Ekrem Sakar

ANLAMDAŞ SÖZCÜKLERİ
BİRLİKTE KULLANMAK
enemenin edebî bir tür olarak dünya edebiyatında öncü-

D sü olan Fransız yazar Monteyn (Montaigne) şöyle diyor:

"Ne yaparsınız bu adamlara: Yazılı olmayan lafı dinlemez-
ler, kitaba geçmedikçe sözlere inanmazlar; gerçeğe sa-
kallı olmadıkça kulak vermezler. Budalalıklar yazı kalıbına
döküldü mü bir ciddilik kazanıyor. ‘Bir yerde duydum’ deseniz
olmaz. ‘Bir yerde okudum’ diyeceksiniz."[1] Üzerinden neredey-
se yarım binyıl geçmesine karşın çok bir şey değişmedi. Hâlâ
derli toplu bir düşünce yazıya dökülmediği takdirde pek kale
alınmaz. İpe sapa gelmez fikir kırıntılarına ise değer verilebilir;
yeter ki kitaba girmiş olsun. Ancak bu değer verme tutumu tek-
nolojik imkânlar sayesinde hafif hafif dijitale kaymakta. Yani
yazının kayıt altına alındığı materyalin illaki kitap olması ge-
rekmiyor artık.
Kağıt medeniyetinin çocukları olmamıza rağmen ekranların
yavaş yavaş kağıdın yerini almasına alışıyoruz. Mesela bu oku-
duğunuz dergi hem basılıyor hem de dijital platformda yayım-
lanıyor. Ekranın klavyenin kitaba kaleme galebe çalmasını ula-
şılabilirliğin kolaylığı yahut tuşlama eyleminin yazma fiilinden
daha pratik oluşu ile izah etmek olanaklı. Hepimizin malumu ki
her ne kadar kitapların sıcaklığını alamasak da dijitalde dola-
şan yazıların daha az masrafla ve zahmetle daha fazla kişiye
hızlıca ulaşması neticesinde dijital yayınlar gün geçtikçe büyü-
yor. Resmî makamların duyuru yaptığı ve insanların birtakım
hadiselere tepki göstermelerinin akabin-
de yasal işlemlerin başlatıldığı bir mecra
olarak sanal dünya - gerçek dünya ayrımı
eskisi kadar keskin değil. Bunda bilhassa
sosyal medyanın aktif olarak hayatımızda
yer almak suretiyle doğrudan hayata yön
veren büyük bir güç hâline gelmesinin kat-
kısı büyük.
Türlü gayelere hizmet eden sosyal med-
ya platformunu epeyce kimsenin düşünce-
lerini paylaşmak için kullandığını yakinen
biliyoruz. Maalesef çoğunlukla Amerika’yı
yeniden keşfetmişçesine yapılan tespit-
lerin binlerce "layk" aldığı, kullanıcıların
kişisel reklam amacıyla laf cambazlıkları
yaptığı, kof aforizma ve sığ tespitlerin te-
veccüh bulduğu ve müsâdeme-i efkârdan
bârika-i hakîkatin değil şerâre-i hakâretin
doğduğu bir ortam olsa da nadiren dişe do-
kunur paylaşımlar da görülebiliyor. Mesela
geçenlerde etkileşimde bulunduklarımdan
birisi vasıtasıyla Hasan Hüsrev Hatemi’ye
ait hesaptan 7 Ekim 2020 tarihinde yapıl-
mış bir paylaşıma rastladım; şöyle yazı-
yordu: "Saygı ve hürmet aynı şeydir. Saygı
ve hürmetlerimle demiyelim komiktir. Dr.
Aleyküm Bilgi."[2] Ben de Hatemi hocanın
paylaşımını vesile bilip anlamdaş sözcük-
leri birlikte kullanmak üzerine yazmaya ka-
rar verdim.
Saygı ve hürmet dedik... İnsan ilk oku-
yuşunda "Evet, neden aynı anlamda iki
sözcüğü peşpeşe kullanıyoruz ki!?" diye dü-
şünebilir; lakin kelimeler üzerine mütalaa-
larını biraz daha derinleştirebilirse aradaki
farkı kavrayacaktır. Herhâlde birçoğumuz
saygıda bir resmiyet, hürmette ise nostalji
kokusu alıyoruz. Yani kaymakama saygı-
lı, dedemize ise hürmetli olmamız yakışık
alır. Gelgelelim sözcüklerden ne hissetti-
ğimiz mühim olmakla birlikte eş anlamlı-
lık söz konusu olduğunda duygular yerini
Dil ve Edebiyat
rasyonel çıkarımlara bırakmalıdır. Anlam
özdeşliklerini, benzerliklerini ve nüanslarını
bariz şekilde farklı bağlamlarda kurduğu-
muz deyimler ve cümleler üzerinden idrak
deneme
edebiliriz. Mesela imam efendi "Sevdiğin
kullar yüzü suyu hürmetine ya Rabbi!" diye
dua ederken "yüzü suyu saygısına" diye-
memizin nedeni, saygı ile hürmetin her hâ-
15

lükârda aynı manaya gelmemesidir. Bu-
rada hürmet kelimesinin "tevessül etme"
işlevi kazandığı anlaşılır. Keza "Tüm yurt-
ta saygı duruşunda bulunuldu" cümlesin-
de hürmeti kullanmaya kalkarsak "hür-
met duruşunda bulunuldu" gibi komik bir
Dil ve Edebiyat
ifade zuhur eder. Eskiden buna "ihtiram
duruşu" derlerdi ki ihtiram, hürmet kökün-
den gelen ama mana olarak saygı ile eş
anlamlı sayılabilecek bir kelimedir. Bir
deneme
de tazim diye bir sözcüğümüz vardır; bu
kelime de diğer üç sözcüğün manasına
yakın olmakla beraber "ululamak sure-
tiyle saygı/hürmet gösterme" anlamında
16
kullanılır. Özetle hürmet ve saygı aynı şey
değildir; benzer şeylerdir.
Yakın anlamlı olup beraberce kulla-
nılan başka kelimeler de vardır. Bazen
farklı bağlamlarda kullanıldıklarında ba-
zense ilk bakışta eş anlamlı olmadıkları,
olsa olsa yakın anlamlı oldukları anla-
şılabilir. Örneğin "Kılık kıyafetine özen
gösterir insan biraz!" cümlesinde kılık
ve kıyafet eş anlamlı kelimeler değildir.
Kılık, bir kimsenin görünüşü ve sureti
anlamına gelir. Kıyafet ise üste giyilen
şeylerin bütününe denir. "Kılıktan kılığa
giriyor" denebilirken "kıyafetten kıyafete"
giriyor denemez. Hakeza birisine "Kıyafe-
tinizi çok beğendim" diyebiliriz ama "Kılı-
ğınızı çok beğendim" diyemeyiz. Misalleri
çoğaltmak mümkün: "Yerinden yurdundan
etmeyin kimseyi olur mu?" cümlesindeki
yer ve yurt, "Yalan yanlış kocasının an-
lattığı her şeye inanıyor" cümlesindeki
yalan ve yanlış, "Kıyıya sağ salim ulaş-
mayı başardık" cümlesindeki sağ ve salim,
"Bunun da aklı fikri parada" cümlesindeki
akıl ve fikir, "Doğru dürüst konuşsaydın
ne dediğini anlardım" cümlesindeki doğ-
ru ve dürüst, "Nişanlandığımı eşe dosta
haber verdiler" cümlesindeki eş ve dost...
Bunların eş anlamlı olmadıklarını, yakın
anlamlı olduklarını zannediyoruz ki açık-
lamaya hacet yok.
Kimi zaman birlikte kullanılan sözcük-
lerden biri diğerini anlamca kapsayabilir.
Mesela "Adam kendisine sorgusuz sualsiz
itaat edilmesini istiyor" cümlesindeki sor-
gu ve sual sözcüklerini eş anlamlı da ya-
kın anlamlı da kabul edenler olabilir. Vakıa
dikkat edilirse birinin diğerinin anlamca
alt kümesinde yer aldığı görülebilir. Sor-
gu, sorular/sualler ile yapılan, eski dilde
istinkak dedikleri soruşturma işinin adıdır.
Yani suali de ihtiva eder. Başka bir deyiş-
le her sorgu bir sualdir ama her sual bir
sorgu değildir. Bir başka bir örnek: Trafik
ve iş güvenliği sahalarında "uyarı ve ikaz
levhaları" tabirine rastlamışsınızdır. Uya-
rının anlamca kapsamı geniştir; ikaz ma-
nasını da içerir. Uyarının iki çeşidi vardır.
Alt makamdan üst makama (mâdûndan
mâfevke) yapılanına ikaz, üst makamdan
alt makama doğru (mâfevkten mâdûna)
yapılanına ise tenbih denir. Yani her uya-
rı ikaz değildir ama her ikaz uyarıdır. Son
bir misal verelim. "Ne güçlü kuvvetli ço-
cukmuş!" cümlesinde güç anlamca kuvveti
kapsar. Çünkü güç, birim zamanda yapılan
işi tanımlar, kuvvet ise dirence karşı koy-
ma özelliğidir. Kuvvet gücün bir unsurudur.
Gücün bir diğer ögesi hızdır. Yüz kiloluk bir
varili kaldıracak iki kişi tasavvur edelim.
İkisi de bunu kaldırabilirse aynı kuvvette-
lerdir diyebiliriz. Fakat birinin varili kaldır-
ması on saniye, diğerinin ise yirmi saniye
sürüyorsa aynı güçteler diyemeyiz. On sa-
niyede kaldıran daha güçlüdür.
Her dilde olduğu gibi Türkçede de eş
anlamlı olan kelimeler azımsanmaya-
cak kadar çoktur: öykü–hikâye, sonba-
har– güz, cevap–yanıt, zelzele–deprem,
dil–lisan, düş–rüya, vasıta–araç, ahenk
–uyum, hatıra–anı, hediye–armağan...
Peki bir arada kullanılmazlar mı? Elbette
kullanılırlar. Söz gelimi "Özenle ve itinay-
la hazırladığımız bu yemeğe bayılacaksı-
nız!" cümlesinde özen ve itina kelimeleri
anlamdaştır. Bu sözcüklerle başka cüm-
leler kurup özen yerine itina koyun ya da
tam tersini uygulayın; büyük ihtimalle bir
sorun teşkil etmeyecektir. Hatta yer yer
ihtimam kelimesinden de istifade ede-
bilirsiniz. Burada mesele, neyin anlatımı
bozduğu, neyin bozmadığıdır. Bilindiği
üzere aynı anlama gelen sözcüklerin bir
arada kullanılması bir anlatım bozukluğu
kabul edilir. "Neredeyse bütün sırrı bo-
zacaktı az kalsın" cümlesinde neredeyse
ve az kalsın aynı manaya gelir. Bundan
dolayı anlatımın bozuk olduğu aşikârdır.
Anlamca birbirini kapsayan sözcükler de
anlatımı bozabilir. Mesela "Arkadaşımla
karşılıklı mektuplaşırız" dediğimizde kar-
şılıklı anlatım bozukluğuna neden olur;
zira mektuplaşmak işteş fiil olduğun-
dan zaten karşılıklı olur. Bununla birlikte
"Bıktım usandım senden!" cümlesindeki
bıkmak ve usanmak, "Adama bak, kural
kaide tanımıyor" cümlesindeki kural ve
kaide, "Allah sağlık sıhhat versin" cümle-
sindeki sağlık ve sıhhat, "Şan şöhret pe-
şinde koşuyor" cümlesindeki şan ve şöhret
kelimeleri anlamdaş olsalar da anlatım
Dil ve Edebiyat
bozulmaz. Bunun nedeni bu kelimelerin
anlatımı güçlendirme unsuru olarak, "iki-
leme" işleviyle kullanılmasıdır.
Sonuç olarak şunu diyebiliriz ki önce-
deneme
likle kelimelerin eş anlamlı mı yoksa ya-
kın anlamlı mı olduğuna dikkat edilmeli-
dir. "Özenle ve itinayla" örneğinde olduğu
gibi eş anlamlı kelimeleri beraber kullan-
mak anlatım bozukluğuna neden olacak- 17
tır. "Uyarı ve ikaz levhaları" ifadesinde ol-
duğu gibi anlamca bir kelimenin diğerini
kapsadığı yerlerde de anlatım bozulur.
Yazının başında örnek verdiğimiz "saygı
ve hürmetlerimle" ifadesinde olduğu gibi
yakın anlamlı sözcükleri birlikte kullan-
mak ise anlatım bozukluğuna neden ol-
maz. Ortada bir ikileme varsa işin rengi
değişir; hem eş anlamlı hem de yakın an-
lamlı kelimelerin birlikte kullanılmasında
hiçbir beis yoktur.
Dipnotlar
1- Montaigne, Denemeler, çev. Sabahattin Eyüboğlu (İstan-
bul: İş Bankası Yayınları, 2009), 209.
2- "Demiyelim" kelimesindeki yazım yanlışının mizahi
maksat ile yapıldığı kanaatindeyim.