı r ı l m ı ş
olması da bunu leyid etmektedir. Şehzade
AhmedMn M.1S12 tarihli fermanının yazısı ise
şikeste ta'like ^ k benziyor . Hattâ Kanunî
devri fcrmanlannda bik: ta'likin izlerini görmek
mümkündür. Diğer taraftan dîvânînin
teşekkülünde Osmanlılara yabancı olmayan
tcvkf ya/jsmın da örnek alınmış olması ihtimal
dahilindedir. Çünkü tcvkî* yazısı Arapların
resmi y a z ı s ı o l d u ğ u g i b i zaman zaman
Osmanlılar tarafından da kullanılıyordu .
Ta'lik veya tevki' yazının ö r n e k alınıp
alınmaması bir yana dîvânî yazı 15 ve 16.
yüzyıllarda kendini bulma çabası içindedir. Bu
dcvirtere ait dîvânîter müstakil bir yazı çeşidi
olarak kabul edilebilirler. Fakat dîvâninin klasik
çağı diyebileceğimiz 18. asır yazılarına nazaran
daha basit ve istikrarsızdırlar. 17. asırda
olgunlaşmaya devam eden dîvânî yazı nihayet
18. asırda kendine özgü bütün özelliklerine
kavuşmuştur.
S ı r a d a n fermanlara nazaran, yabancı
devletlere gönderilen nâmelerin yazılarının
güzel olmasına aynca önem veriliyordu. Eğer bu
n â m e l e r şark devletlerinden birine
gönderil iyorsa, âdeta rekabet havasıyla yazı ve
tezhibe çok dikkat edilirdi Özellikle kendisi de
bir hattat olan IILAhmed zamanında buna çok
riayet edildiği bilinmekledir^^.
18. yüzyıla ait. divâni ile yazılmış fermanların
lamamı klasik dîvânînin bütün karakterlerine
sahiptirler. Artık Osmanlı Devletinin yıkılışına
kadar bu karaktcrierde önemli bir değişiklik
olmamıştır.
Dîvânî yazı 20. yüzyılda Mısır'a intikal etmiş
ve M ı s ı r Arap Y a z ı l a r ı n ı G ü z e l l e ş t i r m e
Okulu'nda öğretildiği için oralarda yayılma
imkânı bulmuştur. Musir kralı I.Fuaı'ın hattatı
ve tcvkî' reisi olan Mustafa Beğ Gazlân
.M.193rde adı geçen okulda dîvânî yazı
hocahgmda bulunmuştur. Bu nedenle dîvânî
v a z ı M ı s ı r ' d a "Hatı-ı Gazlânî" dive de
18
bilinmektedir . G ü n ü m ü z d e b a z ı A r a p
ülkelerinde kitap isimtori, dükkân tabelaları,
ilânlar ve sigara kağıtlanna \-anncaya kadar bu
yazj pek çok alanda hâlâ kullanılmaktadır.
b) Dîvâni Yazının Adlandınlması
Bu vazıva dîvânî adının verilmesinin "dîvân "

Keıehc için hat M.Bolreddin Yaar. "Medeniyet Âleminde Yazı vc İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli". OİU
ıt
yayını. Ankara. 1972. c.l. s.154.155.
12 A.Sûhcyl Ünver. "Türt Yazı Çeşitleri ve Fâideli Bazı Bilgiler". Yeni Uboratuvar y!i>ını. İstanbul. 1953. s.19.
13 Tâeeddin Buharalı olup. Yavuz Sulun Selim zamanında İsunbul a gelmiştir. SOlü» ve ncsihi İbn Bevvâb ve Yâkul
tarzında yazıyordu. Özellikle dtvânt yazının şöhret kazanmasında büyük payı vaixlir (MûMakımzâde Süleyman
Sâdeddin. a.^.. s. 145).
14 Bak: Rcsiml.
ıs Bak: Resim 2.
16 I.Ahdülhamknn Fa» Hâkimine gönderdiği H.n97 (M.1782) iarihh nâme sürelinin yanındaki işbu nâmen
hümâyun Emir-i Mekke-i Mükerreme ve vazıtan araM nâme giN levUl hal ile lahrfr... lasliye-i nebevıyye ile
mnrilnına ahun lufrâ keşide olunur" kaydından İR. »«r «onlannd. bile nâme-i hûmâyunbırda. dWnl yazının
yanısıra hazan tcvkf yazının da kullanild.fi anlaşılmakladır (IB/^u Nâme-. Hümayun IXhcn. No: 9. >.126).
n l.Ilakkı Uzunçar^.!.. "Osmanl. lX-vlel.n.n Saray Teşkilat. -. TTK yay.n.. ,\nkar-.. 1<M5. s.:^»,. III. .Vhmed m
hallallıgı için bak: Mûslak.mzâde Süleyman Sâdeddin. .ı.g.c. s.7h-7<)
ıs llabîbullah Fczâill. a.g.c.. s.421.
 Dr. Ali AKTAN
364

kullanıldığı belgelerin Dîvân-ı Hümâyun dan

kelimesiyle ilgisi olduğu muhakkaktır. Çünkü
dîvânî, kelime olarak dh^na ait, dMn ile ilgili
d e m e k t i r . Bu a d l a n d ı r m a n ı n sebebini
anlayabilmek için dîvân kelimesinin çeşitli
anlamlanna kısaca değinmek istiyoruz.
Dîvân kelimesi Farsça asıllı olup İslâm
fütuhatının ilk yıllarında Arapçaya ve İslâm
k ü l t ü r ü n e dahil diğer dillere geçmiş bir
kelimedir. Türk, Fars ve Arap dillerinde belli
başh mânâları şunlardır
1. Kuyûdat defteri: B k i Suriye ve Mısu-'da
hesap dcfterieri Yunan diliyle tutuluyordu. Bu
usûl buradan İran'a geçmiş ve bunlara Pchlcvî
dilinde "devân" adı verilmiştir. Araplar da,
defter tutma usûlüvlc birlikte 'devân" tabirini
'19
İran'dan almışlardır .
2. Devlet işlerinin idaresiyle ilgili encümen:
Abbâsilcr'den itibaren variıgı bilinen bu teşkilât,
ilk müslüman Türk devletlerinde ve nihawt
Osmanlılarda da ba7j farklılıklarla mevcuttur .
3. Herhangi bir konu üzerinde tcdvîn edilmiş
e,scr: Dîvânu Lûgâli't-Türk v.b. gibi. Sonraları
hu anlam daralmış vc sadece manzum sözlerin
b i r arada t o p l a n d ı ğ ı kitaplara "divân " önce sola sonra yukarıya kıvrılan kuyruğuyla
denilmiştir^^
4. Yukandaki mânâlardan çıkmak surct^'lc
dîvân kelimesi: Arşiv, hükümdarın oturduğu
sedir, birkaç kOydcn meydana gelen küçük idârî
birlik, mahkeme ve hir âmir önünde eller önde
kavuşmuş olarak ihtiram vaziyetinde durmak
mânâlanna da gelmektedir^^.
Osmanlılardan önce yazı çeşitleri arasında
adı geçmeyen dîvânî Osmanlılar tarafından
ferman, berat gibi vesikaların yazılmasında vc
memleket işlerini karara bağlayan Dîvân-c
Hümâyun kayıtlarının tutulmasında
kullanılıyordu . Öyle anlaşılıyor ki bu yazı.
sâdır olmasına bakılarak bu teşkilâtla i l g i n
görülmüş ve bu sebeple dîvânî yazı diye
adlandtnlmıştır.
c) Dîvftnî Yazının Çeşitleri
Dîvânî yazıyı harflerinin yapıları bakımından
üç kısma ayırmak mümkündür. Bunlar da sâde
dîvânî,^cclî dîvânî vc kırma dîvânîdir. Ancak bu
yazı beş asır gibi uzun bir zamanı kapsadığından,
aynı çeşit yazılar ara.sında dahi bazı farklılıklar
vardır. Bu bakımdan dîvânî çeşitlerini de, kendi
aralannda zaman yönünden eski ve yeni dîvânî
diye iki ana guruba ayırmak mümkündür.
ci. Harflerin Yapılan Bakımından Dîvânî
Çeşitleri
cı.ı. Sâdedtvânî: Genel olarak çizgiler kıv-
nmU olup, harfler birbirlerine iyice sokulmuş­
lardır. Harflerin dönüm noktalan yuvariağım-
sıdır. Hemen hemen bütün kelimeler, son
harfleri satır çizgisinde kalmak şartıyla kendin­
den bir önceki kelimenin üzerinden başlar.
I ^ ^.l .1 harflerinin zülfelcri
sola doğru * sarkmıştır. Elif harfi
lâm harfine çok benzer. Kef harfîyse lâm har­
finden kavisli, ince ve zarif bir kolla ayrılır.
Ayn ( ^ ) harfinin ağzı dâima kapalı olup,
çenesi ileriye doğru uzanır. Elif harfi kendin­
den sonra gelen vav ve sin harfine birleşir.
Aynı şekilde vav harfi de kendinden sonra ge­
len lâma birleşmektedir. Kelime sonundaki be
( ( ^ ^ ) harf gurubuyla o harfi, yerine göre
aşağıya sarkan bir kâse meydana getirirler.
Şın-elif ( I ; ) harfleriyle de böyle bir kâse
yapılabilir. Yazıya karşıdan bakıldığında ilkön­
ce bu kâseler dikkati çeker. Sonraki te ( )
harfi eğer kâseli değilse rik'a yazısındaki nun

19 Mccduı Mansuroflu. "Dtvan". İA. clII, sJ9S; İ.flakkı Uzun^qili. "Osmanlı Devleti Tc|kiUtına Medhal".
II.Nijikt. TTK yayını. Ankara. 1970, s.4.
2» Hüseyin Kâzım Kadri. "BOyak TOric I^ptı". Devlet Matbaası. İstanbul. 1928. c.II. ^JiM: İ.Hakkı Uzunçaı^ılı.
-Osmanlı Devleti TeşkiUlına MedhaP. $.95. 1.18. 3 » ve 275.
Zl Mccduı Mansuroflu. a.g.m.. s.S95.
22 Mccduı Man.<ıuroglu. a.$.m.. a^'Mt.
23 Midhat Scrtoglu. "Resimli Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi". İstanbul. 1958. s.79.
 DİVANÎ Y A Z I
harfi gibi noktasız fakat nokta yerine geçmek
üzere kuyruğu aşağıya kıvrılmak sûretiyle yazı­
lır. Ayn yazıi='n Q) . harfi şekillerin-
dedir. ı3 , T , ^ harflerinin gözleri
her zaman kapalıdır. Ayn halde yazılan d J
edatı aslî şeklinde yazılabileceği gibi
şeklinde de resmedilebilir. Çift noktalar düz
ve kısa bir hat ( /»), üç noktalar çatal ( - )
hâlindedir. Tezyinât yapılmaz. Harekelere ise
çok az yer verilir*"^.
Alclâde ferman ve beratlarla buyruldularda,
Fatih devrinden b a ş l a y a r a k , a d ı m a d ı m
izlenebilen değişikliklerle hep sâde dîvânî
kullanılmıştır.
Sâde dîvânînin ince uçlu kalemle, özellikleri
hiç değiştirilmeden yazılan şekline ince dîvânî
demişlerdir . Ancak bu inceliğin bir sınırı
yoktur. İnce dîvânî ne kadar ince yazılmış olursa
olsun, büyültülecek olsa yine sâde dîvânî olur.
Yani aralarındaki fark çeşit farkı olmayıp
büyüklük küçüklük farkıdır. Bu bakımdan sâde
dîvânî için söylediklerimizi ince dîvânî hakkında
tekrarlamaya lüzum görmüyoruz.
C1.2. Celî dîvânî: Cclî dîvânîye kısaca sâde
dîvânînin süslü şeklidir diyebiliriz. Bu yazıda
harficr sâde dîvânîye nazaran birbirlerine daha
çok yaklaştırılmış ve halta sonra gelen heceler
öncekilerin üstüne iyice bindirilmiştir. Bu
bakımdan celî dîvânî ile aynı yere daha çok
kelime yazma imkânı b u l u n m a k t a d ı r . Esas
itibariyle celî dîvânînin harfleri sâde dîvânîden
pek farklı değildir. Ancak sâde dîvânîye göre
daha düz, kaba, hantal vc k()şelidir. Aynca sâde
dîvânînin harf özellikleri oldukça abartılmıştır.
Fakat buna rağmen harfler arasındaki boşluklar
hareke ve süs işaretleriyle tamamen
doldurulduğu için görünüşte sâde dîvânî 'den
daha gösterişlidir. Kef harfinin kolu ve
24 Bak: Resim 3.
25 M.Bedreddin Yazır. "Eski Yazılan Okuma Anahlan". III. (»»ki. VakıHar Getıcl MOdOrlüğO yayını. Ankara. 1978.
s. 134.
26 N5ci Zeynüddin. a.g.e.. S..TRZ
27 »ak: llcsim 4.
F.22
365
zülfesiylel ^ J^ve J harflerinin zülfeleri stilize
edilmiş vaziyettedir. Harflerin noktalan, sülüs
yazısındaki gibi kare şeklinde olup iki ve üç
noktalar ayn ayrı konulur. Yani sâde dîvânîdeki
gibi düz bir hat veya çatal şeklinde gösterilmez.
Celî dîvânînin yazılmam .sâdesine göre daha fazla
zaman ve emek ister. Şöyle k i : Ö n c e elif
boyunda i k i satır çizgisi arasına kelimelerin
iskeleti yazılır. Daha sonra kelimeler arasında
kalan boşluklara, satır çizgisinden dışarıya
laşmayacak şekilde, ince uçlu bir kalemle hareke
ve süs işaretleri yerleştirilir . Yalnız kef
kolları, satır çizgisinin yukansına ayn olarak
çizilir. Bir de kâseli harflerden biri zaman zaman
süslenmeksizin aslî hâlinde bırakıhr. Özellikle
beratlann celî dîvânî ile yazılan nişân cümle
lerinde u r - harfi boş bırakılmış bir kâse
gibidir'^.
Cclî dîvânîde harekelerin dışında ve yazının
okunmasına hiç bir yardımı olmadığı gibi aksine
o k u m a y ı g ü ç l e ş t i r e n süs i ş â r e t l e r i n c yer
verilmesini i k i şekilde yorumlamak
mümkündür:
1. T c z y i n â t t a n yoksun b ı r a k ı l a n cclî
dîvânînin göze çarpacak olan sert ve köşeli
yanlarını süs işâretlerinin arasına gizlemek
süreliyle yazıya güzel bir görünüş kazandırılmak
istenmiş olabilir. Tabî bunun aksine olarak
yazının bu işâretler arasında boğulmasını
önlemek için harflerin kasden abartılarak
yazıldığını da düşünmek mümkündür.
2. Kelimeler, aralarındaki boşlukları süs
işaretleriyle doldurmak suretiyle âdeta bir
kordon altına alınmış vc yapılması muhtemel
tahriflerin önüne geçilmiştir. Gerçekten cclî
dîvânîde bir kelimeyi, hattâ bir harfi bile
yerinden oynatabilmek için etrafını çepeçevre
saran bir sürü süs işâretlcrini iz bırakmadan
silmek ve meydana gelecek boşluğu doldurmak
 Dr. Ali AKTAN
366

lâzımdır ki, âhersiz kağıtlarda bunu yapmak ur. Fakat okuyucu biraz mümâreseden sonra
cümlenin gelişinden bu kelimeleri doğru oku­
kesinlikle mûmkfln değildir.
yabilmektedir. Buna rağmen okunması çok zor
Celt dîvânînin önemli padişah nâmelerinde ve sık satirli olanları da vardır.
kullanılmış olması bizim bu dâşünceierimizi
destekler mâhiyettedir. Çankü bu vesikalardaki Kırma dîvânide görülen bu çeşit özellikler
yazılar hem gösterişli olmalı, hem de tahrife kâtibin durumıma vc yannın hızlı veya yavaş
elverişli bulunmamalıydı. Celî dîvânî her iki yazılmasına göre azalıp çoğalabilcccğindcn bu
meziyete de sahip olduğundan haklı olarak yazı hakkında kesin ölçüler vermeye imkan
önemli vesikaların yazısı olmuştur. Nitekim yoktur. Genel olarak şunu söyleyebiliriz:
İsmail Hakkı (Baltacıoğlu) celî dîvânîyi "kuvvet, Dikkatli yazıldığı müddetçe s â d e dîvânîye
âmiriyyet, haküm ve irade, vekar ve azamet,benzen hızlı yazıldıkça da kırma harfler çoğalır
ihtişam, debdebe, servet, asâlet, ulvijyet, sefiâ, ve sâde dîvânîden o derece uzaklaşır. Fakat
büyükiak ve yükseklikfikirlerinin\'uzûh ve şiddetli hepsi de dîvânî özelliklerinden b ü s b ü t ü n
ifadesi için, havâss-ı şekliyyeâ mübalağa edilmiş arınmış, ncv'i meçhul bir yazı hâlini almadıkça
dîvânî yazıdır ûiye tarif etmektedir. kırma divâni olarak kabul edilirler.

Kırma dîvânîye geçmeden önce burada bir A r ş i v vesika vc d e f t e r l e r i n d e ç o k

noktayı daha dile getirmek istiyoruz. Sülüs ve
ta'likin kendi celîleriyle aralarındaki fark irilik
ve ufaklık farkı olduğu halde, dîvânînin
sâdcsiylc cclîsi arasındaki fark yukarıdaki
açıklamalardan anlaşılacağı gibi yapı ve te2yinâ(
farkıdır. Dolayısıyla dîvâni celbi irilikte sâde
d î v â n î y e e ş i t olsa b i l e , kendine has
özelliklerinden dolayı yine celî diye adlandırılır.
C1.3. Kırma dîvflni: Kırma dîvânî, sanat farkı
gözetilmeksizin ilk bakışta sâde dîvânînin biraz
daha basitleşmiş ve köçülmüş şekli gibi
görünürse de sâde dîvânîden daha kolay ve
süratli yazılır. Fakat hı/lı yazılmasının tabiî bir
neticesi olarak harfler derece derece
karakterlerini değiştirmişter, bazan da küçük bir
parçası yazılmak süreliyle ifade edilmişlerdir.
Hattâ herkesin karine ile vadıgını anlayabileceği
bazı harfler hiç yazılmayıp okuyucunun takdi­
rine bırakılmışlardır. Meselâ buraya örneğini
koyduğumuz kırma dîvânî de' sona yazılan
ve Lf harfleri geriye kıvrılan küçük bir kuyruk
hâlindedir. - » « ^ adındaki ikinci, f harfiyle Ul
kelimesindeki ikinci elif harfi ise yazılmamış-
kullanılmıştır. Dîvân-ı Hümâyun Kaleminde
tutulan vc bütün devlet işlerine ait sâdır olan
hüküm ve fermanların kayıtlannın bulunduğu
mühimme defterlcriylc diğer defterlerin bir
kısmının yazılan kırma dîvânidir. Ayrıca sâde
dîvânî ile yazılan bazı ferman ve beratların
yazılarına da karışmış, hattâ sâde dîvânîye ağır
bastığı yerler olmuştur.
C2. Zaman YOnOnden Dîvânî Çeşitieri
Eski ve Yeni Dîvânî: Dîvânî yazı Fatih
devrinden itibaren. 18.yüzyıl başlarına kadar
s ü r e k l i b i r o l u ş vc g e l i ş m e i ç e r i s i n d e
bulunduğundan bu devirlere ait yazılar için
belirli ve kalıplaşmış ölçüler veremeyeceğiz.
Yukanda sâde ve celî dîvânîler için belirtmiş
olduğumuz özellikler, 18. yüzyıldan itibârcn
geçeriidir. Bu bakımdan 18. yüzyıla kadarki
dîvânîlere eski, sonrakilere ise yeni dîvânî
diyebiliriz. Eski ve yeni dîvânî ayrımını özellikle
dîvâninin sâdesi ve celîsi için yapıyoruz. Kırma
d î v â n î y e ise daha ö n c e d e n y a z m ı ş
bulunduğumuz sebeplerden ö t ü r ü , k e n d i

28 LiHiwig Fekete. "Einrühnıng In Die Omunisdi-TOrfcisch Diplomaıik der TOrkitıchcn Rotmaısigkett in Ungarn",
Rudapesl, 1926. sJOC J.Reychman. A-ZajackowsUcl "Handbook of Olloman Turkish Diplomaiics". Paris. 1968,
s. 113: M.Tayyib CökUlgin. "Osmanlı İmparatorluğu Medeniyet Tarihi Çerçevesinde Osmanlı Paleografya ve
Diplomatik İlmi". İÛEF yayını. İstanbul. 1979. s.4S.
rsm.nil Hakkı (Hallacioglu). "İsMm Yazılan". TİM. S.ıyı 9. S.11İ
lt:ık: Kcıim 5.
 DÎVÂNÎ Y A Z I 367

ırasında eski ve yeni diye ayırmaya lüzum

Seyyid Osman Efendi (s.65),
görmüyoruz.
Süleyman Efendi (s.65-66),
Seyyid İsmail Efendi (s.66).
d) DKânî Hattadan Şükrü A l i Efendi (s.71-72),
Dîvânî yazı resmî evrakta kullanıldığı için Şeml İbrahim Efendi (s.72),
bunları yazan hattatların, yazılarının altına Subhî Mehmed Efendi (s.75),
k e t e b e l e r i n i k o y m a d ı k l a r ı n ı daha ö n c e Sabih A l i Efendi (s.75),
belirtmiştik. Dolayısıyla yazılarına bakılarak Salih Efendi (s.75),
dîvânî hattatlarinm tesbit edilmesi pek mümkün Tıflî Mehmed Emin Efendi (s.80),
görünmüyor. Bu nedenle biz burada, hattatların Abdi Efendi (s.85),
Ali Efendi (s.87),
hayat h i k â y e l e r i n d e n bahseden biyografi
Râmizâde Abdullah Bey (.s.88).
kitaplarında, dîvâni yazıyı güzel yazdıkları
İzzet A l i Paşa (s.88,89),
belirtilen h a t t a t l a r ı n isimlerini vermekle
Şeyhzâdc Abdi Efendi (s.89),
yetinmek durumundayız.
Âtıf Mustafa Efendi (s.94),
18. yüzyılın i l k y a r ı s ı n d a t e l i f edilen Ali Efendi (s.95).
Devhatü'l-Küttâb'dan tesbit edebildiğimiz Arif Süleyman Bey (s.%),
kadarıyla^ o devirde meşhur dîvânî hattatları Abdullah Efendi (s.97).
şunlardır' : Kak: Halifesi Abdullah Efendi (s.97),
Mustafa Efendi (s. 10.1),
Firdcvsî Seyyid Ebû Bekir Efendi (s. 104),
Sinek Ahmed Efendi (s. 19,56), Kadrî Efendi (s. 109), Giridli Ali Efendi (.s. 112),
İsmail Efendi (s. 12), Lâlî Mustafa Efendi (s.ll4).
Ebû Bekir Efendi (s. 14), Mustafa Efendi (s.119),
Ârifî Ahmed Paşa (s. 18), Merâmî Ebû Bekir Efendi (s.l20).
Emîn! Mehmed Bey (s. 18), Hafız Masıafa Efendi (s. 120),
Cczerî Hüseyin Efendi (s.32), Kastamonulu Mustafa Efendi (s.124),
Ârifî Hüseyin Efendi (s.40). Mustafa Bey (s. 128),
Hafız Mustafa Efendi (s.42), Münif Mustafa Efendi (s.129-130),
Hamza Efendi (s.42). Mehmed Emin Efendi (s.!.•«)),
Hâkim Seyyid Mehmed Efendi (s.43), Nazif Mustafa Efendi (s. 1.^2).
Hâkî Mehmed Efendi (s.48)," Namık İbrahim Efendi (9,.\7>7>),
Numan Efendi (s.l.^4),
Hattî Mustafa Efendi (s.48).
Nuh Efendi (s.1.14),
Zihni Ahmed Efendi (s.51).
Nâdi Ahmed Efendi (s.U5),
Zihni Efendi (s.51),
Vâsıf Abdullah Efendi {%.m).
Rcfîa Mustafa Efendi (s.54),
Vâsıf Hamza Efendi (s.l.'^9).
Haa Mehmed Efendi (s.55-56).
Vâhid Ömer Efendi (5.1.-^9-140).
Rahmi Mustafa Efendi (s.56),
Hâşim Mehmed Efendi (s. 141).
Rükni Süleyman Efendi (s.56),
Seyyid Mehmed Nesih Efendi (s.63), 18. yüzyılın sonlarına doğru telif edilen
Edirneli Seyyid A l i Efendi (s.63), Tuhfe-i Hattâtin'den , bu hattatların dışında şu
Sâlim Mehmed Efendi (s.6.3-64), kimselerin de dîvânîyi güze! yazdıklarını
Seyyid A l i Efendi (s.65), öğrenmekteyiz.

31 Suyotcuzide Mehmed Necih, "Devhalü l-Küuâh". Yayımı haariayan: KiWi Muallim Rifal. GSA yayını, İılanbul.
1941
?2 Müslakimzâde Süleyman SaUeüdin. "Tuhfe-i Ilalıflıîn". İManhul. 1928.
368 Dr. Ali AKTAN

İbrahim Tarsi (s.57), isimlerini ise Son Hattatlar'dan nakledelim.

Şehlâ Ahmed Paşa (s.63),
Sûleymanoglu Ahmed (s.67), Abdülfctıah Efendi (s.24),
Ahmed Yesrî (s.107), Bahâ&ddia Bey (s.75),
Seyyid İsmail Şeref (s.125), Hakkı Bey (s.97),
Hamza Hâmid Paşa (s.188), Hamdi Tezcan (s.ll7),
Hamza Vâsıf (s.189), Mehmed Ekrem Bey (s.207),
Seyyid Halil Şerif Paşa (s.l98), Mustafa Ferid Bey (s.774),
Nûr Abdullah Refet (s.283),
Nasih Efendi (s.229),
Seyyid Mehmed (s J78),
Nazif Efendi {s.232).
Mir Mehmed (s.406),
Ömer Efendi (s.264),
Mehmed Sâiih (s.458),
Sami Efendi {s.355),
Mehmed Emin Kâşif (s.471).
Sü'ud Bey (s374),
Şefik Bey (s J88),
19. yüzyılm ikinci yansmdan itibâren harf Şevket Paşa (s.403).
inkılâbına kadar yaşayan dfvânî hattatlarının Vahdeti Efendi (s.43S).

KISALTMAUR

DİB: Diyanet İşleri Başkanlığı.

GSA: Gözel Sanatlar Akademisi.
İA: İslâm Ansiklopedisi.
İBA- İstanbul Başbakanlık Arşivi.
İTED: İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi.
İÛEF: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
TİM: Tedrisât-ı İbtidâiyyc Mecmuası.
TSMA: Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi.
TTE: Türk Tarih Encümeni,
TTK: Türk Tarih Kurumu.

MahmiKİ Kemal İnal. Son llaliaılar". M.-(ârif Vekâleti yayını. İstanbul 1955.
 DÎVÂNÎ YAZİ
369

ov

Resim 1 (Tâceddin'e ait eski dîvâni ömeğL Muhiddin Serin'in "Hat San'atımız" isimli
eserinden alınmıştır.)
 Dr. Ali AKTAN

r ••

Ahmed'in tuğrasıyla ferman. TSMA, No: E.3057)

 O/l

^
3

(Sâde dîvâniye örnek. Mehmet İzzet'in •'UutÛM Osmâniyye

" isimli meşk
mecmuasından alınmıştır.)
 372 Dr. Ali AKTAN

7 1 ^

V
3
a-
"1

b
^

3^

•KI

-o
Resim 4 (Celi dîvâni alfabesi, ni§ân cümlesi ve rik'a yazısıyla okunuru. Mehmet İzzzet'in
"Hutût-ı Osmâniyye" isimli me§k mecmuasından alınmıştır.)
 DÎVÂNÎ Y A Z I
• 373

c/3-/

Resim 5 (Kırma dîvâni ileyazilmq bir temessüL İBA, Ali Emîri Tasnifi
IV. Mehmet, No: 86).
 İSLAM'DA BAZI FIKHÎ MESELELERİN VE
MEZHEPLERİN TÜRK CAMİ MİMARİSİNE
TESİRİ
YrdJ)oç.Or.Nusrel ÇAM
vs
B
ir mimarî eserin teşekkülünde mües­
sir olan faktörlerden bir tanesi de, o
mimariyi vücuda getiren cemiyet ve
devletin benimseyip dâhil olduğu inanç sistemi
ve dünya görüşüdür. Bilindiği üzere bu âmiller­
den diğerleri ise coğrafya, iklim, iktisadî vazi­
yet, komşu ve mirasına konulan devletlerin
san'at anlayışları ile o yapıyı asıl meydana ge­
tiren kimselerin millî ve şahsî zevkleri ve sosyal
yaşantılarıdır.
Gerçekten de bilhassa dini yapılarda, inanç
sistemlerinin dünya görüşlerinin önemli bir
mevkie sâhip olduğu müşahede edilmektedir.
Mesela iktisadî vaziyeti birbirine denk olan
Hristiyan ve İslâm dinine mensup iki milletin,
aynı aıgrafya ve iklim şartianna hâiz bir yerde
yapacakları bir kilise ile bir câmi, bazı ufak-te-
fck benzerlikler gösterseler bile, bunlara vücut
veren felsefe ve inanç sistemi farklı olduğu için
esasta ayrı bir mîmârî üslûp arzedcceklerdir.
Bu cümleden olarak, Hristiyanlar kendi dinî
anlayışları icabı kiliselerini genellikle haçvarî
I- nahclon. J.. Histoire de l Art İL Fransa.
-a.g.e.". S.533.
i- Karamağarah. B.. .Vnaüolu da Tarikat ve Tekke San alı. A.Ü.İIahiyal Fakültesi Dergisi. XXI. Ankara.
4- Kumbasar. İ.. Seıpu^Ur. Türkiye Turing OlomoNI Kurumu Yayını, s j l .
bir plan üzerine yapıp dolu kısmın oldukça faz­
la yer tuttuğu duvarlarını, Hz.İsa'mn, Meryem­
'in ve diğer dinî büyüklerin resimleri ile bezer-
İcrken, Müslümanlar da yine dinî telakkilerinin
bir gereği olarak camilerini saf nizamına uygun
bir şekilde yapıp, duvarlarını müşahhas olma­
yan motif ve şekillerle tezyin ederler. Hatta,
Hristiyanlar aynı anlayış .sebebiyle kiliselerinin
plân bakımından olduğu kadar konstrüksiyon
itibariyle de haçvârî bir görünüş kazanmasına
özen göstermişlerdir (Şckil-1). Meselâ X I . asır
Roma dönemi yapılarında Spire Katedrali ile
Saint Jacques-dc O)mpostclle Kilisesini (1075-
1128)^ buna örnek gösterebiliriz (Şckil-1,2).
Yine İslâmın temizlik anlayışıyla, abdcst ve gu-
sül emrinin İslâmda hamam, çeşme, havuz, şa­
dırvan gibi su tesLslcrinin gelişmesinde önemli
rolü olduğu hepimizin malûmudur. Kezâ, aynı
inanç faktörüyledir ki, başta Bektaşilik, Mev­
levîlik ve Kalendcrilik olmak üzere bir kısım
tarikatlar, kendi fclscd telâkkilerini, meydana
getirdikleri eserlere aynen yansıtmışlar ve ne­
ticede bunların serpuşlarından (Resim 1),
s.421.
376 Yrd. Doç-Dr. Nusret ÇAM

sancak alemlerine^ (Resim 2) vanncaya kadar
birçuk eşyalan, kendi alâmeti farikalan hâline
dönüşmüştür. Hatta bir devinle HaneSlerin, 10
zira derinliğinde ve 10 zira genişliğinde olma­
yan durgun sularda abdest almanm câiz olma­
yacağı şeklindeki telakkilerine binâen,
nakledilmesi mümkün su kaplanna musluk ta­
karak ancak bu şekilde abdest aldıkları ve ne­
ticede "hmefiye" adı verilen bir su kabı
çeşidinin meydana geldiği bilinmektedir . (Şe-
kil-3)
Şimdi bu durum karşısmda, "İslâmdaki boa
ibâdete ve tatbikata dâir meselelerin izah farklı­
lıklarından do^uş bubınan fikhî mezheplerin ve
hu mezheplerin birbirleriyle olan münasebetleri­
nin de İslâm san 'atma \-e câmi mimarisine akis­
leri olamaz mı?" şeklinde bir soru insan aklına
ister istemez gelmektedir. Böyle bir soruya ce­
vap bulmak, Türk mimârisine şekil veren tâli
derecedeki faktörlerin neler olduğunun bilin­
mesi bakımından, küçümsenmeyecek önemi
haizdir. İşte biz bu yazımızda bazı fıkhî mese-
Iclcrtc mezheplerin Türk câmi mimârisini ne
yönde etkilediğini tesbit etmeye çalışacağız.
Ancak, konuya doğrudan doğruya girmeden
önce, İslâmdaki fıkhî mezheplerin ortaya çıkış
tarihleriyle bunların metodlanna, yayıldıkları
bölgelere ve birbirleriyle olan münasebetlerine
kısaca gözatmak icap etmektedir. Bilindiği gibi
ilk olarak ortaya çıkan Hanef! mezhebinin te-
Karamağaralı. B.. a.g.e.. s.263.
6- Iluan. a . . Hancfw. İslam Ansiklopedisi. s-5rt. İstanbul. 1%4. s.214.
7- Ebû Zehra. M.. Ebu Hanifc. (çcv.Osman Keskioglu). Ankara. 1%İ s.14.
melleri H.80-150 (M.699-767)^ yıllafı arasında
yaşayan ve İmamı Âzâm lâkabıyla da bilinen
Numan b.Sabit urafmdan atılmış ve önceleri
Abbasîler'in^, daha sonra da Türklerin resmî
mezhebi olarak, başta Türklerin ekseriyeti teş­
kil ettiği memleketler olmak üzere Irak ve Su­
riye'de yayılmıştır. Hanefî mezhebinin Mısır'da
geniş ölçüde yayılması ancak Osmanlılar'ın bu­
raya, diğer kadılar yanında ve onların reisi du­
rumunda bir Hanefî kadısı tayin etmesiyle
mümkün olmuştur . Bazı ülkelerde Hanefî
mezhebine 'Türklerin mezhebi" denilmiş olup,
hâlen dünyadaki bütün müslümanlarm yaklaşık
2/3 si Hanefîdir . Doğu Anadolu, Azerbaycan
ve Kafkas Türkleri" arasında ise üçüncü ola­
rak ortaya çıkan Şâfiî mezhebi de benimsenmiş
ve böylece bu bölgelerde her iki mezhep bir a-
rada devam edip gelmiştir. Yine bu Şâfıî mez­
hebinin Eyyûbîler'in resmî mezhebi olduğu
ve bir ara Maveraûnnehir ile Horasan'da da e-
peyce taraftar bulduğu, hatta Osmanlı hâkimi­
yetinden önceki son asırlarda birçok yerde
ekseriyeti teşkil ettiği bilinmektedir . Ancak,
Türkler, genellikle Arap Yarımadasında taraf­
tar bulan Hanbelî mezhebi ile. Kuzey Afrika'da
yayılan Mâlikî mezheplerine fazla rağbet gös­
termemişlerdir^'*. Bu .sebeple de Suriye ve Mı­
sır gibi ülkelerde hemen dört mezhepten
cemaatler bulunduğu hâlde Anadolu'da bilhas­
sa Osmanlılar'ın gayreti ile mezhep birliği sağ­
lanmıştır . Osmanlılar'ın bütün imparatorluk

8- İslâm AnsiUoped»i-nin Hanctlter md. cJ5/l. sJl2.

9- Uzunçan-l., İH,Osmanlı l^evtetinin ilmiyeTqkilati.Ankara. 1965,s.l74. nl: EbûZehn,. M.Islâmda F.kht Mezhepler
Tarihi, (çev. Alıdûlkadh- Şener). İstanbul. 1978. s359.
10- EbÛZehra. M-, a.g*.. %2SZ. (çevirenin noıu)
K.rz«t.u. OsmanhUnn KaOcas Ellerini Fethi. Ankara. 1976. s.307375-. Evliya Çcleb, Seyahatnamesi 1-2. is­
u- tanbul. 1976. S.518.
12- Ebû Zehra, M.. a.g.e, sJ59.
ı.v Heffening. W.. Şafit. İslam Ansiklopedisi. C.IL İstanbul. s271.
Turan. O.. Dogu Anadolu Türk Devletleri Tarihi. İstanbul. 1973. $.225.
15- I iangi mc/hepten olursa olsun. Osmanlı Müftüsü, vcnlijj fetvaları. Manefl me7.hcN üzenne veriyordu. Yalnız Mekke.
Medine. Kahire ve Kudüs ahalisinin mühim kısmı Şatıi. Maliki ve Hanbelî mey.heplcrimlcn olduklanndan. buralara
bu uç me/hebe mensup avnca üç müftü tayin olunurdu.. Ancak mühim davalarda bu kadıların, onlann reisi dunı-
 MESELELERİN V E MEZHEPLERİN T Ü R K CAMİ MİMARİSİNDE TESİRİ 377

çapında halkı tedirgin etmeden Hanefiliği yay­
mağa sevkeden ûm\\, herhalde mütecanis top­
l u m l a r ı n idaresinin daha kolay o l d u ğ u
gprçcğtdir. Gerçektende mezhep taassubunun
yaygın olduğu Abbasîler devrinde Bağdat'ta Şa-
fiîlcr'le Hanbelîler, Mcrv ve Isfahan tarafların­
da da Şafiîlerle Hanefîlcr defalarca vuruşmuş,
birbirlerinin mahalle ve meskenlerini tahrip et­
miş; gâlip gelenler mağlupları günlerce sokağa
çıkarmamışlardır. Haitâ. İmam Taberî, Ahmed
b.Hanbel'in farklı görüşlerini bu mevzudaki e-
serine almadığı için Hanbclîler'ce evi taşlan­
mış; vefat ettiği Taman da ancak evine gece
defnedilcbilmişiir . Sırası gelmişken bu dört
mezhep arasında en hoşgörülüsünün Hanefîlik'
^^; en katısının da kendisinden daha sonra
Vahhabîliğin doğduûu Hanbelî mezhebi oldu­
ğunu ifade edelim ' .
Bu arada, konumuz açısından önem arzedcn
"Ö?f"ün^^ sadece Hanefi âlimlerince dînî bir
delil olarak benimsendiğini ve diğer mezheple­
rin nass'lara, yani âyet ve hadislere daha çok
bağlı kahrken, Hancfilcrin bu nass'lar yanında
rey ve içtihada da büyük önem verdiklerini ifa­
de etmek yerinde olacaktır^^. İşte bu meıod sa-
yc»nde Hanefi mezhebi büyük bir dinamizm ve
işleklik kazanmıştır. Tabii bunda, bu mezhebin
genellikle iktidarların resmî mezhebi olmasının
ve sosyal realitelerle iç-içe bulunmasının da
mühim rolü vardır.
* • •
Bu girişten sonra artık mezheplerin ve bazı
fıkhî meselelerin izah farklılıklarının, münhası­
ran Türk câmi mîmârisine tesiri konusuna ge­
ç e b i l i r i z . B u r a d a , en eski m ü n â k a ş a
konulanndan biri olması sebebiyle ilk plânda
ele almamız gereken konu, cuma namazının bir
şehirde birden fazla câmide kılınıp kılınamaya­
cağı meselesi ve bunun câmi mimarisine tesiri
hususu olacaktır.
I.a) Bilindiği üzere Hz.PeygambeT'in sağlı­
ğında Müslümanlar, cuma namazını o sıralar
Medine'nin yegâne câmii olan Mescid-i Nebevi
de kılıyoriardı. Bu câmi zamanla dar gelmeye
başlayınca başta Hz.Ömer ve Hz. Osman'la,
I.Velid olmak üzere bir-kaç defa genişletıi-
mişıi" . Aynı şekilde diğer İslâm merkezle­
rinde de birçok mescit yanında bütün cemaati
alacak büyüklükte "câmi-i kebir" veya mescid-
i cuma" adıyla bilinen bir ulu câmi bulunu­
yordu. Meselâ, bunlardan Kûfe'deki Cami-i
Kebir 103.60 m.x 103.60 m. ebadında'^' olup
20.000 kişilik cemaati alabilecek hacimdeydi.
Ve yine başta Kurtuba, Harran ve Mescid-i
Aksa cami-i kebirleri olmak üzere ilk devir
camilerinden çoğu, yeni ihtiyaçlar karşısında

mundaki Hanefi kadısı ile istişare etmeleri emrolunmuşıu (Bk.Uzun^r;ılı, İ.H.. a.g.e., s.l74, n.l.; Uzunçarşılı, İ.H..
"MeUce-i Mükerreme Emirieri", Ankara, 1972, s.63.). Aynca, Anadolu'daki bazı beylikleri de mezhep birliğini
sağlamak gayretinde olduklan mO^hade edilmektedir. Bunlardan bir ianesi dc Ramazanoğullan Beyliği olup. en
mühim eserterinden biri olan Adana Ulu Câmii'n imamının Nûınan b.Sab« (Ebu Hanife) mezhebi üzere olmasını,
vaknyeterinde ^art koşmuşlardı (Bk.Çam, N., "Ramazanoğullan Mtmâri Eserteri" -basılmamış doktora iczi-,
Ankara, 1979, s.12).

16- Karaman. R . İslâm Hukukunda İçtihad. Ankara, (tarihsiz), s.146 vc 172.

17- Hitti. P.. İslam Tarihi (çcv.Salih Tuğ), c.2, İstanbul. 1980. s.610.
18- EbûZehra. M.. İslamda Fıkhî Mezhepler Tarihi. (çev.A.Şener). İstanbul. 1978. s.433.: Turan. O.. Selçuklular Tarihi
ve Türk İslam Medeniyeti. İstanbul. 1980. sJ16.
19- İmam-ı Azam a göre bir hususla ilgili. Kur an ve Hadiste hertiangi bir hüküm yoksa, bir kavmin İslamiyet öncesi
geleneklerinin devamı demek olan -örf' de. dinî deliller arasında yer alabilir.
;0- EbûZehra. M.. Ebu Hanife. (çcv.O.Kcskioglu). Ankara. 1962. s.313.
:i. Creswelt. K.A.C:.. P-ırW islamic ."^hiıecture I / l . Oxford. 19f«. s.K.
ZZ- a.g.e.. S.23.; .Aynı yazar. Early Islamic /Virhilcciure 1,2. Oxford. 1969. s.23.48.
378 Yrd. Doç.Dr. Nmıet ÇAM

devamh sûıette genişletiliyordu. MeseU, bun­
lardan Mesdd-i Aksa, Fatimiler'e kadar en az
be; de£a genişletilmişti^. Bunun da seb^i,
bütün cetnaaün bir tek imamın arkasında na­
maz kılmasını sağlamak düşüncesiydi. Ancak,
zamanla şehirlerin nüfusunun artması dolayı­
sıyla bütün cemâatin tek câmie sığmaması ve
cuma namazına yetişebilmek için büyük şehir­
lerde uzun mesâfe katetmek mecburiyetinde
ialınması gibi zarürî sebepler, bir şehirde bifden
fazla cuma namazı kılınıp kılınamayacağı me­
selesini gündeme getirmiştir. Bağdat gibi or­
tasından nehir geçen şehirlerin durumu, bu
meselq« daha da önem kazandırmıştır. Böyle
bir konu daha Ebû Hanife (M.699-767) zama­
nında ortaya çıkmış gözüküyor.
EbüHanife, yukarıda da söylediğimiz gibi, -
"nass'Tax yanında kıyas ve içtihada da önem
vermesi dolayısıyla, ilk devirierdeki tatbikatın
aksine, bir şehirde birden fazla câmide cuma
namazının kıhnabileccğine hükmetmiştir .
Ancak. H.150-204 (M.767-819) yıllan arasmda
yaşayan İmam Şâfî, -ki nüfuz bölgesi daha zi­
yade Mısır ve Suriye'dir- fetvası için ilk devir
müslümanlannm dinî hayatını esas alması se­
bebiyle olsa gerek, bu fetvaya taraftar gözük-
memiştir. Bu mezhep imamına göre, cuma
namazı, bir şehirde iki câmide aynı anda kıhn-
m ı ^ ikisi birden değilse sonra kılınan bâtıl o-
lur . Böyle bir hükmün, cumanın her şehirde
sâdece bir câmide kılınması neticesini doğura­
cağı açıktır. Bu konuda Hanbeliter'in göriişü de
Şâfiîlcr'in göriişü gibidır^^ Nitekim Şafiî mez­
hebinden olan Sclahaddin Eyyubi 569 da
(M.1174) demetin başına geçtiği zaman bir baş-
kadı tayin ederek cuma namazlarının şehrin
(Kahire) en büyük câmii olan Hakim Câmii*-
nde kılınmasını emrettiği anlaşılmaktadır^.
Halbuki İbn-i Nuceym'in ifadesine göre Merv
ve Buhara gibi daha doğudaki islâm merkezle­
rinin Hanefî fatahlcri, bir şehirde birden fazla
câmide cuma namazının kıhnabileceğini artık
kesin hükme bağlamışlar ve bunun için de dört
lekâtlik bir "ZOhr-i âhir" namazı ihdas etmek
suretiyle cemâatin, cuma namazlannın kabul o~
lunup olunmadığı konandaki şüphelerini iza-
le etmek istemişlerdir . Ancak, cumanın bir
şehirde birden fazla câmide kılınmasının yay-
gmliaşması ve buna paralel olarak da zühr-i âhir
namazının yerleşmesi, birdenbire gerçekleşme­
miş; yine İbn-i Nuceym'în beyanına göre bu
zühr-i âhir namazı Belh'li âlim Hakim Şchid
Muhammed b.Muhammed'in ( Ö I . H . -
334/M.945), "Kâfi Fi-Fümu'l-Hanefî" isimli e-
serini yazmasından ve bunun şerhlerinin
yapıhnasından, yâni X.asnn ortalarından sonra
müesseseleşmiştir. Bu durumda, içinde Cuma
namazının kılındığı camilerin sayısının ilk ola­
rak arttığı yer, Buhara ve havalisi olmalıdır. Ni­
tekim Buhara'da İstahri zamanında (X.yüzyılın
ilk yansı) Eski Câmi, Mah Câmi ve Registen
Namaı^hı olmak üzere üç büyük mâbet bu­
lunmaktaydı . Başka bir i&deye göre ise, bu
namazgâhlardan ve benzerlerinden M.X. asırda
epeyce inşa edilmişti .
Bütün bu fıkhî meselelerle bunların izah
tarzlan, câmi mimarisini birinci plânda ebat
bakımından etkilemiştir. Meselâ cuma namazı-
nm birden Cazla câmide kılınması âdetinin he-

23- Creswdl. K . A . C Early UUmic Arhiıecture 1/2, Oxford. 1969, sJ74,375.

24- İbni Nuceym, d-Bahrv'r-IUik II, S.1S44 Karaman. H.. İsbmın Işığında GOnOn Meselden. İsunbul. 1978. s.40.
25- Karaman. H., a.g*.. s.59.
26- Kaıaman, H., a.g*.. $59.
27. Pcdcnen. Mesdd. kbm Ansiklopedin. Ulanbul. 1971. s.17.
28- İbni Nuceym. a.g.c_ $.154.
yt- Kâtip Çelebi, Kc^fB z-Zflnûn. c.II. İstanbul. 1943. $.137A
V)- »anhokl. W.. Buhara. İslam Ansiklopedisi. c I l . İstanbul. 1945. $.764, 765.
31 - »uhaıa. TSrlc Ansiklopedisi. cA. Ankara. 1956. sJM7.
 FIKHI MESELELERİN V E MEZHEPLERİN TÜRK CAMİ MİMARİSİNDE TESİRİ 379

nûz yerleşmediği devirlerde ve yerlerde
yapılmış olan Küfe (639), Samerra (852) (şekil
4) , Ebu Dülef (860), Kurluba (786-987) (şekil
5) , Kahire el-Hakim (990) ve Bağdat (762) Ulu
camileri, oldukça büyük câmilerdir^^. Halbuki
bir şehirde birden fazla câmide cumanm kılına­
bileceği görüşünde olan Hanefîlerin nüfuz
sâhasında bulunan AbbasHerin doğu vilayetle­
rinden Damgan'daki Tan-Hâne (şekil 6) ile
Nayin'deki Mescid-i Cuma daha küçük ebatlı­
dır (yaklaşık 39x46 m.). Bununla beraber, cuma
namazının bir şehirde birden fazla câmide kılı­
nabileceği şeklindeki Hanefî fıkıh anlayışına
paralel olarak şehirlerdeki câmi sayısının artıp
ebatlannm küçülmesi hâdisenin birdenbire vu-
kubulmadıgı anlaşılmaktadır. Meselâ Peder-
scn'dcn öğrendiğimize göre H.375/M.985
yılında Basra'da 7000^mescide karşılık sadece 3
câmi bulunmaktaydı' . Yine, Samerra*da tek
câmi vardı. Meşhur İslâm tarihçisi Yakubî
(278/891) ifadesine göre o yıllarda koskoca
Bağdat'ta, Saray Câmii hariç, biri şehrin doğu­
sunda, diğeri batısında olmak üzere iki câmi
bulunuyordu. Bağdat'taki câmilerin sayısı da
ancak M.X. asnn ortalarından sonra artmaya
başlamış görünüyor. Nitekim 9Srdcn sonra
dördüncü bir câmi, H.379 (M.990) da beşincisi,
bundan dört sene sonra da altınası yapılmıştır'
^ . Şâyânı hayrettir ki, Kahire'de Fatimîler dev­
rine kadar iki olan câmi sayısı da, yine aynı
devirden itibaren, daha doğrusu 970-972 tarihli
el-Ezher câmii ile birlikte artmaya başlamıştır
Bunda ise Şiiliği benimseyen Fatimilerin
cumanm her şehirde ancak bir câmide kılına­
cağı görüşünü savunan Mısır'ın eski hâkimleri­
nin görüşlerini itibara almayışlarının rolü ol­
malıdır.
Aslında Hanefîlerin bu fetvalarının esasın­
da, şehirlerdeki nüfusunun artması gibi bir sos­
yal faktör yer almaktadır. Ancak bu sosyal
faktör, tek başına yeni câmilerin yapılmasına
yetmemiştir. Zin daha M.800 yıllarında nüfusu
ZOOaooO'u bulan Bağdat'ta az önce de söyle­
diğimiz gibi X.asnn ortalarına kadar 2-3 câmi
bulunurken bu tarihten itibaren bu sayının
antiği görülmektedir. Eğer bu hususu nüfus,
tek faktör olsaydı, câmi sayısının da daha ilk
yıllarda artması icap ederdi. İşte ancak dinî
otoritelerin bu konudaki kesin fetvalan ve
Hanefiliğin de Abba.sîlcrin resmi mezhebi ol-
ması'^^ iledir ki, Bağdat'ta yeni cuma câmilcri
yapılabilmiştir.
b) Erken devir câmiterinin Samerra Câmi-i
Kebir'de (260x180 m)"^ Kunuba Câmi-i Ke-
bir'de (247x157m) ve Samerra Ebu DüleFie
(213xl3Sm.) olduğu üzere çok büyük ölçüler
halinde yapılması ise bu kadar geniş mekânla­
rın bir veya birkaç kubbe ile örtülemeyeceği
dikkate aimarak kubbenin hacim ve âhenk un­
suru olarak nisbcten ihmâl edilmesi ve mek­
ânların düz örtü ile örtülmesi neticesini

32- Bu camilcnlen ilk üçü. ordugâh camisi oUuğu için bfiylc hOyûk ehailı yapıldıktan iddia edilse bite. saydtfımıı diğer
dUniler için böyte bir iddia geçerli olamaz. Abbast devri dimilerinin böyle bûyûk chaih yapılıynda. SAsinl mtmârisinin
tesirim arayanlarda olabifir (BtCreswdl. 1CA.C., A Short of Earhr MusUm Archilccturc. Crcal Britain. 1958, i.190.).
ne var ki bunda da o devirteıde bir ^hirde anaik bir dmide cuma naroazınm kılınaNteccfi eklindeki fıkhI antayifm
müessir olduğunu söytemek daha isabetli olacaktır, kanâatindeyiz. NHckim Slslnt lopraklanndan binlerce kilometr*
batıdaki Kayrevan ve Kurtuba Cami-i kcbirteri de oMukça büyük cbaıU oUrak yapılmn holunmaktadıriar.
33- Pedersen. J.. a.g.e., s.17.
34- Aym yer.

35- Ayw eser, s . i a

36- tjombaıd. M.. İlk Zafer Yıllannda İslam. (çev.Nerih Uzd). klanbul. 1983. s.117.
37- Haneffler. Ubm Ansiklopedisi. c.V/1. s.212.
3K- tîicz. E . . L / \ n de L" İslam, Pariv s.2<).
39- Yetkin. S.IC_ İslam Sanalı. Ankara. 1954. s.
380 Yrd. DocPr. Nusret ÇAM
doğumuştur, diyebiliriz. Haibuid MOslûman-
lar, bir mâbetten zivâdc Mukaddes Kayanın ha-
tırasua yapılmış âbide durumundaki daha 691
urihli Kubbeta's-Sahra'da 2033 m. çapında bir
kubbe yapılabileceğini göstermişlerdir. Gerçek­
ten de bu kubbe. Türklerin mîmâride toplu
mekân elde etme anlayışlarına kadar tslâm
mfmârisinde tek kalmıştır. Kanaatimizce buna
sebep, kubbe mimarisi için eKerişli orumın
bulunmayışından ziyade, bu kadar büyük ebatlı
câmilerin nasıl olsa bir-iki kubb^e örtülmesi­
nin imkânsızlığı düşüncesi oba gerektir. İşte
bunun içindir ki kubbe. Türklerden önce ya ta­
mamen ihmâl edilmiş, ya da bir-kaçı hâriç mih­
rap önü mekânının dışında yer bulamamışur.
Tabii bu bahsettiğimiz faktörün, erken devir
kubbe mîmârisini etkileyen yegâne faktör oldu­
ğu iddiasında değiliz; muhtemelen bunda Arap­
ların İslâmiyet öncesinde kubbe ve kubbemsi
önülcre âşinâ olmayışlannın, daha doğrusu A-
rap Yanmadası'nda mimârinin gelişmemesinin
de roiü olmalıdır. Halbuki, bir şehirdeki mfls-
iümanlann, birkaç câmide cuma namazı kılabi-
leccğine dair fıkhî görüşün yerleşmesi
sebebiyle, Türklerin müslüman olmalarıyla bir­
likte inşa ettikleri câmilerin orta bityûklükte
olmasına ilâveten, İslâmiyet öncesinde de kub­
be ve kubbemsi strüktürieri tanunalan, kubbe­
nin ve toplu mekân anlayışının zamanla daha
da inkişâfına zemin hazıriamıştır. Kanaatimizce
merkezî plânlı Karahanlı (840-1212) camileri­
ne bu açıdan bakmak hiç de yanlış olmayacak­
tır.
Il.a) Bir şehirde farklı mezheplerden cem­
âatlerin bulunmasının ve bunların bir arada ve­
ya ayrı ayrı ibâdet etmek durumunda
40- a.g.&. s.
-11- Creswell. ICA.C.. Early Müslim Archiıeciurc. l/l. Oxford. 1969. s.71.
42- Pcdencfi. J , a.g.e.. s.8.
43- a.g*.. aynı ytr.
44- Aslanapa. O.. TOrlc Sanalı I. İsUnbul. 197Z s.101.
15- Uluçım. A.. Irakta Türk Mimari Bsericrinin Oclivnesi. (Rasılmamı; doktora ta.i). Rreurum. 1983. s. 141.
4(.- :ı.g.c.. .s. 146.
47. a.g.e.. s.l5<).
olmalannın da câmi mîmârisine tesir ettiği an­
laşılmaktadır. Bilindiği gibi ehl-i sünnet akide­
sine bağlı müslümanlar arasında namazın
kılmışı üe ilgili esaslarda derin görüş ayrılıkları
bulunmamakla biriikte, namaz saatlerinde ve
farzlar dışında kalan namaz rekâtlarının sayı-
sında v.s. bazı farklı anlayışlann olduğu da bir
gerçektir. İşte bu farklılıklar, her mezhebe
mensup cemâatin kendi mezhebinden bir imam
arkasında namaz kılması ve buna bağlı olarak
da bâzen her mezhep için ayn bir mescit yapıl-
ması bâzen de her mezhep için aynı harim-
de ayrı ayrı bir mihrap konulması neticesini
beraber getirmiştir. Birden fazla mihraplı câmi-
lere İslâm mîmârisinde daha ziyade Irak, Mısır
ve Suriye gibi çqitli mezheplerin bir arada bu­
lunduğu memleketlerde rastlanmaktadır. Me­
selâ, Şam'daki Ümeyye Câmii'nde hepsi de geç
devir eseri olan oniki mihrap bulunmaktadır
Yine Irak'ta önemli bir san'at merkezi olan
Musul'da da Zcngîler devri eseri olan Ulu
a m i (1148-1170) (şekil 7)**^ başta olmak üze­
re Kara Ömer (1680-1682^ , Ağalar (1702)^*^
ve Paşa Câmilcri (1705) de üçer mihrap ih­
tiva etmektedir. Mısır'daki birçok câminin de
üçer mihrabı bulunmaktadır.
Çok mihraplı câmilere Anadolu'nun bazı
Doğu ve Güney-Doğu vilayetlerinde de rastla­
maktayız. Bunlar arasında ilk plânda zikrede­
bileceğimiz 1092 tarihli Diyarbakır ve 1176
tarihli Mardin Ulu Câmi'lcrinde ikişer (şekil
8,9), 1180 tarihli Erzurum Ulu Câmii'nde ve
Mardin Reyhaniyc Câmii'nde (XV.y.y.başı) ü-
çcr (şekil 10); 146.^ yılında yapıldığı tahmin c-
dilen Urfa Sultan Hasan (şekil 11) vc 1157
tarihli SiWan Ulu Câmilcrinde ise dörder mih-
 FIKHI MESELELERİN V E MEZHEPLERİN TÜRK CAMİ MİMARİSİNDE TESİRİ
rap buluntnakiadır (şekil 1.2). Bu arada bu mih-
raplann hepsinin orijinal olduğu söylenmese
dahi bunların ekseriyetinin asit yapıdan günü-
müze intikâl ettiğini, hiç olmazsa yukarıda söy­
lediğimiz Osmanlılar'm imparatorluk sathmda
tek mezhebi hâkim kılmak gayretlerinin bir ne­
ticesi olarak kendi yaptırdıkları câmilerde sa­
dece tek mihraba yer vermeleri dolayısıyla,
buralardaki Osmanlı hâkimiyetinden önce ya­
pılmış olduğunu söyleyebiliriz.
b) Bu çok mihraph camiler için en ideal
plân ise uzun kenarı kıbleye paralel uzanan
plân şemaildir. Gerçekten de gerek Anadolu
dışında, gerekse Anadolu'ya yapılmış olan çok
mihraph câmilerin istisnası?; hepsinin plânı, bu
şekilde tanzim edilmiş bulunmaktadır. Zira bu
plân şemasında hem harimin uzun kıbie duva­
rına geniş aralıklarla birkaç mihrap koymak
mümkün olmakta; hem de kuzey-güney istika­
mette sıralanan pâycleri birbirine bağlayan ke­
mer g ö z l e r i , bâ/.cn Musul'daki Hizam
(1574-1577), Ömcrü'l-E-sved, Paşa, Ömeriye
(1564) ve Ağalar Câmilcrinde olduğu üzere ge­
nişçe bir açıklık bırakacak şekilde üstten örül­
mek'*^; bâzen dc halihazır Diyarbakır Ulu
Câmii Hanefîlcr kısmında olduğu üzere Tazla
yüksek olmayan parmaklıklarla çevrilmek sure­
tiyle her mezhebe âit kısmm tâyinine imkân
vermektedir. Halbuki kare mekânii ve merkezî
plânlı bir câmidc bu her iki teknik için de fazla
uygulama şansı sözkonusu değildir. İşte bu se­
beple Anadolu'nun tek mezhebinin taraftar
bulduğu diğer.bölgelerinde çok değişik câmi
plânlan denendiği halde, Anadolu'nun bu ha­
valisinde ve Musul'da bu özellikleri dolayısıyla
yauk dikdörtgen plânlı câmiler yaygınlık kazan­
mıştır. Hatta Artuklular bile tek mezhepten
cemâatin ibadeti maksatlıyla yaptırdıkları Har-
put Ulu Câmii'ni (şekil 13), Mardin ve Silvan
Ulu câmilerinin aksine kıbleye dik bir plân şe­
•48- Uluçam. A.. a.g.e,. s3fl8J09.
4<>- l>rkot. a, Musul. İslam AnsiklopetJisi, c.8. İsjanbul. 19. s.764.
50- Uluçam. A., a.g.e.. s.150.
F.23
m
ması üzerine oturtmuşlardır.
Hariminde birden fazla mihrabın bulundu­
ğu ve ayn mezheplere mensup iki cemâatin ay­
nı anda fakat ayrı mihraplar önünde ibâdet
ettiği câmilerin yapımının Osmaniıiar'a kadar
devam ettiği anlaşılmaktadu-. Bu tarihten, dabz.
doğrusu XVI. yüzyılın daha ilk çeyreğinden iti­
baren, Osmanlılar, bilhassa beylerbeyileri vası­
tasıyla Diyarbakır'da bina ettirdikleri
câmilerde, -Hanefl mezhebini ikâme etmek si­
yasetlerinin bir netk^si olarak- sâdece bir mih­
raba yer vermişlerdir. Meselâ Diyarbakır'daki
Fâtih Paşa (1516-1520), Ali Paşa (1534-1537),
İskender Paşa (1551) (şekil 14) ve Behram Paşa
(1572) câmileri gibi kare mefânlı ve tek kub­
beli câmilerde; Melek Ahmet Paşa (1587-1591)
(şekil 15), Defterdar (1594) ve Arap Şeyh
(1650) gibi yatık dikdörtgen plânh câmilerin
harimleri de birer mihrap ihtiva etmektedirler.
Ancak, Musul'da durum biraz daha değişiktir
ve harimlere üç mihrap konulması geleneği,
başta Kara Ömer (1680-1682), Sultan Üvcys-
Hacı Cuma (1685), Ağalar (1702) ve Paşa
Câmileri (1755) olmak üzere, Osmanlılar'ın bu
havaliyi kendi topraklanna katmalanndan son­
ra da devam etmiştir. Şu andaki mevcut
mâlûmatlar çerçevesinde biz bu durumu, Os­
manlı hâkimiyetinin bu sıralarda bu havâlide
fazla pekişmemiş olmasına ve bu suretle de
mezhep birliğinin gerçekleşmcyişine bağlamak
temâyülOndeyiz. Ancak, Rabia Hatun (1766),
Bekir Efendi (1779) ve Nûman Paşa (1797-
1798) câmii gibi bu tarihten sonra yapılan Mu-
sul câmile^inde de tek mihrap
bulunmaktadır .
Eğer Osmanlılar da, Şâfiî mezhebine müte­
mayil Artukoğullan gibi Doğu ve Güney-Doğu
Anadolu'da yaptırdıklan câmilerde, iki-üç mez­
hebin ibadetini na/an dikkate alarak plânlaya-
382 Yrd. E)oç.Dr. Nusret ÇAM

cak olsalardı, yine Diyarbakır ve Silvan Ulu
Câmilerinin plânlarını devam euirmek mecbu­
riyetinde kalacaklar ve neticede Diyarbakır Ali
Paşa (^kil 16) ve Behram Paşa v^s. câmileri gi­
bi toplu mekân anlayışıyla yapılmış mâbeüer
mevcut olmayacaktL Nitekim, GOney Doğu A-
nadolu'daki bu çok mihraplı câmilerin hiçbirisi
toplu mekân anlayışıyla yapılmamış, bu sebeple
de Artuklttlar'm elinde daha 1157 tarihli Silvan
Ulu Câmii'nde 13.50 m. çapına erişen kubbe
mtmârisi, bu menfi faktör yüzünden geiişeme-
den öylece kalmıştır. Halbuki Batı-Anadoiu'da-
ki câmilerde, d c | i ş i k harim plânları
deneyebilmek imkânı dolayısıyla, kubbe mima­
risi devamlı bir gelişme göstererek İstanbul ve
Edirne'deki Selâtin câmilcrindc doruk noktası­
na erişebilmiştir.
c) Osmanlılar'ın, resmî mezhebi olan Ha-
ncOliği yaygınlaştırmak isterken, diğer mezhep­
lerin ibâdet yerlerini de ihmal etmedikleri ve
Şâfîtler için, HancD câmilerinin yanında ayrı
mescitler inşa ettirdikleri anlaşılmaktadır. Bu
mescitler, genellikle Hanedlerinki ile aynı av­
luda bulunmaktadır. Bu, düzende yapılmış
câmilere en güzel örnek olarak, asıl larîminde
tek mihrap bulunan Diyarbakır Fatih ve Ali
Paşa^^ camilerini gösterebiliriz (şekU 17. resim
3). Aynca Diyarbakır ve Mardin Ulu Câmi'Ie-
rinde olduğu üzere ' bâzen asıl harîminde iki
ayn mezhebin biriikte ibadet ettiği câmilerde,
yine Osmanlıların mezhep siyaseti sebebiyle av­
lunun kuzeyine başka bir Şâfiîler kısmı yapıl­
mıştır .
d) Osmanlılar devrinde yapılan bütün bu
müstakil ŞâfıHer kısmında göze çarpan en ö-
nemli özellik, bunların hepsinin de, devrin top­
lu mekân anlayışının ve kubbe geleneğinin
hilâfına, eski geleneği devam ettirir mâhiyette
dikdörtgen plânlı ve düz damlı veya çatıyla ör­
tülü oluşudur (Resim 3, Şekil 17).
e) Aslında her mezhep imamının, kendisine
uyan cemâate namaz kıldırması maksadıyla ya­
pılmış olan bu mihraplar, Akkoyunlu eseri ol­
duğu tahmin edilen Urfa'daki Sultan Hasan
Câmü'nde^^ olduğu üzere bâzen asıl fonksiyo­
nundan ziyâde sırf kıble duvarına hareketlilik
kazandıracak mâhiyettedir. Keza aynı durum,

51- Söıen. M.. Diyartaku- da TOık Mimarisi. tsıanbuL 1971. Î.93.

52- Aynı eser, s.77.92.
53- Aynı eser, »33.; Allun. A . Anadolu'da Arıuidu Devri Türk Mimarisi'nin Gelişmesi. İstanhuL 1978, s.6a
54- Mardin Ulu CSmiin Şâfiîler kısnımm kapısı üzerindeki kitabe, her ne kadar, 1178 (1764-1765) veya 1278 (1861 -1862)
tarihi gibi geç bir devri işaret ediyorsa da Osmanlılann mezhep siyâsetlerini dikkate alarak burasının da Diyarbakır
Ulu Câmiin 1528 tarihli Şâfitler kısmı gibi (BtS&cn. a.g.e„ s.73), buradaki Osmanlı hâkimiyetinden hemen sonra
yapıldığına ve bu kitabenin sonraki bir tamir esnasında konulduğuna hükmedebiliriz. tVVylc bir faraziye, asıl harimdcki
Şâniler kısmından hâriç, kuzeyde müstakil ikinci bir Şâfiîler kısmının bulunmasının lüzumsuz ve mantıksız olacağı
düşüncesine de uygundur.
Kezâ. harirain kıUe duvannda üç mihrabı bulunan Erzurum Ulu Câmii'n 100-200 m.kadar kuzey-dogıısun<la yer alan
ve çeşmesinin üjerindeki kitabesinden 964 (1556) yılında yapıMığı anlaşılan ve 1974 senesine kadar mihrab ve minberi
bulunmayan Şâfitler Câmii de yine aynı anlayışın mahsulü olmalaJır. Eserin Diyart>akır ve Mardin Ulu Câmilerinin
ŞâfîKer ksmi gibi avlunun bir kenannda yapılmamasının sebebi ise, herhalde yer dariiğıdır.
Birden fazla mihrabı bulunan diğer bir câmi de İstanbul Unkapanı'ndaki Üç Mihraplı Câmii'dir (Bk.E.11 Ayvenli.
Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri, İstanbul. 1973, s.511). Plân ve kesitinden anlaşılacağı gibi. doğudaki kısmı, şimdiki
haliyle içten düz. dıştan çatı ile oriQIfi bulunmaktadır (şekil 18.19). Kanaatimizce, doğudaki kısım Hanefllcrc balKİaki
mekân ise Şâfit ve başka bir mezhep mensupUnna tahsis ediliyocdu. Zirâ, Musul cânnilcrinde v.s. oMuğu Ozctc. çok
mihraplı câmilerde uygulama bu şekildeydi. Aynca Diyarbakır'daki birçok câmilerde ana mekânın Hanefllcrc, Mu­
ahhar devinle yapılan mekânların ise <ibur mezhebe lahsis edilmiş olması, bciyle bir gtVüşc kuvvet kazandırmaktadır.
Kczâ. İstanbul'daki bu üç mihraplı câmiin batı kısmının düz örtülü oluşuyla. Diyar*ıakır. Mardin ve Erzurum'daki
^fiUer mescitlerinin düz (inülü olarak yapılması ansında da bir benzeriik bulunmaktadır.
55- Sözen. M., Anadotu'daki /Vkkoyunlu Mîmârisi. İstanbul. 1981, $.56.
 H K H I MESELELERİN V E MEZHEPLERİN TÜRK CAMİ MİMARİSİNDE TESİRİ 583

diğer bir d ö n mihraplı câmi olan Silvan Ulu
Câmii için de geçerlidir. Çûnki bu câmilerin
bulunduğu Anadolu şehirlerinde, Hanefî ve
Şâfii mezhebi haricinde kalan diğer iki mezhe­
bin, yâni Hanbelî ve Maliki mezheplerinin ya­
yıldığına dâir bir bilgiye tesadüf etmemekteyiz.
Bu konuda akla gelebilecek diğer bir ihtimâl
de bunlann, ehli sünnet akidesine bağlı mez­
hep sayısının dört olduğunu vurgulamak için
yapılmış olmasıdır.
Câmi harimlerinde mihrap sayısını etkile­
yen diğer bir fıkhı mesele de câmün asıl mih­
rabında her vakit için sâdece bir defa imamhk
yapılabileceği hususudur . Yine aynı anlayışa
göre, mescidin (câmün) mihrabından başka bir
tarafında mahdut sayıdaki kimselerin tekrar
cemâatle namaz kılmalan mekrûh değildir. İşte
bu um anlayış sebebiytedir ki, camilere her
mezhep için ayn bir mihrap konulabilmesi ya-
nmda, daha sonra gelen kimselerin bir imamın
arkasında cemâatle namaz kılabilmeleri maksa­
dıyla, harimîn pâyelerine de mihrâbiyc yapıla­
bilmiştir. Buna en güzel örnek ise Erzurum
Kale Mescidi'nin ve Ulu Câmün oayelerinde
bulunan birer sâde mihrâbiyedir . (Resim
4,5). Aynı maksatla yapılmış mihrâbiyeler, A-
nadolu'nun diğer câmilcrinde de mevcut olma­
lıdır.
Netice olarak, tslâmın derûn! meseleteriyle
iştiğal eden tarikatlar, bilhassa süsleme ve kü­
çük el san*atlan saha.sında İslâm san*atına bazı
yorumlar kazandırırken, bâzı &khî meşelerle
mezhepler de câmi mîmârisine başta mekân an­
layışına ve mekân gelişmesi olmak üzere birkaç
hususta tesir etmiştir.

/K

Şekil 1: Spire Katedrali (Bahelon)

Resim 2: Seyyid^âzi'de aslanlı ve ejderîi bir alem

(B. Karanıağarolı)

5<v Bilmen Ö.N.. liüvük İsWm İlmihali, İsianbul. (iarih*ız). * - - * 2 . paragraf 500.
>7- Bu çcsı» mıhrSh.vdchn. tx,k.^a payelcnn haCıOculmes. mak«d.yla yap,ki.g. düşünülebilire üe. Erzunim lOle

MescKirndc vc Ulu O m n nüe olduğu u.crc. bunl.nn sadece Nrer Payede hu.unmas.. . . . l e .humah bertaral

etmektedir.
384 Yrd. Doç.Dr. Nusrei ÇAM

Fıc. t - TYPE D'EGLISE ROMANE.

:>aınt-Jacques-dc-CompoSlcUe (d'apr^ K. .1. Çonant).

Şekil 2: St. Jacquez de Compostelle Katedrali Şekil 3: Hanefye (Lane).

(Babelon).

« • • • • • • « >««•-•••« I
' «.«tt« • a • I

• •'

Şekil 4: Samerra Camii Kebir'in

104 JOO JMft
Plâm (Creswell) -1 1 1
FIKHI MESELELERİN V E MEZHEPLERİN TÜRK CAMİ MİMARİSİNDE TESİRİ 385

UM: •

St.

Gülşeni Kavuğu

Mevlevi Kavuğu

Dussûkî Kavuğu Sümbülî Kavuğu

«Sfc;

Bektaşi Kavuğu Şâbâniye Kavuğu

<f • . V - . c • ^ /

Nakşibendi Kavuğu Halveliye Kavuğu

Resim 1: Çeşitli tarikatlara ait serpuşlar{Kumbasar)

 386 Yrd. DoçDr. Nusret ÇAM

CJB

Bİİ|İi»İİ|Bİmi
a • • • « • s
• »««••• r V

O
• ••«•••
1 « I H

r->»
• •••
^ O
• • • « • « a

•'• • « « • •

XX

4 • • Pa « s «

Se*i/5.- Aiirtu&fl Ulu Câmii Plânı

%. I
m
•l
İt i
İÜ M > ı i

1 — r-

i i I : :

Şekil 6: Damgan Tânhâne Camii plâm (Creswell)

 FıKHı MESELELERIN VE MEZHEPLERIN TÜRK
CAMI MİMARİSİNDE TESİRİ
387

fi
c • dB
- j ;

o •
Bet B d i!i
• •
•
n

7.- Muju; Ulu camii Plan, (Sözen)

ç?3:::;arr.-raxv.-

t.

I C3«

J
•o

i c .a j - , , o .

° ° » »

V »a

Şefdl 8: Diyarbaktr Ulu Cdmii plânı(Akok)

 FIKHI MESELELERİN_VEMEZHEPLERİN TÜRK CAMİ MİMARİSİNDE TESİRİ
389

nzc]
i

i:

ŞefciZ J J ; Urfa Sultan Hasan Câmii plânı (Sözen)

.'~\.

en 1 j

n
•m îZ] • • r i

:9 a - Q 0
İJ
•n
3 CZ3 : l.

Şeldll2: Silvan Ulu Câmii plânı(Altun)

 Yrd.DoçDr. Nusrct ÇAM
390

"A
Y/y

1 * '
ı I
^1

( ' ' ^ î
••A
\ ! • I!

I I

—M
. >--r

1
i
V 1
V/.
r.m:

ıı:

r
Ln
LIİİ lt3 - •:
a• p .oi • , o.

^eA:;7 7^/: Diyarbakır İskender Pa§a Câniii

plânı (Sözen).
 H K H I MESELELERİN V E M E Z H F P I raK, •„

• •

Q)
1 - — - ı ı

«m.

^ c ' M J 5 ; Diyarbakır Melek Ahmet Pasa Camii Plân, (Sözen)

r
Ii

L-
i -
i
3

o _ o
!

LT
I
3
• - •a • n

^ c M i 6; Diyarbakır Ali Pa^a Camii plânı (Sözen)

392 Yrd. Doç.Dr. Nusret ÇAM

• • • • • • r

r7 T7 17 U U U t

Şekil 17: Diyarbakır Fâtih Paşa Câmii Şâfîler Kısmı plâm (Sözen)

Resim 3- Diyarbakır Ali Paşa Camii'nin Şâfîler kısmı

FIKHI MESELELERİN V E MEZHEPLERİN

M İ M A R İ S İ N D E TESİRİ 393

Resim 5: Enurum Ulu Camii'nin

Resim 4: Erzurum Kak Mescidinin
pâyesindeki mihrabiye.
pâyesindeki mihrabiye
394 Yrd. Doç.Dr. Nusret ÇAM

:9i
Jü2- .-ICîU,. ZÜL

1237

• : 25 I 15» ii 51A

^
«i 1?? . asL__ zas
I I

-.it İSO
222 ÜS

! rCJÎ 2 J

-i.-::

^t'A-/7 /&• istanbul Unkapam'nda üç mihraplı Camil in plânı(EH^yverdi)

ı_r—f

ru_j
ii
I
I
I
I
• •

I I

>ı Â.7/ Isumbul'dakı aynı Camii'nin kesiti (E. H. Ayi'erdi).

 BİZANS DUVAR TEKNİĞİNDE TEKTONİK VE
ESTETİK ÇÖZÜMLER

Prof. Dr. S. Yıldız ÖTÜKEN

B
izans mimarisiyle ilgili araştırmalarda Gizli hatıl tekniği
yapı malzemesi ve duvar ıckniği genel
Bizans mimarisinde uygulanan bu (cknikıc
değerlendirmelerde önemli bir veri­
cephede belirgin iki hatıl arasındaki geniş lıarç
dir. Duvar dokusu malzemesinin ölçü ve kim­
labakasma, dıştan görünmcyecck şekilde bir -
yasal analiziyle incelenmekle, bunun yanısıra ?iz// hatıl" yerleştirilir. Bu hatıl gencide tuğla,
icknik kalitesi ve estetik görünümüyle mimari bazı örneklerde kırık tuğla, kiremit veya luğla
üslûbun ayrılmaz bir parçası kabul edilmckic- parçacıklar^ ender de olsa bazen taş levhalar­
dirK Cephe düzenlemelerinde pencere, niş, kör la örülür .
kemer ve diğer öğeler, kullanılan malzeme \c .
Gizli hatıl tekniğiyle ilgili geniş bir değer­
uygulanan teknikle görsel bir bütünlük oluştu­
lendirmemizi 1974 de yayınlanan doktora le/i-
rur. Mimari gelişim içinde tektonik ve estetik
mizde sunmuştuk". Metinde ilgili uraşiırmalar
kaygu değişik çözümlerin ortaya çıkmasına yol
tanıtılmış ve bilinen 42 örneği kapsayan bir lis-~
açmıştır. Bu çalışmamızda, bilhassa 11. ve 12.
ic verilmiştir . Tcsbiilerimize göre gizli haul
yüzyıllarda Bizans İmpratorlugu sınırları içinde
tekniği almaşık veya tuğla duvarlarda I), yüz­
yaygınlaşan 'j^rz// hani leknij^i" ve v i m üzerin­
yılın birinci yansından l.\vüzyı)ın ikinci yarısı­
deki çiz'^ilcri" konu alırken, değişik çözümleri na kadar uygulanmıştır. En yoğun örnekler
tanıtmayı ve nedenlerini tartışmayı amaçladık. l l.-12.yüz>ıllarda İstanbul ve cikLsindcki saıuı
1- Duvar tekniğiyle ilgili yeni arattırma metodlanna l^ir örnek için bkz. B. Aran, . \ new evaluation of by/aniinc
brickvw>rk, based on the method of discriminant analysii. XVI. Int. Dyz. kongress. /\klcn l.llcihcft. Wicn IWl. 1.1.
Bütün tuSIa içeren bir örnek icin bfcz. İslanbul Pantokrator. kink tuğla için bfct. Kudü» Golhoiha. C.Mango, TTw
date of the nanhex mosaics of the Church of the I>>rmilK>n al Nicaea DOP l ? ( 1 9 S n :45-5.\ M. ^SO. d,p,K,i
rcs.7; la; için bkz. Selânık Acheiropoitos-samıç. P. Voct,lopouk«, The concealed course tcc;.n«iuc further cxampk-*
and few remarks JOB 2S<I979). 247-^A l-iLZSS, res.19.
Bkz. Y. Ölüken. İsa kapı mescidi und medresesi in İstanbul. Bonn l'/79. I 105-17. .V)l-<^..
Ötüken, a.g.e.(dipno« y\. bil.n5-t7. Lislc 45 yap.>T kapsar, ancak üç yapı yajınlarda belinılmciinc rağmen, \-onnde
yaptığımız incelemelere göre bu tekniğin uygulamalın değildir .Akhisar Çanlı kilise. İznik 11. TryphcHKis vc KoimcMs.
Komıesis le bu icknığın M . n . l m a d . ğ ı . . . :.vrıca U. I^•^cl1l<.*, Ncue »cokıchtung^-n /ur ,\n.h..cklur unO .AusM/.Huni:
acr KomıCM.skırcI.c m i/.wk. İ M M . » ZZiVm ^Z- Nl.lM-*>.'> sv is.- .!.> lx-l.riır
396 Prof. Dr. S. Yıldız ÖTÜKEN

alanlarmdadır. Teknik baz. «.pUanla dû^nsiz tir'. Bu ömcklcre burada T r a l ^ bölgesindeki

(İsıanbul-İsaciapı mescidi), bazılarında cephe-
nin bir bölümûnde(Saki2ada Panagia Sikclia).
birçoğunda önü sisteminde (Boboscvo H. The-
odoros), birkaç örnekte ise tüm yapıda(Fercdk
Kosmosoicira) uygulanmıştır. Bu farklıhklar
csıciik. tektonik ve ekonomik nedenlere bağla-
nabilir.
1974'den sonra günümüze kadar yayınlanan
araştırmalarda bu sonuçlar kısmen tekrarlan-
Puıarhisar katesının ık, yuvarlak burcunu ekle­
mck ıstenz .
^ Buchwald 1979 da "Laskaris mimarisini "
j,j,g, njakalesinde Bafa (Latmos) bölgesin-
^^j^ Kahveasar 8 no.Iu kilise ve Eğridere'deki
ijüisenin ek yapısında harç içinde kmk tuğiaia-
nn kullanıMığma işaret ederek, bu teknik çe-
şiilemeyi -brick filled mortar ;o/„.r(tuğla Ue
doldurulmuş harç tabakalan) şeklinde tanım-

mış ve tasvib edUmiştir^. 1979 da P.LVocoto-

poulos gizli hatU tekniğini konu alan makale- I974'den günümüze kadar yayınlanan yapı
sivle, başta Yunanistan'da olmak üzere, 19 yeni monografileri, belU bir bölgenin mimari eserlerini
örnek tanıtmıştır^. Araştırman Selânik'teki veya doğrudan duvar tekniğini konu alan incele-
Acheiropoitos kilisesi sarmanda ve V^topedi'- melerle gizli hatıl tekniği içeren 42 yapıya 4<)
deki Kolitsou kulesinde harç içinde taş levha- yeni örnek eklenmiştir . 1987 Temmuzunda
ların gizlendiğini dikkate alarak, birçok yaymda yaptığımız bir Trakya gezisinde Midye surian-
benimsenen -gizli tuğla tekniği" terimi yerine - nm ikinci döneminin, ayrıca Altınyazı(Harala)
••^zli haal tekniği" terimini tercih ettiğini belir- surlarmda iki burcun bu teknikte inşa ediidiği-
KlosUTkirchc Jcr KoM.06O.dn. in Bcn.(Vİ«). Münchcn 1 « 5 . bil.9ü. 233-35.
6 vS^Î-^L^lSlipno. 2). bil.249-58. Ka.alo, 21 yapcy. kapM.n.l«a. aynca d.pno.la«la 5 yap. daha U.s.^a
u.n..ümak.ad.r. Ata^t.nnaan.n 1974 deyoymlanan dokıon. .«imiıde yer alan baz. örneklen Ifk .c^bi. olarak gc«.
termesi dikkatimizi çeker bu konuyla ilgiU clc^iri için bkz. II.Halfc«leben. Die ehcmaligc Sp>ridonkirche i„ Sil.v-
ri{Selymbria)-Eine Achısıützenkirche im Gebic. Kon»unıinopeb. Studien zur sp.ctan.ikcn und Inv^an.in.schcn
Kunst. F.W. Deichmann ge^idmet. Teil 1. Bom, 1986J5-W. biL42 no. 31.

7 - Bkz. Voco.opouk». a.g.e.(dipn« 2), 255, not 2.

S - Yunanisian daki örnekler için bkz. Vocolopoulos. a.g.e.(dipnot 2), 255. ıw.l9 ve 258. P.narhisar için bkz. S.Hyicc.
Trakya da Bizans dönemine ait eserler, Belleten 33(1969). 325-58, bilJ74. rcs.56 a.
9 - Bkz. H.Buchwald. Lascarld /Whitcciurv. JOB 28(1979.) . 261-96. biL271 -72. (Kahvca&ar 8 no.). 274( EJridcre). aynen

10 - %nfekîlı^40'î^pt için bkz. Vocotopouk». a.g.e.(dipnot 2): ScUnik Panagia Chalkcon. M.Sophia. Acheiropoiıos
sam.ç, Ohıi H.Sophia. Enez Fatih camii, Yenimahallcdcki kilise. Chonians Metamorphosis, Aiani Koimcsis. Elaion
HNikolacs. Athanati Panagia VUika. Keria II. loanncs. Pantanassa ILPanianassa. Sakızada Pyrhi I l ApoMoloı. Chal
kios lonannes Prodromo.. Nea Mone RLukas japeli, İstanbul Ups güney kilise, Eksonarthex, Molyvdokcpa.s.os
Koimesis, Mditinis RGeoigios, Didymoteichoo H.Aİkatherina ve H.Athhanaıios k. indeki kilise kalıntısı. Pythion
Kale, AnastasiopoUs Kale. Alhos Vatopedi Kolitsou kulesi. Aynca bkz. T.F. Mathews, The byzantine churches ol
İstanbul, Pennsyhania 1976.313: İstanbul Şeyh Murat mescidi; U.Peschlow, Die Irenenkirche in İstanbul Tubingen
1977: İstanbul REiraıe güneydeki 5,6.7,9 nolu mekanlar, 147,150-53; R.Ousterhout. The byzantine church at Enez:
PioWems in the twelfth-centuiy architecture. JÖB 35(1985), 261-80. bil.268: İstanbul Yu^a tepesi H-Panialeinıon;
H.Schaefer, Aıchitekturhistorische Beziehungen zwiKhen Byzanr und der Kiever Ruı im 10. und 11. Jahrhundeıt.
UtMiu 23/24(1973/74X 197-224, bü.204,209-10: Kiew İki Saray; BuchwaW, a.gx. (dipnot 9): Dab Kahveasar 8 no lu
kilise, Egridere kilisesi ek yapc P. VocMoponlot, Theroleof the ConstanlinopolUan architecture during the middle
and laie byzantine period, XVI. tat Byz. kongress, Akieo V2, Wien 1981. 551-73, bil.556-57: Athoa Espigmenau
manasun yakınındaki kilise Xenopbon man. esU Kaihoiikon. Paniokrator man. kulesi: A. Pasadaio», Ho en Khalke.
Mone Panagias Kamanotisies. Artawlogike Ephemefis (1971). 1-55: İsunbul Ikybdiada P.Kamarioiissa: C.FORS,
TTie defenses of Asia Minor against ihe Turks, GOR 27/2-3 (1982), 145-205. bit 160-61: Ulubat surian; Hallensleben.
a.g.e.(dipno. 6), 45-43: Silivri H.Spyridon; Eyice, a.g.c(dipnot 8): Pinarhisar Kalesi: M.İ.'Hınay, "nirkiye de Bizans
mimarisinde la^ ve lu^a duvar tekniklerine göre iarihlendirme, İstanbul 1984(.Yayınlanmamış Dr. tezi). lS4.2f>2;
Vize kalesindoki yuvarlak burçlar. İstanbul Tekfur sarayı güney duvan.
 _BİZANS D U V A R T E K N İ Ğ İ N D E T E K T O N İ K V E ESTETİK ÇÖZÜMLER
397

ni tesbit e ı ı i k ^ ^
l a n d ı ğ ı n ı biliyoruz. Y e n i verilerin ışığında eski

M a k a l e m i z l e s u n u l a n listedeki 84 v a p ı ( B k z . t a r i h l e n d i r m d e r i n g ö z d e n g e ç i r i l m e s i ve k ı s ­
men de olsa d ü z e l t i l m e s i elzemdir^^.
Liste 1). gizli h a t ı l t e k n i ğ i n i n ç c ç i ı l e m e l e r i ve
ö z e l l i k l e r i nedeniyle bir kez daha i n c e l e n m e s i
Son araştırmalarda tanıtılan yapılar, 1974
g e r e ğ i n i ortaya k o y m a k t a d ı r . Y a p ı l a r ı n c o ğ r a f i
de s u n d u ğ u m u z d e ğ e r l e n d i r m e l e r i m i z i n d o ğ r u ­
d a ğ ı l ı m ı n d a İ s t a n b u l ve (^evresi ( B i ı i n y a b ö l g e ­
luğunu gösterir. Gizli hatıl tekniği yapının
si) 27 ö r n e k l e b a ş t a gelmektedir. B a . ş k c n t k ö ­
b ü t ü n ü n d e ( E n e z F a t i h ve Y c n i m a h l l c , C h o r -
kenli o l d u ğ u a r a ş i ı r m a c ı l a r c a kabul edilen
tiatis, Vatopedi, Midye Pınarhisar); estetik
teknik, R u s y a ' d a K i e v ve b a ş k e n t etkisindeki
nedenlerle cephelerin belirli bölümlerinde
diğer merkezlerde bilhassa I I . ve 1 2 y ü z y ı l l a r d a
( A t h a n a t i ) ; tektonik nedenlerle kemer (Molyv-
y a y g ı n l a ş m ı ş t ı r (16 ö r n e k ) Trakya bölgesi doskepastos, Chortiatis.Melitinis, Aiani, O h r i ,
b a ş k e n t i n etkisini en y o ğ u n bir ş e k i l d e belgeler K e r i a , A t h a n a t i ) , tonoz ( C h i o s H . L u k a s ) , kubbe
(12 ö r n e k ) . D u v a r t e k n i ğ i g e l e n e ğ i n d e a y n ı i - (Pyrghi, Chortiatis) ve nişlerde (İstanbul
lişkileri y a n s ı t a n d i ğ e r m e r k e z l e r G ü n e y M a k c - H.Eirene); e k o n o m i k nedenlerle onarımlarda
donyafS ö r n e k ) , S a k ı z a d a (5 ö r n e k ) , E p i r u s ve (Selanik H . S o p h i a ) veya g e ç d ö n e m yapıların­
Bafa'dır (2 ş e r ö r n e k ) ^ ^ . T e s a l y a v e Pelopo- da ( D i d i m o t i k a H . A i k a i h c r i n a ve Kili.sc kahn-

nez'de u y g u l a m a l a r ı n a z l ı ğ ı , Vocotopoulos'a tısı) karşımıza çıkar. Esteıik kaygu geniş

göre 'çerçeveli tekni^n " (veya k a s e t l e m e t e k n i ­ derzlerin beyaz ve t u ğ l a l a r ı n kırmızıya boyan­

dığı ( C h a l k i o s , K e r i a , C h o r t i a t i s , A i a n i , K c r i a )
ğinin) bu b ö l g e l e r d e b e n i m s e n m e s i n d e n kay­
veya tuğla h a t ı l l a r ı n bir bezeme n i t e l i ğ i n d e bu
naklanmaktadır . A n c a k Pınarhisar kalesinde
teknikle ö r ü l d ü ğ ü ö r n e k l e r d e (Pythion, E l a i -
her iki t e k n i ğ i n b i r l i k l e k u l l a n ı l m a s ı , k a n ı m ı z c a
on) b e l i r g i n l e ş i r . C e p h e l e r d e renk ve bezeme­
bu g ö r ü ş ü n y a n l ı ş l ı ğ ı n ı k a n ı t l a r .
nin ö n e m k a z a n d ı ğ ı Palaiologoslar d ö n e m i n d e

G i z l i hatıl t e k n i ğ i n i n temsilcileri lO.yüzsal gizli h a t ı l t e k n i ğ i d o ğ a l olarak yaygınlaşmıştır.

sonlarından 14.yüzyıl s o n l a r ı n a kadar uzanan B u teknikle ilgili yeni bir kavram H . Buchwald'in
1979 da yayınladığı makalesinde karşımıza
geniş bir z a m a n s ü r e c i i ç i n d e i n ş a e d i l m i ş ya­
çıkarlö.Araştırmacı bafa gölü ve çevresindeki
pılardır. E s k i y a y ı n l a r d a l l . - 1 2 . y ü z y ı l m i m a r i s i ­
y a p ü a r d a tesbit ettiği "tuğla ile d o l d u r u l m u ş harç
nin tipik bir ö z e l l i ğ i o l a r a k d e ğ e r l e n d i r i l e n bu
tabakaları"nı gizli tuğla t e k n i ğ i n i n bir çeşitle­
tekniğin, b u g ü n k ü a r a ş t ı r m a d ü z e y i n e g ö r e bilhas­
mesi olarak kabul eder. İncelediği yapılar-
sa 13. ve 14. yüzyıllarda y a y g ı n bir ş e k i l d e uygu­

11 - .Midye surlanvia ilgili genel bir çalışma için bkz. F.Dİrimtekın. Midye surları ve Aya Nikola kilisesi. .'VMY 5(1'>63),

47-55.

12 - Rusya ve başkent ilişkileri için bkz. Schaefer. a.g.e.(dipnoı 10).

13 - Makedonya. Sakızada. Epims ve ba^kenı ilişkileri için bkz. V o c o ı o p o u l o s . a.g.c.(dipnol 2). bil.258-2'^>0. Bafa için bkz.
Buchwald. a.g.e.(dipnot 9). bil. 293-29(>: Trakya için bkz. Eyice. a.g.e.(dipnol 8).

14 - Bkz. V o c o ı o p o u l o s . a.g.e.fdipnol 2). bil.258.

15 - Gizli hanı ıekni»ini esas alan tarihlendirmderin sorunları için kşl. H.Hallensleben, Unıersuchungen zur Geschıclııe
der ehemaligen Pammakan.stos Kirche. der heutigen Fethiye camii in İstanbul, IsiMilt 13/14(1963/W). 128-193.
bil.lW) not 102: Ötükcn. . . - c ı d i p n o t 3). 108-110: Schaefer. a.g.e.(dıpnot 10). 24; V . K O t o p o u k * . ;ı,g.e.(di|>n(,ı 2),
259.

K) - Buchwald, u.g.e.(dipnot " ) . 271-72.

F,24
398 ' Prof. Dr. S. YıldtzÖTPKEN

da derzin görünen tuğla hatıllara orantısı 1:1 hare tabakaları" tcsbit ettik. İbn-i Btv/a/ca­
dir; harçta gizlenen tuğla parçacıkları Buch- mii, Çerağ Bey mescidi, Hacılar camii vc bugün
wald'e göre "gereken ftarç oranım azaltmak, a- • kaybolmuş Fclhullah Paşa türbesi cephelerinde
maayla" k u l l a n ı l m ı ş t ı r . Bu kavramın uygulanan bu teknikte, geniş dera içine munia-
R.Ousterhout tarafmdan Didimotikön'daki Pa- zam yerleştirilen tuğla parçalarının dıştan gö­
laiologoslar dönemi yapılannı tanıtan bir teb- rülmesi amaçlanmıştır; estetik nedenler,
liginde ve 1987 de Türkiye'de verdimi cephedeçoKiienklilik ve bezeme ön plandadır'
konferanslarda benimsendiği Ö«J»ti çeker . Buna karşılık Bursa Kara Mustafa Paşa tür­
Ousterhout bu çeşitlemenin Didimotikön'daki besinde kısmen dökülen derzlerin içindeki
RAikatharina ve H.Athanasios'un kuzeyindeki "gtzir tuğla parçacıklan bu tekniğin aynı za­
kilise kalıntısının yanısıra İstanbul'da İsa kapı manda tektonik amaçla uygulandığını belgele­
mescidi vie Tekfur Saraymda, aynca Erken Os- mektedir^. Paralel bir ö r n e k B u r s a
manh tnimarisinde-mesela Behramkale Hüda- çevresinde, Karacabey'in Tophisar köyündeki
vendigâr camii ve İznik Kırgızlar türbesinde Fatma "Rıtu Hatun külliyesinde (IS.yy.b.) kar­
uygulandığım belirtir^*. Harç içinde kırık ve şımıza çıkar^. Orijinalde sıvah olan iç duvar­
küçük tuğla parçalarmm kullanılmasını, 1974 larda, pandantif ve kemer gibi taşıyıcı öğelerde,
deki yayınımızda vurguladığımız ekonomik zo­ aynca cephelerde tesbit ettiğimiz derz içi tuğla
runluluklara bağlamakta, bunun yanısıra kötü parçalan bu çeşitlemenin yalnız estetik amaca
harç bileşiminin ktfık tuğla ile sağjamlaştırıldı- yönelik ohnadıgını belgeler.
ğını ifade etmektedirKanımızca "brick filled Derz üzerinde çizgiler
mortel joints" terimi, "gali tuğla" veya "g^zli
tas" gibi derz içindeki malzemeyi tanımlamak Bizans mimarisiyle ilgili yayınlarda günü­
için kullanılmalıdu-; ayrıca bu çeşitleme İstan­ müze kadar yeterince incelenmenıi§ bir
bul geç dönem Bizans mimarisinin çevreyi et­ özellik "den üzerindeki çizffler"âİT. Bu teknikte
kileyen bir özelliği değildir^^. tuğla veya taş hatıllar arasındaki derz yüzeyleri,
taş hatülar, ya da tüm duvar yüzeyi ince bir sıva
Üzerinde durulması gereken cn önemli hu­
tabakasıyla kapatılıp, bunun üzerine sivri bir
sus Geç Bizans ve Erken Osmanh yapılan ara­
gereçle yatay-dikey çizgiler, ender olmakla bir­
sındaki ilişkilerdir. Bursa vjfj ^vrcsindcki
likte bazı örneklerde geometrik bezemeler ya­
Osmanlı eserlerinde malzeme, lekSik ve cephe
pılmakladır. Tekniğin ç e ş i t l e m e l e r i n i
süslemeleri yeterince incelenmemiştir. Bursa'-
tanıtmadan ilgili yayınlara eğilmemiz gerekir.
da gerçekleştirdiğimiz çalışmalarda IS.yüzyıla
tarihlenen birçok^ptda "tuğla ile doJdurulnmş Bizans mimarisini konu olan farklı türdeki
Bkz. R.Ousterhout Tlıe palacdogan architecture of Didymotcicho, First International Symposium for Tlınıcian
Studies "Byzantine Thrace", Abstracts Komotini May 28lh - 31sl 1987, 47-48.
18 - R.Oustcrhout, Byzantine or Early Olloraan? Fourteenth Century architecture in Northwestern Asia Minor(Yayin-
lanmamis konferans raetnj), Istanbul ve Behramkale'için bkz. 7-8. Meslekdaşıma ilgili metinden yararlanmamızı
sağladığı için teşekkür ederim.
19- Ötüken, a.g.e.(dipnol 3), 114.
20 - Ousieriıoul^a.g.e.(dipnot 17), 47-48 de Didymoteichon'daki eserleri malzeme ve teknik açıdan İstanbul ile karşılat­
tırır.
21 - Kşl. Y.Demiriz, Osmanlı mimarisinde süsleme I Erken devir(1300-1453), İstanbul 1979, 241-42, res. 119(Çerag Bey
mescidi), 256-58, rcs.138 (İbn-i Bezzaz), aynca kşl. N.Beşbaş-H;Denizli, Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler
III, Bursa U meritezi, Ankara 1983,65-69, res.69 kaişısı (H-uılar camii); kşl. AGabricl, Une capitale Turque Broussa,
Bursa, Paris 1958, II. lev. XCIII,4 vc 1 161.
22 - Bkz. Beşbaş - Denizli, "a.g.e." (Dipnot 21), 268-269.
23 - Külliye için bkz. Y.Ötüken-ADunıkan-H.Acun-S.Pekak, Tarkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler IV, Bursa İlçeleri,
Ankara 1986, 388-92, rei 57, 227 (Yapı 1), 228(Yapı 2).
 BİZANS D U V A R TEKNİĞİNDE TEKTONİK V E ESTETİK ÇÖZÜMLER 399

yayınlar-meselâ yapı monografileri, kcni-böige
incelemeleri, duvar teknikleriyle ileili çalışma­
lar-, bazen bu tekniğe değinirler . Derzdeki
çizgilere ilk kez işaret eden araştırmacılar,
N.Brunov, A.ML Schneider, R.i:>emangel ve E.
Mamboury'dir ; yüzyılımızın başlarında İstan­
bul ve İznik'teki Bizans yapılarında tcsbit edi­
len tekniğin hangi amaçlarla uygulandığı
sorusuna cevap aravan i l k araştırmacı ise
J.B.Ward Perkins'lir^*^.
isianbul'daki örnekleri esas alan Perkins bu
çizgilerin "yniay ve dikey derzleri belir^nle^dr-
mek" veya "vurf^lamak" için yapıldığını ileri
sürmektedir. 1950 lerden sonraki.bir çok yayın­
da derz çizgileri duvar tekniği ve malzemesinin
tanıtımında genelde kısa bir veri olarak yer a-
hr^^. H.Schaefer'in 1973 de yayınlanan Kiev ve
İstanbul mimarisi ilişkilerini konu alan maka­
lesi bu tekniğe iki sayfa yer ayıran tek çalışma­
dır^^. Araştırmacı bilinen örnekleri biraraya
getirerek, çizgilerin "görsel biçimde kesme ta§
veya derzleri", bazılarında ise 'dikev malalan e-
29
mite etlisini" belirtir . M.Resılc Kappadokya
bölgesinde erken hıristiyan mimarisiyle ilgili ki­
tabında, başkentten çok uzak bir yörede, Ihlara
vadisinde karşılaştığı bir örneği sunarak tek­
niğin "anr/fc dönem/e" ilişkileri üzerinde du­
ru r . Restle'ye göre Sivrihisar Kızıl kilisedeki
taşların üzerindeki çizgiler yapının orijinalde
ince bir sıvayla kaplı olduğunu belgelemektedir;
Ihlara'daki Karagedik kilisesi ise Orta Bizans
dönemine ait farklı bir uygulamadır. Alaşe­
hir'deki loannes kilisesinde görülen renkli dikey
ve yatay çizgiler H . Buchwald'm yeni bir çalış­
masında "çerçeveli tuğla tekniğinin" emitas-
yonu olarak yorumlanır'*^.
Amaçla ilgili değişik görüşlerin yanısıra, çiz­
gilerin nasıl bir gereçle yapıldığı hakkında bazı
varsayımlar mevcuttur. Derz yüzeylerindeki
kurganı andıran çizgiler Schaefer'e göre 'pro­
filli bir tekerlekle", Restle'ye göre ise 'kimim
boyaya batırılmış öir/p/e" yapılmıştır^^. CMan-
go ve E.Hawkins düz çizgilerin "sivri ' veya -
"keskin " bir gereçle yapıldığını belirtmekte,
ancak bu gerecin admı veya şeklini tanımlama-
maktadtrlaP*^.

24 - Monografiler için bkz. P.A.Underwood. The Kariye Djami I. New York 1966, 9: Kenı mımansı için bkz. Schacfcr,
a.g.e.((lipnot 10); İstanbul mimarisi için bkz. Vocotopouk», a.g.e.(dipnot 10), 557 not 24: duvar tekniği ün bkz.
Vocotopoulos, a.g.e.(dipnot 2). 254, res.ia

25 - Bkz. N.Bnınov, Die Odalar-Djami von Konslantinopel, B Z 26(1926), 352-72, bil.353; A.M.Schnek)er-W.Kamapp,
Die Sudunauer von İznik-Nicaea. IstFor. 9, Berlin 1938, 31; R.Demangel-E.Mambout\. Le Quartier dcs Manganes
et la premiere region de Constantinople, Paris 1939, bilJS.

26 - Bkz. J.B.Ward-Perkins. Notes on the structure and building methods of Early Byzantine Architecture (D.T.Rice.
The Great Palace of Byzantine Emperors, Second report), Edinburgh 1958, 52-95. bil.69.71.88.

27 - Bkz. Undervwxxl, a.g.e.(dipnot 24), bil.270; C.Mango-EJ.Hawkins. Report on field work in İstanbul and Cyprus
1962-63, DOP 18(1964). 319-33. bil323: P.A-Underwood. Third preliminary report. DOP 12(1958), 269-87,, biL270;
D.Oates, A summary report on the excavations of the Byzantine Institute in the Kariye Camii. DOP 14(1960).
223-31, bil. 224 not 2.
28 - Bkz. Schaefer, a.g.e.(dipnot 10). bil.222-24.

29 - B k i Schaefer, a.g.e. (dipnoi 10), bil.221 not 102 ve 223. Aynca benzer açıklamalar için kşl. M.Rcsıle. Sludien zur
frühchristlicha. Architektur Kappadokiens, Wien 1979, I 140: Vocolopouk», a.g.<.-.(dipnoı 10). 557 nol 24 rcs.4.5.
30 - Restle, a.g.e.(dipnot 29). 62. IS t.

31 - RBtıchvrald, The Church of St. John the Theologian in Alaşehir (Philadelphia ). JOB 30(1981), 301-18. b i l J U .
ICS. 27.
32 - Schaefer. a.g.e.(dipoot tO). ZZZ: KcsKc. a.g.e.Cdipnot 29). c.l. 14<)
33 - Mango-Ilavkkins. a.g.e.fdipnoi 21\ .^23.
400 Prof. Dr. S. Yıldız ÖTÜKEN

Yayınlann yardımı ile tesbit edebildi|iıniz Sicyonos ve Manastır'ın 1 er örnekle izledikle­

örneklerin sayısı 22*dir, (Bkz. Liste 2)^. Bun­
lara bilinmeyen veya yayınlarda dikkate alınma­
yan 13 yapıyı ekleyebiliriz: Seiânik surlanndaki
Hormisdas kulesi, Galerius Rotondu, şehrin dı­
şındaki Panoramatos bazilikası çevresindeki iki
tonozlu mezar mekânı, Antalya Cumanun ca­
mii, Demre H. Nikolaos kilisesinin kuzey eki,
İznik Koimesis ve H.Tıyplıonos kiliseleri, Mar­
mara Ereglisi Aşağt surları, Vize Ayasofya ca-
mii, Enez Fatih camii, Kudüs Anastasis
Rotondu, Maroneia Svnaxis bazilikası ve
RCharalambos kilisesi^f
35 yapının dağıiunını incelediğimizde baş­
kent İstanbul'un 7 yapı ile başta geldiğini, onu
Selânik'in 5, Kiev ve İznik'in 4 er, Girit ve Ma-
roneia'nın 2 şer, Antalya, Demre, Enez, Ihlara,
Alaşehir, Marmara Ereglisi, Vize, Kudüs Aliki,
rini görmekteyiz.
Bilinen en eski örnekler Selânik'teki 4.yüz-
yıla tarihlenen Hormisdas kulesi, Galerius Ro.
tondu ve Oktogon'dur. 5. ve 6. yüzyıllara ait
örnekler Aliki, SKvonos İstanbul, Marmara E-
reglisi, Alaşehir ve Antalya'da yer ahr. 11. -12.
yflzyıllaıda bu teknik başkent ve onun etkisin­
deki bölgelerde yaygınlaşmıştır.
Bu bir rastlantı degiklir, aynı dönemde gizli
haül tekniğinin benimsendiğini dikkate alırsak,
geniş derzlerin çizgiler için uygun bir yüzey o-
luşturdttgunu düşünebiliriz.
Derz çizgileri değişik yapı malzemesi ve tek­
niklerde inşa edilen eserlerde karşımıza çık­
maktadır. Bu eserleri dört ana grup içinde
incelemek mümkündün Tuğla tekniginüeki ya-

M - 22 yapı için bkz. Brunov. a.g.e.(dipnot 25): Utanbul Odalar camii; Schneider-Kamapp. a.g.e.(dlpnoı 25)-. İznik Surbn
Kule 38 - 39; Dcmangel - Mamboury. -a-g-e." (dipno. 25): İsUnbul H.Geoi^ios in Mangana: Ward-1'crkins. i..g.c.-
(dipno» 26): İstanbul HEupbemb. Studios. Selanik Oktogon: UndcnMOOd. a.g.e.(dipnot 24.27). Oaics. a.g.cCdipnoı
27): istanbul Chora: Mango-IIawkins. .rs.c.{dipm« 27): İstanbul Pammakaristos: Scharfcr. a.g.o.(üi,,ro. U>).22|.24.
lcv.98.1-2, 99.1. 97.1. 100.1-3. 101.1-3: İznik ILSophia, İ$t.ınbul Studio», Pantcpopics. Tunus Ribat Manası ir. Kiev
H.Sophia. I ,.vr, manastırı Diriliş kilisesi. Simeon. Vjudubicfc BuchwiM. a.g.c.(dipnot 31): Alaşehir H. Io.ınnt-s TI,c-
nlogos;Voct)lopoulos,a.g.e(dipnot 2),254res.l8;VocotopouIos,a.g.c(dipnot 10). 557 not 24.rcs.4-5: Girit FodcIc
<uk;.:,ill: Rcstlc.a.g.e.(dipnot 29) c.1.151-52, c.2 res.154; Ihlara Karagedik;; A. Oriandos, Palaiochristianike Basilike
II, Athen 1954, res: 198: Sizyones Bazilika; J.-P.Sodini ve K. Kolotoksas, Aliki II, Paris 1984 52, lev. 19 c-d: Aliki
Güney bazilika.

35 • Antalya Cumanun için bkz. B. Aran Antalya Omunun camisi, Anadolu Sanatı Araştırmalan 2(1970), 60-81. Bu
makalede ve biHnen diğer yayınlarda yapma duvar tekniğine ait bilgiler arasında dera üzerindeki çizgilerden söz
edilmediği göriilür. Yerinde yaptığımız incelemelere göre güney haç kolunun doğusundaki payede, kd. ve kb.daki Iıaç
payelerin güney yüzlerinde yapmm 1. ve 2. dönemi olarak nitelendirilen kısımlannda derz üzerinde taşlan çevreleyen
yatay ve dikey çizgiler mevcuttur. Demre'deki H. Nikolaos için bkz. J.Peschlow, Die Architektur der Nikolaoskirche
İn Myra (J. Borchatdt, Myra eine lykische Metropole), 1st For 30, Bertin 1975, 303-59. Aynı araştırmacı Kuzey ek
yapıdaki cephede yer alan dera çizgilerine yerinde yaptığımız bir gezide dikkatimizi çekmiştir. Kendisine burada
teşekkür ederiz. İznik Koimesis için bkz. S.Eyice, İznik'de bir Bizans Kilisesi, Belleten 13 (1949)37-51; Vize Ayasofyası
ve Enez Faüh camii için bkz. Eyice. a.g.c.{dipnoi 8). .TÎ7-33J51-54; İznik. Vize ve Ene/ deki uygulamalar yapının iç
duvarlannda yer alır. Maımara Ereğlisi için bkz. N.Aıgari. Perintho»(M.Ereğlisi) araştırmaları. IX.Türk Tarih Kong­
resi, Ankara 1986 451-458.res.6:Maroneia için bkz. TCAlipraM», ByzantiniKrhc Ausgrabungen im Heiligen Cha-
lalampos in ManMieia, Fiıst International Symposium for Thracian Studi» Byzantine Thrace. Abstracts. Konx>iini
May 28lh-31st 1987. 4-5. Ûçgentenlen oluşan çizgiler tu§» arasındaki dera yûatcylcrindedir. ScUnifc Honnis»!»».
Oktogon ve Rotondu için bfct. EHibraıd. Les Travauxdu Service Arch<otogique. BCI144(1920). 5-40. G. Knithakis.
To Oktogono te» Thessatonikis. Aricaiotogiloo Ddlio .30(1975). 90-119. Maroneia -Svnaxis ve SeMnik dışındaki Pa­
noramatos bazilikası çevresindeki mezar yapılarında bu tekniğin varlığına işaret eden mcsIckdaşım Dr. R.Ousicrho-
ula teşekkür ederim.
 BİZANS D U V A R TEKNİĞİNDE TEKTONİK V E ESTETİK ÇÖZÜMLER
püar (A grubu), kaba yontulmuş taş lekniğin-
deki yapılar (B grubu), almaşık teknikteki
yapılar (C grubu), gizli hatjl lekniğindeki yapı­
lar (D grubu). Ana grupları aynca kendi içle­
rinde çizgilerdeki teknik ve şekil farklılıklarına
göre alı gruplara ayırabiliriz.
A grubu: Tuğla hatıllar arasındaki yatay
derzler ince bir sıva tabakasıyla kaplanır, üze­
rine yauy doğrultuda iki çizgi çekilir (Selânik
Rotond, İznik KoimesLs).
B grubu: Taşlar arasındaki boşlukları dol­
durmak ve yüzeydeki düzensizlikleri hemyüz
hale getirmek için harç taşırtılarak sürülür, sı­
vayla kaplanıp, üzerlerine tek veya çift çizgi çe­
kilir. Bilinen örnekler 4. ve 5. yüzyıla aittir.
Kullanılan kaba yonu taşlar nedeniyle çizgiler
oldukça düzensiz ve karmaşıktır (Selânik Ro­
tond, Oktogon ve Hormisdas kulesi)(B 1).
Daha düzgün yontulmuş taşlarla inşa edilen
yapılarda sıva ile kaplanmış yatay ve dikey derz­
lere, her iki doğrultuda tek veya ikişer çizgi çe­
kilerek kesme taş emitc edilir (Antalya
Cumanun, Alaşehir loanncs, İhlara Karagedik,
Demre Nikolaos) (B 2).
Bazı örneklerde duvar yüzeyi tümüyle sıva­
nır, üzerine yatay ve dikey tek veya çift çizgi ile
kesme taş duvar örgüsü cmite edilir (Maroneia
Synaxis bazilikası, Panoramatos mezar mc -
kânları,Kiev H.Sophia Galeri,Girit Fodele ve
Rukanil, Manastır Ribai) (B 3).
Tek bir örnekte sıva üzerinde çizgiyle geo­
metrik motifler oluşturulmuş bunlar kırmızı,
beyaz ve pembe renklerle boyanmıştır. (Vize
Ayasofya) (B 4 ) .
C grubu: Almaşık teknikle örülen duvarlar­
da yalnız taş hatılların yüzeyleri sıvanarak, üze­
rine yatay ve dikey doğrultularda tek veya çift
çizgi ile düzenli kesme taş cmiıasyonu yapılır
(Marmara Ereğlisi Aşağı Surlar, İstanbul
Euphemia ve Studios, Kiev Lavra ve
Vyjudibicky)(C 1).
Almas;ık teknikle uruicn duvarlard:ı
yalnız tuğla hatıUann arasındaki Jcrzlcr sıva­
narak, üzerine yatay çift (İznik H.Tryphonos)
401
(C 2) veya geometrik motifler oluşturan çizgi-
lcr(Maroneia) (C 3) çizilmiştir.
D grubu: Gizli hatıl tekniği ile örülen du-
varîla geniş derz yüzeyi ince bir sıvayla kapatıl­
dıktan sonra üzerine yatay doğrultuda çift çizgi
çckilmişıir(İznik Surlar Kule 37-38 ve H.Sop­
hia, İstanbul Panıepoptes, Odalar.Chora Kuzey
ve Pammakarisios Kuzey kilise) (D l ) .
Bazı örneklerde yatay ve dikey çizgilerle
tuğla hatıl emitasyonu yapılmıştır (Selânik
P.Chalkeon, İstanbul Georgios, İznik H. Sop­
hia, Kiev H . Sophia, Kudüs Anastasis) (D 2).
Geniş derz yüzeyinin geometrik motifler o-
luşturan çizgilerle bezenmesi ve renklendiril­
mesi endcrdir(İznik Surlar Kule 37, H.Sophia)
(D 3).
Zengin bir çeşitleme tuğla ve taş hatıllar a-
rasındaki yatay ve dikey derzlere ikişer çizgi çe­
kilmesidir (Enez Fatih) (D 4).
Bu çeşitlemeleri tek bir nedenle izah etmek
mümkün değildir. Hiç şüphesiz harcın dış et­
kenlere, bilhassa neme karşı korunması ama­
cıyla ince bir sıva ile kaplanması ve malayla
çizilmesi günümüze kadar yaşayan bir gelenek­
tir. Benzer bir düşünceyle bazı yapılarda derz
yüzeyi eğimli yapılmaktadır.
Mimarlık tarihinin erken dönemlerinde da­
ha çok yapısal kavgalar ön plandadır. Selânik
Rotondunda veya Okıogonunda karşımıza çı­
kan karmaşık çizgilerde estetik bir neden ara­
mak anlamsızdır (B l ) . Kaba yonu taşlar
arasındaki harç dışa taşırtılarak sıvanmış ve ü-
zerine gelişigüzel çizgiler çekilerek bu ""a^'^J^-
menin sağlamlaştırılması amaçlanmıştır .
Aynca bu çizgilerin üzerlerini kapatacak ikinci
bir sıva tabakasını(frcsko veya mozaik bezeme­
ye zemin hazırlayacak bir labakayı) daha iyi
kavrayacağını da düşünebiliriz.
Zaman süreci içinde yapısal kaygularm es-
iciik amaçlarla kaynaşjıgını izlemek mümkün­
dür. Derz üzerindeki çizgiler dikey vc yatay
doğrultularda çekilerek varolmayan bir luûla
hatıl emile cdilmiş(D 2), veya iki yaiay çizgiyle
cephede görülen hatılların dü/günleşıirilmcNi
 Prot Dr. S. YüdızÖTÜKEN
402

Selçuklu mimaminde birbirinden farklı örnek­

sağlanmıştır (A. C 2, D l).
Kaba yonu taşla (B 2, B 3) veya almaşık tek­
nikle örülmüş duvarlardaki taş hauliarda este­
tik amaçkı yapılan çizgiler (C 1) düzgün kesme
taş duvar ve hatülan emite ederler, ll.-llyüz-
yıllardan sonra estetiğin üstünlüğü geometrik
motiflerle bezenen vc renklendirilen derzlerle
bcigelcnir(B 4, D 3, D 4 ). Vize Ayasof)'asın-
daki kırmızı, beyaz, pembe boyalı üçgen, bak­
lava motifleri veya Enez Fatih camisindcki
u^an incilerle süslü haçlar, büyük bir titizlikle
oluşturulmuş estetik vc hatta sembolik değer
taşıyan örneklerdir. Üçgen, W motideri veya
kare gibi daha basit şekiller İznik Surları vc
RSophia'smda Dcmrc, Nikolaos kilisesi kuzey
ekinde, ayrıca Maroneia'da karşımıza çıkmak­
tadır. Cephcdc(Ihlara Karagedik) vc iç duvar-
larda(Alaşehir loannes) çizgiler urganı
hatırlatmakta ve gencide kırmızıyla rcnklendi-
rilmektedir. Kullanılan aracın adı bilinmese de
urgan şeklindeki çizgilerin, bilhassa geometrik
motifli derzlerde iple yapılamayacağı kesindir'
38
Çalışmamızın sonunda tsiâm mimarisinde
lO.-ll.yüzyıllardan itibaren Türkistan, Hora­
san, Afganistan ve Orta fran bölgesinde süslü
derz geleneğinin yaygınlaştığını hatırlatmak
doğru olacakur . Daha çok baskı tekniği ile
yapılan değişik geometrik bezemeler bilhassa
lerle sergilenir . Anadolu'daki yapılar arasın­
da baskı t e k n i ğ i n i n y a n ı s ı r a , B i z a n s
mimarisinden tanıdığımız basit çizgileri içeren
iki yapı mevcuttur. Erzincan-Kemah'taki Men-
gûoek Gazi türbesinde (1142 s.) ve Sivas'taki
Keykâvus Darûşşifasında (1217-20) tuğlalar a-
rasmdaki dikey derz aralan önce beyaz renkli,
kireç ve alçı karışımı harç ile doldurulup, üzer­
lerine kalıpla süslemeler, yatayda^ ise sivri uçlu
bir gereçle çizgiler kazınmıştır . Erken Os­
manlı mimarisinde derz üzeri çizgi geleneğinin
yaşadığı (Bursa Hamza Bey camii), buna karşı­
lık baskı tekniğinin benimsenmediğini görüvo-
42
ruz .
LİSTE 1 (Bibliyografya için bkz. Dipnot 4,
6, 10, 11) Gizli hatıl tekniği.
10.yy.sonu-ll.yy.başı: Kiev Desyatin'in do­
ğusundaki saray, Kiev Desyatin'in kd. sundaki
saray.
11. yy: Selânik P.Chalkeon(1028), Çernigov
Spaso-Preobrazenskiy(1036 c ) , Kiev Altın ka-
pı(1037 c), Kiev Eirene(l037 c.),-Kşiev H.Geor-
gios (1037 c), Kiev H.Sophia(1037), Kiev
Desyatin ek yapı(1039 c ) , İstanbul H.Georgi-
os(1042-55), Novgorod H. Sophia(1045-52),
Kudüs Anastasis l'onarım)(1042-48), Ohri
H.Sophia(ll.yy. İ ç ) , Burgaz adası Diriliş Manasün
(ll.yv.o), İznik surlar(onanm),Sakızada, Nea Mone

36 - Yayıntenta yelerli bilgi verilmtyen ve yerinde bizzai göremediğimiz eserleri dejericndiroıcmizde zikretmedik. Bunun
yanısıra bazı eserierde iki veya açdeği|ik uygulamamn birarada oluşu dikkatimizi çeker-mcsda bkz. Selânik RoionOu.
fcşl. dipnot 35.
37 - Selânik Roiondunda yaptığımız incdemeterde. bize bilgi sunan ve tekniğin amaçlarım aydınlatmamızda yardımcı olan
meslekdaşımız Dr. Kalliopi Theocharidou'ya ve Thanasis Papazotos'a burada teşekkür ederim.

38 - Restle. a.g.e.(dipnot 29), c l , 140 da İhlara Karagedik'ie kırmızı boyaya baeınlmtş Wr iple çizgilerin yapıldığını ileri
sürmektedir.

39 - Bkz. Ö.Bakffer, Selçuklu öncesi ve Selçuklu dönemi Anadolu mimarisinde lugla kullanımı, Ankara 1981, 1.205.

40 - Bakiler. a.g.e., bil.82-86.

41 - Bakırer. a.g.e.. 237-2.19. ra.58.78 (Kemah Mcngüeek Oazi türbesi); 278-282 res.59. şek. 14-16 (Sivas Keykilvus da-
rüşşifası).

42 - A. Tükel Yavuz, Onarımlarda almaşık duvariann derzlenmesi. Rölöve ve Restorasyon Dergisi 4{ 1982). 71-77. bil.71.
 BİZANS D U V A R TEKNİĞİNDE TEKTONİK V E ESTETİK ÇÖZÜMLER
H.Lukas şapeli (ll.yy.o,). Surlar(1065 s). İznik
H.Sophia (onarım) (1065 s.). Kiev Vjudubiz-
kiy(1070-88), İstanbul Chora Kuzey kilise 1.
aönem(1080 c ) . İstanbul Pantepoptes(1087
ö.), Kiev Yapı(ll.yy.2.y.), Selânik H.Sophi-
a(ll.yy.2.y.), Heybeliada P. Kamariotissa
(ll.yy.s.).
11. -12 yy.: İstanbul Mangana Sarayı, İstan­
bul Şeyh Murat, İstanbul H.Eirene, güneydeki
5,6,7 ve 9 no.lu ekler, Kiev Spas na Berestove,
Koluşa H.Georgios, Bobosevo H.Theodoros.
12.^y.: Polozk Boris ve Gleb(12.yy.b.), İstan­
bul Anemas hapishanesi(1100 c ) , İstanbul
Pantokrator( 1118-36), Ulubat surlar (1118-43),
İstanbul Chora Kuzey Kilise ldönem(1120),
İstanbul Blakerna'daki Manuel Komnenos sur-
ları(1150 c ) , Polozk H . Sophia(12.yy.2.y.),
Pherrai Kosmosotcira(U52), Pskov Miroş Spa-
so-Preobrashenskiy(ll56), Nerezi H . Panialei-
mon(1164), Kurşumliya Sv. N i k o l a ( U 6 8 ) ,
Smolensk Mikael(1191-94), Kurşunlu H.Aber-
kios, İstanbul Bostancı kilise, İstanbul Gül ca­
mii apsis, İstanbul Pammakarislos kuzey kilise
ve sarnıç, İstanbul Aya kapı, İstanbul Odalar.
İstanbul Yu§a tepe H.Pantaleimon, Enez Fatih,
Chortialis Metamorfosis, Aiani Koimesis, Elaion
H. Nikolaos, Athanati Panagia Vilika, Silivri H.
Spyridon.
12. -I3.yy.: Sakı/ada Vavyli Panagia Krina,
Saki7,ada Didyma Panagia Sikelia.
13. yy.: Bafa Kahvcasar 8 no.(13.yy.l.ç.), Ba-
fa Egridere ek yapı(13.yy.l.ç.), Kcria H.loan-
nes (13.yy.l.y), Pantanassa, H. Pantanassa(1231-
67) Daupnıtz Sapareva Bania (13.yy.2.y), İstanbul
Sekbanbaşı, İstanbul Boğdan, İstanbul İsa kapı.
13.-14. yy.: İstanbul Lips güney kilise (1282-
1303), Sakızada Pyrghi H.Apastoli, Sakı/ada
Chalkios loannes PrcxJromas, İstanbul Tekfur
Sarayı, Enez Yenimahalle kilisesi, Pythion kale,
Pınarhisar Kule l ve 2. Aıhos Vatopcdi - Ko-
ütsou kulesi. Midye surlar - dogu kapı.
14.yy.: Molyvdoskepastos Koimesis (1326 i
ee/28 ö.) İ s t a n b u l Lips Eksonarteks
(14.yy.o)Athos Pantokraior manastırı kulesi
(1360 c ) , M e l i t i n i s H . Georgios., Anas-
tasiopolis Dolapkale.
T a r i h i sorunlu: Selânik Acheiropoitos-
S a r n ı ç , A l t ı n f a i ; i : % u r l a r , Vize Surlar,
Athosenophomös-"fiski katholikon, Espig-
menou manastırı yanındaki harabe.
LİSTE 2,(Bibliyografya için bk2: Dipnot 34,
35) Derz üzerinde çizgiler:
4.yy.: Selânik Georgios Rotondu(298/99-
311), Selânik Jförmisdas kulesi(390), Selânik
Oktogon.
5. yy.: Marmara Ereğlisi Aşağı Surlar, İstan­
bul H.Euphemia Yuvarlak mekânlar, Sicyones
Bazilika, Aliki Güney bazilika.
t,
5-6.yy.: Antalya Cumanun camii.
6. yy.: Alaşehir H.Ioannes Theologos(512
ö.), Maroneia Şynajds, Selânik Panoramatos
bazilikası yanttı^fei mezar mekânları.
8.yy.: İznik Koimesis, Manastır Ribat(8. vc
lü.yy.).
ll.yy. Selânik Panagia Chalkeon(102S), Ki­
ev H.Sophia(1037), İstanbul H.Georgios
(1042-55), Kudüs Anasiasis Roıondu(1042-48),
İznik Surlar Kule 37-38(1065 s.) İznik H.Sop-
hia(onarım)(1065 s.), İstanbul Chora Kuzey ki-
lise(1080), İstanbul Paniepoptes(1087 ö.),
İstanbul Studios (ll.yy.2.y.), Kiev Vjudubizky
Mikael (1070-88), Kiev Lavra Diriliş( 1073-78).
12. yy.: İstanbul Chora Kuzey kilise 2.dö-
nem(1120), İstanbul Pammakaristos Kuzey ki­
lise, İstanbul Odalar, Kiev Simeon, Maroneia
H.Charalambos ek yapı, Girit Rukanill, İhlara
Karagedik, Enez Fatih camii.
13. yy.: Vize Ayasofya camii(10.veya 13.yy.),
İznik H.Tryphonos, Girit Fodele(8. ve 13.yy.),
Dcmrc H.Nikolaos kuzey ck.
 Prof. Dr. S. Yıldı/ÖTÜKEN
404

Resim 1. İznik şehir surları kule 37

Resim 2: iznik, H. Sophia kilisesi, apsis duvanffineykısmı

 I

6. Ainnyazı surları, güneyaeki kule

7. Pmarhisar surları, birinci kule

..âb;
 1

«I «

5. Selânik, Galerius Rotondu, pencere içi

9. Maroneia, Synaxis bazilikası

10. Ihlara, Karagedik kilisesi, kuzey cephe
11. Vize, Ayasofya camii, ^neybandaki payenin kuzey yüzü

X
13. Bursa, Hamza Bey camii, kuzey cephe

14. Bursa, Çerağ Bey mescidi, güney cephe

 BİZANS D U V A R TEKNİĞİNDE TEKTONİK
V E ESTETİK ÇÖZÜMLER
409

}6m

İ t

«esmı ^; ^/ofe/i/r loannes Theologos kilisesi, kuzeybatıdaki payenin kuzey ynizü

iîej;>7i 4; İstanbul Studios manastın-Ioannes Prodromos Kilisesi, batı duvan

410 Prof. Dr. S. Yıldız ÖTÜKEN

Resim 5. Enez, Fatih Camii, Güneybatı köşe duvan, 0ineyyüzıi.

Resim İl Behramkale, Hüüavendigdr Camii batı cephe.

 ANKARA TARİHİ KENT DOKUSU KORUMA
GELİŞTİRME PUNLAMA ÇALIŞMALARI
Mehmet TUNÇER
B
u yazıda, "Ankara Tarihi Kent Doku­
su" olarak tanımlanan "Eski Ankara
ve bunun bir bölümünü içeren "Ulus
Tarihi Kent Merkezi" nin koruma imar planla­
rının elde edilme süreci ile, bu süreç içinde
planlı ve plansız yapılan çeşitli uygulamalar an­
latılarak, deneyim ve gözlemler ışığında kamu­
nun konuya yaklaşımı ile Tarihi Çevre Koruma
olgusunun çeşitli boyutları Ankara örneğinde
sergilenerek bazı öneriler geliştirilmeye çalışı­
lacaktır.
l.H. JANSEN PLANİNDA ESKİ ŞEHİR
'Yeni şehircilikte yeni şehir hsımlannın ku­
rulmasını eski hsr-.ın yayılışından tamamen a-
yırmak lâzımdır. Hcitâ nazarî olarak eski şehir
üzerine haddi zatında bir cam levhası kapamalı­
dır. Bu suretle kolaylıkla bütün gidişat takip edi­
lerek şehri fenalıklardan korumak kabil olur. Es­
ki şehre mümkün oldujîıı kadar fazla el sürme­
mek uereklir. Yeni kısmın imanmn tekemmül ve
terakkisinden sonra eski kısma münasip bir şe­
kilde dikkatle banlamak kabil olur Yeni ihtiyaç­
JANSEN. H. m ı ••.\nkara İmar Planı" raporu. AlSeüdın K,ıral Basımevi. IM.. s <-
•/\nkara Kalesi Koruma üclişlırme Projesi". 1980,
IJakanlıi\, ODTtJ. Restorasyon Bölümü, s.67.
lara göre meselâ seyrüseferin, hissi bakımların
icabatma göre uydurulur. En mühim nokta eski
kısmın karakterinin bozulmamasıdır. Bizim vazi­
femiz onun hususiyetini ısııkbal ıçm saklamak­
tır... " .
Cumhuriyetin ilûnı ve Ankara'nın Başkcnı
o l u ş u ile, E s k i Ankara'vı etkileyecek pek (^ok
uygulama yapılmıştır. Verilen en ö n e m l i karar­
lardan biri, 24 Mart 1925 gün ve 583 sayılı yasa
ile. E s k i Ankara'ya pek d o k u n u l m a y a c a ğ ı , es­
kisinin ü s t ü n e değil yanına yeni bir kent kurul­
ması yoluna g i d i l e c e ğ i temel karandır. B ö y l e c e
E s k i A n k a r a k ı s m e n kendi kaderine terkedil­
miş, yenileme, i ş l e v d e ğ i ş t i r m e , k u l l a n ı m yo­
ğ u n l u ğ u arttırma ve onarmadan_^kullanma gibi
s ü r e ç l e r l e d e ğ i ş i k l i ğ e uğramıştır''.
K a m u eliyle y a p ı l a n yenilemeler ikinci, hat­
ta ü ç ü n c ü p l â n a d ü ş m ü ş , tarihi anıt değeri olan
yapıları onarma ve tarihi çevre koruma çabaları
ç o k yetersiz kalmıştır. S p e k ü l a s y o n u n başıb<-»ş
bırakıldığı ortam içinde Yem Ankara nın eskı.u
üzenne değil, onun yanında hır \ere kurulması "
U-sbıi. Değerlendirme On k.,r;,rl.,r : ( Kı^liur :
 Mehmet TUNÇER
412
lemel tutumu, geleneksel dokuyu bir açıdan
koru>rucu olmuş, ama bir başka açıdan da onun
tahrip olmasma olanak hazırlanmıştır. Gele­
neksel dokuda pazar mekanizmasımn yavaş iş­
lemesinden kaynaklanan bir süreç beUrgin bir
"Tarihi Çevre Bilinci ve sa^ıkh koruma-gdipir-
me poiitikası" boşluğu içinde günümüze kadar
varlığını sürdürebilmiştir.
Yeni Ankara'nın eskisi yanında kurulmasıy­
la kent bütününün tek ana merkezi durumuna
giren Ulus ve çevresinde "Eski Şehir- Yeni Şe­
hir" bağlantıları boyunca ve Eski Şehrin yeni
kullanışlara komşu bölgelerinde spekülatif bas­
kılar yoğunlaşmış, çeşitli yenilemeler yapılmış-
ur. Jansen'in geleneksel dokuya karşı
gösterdiği duyarlılık, bir tarihi çevre koruma
endişesinden değil, daha çok geleneksel doku­
da uygulanabilir gerçekçi bir imar yaklaşımı ge-
tircbilmek kaygısından ileri gelmiştir.
Geleneksel dokunun korunmasını savunan '•
£jitı Şehir Talinuttnamesi" d&hi sonra planlar­
da karşımıza "Protokol Sahası" olarak çıkar ve
bu alan o günden buyana bir dokunulmazlık
kazanarak, koruma geliştirme çalışn^alan bir
yana, iman engelleyici, çürümeye bırakılmış
bir doku durumuna girer.
Eski Şehrin, "Protokd Sahast' m kapsayan
yerierde koruma-gcliştirme veya düzeltme yö­
nünde bilinçli herhangi bir çalışma yapılmamLş-
tır< Plân uygulanmasının bu bölgelere
ulaşamaması, kendi başına ve düzensiz gelişme­
lere neden ohnuştur. Yenilenmesi gerekli alan­
lar yenilenemediği için bu kesimler konut dışı
kullammlara açılmıştır'^. Bunun yanısıra. Eski
Şehrin çevresinde gecekondulaşma hareketleri
artarak sürmüş ve bu kesim düşük gelir grup­
larına terkedilmiştir.
3 ••UİU.S Tarihi Kem Merkezi Çevre Düzenleme Yanv"*"" Şartnamesi. 1986. ,\nkan »üyük Şehir »clctliycsi. İmar
Dairesi »aşhakanlıgt. s.33.
4 KELEŞ. R.l'J?]. Eski Ankara da Bir Şehir Tipo)o(isi". SBF Yay. s.164.
11. YÜCEL-UYBADİN PlANI ve BÖLGE KAT
NİZAMI PLANINDA ANKARA TARİHİ
KENT DOKUSU
Ankara nüfusunun hızlı artışı, plan kararla-
nnın yeterii yaptırımlar getirememesi, hı/ia ar­
tan iç göçlerin baskısı ile kentin gelişmesi
kontrol edilememiş ve daha 1950'lerin başında
Jansen Pianınm öngördüğü 300.000'lik nüfus
hedefi aşılmıştır. Planların çeşitli şekillerde yo­
rumlanması, parça parça ele alınması vc de­
vamlı değişikliklere maruz kalmasına neden
olmuştur.
1955 yıhnda açılan uluslararası planlama ya­
rışması ile Nihat Yücel ve Raşit Uybadin ı a ra­
fından hazırlanan 5720 hektarlık bir alanı
kapsayan Ankara İmar Planı 1957 de onanarak
yürürlüğe girmiştir.
Bu plan da 2006 yılı projeksiyon nüfusu
750.000 olarak belirlenmiş ve Kızılay yeni mer­
kez olarak planlanmıştır. Bu planla protokol a-
lanının bir kısmı (Hacıbayram Ç e v r e s i )
planlanmış, Jan.scn'in protokol alanına kısmen
yollar önerilmiştir.
Aşırt nüfus artışları ve plan uygulama araç­
larındaki yetersizliklere bağlı olarak, kentin
sağlıklı gelişmesi bu planla da denetlenemem iş­
tir.
1%1 yılında, 'Bölı^e Kat Nizamı Planı ' uy­
gulanmaya başlanmış, 1957 planındaki yoğun­
luklar aritırılmış, tarihi çevreye uygun olmayan
gabariler verilerek, küçük tapulama parselleri
birleştirilerek taban alanları arttırılmıştır.
Talatpaşa Bulvan, Ulucanlar, Denizciler ve
Anafartalar caddeleri boyunca büyük ölçüde bu
parselasyon planları uygulanmış, cadde arkala­
rında topoğralyanın çok eğimli olması, planın
 A N K A R A TARİHİ KENT DOKUSU
tarihi doku ile uyum sağlamaması, mülkiyetin
a^ın parçalanmış oluşu, kişi ve kamunun uygu­
lama için maddi yeterli güce sahip bulunmayışı
vb. nedenlerle çok katlı yapılaşmaya gidileme­
miştir. B k i Ankara, cadde boyunca sıralanan
yer yer 6-8 katlı bloklar ardında sıkışıp kalmış,
kullanım değişikliği, çevre kalitesinde düşüş,
sosyal dönüşüm, doğal yıpranma ile bölüntü ve
eklentilerle tam bir çöküntü bölgesi niteliği ka­
zanarak günümüze kadar ulaşabilmiştir.
Bu bölgelerde günümüze kadar yapılan i -
mar uygulamaları da planla öngörülen gelişme
yönünde koruma ya da ıslah amaçlı olmayıp,
tamamen yeinilenmeye yönelik olmuştur. Bun­
lara bazı örnekler aşağıya alınmıştır:
-Hacı Bayram Camii çevresindeki yapıların
yıkılarak, bugünkü otopark alanının oluşturul­
ması (1937)
-Çok sayıda konutun kamulaştınlarak yıkıl­
masını gerektiren Ulucanlar Caddesi'nin açıl­
ması (1955)
-Kurtuluş ve Kırgız gibi pek çok nitelikli
Eski Ankara Evi ile anıtsal yapıların oluştur­
duğu iki mahalleyi yok ederek oluşturulan Ha­
cettepe Hastane Kompleksi (1960'lı yıllarda)
gibi.
I I I . 1990 ANKARA NAZIM PLANI'NDA ESKİ
KENT DOKUSU
1967 yılında İmar ve İskân Bakanlığınca
Ankara kentinin yakın etki alanı için il ölçe­
ğinde bir çalışma başlatılmış, Ankara Metropo­
liten Alan Nazım Plan Bürosunca 1973 yılında,
kentin 1990'lardaki gelişme şeması oluşturul­
muş, Ankara Nazım Planı 1982 yılında onayla­
narak yürürlüğe girmiştir.
5 Gayrimenkul E-ski E.serler ve As\M\ar Yütsck Kurulu nun 14.10.1972 gün ve
h Ankara Esk. Kenl Dokusu Koruma ve Ocaerlcndırme Projes, ' raporu, \97'). n a / , r b v . n l : « r Ik-şb.s N C.unc^ A
l)/^nn Z., Tiiylii L.,Tırp;ııı A.,
413
3.6 milyonluk bir nüfus hedefine göre ken­
tin yeni gelişme alanları (19. 318 Ha.) belirlen­
miş ve 1977 yılına kadar Batı K o n d o r u
üzerinde Batıkent. Sincan, Yeni Yerleşmeler
gibi toplu konut alanları planlanarak uygulan­
maya başlanmıştır. Eski Ankara üzerindeki
baskıları azaltmak, Ulus Tarihi kent merkczi'-
nin korunarak çevreye uyumlu bir şekilde ge­
lişmesini s a ğ l a m a k amacıyla Merkezi İ.ş
Alanlarının Çankırı Caddesi batısında yer alan
Kazıkiçi Bostanları olarak adlandırılan kesime
doğru gelişmesi ana plan karan olarak veril­
miştir. Ancak 1957 planı ile Bölge Kal Rejimi
planlarının halen yürürlükte olmaları konusun­
da herhangi bir gelişme 19SÜ'lere gelinceye dek
gündeme gelmemiştir.
IV. ANKARA TARİHİ KİvNT DOKUSU'NU
ETKİLEYEN ÖNEMLİ RAZI K\RARIAR
Ankara'da çevre ölçeğinde eski eser ıcsbit
ve tescil çalışmaları ilk olarak 1964 yılında ya­
pılmış ve 1/1000 ölçekli haritalara envanter nu­
maraları ile işlenmiştir. Bu çalışmalar 1972
yılında tekrarlanmış, aynı envanter numaraları
kullanarak, bazı yapılar tescilden düşülerek ye­
ni bir tescil listesi hazırlanmıştır". 1972-1979
yıllan arasındaki kurul kararları İncelendiğin­
de, birkaç anıtsal yapı onarım izni dışında, do­
ğal sit ve tek yapı tescil kararlan ile tescilden
düşme ve yıkım taleplerine karşı kararlar a-
lındığı görülmektedir. 1979 yılında yapılan
tesbit çalışma.sında 1972 tescil listesindeki ya­
pılardan bir kısmının daha yok olduğu sap­
tanmıştır^. 1972 yılında Anıtlar Yüksek Kuru-
lu'nca onaylanan tescil listesinde bulunmayan
ve ortadan kalktığı tesbit edilen yapılar:
s-ıyılı karan.
414 Mehmet TUNÇER

Durumu
Eski Envanter No Adres
129 Sangü sokak Sokak genişletilmesi ile
ortadan kalkmış
ülucanlar Cad. Sahiplerince yıkılmış
117
Ulucanlar Cad. Sahiplerince yıkılmış
118
162 Kulderviş Mescidi
164 Konut
166 Konut
Konut Hacettepe üniversitesi ta­
168 rafından yıkılmış
169 Konut

1972 yılmda G . E E Amüar Yüksek Kuru- Tescilli yapıların özel kişiler eliyle lahriba-
lu'nca onaylanan tescil listesinde bulunan ve tımn yanisıra kamunun yaptığı yıkımlar da An­
1979 yılmda yapılan tcsbit listesine alınmayan kara Tarihi.Kent Dokusu'nun zaman içinde
yapılar:^.

Durumu
lüski envanter no Adres
Talatpaşa Bul. No: 169 Tavan Etnografya Müzcsi'-
145 ne satılmış, yapı özelliğini
kaybetmiş.
Sanca sok. No:47 Terkedilmiş, harap durum­
134 da
Koyungözü Çeşmesi Üzeri betonlanmış, eski e-
150 ser niteliğini kaybetmiş.

86 Çeşme Mah. Ceylan sok. No: 6 Tavanı Etnografya Müze-

si'ne satılmış, yapı özelliği­
ni kaybetmiş.

Tescilli yapılann yukanda somut örnekleri­ yokolmasına sebep olmaktadır.

ni gördüğümüz şekilde tahrip edilerek ortadan
kaldırılmasının sebebi arsa spekülasyonu, ka­
munun bu yapılara teknik ve maddi yardımda
bulunmaması, salt yasaklayın tedbirlerle kamu
yaran için özel mülkiyetin kısttianmasıdır.
Yeni yapılan tescil listelerinde bu yapılann
tescilden düşülmesi yapılan kanunsuzluğu ya-
sâliaştırmaktadır. Awii zamanda çevredeki di­
ğer tescilli yapı sahiplerine de kötü örnek
olmaktadır.
Ankara Belediyesi'nin 1979-80 yıllarında
gerçekleştirmek istediği Kuzey-Güney trafik
aksı projesinin Hasıralar-Denizciler Caddesi
bağlantısı açılmış, yolun batısında kalan alan
Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi gelişme ala­
nı olarak kamulaştınlarak tamamen yıkılmıştır.
Hasncılar-Denizciler bağlantısının açılması
esnasında kamulaştınlarak yıkılan tescilli yapı­
lar:*

7 Gayrimenkul Eski Eserier vc Anılter Yüksek Kurulu nun 14.10.1972 gün ve 6691 sayılı karan.

H y.a.g.e.
 A N K A R A TARİHİ KENT DOKUSU
415

Envanter Ko Adres Koruma Derecesi

-»75 Özgen Mah. Kargalı Sok. Çevresel 2. Derece

No:3/A
,-y> Sakalar Mah. Kargalı Sok. Çevresel 2. Derece
^ No:12
Sakalar Mah. İğde Sok. No: 9/A Çevresel 2. Derece
, ,7 Sakalar Mah. Levlekli Sok. Çevresel 3. Derece
No:19
- Sakalar Mah. Levlekli Sok. Çevresel 3. Derece
^-^^ No:16 • ^
Özgen Mah. Kargalı Sok. No:6 Çevresel 3. Derece

Aynı yolun Haceiiepe kavşağında kalan 123
Envanter numaralı AniLsal 2. Derece korunma­
sı gerekli yapı olan Mukaddem Camii, G.EE-
.AY.K-'nun 15.9.1973 gün ve 7388 sayılı kararı
ile mihrabı ve kapısının üzerindeki kitabesinin
çevrede yeni yapılacak aynı adlı bir camiye ta­
şınması şartıyla yıkılmış, Vakıflar Gn. Md. ve
Ankara Belediyesi ile yapılan ortak protokol
sonucu Esen Park'a taşınması uygun görülmüş­
tür. Ancak yıllar süren imar durumu belirleme
çalışmaları sonuçsuz kalmış, Esenpark'a Altın­
dağ Belediye Başkanlık binası yapılması ile
Mukaddem Camii'nin geleceği belirsiz olarak
yokolma sürecine girmiştir. Ankara Ünivcrsiıc-
si'nin satın alarak yıktığı alanda ycralan tescilli
Eski Ankara evleri:

Adres Koruma Derecesi

Envanter No

Özgen Mah. Bucak Sok. No:4 Çevresel 2. Derece

249 Çevresel 2. Derece
Özgen Mah. Bucak Sok. No: 13
250 Çevresel 3. Derece
Özgen Mah. Öksüzce Sok: No:
251 25/A
Özgen Mah. Öksüzce Sok: No: Çevresel 2. Derece
252
21
Özgen Mah. Öksüzce Sok: No: Çevresel 3. Derece
253
19/3
416 Mehmet TUNÇER
Sit alanı içinde gerek Belediye, gerekse A-
•Û. Tıp Fak. ce yapılan müdahaleler sonucu
Hasıralar yolunun batısında kalan alan sit ala-
îiı olarak niteliğini kaybetmiştir. Dcni/xilcr
Caddesi'ne açılan Hasırcılar Caddesi'ni. İtfaiye,
Meydanı'na bağlayan, Hasırcılar-Osmanlı kav­
şağı planı ^ , Taşınmaz Kültür ve Tabiat Var-
hklan Yüksek Kurulu görüşü ahnmadan uygu­
lanmış ve planda 15. yüzyıl yapısı olan 268 En­
vanter no'lu Anıtsal I. Derece korunacak yapı
olan Eski Hamam (Eynebey Hamamı) korun­
duğu hakle, uygulama esnasında bir köşesi yı­
kılarak yol geçirilmiştir.
Koruma çabalan ile bu tür uygulamalar bi-
rarada sürmekte olduğundan bu tür örnekler
daha ileride de karşımıza çıkacaktır. 1979 yılın­
da Kültür Bakanlığı, B k i Eserler ve Müzeler
Gn. Md. elemanları ile Ankara Belediyesi ele­
manlarının ortaklaşa yaptıklan saptama ve bel­
geleme çalışmaları ile korunması gerekli
görülen Eski Ankara Evleri ve Anıtsal nitelik­
teki tek yapılar saptanmış, tescilleri yapılmış,
geçit dönemi yapılanma koşullan getirilmiş ve
hazırlanan "Geçil Dönemi Koruma Geliştirme •
P/nm" onaylanmıştır^^.
Bu karar ile Ankara'da Kentsel ve Arkelojik
Sil Alan sınırlan belirlenmiş, yaklaşık 150 hck-
tariık geniş bir alanda, imar planlannm uygu­
lanmasının durdurulması, tarihi kent dokusunu
koruyacak şekilde koruma amaçlı imar planla­
rının yapılması öngörülmüştür. Sil karan alın­
ması eski imar planlarının uygulanmasını
durdurmakta ve bu alanlarda "Koruma amaçlı
imar planlarmın" yapılması yükümlülüğünü
Belediyelere vermektedir'^ Böylece Ankara'­
da büyük bir kısmı Ulus Merkezi İş Alanında
olmak üzere, Ccbeci'v'e kadar uzanan geniş bir
alanda uygulama ancak ana caddeler boyunca
9 751710 No lu plan. Ankara Büyük Şehir Belediye Meclisi nin 14.II.1985 gün ve 383 sayılı karan ile onaylanmıştır.
10 G.E.E./VY.K. nun 12.4.1980 gün ve A-2167 sayılı karan.
il 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklannı Koruma Yasası. Md. 17.
12 I'lan kargaşasına hir örnek: Hacı havram çevresinde. I. Derece Kentsel Sit /Manı içinde fcılan 5185 /\da. üç kc/ plan
değişikliğine uğramıştır.
sürmüş, geri kalan kesimlerin kaderi belirsiz
bir dunım aünıştır. (yaklaşık 150 ha.)
G.EEA.Y.K.'nun 12.4.1980 gün ve A-2167
sayılı kararmda, her ne kadar "Geçit Dönemi
Yeni Yapılanma Koşullan " sit alanlannın dere­
ce ve niteliğine göre belirlenmişse de, sit kararı
getirilen alanlannın büyük bir kesiminde Jan-
sen Plamndan bu yana çeşitli planlamaların ya­
pılmış olması ve ortaklığın çözülmesi (İzale-i
Şuyu) sonucunda bazı parsellerin tapuya imar
parseli olarak tescillerinin yapılmış bulunması,
bu yapılanma koşullanna göre tarihi çevreye u-
yumlu yeni yapılaşmaların oluşmasına hukuken
imkân vermemekteydi. Şöyle ki, İmar Yasasına
göre bir yörede yeni bir imar planı yapılana ka­
dar eski imar planı- durdurulmuş olsa dahi-ge-
çerli sayılmakta, bu nedenle planlama süreci
başlatılmadan ve koruma imar planı, kesin par-
sela^n planlan elde edilmeden, kadasiral do­
kuya dönüşü sağlayacak şekilde yeni yapı için
ruhsat verilmesi mümkün olamamaktaydı. Za­
ten Ulus gibi bölge kat nizamı planında (1/500-
0-İ5), 6-8 kat olarak imar durumu beklentisi
olan bir kent merkezinde bu türden kararların
uygulanabilirliği oldukça düşük olmaktadır'^.
Yönlendirici bir planın olmayışı, UIu.s çev­
resinde sit alanı olarak bcliricnen kesimlerde,
sit alanından çıkarılma, tescilden düşülme, ku­
rul karan alarak cadde üzerlerinde çok katlı va-
pılaşmaların sürmesi gibi sonuçlara yol
açmıştır. Anılan kurul karan eki olan "Geçit
dönemi yapılanma koştllan "nın uygulanabilme­
si ve yeni yapılaşmanın iarihi çevreye uygun o-
larak yapılmasını sağlamak amacıyla, 3030
sayılı Büyük Şehir Belediyelerinin Yönetimi
Hakkındaki Kanun ve Yönetmeliği uyarınca
hazırianan "Ankara Büyük Şehir Belediyesi İrtuır
Yönetmeli^" ne "Ankara Sit Alanlarında İmar
 A N K A R A TARİHİ K E N T DOKUSU 417

durumunu gösterir çap yerine, kadastral parsel a-
zerinde yaputm oturdu^ veya oturacağı kısmı
gösterir bir röperli yoksa ebadlı kroki verilecektir "
şeklinde bir madde eklenerek bu yapılaşma ka-
rarlanmn uygulanabilmesi amaçlanmıştır^^.
1985,1986 ve 1987 yıllarında Taşınmaz Kül-
tür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu ve An­
kara Bölge Kurulu tarafından alınan kararlar
incelendiğinde, çeşitli onanm ve yeni tescil ka­
rarlan yam sıra olumsuz olarak nitelendirilebi­
lmek kararlann da yeraldığı görülmektedir.
Kararlann olumsuz olarak nitelendirilmesi­
nin nedeni, korunması gerekli taşınmaz Kültür
Varlıkları, özellikle çevresel nitelikte Eski An­
kara Evleri ve Sit Alanları açısından geriye dö­
nüşü mümkün olmayan, tescil kaydının
kaldırılması, sit alanı daraltılması, yeni yapılaş­
ma izinleri ile kat yük.sekliğini arttıncı yönde
alınan kararlar olmasıdır. Bu kararlar:
1/ Sit Alanı Daraltılması:
a) Hacı Bayram'ın kuzey-batısında. Hükü­
met Caddesi üzerinde yer alan I. Derece Kent­
sel Sit Alanı, sit alanı irdeleme çalışması
14
sonucunda üaraitıimıştır .
b) Haa Bayram'ın kuzey-batısında yeralan
3. derece Kentsel Sit Alanı kaldınlarak etkile­
me ve geçiş alanı olarak belirlenmiştir.'^ .
c) Yenice Mahaltesi'nin tamamı Kentsel Sit
Alanını Koruma Alanından çıkarılmıştır^^.
d) Altındağ Belediye Başkanlık Binası yapı­
mı ve Ulucanlar Caddesi'ni Anafartaiar Cadde-
si'ne bağlayan yolun açılması talebi ile, U.
Derece Kentsel Sit Alanı içinde yeralan Tarihi
Ticari Bölge Sınırı daraltılmış, Koyunpazan
Mescidi'nin (199/A3) rölövesi alındıktan sonra
başka yerde bir mescit gerçekleştirilmesine ka­
rar verilmiştir^^.
e) Hacettepe Üniversitesi Onkoloji Hasia-
hanesi yapılması için Taceııin Mahallesi 11. De­
rece Kentsel Sit Alanı daraltılmışıır^**.
f) T.K.T.V. Yüksek Kurulu'nun 7.1.1984 gün
ve 52 sayılı karan ile "Korunması Gerekli Koo­
peratif Alanları" olarak belirlenen alanlardan;
• OR-AN Sitesi", "VARLIK Mahallesi", "Çan­
kaya YEŞİL TEPE" Kooperatif Alanları ko­
runması gerekli alan kapsamından çıkarılarak
19
tescil kayıtlan kaldırılmıştır .
II/Tcscil Kaydının Kaldınlması: (Tek Yapı
ve Alan)
a) T K T V Yüksek Kurulu'nca 1985 yılı için­
de biri anıtsal (Yenice Camii256/A2 ve 4 adcı
çevresel olmak üzere toplam 5 adet yapı tescil-
20
den düşülmüştür .

13 -Ankara BOyük Şehir Belediyesi İmar Yönelmeligi". Madde 90/2. s.98.. Ank. 198<>.
14 T K T V Yüksek Korulu nun 3.9.1985 gün ve 1378 saytlı karan.
15 T K T V Yüksek Kumlu nun 14.11.1985 gün ve 1549 sayılı karan.
16 T K T V Yüksek Kurulu nun 10.7.1986 gün ve 2458 sayılı karan.
17 Mukaddem Camii örneğine bakınız. T K T V Yüksek Kurulu nun 29.8.1986 gün ve 2646 sayılı kamn.
18 T K T V Yüksek Kurulu'nun 26-27.Z1987 gün ve 3033 saydı karan.
19 TKTV Yüksek Kurtlunun 31.1.1986 gün ve 1813 sayılı karan. T K T V Yüksek Kurulunun 3.7.1987 gün vc .%J*M
sayılı karan. T K T V Yüksek Kurulu'nun 3.7.1987 gün vc 3496 sayılı karan.
20 O.E.E.A.Y.K. nun I!.5.1<M3 gün ve 2052 sayılı ilke karannda "iliç hir caminin yerine yenisinin yapılması ş;ıl>ı Nr
nedenle yıkılmasının uysun olmadıkı.." hükmü vardır.

F.25
 Mehmet TUNÇER
418

Koruma Derecesi
Envanter no Adres 21
Yenice Mah. Kosova Sok. No:2 Anıtsal 2. Derece
256 22
Ana&naUur Cad. Papatya Sok. Çcvresfti 3. Derece
315
No:4 (2505 Ada/3 Pafsel)
Şeyh îzzBttinler Mah. l^pınar Çevresel 3. Derece
351
sokak, No:6
Haa Bayram Veli Sok. No J5/A Çevresel 2. Derece
358 23
Öztürk Mah. Şehit Keskin Sok. Çevresel 3. Derece
373
No:8

b) TKTV Yüksek Kunılu'nun 10.7.1986 gön lam (25) adet yapının yıkımının uygun olduğu
ve 2458 sayıb karan ile 43 adet yapımn tescil karan veribniştir.
kaydı kaldınlmıştır^'*. (Bkz. Ek I) Aym karar b) TKTV Ankara Bölge Kurulu'nca, 1986
ile sit alanlan yeniden düzenlenmiştir. yılı içinde (I)'i maili inhidam kararı sonucu.
c) TKTV Yüksek Kurulu'nun 7.3.1986 gün (4) 'ü başvuru sonucunda olmak üzere toplam
ve 1945 sayılı kararı ile Keçiören, Bakıralar (5) adet yapının yıkımı uygun bulunmuştur.
Sokak no: 16 (4085 Ada 10 Parsei)'deki yapının c) TKTV Ankara Bölge Kurulu'nca, 1987
korunması gerekli kültür variiji özelliğini yitir­ yılı içinde (I)*i maili inhidam kararı ile, (3)'ü
diğinden tescil kaydının kaldırılmasına karar ise başvuru sonucunda olmak üzere toplam (4)
verilmiştir. adet yapının yıkımına izin verilmiştir.
d) TKTV Yüksek Kurulu'nun 143.1986 gün
IV/ Koruma Alanlarının Daratılması ve Ye­
ve 2067 sayılı kararı ile, Yenice Mah. Doğu
ni Yapılaşma İzinleri:
Sok. No:I (936 Ada I Parsel)*in tescil kaydının
kaldırılmasına karar verilmiştir. a) 1985 yılında, yıkılması uygun bulunan ya
e) TKTV Yüksek Kurulu'nun 15.5.1986 gün da boş olan parsellere 29 adet yeni yapı izni
ve 2243 sayılı kararı ile. Merkez, 2752 ada I ve verilmiştir. Aynca, TKTV Yüksek Kurulu tara­
7 sayılı parsellerin tescil kaydı kaldırılmıştır. fından verilen bazı karariarda, Ankara Bölge
Kurulu'nca verilen kat yükseklikleri yeterii bu­
O Hipodrom Alanı (Atatürk Kültür Merke­ lunmayarak arttmlmış^. Hacıbayram Camii'ni
zi için), Kavaklıdere Şarap Fabrikası arsası ile siluet olarak etkileyecek olan Hükümet Cadde­
çeşitli bölgelerde 9 adet imar parselinin tcsdi si üzerine 6 kath yapılaşma izni verilmiştir^.
kaydı kaldırılmıştır. Tescilli bazı yapıların koruma alanlan da bazen
nV Yıkım Kararlan: o yapının variığını tehlikeye düşürecek kadar
daraltılmıştır^.
a) TKTV Ankara Bölge Kurulu'nca, 1985
yılı içinde (5)'i maili inhidam karan sonucu, b) T K T V Ankara B ö l g e Kurulu'nun
(20)'si ise başvuru sonucunda olmak üzere top­ 28.2.1986 gün ve 890 sayılı karannda, 30 Ocak
21 TKTV YOksek Kurulu nun 7J.198S gün ve 756 sayılı karan.
22 TKTV Yüksek Kurulu nun 3.9.1985 gün ve 1323 sayılı karan.
23 TKTV Yüksek Kumlu nun 3.9.1985 gün ve 1378 sayılı karan.
24 Ulus Tarihi Kent Merice» Çevre Düzenleme Yanynatı sürerken alınan bu karar, süre epey azaldığından
yarışmacılara verilememişıir. Bu kararda, yerinde olmadı^ veya yenilendiği Icsbii edilen yapılar vc tescil kaydı
kaldınlan yapılar listesi ek I de verilmiştir.
25 TKTV Yüksek Kumlu nun 283.1985 gün ve 8M sayıh karan.
26 TKTV Yüksek Kumlu nun 14.11.1985 gün ve 1550 sayılı karan.
27 • TKTV Yüksek Kumlu nun 17.10.1985 gün ve 1490 sayılı karan.
 A N K A R A TARİHÎ K E N T D O K U S U
419

1985 tarihinde görüş sorulmak üzere T K T V reği ve zorunluğunu doğurmuştur.

Yüksek Kurulu'na gönderilen ve bir daha ken­
disinden haber alınamayan "Çıkrıkçılar Yokuşu Planlama ve uygulamanın gecikmesi, bunun
yanısıra planı hayata geçirecek Belediye içinde
Çevre Düzeniemesi" planında yeşil alan ve yaya
etkin bir ekibin kurulamayışı, daha önemlisi
yolu olarak belirlenen 857 Ada 10-11 sayılı par­
koruma vc geliştirme için gerek duyulan kredi,
sellerde zemin+3 katlı (h= 12.50 m.) yapılaş­
yardım (mali ve teknik) mekanizmalarmm he­
maya izin verilmiştir.
nüz kurumsallaşmamış olması bugüne kadar
c) 1986 yümda yukarıdaki örnek dahil ol­ karşılaşılan ve bundan sonra da eğer gerçekten
mak üzere toplam (10) adet yeni yapı izni ve­ uygulama isteniyorsa çözümlenmesi gereken
rilmiştir. Bu arada, "ULUS Tarihi Kent Merkezi başüca sorunlardır.
Çevre Düzenleme Yanpnası" sürerken, yarışma
Koruma uygulamalannın yapılamaması,
kapsamında düzenlenmesi istenen meydanlar­
pılmak istenmemesi sonucu, Korunması Ge­
dan biri olan Hükümet Meydam'nı belirleyen
rekli Taşınmaz Kültür Variiğı olarak belirlenen
önemli noktalardan biri olan Sümcrbank Bina­
Eski Ankara Evleri ile Tarihi Kent Dokusu za­
sı yani 6101 Ada 2 Sayılı parsele (Şehir Çarşı-
man içinde yıpranmakladır. 2863 sayılı Kültür
sı'na) 5 k a t l ı y o ğ u n bir y a p ı l a ş m a
ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yasası gereği o-
2.8
getirilmiştir . larak bu alanların ve yapıların irdelenmesi ve
d) "Ulus Tarihi Kent Merkezi Çevre Düzen­ bu irdeleme sonucu daraltılması yapılmıştır.
leme Yanşması"nĞa I. Ödül Kazanan proje'nin Ancak, olumsuz olarak nitelendirilen nokta bu
sözleşme hazırlıkları sürerken ve lüm uygula­ alanların yapılaşmaya açılması ve yoğunluk ka­
malar durdurulmuşken, "Ulus Projesinde^' oto­ zanacak şekilde yapılaşmasıdır. Bu kararların
park olarak belirtenin 8.^6 Ada 1,4 vc 5 Sayılı detaylı planlama ile alınması ve proje çalışma­
parsellere^^ve 842 Ada 23 Sayılı parsele 4 Kat­ larını sürdüren O.D.T.Ü. ekibi ile yerel yöneti­
lı yeni yapı izni vcrilmi-Vir.^^ min eşgüdüm içinde bulunması gereklidir.

e) 1987 yılı içinde T K T V Ankara Bölge Ku­
rulu tarafından toplam (10) adet yeni yapı izni
verilmiştir. (Ulus Dışında) Bu arada Ulus ya­
rışmasının Kasım 1986 tarihinde sonuçlanmış
olmasına rağmen, sözleşmenin ancak bir yıl
sonra ODTÜ Döner Sermaye İşletmesi vc An­
kara Büyük Şehir Belediyesi arasında imzala-
nabilmesi, uygulamaların durdurulmuş olsa
bile yukarıda örnekleri verilen kurul kararları
ve Altındağ Belediyesi'nin münferit talepleri
doğrultusunda sürdürülmesi, onaysız avan nite­
likte bir plan üzerinden uygulama yapılması ge­
Tescilden düşme ve yıkım izinleri yapıların
yokolmasma ve koruma alanlarının giderek da­
ha çok erozyona uğramasına sebep olmaktadır.
Ancak yapı onanldığı ya da aslına uygun şekil­
de yeniden inşa edildiği zaman korunması ge­
rekli olan mimari, estetik ve kültürel değerler
sürdürülebilir. "Korunması gerekli herhangi bir
yapının korunması gerekli unsuru, o yapıyı oluş­
turan taş, tuğfa, ahşap vb. gibi malzemesi değil,
korunması gerekli unsur, o malzemeye şekil veren
sanattw' .
Onarım ve bakım ise günümüz ekonomik

28 TKTV Ankara Bölge Kurulu nun 16.10.1986 gün ve 2725 sayılı karan. Buraya gelecek yoğun yapılaşmaya karşıl bir
görü? için bkz. ALATAN, H., 1978. "Ulus Kenl Merkezi 6101 Ada. 2 sayıl» parselin dunımnu belirlemek için
hazırlanmış inceleme raporu". A.N.P.B.. Ank.
29 TKTV Ankara Bölge Kurulu nun 12.12.1986 gün vc 1160 sayılı karan.
30 TKTV Ankara Bölge Kurulu nun 16.1.1987 gün ve 1206 sayılı karan.
31 O.E.E./VY.K. nun 14.4.1978 gün vc A-1055 sayılı karan.
 Mehmet TUNÇER
420

Belediyelerinin oluşturulması ve AŞİM ele-

koşullannda kişilere bırakılınaınaiı, "Ta§mnıaz
manlann dağıtılması sonucu 1 Şehir Plancısı ve
Küttür Varlı^" olarak saptanan yapı ve yapı
1 Mimar olarak çalışmalarını sürdürmüştür.
grupları kamu-özel sektör işbirliği ve desteğin­
Belirtmek gerekir ki, tmar Müdürlüğü, Planla­
de kültür, ticaret ve turizm girdilerine cevap
ma Şubesi bünyesinde bu büro ik: beraber, "C/-
verecek şekilde yapılmalıdır. Konunun ekono­
/fljım PUmUuna Bürosu", tSacafeoA^a Planla­
mik boyutu gözönttndc buiudurularak konuna,
ma Bürosu ", 'Sosyal Donatım Planlama
ıslah ve çevre dawnicme çalışmaları gerçekleş­
Bürosu ", "Gelişme Konut Planlama Bürosu "
tirilmelidir. Alt yapı yapılmadan, üst yapıda
"Sanayi Planlama Bürosu", "Kentsel Araştırma
herhangi bir işlem yapılamayacağı açıkur. Bu
Değerlendirme Bürosu" ve "Grafik-Teknik Re-
nedenle, planlama ve uygulama eşgOdüm içinde
sim Bürosu" olarak gruplandırümış örnek bir
ve öncelik altyapıya verilecek şekikle olmalı,
aktif planlama ekibi tüm kentin sorunlanna yö­
çevre düzenlemeleri onanm ve tarihi çevreye
nelik yeni bir araşturma ve planlama dönemini
uygun yeni yapılaşma daha sonra gerçekleştiril­
başlatmıştır .
melidir.
Koruma Planlaması çalışmaları başlangıçta,
V. ANKARA TARİHİ KENT DOKUSU/
arşiv oluşturma, harita revizyonu ve doküman­
KORUMA GELİŞTİRME PLANLAMA ÇA-
tasyon çalışmaları, arazi tesbit çalışmalan ile
UŞMALARI (19R3-I9M)
başlamış, ilgili diğer kuruluşlar ve üniversiteler
Diğer önemli kentsel aktivetelerde olduğu ile ilişki kurulmuş, yapılan toplantılar sonucu
gibi, kentin tarihi çekirdeğini oluşturan tarihsel kuruluşlar arası bir "Teknik Ekip" oluşturul­
dokusunu yenileme, mimari ve kaiıürel değer­ muştur.
lerini koruma çabalan da öncelikle bir planla­
VL Ankara Tarihi Kent Dokusu Koruma
ma konusudur.
Geliştirme Topiantılan:
Korunacak veya yenilenecek yerlerin sap­
tanması, çevresi ile korunarak geliştirilmesi de Yukarıdaki başlık altında, ilgili kamu kuru­
yapılacak "Kentsel Koruma fmarPlam"tta göreluştan ve üniverşite yetkililerinin katılımıyla
hazırlanacak programlara ve projelere dayalı yaklaşık 14 yıl, aralıklarla süren bir dizi top­
lantı (10) toplantı yapılmıştır. Kurulan teknik
olmahdır.
ekip her toplantıda konuyu sorunlan ile ortaya
"Ankara Eski Kent Dokusu Geçit Dönemi koyarak çözüm önerUeri geliştirilmesi katılım­
Koruma ve Geliştirme Plant" hükümleri doğrul­ cılardan istenmiştir .
tusunda, Ankara Tarihi Kent Dokusu Koruma-
Gcliştirme Projesini hazıriamak amacı ile. önceleri. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Eski
Önce Ankara Şehri İmar Mfldüriügü (daha Eserler ve Müzeler Genel Müdürlügü'nün üze­
sonra Ankara Büyük Şehir Bctediycsi İmar Da­ rinde çalışmalar yaptığı "Ankara Kalesi Koru­
iresi Bşk.), İmar Planlama Müdürlüğü bünye­ ma ve Geliştirme Projesi" ve Kale İçindeki
sinde "füntsel Koruma Geliştirme Planlama Belediye'ye ait üç evin geleceği tartışmalara ko­
Barosu" oluşturulmuştur. Önccteri (1 yıl ka­ nu olurken. Vakıflar Genel Müdüriüğü'nün
dar) 4 Şehir Plancısı ile 1 mimardan oluşan bu devreye girmesi ile vakıf kökenli eserlerin du­
ekip. daha sonra 3030 Sayılı Yasa uyannca ilçe rumu ve sorunlan (Hacı Bayram Camii, Sulu

32 »la. Ankara Şehri İmar MOdurlQia 1928-19«4. Kuruluşunun 56. yıMönüma anısı olarak hazırlanan albüm. Ru ekip
23 ^hir plancısı. 6 mimar. I jeolog ve 5 teknik ressamdan oluşuyordu.
33 Bkz. "Ankara Tarihi Kent Dokusu Konıma-Geliştirme Planlama FaaHyetleri". A.Ş.İ.M.. I<;«3.
 A N K A R A TARİHİ K E N T D O K U S U
Han vb.) tartışılarak çalışmaların kapsamı ge­
nişliyordu.
Ankara Koruma Amaçlı Planı'nm yapılabil­
mesinin geniş bir ekip, akçalı kaynaklar ve ha­
rita revizyonu g e r e k t i r d i ğ i , planlama
çalışmalarının yıllardır birikmiş sorunlar üze­
rinde yogunlaştıniması isteniyordu. Kapsamlı
çalışmalara daha ileride girilcbilinirdi.
Yapılması ulep edilen araştırma ve planla­
ma çalışmalannın ne kadarının yapılabildiği,
uygulamaya ne kadannın aktanlabildiğini bil­
mek, sanınz günüm&rde hangi aşamaya nere­
lerden geçilerek gelindiğini görmek ve birtakım
sonuçlara varabilmek açısından yararlı olacak­
tır. Bu yazının amacı da /atcn, yapılan çalışma­
ları tekrar sunmaktan ziyade, g e ç m i ş
deneyimlerden yola çıkarak benzer çalışma ya­
pacak olanlara ve koruma planlaması pratiğine
küçük, mütevazı bir katkıda bulunmaktır.
V.2. IIACI BAYRAM ÇEVRE DÜZENLEMESİ
"Ankara, uzun tarihinin şaşvttcı terkip/eriyle
doludur Asırlar içinde u^adı^ istilâlar, üsıüste
yangınlar ve yağmalar, şehirde geçmiş zamanla­
rın pek az eserini hırakmışiiK Acayip bir kanştk-
Itk içinde bu tarih daima insanın gözü ckıündedir
Türk kültürünün kendinden evvel gelmiş medeni­
yetlerden kalan şeylerle hu kadar canlı surette
rastgele karıştığı, haşır neşir olduğu pek az yer
- vardu'" .
"Bu terkiplerin en manalısı İmparator Aııgus-
tos'un şerefine topraka dikilmiş mermer bir kasi­
de olan Roma Mabedinin kalıntılarıyla yanı
başındaki Haa Bayram-ı Veli Camii'nin bera­
berce teşkil ettikleri zalar mecmuasıdır. Bitmiş
veya tam diyebileceğimiz hiç bir eser bu topra^n
macerasını bu kadar güzel hulasa edemez'
34 TANPINAR, A.H.. 1946. "Beş Şehir", Dergâh Yay. İsi., s.216.
35 y.a.g.e., S.217.
.^6 -Türkiye'de Vakıf Ahideler ve E-ski E.serler I". 1983. Vakıflar Gn. Md. Yay.. Ank. ilaveli II. Hask.. s..1
421
Ankara Şehri, dini mimarlık eserleri bakı­
mından zengin sayılamaz. Selçuk ve Osmanlı
Devirlerinden büyük anıtlar kalmamıştır. An­
kara Cami ve mescitlerinde ahşap-taş yapı ge­
leneği, çok karakteristik Türk stilinde devam
etmiştir. Türk oymaalığı ve süsleme sanatı An­
kara camilerinde güzel örneklerle halâ yaşa­
maktadır. Hacı Bayram Camii bu camiler
arasında mimarisi ve dini önemiyle ayrı bir yer
ve önem tutmaktadır.
V.2.L Tarih İçinde Haa Bayram ı Veli Ca­
mii ve Yakın Çevresi:
İlk yapılışı 1425 yıllarına rastlayan Hacı
Bayram Camii, daha sonraları III. Ahmet za­
manında (1703-1730) Hacı Bayram'm torunla­
rından Mehmet Baba, III. Mustafa zamanında
(1757-1774) ve 1940 yılında VakıOar Genel
Müdürlüğü tarafından 3 defa büyük tamir gör­
müştür .
Haa Bayram Veli'nin ölümünden 2 yıl önce
kendisi tarafından yaptırılan cami. tam bir dik­
dörtgen plan teşkil etmekte olup, tamamı ker­
piçtendir. Sonradan caminin kuzey ve batı
cephelerine yapılan ilavelerle bina büyütülmüş
ve genişletilmiştir. Güneydeki türbe Hacı Bay­
ram Veli'ye aittir. Cami uzun süreden beri An­
kara'nın ünlü bir mabedi olarak sevilmekte,
özellikle Hacı Bayram Veli'ye ait olması bu
sevgide büyük rol oynamıştır. Caminin çeşitli
devirlerde onarım gördüğü bilinmesine rağmen
çevresi hakkında edilinebilen bilgiler çok sınır­
lıdır. Koruma planlamasına konu olan çevre
yerleşiminin fiziki ve sosyal durumu ve değişi­
mine ilişkin bilgiler, seyahatnameler, gravür ve
fotoğraflar, eski haritalar, kazı raporları ve An­
kara için yazılmış monografilerden bulunabil­
mektedir. Ayrıca kadı mahkemelerinin
tutanaktan olan şeriye sicilleri kaynak olarak
422 Mehmet TUNÇER
kuHanılmaktadır.
H. Dernschwam I550'li yıllarda Ankara'yı
gezer ve Bentderesi üzerinde suyu tutan bir
bent olduğunu söyler. Bendderesi civarındaki
Debbağhane Mahaliesi'nde debbağlann toplu­
ca oturdukları, dere boyunca imalathane ve a-
telyeleri, işyerlerinin arkasında ise konuüannın
bulunduğu anlaşılmaktadır.
1650'li yıllarda, Haa Bayram Camii yöresin­
de 300'den fazla derviş yerleşmiş bulunmakta­
dır. Çevredeki binalar kerpiç ve kat kat
yapılmış konutlardır. Bu bilgiyi veren Evliya
Çelebi, Taht'el Kal'a Pazaa Sipahi Pazan ve
Uzun Çarşı'mn en kalabalık pazariar olduğunu
ilave eder.
Berkley, 1878'dc, Ankara (Angora) Kasaba-
sı'mn yuvarlak bir tepenin yüzü boyunca uzan­
dığını, hemen ilerisinde ikinci bir tepe
bulunduğunu ve arada bir dere aktığını söyler.
Bu dere ile tiyatro arasında bayâk bir mermer
yapı izlenmektedir. (Augustos Mabedi) Bu ya­
pının tüm dış yfi/ü eski evlerle çevrilidir.
1920'li yıllardan sonra Kale dışındaki mahalle­
ler "canlı bir mamam aneder". İmar etkinlik­
leri başlamadan önce Kale dışı mahalleler
ancak. Hükümet dairesi, mektep vb gibi birkaç
büyük bina ihtiva eden. evlerin çoğu kerpiçten
yapılmış, aralarında geniş yangın boşlukları ve
mezarhklar bulunan dar sokaklı yörclerdi^^.
Tüm bu anlatılanlar değerlendirildiğinde,
Haa Bayram Camii çcvTCSinin sürekli olarak
konut işlevini sürdürdüğü anlaşılmaktadır. Au­
gustos Tapınağı; çcvıesinde 1850'li yıllardan
günümüze kadar, kazı, araştırma ve çevre dü­
zenlemesi etkinliklerinin yoğun olarak sürdü­
rülmesine neden olmuştur. 1861 yılında G.
Perrot, tapınağın doğu duvarındaki kitabeyi o-
37 DARKOT, B.. •İslâm ,\ıısiklopedisi", s.444.
38 "Uaa Bayram 11. Çevre Korama İmar Planı Rapora", AŞİM-ODTÛ. 1983. Ants.8. Aynı lemizleme ve yıkım işlemi
"I. Derece Kentsel Sil Alam" olmasına ragmen bugün de yapılmak istenmekledir.
39 51300 No'lu Plan ve cetvelleri. İmar ve İskan Bakanliğı'nm 13.6.1%3 tarih ve Pl. İmar Um. Md. Şehircilik Dairesi
Başkanlığının 060132009-4120 sayılı yazısı ile uygun bulunmuştur.
kumak için bir araştırma yapmıştır. Kreneker
ve Schede isimli iki Alman Arkeolog 1926-
1928 yıllannda, tapınağın çevresini kazmışlar-
dır. Ankara Belediyesi bu kazılar esnasında ve
sonrasında çevredeki evlerin bir bölümünü ka-
mulaşttnr. 1937 yılında da Vali Nevzat Tando-
ğan, tOm evleri kamulaştınr ve çevreyi "temiz­
ler"'^. Kazılar 1939 yılında. Eski Eserler ve
Müzeler Müdürü H. Zübeyr Koşay tarafından
sürdürülür. Bu kazılarda 4-5 m. derinlikte Frig
seramiği, daha yukan katlarda ise Roma ve Bi­
zans Seramiği bulunmuştur. Bunlar bise bu te­
pe ve eteklerinin yüzyıllar boyu kesin.^isiz iskân
gördüğünü göstermektedir.
V.2.2. Hacı Bayram Çevresindeki Bazı
Önemli Uygulamalar:
1920'den 1932 de onanan Jansen Plam'na
kadar geçen sürede Eski Ankara plansız ve
programsız bir gelişme göstermiştir. H. Jansen
planında, "Protokol Sahası" olarak belirlenen
alan içinde Haa Bayram çevresinin de yeraldığı
görillmektedir. 1950'lere gelinceye kadar cami
önündeki meydanın açılması dahil Eski Anka­
ra'da pek çok uygulama yapılmıştır. Eski Şchi-
rin Haa Bayram Camii çevresi dahil. Protokol
Sahası'nı kapsayan yerlerde koruma-geliştirme
veya düzeltme yönünde bilinçli herhangi bir ça­
lışma yapılmamıştır. 1957 Planında ise bu çevre
plana dahil edilmiş, dokuyu parçalayacak 6 kat­
lı yapılaşma önerilmiş. Bölge Kat Nizamı Pla­
nında ise yoğunluklar arttırılmıştır.
51300 No'lu îmar Planı ile Hacı Bayram
Meydam'nı Anafartalar ve Bentderesi Cadde-
si'ne bağlayacak I7m. genişliğinde yol güzer­
gâhının u y g u l a n m a s ı n a 1968 y ı l ı n d a
geçilmiştir^ .
Haa Bayram Civarının 'Tanzimi ve Değer-
 A N K A R A TARİHİ K E N T D O K U S U
423

lendirilmesi " amacıyla hazırlanan plan, İmar İ-
dare Hey'etinin 14.3.1968 gün ve 178 sayılı
karan ile onaylanmıştır. Daha sonra 51300
No'lu planda tadilat yapılması teklifi İmar İda­
re Hey'cti'nin 27.4.1965 gün ve 235 sayılı karan
ile uygun bulunmuş ve düzenlenen 62200 No'lu
Kesin Parselasyon Planı, İmar İdare Hey'eıi'nin
18.7.1969 gün ve 516 sayılı karan ile onaylan-
40
mıştır .
Haa Bayram Camii ve Augustos Tapınağı
"civannın açılarak, tamimi maksadıyla " kamu­
laştırma işlemleri 7.10.1%9 tarihinde başlamış­
tır. Cami'den Bentderesi'ne inen yolun çok
eğimli ve dar bir kurbia işlenmesinden dolayı,
22.10.1970 tarihinde Fen İşleri Müdürlüğü ta­
rafından yeni bir varyant teklif edilmiştir. Dü­
zenlenen 62760 No'lu kesin parselasyon planı
İmar İdare Hey'cti'nin 5.1.1971 gün ve 3 sayılı
karan ile uygun görülmüştür . 4.5.1972 tarihli
Fen İşleri Müdürlüğü yazısında Otoparkın ve
yol güzergâhının tamamen açıldığı belirtilmek­
tedir. Bu arada Caddenin genişletilmesine iliş­
kin 1/500 ölçekli 6.3016 No'lu ciüd, İmar İdare
Hey'cti'nin 6.6.1972 gün ve 386 sayılı karan ile
uygun görülmüşür.
Aynı yıl Cami ve çevresinin imar planının
yeniden hazırlanması için, İmar ve İskân Ba­
kanlığı talimatı uyarınca. Belediye ile Ankara
Nazım Plan Bürosu arasında görüşmeler yapıl­
maya başlanmıştır. Güvercin Sokağı açılmasına
ilişkin, 1/500 ölçekli 69600/1-2 No'lu kesin par­
selasyon planı, İmar İdare He/eti'nin 4.5.1976
gün ve 487 sayılı karan ile uygun bulunmuşsa
da uygulanmamıştır. Ancak, bu planının uygu­
lanabileceği endişesi ile bölgenin en gösterişli
yapılanmn yer aldığı ve yaya ağulıklı bir sokak
olan Güvercin Sokakta yapı sahipleri yapılan-
nm bakım ve onanmlanm yapurmamaktaydı-
1ar. Ancak Koruma planının yapımı sonrası
burada bazı onarımlara başlanmıştır.
V.2.3. Hacı Bayram Çevresinde Koruma
Planlaması Çalışmaları:
Hacı Bayram Camii çevresi Gayrimenkul
Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu'nun
12.4.1980 gün ve A-2167 sayıh karanna göre I.
Derece Kentsel Sit Alanı olarak belirlenmiştir.
Daha önce bir kısmı anlatılan A.Ş.İ.M. Koruma
Planlama Çalışmalan içinde, geniş bir çevreyi
kapsaması ve Ankara'nın İlk "Koruma Amaçlı
İmar Planı" olması nedeniyle özel bir önem ta­
şımaktadır. Bu alanda koruma amaçlı bir pla-
nm hazırlanması amaayla. Ona Doğu Teknik
Üniversitesi, Şehir ve Bölge Planlama Bölümü
ve Şehir Koruma Programı Yüksek Lisans Öğ­
rencileri ile A.Ş.İ.M. elemanları Koruma İmar
Planını uygulamaya akianlacak şekilde yeniden
ele almışlar ve uygulama yönetmeliği hazırla­
mışlardır.
Ortaklaşa çabalar sonucunda hazırlanan -
"Hacı Bayram II. Çevre Konuna İmar Planı ve
Uygulama Koşullan", Taşınmaz Kültür ve Ta­
biat Varlıklan Yüksek Kurulu'nun 3.9.1985
gün ve 1378 sayılı karan ile uygun bulunmuş-
42
lur .
Ayrıca bu planm kapsadığı alan içinde uy­
gulamaya girebilecek detayda bir "Örnek Ada
düzenlemesi" planlanmıştır. Adliye ve Eıizafer
Sokaklarının sınırladığı adada 1/50 ölçekli cep­
he düzenlemesi ve maliyet analizi yapılmıştır.

40 62200 No lu kesin panelasyon pUnı, İmar ve İskan Bak. Pl. ve İmar On. Md.. Şp. D. B^k. nm 28.7.196V gün vc PU
060132009-8941 sayılı yazısı ile onaylanmışıır.
41 62760 No'lu kesin parselasyon planı, İmar ve İskan Bak.. Pl. ve İmar On. Md.'nün 14J.1971 gün ve 060132009 sayılı
yazısı ile onaylanmıştır.
42 "Haa Bayram II. Çevre Koroma İmar Planı" ve "Uygulama Koşullan" için Bkz. Ulus Tanhi Kent Mcrkc7.i Çevre
Düzenleme Yanşması Şartnamesi. Ankara Büyük Şehir Belediyesi İmar Dairesi Başkanlığı. l'iK6 s.72 vc !..88. 1 lacı
Bayram U- Çevre Koruma İmar Planının bitirilişi ile onayı arasında I yılı aşkın bir süre geçmiş bulunmam. onam;ı
sürecinin ne kadar uzun sürdüğüne iyi bir örnektir. Planın kesin parselasyon planlan IM: henüz hazırlanmamıştır.
 Mehmet TUNÇER
âZA.

Tarkiye Anıt-Çevre ve Tüıizm Değerierini Ko­
ruma Vakû (XA.Ç) ile yapılan girmelerde,
Kale Içi'ndeki Oç evin yamsıra, bu "Örnek Ada " olmayan alanlar olduğu unutulmamalıdır. Pilot
da da uygulamaya girilmesi karaıiaştınlmış an­
cak henOz bu yönde bir ç a l ı c a gerçekleştirile­ reye örnek olacak, çevre kalitesini ve rantını
memiştir. Hakflmet Meydanı ile Haabayram
Meydamndaki yaya-taşıt trafiğinin düzenlen­
mesinde kolaylık sağlamak ve bu m^Kİanlan
birer 'KENT MEYDANI" olarak dflzenlemek
amacıyla, Bentderesi Caddesi üzerinde bulunan
16126 ada I s a ^ ı parsel ve 878Z ada 14 sayılı
parsel "Dobmq Duraklan ve Otopark" olarak VJ. ANKARA KALESİ KORUMA GELİŞ.
düzenlenmiştir. Kamulaştırma işlemleri ta-
mamlannuş ve alan düzeltilmiş olmasına rağ­
men dolmuş duraklarının nakli henüz
gerçekleştirilmemiştir. Haa Bayram Camii ve
Ogüst Mabedi'nin bulunduğu ve bugün halâ o-
topark ve dolmuş durağı olarak kullanılan mey­
dan ile Camii duvan ve yolu içeren kısmın
1/500 ölçekli çevre düzenlemesi 20 Mayıs 1986
tarihinde açılan ve 21 Kasım 1986 tarihinde so­
nuçlanan yarışma ile elde edilmiştir. O.D.T.Û.
ile yapılan sözleşme gereği öncelikle bu kesi­
min detaylı projeleri ekle edilecektir. Yarışma
sonucu ekle edilen proje, tüm Ulus'u bir bütün
olarak ele alıp değerlendirerek çözümler öner­
diği için etaplar halinde uygulama şansı yüksek
görülmektedir. Ancak, uygulama için gerekli
maddi kaynağın bulunması, koruma yönün(te
uygulama yapılması, koordinasyonu sağlayacak,
planlan ve uygulamayı dcnetliyecek güçlü bir
teknik birim oluşturulması gereklidir. Halkın
uygulamaya katkısını vc ilgisini çekecek katı-
lımsal tasanm ve uygulama süreçleri düşünül­
melidir.
Konuyu sadece Haa Bayram Camii olarak
değil, bütünüyle. Tarihi Kent Merkezi ve Tarihi
Kent Ookusu'nun yeniden düzenlenmesi, ıslahı
ve korunması olarak ele almak gereklidir. Uy­
gulamada bu bölgelerin özellikleri bulunan an­
cak diğer kent parçalarından £arklı bir konumu
bölgeler seçilmeli, öncelikle bu bölgelerde çev-
yükseltecek altyapı çalışmaları, meydan, yaya
yolu ve tarihi yapı çevre düzenlemeleri yapıl­
malıdır. Yapısmı onarmak istiyenler desteklen­
meli, B k i Eser Onarımına Katkı Fonu Benzeri
fon, kredi ve hibe mekanizmaları oluşturularak
işkîiilmelidir'*^.
TtRME PROJESİ
"Esld büyük bir maziden şerefli hale olan is­
tek, Ankara'nm imâr planını tesbit eder. Kale, şe­
hir raa olerak kcdyor. Müteakiben ehemmiyetli
yollar, yesüUk şeritleri birlik kısımları yayılmaca
başlar.MilBabide olan kalenin tamir edilerek, ye­
nileştirilmekle, huwet bulacak olan Anadolu ru­
hunun takdis edileceği zaman gelecektir.
Korumak istenen hali ile kaleye doifru uzanan es­
ki şehir, hiç d^irilmiyecek, bilhassa yapılacak
bir eski şehir talimatnamesi ile herhangi bir te­
cavüzden konaumüatr. Sade^rp ktstmlan za­
manın icabına uydurulabilir "
Planında kalenin şehrin her tarafından algı­
lanması ve korunmasına büyük önem veren
Jansen böyle diyordu, plan raporunda..Ulus,
bugünkü durumuyla özlenen ve istenileni ver­
mekten çok uzak bir durumdadır. Daha önceki
bölümlerde anlatılan bazı uygulamalar. Eski
Şehiri korumak bir yana, tahribe yönelmiş, -
"Kak" değil kentin her yanından algılanması,
görülüp farkedilmesinc engel olacak yapılaş­
malarla perdelenmiştir. "Kaleiçi Tarihi Kentsel
Sit Alam", Jansen Planından bu yana "Protokol
Alam" sımrhması ile ticari merkezin baskısın­
dan uzakta olması ve herhangi bir planlama ile

4.3 -Türk Vakrf Medeniyeti Çerçevesinde Haa Bayram-ı VcllveDönemi Semineri". 2-.1 Aralık 1986. Seminere sunuUn
biUiri. TUNCER. M.. IW7.. "Haa Bayram Çevre DüTcntenmesi", IV. Vaktf Haftası. Vakıflar Gn. Md. Yay. Ank.
$.205.
44 JANSEN. H.. 1937. "/Xnkara İmar Planı". AUeddin Kiıal basımevi. İst. $.18.
 A N K A R A TARİHİ K E N T D O K U S U
şuyuiandınna yapıimamış bulunması nedeniyle
bütünüyle korunmaya en aday kent parçası o-
(arak görülmektedir.
Ancak, bugüne kadar yapılan koruma daha
çok yasaklayıcı, engelleyici -pasif- bir koruma
okluğundan, Kaieiçi konudan, bugün bakımsız,
yofun kullanımlı, eklenti ve bölümlerle fiziki
durumu kötü, mimari ve estetik değerleri yo-
kolma yoluna girmiş yapılardır.
V.3.I. Ankara Kalesi Koruına Planlaması
Çalışauüarı:
Ankara Kalesi Koruma Geliştirme Projesi'-
nin Tesbii, Değerlendirme ve Ön Karar etabı,
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fa­
kültesi, Restorasyon Bölümü ve Eski Eserler
ve Müzeler Genel Müdürlüğü tarafından 1980
yılında tamamlanmıştır.
Bu çalışmada, koruma, sağlıklaştırma vc ge­
liştirme kararlarının verilebilmesi için gerekli
fiziki ve sosyo-ekonomik yapıya ilişkin bilgiler
derlenmiş ve değerlendirilmiştir. Ayrıca, bu de­
ğerlendirme ışığında, mevcut planlama koruma
araç ve olanakları çerçevesinde, uygulamaya
dönük Koruma-Planlama Politikası seçenekleri
ortaya konmuş, örgütlenme modelleri öneril­
miştir*^. Fotogrametrik ve fotografik tesbit ve
belgeleme çalışması yapılmış, iç ve dış tesbit-
lerle yapıların fiziki ve mimari özellikleri sap­
tanmıştır.
1981 yılında. Başkent Ankara'nın tarihi
kent dokusunun korunması çabalarına bir baş­
langıç olarak küçük bir bölgede uygulamaya ge­
çilmesinin özendirici bir örnek oluşturacağı
düşünülmüş. Eski Eserler ve Müzeler Genel
Müdüriûğü tarafından Dış Kale, Kale Kapısı,
Dcvdiran ve Doyran Sokaktaki konutların cep­
helerinin çevreye uyumlu bir hale getirilmesi.
45 Bkz. -Ankara Kalesi Koruma-Gelişlirme
Restorasyon Bölümü. 1980. Ankara Kalesi Koruma Gcli^lirme Proje Yan^ma-M Şartnamesi. 1987.. Ajans Türk Mal.
San-, Ank. s.229-237.
46 liölüm V . l . e bakmız.
425
onarım ve cephe düzenlemesi yapılması ama­
cıyla bir proje hazırlanmışur. Ancak, bu proje
sergilenerek halkın katılımı sağlandığı halde ne
yazıkki uygulama olanağı bulamamıştır.
A.Ş.İ.M. Koruma Planlaması çalışmaları
başlangıcından Altındağ Belediyesi planlama
birimi oluşuncaya (1985) kadar geçen sûre için­
de, oluşumundan daha önce bahsedilen teknik
ekip elemanları örgütlenme, finansman, politi­
ka saptanması ve projenin tamamlanabilmesi i-
çin işbirliği yapmıştır. Eski Eserler ve Müzeler
Genel Müdürlüğü ile Ankara Belediyesi İmar
Müdürlüğû'nün ortaklaşa yürüttüğü projenin
bu aşamasmda, mülkiyet araştırması, tesbit ve
tescil işlemlerinin yenilenmesi ve çevre bağlan-
tılannın belirlenmesi üzerinde durulmuş, pro­
jenin çevre bağlantıları ve kent içindeki konu­
munun, Ulus Tarihi Kent Merkezi yarışması
sonucunda daha net olarak belirlenebilcccğinin
anlaşılması üzerine çalışmalar bu yönde Altın­
dağ Belediyesi tarafından sürdürülmüştür.
Bu çalışmalar sürdürülürken, Ankara Bele­
diyesi tarafından 1973 yılında çevreye örnek bir
onanm vermek amacıyla satın alınan ancak,
1984 yılına kadar boş vc bakımsız durumda o-
lan, Kaieiçi Doyran Sokak, 5,7 ve 9 kapı numa­
ralı Eski Ankara Evleri, yapılan toplantılar
sonucu'^, Türkiye Anıt-Çcvre Turizm Değer­
lerini Koruma Vakfı (T.AÇ.) ile 21.3.1984 U-
rihinde imzalanan bir protokol uyarınca
onanm ve işletmesi yapılmak üzere adı geçen
vakfa devredilmiştir.
Restorasyon çalışmaları sonucunda, evler.
Eski Ankara Evi olarak lokanta, pastane vc he­
diyelik eşya satış (bakırcı, kilimci vb) birimleri
halinde düzenlenecektir. Ancak, idari vc mali
bazı sorunlar nedeniyle onarım çalışmaları ha-
Projesi, Tesbil-De|erlendirme-Ön kararhr" Küllür lîakanlıfı-OO ITJ
 Mehmet TUNÇER
426

tarafından Kaleiçi'ne telefon hattı döşenmiş ve

ien taımımianamamıştır. Halbuki, bu tûr uygu-
lamalann mûmkan o l d u ğ u n c a çabuk
tamamlanması, balkın konuya olan güvenini
sağlamak bakımından önem taşunaktadır. 15
sene gibi uzun bir sûredir sürdürülen bu "ör­
nek" nasıl bir örnek olacaktır? , lunan 1825 (R1241) tarihli sivil mimarlık ör­
Eski Eserler ve Mflwier Genel MiklârlOğO,
Ankara Kalesi sur ve burçlarına ilişkin onanm
çalışmalarını belirli bir plan ve program çerçe­
vesinde başarıyla sürdürmektedir*^ .
Ankara Kalesi sur vc Burçlarına yönelik o-
nanm ve restora^n çalışmalarına, 1980 yılın­
da. Hisar Kapı'nın bulunduğu burçlardaırbaş-
lanmış, 1981 yılında Zindan Kapı ve yakın
çevresindeki surlar ele alınmıştır.
1983 yılmda ise. Hisar Kapısının üst burç-
larmdaki eksik kısunlar aslına uygun tamamla­
narak, ûetzieri yapılmışur. Aynı yıl Akkale ele
alınarak, içinde bulunan odalarda onanm çaiış-
maian gerçekleştirilmiş, gezinti duvarlanna çı­
kış merdivenleri yapılmış ve yıkık dendaneler
restore edilmiştir. 1984 yılında, bu kez, Âkka-
le'nin dış duvarlannda gerekli onanmiar yapıl­
mıştır. Ayrıca İç Kale surlarındaki 4 burçta
restorasyon çalışmalarla tamamlanmışur. 1985
yılında. Şark Kale ve yakın çevresindeki burç­
larda onanm ve restorasyon çalışmalan sürdü­
rülmüştür'**. Bu çalışmaların yanısıra, PTT
Eski Adres
Envanter No
78 Özbevler Mâh. Öksüzler
Sok. No:58
Yenke Mah. Dc)ğu Sok. No:I
107
Meydan Mah. Sarıkadın
111
Sok. N0.-9
115 Demirtaş Mah. Hamamönfl
Sok. No:26
Misak-ı Milli Mah. Topçular
271
Sok. No:23
Misak-ı Milli Mah. Topçular
272
Sok. No:25
kulübeler konmuştur. Aynca, Büyük Şehir Be­
lediyesi mülkiyetindeki T.A.Ç. vak& tarafından
onanimakta olan üç yapıya ilaveten, yıkılmaya
yüz tutan Dış Kale Kireçli Sokak No:4'de bu­
neği, B k i Eserler ve Müzeler Genel Müdürlü­
ğü tarafindan kamulaştınimış ve kültürel amaç­
la restorasyonuna başlanmıştır.
Ankara Kalesi ve yerleşim alam, T K T V
Yüksek Kurulu'nun 303.1985 gün ve 209 sayıh
karan üzerine, 2981 sayıh yasanın 6. maddesi
uyannca, 2863 sayıh Yasa doğrultusunda Eski
Esericı; ve Müzeler Genel Müdüriüğü uzman-
lan tarafından yeniden incelenmiş ve T K T V
Yüksek Kunılu'nun 15.5.1987 gün ve 3194 sa­
yılı karan ile Ankara Katesi'nin I. Derece Ta­
rihi Kentsel Sit Alanı olarak tescil kaydının
devamı ve 44 adet sivil yapı ile I adet anıtsal
yapının korunması gerekli taşınmaz kültür var­
lıktan olarak tescil edilmesi kararlaştı ni m ıs-
t,r«.
Diğer kentsel sit alanlarında daha önce ben­
zerlerini açıkladığımız tescilli yapılann yok ol­
ması ya da yenilenmesi gerçeğine Kale içinde
derastlanmaktadır.Yukandaki tesbit vc tescil
işlemleri sırasında yerinde olmadığı veya yeni­
lendiği tesbit editen tescilli yapılar aşağıdadır:
Pafta Ada Parsel
86 421 37
84 433 I
67 357
12
62 277
19
28 174
3
28 174
I

47 Ankara Kalesi Koruma Gelişiinne Projesi (Broşür). Kültür ve Turizm Bak. Gski Eserler ve M ü z e l e r Genel
Mâdürlüğü. im.
48 y.a.g.e.
49 Kale Yanıma ŞannamtsU.. a.g.e. s.28l.
 ANKARA TARİHİ K E N T D O K U S U
Bu karar ile en geç iki yıl içinde "Ankara .
Kalesi Koruma Amaçlı İmar Planmm " hazırlan­
ması ve bu plan yapılıncaya kadar "Ankara Ka­
lesi Koruma Geliştirme ve Yeni Yapılama Hü-
kümieri 'mn geçerli olması istenmektedir.
Kültür ve Turizm Bakanlığı, Eski Eserler ve
Müzeler Genel Müdürlüğü ile Altındağ Bele­
diyesi, "Ankara Kalesi nin çağdaş şehircilik, ula­
şım, peyzaj ve restorasyon ilkeleri açısından
günümüz ve geleceğin gereksinmelerini karşılaya­
cak biçimde şekillenmesini sağlayacak tasarım­
lan elde etmek" amacıyla, "Ankara Kalesi
Koruma Geliştirme İmar Plam" Yarılmasını aç­
mıştır. Bu yarışmanın AMACI, "Ankara Kalesi
ve çevresinin bugün içerdiği tarihi ve kültürel de­
ğerleriyle, geleneksel dokusuyla turistik çekiciliğiy­
le korunması ve geliştirilmesidir. Bunun için
teknik ve sosyal alt yapının düzenlenmesi kent
bütünüyle doğru bir bağlantı kurulması, yapıların.
sağltklaşrsilmast, bokun ve onanmlan ile boş a-
lanlann çevreye uyumlu olarak değerlendirilmesi
gibi hem fiziki hem de sosyal, kültürel ekonomik
düzenlemelerin bir bütün içinde ele aUnmas.-
50 Kale Yanşma Şartnamesi., a.g.e.. s. 14.
51 Bkz. Yarışma sonuçlan jüri değerlendirme raporu.
427
Yanşma, konusunda şehircilik, mimarlık ve
restorasyon disiplinlerinin bu daldaki bilgi bi­
rikimi, beceri ve duyari ılığını bütünleştirmeyi
ve türünün ilk örneği olması bakımından mes­
lek çevrelerinde büyük ilgi çekmeyi başarmıştır.
118 şartnamenin satın alınmış ve 40 projenin
teslim edilmiş olması, tüm eleştirilere rağmen,
yarışmanın ilgi çektiğinin bir göstergesidir.
Ankara Kaieiçini bir "Kültür ve Turizm Mer­
kezi" haline getirmeyi amaçlayan ve bu fikri ile
uygulamaya en yatkın projeyi geliştirerek yarış­
mayı kazanan ekib ile Altındağ Belediyesi, Kül­
tür ve Turizm Bakanlığı, Eski Eserler Ve
Müzeler Genel Müdüriügü'nün şimdiye kadar
sürdürdüğü desteğini de alarak "Ankara Kalesi
Koruma Amaçh İmar Planını" biran önce ha­
zırlamalıdır. Diğer ödül vc mansiyon alan pro­
jeler ile satın alınan projelerin fikirlerinden de
yararlanılarak hazırlanacak projenin, uygulama
safhasında, Altındağ Belediyesi Kale içinde
teknik bir ekip kurmalı ve proje müellifinin da­
nışmanlığında uygulamayı sürdürmelidir .
 428 Metanet TUNÇER

^ ^~ KÜLTÜR v« nmtzM BAKANUfil

TAŞINMAZ KÜLTÜR ve TABUT VARLIKLARI
YÜKSEK KURUm
KARA R
TopUmto No. ve Ttaflü: ^5 10-11.7.1986 .ToplanU yıeri:

K a « r N « . v Tarihi : 10.7.1986. ^ LÎSTS-III- AI.C/.R/.

-2t-
T S S C t L K A Y D I K A S D I R I L A V TAŞIBUAZLARIH LtSTESt:

SIRA ESÎÎÎ ŞIV ADI : ADKESİ : FAP2A: / L Î ) A ı?Ar;f.v;L-

VOı_ KO: „

1 21 Konut A l p a s l a n Malı,Pencr Sok, 71 3BR IQ

ÎÎ0:7

2 32 " A l p a s l a n lûah.l'Ustınçı Sok, 78 430 7

lIû:9-9/A

3TC 40 " Akbag T.;Qh,Sa.>^\ca S o k , U 0 : l 6 (ö 423

înci Sok,1:0:23

4 53 " Aı,:alar ].iGh,îpçl £,"oJr,ÎJÛ:17- GO 42? 14

19-19/A

5 55 " ÎPuraû Mah.ökeüaleı» Sok, 80 426 la

HOx 1 3

6 56 " IPuran ü a h . ü k s U z l o r Sok, 81 424 g

llOtlO

7 57 " Turan i l a h , Ö k s ü z l e r Sok, 81 424 13

H0J20 :

8 61 " Turan Halı, O e v i a a l t ı Sok, '79 416 32-.33_

iro:22 34

9 62 5?uran l . : Q h , C e v i z a l t ı îJok, 79 416 '2?,-?'•^_

i;0:16-18 30

^0 64 " iSiran l i a h . C o / i z a l t ı Sok, 7i 416 24-2S

]Î0:12 . •

•^-^ 60 " Kazımbey l.Iah,3alcıo/,:lu Sok, 99 591 T^_O

İTO: ıs
12 69 "
Turan I.iah,5in,'TÖ2 Sok,1:0:20 G2 420 n
13 06 «ı
ü a b c y l e r Llah.l'oni Y ı l d ı r ı m 106 Ğoı 21
ASUGÎBÎDÎR Sok, 1:0:17 Û02 17-18-

19
fÜIıan K A Y M A Z
 ANKARA TARİHİ K E N T DOKUSU 429

T. C.
KÜLTÜR ve TUnlZM BAKANLİĞİ
TAŞINMAZ KÜLTÜR ve TABtAT VARLIKLARI
YÜKSEK KURULU
K A R A R
TopUnh No. ve Tarihi : 45, 10-11.7.1906 .'oplantı yeri .•
Xa^«r No. ve Tarihi : 2 4 5 6 , 1 0 . 7 . 1 9 8 6 LtST3-III- AlÇil-^r^

-28-

S I I U ESid: S i r / A D I ADRESİ : IV.P-IA: ADA: T-AUf^L:

];0; 1J0^__
14 93 Konut Öz.beyler l.Iah,Gelin Sok, 105 595 3
IJ0:1-1/A

15 125 " Derairtar, î.'ah.lîamamonü Sok, 50 255 17

110:4

16 130 " IlDSimboy i . i a h . S e r , - ! Hok, 109 623 1-?.

İTO: 2 - 4 -,j

17 131 H a z ı m b e y l;Qh,Ser.ı;i Sok, 109 G?.3 3

İTO: 6

18 145 " YalçınJcaya I;;«h,Kayalık Sok, ?15 633 15

ÎÎ0:5

19 149 " Y a l ç m k a y a Hah,Yaşa Sok, 114 630 25-2İ

İÎ0:44, î C a y a b a ş i Sok, 170:37 27

20 154 " Üçüz Sok,Ko:l II6 377 10

21 15 " îîazımbey I-.lah,Merdivenli Soi:, 96 431 28-29

Îî0:13

22 164 " Atpazarı S o k , % : 54 96 472 . 2

23- 167 " Pazar l . i a h . A t p a s a r ı Sok,1:0:31 95 473 11

2^ 203 " Daracık Sok,İTO: 10 6I 267 8

25. 254 • " Ozgcn î . : a h , Ü k s U z c G fîöki::0:15 41 200 23

26 258 •• Kayaba.51 Sok,İTO: 6 36 193 11-1

27 267 " mcak-ı llilli î.:ah,rala Sok, 30 225 2

KG: 4 1

2e 273 " Topçular Sok,İTO: 2 1 23 174 1-2

29 211 ^SLT'GiBtDÎR ^isak-ı L I i l l i l.Iah,GerkGr:, So!:, 23 172 3-10

I]0:16
 430 Mehmet TUNÇER

T.C.
KÜLTÜR V E T U K İ 2 M D A K A V L l C l
T A Ş I N M A Z K Ü L T Ü R ve TABİAT VARLIKLARI
YÜKSEK K U R U L U
KARAR

Toplantı No. vo Tarihi ı 45» 10-11.-7,1986 LtSTE-III~ Toplantı y e r i :

Karar No. vo Tarihi : 2458 , 10 ;7 .'1986
-29- ANKARA

SIRA ESKİ ENV ADI : ADRESİ PAFTA: ADA : PARSEL:

NO: NO:
30 282 Konut M i s a k - x . M i l l i Mah,Tan 26 292 3
Sok,NO;4
31 283 M i s a k - ı M i l l i M a h . Ç e t i n e r 26 290 3-5
Sok,ND:10
32 287 II
Hacıdogan Mah,GUreşçiler 25 156 6
SokfNOslO
M
33 289 H a c ı d o ğ a n M-h,Taşdöşerae 25 145 20-21
Sok,NO:10
34 290 Hacıdoğan Mah,Taşdöşeme 25 145 22
Sok,NO:12
35 299 H g c ı d o ğ a n Mah,Suluhan 28 168 3-6-7
Sok,NO:21
36 300 HgOidogan M a h , S u l u h a n 28 168
5
Sok,NO:23
37 301 Hgcxdogan M a h . S u l u h a n 28 168
4
Sok,No:27
38 380a II
Kayabaşı Sok,N0:3/A
II
39 419 O z b e y l e r M a h , y e n i Y ı l d ı r ı m 106 602 2-]£
Sok,NOJ19 20
40 427 İt
Ç e ş m e M a h , C e y l a n Sofc,N0:6 1 0 8
İt
639 18
41 423 " Mezitbey Sok, 111 640 3-4-6
NO: 4
42 430 Misak-x"Milli Mah,Tqpçu- 28 175 10
- r Sok^NOt^-
Tlaoxdogan Mah,Taşdöşeme 25 ~İ56"
IJörpslOTJj——

of. Dr. H. Oluş ARIK

D A ŞK A N
Müsteşar
\ '"'.iiH KAYSÎA'Z

Üye üye üye Üye üye

AloTaıi (Fcrldon) Aktan (Tabir) Çubuk (Meluoet) EniK (E.ııUa)
Kar»m&taralı (Ualûh)
Bul anmadı Btılumuaciı Bulunmadı
BalnnmatLı
Üye üye üye
Üye
öncy (Gönül) TanVot <C6n{U)
Mttstcjıur y a r t l u n c ı s j

Üye üye Üye üye

Hs- LliCr. VP SVÜAirl.'f Turizm Cntırl Yapı tşlcrl Or2>:ın Genel Vi'.l-.ın-.iı f.cııel
(jcn(-l ^^!Il:I.-ü Mflrfüra Crnct Miidılrd MiSUlirü
(lımcı (lni.vsti; iii)Atpjı^sn(Oktay) •Tjnal(Taıı]cut )îCaradoniz(M. Ali.) E i b r u ü (T o y l a )
^uluru'iadı
 ANKARA TARİHİ KENT DOKUSU 43i

T.C,
K Ü L T Ü n V E TUUİZM n . l K A N L I Ğ I
TAŞINMAZ KÛLTÜR v» TABİAT VARLIKLARI
YÜKSEK KURULU

KARAR

Toplantı No. ve Tarihi:

45, 10-01-7.198$
Toplantt yeri:
Korcr No. ve Tarihi : 2450, 10.T.1986 LtfiTTE-IV-

<Î0-

ÎIICELtîtB SIRAUliraA YEnîlTDB O U I A D l S l V E t X YBHtl^NDÎÖt

EDİLEN ÎSSClLLl YAJILiHı

GIPJL E S K t EIIV A D I

İIO: M>ı

1 70 Konut 421 37
Soik,TiOt58

2 107 Yenlo» Uah«!>oga Sote» 84 433 1

3 m 67 35jr 1 2

4 115 62 277 1 0

5 271 HÎBaİB*a « İ l l i îftûı. 28 174

r> 272 / A/ 20 174

AS J3İR
;ı,ı£7

rrnf. Dr. K, Oluş ARIK ^'Uh:..<. KAY

n A.ÇK A N
MOstejar

0ye Üye 0ye

0ye 0ye
A k U n (Tohlr) Çubuk (MebmeO Emre (KuHo) Karomataralı <n»!ûk)
AVoıan (FcrldnB)
Bulum ad X Buluntnad»
Bnlojunadı
üye Üy* Üye
Üye
T»ni«l <GBnOV) Müstcjar SsrdtmcL'j
öney lG6nQW Boysal (Tnsni)
Özkan(Gülte]cin)
BuİTUunadı

Oya Üye • Oyii

0ye
Ormnn G ç n e l Vokıriar Ocncl
!U. ve Mütclûf Yapı İşisrt
r'......l %»l\ı)|lrH