Proces historyczny u Hegla

Wprowadzenie
Przeczytaj
Gra edukacyjna
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Hegel Georg Wilhelm Friedrich, Wykłady z filozofii dziejów, t. 1, tłum. A. Landman, Warszawa
1958.
 Proces historyczny u Hegla

Źródło: Pxhere, domena publiczna.

Jak z pewnością wiesz, Hegel uważał historię za proces racjonalny, który wiedzie do
realizacji sensu dziejów. Przynajmniej takie przekonanie towarzyszy całej jego historiozofii,
która stanowi najpopularniejszą i najchętniej studiowaną dziedzinę systemu filozoficznego,
który stworzył. Rzecz jednak w tym, że aby w pełni zrozumieć jego filozofię dziejów, należy
szczegółowo przestudiować poszczególne jej fazy.

Twoje cele

Zdefiniujesz, czym jest filozofia dziejów.

Poznasz jedną z najpopularniejszych i najważniejszych koncepcji historiozoficznych.
Przeanalizujesz sposób, w jaki Hegel rozumiał proces dziejowy.
Określisz, na czym polegała specyfika poszczególnych faz historiozofii Hegla.
Przeczytaj

Historiozofia i trzy sfery ducha

Jak wiemy, filozofia dziejów, zwana też filozofią historii lub historiozofią, jest dyscypliną
filozoficzną, która bada dzieje ludzkie z perspektywy powtarzających się w niej
mechanizmów, stałych tendencji i wciąż powracających motywów. Jej celem jest
odkrywanie racjonalnych prawidłowości, które pozwalają określić zarówno sens, jak i cel
dziejów.

Przy takim zdefiniowaniu jej zagadnień od

razu widzimy, że historiozofii towarzyszą
nieco inne cele niż naukowej historii.
Naukowa historia bowiem skupia się na
konkretnych wydarzeniach, bada pewne
konkretne momenty dziejów ludzkich,
historiozofia zaś stara się zazwyczaj rozważać
je jako całość.

Historyk i historiozof mają zatem odmienne

zadania, jednak nawzajem służą sobie swoją
pracą. Pierwszy z nich zbiera i opisuje
konkretne fakty historyczne, dzięki czemu
drugi ma materiał niezbędny dla swych
rozważań. Z kolei drugi z nich, kreśląc
Wolter (właściwie François-Marie Arouet) (1694– całościowe wizje historii, nadaje badaniom
1778). tego pierwszego szerszy kontekst i pomaga
Francuski filozof, wielki przedstawiciel oświecenia,
mu głębiej zrozumieć sensowność jego pracy.
który jako pierwszy postulował konieczność
filozoficznej refleksji nad historią. O swoistości historiozofii Hegla świadczy
Źródło: Maurice Quen n de La Tour (1704–1788), Wikimedia
Commons, domena publiczna.
fakt, że do rozważań nad dziejami ludzkimi
zastosował wiele swych głównych pojęć
filozoficznych. Przede wszystkim rozumiał historię jako kontekst, w którym można rozpisać
w czasie relacje, jakie zachodzą między trzema wyróżnionymi przez niego sferami ducha.

Pierwszą sferą jest duch subiektywny, a więc

każdy pojedynczy człowiek. Druga to duch
obiektywny, a więc ogół pewnych duchów
subiektywnych. Formą jego manifestacji jest
na przykład naród, który zawsze składa się
z konkretnych, poszczególnych ludzi
(duchów subiektywnych).

Giamba sta Vico (1668–1744).
Autor obszernego dzieła Nauka nowa, które pisał
całe życie i nigdy nie przedstawił go w wersji
ostatecznej. Była to pierwsza rozprawa z zakresu
filozofii dziejów, zwanej po prostu „nową nauką”.
Źródło: Marie-Lan Nguyen, Wikimedia Commons, licencja:
CC BY 2.5.
niego ze świeżym umysłem i będzie się cierpliwie, krok po kroku, podążać za jego
wywodami.
Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770–1931).
Źródło: Jakob Schlesinger (1792–1855), Wikimedia Commons, domena publiczna.
Najwyższą i najważniejszą sferą ducha jest
duch absolutny, zwany często po prostu
Absolutem. Absolut jest agregatem wszystkich
duchów, które są jego emanacją, składającą
się na to, co dziś nazwalibyśmy jaźnią,
świadomością wszystkich ludzi. „Absolut” jest
oczywiście określeniem czysto filozoficznym,
jednak na przykład religie, oddające cześć
i chwałę Absolutowi, nazywa go najczęściej
Bogiem. Jakkolwiek powyższe rozróżnienie
może brzmieć zawile i skomplikowanie,
pozostaje chyba najprostszym
przedstawieniem tego heglowskiego
podziału. Stanowi też dowód na słuszność
starej anegdoty, którą o Heglu powtarzają
niemal wszyscy badacze: „Hegla nie można
zrozumieć, można co najwyżej nauczyć się go
na pamięć”. W ten sposób, za pomocą
prostego żartu, naukowcy podkreślają fakt
oryginalności i spójności heglowskiego
systemu filozoficznego, który łatwo
zrozumieć tylko wtedy, gdy podejdzie się do
Sens dziejów i podmiot dziejów
Wyjaśnijmy na początek, dlaczego dzieje są
procesem racjonalnym i celowym. Otóż jeśli
zakładamy sensowność dziejów, to tym
samym twierdzimy, że jest to proces rozumny
(racjonalny). Dla Hegla jest to nie tylko proces
rozumny (możliwy do racjonalnego badania),
ale też proces, w którym rozwija się rozum.
Wraz z rozumem rozwijają się więc także jego
główne idee, w tym idea najważniejsza – idea
wolności. Dzieje są więc procesem
racjonalnym i celowym, zaś ich sens polega na
tym, że w ich wyniku dochodzą do pełnej
realizacji rozum i wolność.

Pozostaje jednak tzw. pytanie o podmiot

August Cieszkowski (1814–1894). dziejów, czy też prościej: o to, kto w dziejach
Polski filozof doby romantyzmu, mocno realizuje odkryty w nich sens i cel.
zafascynowany heglizmem. Jest autorem dzieła
Oczywiście termin „historia” odnosi się do
Prolegomena do historiozofii, w którym wprowadzał
dziejów człowieka, jednak w jakim znaczeniu
termin „historiozofia”. To pojęcie, choć Cieszkowski
nadawał mu nieco odmienne znaczenie niż samej
używamy pojęcia „człowiek”, gdy mówimy
filozofii dziejów, jest dziś używane jako jej synonim. o podmiocie dziejów? Znów wracamy zatem
Źródło: Maksymilian Fajans (1827-1890), Wikimedia do zagadnienia trzech sfer ducha.
Commons, domena publiczna.
Podmiotem dziejów nie jest człowiek
jednostkowy (duch subiektywny). Może on odegrać wielką rolę historyczną, nie jest jednak
w stanie w pojedynkę realizować postępu na drodze rozwoju rozumu i wolności. Jest
jednostkową osobą, skończoną i ograniczoną czasem swego życia, co sprawia, że jego rola
również jest mocno ograniczona. Podmiotem dziejów nie jest też duch absolutny. Absolut
jest wieczny, pozaczasowy. Przegląda się jedynie w dziejach ludzkich, obserwuje w nich
drogę duchów subiektywnych do pełnej wolności i rozumności, która jest też jego drogą.
Jak agregat duchów jednostkowych ogląda w czasie drogę, jaką sam dzięki nim przeszedł
do pełnego zrozumienia własnej istoty (gdyż sam zwany jest Rozumem i jest istotą w pełni
wolną), nie bierze jednak bezpośredniego udziału w historii. Ta bowiem rozgrywa się
w czasie, jego zaś czas nie dotyczy.

Podmiotem dziejów jest więc duch obiektywny, konkretny naród, który w swej własnej
historii realizuje pewną fazę rozwoju rozumu i propagowania idei wolności. Albo inaczej:
rozwój rozumu i uświadamianie idei wolności jest procesem długim, żmudnym, ciężkim
i złożonym, dlatego dokonuje się w poszczególnych etapach, realizowanych przez kolejne,
konkretne narody.
Zdaniem wielu teologów i filozofów średniowiecznych (jak chociażby św. Augustyna) Bóg jest pozaczasowy
i pozaprzestrzenny, więc stale widzi świat w każdym jego momencie i miejscu. Podobnie Hegel rozumiał
stosunek Absolutu do dziejów ludzkich: pozaczasowy Absolut „przegląda się” w świecie, widzi, jak w wyniku
historii, za sprawą kolejnych duchów obiektywnych, przeszedł drogę do odkrycia pełni swej wolności
i rozumności, acz nie brał w tym procesie bezpośredniego udziału.
Źródło: Pxfuel, domena publiczna.

Historia jako proces

Wiemy już, że historia jest procesem, który realizują poszczególne narody. Takie ujęcie
generuje pewne trudności, na które kolejno trzeba odpowiedzieć. Przede wszystkim
zwróćmy uwagę, że jest to proces, w którym nie każdy naród bierze udział. Wszystkie
narody różnią się między sobą, nie tylko czasem swego istnienia i geograficznie
uwarunkowanym terytorium, jakie zajmują. Odmienne są przed wszystkich ich kultury,
wznoszone przez nie cywilizacje, a także osiągnięcia, stanowiące ich osobisty dorobek.
Musimy więc w procesie historycznym odszukać te narody, które w konkretnym czasie,
dzięki swym czynom i osiągnięciom, przyczyniły się do rozwinięcia rozumu i wolności.
Sprawia to, że losy wszystkich pozostałych, które nie mają wpływu na główną linię procesu
historycznego, są zupełnie nieistotne. Hegla nie interesują na przykład narody Dalekiego
Wschodu, gdyż – zgodnie z mniemaniem w jego czasach typowym – uważał je za kultury
statyczne, a więc nierozwijające się. Możemy w sposób naukowy badać ich historię, jednak
z perspektywy analizowania realizacji sensu dziejów nie ma ona żadnego znaczenia.
Z analiz Hegla wynikało, że wspomniany proces przebiegał czterostopniowo i przypominał
sztafetę. Biegacze sztafetowi pokonują pewien dystans, przekazują pałeczkę kolejnemu
zawodnikowi, po czym nie biorą już dalszego udziału w rywalizacji.

Podobnie wygląda historiozofia heglowska, w której cztery narody (duchy obiektywne)

dokonały pewnego rozwoju idei rozumu i wolności, po czym przekazały je dalej, samemu
ginąc w mrokach dziejów. W jego ujęciu były to kolejno: dzikie ludy Wschodu, Grecy,
Rzymianie i Prusy.

Pierwsze z nich charakteryzowały się

ustrojem despotycznym, gdyż osobą
w pełni wolną był tylko wódz plemienia.
Jego wola była wolą powszechnie panującą,
narzucone przez niego normy stanowiły
obowiązujące prawo, a wystąpienie
przeciw niemu w jakikolwiek sposób
groziło utratą życia.
Drudzy z wymienionych, a więc antyczni
Hellenowie, znacznie rozszerzyli
zastosowanie pojęcia wolności – wolny był
każdy człowiek, jednak kultywowane przez
nich niewolnictwo sprawiało, że niewolnik
w zasadzie nie był uważany za człowieka.
Rozwój rozumu wyraził się zaś w tym, że
Grecy rozpoczęli namysł filozoficzny,
zainicjowali większość nauk, wielbili
sztukę i tworzyli złożoną religię.
Trzecią fazą procesu historycznego jest
oczywiście Rzym. To w nim wspomniane
dziedziny doczekały się dalszego rozwoju,
zaś wolność przybrała nowe, szersze, acz
wciąż niepełne oblicze. Prawdziwie wolny
w tym państwie był każdy obywatel, ale nie
każdy był pełnoprawnym obywatelem.
Uznano za człowieka każdą ludzką istotę,
jednak wciąż, niemal do końca Imperium,
trwało niewolnictwo.
Okresem czwartym i spełnieniem sensu
dziejów jest dla Hegla jego własna ojczyzna
– Prusy. Stwierdził bowiem, że właśnie
w tym kraju, w czasach mu współczesnych,
dochodzi do pełnej realizacji wolności
i osiągnięcia granic rozumu ludzkiego.
Wolność została zabezpieczona przez
chrześcijańską moralność, wynikającą
z poreformacyjnego protestantyzmu
niemieckiego. W myśl jego założeń
 g y j g
wszyscy ludzie są równymi sobie braćmi,
a nakreślona zasadami braterstwa wolność
nie jest ani warcholstwem, ani anarchią,
lecz wolnością poprawnie rozumianą.

Rozum najpełniej wyraził się w prawodawstwie pruskim, które wypracowało taką

konstytucję, która normalizuje relacje międzyludzkie, nie wyłączając spod ich
obowiązywania nawet samego króla. Ponadto pomiędzy moralnością a prawem, pomiędzy
religią i państwem panują zdrowe, wyważone relacje, które tylko dodatkowo podkreślają
związek rozumu i wolności.

Wraz z nastaniem państwa pruskiego proces historyczny dobiegł więc końca, czy też –
mówiąc prościej – historia się skończyła. Nie oznacza to oczywiście, że już żadne
wydarzenia historyczne nie będą miały miejsca. Chodzi o fakt, że cel i sens historii już się
zrealizowały. Wszelkie wydarzenia, jakie będą miały miejsce w przyszłości, nie mają już
żadnego znaczenia. Są tak samo nieistotne, jak te, które dotyczą historii ludów, które nie
brały udziału w czteroczłonowej „sztafecie dziejów”.

Słownik
Absolut (heglowski)

kluczowe pojęcie filozofii heglowskiej; Hegel rozróżniał trzy stopnie ducha: duch
subiektywny (pojedynczy człowiek – dusza jednostkowej jaźni), duch obiektywny (na
przykład całe narody, stanowiące agregaty duchów subiektywnych – najwyższą formą
jego objawiania się i samoorganizacji jest państwo) i duch absolutny (Absolut – niczym
nieuwarunkowana, najwyższa forma ducha); w czasowej historii pozaczasowy duch
absolutny wykorzystuje duchy subiektywne i obiektywne, aby dążyć do swej własnej pełni
– uświadomić sobie pełnię swej wolności, a więc pełnię swej istoty; zdaniem Hegla duch
absolutny przejawia się w trzech sferach: filozofii (dążącej do odkrycia Absolutu), sztuce
(dążącej do przedstawienia Absolutu) i religii (która przedstawia Absolut jako Boga); każdy
polski filozof narodowy bez wyjątku utożsamił heglowski Absolut z Bogiem
chrześcijańskim

dziedziny filozoficzne

poszczególne domeny filozofii, składające się na filozofię ogólnie rozumianą; historycznie

pierwszą parcelację dyscyplin filozoficznych przedstawił Arystoteles, choć już w jego
czasach znany był inny podział, zaproponowany przez szkoły hellenistyczne (stoików,
epikurejczyków i sceptyków), dzielący filozofię na: etykę, logikę i fizykę; obecnie mówi
się o sześciu klasycznych dyscyplinach filozoficznych, a więc tych dziedzinach wiedzy,
które nie stały się niezależnymi naukami (są to: etyka, estetyka, epistemologia, aksjologia,
metafizyka, ontologia); oprócz nich uprawiane są filozofie dedykowane poszczególnym
naukom szczegółowym (np. filozofia prawa, filozofia historii)

historiozofia (filozofia historii, filozofia dziejów)

dziedzina filozofii zajmująca się filozoficznym namysłem nad dziejami (historią);

w odróżnieniu od naukowej historii nie zajmuje się badaniem i analizowaniem
pojedynczych faktów, lecz szuka głównych mechanizmów i powtarzających się motywów
w dziejach ludzkich; pyta o sens i cel ogólnie rozumianej historii, stara się także (na mocy
odkrywanych w dziejach praw i tendencji) wnioskować o tym, jak będzie wyglądała
przyszłość
Gra edukacyjna

Polecenie 1

Sprawdź swoją wiedzę na temat procesu historycznego u Hegla. Na odpowiedź na wszystkie

pytania masz 5 minut. Jeżeli zdarzyło ci się popełnić błąd, po zakończonym teście sprawdź,
które odpowiedzi są nieprawidłowe, i spróbuj jeszcze raz.

Test

Sprawdź swoją
wiedzę na temat
procesu
historycznego
u Hegla, biorąc
udział w grze.
Poziom Limit czasu: Twój ostatni

5 min
trudności: wynik:

łatwy -
Uruchom
Polecenie 2

Ułóż dodatkowe pytanie testowe dotyczące procesu historycznego u Hegla. Daj je do

rozwiązania koledze lub koleżance.

Ques on: ...

a. ...
b. ...
c. ...
d. ...
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Przyjrzyj się poniższej mapie satelitarnej i określ, z którym etapem heglowskiej historiozofii
powinna się nam ona kojarzyć.

 Z czwartym.

 Z trzecim.

 Z pierwszym.

 Z drugim.

Obraz sateli tarny z Włoch, marzec 2003r.

Źródło: Jacques Descloitres, MODIS Rapid Response Team, NASA/GSFC, dostępny w internecie:
h p://visibleearth.nasa.gov/view_rec.php?id=5145, domena publiczna.
Ćwiczenie 2 輸

Stara anegdota głosząca, iż „Hegla nie da się zrozumieć, można co najwyżej nauczyć się go na
pamięć”, oznacza, że...

dzieła Hegla należy czytać cierpliwie, krok po kroku, nadążając za każdą kolejno

poruszaną kwes ą.

dzieła Hegla należy czytać w odpowiedniej kolejności, bo inaczej nie zrozumiemy


jego systemu ani żadnej jego części.

Hegel celowo pisał swe dzieła w sposób niezrozumiały, aby czytelnik musiał jak

najwięcej zapamiętywać.

Hegel czasami sam nie rozumiał swojej teorii, przez co powtarzał w nieskończoność

najtrudniejsze w niej kwes e.

Ćwiczenie 3 輸

Do cech Heglowskiej historiozofii należą...

 apoteoza państwa pruskiego.

 dążenie ludzkości do powszechnego zbawienia.

 przekonanie o rozumnym charakterze procesu dziejowego.

 czteroczęściowy podział dziejów.

konieczność dokładnego opisywania losów wszystkich istniejących dotychczas


narodów.
Ćwiczenie 4 輸

Przeczytaj poniższą wypowiedź Hegla, a następnie wskaż zdanie, które poprawnie oddaje jego
treść.

“
Georg Wilhelm Friedrich Hegel

Wykłady z filozofii dziejów

Albowiem dzieje powszechne są obrazem boskiego, absolutnego

rozwoju ducha w jego najwyższych postaciach, kolejnego następstwa
tych szczebli, po których wstępując duch dochodzi do swej prawdy, do
swej samowiedzy.

Źródło: Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Wykłady z filozofii dziejów, t. 1, tłum. A. Landman, Warszawa 1958, s. 130.

 Dzieje są procesem racjonalnym i celowym.

 Dzieje są procesem nieskończonym, acz celowym.

 Dzieje są bezładnym naporem faktów historycznych.

 Dzieje, w każdym swym wydarzeniu, zostały dokładnie zaplanowane przez Boga.

Ćwiczenie 5 醙

Żródło ilustracji: domena publiczna

Ćwiczenie 6 醙

Przeczytaj poniższą wypowiedź Hegla, a następnie wskaż zdania, które poprawnie oddają jej
treść.

“
Georg Wilhelm Friedrich Hegel

Wykłady z filozofii dziejów

Ameryka jest więc krajem przyszłości, którego dziejowa doniosłość ma

dopiero objawić się w nadchodzącej epoce – możliwe, że w konflikcie
Ameryki Północnej z Południową. Jest to kraj, do którego tęsknią ci
wszyscy, których nudzi historyczna zbrojownia starej Europy. (…)
Wszystko, co stało się dotychczas na jej ziemi, jest echem Starego
Świata i wyrazem obcej siły życiowej, a jako kraj przyszłości nie
obchodzi nas tu wcale.

Źródło: Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Wykłady z filozofii dziejów, t. 1, tłum. A. Landman, Warszawa 1958, s. 130.

 Dla wielu Europejczyków USA jawi się jako kraj, do którego można uciec.

 Historia USA jest przedłużeniem historii Europy.

USA będą kolejnym krajem, który będzie dalej rozwijał idee rozumności i wolności

w postępie dziejowym.

 Z perspektywy procesu dziejowego historia USA nie ma znaczenia.

Ćwiczenie 7 難

Poniższa tabela zawiera twierdzenia dotyczące historiozofii. Oceń ich prawdziwość.

Twierdzenie Prawda Fałsz

Historiozofia należy do
sześciu tak zwanych
 
klasycznych dyscyplin
filozoficznych.
Synonimiczną nazwą dla
historiozofii jest filozofia  
dziejów.
Historiozofia i filozofia
historii to dziś dwie różne  
dziedziny filozoficzne.
Historiozofia musi
wskazywać podmiot  
dziejów.
Historiozofia uważa dzieje
 
ludzkie za proces sensowny.

Ćwiczenie 8 難

Własnymi słowami określ, w czym heglowskie ujmowanie Absolutu przypomina wizję Boga
u średniowiecznych teologów i filozofów.
Dla nauczyciela

Autor: Ewa Orlewicz

Przedmiot: Filozofia

Temat: Proces historyczny u Hegla

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres rozszerzony

Podstawa programowa:
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
II. Elementy historii filozofii.
7. Georg Wilhelm Friedrich Hegel. Uczeń:
1) objaśnia kluczowe tezy heglowskiej historiozofii;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje w zakresie wielojęzyczności;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Zdefiniujesz, czym jest filozofia dziejów.

Poznasz jedną z najpopularniejszych i najważniejszych koncepcji historiozoficznych.
Przeanalizujesz sposób, w jaki Hegel rozumiał proces dziejowy.
Określisz, na czym polegała specyfika poszczególnych faz historiozofii Hegla.

Cele operacyjne. Uczeń:

definiuje, czym jest filozofia dziejów;

poznaje koncepcję heglowską jako jedną najpopularniejszych i najważniejszych
koncepcji historiozoficznych;
analizuje, w jaki sposób Hegel rozumie proces dziejowy;
określa, na czym polegała specyfika poszczególnych faz historiozofii Hegla.

Strategie nauczania:
 konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom

e‐materiał: „Proces historyczny u Hegla”. Prosi uczestników zajęć o rozwiązanie
ćwiczenia nr 1‐5 z sekcji „Sprawdź się” na podstawie treści w zakładce „Przeczytaj”.

Faza wprowadzająca:

1. Prowadzący zajęcia loguje się na platformie, wyświetla temat lekcji oraz cele. Wspólnie
z uczestnikami zajęć ustala kryteria sukcesu.
2. Dyskusja wprowadzająca. Nauczyciel, po wyświetleniu dostępnego w panelu
użytkownika raportu, weryfikuje przygotowanie uczniów do lekcji: sprawdza, którzy
uczestnicy zajęć zapoznali się z udostępnionym przed lekcją e‐materiałem. Jeśli
większość uczniów nie przeczytała tekstu, nauczyciel inicjuje rozmowę kierowaną
wprowadzającą w temat.
3. Krótka rozmowa wprowadzająca w temat lekcji: Proces historyczny u Hegla

Faza realizacyjna:

1. Praca z tekstem. Uczniowie przystępują do cichego czytania tekstu zawartego w sekcji

„Przeczytaj”, jeśli nauczyciel – na podstawie raportu na platformie – uważa, że
 przygotowanie uczniów jest wystarczające, może pominąć tę czynność. Uczniowie
indywidualnie zapisują pięć najważniejszych ich zdaniem kwestii poruszanych
w tekście. Następnie w parach porównują swoje wybory. Nauczyciel prosi wybrane
pary o podsumowanie swojej pracy.
2. Praca z multimedium. Uczniowie uruchamiają na tabletach lub komputerach materiał
z sekcji „Gra edukacyjna”, a następnie odczytują polecenie: Sprawdź swoją wiedzę na
temat procesu historycznego u Hegla. Na odpowiedź na wszystkie pytania masz 5
minut. Jeżeli zdarzyło ci się popełnić błąd, po zakończonym teście sprawdź, które
odpowiedzi są nieprawidłowe, i spróbuj jeszcze raz. Pracują w parach, analizując treść
zadania, dyskutując i zapisując wnioski. Wybrane grupy omawiają swoje rozwiązanie
i spostrzeżenia na forum klasy.
3. Ćwiczenia przedmiotowe. Nauczyciel, korzystając z tablicy interaktywnej lub rzutnika,
wyświetla treść ćwiczenia nr 6. Uczniowie pracują nad odpowiedziami indywidualnie.
Następnie nauczyciel sprawdza w panelu użytkownika udzielone odpowiedzi i omawia
je z uczniami.
4. Następne ćwiczenie nr 7, wyświetlone przez nauczyciela na tablicy, uczniowie
rozwiązują w grupach 4‐osobowych. Po jego wykonaniu i uzgodnieniu przez każdą
grupę wspólnego oraz jednoznacznego wyboru następuje omówienie rezultatów na
forum klasy.
5. Ostatnie ćwiczenie nr 8 nauczyciel wyświetla uczniom za pomocą tablicy lub rzutnika.
Uczniowie pracują w grupach lub całym zespołem klasowym, ustalając prawidłową
odpowiedź. Nauczyciel prosi wybranego ucznia o uzasadnienie odpowiedzi. W razie
potrzeby zaprasza pozostałych uczniów do dyskusji.

Faza podsumowująca:

1. Wszyscy uczniowie podsumowują zajęcia, zwracając uwagę na nabyte umiejętności.

Praca domowa:

1. Zaproponuj dwa teksty korespondujące z omawianymi podczas lekcji pojęciami.

Przygotuj uzasadnienie swojego wyboru.
2. Wybierz i opisz jeden przykład (z literatury, teatru, kina lub sztuk pięknych), który
może być ilustracją do wybranego przez ciebie pojęcia ze słownika.

Materiały pomocnicze:

Drozdowicz Z., Czego powinni nauczyć się filozofowie i czego mogą oni nauczyć
innych?, w: „Filo‐Sofija” 26(2014/3), s. 29–40.
Hadot P., Filozofia jako ćwiczenie duchowe, tłum. P. Domański, Warszawa 2003.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Nauczyciel może wykorzystać medium w sekcji „Gra edukacyjna” do podsumowania
lekcji.