Zaburzenia osobowości

Zaburzenia osobowości - ogólne kryteria

A. Stały wzorzec zachowań i doświadczania emocji, który różni się zna­
cząco od tego, co jest oczekiwane w danym kręgu kulturowym.
Wzorzec ten jest IN'jrażony w co najmniej dwóch spośród IN'jmienio­
nych obszarów:
1. Postrzeganie (tzn. sposób postrzegania i interpretowania samego
siebie, innych osób oraz IN'jdarzeń).
2. Wyrażanie emocji (tzn. zakres, intensywność, chwiejność i ade­
kwatność odpowiedzi emocjonalnej).
3. Funkcjonowanie w relacjach międzyludzkich.
4. Kontrola impulsów.
8. Opisany stały wzorzec jest pozbawiony elastyczności i dominuje w
sytuacjach dotyczących danej osoby i w sytuacjach społecznych.
C. Stały wzorzec powoduje istotne klinicznie cierpienie lub upośledzenie
w funkcjonowaniu społecznym, zawodowym lub w innych ważnych
obszarach.
D. Wzorzec jest niezmienny i utrzymuje się przez długi czas, a jego po­
czątek bywa kojarzony co najmniej z wiekiem dorastania lub wczesnej
dorosłości.
E. Występowanie opisanego wzorca nie może być lepiej wyjaśnione po­
przez interpretowanie go jako objaw lub skutek innego zaburzenia.
F. Zakłócenie nie jest spowodowane fizjologicznym działaniem substan­
cji (np. substancji nadużywanej, przyjmowanego leku) albo stanem
ogólnomedycznym (np. urazem glo'N'J).

311
312 Zaburzenia oso

Zaburzenia osobowości - wiązka A

Paranoiczne zaburzenie osobowości

301.0 (FSO.O)
A. Dominujący brak zaufania lub podejrzliwość względem innych osób,
skłaniające do interpretowania motywów ich działań jako wrogich, po­
jawiające się w okresie wczesnej dorosłości i obecne w rozmaitych
sytuacjach, objawiające się co najmniej czterema z wymienionych:
1. Podejrzewanie, bez posiadania wystarczająco wiarygodnych do-
wodów, że dana osoba jest wykorzystywana, krzywdzona lub
oszukiwana przez innych.
2. Pochłonięcie nieuzasadnionymi wątpliwościami, dotyczącymi lo­
jalności lub wiarygodności przyjaciół albo współpracowników.
3. Niechęć do zwierzania się innym z powodu nieuzasadnionej oba­
wy, że przekazana informacja może zostać wykorzystana prze­
ciwko danej osobie.
4. Interpretowanie niegroźnych uwag lub wydarzeń jako prób poni­
żenia albo gróźb.
5. Stale żywienie urazy (tzn. niechęć do wybaczania krzywd, urazów
i zniewag).
6. Dostrzeganie niezauważalnych dla innych prób ataku skiero­
wanego na cechy lub reputację pacjenta i szybkie reagowanie
na nie złością lub kontratakiem.
7. Powtarzające się podejrzenia, niemające uzasadnienia, dotyczą­
ce wierności ma/żonka lub partnera seksualnego.
B. Objawy nie występują wyłącznie w przebiegu Schizofrenii, epizodu
Zaburzenia [afektywnego] dwubiegunowego lub Zaburzenia depre­
syjnego z objawami psychotycznymi albo innego zaburzenia psycho­
tycznego i nie są spowodowane innym stanem ogólnomedycznym.
Uwaga: Jeśli kryteria zostały spełnione przed wystąpieniem Schizofrenii,
należy dodatkowo zapisać „przedchorobowe", tzn. ,,Paranoiczne zaburze­
nie osobowości (przedchorobowe)".
Schizoidalne zaburzenie osobowości 313

Schizoidalne zaburzenie osobowości

301.20 (F60.1)
A. Wzorzec zachowania polegający na wycofywaniu się ze związków
społecznych i ograniczony zakres uczuć ujawnianych w warunkach
kontaktów międzyludzkich, rozpoczynający się u młodych dorosłych
i-występujący w różnych warunkach, charakteryzujący się co najmniej
czterema z poniższych:
1. Osoba nie pragnie ani nie lubi bliskich związków, włączając rela­
cje z częścią rodziny.
2. Prawie zawsze wybiera samotne działania.
3. Wykazuje małe, jeśli w ogóle, zainteresowanie doświadczeniami
seksualnymi.
4. Czerpie przyjemność z niewielu, jeśli w ogóle, czynności.
5. Nie ma bliskich przyjaciół ani osób zaufanych, poza najbliższymi
·krewnymi.
6. Wydaje się niezainteresowana pochlebnymi lub krytycznymi uwa­
gami ze strony innych osób.
7. Jest wycofana emocjonalnie, zdystansowana lub wyraża emocje
w niepełny sposób.
B. Objawy nie występują wyłącznie w przebiegu Schizofrenii, epizodu
Zaburzenia [afektywnego] dwubiegunowego lub Zaburzenia depre­
syjnego z objawami psychotycznymi albo innego zaburzenia psycho­
tycznego i nie są spowodowane innym stanem ogólnomedycznym.
Uwaga: Jeśli kryteria zostały spełnione przed wystąpieniem Schizofrenii,
należy dodatkowo zapisać „przedchorobowe", tzn. ,,Schizoidalne zabu­
rzenie osobowości (przedchorobowe)".

Schizotypowe zaburzenie osobowości

301.22 (F21}
A. Wzorzec zachowań związany z deficytem w zakresie umiejętności spo­
łecznych i w kontaktach międzyludzkich, charakteryzujący się nasilonym
dyskomfortem występującym w bliskich relacjach oraz zmniejszoną
zdolnością do wchodzenia w nie, a także zniekształceniami poznaw­
czymi i w zakresie spostrzegania oraz ekscentrycznymi zachowaniami,
rozpoczynający się u młodych dorosłych i występujący w różnych wa­
runkach, charakteryzujący się co najmniej pięcioma z poniższych:
314 Zaburzenia oso

1. Myśli od�oszące (z wyłączeniem urojeń odnoszących).

2. Dziwaczne przekonania i myślenie magiczne, wpływające na za.;
chowanie, niezgodne z normami typowymi dla danego kręgu ku­
turowego (np. bycie przesądnym, wiara w jasnowidzenie, telepa­
tię lub .szósty zmysł". U dzieci i osób dorastających dziwaczne
fantazje i zainteresowania).
3. Nietypowe doświadczenia spostrzeżeniowe, z uwzględnieniem
iluzji cielesnych.
4. Dziwaczne myślenie lub używanie dziwacznego języka (np. nieja­
snego, drobiazgowego, metaforycznego, rozwlekłego, stereoty­
powego).
5. Podejrzliwość i nastawienia paranoidalne.
6. Niedostosowany lub zawężony afekt.
7. Dziwaczne, ekscentryczne lub osobliwe zachowanie albo wy­
gląd.
8. Brak przyjaciół lub osób zaufanych, poza najbliższymi krewnymi.
9. Nadmierny lęk społeczny, który nie ulega zmniejszeniu wraz z po­
znawaniem innych osób i ma związek raczej z obawami parano­
idalnymi niż negatywną oceną samego siebie.
B. Objawy nie występują wyłącznie w przebiegu Schizofrenii, epizodu
Zaburzenia [afektywnego] dwubiegunowego lub Zaburzenia depre­
syjnego z objawami psychotycznymi albo innego zaburzenia psycho­
tycznego i nie są spowodowane innym stanem ogólnomedycznym.
Uwaga: Jeśli kryteria zostały spełnione przed wystąpieniem Schizofrenii,
należy dodatkowo zapisać .przedchorobowe", tzn .•Schizotypowe zabu­
rzenie osobowości (przedchorobowe)".

Zaburzenia osobowości - wiązka B

Antyspołeczne zaburzenie osobowości

301. 7 (F60.2)
A. Wzorzec zachowań polegających na lekceważeniu i naruszaniu praw
innych osób, występujący po 15 roku życia, charakteryzujący się co
najmniej trzema z poniższych:
1. Nieprzestrzeganie zasad zachowania zgodnego z prawem, naru­
szające normy społeczne, objawiające się ponawianiem działań
prowadzących do uzasadnionego pozbawienia wolności.
Zaburzenie osobowości typu border1ine (graniczne) 315

2. Oszustwa, polegające na powtarzającym się okłamywaniu, poda­

waniu się za kogoś innego, nakłanianiu innych osób do różnych
działań w celu uzyskania korzyści lub przyjemności.
3. Impulsywność, trudności w planowaniu.
4. Drażliwość, agresywne zachowania będące przyczyną wywoły­
wania bójek lub napaści.
5. Lekkomyślne lekceważenie zasad bezpieczeństwa dotyczących
samego siebie lub innych.
6. Nieodpowiedzialność, której przejawem jest powtarzające się ła­
manie zasad zachowań w pracy lub niedopełnianie zobowiązań
finansowych.
7. Brak poczucia żalu, objawiający się obojętnością lub racjonalizo­
waniem w przypadku zranienia, oszukania lub okradzenia innej
osoby.
8. Dana osoba ma co najmniej 18 lat.
C. Istnieją dowody świadczące o występowaniu zaburzenia przed 15 ro­
kiem życia.
D. Zachowania antyspołeczne nie występują w przebiegu Schizofrenii
lub Zaburzenia (afektywnego) dwubiegunowego.

Zaburzenie osobowości typu borderline (graniczne)

301.83 (F60.3)
Stały wzorzec zachowań i doświadczania emocji, polegający na niesta­
bilności związków międzyludzkich, zmienności w zakresie postrzegania
samego siebie i reakcji emocjonalnych oraz znaczna impulsywność, roz­
poczynający się u młodych dorosłych i występujący w różnych warunkach,
charakteryzujący się co najmniej pięcioma z poniższych:
1. Desperacki wysiłek wkładany w unikanie wyobrażonego odrzucenia
przez innych (Uwaga: Nie obejmuje zachowań samobójczych i sa­
mookaleczania się, opisanych w punkcie 5).
2. Niestabilne i burzliwie przebiegające związki międzyludzkie, charak­
teryzujące się wahaniami między skrajnymi stanami - idealizowaniem
lub pozbawianiem wartości.
3. Zakłócenie poczucia własnej tożsamości: wyraźny i trwale niestabilny
obraz samego siebie lub własnego .ja".
4. Impulsywność, okazywana w co najmniej dwóch obszarach, stwa­
rzająca potencjalne zagrożenie (np. wydatki, seks, nadużywanie
substancji, lekkomyślna jazda, objadanie się) (Uwaga: Nie obejmuje
316 Zaburzenia osobowości

zachowań samobójczych i samookaleczania się, opisanych w punk­

cie 5).
5. Nawracające zachowania, gesty lub groźby samobójcze albo samo­
okaleczenia.
6. Niestabilność reakcji emocjonalnych spowodowana zmiennością na­
stroju w zależności od warunków (np. nasilone epizody dysforii, draż­
liwość lub lęk utrzymujące się do kilku godzin, rzadko dłużej niż kilka
dnQ.
7. Przewlekle poczucie pustki.
8. Niedostosowane zachowania, poczucie gniewu i trudności w pano­
waniu nad nim (np. częste wybuchy złości, utrzymujące się poczucie
gniewu, powtarzający się udział w bójkach).
9. Związane z czynnikami stresowymi, przemijające wyobrażenia para­
noidalne lub bardzo nasilone objawy dysocjacyjne.

Histrioniczne zaburzenie osobowości

301.50 (F60.4)
Stały wzorzec zachowań i reakcji emocjonalnych związany z nadmiernie
wyrażoną emocjonalnością i potrzebą koncentrowania na sobie uwagi,
rozpoczynający się u młodych dorosłych i występujący w różnych warun­
kach, charakteryzujący się co najmniej pięcioma z poniższych:
1. Pacjent czuje się źle w sytuacjach, w których cala uwaga nie jest
skoncentrowana wokół niego.
2. Relacje z innymi często charakteryzują się niedostosowanym w kon­
tekście zachowaniem seksualnym.
3. Wykazuje szybko zmieniający się i powierzchowny sposób wyrażania
emocji.
4. Stale wykorzystuje wygląd fizyczny w celu skupienia na sobie uwagi.
5. Używa stylu wypowiedzi, który jest bogaty w emocje i ubogi w kon­
kretne informacje.
6. Zachowuje się "na pokaz", teatralnie, ma nadmierną potrzebę poka­
zywania emocji.
7. Łatwo ulega wpływom (innych osób i okoliczności).
8. Traktuje związki jakby były głębsze niż w rzeczywistości są.
r Narcystyczne zaburzenie osobowości

Narcystyczne zaburzenie osobowości

317

301.81 {F60.81)
Stały wzorzec zachowań i reakcji emocjonalnych związany z poczuciem
wyższości (w wyobraźni i zachowaniu), potrzebą bycia podziwianym i bra­
kiem zdolności do współodczuwania, rozpoczynający się u młodych do­
rosłych i występujący w różnych warunkach, charakteryzujący się co naj­
mniej pięcioma z poniższych:
1. Wielkościowe przekonania co do swojej wartości (np. wyolbrzymianie
swoich osiągnięć i talentów, oczekiwanie bycia traktowanym lepiej niż
inni, pomimo braku znaczących osiągnięć).
2. Pochłonięcie wyobrażeniami o nieograniczonych: sukcesie, władzy,
doskonałości, pięknie lub miłości idealnej.
3. Przekonanie o byciu kimś wyjątkowym i niepowtarzalnym, tym sa­
mym rozumianym wyłącznie przez osoby (lub instytucje) o wysokim
statusie społecznym i zdolnym do przebywania wyłącznie w towarzy­
stwie takich osób.
4. Nadmierna potrzeba bycia podziwianym.
5. Poczucie bycia uprzywilejowanym (tzn. irracjonalne oczekiwanie bycia
szczególnie traktowanym lub zakładanie z góry, że różne oczekiwania
zostaną spełnione).
6. Wykorzystywanie innych osób do osiągnięcia swoich celów.
7. Brak zdolności współodczuwania: niechęć do rozpoznawania lub
identyfikowania się z uczuciami albo potrzebami innych osób.
8. Częste poczucie zazdrości wobec innych lub przekonanie o tym, że to
inni są zazdrośni.
9. Aroganckie, wyniosłe zachowywanie się lub postawa.

Zaburzenia osobowości - wiązka C

Unikowe zaburzenie osobowości

301.82 {F60.6)
Stały wzorzec zachowań i reakcji emocjonalnych związany ze społecznym
wycofaniem, poczuciem niedostosowania i nadwrażliwością na negatyw­
ną ocenę, rozpoczynający się u młodych dorosłych i występujący w róż­
nych warunkach, charakteryzujący się co najmniej czterema z poniższych:
318 Zaburzenia osobowości

1. Unikanie działalności zawodowej, która wymaga częstych kontaktów

z innymi ludźmi, spowodowane obawami przed krytyką, dezaprobatą
lub odrzuceniem.
2. Niechęć·do wchodzenia w relacje z innymi ludźmi bez całkowitej pew-
'
ności, że będzie się lubianym.
3. Powściągliwość we wchodzeniu w bliskie związki, spowodowana
obawą przed byciem zawstydzonym lub wyśmianym.
4. Pochłonięcie obawą o bycie skrytykowanym lub odrzuconym w sytu­
acjach społecznych.
5. Powstrzymywanie się przed wchodzeniem w nowe relacje z innymi
ludźmi z powodu poczucia niedopasowania.
6. Postrzeganie siebie jako nieudolnego społecznie, nieatrakcyjnego,
gorszego od innych.
7. Silna niechęć do podejmowania ryzyka lub do angażowania się w ja­
kiekolwiek nowe działania, ponieważ ich rezultaty mogą okazać się
zawstydzające.

Zależne zaburzenie osobowości

301.6 (F60. 7)
Uogólniona i nadmierna potrzeba podlegania opiece, co prowadzi do roz­
woju zachowań uległych i nadmiernego przywiązania oraz do obaw
przed oddzieleniem, rozpoczynająca się u młodych dorosłych i występu­
jąca w różnych warunkach, charakteryzująca się co najmniej czterema
z poniższych:
1. Trudność w podejmowaniu codziennych decyzji bez nieustannego
sięgania po rady i wsparcie ze strony innych.
2. Potrzeba obecności osób, które przejmą odpowiedzialność za więk­
szość zasadniczych dziedzin życia.
3. Trudności w wyrażaniu sprzeciwu wobec innych w obawie przed utra­
tą wsparcia lub aprobaty. (Uwaga: nie obejmuje realistycznych obaw
przed odwetem).
4. Trudności w inicjowaniu projektów lub robieniu czegoś samodzielnie
(wynikające raczej z braku zaufania wobec własnych sądów lub
zdolności niż z braku motywacji lub energii).
5. Nadmierne starania mające na celu uzyskanie wsparcia psychicznego
ze strony innych, prowadzące do dobrowolnego robienia rzeczy nie­
przyjemnych.
 Obsesyjno-kompulsyjne zaburzenie osobowości 319

6. Poczucie niewygody lub bezradności związane z samotnością, wyni­

kające z obawy o niezdolność do zaopiekowania się samym sobą.
7. Gwałtowne poszukiwanie nowych związków jako źródeł opieki
i wsparcia, gdy kończą się dotychczasowe związki.
8. Nierealistyczne pochłonięcie obawami przed byciem pozbawionym
opieki i konieczność zajęcia się samym sobą.

Obsesyjno-kompulsyjne zaburzenie osobowości

301.4 (F60.5)
Stały wzorzec zachowań i reakcji emocjonalnych polegający na pochłonię­
ciu tematyką porządku, skrupulatności oraz kontroli psychicznej i w kon­
taktach międzyludzkich, utrzymywany kosztem elastyczności, otwartości
i wydajności, rozpoczynający się u młodych dorosłych i występujący w róż­
nych warunkach, charakteryzujący się co najmniej czterema z poniższych:
1. Zaabsorbowanie szczegółami, regułami, wykazami, porządkiem, or­
ganizacją lub harmonogramami w stopniu, w którym tracony jest pod­
stawowy sens danej czynności.
2. Perfekcjonizm, który zakłóca wykonanie zadania (np. niezdolność
do dokończenia projektu, ponieważ nie zostały spełnione wygórowa­
ne i ścisłe standardy).
3. Nadmierne poświęcenie się pracy i wydajności ze szkodą dla wolne­
go czasu oraz przyjaźni (niepodyktowane oczywistą potrzebą ekono­
miczną).
4. Przesadna sumiennosc, skrupulatność i mata elastyczność
w sprawach moralności, etyki oraz dotyczących wartości (niewynika­
jąca z kulturowej czy religijnej tożsamości).
5. Niezdolność do wyrzucania zużytych lub bezwartościowych przed­
miotów, nawet jeżeli nie mają wartości sentymentalnej.
6. Niechęć do przekazywania obowiązków lub pracy innym, jeśli nie
poddadzą się narzuconym sposobom ich wykonania.
7. Nadmierna oszczędność dotycząca siebie samego i innych. Pie­
niądze są postrzegane jako dobro, które powinno być gromadzone
na wypadek katastrof, mogących nastąpić w przyszłości.
8. Sztywność i upór.

--
320 Zaburzenia osobowości

Inne zaburzenia osobowości

Zmiana osobowości spowodowana innym stanem

ogólnomedycznym
310.1 (F07 .O)
A. Utrwalone zakłócenie osobowości, które stanowi zmianę, w stosun­
ku do wcześniej występującego u danej osoby charakterystycznego
wzorca osobowości.
Uwaga: U dzieci zakłócenie obejmuje wyraźne odstępstwo w sto­
sunku do prawidłowego rozwoju lub wyraźną zmianę we wzorcach
dziecka, utrzymujące się co najmniej przez rok.
B. Istnieją dowody pochodzące z wywiadów, badania fizykalnego lub
badań laboratoryjnych, świadczące że zakłócenie jest bezpośrednią
patofizjologiczną konsekwencją wystąpienia innego stanu ogólnome­
dycznego.
C. Zakłócenia nie można wyjaśnić występowaniem innego zaburzenia
psychicznego (w tym innego zaburzenia psychicznego spowodowa­
nego innym stanem ogólnomedycznym).
D. Zakłócenie nie występuje wyłącznie w przebiegu majaczenia.
E. Zakłócenie powoduje istotne kliniczne cierpienie lub upośledzenie
w sferze społecznego, zawodowego lub innego ważnego funkcjono­
wania.
Należy określić postać:
Labilna: Jeśli dominującą cechą jest chwiejność nastroju.
Odhamowana: Jeśli dominującą cechą jest osłabienie kontroli
nad zachowaniami impulsywnymi, objawiające się nierozważnymi za­
chowaniami seksualnymi itp.
Agresywna: Jeśli dominującą cechą są zachowania agresywne.
Apatyczna: Jeśli dominującą cechą jest wyraźna apatia i zobojętnie­
nie.
Paranoiczna: Jeśli dominującą cechą jest podejrzliwość lub myśli
paranoiczne.
Inna: Jeśli obrazu zaburzenia nie można opisać za pomocą żadnej
z wyżej przedstawionych postaci.
Mieszana: Jeśli w obrazie klinicznym dominuje więcej niż jedna ce­
cha.
Nieokreślona
 Inne określone zaburzenie osobowości 321

Uwagi dotyczące kodowania: Należy uwzględnić nazwę innego stanu

ogólnomedycznego (np. 310.1 [F07.0] Zmiana osobowości spowodo­
wana padaczką skroniową). Kod dla innego stanu ogólnomedycznego
należy zamieszczać przed kodem dla Zmiany osobowości spowodowa­
nej innym stanem ogólnomedycznym (np. 345.40 [G40.209] Padaczka
skroniowa, 310.1 [F07.0] Zmiana osobowości spowodowana padaczką
skroniową).

Inne określone zaburzenie osobowości

301.89 (F60.89)
Kategorię tę stosuje się w przypadkach, w których objawy, charaktery­
styczne dla zaburzenia osobowości, wywołujące klinicznie istotne cierpie­
nie lub upośledzenie funkcjonowania społecznego, zawodowego lub w in­
nym istotnym obszarze, nie spełniają pełnych kryteriów żadnego spośród
rozpoznań w klasie diagnostycznej Zaburzeń osobowości. Kategoria Inne
określone zaburzenie osobowości jest stosowana w sytuacjach, w któ­
rych lekarz pragnie podkreślić, że dany przypadek nie spełnia kryteriów
rozpoznania Zaburzenia osobowości. By to osiągnąć, stosuje się zapis
„Inne określone zaburzenie osobowości", a następnie konkretny powód
użycia tej kategorii (np. ,,cechy osobowości mieszanej").

Nieokreślone zaburzenie osobowości

301.9 (F60.9)
Kategorię tę stosuje się w przypadkach, w których dominują objawy cha­
rakterystyczne dla zaburzenia osobowości, wywołujące klinicznie istotne
cierpienie lub upośledzenie funkcjonowania społecznego, zawodowego
lub w innym istotnym obszarze, jednak nie spełniają pełnych kryteriów
f· rozpoznania żadnego z zaburzeń z klasy diagnostycznej Zaburzenia oso­
bowości. Kategoria Nieokreślone zaburzenie osobowości jest stosowana
w sytuacjach, w których lekarz celowo nie określa powodu, dla którego nie
są spełnione kryteria rozpoznania Zaburzenia osobowości, oraz w sytu­
acjach, w których nie ma możliwości uzyskania dokładniejszych informacji,
by móc ustalić bardziej określone rozpoznanie.