11-5 Kimyasal Tepkimelerde Hız Ögrenci - Miray Daf - Alidincsönmez

KİMYASAL TEPKİMELERDE HIZ ÜNİTE-5
Kimyasal Tepkimelerde Hız
5
ÜNİTE-5 KİMYASAL TEPKİMELERDE HIZ
Kimyasal Tepkimeler ve Çarpışma Teorisi
ÖĞRETMENİN NOTU
• Bir tepkimenin gerçekleşebilmesi için, tepkimeye giren taneciklerin çarpışmasını ve tepkime hızını açıklayan teoriye çarpışma teori-
si denir.
• Bir kimyasal tepkimenin ürün oluşumuyla gerçekleşebilmesi için;
1. Tepkimeye giren taneciklerin uygun geometride ve aynı düzlemde çarpışmaları gerekir.
2. Çarpışacak taneciklerin yeterli kinetik enerjiye sahip olması gerekir.
3. Aktifleşmiş kompleksin (kararsız ara ürünün) oluşması gerekir.
Tepkimeye Giren Taneciklerin Çarpışması
Etkin Olmayan Çarpışma Etkin Çarpışma
X Y
X X Y Y X X Y X Y
• + Y Y + Y Y +
X X X Y2 X Y X Y
X Y
X2 Y2 Uygun geometride X2 X2 Y2 Kararsız
ara ürün 2XY
olmayan çarpışma Tepkime
gerçekleşmez. (Aktifleşmiş
kompleks)
Etkin çarpışma ile tepkime gerçekleşir
ve XY ürünü oluşur.
• X X + Y Y X X Y Y X X + Y Y
X2 Y2 Uygun geometride X2 Y2
gerçekleşmez.
• X X Y X
+ Y + Y
X Y X Y X Y
X2 Y2 Uygun geometride X2 Y2
gerçekleşmez.
Yukarıdaki görselden de anlaşılacağı gibi tepkimenin bir ürün

NOT
oluşumu ile sonuçlanabilmesi için yeterli kinetik enerjiye sahip
taneciklerin uygun doğrultu ve geometride çarpışması gerekir. Çarpışma teorisine göre bir kimyasal tepkimenin hızı, tepki-
Bu nedenle bütün çarpışmalar ürün oluşturamaz. Çarpışan ta- meye giren kimyasal türlerin taneciklerinin etkin çarpışma sa-
neciklerin toplamına göre çok az çarpışma ürünle sonuçlanır. yısıyla doğru orantılıdır. Tepkimeye giren taneciklerin yaptığı
Kimyasal tepkime ile sonuçlanan çarpışmalara etkin veya et- etkin çarpışma sayısı ne kadar fazla ise tepkime o kadar hız-
kili çarpışma denir. Tepkimenin gerçekleşebilmesi için çarpı- lı gerçekleşir.
şan taneciklerin sahip olmaları gereken minimum toplam kine-
tik enerjiye eşik enerjisi (aktivasyon enerjisi = aktifleşme
enerjisi) denir. Ea ile gösterilir.
11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF) 2

ÖRNEK 1 Çözüm
Tepkimeye giren maddelerin ürüne dönüşebilmesi ile ilgili;
Tepkimeye giren taneciklerin ürüne dönüşebilmesi için;
I. Çarpışan taneciklerin yeterli kinetik enerjiye sahip olmala-
rı gerekir. 1. Tanecikler etkin çarpışma yapmalıdır. Bunun için; ye-
terli kinetik enerjiye sahip olmalıdır. (I. öncül doğru)
II. Taneciklerin yaptığı her çarpışma sonucunda ürün oluşur.
2. Uygun geometride ve aynı düzlemde çarpışmalıdır.
III. Tanecikler, uygun geometride ve aynı düzlemde çarpışma
(III. öncül doğru)
gerçekleştirmelidir.
Aktifleşme enerjisini aşmaları gerekir.
yukarıdaki ifadelerden hangileri doğrudur?
Kısacası tepkimeye giren taneciklerin yaptığı her çarpış-
A) I, II ve III B) Yalnız II C) I ve III ma tanecikleri ürüne dönüştürmez. (II. öncül yanlış)
Cevap: C
D) II ve III E) Yalnız I
• Aktifleşme enerjisi, tepkimeye giren maddelerin türüne bağlı

ÖĞRETMENİN NOTU
olarak değişir.
Aktifleşme (Aktivasyon) Enerjisi • Aktifleşme enerjisi, madde miktarı ve sıcaklıkla değişmez. Sa-
• Tepkimeye giren kimyasal türlerin sahip olması gereken mini- dece katalizörle değişir.
mum enerjiye aktifleşme (aktivasyon) enerjisi denir. Ea ile • Bir tepkimede her tanecik gereken aktifleşme enerjisine sahip
gösterilir. değildir.
• Aktifleşme enerjisi düşük olan tepkimeler hızlı, aktifleşme ener- • Bir A gazı örneğinin tanecik sayısı-kinetik enerji değişimi için
jisi yüksek olan tepkimeler yavaş gerçekleşir. çizilen aşağıdaki grafiğe göre;
• Çift yönlü (? tersinir) tepkimelerde, girenlerden ürünlere (sol-
dan sağa) doğru gerçekleşen tepkimeye ileri tepkime, bu tep- Tanecik sayısı
kimenin aktifleşme enerjisine ise ileri aktifleşme enerjisi de-
nir. Eai ile gösterilir. Eşik enerjisi
• Bir tepkimenin aktifleşme enerjisi, tepkimenin ileri aktivasyon
enerjisine eşittir. 1
• Çift yönlü (? tersinir) tepkimelerde, ürünlerden girenlere (sağ- Tepkime gerçek- 2 Etkin
dan sola) doğru gerçekleşen tepkimeye geri tepkime, bu tep- leştiremeyen çarpışan
çarpışmalar tanecikler
kimenin aktifleşme enerjisine ise geri aktifleşme enerjisi de- Kinetik enerji
nir. Eag ile gösterilir. Bir kimyasal olayda, hem ileri hem de ge-
– 1. bölgedeki tanecikler, kinetik enerjileri yeterli olmadığından
ri yöndeki tepkime aktifleşmiş kompleks üzerinden yürür.
çarpışmaları tepkime ile sonuçlanamayan taneciklerdir.
• Bir tepkimede yeterli kinetik enerjiye sahip tanecikler uygun
geometride, aynı düzlemde çarpıştıklarında tanecikler arasın- – 2. bölgedeki tanecikler ise eşik enerjisi engelini aşabilen (aktif-
daki bağlar kopar ya da zayıflar. Atomlar yeniden düzenlenir- leşme enerjisine sahip olan) yani çarpışmaları tepkime ile so-
ken yüksek enerjili kararsız atom grupları (ara ürün) oluşur. Ki- nuçlanabilecek taneciklerdir.
netik enerjinin azalıp, potansiyel enerjinin en yüksek değerine
NOT
ulaştığı bu geçiş hâlindeki kararsız atom gruplarına aktifleş-
miş kompleks denir. Aktifleşmiş kompleks maddeler;
• Aktifleşmiş kompleksin potansiyel enerjisi kısaca AKPE şek- – Kararsız yapıdadır.
linde gösterilir.
– Ara hâl (geçiş hâli) ürünüdür.
• Tepkime ister ısı alarak (endotermik), ister ısı vererek (ekzo-
– Yüksek potansiyel enerjiye sahiptir.
termik) gerçekleşsin aktifleşme enerjisinin değeri hiçbir zaman
negatif değer olamaz (Ea > 0). – Kompleks (karmaşık) yapılıdır.
3 11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF)

ÖRNEK 2 Çözüm
Aynı koşullarda bulunan üç farklı tepkimeye ait tanecik sayı-
sı-kinetik enerji dağılım grafikleri aşağıda verilmiştir. • Eşik enerjisini aşabilecek yeterli kinetik enerjiye sa-
Tanecik sayısı Tanecik sayısı Tanecik sayısı hip olan tanecik sayısı ne kadar fazla ise etkin çar-
pışma sayısı ve tepkime hızı da o kadar fazla olur.
Eşik enerjisi Eşik enerjisi Eşik enerjisi
Buna göre taralı alanı fazla olan III. tepkime daha
hızlı gerçekleşirken, taralı alanı en az olan I. tepki-
Kinetik Kinetik Kinetik me en yavaş gerçekleşir.
I enerji II enerji enerji
III • Tepkimelerin hızları arasındaki ilişki, III > II > I şek-
Bu tepkimelerin hızları arasındaki ilişki aşağıdakilerden lindedir.
hangisinde doğru verilmiştir? Cevap: D
A) I > II > III B) I > III > II C) II > III > I
D) III > II > I E) III > I > II
ÖRNEK 3 Çözüm
Bir kimyasal tepkimenin gerçekleşebilmesi için, tepkimeye

giren maddelerin sahip olmaları gereken en düşük enerji • Aktifleşme enerjisi, sıcaklık ve madde miktarıyla
miktarına aktifleşme enerjisi denir. değişmez. Sadece katalizör ile değişir.
Cevap: A
Aktifleşme enerjisinin değerini;
I. Sıcaklık
II. Tepkimeye giren maddelerin miktarı
III. Katalizör
yukarıda verilenlerden hangileri değiştirmez?
A) I ve II B) II ve III C) Yalnız I
D) Yalnız III E) I, II ve III
ÖRNEK 4 Çözüm
I. Bir kimyasal tepkimede, aktifleşme enerjisi değeri artarsa
tepkime hızı da artar. I. Bir kimyasal tepkimede aktifleşme enerjisi değeri ar-
II. Bir kimyasal tepkimede, tepkimeye giren taneciklerin etkin tarsa, tepkime hızı azalır. (I. öncül yanlıştır.)
çarpışma sayısı artarsa tepkime hızı değişmez. II. Bir kimyasal tepkimede tepkimeye giren taneciklerin
III. Bütün kimyasal tepkimelerin gerçekleşebilmesi için dışarı- etkin çarpışma sayısı artarsa, tepkime hızı da artar.
dan en az aktifleşme enerjisinin değeri kadar enerji alması (II. öncül yanlıştır.)
gerekir. III. Bütün kimyasal tepkimelerin gerçekleşerek ürün oluş-
Yukarıda verilen ifadelerden hangileri doğrudur? turabilmeleri için tepkimeye giren taneciklerin aktifleş-
A) I ve II B) Yalnız II C) II ve III me (aktivasyon) enerjisini aşmaları gerekir. (III. öncül
D) Yalnız I E) Yalnız III doğrudur.) Cevap: E

ÖRNEK 5 Çözüm
H I H I H I
+ • Olay; H2 ve I2 moleküllerinin etkin çarpışma yapa-
H I H I I
H
rak önce yüksek potansiyel enerjiye sahip kararsız bir
X Y Z ara ürün olan Y(H2I2) maddesini, sonra da kararlı ürün
Yukarıda bir kimyasal tepkimenin gerçekleşmesi şematik ola- olan Z (HI) maddesinin oluşumunu göstermektedir.
rak gösterilmiştir. • Olayın tepkime denklemi;
Bu tepkimeyle ilgili; H2 + I2 $ H2I2 $ 2HI
I. Tepkime denklemi,
Reaktifler Aktifleşmiş Kararlı ürün
H2 + I2 $ 2HI şeklindedir. (X) kopmleks (Z)
II. X: reaktif, Y: aktifleşmiş kompleks, Z: ürünleri temsil eder. şeklindedir. (Ara ürün)
III. Y maddesi, yüksek potansiyel enerjiye sahip kararsız bir (Y)
ara üründür.
Cevap: A
ifadelerinden hangileri doğrudur?
A) I, II ve III B) I ve II C) II ve III
D) Yalnız I E) Yalnız II
ÖRNEK 6 Çözüm
Aktifleşmiş kompleks ile ilgili;
I. Karmaşık (kompleks) yapılı maddelerdir. • Aktifleşmiş kompleks tepkime sırasında oluşan
II. Düşük potansiyel enerjili, kararsız maddelerdir. yüksek potansiyel enerjili, kararsız ara üründür.
III. Bir kimyasal olayda, hem ileri hem de geri yöndeki tepkime • Kimyasal tepkimelerde hem ileri hem de geri yön-
aktifleşmiş kompleks üzerinden yürür. deki tepkimeler gerçekleşirken aktifleşmiş komp-
leks oluşur ve harcanır.
Cevap: D
A) Yalnız I B) I ve II C) Yalnız III
D) I ve III E) I, II ve III
ÖĞRENCİNİN NOTU

• Ürünlerin toplam potansiyel enerjisi (Hü), girenlerin toplam po-

ÖĞRETMENİN NOTU
tansiyel enerjisinden (Hg) düşük olduğu için ileri yönde gerçek-
• Bir tepkimedeki net enerji değişimi (3E veya 3H) aktifleşme leşen tepkime ekzotermik, geri yönde gerçekleşen tepkime ise
enerjileri farkı ile hesaplanır. endotermiktir.
• İleri tepkimenin aktifleşme enerjisi (Eai),

3E = 3H = Eai – Eag
Eai = AKPE – Hg
DİKKAT
Eai = 130 – 60 = 70 kj’dür.
• Aktifleşme enerjileri hiçbir zaman negatif (–) değer alamaz.
• Geri tepkimenin aktifleşme enerjisi (Eag),
Eag = AKPE – Hü
Potansiyel Enerji Grafikleri
• Endotermik ve ekzotermik tepkimelerde potansiyel enerji
Eag = 130 – 25 = 105 kj’dür.
(PE)-tepkime koordinatı (TK) grafiği aşağıdaki gibidir.
• Bir tepkimenin entalpisi (3H = tepkime ısısı), ileri aktifleşme
PE Aktifleşmiş PE Aktifleşmiş enerjisinden (Eai), geri aktifleşme enerjisi (Eag) çıkarılarak bu-
kompleks kompleks
AKPE AKPE lunabilir.
Eag Eai
Eai Eag 3Htepkime = Eai – Eag
Ürünler Girenler
∆H > 0 ∆H < 0
3H = 70 – 105 = –35 kj olduğu için ekzotermik tepkimedir.
Girenler Ürünler
TK TK
Endotermik tepkime Ekzotermik tepkime DİKKAT
• Eai < Eag ise tepkime ısısı 3H < 0 (ekzotermik tepkime) olur.
Örneğin; • Eai > Eag ise tepkime ısısı 3H > 0 (endotermik tepkime) olur.
K2(g) + L2(g) $ 2KL(g)
tepkimesinin potansiyel enerji (PE) – tepkime koordinatı (TK) • Potansiyel enerji-tepkime koordinatı grafiklerinde enerjisi bü-
grafiği aşağıda verilmiştir. yük olan madde (reaktif ya da ürün) yüksek sıcaklıklarda, ener-
jisi küçük olan madde ise düşük sıcaklıklarda daha kararlıdır.
PE (kj) K–L
K–L • Tepkime ekzotermik olduğu için düşük sıcaklıkta ürünler, gi-
(AKPE) 130 - renlerden daha kararlıdır.
kompleks • Yüksek sıcaklıklarda girenler, ürünlerden daha kararlıdır.
Eai • Ekzotermik tepkimeler gerçekleşirken ortama ısı verdiği için

Eag ortam sıcaklığı zamanla artar.
60 -
K2 + L2
(Girenler = Hg) • Ekzotermik tepkimeler başladıktan sonra genellikle kendiliğin-
den gerçekleşen istemli tepkimelerdir.
25 - 2KL ÖĞRENCİNİN NOTU

(Ürünler = Hü)
TK
• Girenlerin toplam potansiyel enerjisi (girenlerin toplam ental-

pisi Hg) 60 kj’dür.
• Ürünlerin toplam potansiyel enerjisi (ürünlerin toplam en-
talpisi Hü) 25 kj’dür.
• Aktifleşmiş kompleksin potansiyel enerjisi (AKPE) 130 kj’dür.

ÖRNEK 7 Çözüm
Potansiyel Enerji (kj)
– İleri yöndeki tepkimenin aktifleşme enerjisi,
80 -
Eai = 80 – 20 = 60 kj’dür.
Z+W – Aktifleşmiş kompleksin potansiyel enerjisi 80 kj’dür.
50 -
– Geri yöndeki tepkimenin aktifleşme enerjisi,
Eag = 80 – 50 = 30 kj’dür.
20 - – Geri yöndeki tepkime ekzotermik olarak gerçekleştiği için
X + 2Y
tepkime entalpisi (3H) negatif (–) işaretlidir. (D seçeneği
Tepkime Koordinatı yanlıştır.)
– Girenlerin toplam potansiyel enerjisi (Hgiren) 20 kj, ürün-
X(g) + 2Y(g) ? Z(g) + W(g)
lerin toplam potansiyel enerjisi (Hürün) 50 kj olduğu için
tepkimesine ait potansiyel enerji–tepkime koordinatı grafiği tepkime ısısı (3H),
yukarıda verilmiştir. 3H = ! H – ! H = 50 – 20 = +30 kj
ü g
Bu grafiğe göre aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır? veya
A) İleri yöndeki tepkimenin aktifleşme enerjisi 60 kj’dür. 3H = Eai – Eag = 60 – 30 = +30 kj’dür.
– Yüksek sıcaklıkta enerjisi fazla olan ürünler, girenler-
B) Aktifleşmiş kompleksin potansiyel enerjisi 80 kj’dür.
den daha kararlıdır.
C) Tepkime ısısının (3H) değeri +30 kj’dür.
Cevap: D
D) Geri yöndeki tepkime entalpisi pozitif işaretlidir.
E) Yüksek sıcaklıkta ürünler, girenlerden daha kararlıdır.
ÖRNEK 8 Çözüm
2NOCl(g) + 76 kj $ 2NO(g) + Cl2(g)
tepkimesinde ileri tepkimenin aktifleşme enerjisi (Eai) 98 • Tepkime ısı alarak gerçekleştiği için,
kj olduğuna göre, 2NOCl(g) $ 2NO(g) + Cl2(g) 3H = +76 kj’dür.
Eai = 98 kj ise
2NO(g) + Cl2(g) $ 2NOCl(g)
3H = Eai – Eag
tepkimesinin ileri aktifleşme enerjisi (Eai) ve tepkime ısı-
76 = 98 – Eag
sının (3H) değeri kaç kj’dür?
Eag = 22 kj olur.
Eai 3H
• Tepkime aynı koşullarda ters çevrildiği için ilk denk-
A) 22 –76 lemin Eai’si Eag olur, Eag’si Eai olur. Tepkime ekzo-
termik olacağı için 3H değeri işaret değiştirir.
B) 98 +174
Buna göre; Eai = 22 kj, Eag = 98 kj, 3H = –76 kj
C) 11 –174
olur.
D) 98 –22
E) 22 +76 Cevap: A

ÖRNEK 9 Çözüm
PE (kj) PE (kj)
75 -
AKPE = 75 -
Eai
25 - Eag
X+Y Hgiren = 25 -
X+Y
Z+D Girenler 3H < 0
10 - Z+D
Hürün = 10 -
Ürünler
TK TK
Potansiyel enerji (PE) – tepkime koordinatı (TK) grafiği Hgiren = 25 kj

yukarıdaki gibi olan kimyasal bir tepkime için aşağıdaki Hürün = 10 kj
yargılardan hangisi yanlıştır? AKPE = 75 kj
A) Girenlerin toplam potansiyel enerjisi 25 kj’dür. Eai = 75 – 25 = 50 kj
Eag = 75 – 10 = 65 kj
B) Aktifleşmiş kompleksin potansiyel enerjisi (AKPE) 75 kj’dür.
3H = Eai – Eag = 50 – 65 = –15 kj 3H < 0
C) Tepkime ısısı (∆H) 15 kj’dür. • Tepkime ısısı (3H) negatif değerde olduğu için tepki-
D) İleri tepkimenin aktifleşme enerjisi 50 kj’dür. me, ekzotermik olarak gerçekleşir. Isı veren tepkimeler
E) Bu kimyasal tepkime enerji elde etmek için kullanılabilir. enerji elde etmek için kullanılabilir.
Cevap: C
ÖRNEK 10 Çözüm
Kimyasal bir tepkime ile ilgili;
I. Tepkimeye giren taneciklerin uygun doğrultu ve yönde ye- Bir kimyasal tepkimenin gerçekleşerek ürün oluşu-
terli kinetik enerjiyle çarpışmasına etkin çarpışma denir. muyla sonuçlanabilmesi için;
Tepkimeye giren taneciklerin uygun doğrultu ve
II. Aktifleşme enerjisine sahip olan her tanecik ürüne dönüşür.
yönde, yeterli kinetik enerjiye sahip olarak çarpış-
III. Bir tepkimenin gerçekleşebilmesi için giren taneciklerin sa- ması gerekir. Kimyasal tepkimeye neden olan bu
hip olmaları gereken minimum enerjiye, aktifleşme enerjisi çarpışmalara etkin çarpışma denir.
denir.
• Aktifleşme enerjisine ulaşan her tanecik ürüne dö-
yargılarından hangileri yanlıştır? nüşemez. Ürün oluşabilmesi için taneciklerin uygun
A) I ve II B) II ve III C) Yalnız III doğrultuda çarpışması gerekir. (II. öncül yanlış)
• Tepkimenin gerçekleşmesi için tepkimeye giren ta-
neciklerin sahip olmaları gereken minimum enerji-
ye, aktifleşme enerjisi denir.
Cevap: E

ÖRNEK 11 Çözüm
Bir kimyasal tepkimeye ait potansiyel enerji (PE)– tepkime
koordinatı (TK) grafiği aşağıda verilmiştir. • Grafikte Eai = a kj, Eag = c kj değerleriyle Eai > Eag
PE(kj)
(a > c) olduğu için ileri yönde gerçekleşen tepkime
endotermik, geri yönde gerçekleşen tepkime ise ek-
b
zotermik olur.
c
a • Entalpi değişimi (∆H) = e kj’dür.
Ürünler Z+M
e • b, aktifleşmiş kompleks maddesini temsil eder.
Girenler
X+Y Cevap: D
TK
Bu grafikle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

A) Tepkimeye giren maddelerin aktifleşmiş kompleks oluştu-
rabilmeleri için almaları gereken minimum enerji a kj’dür.
B) Entalpi değişimi (∆H) e kj’dür.
C) b, aktifleşmiş komplekstir.
D) Geri yöndeki tepkime endotermiktir.
E) c, geri yöndeki tepkimenin aktifleşme enerjisidir.
ÖRNEK 12 Çözüm
X2(g) + 3Y2(g) $ 2XY3(g)
• Tepkimeye ait Eai ve Eag değerleri biliniyorsa,
tepkimesi için standart koşullardaki ileri ve geri aktivas-
• ∆H = Eai – Eag'den tepkime ısısı (∆H) hesaplanabilir.
yon enerjisi değerleri bilindiğine göre;
• Tepkime kararlı elementlerinden oluştuğu için,
I. XY3 gazının standart molar oluşum ısısı
∆H0 = RH0ürün – RH0giren
II. Aktifleşmiş kompleksin potansiyel enerjisi
0
III. Tepkime ısısı (∆H) ∆H0 = 2·∆H0XY3 den XY3 bileşiğinin standart molar olu-
niceliklerinden hangileri belirlenebilir? şum ısısı bulunabilir.
(X2 ve Y2 standart koşullarda kararlı hâlde bulunan element- • RH0giren = 0 olduğu için tepkimenin Eai değeri aktifleş-
lerdir.) miş kompleksin potansiyel enerji değerini verir.
A) I ve II B) I, II ve III C) II ve III Cevap: B
ÖĞRENCİNİN NOTU

Düzey 1 2 3 ÖĞREN
TEST 1 KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR
1. Kimyasal tepkimelerle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangi- 3. Standart koşullarda gerçekleşen,

si yanlıştır?
XY2(g) + X(k) $ 2XY(g)
A) Bir tepkimenin aktifleşme enerjisi, o tepkimenin ileri akti- tepkimesinin ileri aktifleşme enerjisi (Eai) 28 kj’dür.
vasyon enerjisine eşittir.
XY2 ve XY gazlarının standart molar oluşum entalpileri
B) Ürünlerin potansiyel enerjileri toplamı, reaktiflerinkinden bü- sırasıyla, –88 kj ve –50 kj olduğuna göre aynı koşullar-
yükse, tepkime endotermiktir. da geri yönde gerçekleşen tepkimenin aktifleşme enerji-
C) Aktifleşmiş kompleksin potansiyel enerjisi ile tepkimeye si (Eag) kaç kj’dür? (X katısı standart koşullarda kararlı hâl-
giren maddelerin potansiyel enerjisi arasındaki fark tepki- de bulunan bir elementtir.)
menin aktifleşme enerjisini verir. A) 40 B) 30 C) 28 D) 16 E) 12
D) Tepkime ısısı (3H), tepkimeye giren maddelerin potansi-
yel enerjileri toplamından, ürünlerin potansiyel enerjileri
toplamı çıkartılarak bulunur.
E) Aktifleşme enerjisinin değeri daima sıfırdan büyüktür.
4. K(g) + M(g) + 30 kj $ KM(g)

tepkimesinin ileri aktifleşme enerjisi 50 kj olduğuna gö-
re bu tepkimenin potansiyel enerji (PE) – tepkime koor-
dinatı (TK) grafiği aşağıdakilerden hangisi olabilir?
PE (kj) PE (kj)
A) B)
1
2. H2O2(g) $ H2O(g) + O2(g) 50 - 50 -
2
tepkimesine ait potansiyel enerji (PE) - tepkime koordinatı 30 - 30 -
(TK) grafiği aşağıdaki gibidir.
15 - 0-
PE (kj)
TK TK
a H2O(g) + 1 O2(g) PE (kj) PE (kj)
2 C) D)
50 - 50 -
b
H2O2(g)
0- 0-
0 TK –30 - –30 -
TK TK
Buna göre aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
PE (kj)
E)
A) Tepkimenin aktivasyon enerjisi (a + b) kj’dür.
50 -
B) Tepkime endotermiktir.
30 -
C) Geri tepkimenin aktifleşme enerjisi a kj’dür.
D) Tepkime ısısı (3H) b kj’dür.
25 -
E) Aktifleşmiş kompleksin potansiyel enerjisi (a + b) kj’dür. TK

Kimyasal Tepkimelerin Hızları
1) Elektrik İletkenliği Değişimi

ÖĞRETMENİN NOTU
• İyon içeren sulu çözeltilerde, aynı sıcaklıkta gerçekleşen tep-
Kimyasal Tepkimelerin Hızları kimelerde iletkenlik; tepkimedeki toplam iyon derişiminin deği-
• Günlük yaşamımızda hızları birbirinden farklı birçok olaylarla kar- şimine bakılarak takip edilebilir. Tepkimedeki toplam iyon deri-
şılaşırız. Bazı olaylar ve bu olaylardaki tepkimeler o kadar hızlı şimi arttıkça iletkenlik artar, toplam iyon derişimi azaldıkça ilet-
gerçekleşir ki bu hızlı olaylar daha dikkat çekicidir. Bir hızlı trenin kenlik azalır. Elektrik iletkenliğinde iyonun yükü ve türü dikka-
yüksek hızlara ulaşması veya tutuşan bir benzinin hızla yanarak te alınmaz. Sadece aynı sıcaklıkta toplam iyon derişimi dikka-
yayılması olayları hızlı gerçekleşen olaylardandır. Bazı olay ve bu te alınır.
olaylarda gerçekleşen tepkimeler ise yavaş gerçekleşir. Tıpkı dışar- İletkenlikteki deği-
da kalan demir zincirin zamanla yavaş yavaş paslanması olayı gibi. Toplam iyon derişimindeki şime göre tepkime
değişim hızının takibi
(T = sabit)
–
SO2(g) + H2O(s) " H+(suda) + HSO3(suda)
İletkenlikte artma
0 iyon 2 iyon
2+ 2–
BaCrO4(k) " Ba(suda) + CrO4(suda)
İletkenlikte artma
0 iyon 2 iyon
2+ –
Pb(suda) + 2Cl(suda) " PbCl2(k)
İletkenlikte azalma
3 iyon 0 iyon
NOT
2+ 2+
Tepkime Hızlarının Ölçülmesi Fe(k) + Pb(suda) $ Fe(suda) + Pb(k)
• Bir tepkimenin hızı belirlenirken, birim zamanda gerçekleşen; 1 iyon 1 iyon

aynı sıcaklıkta elektrik iletkenliğindeki değişim, renk değişimi, Yukarıdaki tepkime örneğinde olduğu gibi tepkimeye giren ve
çökelti (çökelek) oluşumu, aynı sıcaklıkta toplam basınç-hacim tepkime sonucunda oluşan iyonların toplam iyon derişiminin
değişimi, ısı değişimi, sıcaklık değişimi, pH değişimi gibi özel- değişmediği tepkimelerde, aynı sıcaklıkta tepkime hızı iletken-
liklerden yararlanılır. lik değişimi ile ölçülemez.
ÖRNEK 13 Çözüm
Aşağıdaki tepkimelerden hangisinde aynı sıcaklıkta ilet-
kenlikte azalma yöntemi ile hız takibi yapılabilir? • İletkenlik değişimi aynı sıcaklıkta tepkimedeki toplam
iyon derişimine bakılarak takip edilir. Toplam iyon de-
A) CO2(g) + H2O(s) $ H+(suda) + HCO-3(suda) rişimi artarsa iletkenlik artışı ile toplam iyon derişimi
B) AgCl(k) $ Ag+(suda) + Cl-(suda) azalırsa iletkenlik azalmasıyla tepkime hızı ölçülebilir.
• D seçeneğinde tepkimede iyon sayısı 2 iyondan 1 iyo-
C) Zn(k) + Cu2+ 2+
(suda) $ Zn (suda) + Cu(k)
na düştüğü için aynı sıcaklıkta iletkenlikteki azalma ile
D) Mg(k) + 2H+(suda) $ Mg2+
(suda) + H2(g) hız takibi yapılabilir.
E) NH2CONH2(k) $ NH+4(suda) + CNO-(suda) Cevap: D
ÖĞRENCİNİN NOTU

2) Renk Değişimi
Renk değişimine göre tepkime
• Bir tepkimede girenler ve ürünler arasında renk farkı bulunu- Tepkime denklemi
hızının takibi
yorsa, renk değişimi gözlenerek hız takibi yapılabilir.
2+
PbI2(k) " Pb(suda)
–
+ 2I(suda) Renk açılmasından
sarı renksiz renksiz
1 Renk koyulaşmasından
NO(g) + O2(g) " NO2(g)
2
renksiz renksiz kahverengi
H2(g) + Cl2(g) " 2HCl(g) Renk açılmasından
renksiz sarı-yeşil renksiz
ÖRNEK 14 Çözüm
25°C sıcaklıkta bulunan aşağıda verilen denkleme göre
gerçekleşen, • Ag+(suda) + Cl-(suda) $ AgCl(k)
Ag+(suda) + Cl-(suda) $ AgCl(k) (renksiz) (renksiz) (beyaz)
(renksiz) (renksiz) (beyaz)
• Tepkimede oluşan AgCl katısı iyonik bileşik olup,
tepkime ile ilgili; iyonik bileşikler oda sıcaklığında katı hâlde elektrik
I. Oluşan AgCl katısı elektrik akımını iyi iletir. akımını iletmezler. (I. öncül yanlıştır.)
II. Renk değişimiyle tepkimenin hız takibi yapılabilir. • Tepkimede renk oluşumu (renk koyulaşması) ile
III. Aynı sıcaklıkta zamanla elektrik iletkenliğinin azalmasıyla hız takibi yapılabilir. (II. öncül doğrudur.)
tepkimenin hız takibi yapılabilir. • Tepkimede toplam iyon sayısı azaldığı için aynı sı-
caklıkta elektrik iletkenliğindeki azalma ile hız taki-
yargılarından hangileri doğrudur?
bi yapılabilir. (III. öncül doğrudur.)
A) I, II ve III B) II ve III C) I ve II
Cevap: B
D) Yalnız II E) Yalnız III
3) Basınç veya Hacim Değişimi

P.V = n.R.T naP
• Gaz fazındaki tanecik sayısının değiştiği tepkimelerde; aynı sabit sabit sabit
sıcaklık ve hacimde basınç değişiminden, aynı sıcaklık ve ba-
sınçta hacim değişiminden yararlanılarak hız takibi yapılabilir. • Sabit hacim ve sıcaklıkta mol sayısı ile basınç doğru orantılı
olarak değişir.
P.V = n.R.T naV
DİKKAT
sabit sabit sabit
R: İdeal gaz sabiti, T: Mutlak sıcaklık Aynı sıcaklıkta toplam gaz molekül sayısının değişmediği tepki-
P: Basınç, V: Hacim, n: Mol sayısı melerde, tepkime hızı basınç veya hacim değişimi ile ölçülemez.
S(k) + O2(g) $ SO2(g) , H2(g) + F2(g) $ 2HF(g)
• Sabit basınç ve sıcaklıkta mol sayısı ve hacim doğru orantılı
olarak değişir. 1 mol gaz 1 mol gaz 2 mol gaz 2 mol gaz

Basınç-Hacim Değişimine Göre Tepkime Hızının Belirlenmesi

Gaz Taneciklerinin Mol Sayısındaki
Değişim
Hacim ve sıcaklık sabit iken basınç değişimi Basınç ve sıcaklık sabit iken hacim değişimi
PCl5(g)$ PCl3(g)+Cl2(g) Toplam gaz mol sayısı (n) arttığı için, basınç Toplam gaz mol sayısı (n) arttığı için, hacim
(P) artışı izlenerek hız takibi yapılabilir. (V) artışı izlenerek ile hız takibi yapılabilir.
1 mol gaz 2 mol gaz (n- a P-) (n- a V-)
Ca(k)+2HCl(suda)$ CaCl2(suda)+H2(g) Toplam gaz mol sayısı (n) arttığı için basınç Toplam gaz mol sayısı (n) arttığı için hacim
(P) artışı izlenerek hız takibi yapılabilir. (V) artışı izlenerek hız takibi yapılabilir.
0 mol gaz 1 mol gaz
(n- a P-) (n- a V-)
N2(g)+3H2(g)$ 2NH3(g) Toplam gaz mol sayısı (n) azaldığı için basınç Toplam gaz mol sayısı (n) azaldığı için hacim
(P) azalması izlenerek hız takibi yapılabilir. (V) azalması izlenerek hız takibi yapılabilir.
4 mol gaz 2 mol gaz
(n. a P.) (n. a V.)
4) pH Değişimi
• Asit ve bazların bulunduğu tepkimelerde pH metre ile asit-
ÖRNEK 15 lik veya bazlık derecesi ölçülerek tepkime hızı takip edilebi-
C2H4(g) + Br2(suda) $ C2H4Br2(suda) lir. Yani asitten gelen H+/H3O+ veya bazdan gelen OH– iyon-
larının derişimi değişiyorsa tepkime hızının takibi için pH de-
(renksiz) (kırmızı (renksiz) ğişiminden yararlanılabilir. Bir tepkimede H+/H3O+ iyonu de-
kahverengi)
rişimi azalıyorsa pH artar. H+/H3O+ iyonu derişimi artıyorsa,
Yukarıdaki tepkime kapalı bir kapta sabit sıcaklıkta
pH azalır.
gerçekleşirken belirli zaman aralığında tepkimenin hı-
zı aşağıdaki değişimlerden hangisinden yararlanılarak pH değişimi ile
takip edilemez? Tepkime denklemi hızı takibi
(T: sabit)
A) Gaz mol sayısında azalma
B) Sabit basınçta hacim azalması – H+ iyonları derişimi -
CO2(g) + H2O(s) " H+(suda) + HCO3(suda)
C) Sabit hacimde basınç azalması pH ., tepkime hızı pH
0 tane H+ 1 tane H+ değerindeki azalma ile
D) Elektrik iletkenliğinde artış iyonu iyonu
takip edilebilir.
E) Çözelti renginde açılma
2+ +
Zn(k) + 2H+(suda) " Zn(suda) + H2(g) H iyonları derişimi .
pH -, tepkime hızı pH
2 tane H+ 0 tane H+
Çözüm değerindeki artma ile
iyonu iyonu
takip edilebilir.
C2H4(g) + Br2(suda) $ C2H4Br2(suda) –

Na2O(k) + H2O(s) " 2Na+(suda) + 2OH(suda) OH- iyonları derişimi -
(renksiz) (kırmızı (renksiz) pH -, tepkime hızı pH
0 tane 2 tane OH–
kahverengi) – değerindeki artma ile
OH iyonu iyonu
1 mol gaz " 0 mol gaz takip edilebilir.
• Tepkimede moleküler bir çözünme olması ve iyon

5) Çökelek (Çökelti, Katı) Oluşumu
bulunmaması nedeniyle elektrik iletkenliğindeki de-
ğişimden tepkime hızının takibi yapılmaz. • Sulu çözeltilerden oluşan bir karışımda, ortamda var olan iyon-
Cevap: D lardan sudaki çözünürlüğü az olan iyonlar birbiriyle yer değiş-
tirerek suda çok az çözünen katı bileşik (çökelek) oluştururlar.
Bu tür tepkimelerde çökelek oluşumu ile ortamdaki katı kütle-
sindeki artış gözlenerek hız takibi yapılabilir.

NaCl(suda) + AgNO3(suda) $ AgCl(k) + NaNO3(suda) CO2(g) + 2SO2(g) + ısı $ CS2(g) + 3O2(g)

(katı bileşik) CaCO3(k) + H2O(s) + ısı $ Ca(OH)2(suda) + CO2(g)
tepkimelerinde ortamdan alınan ısıdan dolayı sıcaklık azalma-
sından yararlanarak tepkimelerin hız takibi yapılabilir.
2KI(suda) + Pb(NO3)2(suda) $ PbI2(k) + 2KNO3(suda)
(katı bileşik) UYARI
Bir tepkime hızının takibi , tepkimede birden fazla özelliğin de-

Yukarıda denklemi verilen tepkimelerde katı (çökelek) oluşu- ğişimi incelenerek de yapılabilir.
muna bağlı olarak hız takibi yapılabilir. Zn(k) + 2H+(suda) $ Zn(suda)
2+
+ H2(g) + ısı
tepkimesinde, birim zamanda gerçekleşen;
6) Isı Değişimi
• Katı kütlesindeki azalma ile
• Yalıtılmış kapta gerçekleşen tepkimelerde ortam sıcaklığında- • Aynı sıcaklıkta elektrik iletkenliğindeki azalma ile
ki değişimden yararlanılarak hız takibi yapılabilir. • Sabit hacim ve sıcaklıkta basınç artışı ile
FeO(k) + CO(g) $ Fe(k) + CO2(g) + ısı • Sabit basınç ve sıcaklıkta hacim artışı ile
• H+ iyonu derişiminin azalmasına bağlı olarak asitlik azaldığı
CH4(g) + 2O2(g) $ CO2(g) + 2H2O(s) + ısı
için pH artışı ile
tepkimelerinde ısı açığa çıkması nedeniyle sıcaklık artışından • Isıca yalıtılmış sabit hacimli bir kapta ısı açığa çıkmasıyla
yararlanarak tepkimelerin hız takibi yapılabilir. sıcaklık artışından yararlanılarak hız takibi yapılabilir.
ÖRNEK 16 Çözüm
2NaOH(suda) + Ni(NO3)2(suda) " Ni(OH)2(k) + 2NaNO3(suda) + ısı
(renksiz) (renksiz) (yeşil) (renksiz) 2NaOH(suda)+Ni(NO3)2(suda) " Ni(OH)2(k)+2NaNO3(suda)+ ısı
çökelek
tepkimesinin hızını ölçebilmek için; renksiz (katı bileşik)
I. Renk oluşumunun takibi yeşil renk oluşumu
II. Çökelek (katı) kütlesindeki artış • Tepkimede yeşil renk oluşumunun takibiyle
III. Isıca yalıtılmış kapta sıcaklık artışı • Ürünlerde oluşan Ni(OH)2 katısının (çökeleğin) kütle-
yukarıda verilen değişimlerden hangileri kullanılabilir? sindeki artıştan,
A) I, II ve III B) I ve II C) II ve III • Tepkime ısı vererek gerçekleşen ekzotermik bir tepki-
D) Yalnız I E) Yalnız II me olduğu için ısıca yalıtılmış bir kapta sıcaklık artışın-
dan, yararlanılarak hız takibi yapılabilir.
Cevap: A
ÖRNEK 17 Çözüm
Sabit hacimli kapalı bir kapta gerçekleşen,
–
–
CO2(g) + H2O(s) $ H+(suda) + HCO3(suda) CO2(g) + H2O(s) $ H+(suda) + HCO3(suda)
tepkimesinin hızı, birim zamanda aşağıdaki nicelikler- 1 mol gaz 0 mol gaz
den hangisinin değişimi izlenerek belirlenemez? • Denklemde hiç katı madde bulunmadığı için katı küt-
A) Aynı sıcaklıkta gaz basıncı değişimi lesindeki değişimden hız belirlenemez. (C seçeneği
B) pH değişimi yanlıştır.)
C) Katı kütlesindeki değişim Cevap: C
D) Aynı sıcaklıkta elektriksel iletkenlikteki değişim
E) CO2 gazının derişimindeki değişim

ÖRNEK 18 Çözüm
Tepkime Denklemi Hız Takibinde
Yararlanılan I. 2SO3(g) $ 2SO2(g) + O2(g)
Değişim
2 mol gaz 3 mol gaz
I. 2SO3(g) " 2SO2(g) + O2(g) a. Hacim artışı
(P ve T sabit) Gaz hacmi artışı ile hız ölçümü yapılabilir. (I. a)
II. H2(g) + Cl2(g) " 2HCl(g) b. Sıcaklık artışı II. H2(g) + Cl2(g) $ 2HCl(g)
(Isıca yalıtılmış renksiz sarı– renksiz
renksiz sarı-yeşil renksiz
kap) yeşil
III. CS2(s)+3O2(g)"CO2(g)+2SO2(g)+ısı c. Renk açılması Renk açılmasıyla hız ölçümü yapılabilir. (II. c)
(T sabit)
III. CS2(s) + 3O2(g) $ CO2(g) + 2SO2(g) + ısı
Yukarıdaki tabloda verilen tepkime ve hız takibinde ya-
rarlanılan değişim eşleştirilmesi aşağıdakilerden hangi- Sıcaklık artışı ile hız ölçümü yapılabilir. (III. b)
sinde doğru verilmiştir?
Cevap: A
A) I. a B) I. b C) I. a D) I. b E) I. c
II. c II. c II. b II. a II. b
III. b III. a III. c III. c III. a
ÖRNEK 19 Çözüm
Tepkimelerin hızı, tepkime ortamında meydana gelen ölçüle-
bilen veya gözlenebilen değişimlerle takip edilebilir.
• I. tepkimede toplam gaz mol sayısındaki azalma
Hız Takibinde nedeniyle hacim azalması,
Tepkime Denklemi Yararlanılan • II. tepkimede toplam iyon sayısının azalması nede-
Değişim niyle iletkenlik azalması,
1 Hacim azalması • III. tepkimede yalıtılmış kapta tepkime ısı vererek
I. NO(g) + O $ NO2(g)
2 2(g) (P ve T sabit) gerçekleştiğinden sıcaklık artışından faydalanıla-
II. H2O2(suda) + 2H+(suda) + 2I–(suda) $ İletkenlik azalması rak hız takibi yapılabilir.
2H2O(s) + I2(suda) (T sabit)
Cevap: D
1 Sıcaklık artışı
III. CO(g)+ O2(g) $ CO2(g)+ ısı
2 (Isıca yalıtılmış kap)
Buna göre tabloda verilen kimyasal tepkime ve hız taki-

binde yararlanılan değişim eşleştirmelerinden hangileri
doğrudur?
A) Yalnız II B) I ve II C) II ve III
D) I, II ve III E) I ve III
ÖĞRENCİNİN NOTU

DİKKAT yapılamaz. Ancak deneysel olarak yapılabilir. Bu tür tepkime-

lerde değişimi net olarak belirlenebilen nicelikler tercih edilir.
2CO(g) + O2(g) $ 2CO2(g) + ısı
(P·V = n·R·T P a n. ·T-)
3 mol gaz 2 mol gaz
sbt sbt ?
gibi tepkimeler yalıtılmış kapta gerçekleştiğinde; • Sabit basınçta (P): Gaz mol sayısı azalıp (n.), sıcaklığı art-
• Sabit hacimde (V): Gaz mol sayısı azalıp (n.) sıcaklığı arttığı tığı (T-) için tepkime hızı hacim değişiminden yararlanılarak
(T-) için basınç değişiminden hız ölçülemeyebilir. Çünkü n ve kesin takip edilemez.
T'den hangisindeki artışın veya azalışın daha fazla olduğu be- (P·V = n·R·T V a n. ·T-)
lirlenemeyeceğinden basınç üzerinden kesin olarak hız takibi sbt sbt ?
ÖRNEK 20 Çözüm
Sabit basınçlı yalıtılmış bir kapta gerçekleştirilen,
I. 1 mol gaz $ 1 mol gaz + ısı
I. C(k) + O2(g) $ CO2(g) + ısı P . V = n R T - V a T-
1
II. H2O2(suda) + ısı $ H2O(s) + O sabit sabit sabit
2 2(g) hacim artması ile hız ölçülebilir.
III. NH3(g) + HCl(g) $ NH4Cl(k) + ısı II. Isı + 0 mol gaz $ 0,5 mol gaz
yukarıdaki tepkimelerden hangilerinde kesinlikle hacim P . V = n·R·T V a - n·T.
artışı ile hız takibi yapılabilir? sabit sabit

gaz mol sayısı artarken, sıcaklık azaldığı için hacim değişi-
A) II ve III B) I ve II C) Yalnız III minden hız takibi kesin yorumlanamaz.
III. 2 mol gaz $ 0 mol gaz
D) Yalnız II E) Yalnız I P·V = n·R·T V a . n·T-
sabit sabit
gaz mol sayısı azalırken, sıcaklık arttığı için hacim değişimin-
den hız takibi kesin yorumlanamaz. Cevap: E
ÖRNEK 21 Çözüm
Isıca yalıtılmış sabit hacimli bir kapta gerçekleşen,
N2(g) + 3H2(g) $ 2NH3(g) + ısı
(renksiz) (renksiz) (renksiz) • Tepkimeye giren maddeler element olup standart
tepkimesi ile ilgili; koşullarda kararlı olduğu için standart oluşum ısıları
I. Sıcaklık artışı ile tepkime hızı ölçülebilir. (∆H0f) sıfırdır. Bu nedenle PE–TK grafiği sıfırdan
II. Tepkimeye giren ve oluşan maddelerin standart koşullarda- başlanarak çizilmelidir. (II. öncül yanlıştır.)
ki potansiyel enerjisi (PE)-tepkime koordinatı (TK) grafiği,
PE(kj) PE(kj)
TK 0 TK
0
şeklinde olabilir.
III. Tepkime hızı; renk ve iletkenlik değişiminden yararlanıla- Cevap: E
rak takip edilemez.
yargılarından hangileri yanlıştır? (N2 ve H2 elementlerinin
standart koşullarda gaz hâlleri kararlıdır.)
A) Yalnız I B) I ve II C) Yalnız III
D) II ve III E) Yalnız II

ÖĞREN 1 2 3 Düzey
KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR 2 TEST

1. Belirli basınç ve sıcaklıkta gaz hacmindeki veya belirli sı-
4. Aşağıdaki tepkimelerden hangisinin hızı, karşısında ve-
caklık ve hacimde gaz basıncındaki değişimin birim za- rilen hız takip yöntemi ile belirlenemez?
manda incelenmesi ile tepkimenin hızı belirlenebilir. Tepkime Denklemi Hız Takip Yöntemi
1 Hacim azalması
Buna göre aşağıdaki tepkimelerden hangisinde sabit ha- A) CO(g) + O2(g) " CO2(g)
2 (T ve P sabit)
cim ve sıcaklıkta, basınç değişimi kullanılarak hız ölçü-
– –
B) CH3Br(s)+OH(suda)"CH3OH(s)+Br(suda) pH azalması
mü yapılamaz?
(T sabit)
1
A) Na(k) + H2O(s) $ NaOH(suda) + H2(g) –
C) Cl2(g) + 2Br(suda) –
" Br2(suda) + 2Cl(suda) Renk değişimi
2 (T sabit)
B) N2(g) + 3H2(g) $ 2NH3(g) renksiz renksiz kırmızı- renksiz
kahverengi
C) 3Fe(k) + 4H2O(g) $ Fe3O4(k) + 4H2(g)
2–
D) 2C(k) + 2H2(g) $ C2H4(g) D) Cr2O4(suda)+8H+(suda)"2Cr3+
(suda)+4H2O(s)
İletkenlik azalması
(T sabit)
E) Ca(k) + 2H+(suda) $ Ca2+
(suda) + H2(g)
E) Ba(NO3)2(suda)+Na2SO4(suda)" Katı kütlesindeki
BaSO4(k) +2NaNO3(suda) azalma
2. N2(g) + 2O2(g) $ 2NO2(g) ∆H° = 68 kj

N2(g) + 3H2(g) $ 2NH3(g) ∆H° = –92 kj
1
H2(g) + O2(g) $ H2O(g) ∆H° = –242 kj
2
olduğuna göre standart koşullarda gerçekleşen,
7
NO2(g) + H2(g) $ NH3(g) + 2H2O(g)
2
tepkimesinin aynı koşullardaki ileri aktivasyon enerjisi 5. Çift yönlü (tersinir) bir tepkimede, aynı koşullarda ileri yönde-
Eaileri = 134 kj ise geri aktivasyon enerjisi (Eageri) kaç ki tepkimenin geri yöndeki tepkimeye göre daha hızlı gerçek-
kj’dür? leştiği bilinmektedir.
A) 698 B) 564 C) 430 D) 326 E) 258 Buna göre;
I. Girenlerin toplam potansiyel enerjisi, ürünlerin toplam po-

tansiyel enerjisinden büyüktür.
II. Tepkime başladıktan sonra genellikle istemli olarak ger-
çekleşir.
3. Isıca yalıtılmış sabit hacimli bir kapta gerçekleşen, III. Potansiyel enerji (PE) – tepkime koordinatı (TK) grafiği,
–
Br2(suda) + HCOOH(suda) + ısı " CO2(g) + 2H+(suda) + 2Br(suda) PE (kj)
kırmızı renksiz renksiz renksiz renksiz

kahverengi
tepkimesinin hızı aşağıdaki hız takip yöntemlerinden

hangisi ile belirlenemez?
A) Aynı sıcaklıkta basıncın artması

B) Sıcaklık azalması TK
C) Renk değişimi şeklinde olabilir.

D) H+ iyon derişiminin azalması yargılarından hangileri doğru olur?
E) Aynı sıcaklıkta iletkenlik değişimi
A) I, II ve III B) II ve III C) I ve II

Tepkime hızı = TH
ÖĞRETMENİN NOTU
Mol sayısındaki değişim = ∆n
Zaman aralığı değişimi = ∆t
• Bir kimyasal tepkimede birim zamanda harcanan veya oluşan
madde miktarının değişimine tepkime hızı denir. Kısaca tepki- formülü kullanılır.
me hızı, birim zamanda madde miktarındaki değişimdir diyebiliriz. • Tepkime hızı molar/saniye cinsinden belirtilmek isteniyorsa,
Tepkime hızı; TH, j ve r ile gösterilebileceği gibi “Hız” şeklinde de TC C 2 – C 1 mol M
ifade edilir. TH = r = j = = f veya p
Tt t2 – t1 L.s s
Madde miktarındaki değişme Tepkime hızı = TH = r = j
TH =
Zaman aralığı Derişimdeki değişim = ∆C
Madde miktarı = [mol(n), hacim(V), kütle(m), molar Zaman aralığı değişimi = ∆t

derişim(M)] ... formülü kullanılır.
Zaman aralığı (t) = s, dk, saat, gün, ay...
şeklinde birimler olabilir. NOT
• Tepkime hızı mol/saniye cinsinden belirtilmek isteniyorsa,
Hız ifadesinde hacim birimi ve basınç birimi gazlar için kulla-
Tn n2 – n1
TH = r = j = = (mol/s) şeklinde ifade edilir. nılır. Sıvı çözeltiler için genellikle molar derişim birimi olan (M)
Tt t2 – t1 (mol/litre) kullanılır.
Bazı madde miktarındaki değişim ifadeleri ve zaman aralığına göre hız ifadeleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Madde Miktarındaki Değişim Zaman Aralığı Hız İfadesi (TH) Hız İfadesinin Birimi
Kütle saniye (s) Tm m2 – m1 gram/saniye

TH = =
(m; g) Tt t2 – t1 (g/s)
Molarite dakika (dk) TM M2 – M1 molar/dakika

TH = =
(M; mol/L) Tt t2 – t1 (M/dk veya mol.L–1.dk–1)
Gazlarda Hacim saniye (s) TV V2 – V1 litre/saniye

TH = =
(L) Tt t2 – t1 (L/s)
Gazlarda Basınç saniye (s) TP P2 – P1 atmosfer/saniye

TH = =
(atm) Tt t2 – t1 (atm/s)
• Hız ifadelerinin önündeki “–” işareti harcanma, “+” işareti oluş-

NOT
ma hızını belirtir.
Delta “∆” işareti değişimi, [ ] işareti molar derişimi göstermek • Bir tepkime süresince, hız sürekli değişir.
üzere: “∆[ ] = derişimdeki değişimi, ∆t ise zaman değişimini” • Her tepkime hızı başlangıçta maksimumdur. Maddeler harcan-
ifade eder. dıkça geri kalan miktarları azalacağından, tepkime hızı da za-
manla azalır.
Ortalama Hız • Gaz fazında gerçekleşen,
• Bir tepkimede girenlerin veya ürünlerin madde miktarlarının N2(g) + 3H2(g) $ 2NH3(g)
belirli zaman aralığındaki değişimine ortalama hız denir. tepkimesi için;
T [N 2]
• Ortalama tepkime hızı pozitif (+) bir değerdir. N2 gazının harcanma hızı: TH N = –
2 Tt
• Tepkimede girenler için harcanma hızı, ürünler için oluşma hı- T [H 2]
zı ifadeleri kullanılır. H2 gazının harcanma hızı: TH H = –
2 Tt

T [NH 3] Buna göre tepkimedeki maddelerin harcanma ve oluşma

NH3 gazının oluşma hızı: TH NH = + şeklinde verilir.
3 Tt hızları arasındaki ilişki,
• Tepkimedeki maddelerin hızları arasındaki ilişki incelenirken 1 T [N 2] 1 T [H 2] 1 T [NH 3]

– =– =+
tepkime denklemindeki katsayılar arasındaki ilişkiye bakılır. 1 Tt 3 Tt 2 Tt
şeklinde ifade edilir.
N2(g) + 3H2(g) $ 2NH3(g)
✓ Tepkimenin ortalama hızı için harcanma ve oluşma hızı ara-
–1 mol –3 mol +2 mol
sındaki ilişkiyi veren bağıntıdaki katsayılar en küçük tam sa-
✓ Tepkimede 1 mol N2 ve 3 mol H2 gazları harcandığında, 2 yılara dönüştürülür.
mol NH3 gazı oluşur. Ortalama tepkime hızı & 6THN = 2THH = 3THNH
2 2 3
H2 gazının harcanma hızı, N2 gazının harcanma hızının 3 ka- şeklinde yazılır.
tıdır.
NH3 gazının oluşma hızı, N2 gazının harcanma hızının 2 ka-
NOT
tıdır.
şeklinde yorumlanır. Bir kimyasal tepkimede girenler ve ürünler aynı fiziksel hâlde
ise tepkimeye homojen tepkime, en az birisi bile farklı fiziksel
✓ Tepkimedeki maddelerin harcanma ve oluşma hızları ara-
hâlde ise tepkimeye heterojen tepkime denir.
sındaki ilişki yazılırken denklem katsayılarının çarpmaya
göre tersi alınarak bir bağıntı yazılır. Homojen tepkime: C2H2(g) + 2H2(g) $ C2H6(g)
Heterojen tepkime: MgO(k) + CO2(g) $ MgCO3(k)
ÖRNEK 22 Çözüm
Sabit hacimli kapalı bir kapta gerçekleşen,
4NH3(g) + 5O2(g) $ 4NO(g) + 6H2O(g) a b c d
4NH3(g) + 5O2(g) $ 4NO(g) + 6H2O(g)
a b c d
-4 mol -5 mol +4 mol +6 mol
yukarıdaki tepkime ile ilgili;
harcananlar oluşanlar
I. Maddelerin harcanma ve oluşma hızları arasındaki bağıntı,
– Maddelerin harcanma ve oluşma hızları yazılırken denk-
1 1 1 1
- TH NH = - TH O = + TH NO = + TH H O lem katsayılarının çarpmaya göre tersi alınarak bağıntı ya-
4 3 5 2 4 6 2
zılır.
şeklindedir.
1 1 1 1
– TH NH = – TH O = + TH NO = + TH H O
II. Tepkimede ortalama harcanma hızı ile ortalama oluşma 4 3 5 2 4 6 2
hızı mol/saniye birimiyle birbirine eşit olan madde çifti a ve • Tepkimede harcanan ve oluşan maddelerin katsayısı-
c’dir. na bakıldığında, katsayıları eşit olan NH3 gazının (a)
III. Tepkimenin hızı zamanla artar. ortalama harcanma hızı ile NO gazının (c) ortalama
oluşma hızı mol/saniye birimiyle birbirine eşittir.
• Bir tepkime süresince, tepkimeye giren maddelerin mik-
A) Yalnız III B) I ve II C) I, II ve III tarı zamanla azalacağı için tepkime hızı da zamanla
D) II ve III E) Yalnız I azalır.
Cevap: B

ÖRNEK 23 Çözüm
Gaz fazında gerçekleşen bir tepkimede, maddelerin harcan-
ma ve oluşma hızları arasındaki ilişki, • Tepkimenin hız bağıntısındaki “-” işareti bu mad-
T [C 3 H 4] T [O 2] T [CO 2] T [H 2 O] delerin harcandığını, “+” işareti ise bu maddelerin
Hız = – =- =+ =+ oluştuğunu gösterir.
Tt 4. Tt 3. Tt 2. Tt
• Bağıntının paydasındaki sayılar ise o maddenin
şeklindedir.
denklemdeki katsayısını ifade eder.
Buna göre bu tepkimenin en küçük tamsayılarla denkleş-
Buna göre;
tirilmiş denklemi aşağıdakilerden hangisinde doğru ve-
T [C 3 H 4] T [O 2] T [CO 2] T [H 2 O]
rilmiştir? - =- =+ =+
Tt 4. Tt 3. Tt 2. Tt
A) 3CO2 + 2H2O $ C3H4 + 4O2
B) CO2 + H2O $ C3H4 + O2 C 3 H4 4O2 3CO2 2H2O

C3H4 + 4O2 $ 3CO2 + 2H2O
C) C3H4 + O2 $ CO2 + H2O
Cevap: D
D) C3H4 + 4O2 $ 3CO2 + 2H2O
E) 3C3H4 + 12O2 $ 9CO2 + 6H2O
ÖRNEK 24 Çözüm
3 litrelik sabit hacimli tepkime kabında aynı sıcaklıkta 88 gram
MA ( C = ( 3 · 12 ) + ( 8 · 1 ) = 44 g / mol
C3H8 gazıyla yeterince O2 gazı tam verimle, 3H8)
1 mol C3H8 44 gram ise

C3H8(g) + 5O2(g) $ 3CO2(g) + 4H2O(g)
? 88 gram
tepkimesini gerçekleştiriyor. 88
?= = 2 mol C3H8 harcanır.
Tepkime 200 saniye sürdüğüne göre aynı koşullarda CO2 44
gazının ortalama oluşma hızı kaç molar/saniye’dir? C3H8(g) + 5O2(g) $ 3CO2(g) + 4H2O(g)
(H: 1 g/mol, C: 12 g/mol) –2 mol –10 mol +6 mol +8 mol

1 1 1 1 1 Soruda istenen birime göre hız ifadesi yazılır.
A) B) C) D) E) M mol Tn 6
25 50 200 150 100 TH CO = = ise TH CO = =
2 s L.s 2 V. Tt 3.200
1
THCO = mol/L.s
2 100
Cevap: E
ÖĞRENCİNİN NOTU

ÖRNEK 25 Çözüm
X2(g) + 3Y2(g) $ 2XY3(g)
THX = 4·10 –2 mol/s ∆n = nilk – nson
tepkimesinde X2 gazının (0 – 300) saniye zaman aralığında- 2
mol 12 = nilk – 6
ki ortalama harcanma hızı 4.10 –2 mol/s ve 300 saniye sonun- THX =
2 s
da X2 gazının mol sayısı 6'dır. Tn nilk = 18 mol
TH =
Tt
Buna göre başlangıçta kapta bulunan X 2 gazı kaç mol'dür? Tn
4·10 –2 =
300
A) 12 B) 16 C) 18 D) 20 E) 24 ∆n = 12 mol X2 harcanmış
Cevap: C
ÖRNEK 26 Çözüm
C2H4 gazının yanmasına ait,
C2H4(g) + 3O2(g) $ 2CO2(g) + 2H2O(g)
C2H4(g) + 3O2(g) $ 2CO2(g) + 2H2O(g)
-j mol/saniye +2j mol/saniye
tepkimesinde H2O gazının ortalama oluşma hızı 4 mol/sani-
ye’dir. ? 4 mol/saniye ise
Buna göre C2H4 gazının ortalama harcanma hızı kaç ?.2j = j.4
mol/saniye’dir? 4
?= = 2 mol/saniye olur. Cevap: B
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 2
ÖRNEK 27 Çözüm
2 litrelik sabit hacimli bir kapta gerçekleşen,
K(g) + 4M(g) $ L(s) + 2T(g) ∆MM = 9 – 4 = 5 molar M harcanmış V = 2 litre

n nM
tepkimesine göre M gazının derişimi 40 saniyede 9 molardan MM = & 5= & nM = 10 mol M harcanmıştır.
4 molara düşmektedir. V 2
K(g) + 4M(g) $ L(s) + 2T(g)
Buna göre T gazının ortalama oluşma hızı kaç gram/sa- –10 mol +5 mol
niye’dir? (T: 80 g/mol) mT mT
nT = &5= mT = 400 gram T gazı oluşur.
A) 10 B) 12 C) 15 D) 20 E) 40 MA 80
T
40 saniyede T gazının ortalama oluşma hızı,

Tm 400
TH T = = = 10 g/s olur. Cevap: A
Tt 40
NOT
Kimyasal tepkimelerde hız genellikle tepkime boyunca değişir, sabit

kalmaz. Tepkimenin belirli bir andaki hızına anlık hız denir.
400 km olan Ankara-İstanbul arasındaki mesafeyi 5 saatte giden
bir aracın, ortalama hızı 80 km/saat ise bu aracın değişik hızlarda
gittiği varsayıldığında aracın herhangi bir andaki hızı anlık hız olur.
ÖDEV
Miray 11. Sınıf Kimya Soru Bankasından Kimyasal
11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF) 21 Tepkimelerde Hız Test 1, 2 ve 3’ü çözebilirsin.
1. 3 litrelik cam bir kapta bulunan 9 mol N2 gazı, 4. X2(g) + 3Y2(g) $ 2XY3(g)
N2(g) + 3H2(g) $ 2NH3(g) tepkimesi veriliyor.
tepkimesine göre 2 dakikada tamamen harcanmaktadır. TH1: X2 gazının ortalama harcanma hızı
Buna göre; TH2: Y2 gazının ortalama harcanma hızı
1 –1 –1
I. N2 gazının ortalama harcanma hızı mol.L .s ’dir. TH3: XY3 gazının ortalama oluşma hızı
40
II. H2 gazının ortalama harcanma hızı 27 gram/dakika’dır.
olduğuna göre TH1, TH2 ve TH3 arasındaki ilişki aşağıda-
III. Hızın birimi mol.L–1.s–1 alındığında NH3 gazının ortalama kilerden hangisinde doğru verilmiştir?
oluşma hızı, N2 gazının ortalama harcanma hızının iki katıdır.
A) 6TH1 = 2TH2 = 3TH3 B) TH1 = 3TH2 = 2TH3
yargılarından hangileri doğrudur? (H: 1 g/mol)
C) 6TH1 = 3TH2 = TH3 D) 2TH1 = 3TH2 = TH3
A) Yalnız I B) I ve II C) I, II ve III
E) TH1 = 2TH2 = TH3
D) Yalnız II E) II ve III
2. 2X(g) + 3B(g) $ C(k) nx(mol)
tepkimesindeki X gazının 12
5. Kapalı ve sabit hacimli bir kapta gerçekleşen,
mol sayısının (nX) zamanla
3
değişimi yandaki grafikteki 3X2Y(g) + 2Z2(g) $ 2X3Z2(g) + Y
2 2(g)
gibidir.
4 a b c d
Buna göre; 2
tepkime denklemine göre tepkimede ortalama harcanma
I. B gazının 4-16. sani- 0 4 10 16 Zaman
hızı ile ortalama oluşma hızı birbirine eşit olan madde
(s)
yeler arasında ortala- çifti aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
ma harcanma hızı normal koşullarda 11,2 L/s’dir.
A) a ve b B) b ve d C) a ve d
II. İlk 10 saniyelik zaman aralığında C katısının ortalama
oluşma hızı 0,5 mol/s’dir. D) b ve c E) c ve d
III. Tepkime, heterojen tepkimedir.
A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III
D) I, II ve III E) Yalnız III
6. Basınç uygulanarak 5 mol CO2 gazı-

3. CS2(g) + 3O2(g) $ 2SO2(g) + CO2(g) nın suda çözünmesiyle, 0,3 litrelik gazlı
içecek hazırlanıyor.
Yukarıdaki denkleme göre başlangıçta 1,2’şer molar CS2 ve
O2 gazları alınarak 2 dakikada 0,4 molar SO2 gazı ve bir mik- Şişenin kapağının açılmasıyla 15 sa-
tar CO2 gazı elde edilmektedir. niye sonunda 22 gram CO2 gazı çö-
zeltide kaldığına göre gazlı içecekten
Buna göre O2 gazının aynı koşullardaki ortalama harcan-
ayrılan CO2 gazının çıkış hızı kaç
ma hızı kaç M/dk’dır?
mol/L.s olur? (C: 12 g/mol, O: 16 g/mol)
A) 2,4 B) 1,2 C) 0,9
A) 1 B) 0,9 C) 0,5 D) 0,3 E) 0,1
D) 0,6 E) 0,3

Tek ve Çok Basamaklı (Mekanizmalı) Tepkimelerde Hız
ÖĞRETMENİN NOTU NOT

TEK VE ÇOK BASAMAKLI (MEKANİZMALI) – Hız bağıntısında, tepkimeye giren maddelerden gaz fa-
TEPKİMELERDE HIZ zında (g) veya sulu çözelti [(suda), (aq)] hâlinde bulunan
• Kimyasal tepkimeler, tepkimeye giren taneciklerin sayısına maddeler yer alır.
göre tek basamakta gerçekleşebileceği gibi art arda gerçekle-
– Tepkimelerin hız denkleminde saf katı ve saf sıvılar yer al-
şen birkaç basamakta da meydana gelebilir.
maz. Çünkü saf katı ve saf sıvıların aynı sıcaklıkta miktar-
A) Tek Basamaklı Tepkimelerde Hız larının değiştirilmesi derişimlerini değiştirmez. Bu nedenle
• Az sayıda taneciğin tek basamakta tepkimeye girmesiyle olu-
hıza etkisi olmaz.
şan tepkimelere tek basamaklı tepkimeler denir.
• Bir tepkimede tepkime hızının derişime bağlılığını gösteren
– Hız denklemindeki derişim terimlerinin üsleri toplamına (a + b)
matematiksel ifadeye hız denklemi ya da hız bağıntısı denir.
tepkimenin mertebesi (derecesi) denir ve "n" ile gösterilir.
• Tek basamakta gerçekleşen tepkimelerin hızı, tepkimeye gi-
ren maddelerin derişimleri ile doğru orantılıdır. Tek basamakta gerçekleşen bazı tepkimelerin hız bağıntıları
ve mertebeleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.
NOT
Tepkime Denklemi Hız Bağıntısı Tepkimenin
Mertebesi
Genel olarak iki tanecik arasında gerçekleşen tepkimeler ya
da bir bileşiğin ayrışması şeklindeki tepkimeler tek basamak- 2HBr(g) $ H2(g) + Br2(s) TH = k.[HBr]2 2
ta (tek adımda) gerçekleşir.
H2(g) + Cl2(g) $ 2HCl(g) N2(g) + 3H2(g) $ 2NH3(g) TH = k.[N2].[H2]3 1+3=4
CaCO3(k) $ CaO(k) + CO2(g) 2KClO3(k) $ 2KCl(k) + 3O2(g) TH = k 0
NH3(g) + H2O(s) $ NH+4(suda) + OH-(suda) TH = k.[NH3] 1

• Tek basamakta gerçekleşen,
aA(g) + bB(g) $ cC(g) + dD(g) K+(suda) + Cl-(suda) $ KCl(k) TH = k.[K+].[Cl–] 1+1=2
tepkimesinin hız bağıntısı yazılırken;

– Tepkimeye giren maddelerin molar derişimlerine; tepkime UYARI
denklemindeki katsayıları üs olarak yazılır.
Hız sabiti (k), ileri ve geri aktivasyon enerjileri (Eai, Eag) daima
Hız = TH = j = r = k.[A]a.[B]b pozitif (+) değer alırken, tepkime entalpisi ∆H ise negatif (–)
veya pozitif (+) değer alabilir.
şeklinde yazılır. (k: tepkimeye özgü hız sabitidir.)
ÖRNEK 28 Çözüm
Tek basamakta gerçekleşen,
• Hız denklemi yazılırken tepkimeye giren gaz fazındaki
A 2(g) + 2B2(g) $ C(g) A2 ve B2 maddelerinin derişimleri çarpılır. Her elementin
tepkimesi için; tepkime denklemindeki kendi katsayısı molar derişimine
üs olarak yazılır.
I. Tepkimenin hız denklemi, TH = k.[A2].[B2] şeklindedir. Tepkimenin hız denklemi, TH = k.[A2].[B2]2 şeklinde olur.
II. Tepkimenin derecesi 3’tür. • Hız ifadesinde yer alan maddelerin üsleri toplamı tepki-
III. Tepkime hızı; A2 elementine göre 1. dereceden, B2 ele- me derecesini verir.
mentine göre 2. derecedendir. Tepkime derecesi = 1 + 2 = 3’tür.
• Hız denkleminde A2 gazının derişiminin 1. kuvveti oldu-
ğundan tepkime hızı A2’ye göre 1. dereceden, B2 gazı-
A) I ve II B) II ve III C) I, II ve III nın derişiminin 2. kuvveti olduğundan B2’ye göre 2. de-
D) Yalnız I E) Yalnız III recedendir. Cevap: B

ÖRNEK 29 Çözüm
2X(s) + 3Y(g) $ X2Y3(g)
• Her tepkimenin kendine özgü bir hız sabiti (k) vardır.
tepkimesi tek basamakta gerçekleştiğine göre tepkime ile
• Tepkimenin hız bağıntısı yazılırken sadece gaz fazın-
ilgili;
daki maddelerin ve sulu çözelti hâlinde olan maddele-
I. Kendine özgü hız sabiti (k) vardır. rin derişimleri yazılır.
II. Tepkime derecesi 5’tir. • Saf katı ve saf sıvılar hız denkleminde yer almaz. Tep-
III. Tepkimenin hız denklemi, TH = k.[X]2.[Y]3 şeklindedir. kimenin hız denklemi, TH = k.[Y]3 şeklindedir.
yargılarından hangileri doğrudur? • Tepkime derecesi, tepkimenin hız denkleminde yer
alan maddelerin üsleri toplamına eşittir. Buna göre tep-
A) Yalnız I B) I ve II C) Yalnız II
kime derecesi 3’tür.
D) II ve III E) I, II ve III
Cevap: A
NOT
Hız sabiti “k”;

ÖRNEK 30
• Her tepkimenin kendine özgü bir hız sabiti vardır.
• Hız sabitinin birimi, tepkimenin derecesine bağlıdır. CaCO3(k) CaO(k) + CO2(g)
• Hız sabiti k’nin değeri ne kadar büyükse, tepkime o kadar tepkimesi için;
hızlıdır. I. İleri yönlü tepkimenin hız denklemi,
• Tepkimenin gerçekleştiği kabın hacmine ve şekline bağlı THileri = kileri.[CaCO3] şeklindedir.
değildir. II. Geri yönlü tepkimenin hız denklemi, THgeri = kgeri.[CO2]
• Endotermik veya ekzotermik olarak gerçekleşen tüm tepki- şeklindedir.
melerde sıcaklık arttıkça hız sabiti k’nin değeri artar. III. İleri yönlü tepkimenin derecesi 0, geri yönlü tepkimenin
✓ Tepkimeye giren maddelerden en az birisinin katı olması derecesi 1’dir.
hâlinde, katının temas yüzeyine bağlı olarak k’nin değeri yukarıdaki yargılardan hangileri doğrudur?
değişir. A) Yalnız I B) II ve III C) Yalnız II
✓ Aktifleşme enerjisi (eşik enerjisi)
D) I, II ve III E) I ve II
✓ Sıcaklık
✓ Katalizör
Çözüm
✓ Tepkimeye giren maddelerin türü
hız sabiti k’nin değerini değiştirir. ileri
CaCO3(k) CaO(k) + CO2(g)
• Maddelerin derişimi, hacmi, basıncı (sabit sıcaklıkta) hız sa- geri
• Hız denkleminde saf katı ve saf sıvılar yer almayacağı için,
biti k’nin değerini değiştirmez.
İleri yönlü tepkimenin hız denklemi; THileri = kileri
• Çift yönlü (tersinir) olarak gerçekleşen tepkimelerde hız bağın- Geri yönlü tepkimenin hız denklemi; THgeri=kgeri.[CO2]
tısı, ileri tepkime hızı (THileri) ve geri tepkime hızı (THgeri) şek-
şeklindedir. (I. öncül yanlış, II. öncül doğrudur).
linde yazılabilir.
ileri • Hız bağıntısındaki derişimlerin üsleri toplamı tepkime de-
H2(g) + 2ICl(g) I2(g) + 2HCl(g) recesini verir.
geri
tek basamakta gerçekleştiği kabul edilen tersinir tepkimesinde, Buna göre ileri yönlü tepkimenin derecesi 0, geri yönlü
– İleri yönlü tepkimenin hız denklemi, THileri = kileri.[H2].[ICl]2 tepkimenin derecesi ise 1’dir. (III. öncül doğrudur).
– Geri yönlü tepkimenin hız denklemi, THgeri = kgeri.[I2].[HCl]2 Cevap: B
şeklinde yazılır.

• Toplu (net) tepkimede ara ürün ve katalizör olan maddeler yer

ÖĞRETMENİN NOTU
almaz.
B) Çok Basamaklı (Mekanizmalı) Tepkimelerde Hız
• Mekanizmalı tepkimelerde, aktifleşme enerjisi en büyük olan
• Bazı tepkimeler birden fazla basamakta gerçekleşebilir. Genel-
basamak en yavaş, aktifleşme enerjisi en küçük olan basamak
likle üç veya daha çok taneciğin çarpışmasını gerektiren tepki-
ise en hızlı basamaktır.
melere çok basamaklı veya mekanizmalı tepkimeler denir.
Mekanizmalı Tepkimeler 2NO2(g) + Cl2(g) $ 2NO2Cl(g)
• Mekanizmalı tepkimelerde tepkime hızını yavaş basamak be-
lirler. Hız denklemi yavaş basamağa göre yazılır. Yukarıda verilen tepkime tek basamakta gerçekleşseydi hız
denklemi,
1. basamak: A(g) + B(g) $ C(g) (yavaş)
2. basamak: C(g) + 2T(g) $ 3D(g) (hızlı) TH = k.[NO2]2.[Cl2]
Tepkime hızı; TH = k.[A].[B] şeklinde yavaş basamağın giren- şeklinde olurdu.

lerine göre yazılır.
• Tepkime sırasında önceki basamakta oluşarak sonraki basa- Fakat tepkime deneysel olarak iki basamakta gerçekleştiği için;
makların herhangi birinde harcanan maddeye ara ürün denir.
K+L$ C +T 1. basamak: NO2(g) + Cl2(g) $ NO2Cl(g) + Cl(g) (yavaş)
C +R$ M 2. basamak: NO2(g) + Cl(g) $ NO2Cl(g) (hızlı)

+
Ara ürün: C maddesidir. Toplu (net) tepkime: 2NO2(g) + Cl2(g) $ 2NO2Cl(g)
• Mekanizmanın önceki basamağında girenler kısmında olup
tepkimeyi hızlandırdıktan sonra tepkimeden etkilenmeden çı-
Hız denklemi yavaş basamağa göre,
kan maddeler katalizördür.
TH = k.[NO2].[Cl2]
M+R $A+Y
şeklinde yazılır.
A+F$ R+K
• Tepkimenin derecesi (mertebesi) de 2'dir.
Katalizör: R maddesidir. A maddesi ise ara üründür.
ÖRNEK 31 Çözüm
Sabit sıcaklıkta gerçekleşen bir tepkimenin mekanizması
aşağıdaki gibidir. • 1. basamak: H2(g) + ICl(g) " HI(g) + HCl(g) (yavaş)
1. basamak: H2(g) + ICl(g) $ HI(g) + HCl(g) (yavaş) 2. basamak: HI(g) + ICl(g) " I2(g) + HCl(g) (hızlı)
+
2. basamak: HI(g) + ICl(g) $ I 2(g) + HCl(g) (hızlı) Net tepkime: H2(g)+ 2ICl(g) $ I2(g)+ 2HCl(g)
Buna göre bu tepkime ile ilgili aşağıdaki ifadelerden han- • Hız ifadesi mekanizmalı tepkimelerde yavaş basama-
gisi yanlıştır? ğa göre yazılır.
A) Net tepkime denklemi, TH = k.[H2].[ICl] şeklindedir.
H2(g) + 2ICl(g) $ I 2(g) + 2HCl(g) • Tepkime derecesi, hız ifadesindeki maddelerin deri-
şimlerinin üsleri toplamıdır.
şeklindedir.
Tepkime derecesi = 1 + 1 = 2’dir.
B) Hız bağıntısı, TH = k.[H2].[ICl] şeklindedir. • Tepkimenin 1. basamağında oluşup, 2. basamağında
C) Tepkimenin derecesi 2’dir. harcanan HI gazı, ara üründür.
D) Ara ürün, HI gazıdır. • Tepkimeye girip etkilenmeden çıkan madde olmadığı
için mekanizmada katalizör yoktur. Cevap: E
E) Katalizör, ICl gazıdır.

ÖRNEK 32 Çözüm
3M(g) + H(g) $ T(g) + 3R(g)
Yukarıdaki tepkimenin mekanizmasını oluşturan basamakla- I. basamak: M(g) + H(g) $ 2R(g) + A(g)
rın denklemleri sırasıyla,
II. basamak: 2M(g) + L(g) $ T(g) + F(g)
I. basamak: M(g) + H(g) $ 2R(g) + A(g) (çok hızlı)
II. basamak: 2M(g) + L(g) $ T(g) + F(g) (yavaş) III. basamak: F(g) + A(g) $ R(g) + L(g)
III. basamak: F(g) + A(g) $ R(g) + L(g) (hızlı)
şeklinde verilmiştir. • A ve F gazları tepkime esnasında oluşup, sonraki bir
basamakta harcandığından ara üründür.
Buna göre tepkime mekanizmasında yer alan ara ürünler
ve katalizör aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? • L gazı, II. basamakta tepkimeye girip miktar ve kim-
Ara ürün Katalizör yasal yapı bakımından etkilenmeden çıktığı için ka-
talizördür.
A) A, F ve M Yalnız R
B) M ve R A ve F Cevap: D
C) Yalnız L A ve F
D) A ve F Yalnız L
E) Yalnız R A, F ve M
Grafiğe göre;
ÖĞRETMENİN NOTU
• Üç aktifleşme enerjisi olduğundan tepkime 3 basamaklıdır.
• Çok basamaklı tepkimelerde potansiyel enerji (PE) – tepki-
• Ea2 > Ea1 > Ea3 olduğundan 2. basamak en yavaş basamak-
me koordinatı (TK) grafiğinde basamak sayısı kadar aktifleş-
tır, bu nedenle tepkimenin hızını 2. basamak belirler.
me enerjisi bulunur. Yavaş basamağın aktifleşme enerjisi hız-
lı basamaklara göre daha yüksektir. • Basamakların ve net tepkimenin endotermik/ekzotermik ola-
PE (kj) rak belirlenmesi;
2 1. basamakta; ∆H1 > 0 olduğu için endotermik olarak ger-

3 çekleşir.
1 Ea2 Ea3
2. basamakta; ∆H2 > 0 olduğu için endotermik olarak ger-
Ea1 ∆H2 > 0 çekleşir.
∆H1 > 0
Girenler ∆H3 < 0 3. basamakta; ∆H3 < 0 olduğu için ekzotermik olarak ger-
∆Hnet < 0 çekleşir.
Ürünler
Net tepkimede; ∆Hnet < 0 olduğu için ekzotermik olarak ger-
TK
çekleşir.
Ea2 > Ea1 > Ea3
ÖĞRENCİNİN NOTU

ÖRNEK 33 Çözüm
Gaz fazında gerçekleşen kimyasal bir tepkimeye ait potansi-
Potansiyel enerji (kj)
yel enerji-tepkime koordinatı grafiği aşağıdaki gibidir. 1. basamak
1
Potansiyel enerji (kj) 5a 2. basamak
2
4a
Ea1 Ea2
3a
1 ∆H1 > 0
5a Girenler 2a
∆Hnet < 0 ∆H2 < 0
2 Ürünler a
4a
Tepkime koordinatı
3a
(Ea: Aktifleşme enerjisi)
2a
• Grafikte iki tane aktifleşme enerjisi (Ea) olduğundan tepkime
a 2 basamakta gerçekleşen mekanizmalı bir tepkimedir.
• Tepkimede Ea1 > Ea2 olduğu için 1. basamak yavaş basa-
Tepkime koordinatı maktır. Tepkime hızını belirleyen basamakta yavaş olan 1. ba-
samak olur.
Tepkimeyle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
• 1. basamakta ∆H1 > 0 olduğu için 1. basamak endotermik
A) Tepkimenin ilk adımı endotermik olarak gerçekleşir. olarak gerçekleşir.
B) Mekanizmalı bir tepkimedir. Net tepkimede ∆Hnet < 0 olduğu için net tepkime, ekzotermik
C) Hızı belirleyen basamak, 1. basamaktır. olarak gerçekleşen bir tepkimedir.
• Grafikte; girenlerin toplam potansiyel enerjisi, ürünlerin top-
D) Net tepkimenin entalpisi ∆H < 0’dır.
lam potansiyel enerjisinden daha büyük olduğu için net tepki-
E) Net tepkimede yer alan ürünler, girenlere göre daha yük- mede yer alan ürünler daha düşük enerjilidir. Cevap: E
sek enerjilidir.
ÖRNEK 34 Çözüm
–
1. basamak: H2O2(suda) + I(suda) " IO –(suda) + H2O(s) (yavaş)
–
2. basamak: IO –(suda) + H+(suda) " HIO(s) (hızlı) 1. basamak: H2O2(suda) + I(suda) " IO –(suda) + H2O(s) (yavaş)
–
3. basamak: HIO(s) + H+(suda) + I(suda) " H2O(s) + I 2(g) (hızlı) 2. basamak: IO –(suda) + H+(suda) " HIO(s) (hızlı)
–
Üç basamakta, mekanizmalı bir şekilde gerçekleşen tepki- 3. basamak: HIO(s) + H+(suda) + I(suda) " H2O(s) + I 2(g) (hızlı)
menin ara basamakları yukarıdaki gibidir. +
–
Buna göre; Net tepkime: H2O2(suda)+ 2I(suda) + 2H+(suda) " 2H2O(s) + I 2(g)
(I. öncül doğrudur.)
I. Net tepkime denklemi,
–
H2O2(suda) + 2H+(suda) + 2I(suda) $ 2H2O(s) + I2(g) • IO – ve HIO bir basamakta oluşup sonraki bir basamak-
ta harcandıkları için ara üründür. (II. öncül yanlıştır.)
şeklindedir.
• Mekanizmalı tepkimelerde yavaş basamağın aktifleş-
II. IO – ve HIO katalizördür.
me (aktivasyon) enerjisi daima hızlı basamaklardan da-
III. Aktivasyon enerjisi en büyük olan 1. basamaktır. ha büyüktür. Bu nedenle yavaş olan 1. basamağın aktif-
yargılarından hangileri yanlıştır? leşme enerjisi, 2. ve 3. basamaklara göre daha büyük-
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III tür. (III. öncül doğrudur.)
Cevap: B
D) I ve II E) II ve III

ÖRNEK 35 Çözüm
1. basamak: K(g) + L(g) $ T(g) + M(g) (yavaş)
• Toplu (net) tepkimede ara ürün ve katalizörler yer almaz.
2. basamak: M(g) + N(g) $ Q(g) + T(g) (hızlı)
3. basamak: Q(g) + N(g) $ R(g) + K(g) (hızlı) • Tepkimede ara basamakta oluşarak sonraki basamak-
ların herhangi birinde harcanan maddeye ara ürün (M ve
Yukarıda mekanizmalı bir tepkimenin ara basamakları veril-
Q), tepkimeye girip etkilenmeden çıkan maddeye (K) ka-
miştir.
talizör denir.
Buna göre toplu (net) tepkimenin denklemi aşağıdakiler-
1. basamak: K(g) + L(g) $ T(g) + M(g)
den hangisinde doğru verilmiştir?
A) L(g) + 2N(g) $ 2T(g) + R(g) 2. basamak: M(g) + N(g) $ Q(g) + T(g)
B) L(g) + 2M(g) $ 2T(g) + Q(g) 3. basamak: Q(g) + N(g) $ R(g) + K(g)
+
C) K(g) + Q(g) $ M(g) + R(g)
D) L(g) + 2N(g) $ 2T(g) + K(g) Net Tepkime: L(g) + 2N(g) $ 2T(g) + R(g)
E) L(g) + Q(g) $ M(g) + 2R(g) şeklindedir. Cevap: A
ÖRNEK 36 Çözüm
2H2O2(suda) $ 2H2O(g) + O2(g)
tepkimesi iki basamakta gerçekleşmektedir. • İkinci basamak ters çevrilip net tepkime ile taraf tarafa toplan-
dığında 1. basamak elde edilir.
İkinci basamak olan hızlı basamağın denklemi,
I. basamak: H2O2(suda) + I-(suda) " H2O(g) + IO-(suda) (yavaş)
H2O2(suda) + IO-(suda) $ H2O(g) + O2(g) + I-(suda)
II. basamak: H2O2(suda) + IO-(suda) " H2O(g) + O2(g) + I-(suda) (hızlı)
şeklinde olduğuna göre aşağıdaki ifadelerden hangisi yan- +
lıştır? Net Tepkime: 2H2O2(suda) $ 2H2O(g) + O2(g)
A) Yavaş basamağın denklemi, • Mekanizmalı tepkimelerde hız denklemi yavaş basamağa gö-
H2O2(suda) + I-(suda) $ H2O(g) + IO-(suda) şeklindedir. re yazılır.
B) Hız denklemi, TH = k·[H2O2]2 şeklindedir. • TH = k·[H2O2]·[I-] şeklindedir.
C) IO- iyonu ara üründür. • Tepkimede ara basamakta oluşarak sonraki basamakların
herhangi birinde harcanan maddeye ara ürün (IO-), tepkime-
D) I- iyonu katalizördür. ye girip etkilenmeden çıkan maddeye (I-) katalizör denir.
E) Tepkimenin derecesi 2'dir. Cevap: B
ÖRNEK 37 Çözüm
I. basamak: 2X(g) + Y(g) + Z(g) $ X2YZ(g) (yavaş)
• Mekanizmalı tepkimelerde tepkime hızını yavaş basa-
II. basamak: X2YZ(g) $ X2Y(g) + Z(g) (hızlı) mak belirler. Tepkimenin hız bağıntısı,
TH1 = k·[X]2·[Y]·[Z] şeklindedir.
Yukarıda mekanizması verilen ve gaz fazında gerçekle- V
Kap hacmi V iken litre olursa, her bir gazın derişimi 2
şen tepkimenin gerçekleştiği kabın hacmi aynı sıcaklıkta 2
katına çıkar.
yarıya indirilirse tepkime hızı nasıl değişir?
TH2 = k·[2X]2·[2Y]·[2Z]
A) 16 katına çıkar. B) 8 katına çıkar.
TH2 = 16·k·[X]2·[Y]·[Z]
1 1 14243
C) 'sına iner. D) 'ine iner.
16 8 TH1
E) 64 katına çıkar. TH2 = 16·TH1 Cevap: A

ÖRNEK 38 Çözüm
I. basamak: 3X + 2Y " Z ∆H < 0
• Mekanizmalı tepkimenin hız bağıntısı yavaş basamağa göre
II. basamak: Z + T " 2R + K ∆H < 0 yazılır.
mekanizmasına göre gaz fazında gerçekleşen bir tepkimenin TH = k·[X]3·[Y]2 olduğuna göre, I. basamak tepkimenin yavaş
hız bağıntısı TH = k·[X]3·[Y]2 şeklindedir. basamağı, II. basamak ise hızlı basamağı olur.
• Hız bağıntısındaki maddelerin üsleri toplamı tepkimenin derece-
sini (n) verir. Buna göre tepkimenin derecesi; n = 3 + 2 = 5'dir.
A) Z, ara üründür. • Her iki basamakta ekzotermik olduğu için net tepkime de ekzo-
B) Tepkimenin yavaş basamağı I. basamaktır. termiktir.
C) Net tepkime ekzotermiktir. • Z " ara üründür.

• Mekanizmalı tepkimelerde yavaş adımın aktivasyon enerjisi en
D) I. basamağın aktivasyon enerjisi, II. basamağınkinden bü-
büyüktür. Cevap: E
yüktür.
E) Tepkimenin derecesi 2'dir.
ÖĞRETMENİN NOTU PRATİK YOL

Hız Sabitinin (k) Biriminin Bulunması mol
mol Kısaca hız birimi olarak alındığında hız sabitinin (k) birimi,
• Tepkimedeki maddelerin derişim birimi & ’dir. L.s
L L
(n – 1)
M mol .1k =f p
• Genellikle tepkime hızının birimi & = ’dir. mol s
s L.s olarak bulunabilir. (n & tepkimenin derecesidir.)
• Hız denklemi; TH = k·[A]3.[B] olan bir tepkimenin hız sabitinin
(k) birimi yani tüm birimler bağıntıda yerine yazılarak,
TH = k.[A]3.[B] NOT
3 Tepkimenin derecesi (n) sıfır ise hız sabitinin (k) birimi, tepki-
mol mol mol L3
= k. f p .f p k= şeklinde bulunur. me hızının birimine eşit olur.
L.s L L mol 3 .s
ÖRNEK 39 Çözüm
mol
• Hız birimi:
2N2(g) + O2(g) " 2N2O(g) L.s
mol mol
tepkimesinde tepkime hızının birimi olduğuna gö- • Derişimlerin birimi:
L.s L
re hız sabitinin (k) birimi nedir?
• Hız bağıntısı & TH = k.[N2]2.[O2], tepkime derecesi (n) = 3
L L2 mol 2
A) B) C) L
3-1
L2
mol.s 2
mol .s L.s I. Yol: k = f p ·s –1 k=
L3 mol 3 mol mol 2 ·s
D) E) II. Yol: Hız bağıntısında birimleri yerine yazdığımızda hız
mol 3 .s L3 .s
sabitinin (k) birimi,
TH = k.[N2]2 . [O2]
2
mol mol mol L2
= k. f p .f p & k= şeklinde olur.
L.s L L mol 2 .s Cevap: B

ÖRNEK 40 Çözüm
Aşağıdaki tabloda verilen a, b ve c tepkimeleri tek basamak-
ta, d tepkimesi ise mekanizmalı olarak gerçekleşmektedir.
Tepkime Denklemi Hız İfadesi Hız Sabitinin
Buna göre tepkimelerin hız ifadelerini yazarak hız sabiti- (k) Birimi
nin birimini belirleyiniz. (Hız birimi: mol/L.s'dir.) L

a. 2A(g)+3B(s)"2K(g)
TH=k.[A]2 mol.s
Tepkime Denklemi Hız İfadesi Hız Sabitinin ........................ .....................
(k) Birimi L2
b. C3H4(g)+2H2(g)"C3H8(g)
a. 2A(g)+3B(s)"2K(g) TH=k.[C3H4].[H2]2 mol 2 .s
..................... .....................
........................ .....................
b. C3H4(g)+2H2(g)"C3H8(g) L
..................... .....................
c. Zn(k)+2NaOH(suda)"Na2ZnO2(suda)+H2(g) TH=k.[NaOH]2 mol.s
c. Zn(k)+2NaOH(suda)"Na2ZnO2(suda)+H2(g)
..................... ..................... ........................ .....................
– –
– – L
d. H2O2(suda)+I(suda)"OI(suda)+H2O(s) d. H2O2(suda)+I(suda)"OI(suda)+H2O(s)
(yavaş) TH=k.[H2O2].[I–] mol.s
(yavaş) – –
H2O2(suda)+OI(suda)"I(suda)+H2O(s)+O2(g)
– – ........................ .....................
H2O2(suda)+OI(suda)"I(suda)+H2O(s)+O2(g) (hızlı)
(hızlı) ..................... .....................
ÖRNEK 41 Çözüm
H 2 O (s) H 2 O (s)
KCl(k) K+(suda) + Cl–(suda) KCl(k) K+(suda) + Cl–(suda)
tepkimesi ile ilgili; • Hız denkleminde, saf katı ve saf sıvılar derişimleri de-
ğişmediği için yer almaz.
I. Tepkime sıfırıncı derecedendir.
Hız denklemi; TH = k şeklinde olur.
II. Tepkime hızının birimi, hız sabitinin (k) birimine eşit olur.
• Tepkime derecesi = 0 olduğu için tepkime sıfırıncı de-
III. Tepkime boyunca KCl katısının harcanma hızı sabittir. recedendir denebilir.
yukarıda verilen yargılardan hangileri yanlıştır? • TH = k olduğu için, hız birimi hız sabitinin (k) birimine
eşittir.
A) Yalnız I B) I, II ve III C) Yalnız III
• Bir tepkimede harcanan maddelerin fiziksel hâline bakıl-
D) II ve III E) I ve II maksızın tepkime hızı zamanla daima azalır. Her tepki-
menin başlangıç hızı büyük olur.
Cevap: C
ÖĞRENCİNİN NOTU

• Bir tepkimenin deney sonuçlarından;

ÖĞRETMENİN NOTU
– Hız denklemi
• Mekanizmalı (çok basamaklı) tepkimelerde, bir tepkimenin de- – Tepkime derecesi (mertebesi)
rişiminin tepkime hızına etkisini gösteren deney sonuçlarından – Hız sabitinin (k) birimi
yararlanarak da tepkime hızı bulunabilir. – Hız sabitinin (k) sayısal değeri
– Tepkimeye giren maddelerin türü ve katsayısı
bulunabilir.
NOT
DİKKAT
Deney sonuçları verilen maddelerin derişimindeki değişimlerle
doğru orantılı olarak tepkime hızı değişmiş ise o madde mutlaka Hayatımızdan Bir Örnek:
mekanizmalı tepkimenin yavaş adımının girenler bölümünde yer Mekanizmalı tepkimelerde yavaş basamağın tepkime hızını
alıyor demektir. Yani bir A maddesinin derişimi 2 katına çıkarken belirlemesi gibi, 15 öğrencinin kullandığı okul servisinde 14
tepkime hızı da 2 katına çıkmış ise A maddesi hız denkleminde öğrenci servisi bekletmeden binerken 1 öğrencinin yavaş ha-
1. dereceden ([A]1)bulunuyor demektir. A maddesinin derişimi 2 raket etmesi ile servis hergün okula geç kalmaktadır. Dola-
katına çıkarken tepkime hızı 4 katına çıkıyorsa, A maddesi hız yısıyla öğrencilerin geç kalmasına neden olan yavaş hareket
denkleminde 2. dereceden ([A]2) bulunuyor demektir. eden öğrencidir.
ÖRNEK 42 Çözüm
X(g) + 3Y(g) $ T(g) + 3W(g)
aX(g) + bY(g) $ Ürün
Sabit sıcaklıkta gerçekleştirilen yukarıdaki mekanizmalı tep-
TH = k.[X]a.[Y]b
kime için aynı sıcaklıkta yapılan deneylerin sonuçları aşağı-
da verilmiştir. • 1. ve 2. deney sonuçları incelendiğinde Y'nin derişimi
değişmezken, X'in derişiminin 2 katına çıkması tepki-
Deney [X] [Y] Tepkime hızı me hızını (22) 4 katına çıkarıyor.
Numarası (mol/L) (mol/L) (mol/L.s) TH = k.[X]a.[Y]b
sabit
2 a b
1 1 10 6 2 = k.(2) .(1) a=2
2 2 10 24 • 1. ve 3. deney sonuçları incelendiğinde X'in derişimi

değişmezken, Y'nin derişiminin yarıya inmesi c m , tep-
1
2
3 1 5 3 kime hızını da yarıya indiriyor.
Buna göre tepkimenin en yavaş basamağının denklemi TH = k.[X]a.[Y]b

sabit
aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir? b
= k. (1) a . c m
1 1
2-1 = k.(2)-b b=1
A) 2X(g) + Y(g) " Ürün 2 2
Buna göre, TH = k.[X]2.[Y] olarak yazılır. Hız bağıntısı ya-
B) X(g) + 2Y(g) " Ürün vaş basamağa göre yazıldığından yavaş adımın denkle-
mi, 2X(g) + Y(g) " Ürün şeklinde olur. Cevap: A
C) 2X(g) + 3Y(g) " Ürün
D) 2X(g) + 2Y(g) " Ürün
E) X(g) + Y(g) " Ürün

ÖRNEK 43 Çözüm
Gaz fazında gerçekleşen,
• 1. ve 2. deney 1. ve 3. deney
X + 2Y $ Z
TH = k.[X]a.[Y]b TH = k.[X]a . [Y]b
sabit sabit
tepkimesinin aynı sıcaklıktaki deney sonuçları aşağıdaki tab-
8 = k.(2)a.(1)b 2 = k.(1)a.(2)b
loda verilmiştir.
(2)3 = k.(2)a 21 = k.(2)b
Deney [X] [Y] Tepkime hızı a=3 b=1
Numarası (mol/L) (mol/L) (mol/L.s)
Hız ifadesi, TH = k.[X]3.[Y] şeklinde olur.
1 3 3 1
• Tablodan istediğimiz bir deney seçip buradaki deney sonuç-
2 6 3 8 larını hız denkleminde yerine yazdığımızda hız sabitinin (k)
3 3 6 2 sayısal değeri ve birimi bulunur.
Buna göre hız sabitinin (k) sayısal değeri ve birimi aşağı- 1. deney sonuçları hız denkleminde yerine yazılırsa;
1
TH = k.[X]3.[Y] & 1 = k·(3)3·(3) & k = olur.
dakilerden hangisinde doğru verilmiştir? 81
Hız sabitinin (k) birimi;
Hız sabiti (k) Hız sabitinin birimi I. yol II. yol
1 2 TH = k.[X]3.[Y] (n - 1)
-2 -1 L . 1 ’den
k =f p
A) L .mol .s
81 mol s
B) 27 L4.mol-4.s-1 mol mol
4
= k. f p tepkime derecesi (n) = 4 olup,
1 L.s L
C) L3.mol-3.s-1 L
(4 - 1)
81 L3 . 1 k =f p . 1 ’den
1 k= olur. mol s
D) L2.mol-2.s-1 mol 3 s
27 L3 . 1
k= olur.
E) 27 3
L .mol .s -3 -1
mol 3 s Cevap: C
ÖRNEK 44 Çözüm
Kapalı ve sabit hacimli bir kapta sabit sıcaklıkta tek basamakta
2X(k) + 3Y2(g) $ 2XY3(g) • Saf katı olan X hıza etki etmediğinden hız bağıntı-
tepkimesi gerçekleşmektedir. sında yer almaz.
Kaba aynı sıcaklıkta Y2 gazı eklenerek derişimi 2 katına çı- TH1 = k·[Y2]3 iken, etki sonucunda
karıldıktan sonra tepkimenin başlangıç hızı nasıl değişir?
TH2 = k · 72 Y2@3 & TH2 = 8 k · 7Y2@3
A) 2 katına çıkar B) Yarıya iner >
TH1
1
C) 8 katına çıkar D) üne iner
4 • TH2 = 8·TH1 olur. Cevap: C
E) 4 katına çıkar
ÖRNEK 45 Çözüm
Kapalı ve sabit hacimli bir kapta sabit sıcaklıkta gerçekleşen,
X2(g) + 3Y2(g) $ 2XY3(g) • TH1 = k·[X2] · [Y2]2 şeklindedir.
2
tepkimesinin hız bağıntısı, TH = k·[X2]·[Y2] şeklindedir. X
TH2 = k · < 2E · 74 Y2@2 = k · 7X2@ · 8 7Y2@2
Aynı sıcaklıkta X 2 gazının derişimi yarıya indirilip, Y2 ga- 2
zının derişimi 4 katına çıkarılırsa tepkimenin başlangıç hı- TH2 = 8 k · 7X2@ · 7Y2@2
zı nasıl değişir? 144424443
TH1
A) 2 katına çıkar B) 8 katına çıkar C) 1/4'üne iner TH2 = 8 · TH1 olur . Cevap: B
D) 2 kat artar E) Yarıya iner

ÖRNEK 46 Çözüm
2M(g) + Y(g) $ K(g) + T(g)
tepkimesi için aynı sıcaklıkta yapılan deney sonuçları aşağı- TH = k.[M]a.[Y]b ise;
• 1. ve 2. deney seçilir. 2. ve 3. deney seçilir.
da verilmiştir.
a b
Deney TH = k.[M] .[Y] TH = k.[M]a.[Y]b
[M] [Y] Tepkime hızı
sabit
Numarası (mol/L) (mol/L) (M/s)
(2)1 = k.(2)a.(1)b (3)1 = k.(1)a.(3)b b=1
1 1 1 4
a=1 sabit
2 2 1 8 Tepkime hız bağıntısı, TH = k.[M].[Y] şeklindedir.
3 2 3 24 Önce herhangi bir deney sonucundaki değerler hız ifade-
sinde yerine konularak hız sabitinin (k) değeri bulunur.
Buna göre aynı koşullarda M derişimi 3 molar, Y derişi- 1. deney seçilirse, Hız sabiti k ile birlikte [M] = 3 M
mi 2 molar olarak alınırsa tepkimenin başlangıç hızı kaç ve [Y] = 2 M değerleri hız ba-
TH = k.[M].[Y]
M/s olur? ğıntısında yerine konur.
A) 2 B) 4 C) 6 D) 12 E) 24 4 = k.1.1 TH = k.[M].[Y]
k=4
TH = 4 . 3 . 2 TH = 24 M/s
Cevap: E
ÖRNEK 47 Çözüm
X2(g) + 3Y2(g) $ 2XY3(g)
tepkimesi ile ilgili aynı sıcaklıkta yapılan deney sonuçları aşa- 1. deney 2. deney
TH = k.[X2]a . [Y2]b sabit
ğıdaki gibidir.
. . . TH = k.[X2] .[Y2]b
a
I. X2 ve Y2 gazlarının derişimleri yarıya indirildiğinde tepki- a b

= k. c m .c m
1 1 1
me hızı dörtte birine c m düşüyor.
1 9 = k . (3)b
4 2 2
4 (2)–2 = k.(2)–a.(2)–b
II. X2 gazının derişimi sabit tutulup, Y2 gazının derişimi 3 ka- 32 = k.3b b = 2
2=a+b
tına çıkarıldığında tepkime hızı 9 katına çıkıyor.
a+b=2
Buna göre tepkimenin hız denklemi aşağıdakilerden han- a+2=2
gisi olabilir? a=0
3 2
A) TH = k.[X2].[Y2] B) TH = k.[X2] TH = k.[Y2]2 olur.
Cevap: E
C) TH = k.[X2].[Y2]2 D) TH = k.[X2].[Y2]
2
E) TH = k.[Y2]
ÖĞRENCİNİN NOTU

ÖRNEK 48 Çözüm
Z(g) + 2M(g) + 4R(g) $ Q(g) + 3K(g)
Z(g) + 2M(g) + 4R(g) $ Q(g) + 3K(g) tepkimesi için;
denklemine göre tepkimeye giren maddelerin ikisinin derişi- • 1. grafikte, Z ve M sabitken R’nin derişimi 2 katına çıka-
mi sabitken, diğer maddenin derişiminin aynı sıcaklıkta artırıl- rıldığında, tepkime hızı 4 katına çıkmış. Yani
ması sonucunda aşağıdaki derişim-hız değişim grafikleri el- R’nin [R]2 kadar hıza etkisi olmuş.
de edilmiştir. Hız = k.[Z]a.[M]b.[R]c
4 = k.(1)a.(1)b.(2)c (2)2 = k.2c
Hız (mol/L.s) Hız (mol/L.s)
Hız (mol/L.s)
R

sabit sabit c=2
8 Z
3 • 2. grafikte; M ve R derişimleri sabitken Z’nin derişimi 3
2 M
katına çıkarıldığında tepkime hızı da 3 katı-
2 1 na çıktığı için,
0 1 2
Derişim
0 1 3
Derişim
0 4 8
Derişim Hız = k.[Z]a.[M]b.[R]c
(mol/L) (mol/L) (mol/L)
([Z] ve [M] sabit) ([M] ve [R] sabit) ([Z] ve [R] sabit) 31 = k.(3)a.(1)b.(1)c 31 = k.(3)a

sabit sabit a=1
Bu grafiklere göre tepkimenin hız bağıntısı aşağıdakiler-
den hangisi olabilir? • 3. grafikte; Z ve R sabitken, M’nin derişimi 2 katına çı-
karıldığında tepkime hızı değişmediği için M
A) Hız = k.[Z].[M]3 B) Hız = k.[Z].[M].[R]2 maddesinin hıza etkisi yoktur. Yani hız ba-
C) Hız = k.[Z].[R]2 D) Hız = k.[M].[Z]2 ğıntısında M maddesi bulunmaz.
• Tepkimenin hız bağıntsı, Hız = k.[Z].[R]2 şeklinde olur.
E) Hız = k.[Z].[R]
Cevap: C
ÖRNEK 49 Çözüm
X2(g) + 2Y2(g) $ 2XY2(g)
tepkimesi tek adımda sabit sıcaklıkta gerçekleşmektedir. TH = k.[X2] . [Y2]2
Tepkimenin hız sabiti (k) 2 L2·mol–2 · s–1 olduğuna göre TH = 2.(3) . (3)2
X 2 ve Y2 gazlarının derişimi 3'er mol/L iken tepkime hızı TH = 54 M/s olur.
kaç M/s olur? Cevap: D
A) 9 B) 12 C) 27 D) 54 E) 64
ÖRNEK 50 Çözüm
F(s) + 3A(g) $ 2T(k)
tepkimesi tek basamakta sabit sıcaklıkta gerçekleşmektedir. TH = k·[A]3
Tepkimenin hızı 16 mol · L–1·s–1 iken A gazının derişimi 16 = k·(2)3
2 mol/L ise hız sabitinin (k) sayısal değeri kaçtır? 16 = k·8
A) 0,05 B) 0,5 C) 1 D) 1,2 E) 2 k = 2 L2/mol2.s olur.
Cevap: E
ÖDEV
11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF) 34 Tepkimelerde Hız Test 4’ü çözebilirsin.
ÖĞREN 1 2 3 Düzey
KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR 4 TEST

1. aA(g) + bB(g) $ cC(g) + dD(g) 3. 1. OCl-(suda) + H2O(s) $ HOCl(suda) + OH-(suda) k1 = 5.10–4
tepkimesi tek basamakta sabit sıcaklıkta ve kapalı bir kapta 2. I-(suda) + HOCl(suda) $ HOI(suda) + Cl-(suda) k2 = 3.10–3
gerçekleşmektedir. Bu tepkimeyle ilgili aynı koşullarda yapı-
3. OH-(suda) + HOI(suda) $ H2O(s) + OI-(suda) k3 = 2.10–3
lan deney serisinde, tepkimeye girenlerin derişimleri ve tep-
kime hız değerleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. basamakları yukarıda verilen ve sulu ortamda gerçekle-
şen tepkime ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yan-
Deney [A] [B] Başlangıç hızı lıştır?
(k: hız sabiti, Ea: aktifleşme enerjisidir.)
1 0,2 0,1 3.10–3
A) H2O sıvısı katalizör, OH-, HOI ve HOCl maddeleri ara
–3
2 0,2 0,2 12.10 üründür.
3 0,1 0,2 6.10–3 B) Toplu tepkime heterojen fazda gerçekleşmiştir.

C) Tepkime hızını belirleyen basamak, 1. basamaktır.
4 1,0 0,2 60.10–3
D) Tepkime adımlarının aktifleşme enerjileri arasındaki ilişki,
Buna göre bu tepkimeyle ilgili aşağıdaki ifadelerden han- Ea1 > Ea3 > Ea2 şeklindedir.
gisi yanlıştır? E) Net tepkime denklemi,
A) Tepkimenin hız sabitinin (k) sayısal değeri 1,5’tir. OCl-(suda) + I-(suda) $ Cl-(suda) + OI-(suda) şeklindedir.
B) Tepkime hızı, A maddesinin derişimiyle doğru orantılıdır.
C) Tepkimenin hızı, B maddesinin derişiminin karesiyle ters
orantılıdır.
D) Tepkimenin derecesi 3’tür.
E) Aynı sıcaklıkta tepkime kabının hacmi yarıya indirilirse,
tepkime hızı 8 katına çıkar.
2. Gaz fazında gerçekleşen,
2NO2 + F2 $ 2NO2F
4. X(g) + 2Y(g) $ 3Z(g) tepkimesi ile ilgili aynı sıcaklıktaki de-
tepkimesi ile ilgili aşağıdaki bilgiler veriliyor.
ney sonuçları aşağıda verilmiştir.
• Kaptaki diğer gazların derişimleri sabitken NO2 gazının de-
rişimi aynı sıcaklıkta 3 katına çıkarıldığında, tepkime hızı 3 Deney [X] [Y] Başlangıç hızı
katına çıkıyor.
• Kaptaki diğer gazların derişimleri sabitken F2 gazının derişi- 1 1 5 10
mi aynı sıcaklıkta 2 katına çıkarıldığında, tepkime hızı 2 ka- 2 1 10 40
tına çıkıyor.
3 2 5 10
Buna göre bu tepkime ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangi-
si yanlıştır? (Tepkime hızının birimi, mol/L·s alınacaktır.)
Buna göre;
A) Tepkimenin derecesi 2’dir.
I. Tepkime tek basamakta gerçekleşir.
L
B) Tepkimenin hız sabitinin (k) birimi, ’dir.
mol.s II. Tepkimenin hız sabitinin (k) sayısal değeri 0,4’dür.
C) Tepkime hızını belirleyen adımın denklemi, L
III. Tepkimenin hız sabitinin (k) birimi, ’dir.
NO2(g) + F2(g) $ NO2F(g) + F(g) mol.s
şeklinde olabilir.
D) Tepkime, tek basamakta gerçekleşmez. A) I, II ve III B) I ve II C) Yalnız III
E) Tepkime hızı, hem NO2 hem de F2 gazlarına göre 2. de- D) II ve III E) Yalnız I
recedendir.

1. 4. PE (kj)
Tepkime denklemi Tepkimenin hız
ifadesi 2
90 -
I 2H+(suda)+2Br-(suda)+H2O2(suda)"2H2O(s)+Br2(s) TH=k·[H+].[H2O2] 70 -
II F2(g)+2ClO2(g) $ 2FClO2(g) TH= k·[F2].[ClO2] 50 - 1

40 -
III C(k)+ O2(g) $ CO2(g) TH= k·[O2]
25 -
Yukarıdaki tabloda tepkime denklemleri ve hız ifadeleri
verilen tepkimelerden hangileri mekanizmalıdır? TK
A) Yalnız III B) I ve II C) Yalnız I 3K(s) + 2Y(g) $ L(g) + 2M(g)
D) I, II ve III E) II ve III
tepkimesine ait potansiyel enerji (PE) – tepkime koordinatı (TK)
grafiği yukarıda verilmiştir.
A) 1. basamak, 2. basamağa göre daha hızlıdır.

2. B) Net tepkimenin entalpisi (∆H), +25 kj’dür.
Tepkime denklemleri en küçük tam sayılarla denkleştirildi-
ğinde tepkimeye giren tanecik sayısı birden fazla olduğun- C) 1. ve 2. basamağın hız sabiti (k) değerleri birbirine eşittir.
da bu taneciklerin aynı anda çarpışma olasılıkları azalır ve D) Tepkime mekanizmalıdır.
tepkime genellikle tek basamakta gerçekleşmez.
E) Tepkimenin 1. basamağı endotermiktir.
Buna göre aşağıdaki tepkimelerden hangisinin tek basa-

makta gerçekleşme olasılığı en yüksektir?
1
A) CO(g) + O2(g) " CO2(g)
2
B) N2(g) + 3H2(g) " 2NH3(g)
C) H2(g) + F2(g) " 2HF(g)
5. X(g) + 3Y(g) $ 2Z(g)
D) 2NO(g) + O2(g) " 2NO2(g)
tepkimesi için hız ifadesi, TH = k.[X].[Y]2 şeklindedir. Tepki-
E) CS2(g) + 3O2(g) " CO2(g) + 2SO2(g)
menin aynı sıcaklıktaki deneysel sonuçları aşağıdaki tabloda
verilmiştir.
Deney [X] [Y] Ortalama Tepkime

Numarası (mol/L) (mol/L) Hızı (mol/L.s)
3. Tek basamakta gerçekleşen,
1 1 2 1
A(g) + B(g) $ 2C(g)
2 1 4 a
tepkimesi için aynı sıcaklıkta yapılan deneylerdeki A ve B de-
3 b 2 3
rişimleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.
Deney [A] (mol/L) [B] (mol/L) Buna göre tablodaki a ve b değerleri aşağıdakilerden
Numarası hangisinde doğru verilmiştir?
a b
1 1 3
A) 4 1
2 3 9
B) 25 5
1. deney sonucunda tepkimenin ölçülen hız değeri 6 M/s C) 2 3

olduğuna göre, 2. deneydeki hızın değeri kaç M/s’dir? D) 25 1
A) 54 B) 36 C) 27 D) 18 E) 9
E) 4 3

Tepkime Hızına Etki Eden Faktörler
Tepkime Hızına Etki Eden Faktörler Zıt yüklü iyonlar arasında gerçekleşen tepkimelerden iyon sayıla-
rı eşitse iyon yükü (değerliği) fazla olanlar daha hızlı gerçekleşir.
Örneğin;
1 2 3 4 5 + -
I. Cu (suda) + I (suda) $ CuI(k)
Maddenin Temas İyon yükü: 1+ 1-

Derişim Sıcaklık Katalizör
Cinsi Yüzeyi
2+ 2-
II. Pb (suda) + S (suda) $ PbS(k)
1. Maddenin Cinsi
Kimyasal bir tepkimenin hızına tepkimeye giren maddelerin, İyon yükü: 2+ 2-
• Fiziksel hâlleri tepkimelerinin aynı sıcaklıktaki hızları arasındaki ilişki, II > I
• Kopan veya oluşan bağların sayısı şeklindedir.
• Metal ise aktif olup olmaması
• Çarpışacak tanecik sayısı b) Organik bileşikler veya moleküller arasında gerçekleşen
• İyon ya da moleküler yapılı olması tepkimelerde
özellikleri etki eder. Kopan ve oluşan bağ sayısı arttıkça tepkime daha yavaş ger-
a) Tepkimeye giren maddeler zıt yüklü iyonlardan oluşuyorsa çekleşir. Yani, kimyasal tepkime gerçekleşirken ne kadar fazla
sayıda bağ kopuyor ve oluşuyorsa tepkime o kadar yavaştır.
Aynı yüklü iyon- Moleküller arası gerçek- Örneğin;
Zıt yüklü iyonlar leşen tepkimeler, iyonlar
lar arasında ger-
arasında gerçek- I. CH4(g) + 2O2(g) $ CO2(g) + 2H2O(s)
çekleşen tepki- arasında gerçekleşen tep-
leşen tepkimeler & meler orta hız- & kimelere göre daha ya- II. C6H12O6(k) + 6O2(g) $ 6CO2(g) + 6H2O(s)
çok hızlıdır. vaş yürür.
dadır. II. tepkimede kopacak ve oluşacak bağ sayısı daha fazla ol-
Tepkime hızı azalır. duğundan tepkimelerin aynı sıcaklıktaki hızları arasındaki iliş-
ki, I > II şeklindedir.
Örneğin; c) İyonik bağlı bileşikler arasında gerçekleşen tepkimeler ile
I. Fe2+ 4+ 3+ 3+
(suda) + Ce (suda) $ Fe (suda) + Ce (suda) sulu çözeltilerinin tepkimesinde
II. Ag+(suda) + Br-(suda) $ AgBr(k) İyonik bağlı bileşikler oda sıcaklığında katı hâldedir. Sulu çö-
zelti fazında iyon hareketi ve etkileşimi daha hızlı olduğundan
9
III. C3H6(g) + O2(g) $ 3CO2(g) + 3H2O(s) tepkime de katı faza göre daha hızlı gerçekleşir.
2
tepkimelerinin aynı sıcaklıktaki hızları arasındaki ilişki, Örneğin;
II > I > III şeklindedir. I. 2NaNO3(k) + CaCl2(k) $ 2NaCl(k) + Ca(NO3)2(k)

II. 2NaNO3(suda) + CaCl2(suda) $ 2NaCl(suda) + Ca(NO3)2(suda)
NOT
tepkimelerinin aynı sıcaklıktaki hızları arasındaki ilişki, II > I
Zıt yüklü iyonlar arasında gerçekleşen tepkimelerde iyon sa- şeklindedir.
yısı fazla olan tepkimeler iyon sayısı az olan tepkimelere göre d) Metal ve ametallerin tepkimeleri
daha yavaş gerçekleşir.
Aktif olan metallerin tepkimeleri pasif metallerin tepkimelerin-
Örneğin; den, aktif olan ametallerin tepkimesi de aynı koşullarda pasif
Sulu ortamda gerçekleşen, olan ametallerin tepkimelerinden daha hızlı gerçekleşir.
I. 2MnO-4 + 5Sn2+ + 16H+ " 2Mn2+ + 5Sn4+ + 8H2O(s) Örneğin;
23 iyon Pb metali, Cu metalinden daha aktif olduğuna göre,
II. BrO-3 + 5Br- + 6H+ " 3Br2 + 3H2O(s)
I. Pb(k) + H2SO4(suda) derişik PbSO4(suda) + H2(g)
12 iyon derişik
II. Cu(k) + 2H2SO4(suda) CuSO4(suda) + SO2(g) + 2H2O(s)
tepkimelerin aynı sıcaklıktaki hızları arasındaki ilişki, II > I tepkimelerinin aynı sıcaklıkta hızları arasındaki ilişki, I > II
şeklindedir.
şeklindedir.


e) Tepkimede çarpışan tanecik sayısı
Genellikle organik maddelerin tepkimeleri aynı koşullarda anor-
Bir tepkime gerçekleşirken çarpışan tanecik sayısı ne kadar
ganik maddelerin tepkimelerinden daha yavaş gerçekleşir.
fazla ise tepkime o kadar yavaştır ve tepkimenin mekanizmalı
olarak gerçekleşme olasılığı yüksektir. Örneğin;
Örneğin; I. N2(g) + 2O2(g) $ 2NO2(g)
I. H2(g) + Cl2(g) $ 2HCl(g)
1 tane 1 tane II. CH4(g) + 2O2(g) $ CO2(g) + 2H2O(s)
II. 2H2(g) + 2NO(g) $ N2(g) + 2H2O(g) tepkimelerinin aynı sıcaklıktaki hızları arasındaki ilişki, I > II
2 tane 2 tane şeklindedir.
tepkimelerinin aynı sıcaklıktaki hızları arasındaki ilişki, I > II
şeklindedir.
ÖRNEK 51 Çözüm
I. 2Cl-(suda) + ClO-3(suda) $ 3ClO-(suda)
II. 2+
Ni(suda) + S2-
(suda) $ NiS(k)
• Tek atomlu zıt yüklü iyonlar arasında gerçekleştiği için
III. C3H8(g) + 5O2(g) $ 3CO2(g) + 4H2O(s) II. tepkime en hızlı, aynı yüklü iyonlar arasında gerçek-
leştiği için I. tepkime II. tepkimeden yavaş, moleküller
Yukarıda verilen tepkimeler aynı koşullarda gerçekleşti-
(organik) arasında gerçekleşen III. tepkimeden ise da-
ğine göre tepkimelerin hızları arasındaki ilişki hangi se-
ha hızlıdır. Bu nedenle aynı koşullarda gerçekleşen bu
çenekte doğru verilmiştir?
tepkimelerin hızları arasındaki ilişki, II > I > III şeklin-
A) I > II > III B) II > III > I C) II > I > III dedir. Cevap: C
D) I > III > II E) III > I > II
ÖRNEK 52 Çözüm
Bir tepkimenin aktifleşme enerjisi ne kadar büyük ise tep-

• Zıt yüklü mad- Sadece elektron Organik mad-
kime aynı koşullarda o kadar yavaş gerçekleşir.
deler arasın- alışverişi ile ger- delerin bulun-
2+ 2+
1. Zn(k) + Cu (suda) $ Zn (suda) + Cu(k) da gerçekleşen çekleşen tepki- duğu tepkimele-
7 tepkimelerin hızı melerin hızı rin hızı
2. C2H6(g) + O2(g) $ 2CO2(g) + 3H2O(g)
2
+ –
• En hızlı olan 3. tepkimenin aktifleşme enerjisi (E3) en kü-
3. H (suda) + HSO4(suda) $ SO3(g) + H2O(s) çük, diğerlerine göre yavaş gerçekleşen 2. tepkimenin
Aynı koşullarda gerçekleşen yukarıdaki tepkimelerin aktifleş- aktifleşme enerjisi (E2) en büyük olur.
me (eşik) enerjileri sırasıyla; E1, E2 ve E3’tür. Buna göre aktifleşme enerjileri arasındaki ilişki;
Buna göre E1, E2 ve E3 değerleri arasındaki ilişki aşağı- E2 > E1 > E3 şeklinde olur.
dakilerden hangisinde doğru verilmiştir? Cevap: A
A) E2 > E1 > E3 B) E3 > E1 > E2 C) E1 > E3 > E2
D) E2 > E3 > E1 E) E1 > E2 > E3
ÖĞRENCİNİN NOTU

– Tepkimeye girenlerin derişimlerinin artırılması, eşik enerjisi

ÖĞRETMENİN NOTU
engelini aşabilen tanecik sayısının artmasına neden olur.
2. Derişim – Tepkimeye giren maddelerin çarpışma olasılıkları artarsa, tep-
• Kimyasal bir tepkimenin gerçekleşmesi için tepkimeye giren kime hızı da artar.
taneciklerin etkin çarpışması gerektiğinden, girenlerin (gaz ya – Bir tepkime hızının hangi etki ile ne kadar artacağı genellikle
da sulu çözeltilerin) derişiminin artırılması çarpışma olasılığı- deneysel sonuçlarla belirlenir.
nı ve dolayısıyla etkin çarpışma sayısını artırır. Bu da tepkime
hızının artmasına neden olur. Kısacası girenleri gaz veya sulu DİKKAT
çözeltiden oluşan tepkimelerde;
Aynı koşullarda gerçekleşen bir tepkime başlangıç anında en
– Tepkimenin başlangıcında, tepkimeye girenlerin derişimleri en
hızlıdır.
yüksek değerindedir. Ancak tepkimeye giren maddelerin deri-
şimleri zamanla azalacağından tepkime hızı da zamanla azalır.
ÖRNEK 53 Çözüm
1’er litrelik NaOH sulu çözeltisi bulunan kaplara aynı sıcaklık-
ta, eşit tanecik boyutunda, eşit kütlede Zn metali atılıyor. • Aynı sıcaklıkta birim zamanda 1. kapta oluşan H2 gazı
Yandaki sulu çözeltilerden aynı sıcaklıkta birim zamanda miktarının 2. kaptan fazla olmasının nedeni, 1. kaptaki
açığa çıkan hidrojen (H2) gazı m gram m gram NaOH sulu çözeltisinin molar derişiminin (X) 2. kaptaki
miktarı 1. kapta daha fazla ol- Zn metali Zn metali NaOH sulu çözeltisinin molar derişimine (Y) göre daha
duğuna göre; büyük olmasıdır. Kaplarda,
I. Çözelti derişimleri arasında, 1 litre 1 litre 1. kapta; Zn(k) + 2NaOH(suda) " Na2ZnO2(suda) + H2(g)
X > Y ilişkisi vardır. X M NaOH Y M NaOH 2. kapta; Zn(k) + 2NaOH(suda) " Na2ZnO2(suda) + H2(g)
çözeltisi çözeltisi
II. Tepkimelerin hızları arasın-
tepkimeleri gerçekleşirken, NaOH sulu çözeltilerinin
daki ilişki, 1 > 2 şeklindedir.
1. 2. derişimleri arasında; X > Y ilişkisi olduğundan (I. ön-
III. 2. kapta birim zamanda et- kap kap
cül doğrudur), etkin çarpışma gerçekleştirebilen tane-
kin çarpışma gerçekleştirilebilen tanecik sayısı daha faz-
cik sayısı 1. kapta daha fazla olur. Bu da tepkime hızının
ladır.
artmasına neden olur. Tepkime hızları arasındaki ilişki,
yargılarından hangileri doğru olur? 1 > 2 şeklinde olur (II. öncül doğru, III. öncül yanlıştır.).
A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III Cevap: B
D) I, II ve III E) Yalnız II
ÖRNEK 54 Çözüm
X2(g) + 2Y2(g) $ 2K(g)
• Tepkime kabının hacmi (V) aynı sıcaklıkta yarıya düşü-
tepkimesi tek basamakta gerçekleşmektedir. sabit
n
Buna göre aynı sıcaklıkta tepkime kabının hacmi yarıya rülürse, gazların derişimleri (-M = ’den) 2 katına çı-
V.
düşürülürse tepkime hızı nasıl değişir?
kar. Bu değişimi hız denkleminde yerine yazdığımızda,
A) 8 katına çıkar B) 4 katına çıkar TH1 = k.[X2].[Y2]2 iken, etki sonucunda
1
C) 2 katına çıkar D) ’ine iner TH2 = k.[2X2].[2Y2]2 olur.
8
1 TH2 = 8k.[X2].[Y2]2
E) ’üne iner
4
TH1
TH2 = 8.TH1 şeklinde tepkime hızı, 8 katına çıkar.
Cevap: A

NOT NOT
N2(g) + 3H2(g) $ 2NH3(g) Sulu fazda gerçekleşen tepkimelerde ortama aynı sıcaklıkta
saf su eklenirse çözelti hacmi (V) artar, tanecik derişimi
tepkimesi gibi tek basamakta gerçekleştiği düşünülen gaz
fazında gerçekleşen tepkimelerde, tepkimeye giren gazların n sabit
(.M = ) azalır, buna bağlı olarak tepkime hızı da azalır.
kısmi basınçlarının artması derişimlerinin artması anlamına V-
gelir. Dolayısıyla bu durum tepkime hızını artırır.
DİKKAT
Gaz fazında gerçekleşen bir tepkimede aynı sıcaklıkta hacim

küçültülürse,
sabit
P.V = n·R·T
Basınç Mutlak sıcaklık
Hacim Mol sayısı Gaz sabiti
bağıntısından basınç ve derişim artar. Gaz taneciklerinin sıkış-

ması ile gaz tanecikleri birbirine yaklaşır ve çarpışma olasılık- Yukarıda verilen notta anlatılan olayı şöyle düşünebiliriz. Şeker-
li çaylarımıza bir miktar su eklendiğinde, çözeltinin hacmi artarken
ları artar. Bu da tepkime hızını artırır.
derişimi azalır. Yani daha seyreltik bir çözelti elde edilir.
ÖRNEK 55 Çözüm
• Gazların kısmi basınçları 2 katına çıkarılırsa kap hacmi
A(g) + 2B(g) $ C(g) + 3T(g) yarıya düşüp, derişimi 2 katına çıkaracağından tepkime
tepkimesinde aynı sıcaklıkta A ve B gazlarının kısmi ba- hızı; TH = k.[A].[B]2
sınçları 2 katına çıkarılırsa; A ve B gazlarının derişimleri 2 katına çıkarılırsa;
I. Tepkime hızı 8 katına çıkar. TH = k·(2)·(2)2, TH = 8k olur. (I. öncül doğrudur.)

II. Aktifleşme enerjisi artar. • Gaz basıncı ve derişimin değiştirilmesi, aktifleşme enerjisini
III. Birim zamanda gerçekleşen etkin çarpışma sayısı artar. etkilemez. (II. öncül yanlıştır.)
değişimlerinden hangileri gerçekleşir? • Tepkimeye giren gazın taneciklerinin basıncı artırılırsa ta-
neciklerin çarpışma olasılığı artar, birim zamanda gerçek-
A) Yalnız III B) I, II ve III C) I ve II
leşen etkin çarpışma sayısı artar (III. öncül doğrudur).
D) II ve III E) I ve III Cevap: E
3. Sıcaklık b. Çarpışacak taneciklerin ortalama hızları artar.

• Hem ekzotermik hem de endotermik tepkimelerde sıcaklık ar- c. Taneciklerin çarpışma olasılığı artar.
tışı taneciklerin ortalama kinetik enerjisini artıracağından, ta- d. Birim zamanda eşik enerjisini aşan tanecik sayısı artar.
neciklerin birim zamanda yaptıkları etkin çarpışma sayısı artar
e. Aktifleşmiş kompleks (ara ürün) oluşturabilecek tanecik sayısı
ve tepkime hızlanır.
artar.
Tepkimede sıcaklık artırılırsa; f. Etkin çarpışma sayısı artar.
a. Tepkimeye giren taneciklerin ortalama kinetik enerjisi (Ekort) g. Hız sabiti (k) büyür.
artar.
h. Tepkime hızı artar.

Tanecik sayısı Potansiyel Enerji
Ea kompleks
AKPE -
Ea
Ürünler
Hü -
T2
∆H > 0
T1
Kinetik
Sıcaklığın tepkime hızına etkisi enerji Hg -
Girenler
(T: Sıcaklık, Ea: Eşik enerjisi)
Grafiğe göre sıcaklık artışının tepkime üzerindeki etkisinde, Tepkime Koordinatı

(∆H: Tepkime entalpisi) (Zaman)
• Sıcaklık (T) artıkça Ea değerini aşan çizgilerin altındaki taralı
alan büyür. Buna göre, T2 > T1’dir. Grafiğe göre sıcaklık artışının tepkime üzerindeki etkisinde sı-
• Sıcaklık T1’den T2’ye getirildiğinde aktifleşmiş kompleks oluş- caklık artışıyla;
turabilecek taneciklerin sayısı artar.
• T2 > T1 olduğu için hız sabitleri arasında, k2 > k1 ilişkisi vardır. • Eşik enerjisinin (aktifleşme enerjisinin (Ea)) değeri değişmez.
• T2 > T1 olduğu için tepkime hızları arasında, TH2 > TH1 ilişki- • Aktifleşmiş kompleks türü değişmez.
si vardır. • Tepkimenin izlediği yol değişmez.
DİKKAT • Tepkime mekanizması değişmez.
• Potansiyel enerji-tepkime koordinatı değişim grafiği değişmez.
Sıcaklık artışı hem endotermik hem de ekzotermik tepkimele-
• Tepkime entalpisinin (∆H) değeri değişir.
rin hızını artırır.
ÖRNEK 56 Çözüm
Gaz fazında gerçekleşen kimyasal bir tepkimede tepkimeye
giren taneciklerin T1 ve T2 sıcaklıklarındaki kinetik enerji da-
• T2 sıcaklığında aktifleşme enerjisini aşan tanecik sa-
ğılımı aşağıdaki grafikte verilmiştir.
yısı daha fazla olduğu için T2 > T1’dir.
Tanecik sayısı
(I. öncül doğrudur.)
• Sıcaklık arttıkça, hız sabitinin (k) değeri de artar.
T2 > T1 olduğu için k2 > k1 ilişkisi vardır.
(II. öncül yanlıştır.)
T2 • Sıcaklığın artması aktifleşme enerjisini değiştir-
T1 mez. Birim zamanda aktifleşme enerjisini aşan ta-
Kinetik
Ea enerji necik sayısı artar. T2 > T1 olduğu için birim zaman-
Buna göre; da ürüne dönüşen tanecik sayısı T2 sıcaklığında
daha fazla olur. Ancak her iki sıcaklıkta da toplam-
I. Sıcaklık değerleri arasındaki ilişki, T2 > T1’dir.
da oluşan ürün miktarı aynıdır.
II. T1 ve T2 sıcaklıklarındaki hız sabitinin (k) sayısal değerle-
ri aynıdır. (III. öncül yanlıştır).
III. T1 sıcaklığında daha çok ürün oluşur. Cevap: A
yargılarından hangileri doğrudur? (Ea: Aktifleşme enerjisidir.)

A) Yalnız I B) I ve II C) I, II ve III

ÖRNEK 57 Çözüm
Gaz fazında ve aynı koşullarda gerçekleşen, mekanizmalı bir
tepkimenin ara basamakları aşağıda verilmiştir. • Mekanizmalı tepkimelerde sıcaklık artırılırsa;
I. basamak: A + 2B $ C + D ∆H > 0 - Birim zamanda gerçekleşen etkin çarpışma sayısı yani
tepkime hızı artar.
II. basamak: C + B $ 3T + A ∆H < 0
- Tepkimelerin aktivasyon yani eşik enerjileri değişmez.
Bu tepkimelerin bulunduğu ortamlarda sıcaklık bir miktar ar-
Ancak aktifleşmiş kompleks oluşturabilecek tanecik sa-
tırılıyor.
yısı artar.
Buna göre aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlış olur? - Tepkime entalpisinin (∆H) değeri sıcaklığa bağlı olarak
A) Birim zamanda gerçekleşen etkin çarpışma sayısı artar. değişir.
B) Aktifleşmiş kompleks oluşturabilecek tanecik sayısı artar. - Tepkime mekanizması (basamak sayısı) değişmez
C) Tepkimelerin entalpi (∆H) değerleri değişir. (D seçeneği yanlıştır).
D) Tepkimenin mekanizması değişir. - Taneciklerin ortalama kinetik enerjisi sıcaklıkla doğru
E) Taneciklerin ortalama kinetik enerjisi artar. orantılı olarak artar. Cevap: D
• Kullanılan katalizörün miktarı (az veya çok kullanılması) ge-

ÖĞRETMENİN NOTU
nellikle tepkimeyi hızlandırma etkisini etkilemez.
4. Katalizör
• Girenlerin ve ürünlerin toplam potansiyel enerjilerini değiştirmez.
• Tepkimede kimyasal değişikliğe uğramayan ancak tepkimenin
hızını değiştiren maddelere katalizör denir. • Gerçekleşmeyecek tepkimeyi başlatamaz, başlamış tepkime-
yi sonlandıramaz.
• Tepkimeyi hızlandıran maddelere pozitif katalizör, tepkime-
yi yavaşlatan maddelere ise inhibitör veya negatif katalizör • Ürünlerin bileşimini ve verimini (miktarını) değiştirmezler.
denir.
• Tepkime entalpisi ∆H’nin değerini değiştirmezler.
UYARI • Pozitif katalizörler hız sabitinin (k) değerini büyütür.
Katalizör denildiğinde genellikle pozitif katalizör akla gelmek- • Bir tepkimenin aktivasyon enerjisini (Ea) değiştiren tek faktör-
tedir. dür. İleri (Eai) ve geri (Eag) aktifleşme enerjilerini ve aktifleşmiş
kompleksin enerjisini aynı miktarda düşürür. Bu yüzden tepki-
• Katalizörler bir basamakta harcanıp başka bir basamakta oluş- me entalpisinin (∆H) değerini değiştirmez.
tuğu için toplu (net) tepkimede yer almazlar, tepkime okunun
(") üzerinde gösterilebilirler. Potansiyel enerji (kj)
• Katalizör tepkimeye giren maddelerle aynı fiziksel hâlde ise

homojen katalizör, farklı fiziksel hâlde ise heterojen katali- Katalizörsüz
AKPE
x
zör olarak ifade edilir. Eai Eag (x - y)
y kj
Ealg
Örneğin; HÜ
Eali
MnO 2 (k) 3 ∆H > 0 Katalizörlü
KClO3(k) KCl(k) + O2(g) HG
2
MnO2(k): Denklemde homojen katalizör olarak kullanılmıştır.
Fe (k)
Tepkime
N2(g) + 3H2(g) 2NH3(g)
koordinatı
Fe(k): Denklemde heterojen katalizör olarak kullanılmıştır.
Eai, Eag ve aktifleşmiş kompleksin enerjisini (x - y) kj kadar
Katalizörlerin özellikleri;
(aynı miktarda) azaltır.
• Her tepkimenin kendine özel katalizörü vardır. l ve Ea
(Ea l katalizörlü tepkimenin aktifleşme enerjileridir.)
i g
• Tepkimenin yönünü değiştiremez.

• Katalizör, bir tepkimenin mekanizmasını değiştirebilir. Tek ba- • Katalizör aktifleşme enerjisini azalttığı için birim zamanda eşik
samaklı tepkimeyi daha düşük aktivasyon enerjili ve çok ba- enerjisini aşan tanecik sayısı artar. Tepkime hızı artar. Hız sa-
samaklı (mekanizmalı) hâle getirebilir. Yani tepkimenin izledi- biti “k” artar.
ği yolu değiştirebilir.
Tanecik sayısı
Katalizörlü tepkimenin
Katalizörsüz (tek basamaklı

tepkime) Katalizörsüz tepkimenin
Katalizörlü (iki basamaklı

tepkime)
Tepkime koordinatı
• Katalizör, mekanizmalı bir tepkimede aktifleşme enerjisi en yük- Ea2 Ea1 Kinetik enerji
sek olan yavaş basamağa etki ederek bu basamağın aktifleşme
enerjisini düşürür ve tepkime hızının artmasına neden olur.
NOT
1 • Katalizörler aktifleşmiş kompleksin türünü değiştirir.
Katalizörsüz
Katalizörlü 3
ÖĞRENCİNİN NOTU
2 Ea3
Ea1
Ea2
Tepkime koordinatı
• Üç basamakta gerçekleşen bir tepkimenin basamaklarının ak-

tifleşme enerjileri arasındaki ilişki, Ea1 > Ea3 > Ea2 olduğu için
1. basamak en yavaş basamaktır. Katalizör sadece yavaş ba-
samağa etki eder.
ÖRNEK 58 Çözüm
Tek basamakta gerçekleşen kimyasal bir tepkimede kata-
lizör kullanıldığında; Bir tepkimede katalizör kullanıldığında;
I. Tepkime ısısının (∆H) değeri değişir. – İleri ve geri aktifleşme enerjisi değerleri ile aktifleşmiş
II. Aktifleşmiş kompleksin (AKPE) toplam potansiyel enerjisi kompleksin (AKPE) enerjisinin değerini aynı miktar-
azalır. da azaltır.
III. Tepkime mekanizmasını değiştirebilir, hız sabitinin değeri – Tepkime ısısının (∆H) değerini değiştirmez.
artar. – Tepkimenin basamak sayısını (mekanizmasını) de-
yargılarından hangileri doğru olur? ğiştirebilir.
A) Yalnız I B) I ve II C) I, II ve III – Tepkimenin hız sabitini (k) ve tepkime hızını artırır.

Cevap: D

ÖRNEK 59 Çözüm
Potansiyel enerji (kj) Potansiyel enerji (kj)
• Şekil-1’deki grafik tek basamakta gerçekleşen,
2K(s) + M(g) $ Z(g)
∆H ∆H tepkimesi iken, şekil-2’deki grafikte tepkime iki ba-

samaklı (çok basamaklı) yani mekanizmalı hâle ge-
Tepkime Tepkime tirilmiştir.
Şekil – 1 koordinatı Şekil – 2 koordinatı
• Bir tepkimenin aktifleşme enerjisini azaltarak tep-
2K(s) + M(g) $ Z(g)
kimeyi hızlandıran, tepkimenin basamak sayısını
tepkimesine ait potansiyel enerji-tepkime koordinatı grafiği
değiştiren ancak tepkime ısısını (∆H) değiştirme-
şekil-1’deki gibidir.
yen tek faktör katalizördür. Yalnız I. işlem uygula-
Bu tepkimenin grafiğini şekil-2’deki duruma getirebil-
nabilir.
mek için ayrı ayrı;
I. Katalizör kullanmak Cevap: A
II. Sıcaklığı artırmak

III. Aynı sıcaklıkta M gazının derişimini artırmak
yukarıdaki işlemlerden hangileri uygulanabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) II ve III
D) Yalnız III E) I ve II
ÖRNEK 60 Çözüm
1
AB(g) + B2(g) $ AB2(g)
2 1
tepkimesinin potansiyel enerji (PE) - tepkime koordinatı (TK) AB(g) + B2(g) $ AB2(g)
2
grafiği aşağıdaki gibidir. tepkimesine ait PE-TK grafiğine göre; tepkime üç
Potansiyel enerji (kj) basamakta gerçekleşen mekanizmalı bir tepkimedir.
3 1. basamağın aktivasyon enerjisi, x kj’dür.
1
2 2. basamağın aktivasyon enerjisi, y kj’dür.
x
z 3. basamağın aktivasyon enerjisi, z kj’dür.
y Grafiğe göre aktivasyon enerjileri arasındaki ilişki,
t
y > z > x’dir.
• Katalizör kullanıldığında yavaş adımın (2.) aktivasyon
Tepkime koordinatı
enerjisini düşürür. (C seçeneği yanlıştır.)
Bu tepkime ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlış- • Katalizör etki ettiği 2. basamağın tepkime ısısını (en-
tır? (y > z > x ilişkisi bulunur.) talpisi) (t) değiştirmez.
A) Yavaş basamağın aktivasyon enerjisi y kj’dür. • Tepkimede 1. ve 3. basamaklar ekzotermik, 2. basa-
B) Tepkime basamaklarının hızları arasındaki ilişki, 1 > 3 > 2 mak endotermik olarak gerçekleşir.
şeklindedir. Cevap: C
C) Tepkimede katalizör kullanıldığında yalnız 1. basamağa
etki ederek tepkime hızını artırır.
D) Tepkimede katalizör kullanıldığında “t” değeri değişmez.
E) Tepkimenin 1. ve 3. basamakları ekzotermik, 2. basamağı
endotermik olarak gerçekleşir. ÖDEV
44 Tepkimelerde Hız Test 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12 ve 13’ü
11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF) çözebilirsin.

5. Temas Yüzeyi Heterojen tepkimelerde temas yüzeyinin artması (tanecik boyutunun
küçülmesi);
• Heterojen tepkimelerde, çarpışmalar kabın her yerinde değil,
• Etkin çarpışma sayısını, tepkime hızını (TH), hız sabitinin (k) değe-
yalnız tepkimeye giren taneciklerin birbirine temas ettiği yüzey- rini artırır.
lerde gerçekleşir. Dolayısıyla temas yüzeyinin artması (mad- • Aktifleşme enerjisi (Ea) değişmez. (Ea değerini sadece katalizör
değiştirir.)
denin tanecik boyutunun küçültülmesi) tepkime hızını artırır.
10 gram Mg şerit 10 gram Mg tozu
ÖRNEK 61
Tek basamakta, aşırı miktarda 1 M H2SO4 sulu çözelti-
25°C 25°C si ile gerçekleşen,
Mg(k) Zn(k) + H2SO4(suda) " ZnSO4(suda) + H2(g)
tepkimesi için;
1 L, 1 M HBr sulu çözeltisi 1 L, 1 M HBr sulu çözeltisi I. Zn katısını toz hâline getirip, miktarını artırmak
1. kap 2. kap II. 2 M’lik H2SO4 sulu çözeltisi kullanmak ve ortama Zn ka-
tısı eklemek
1. kap: Mg(k, şerit) + 2HBr(suda, 1M) $ MgBr2(suda) + H2(g) III. Sıcaklığı artırmak
2. kap: Mg(k, toz) + 2HBr(suda, 1M) $ MgBr2(suda) + H2(g) işlemlerinden hangileri ayrı ayrı uygulanırsa tepkime-
de oluşan H2 gazı miktarı değişmezken, H2 gazının
Aynı sıcaklıkta, eşit hacim ve eşit derişimli sulu çözeltilerde şe- oluşum hızı artar?
rit magnezyum yerine toz magnezyum kullanılmasıyla tepkime A) Yalnız I B) I, II ve III C) Yalnız III
hızlanır. Birim zamanda oluşan H2 gazının mol sayısı artar. Fa- D) I ve II E) II ve III
kat H2 gazının toplam mol sayısı değişmez.
Buna göre iki ayrı kapta yapılan deneylerde; Çözüm
• Tepkime hızları (TH): TH2 > TH1
• I. öncül; ortamda bulunan aşırı H2SO4 sulu çözeltisinin
• Hız sabitleri (k): k2 > k1 üzerine bir miktar daha Zn katısı eklemek oluşan H2 gazı-
• Aktifleşme enerjisi (Ea): Ea1 = Ea2 nın miktarını, Zn katısını toz hâline getirmek ise H2 gazının
oluşma hızını artırır.
• Birim zamanda açığa çıkan nH (mol)
2 • II. öncülde kapta var olan 1 M’lık H2SO4 sulu çözeltine de-
H2 gazının mol sayısı (n): rişimi daha fazla olan H2SO4 sulu çözeltisi ilave edildiğin-
n2 > n1 şeklinde olur. den, TH = k.[H2SO4 ] ifadesinden derişim arttığı için tepki-
2
• Birim zamanda açığa çıkan 1 me hızı artar. Ortama Zn eklendiği için oluşan H2 gazının
miktarı da artar.
H2 gazının mol sayısının za-
• III. öncülde, sıcaklığı artırmak sadece hız sabitinin (k) de-
mana bağlı değişim grafiği Zaman ğerini artırır, tepkime hızını artırır. Oluşan H2 gazının mik-
0 t1 t2
yandaki gibidir. tarını değiştirmez. Cevap: C
ÖRNEK 62 Çözüm
Sabit hacimli bir kapta, tek ba–
samakta gerçekleşen şekildeki • Tepkimede katalizör kullanmak hız sabitinin (k) değeri-
X(k)+2Y(g)" Z(g)+T(g)
kimyasal tepkimeye; ni ve tepkime hızını artırır.
I. Uygun bir katalizör ekleme • Tepkimenin girenlerinde bulunan X, katı hâlde olduğu ve
II. Aynı sıcaklıkta X katısının mol sayısını artırma saf katı ile saf sıvıların aynı sıcaklıkta miktarının değiş-
III. Sıcaklığı artırma mesi derişimi değiştirmeyeceği için tepkime hızını değiş-
işlemlerinden hangileri tek başına uygulandığında tepki- tirmez.
me hızı kesinlikle artar?
• Sıcaklığı artırma, endotermik veya ekzotermik tüm tep-
A) Yalnız I B) I ve II C) Yalnız III kimelerin hızını artırır. Cevap: E
D) II ve III E) I ve III

Düzey 1 2 3 GELİŞTİR
TEST 6 SORU TİPLERİNİ TANI VE GELİŞTİR
1. Bir kimyasal tepkime ile ilgili aşağıdaki ifadelerden han- 4. Kimyasal bir tepkimede,
gisi yanlıştır?
I. Daha düşük enerjili başka bir aktifleşmiş kompleks oluş-
A) Bütün tepkimelerde sıcaklık artışı tepkime hızını artırır. turur.
B) Sıcaklıktaki değişim tepkimenin aktifleşme enerjisini de- II. Tepkimeye giren taneciklerin ortalama kinetik enerjisini
ğiştirmez. artırır.
C) Katalizörler tepkime ısısının (∆H) değerini değiştirmez. III. Taneciklerin ortalama kinetik enerjilerini ve aktifleşme ener-
D) Tepkime, enerjileri belirli bir enerji değerinin üzerinde olan jisini değiştirmeden etkin çarpışma sayısını artırır.
taneciklerin çarpışmasıyla gerçekleşmektedir. yukarıdaki değişimlerin gerçekleşmesine neden olan fak-
E) Tepkimeye giren maddelerin derişimi artırılırsa, etkin çar- törler aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir?
pışma sayısı azalır.
I II III
A) Sıcaklık Katalizör Basınç
B) Katalizör Sıcaklık Derişim
2. Gaz fazında, kapalı bir kapta gerçekleşen C) Derişim Temas yüzeyi Katalizör
D) Sıcaklık Katalizör Derişim
2X2Y5 $ 4XY2 + Y2
E) Katalizör Sıcaklık Katalizör
tepkimesi için hız ifadesi TH = k.[X2Y5] şeklinde olduğu-
na göre bu tepkime ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangi-
si doğru olur?
A) Aynı sıcaklıkta X2Y5 gazının derişimi 2 katına çıkarılırsa,

tepkime hızı 4 katına çıkar.
B) Tepkime 2. derecedendir.
C) Hız sabitinin (k) birimi yoktur.
D) Tepkime, tek adımda gerçekleşen bir tepkimedir.
E) Tepkimeye katalizör eklendiğinde oluşan toplam ürün mik-
tarı değişmez.
5. İki farklı sıcaklıkta gerçekleşen bir tepkime için tanecik
sayısı–kinetik enerji değişimi grafiği aşağıdaki gibidir.
3. Tek basamakta gerçekleşen, Tanecik sayısı
3
Al(k) + 3NaOH(suda) $ Na3AlO3(suda) + H2(g)
2
tepkimesinin gerçekleştiği kaba aynı sıcaklıkta,
I. Al katısı T2
II. Saf su T1
III. HNO3 sulu çözeltisi Kinetik enerji

Ea
maddeleri ayrı ayrı eklendiğinde tepkime hızındaki deği-
şim için aşağıdakilerden hangisi doğru olur? Bu grafiğe göre aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
(Ea: Aktifleşme (eşik) enerjisidir.)
I II III
A) T1 sıcaklığı, T2 sıcaklığından küçüktür.
A) Değişmez Azalır Artar
B) Her iki sıcaklıkta da eşik enerjisinin değeri aynıdır.
B) Azalır Artar Azalır
C) Her iki sıcaklıkta da aktifleşmiş kompleks türü aynıdır.
C) Değişmez Azalır Azalır D) T2 sıcaklığında tepkime daha hızlı gerçekleşir.
D) Artar Azalır Artar E) T1 sıcaklığında eşik enerjisini aşan tanecik sayısı daha
E) Değişmez Değişmez Azalır fazladır.

Düzey 1 2 3 GELİŞTİR
SORU TİPLERİNİ TANI VE GELİŞTİR 7 TEST

1. Aşağıdaki kaplarda, aynı sıcaklıkta bulunan HNO3 sulu çö- 3. 3ClO-(suda) $ 2Cl-(suda) + ClO-3(suda)
zeltilerine Mg metali atıldığında kaplarda, tepkimesi iki basamakta gerçekleşmektedir.
0,1 mol 0,1 mol 0,1 mol İkinci basamak olan hızlı basamağın denklemi,
Mg şeriti Mg parçaları Mg tozu
ClO-2(suda) + ClO-(suda) $ Cl-(suda) + ClO-3(suda)
Mg Mg Mg şeklinde olduğuna göre aşağıdaki ifadelerden hangisi
yanlıştır?
300 mL, 300 mL, 300 mL, A) Yavaş basamağın denklemi,
2 M HNO3 2 M HNO3 2 M HNO3
çözeltisi çözeltisi çözeltisi 2ClO-(suda) $ Cl-(suda) + ClO-2(suda) şeklindedir.
B) Aynı sıcaklıkta ortama saf su eklenerek çözelti hacmi 2
1 2 3
1
katına çıkarılırsa tepkime hızı ’üne düşer.
4
-
Mg(k) + 2HNO3(suda) $ Mg(NO3)2(suda) + H2(g) C) ClO 2 iyonu ara üründür.
3
tepkimesi gerçekleşmektedir. D) Tepkimenin hız denklemi, TH = k.[ClO-] şeklindedir.
E) Sıcaklık artırılırsa hız sabitinin (k) değeri artar.
Buna göre bu çözeltilerle ilgili;
I. Aynı sıcaklıkta tepkime sonucu açığa çıkan H2 gazları-
4. Kimyasal bir tepkimenin;
nın birim zamanda oluşma miktarlarının zamanla değişim
I. Hız sabiti
grafiği,
H2 gazının mol sayısı II. Eşik enerjisi
III. Tepkime ısısı
niceliklerinden hangileri negatif (-) değer alabilir?
3 2 A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
1
D) Yalnız III E) I, II ve III
Zaman
t1 t2 t3 5. Potansiyel enerji (kj)
şeklindedir. 2
II. 1. kapta birim zamanda gerçekleşen etkin çarpışma sayı- 1
sı en fazladır.
III. Aynı koşullarda çözelti derişiminin hıza etkisi bu işlemler
sonucu gözlenemez.
A) I ve III B) I, II ve III C) I ve II
D) II ve III E) Yalnız I
Tepkime koordinatı
Yukarıda verilen potansiyel enerji-tepkime koordinatı deği-

şim grafiği bir kimyasal tepkimeye aittir.
2. Sabit hacimli kapalı bir kapta, tek basamakta gerçekleşen, Bu grafiğe göre;
2C(k) + O2(g) $ 2CO(g) I. Tepkime mekanizmalıdır.
yukarıdaki tepkime ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangi- II. Tepkimenin hızını 2. basamak belirler.
si yanlıştır? III. Tepkimede katalizör kullanılmıştır.
A) Tepkimenin hız denklemi, TH = k.[O2] şeklindedir. yargılarından hangilerinin doğruluğu kesin değildir?
B) Aynı sıcaklıkta O2 gazının derişimi üç katına çıkarılırsa A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
tepkimenin hızı da üç katına çıkar.
D) II ve III E) Yalnız III
C) Heterojen bir tepkimedir.
D) Tepkime hızının birimi M/s alınırsa, hız sabitinin (k) birimi,
1
olur.
s DENEMELER
E) Tepkimenin derecesi 3’tür. MİRAY Soru Bankasından ve DAF’tan Kimyasal Tepkimelerde
Hız bitirdin. Şimdi Çek Kopar Sarmal DENEMELERLE TEKRAR
ZAMANI! Miray 11. Sınıf Kimya Soru Bankasından Deneme 6’yı
47 çözebilirsin. İyi bir tekrar seni bekliyor.
CEVAP ANAHTARI KİMYASAL TEPKİMELERDE HIZ
ÖRNEKLER KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR TESTLERİ
TEST 1
1. C 2. D 3. A 4. E 5. A 6. D 7. D 8. A
1. D 2. E 3. A 4. B
9. C 10. E 11. D 12. B 13. D 14. B 15. D 16. A TEST 2
1. C 2. A 3. D 4. E 5. C
17. C 18. A 19. D 20. E 21. E 22. B 23. D 24. E
TEST 3
1. C 2. D 3. E 4. A 5. D 6. A
25. C 26. B 27. A 28. B 29. A 30. B 31. E 32. D
TEST 4
33. E 34. B 35. A 36. B 37. A 38. E 39. B 1. C 2. E 3. B 4. D
TEST 5
L L2
40. a. TH=k.[A]2 , b. TH=k.[C3H4].[H2]2 , 1. B 2. C 3. A 4. C 5. E
mol.s mol 2 .s
2
L – L
c. TH=k.[NaOH] , d. TH=k.[H2O2].[I ] ,
mol.s mol.s
SORU TİPLERİNİ TANI VE GELİŞTİR TESTLERİ

41. C 42. A 43. C 44. C 45. B 46. E
TEST 6
47. E 48. C 49. D 50. E 51. C 52. A
1. E 2. E 3. C 4. B 5. E
53. B 54. A 55. E 56. A 57. D 58. D TEST 7
1. A 2. E 3. D 4. D 5. E
59. A 60. C 61. C 62. E

11-5 Kimyasal Tepkimelerde Hız Ögrenci - Miray Daf - Alidincsönmez

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

11-5 Kimyasal Tepkimelerde Hız Ögrenci - Miray Daf - Alidincsönmez

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KİMYASAL TEPKİMELERDE HIZ ÜNİTE-5

Kimyasal Tepkimelerde Hız

Tepkimeye Giren Taneciklerin Çarpışması

Etkin Olmayan Çarpışma Etkin Çarpışma

Yukarıdaki görselden de anlaşılacağı gibi tepkimenin bir ürün

11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF) 2

• Aktifleşme enerjisi, tepkimeye giren maddelerin türüne bağlı

3 11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF)

Bir kimyasal tepkimenin gerçekleşebilmesi için, tepkimeye

11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF) 4

5 11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF)

• Ürünlerin toplam potansiyel enerjisi (Hü), girenlerin toplam po-

• İleri tepkimenin aktifleşme enerjisi (Eai),

kompleks • Yüksek sıcaklıklarda girenler, ürünlerden daha kararlıdır.

Eai • Ekzotermik tepkimeler gerçekleşirken ortama ısı verdiği için

25 - 2KL ÖĞRENCİNİN NOTU

• Girenlerin toplam potansiyel enerjisi (girenlerin toplam ental-

11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF) 6

7 11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF)

Potansiyel enerji (PE) – tepkime koordinatı (TK) grafiği Hgiren = 25 kj

11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF) 8

Bu grafikle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

9 11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF)

TEST 1 KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR

1. Kimyasal tepkimelerle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangi- 3. Standart koşullarda gerçekleşen,

4. K(g) + M(g) + 30 kj $ KM(g)

11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF) 10

1) Elektrik İletkenliği Değişimi

• Bir tepkimenin hızı belirlenirken, birim zamanda gerçekleşen; 1 iyon 1 iyon

11 11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF)

sarı renksiz renksiz

H2(g) + Cl2(g) " 2HCl(g) Renk açılmasından

renksiz sarı-yeşil renksiz

3) Basınç veya Hacim Değişimi

11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF) 12

Basınç-Hacim Değişimine Göre Tepkime Hızının Belirlenmesi

C2H4(g) + Br2(suda) $ C2H4Br2(suda) –

• Tepkimede moleküler bir çözünme olması ve iyon

13 11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF)

NaCl(suda) + AgNO3(suda) $ AgCl(k) + NaNO3(suda) CO2(g) + 2SO2(g) + ısı $ CS2(g) + 3O2(g)

(katı bileşik) UYARI

Bir tepkime hızının takibi , tepkimede birden fazla özelliğin de-

11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF) 14

Buna göre tabloda verilen kimyasal tepkime ve hız taki-

15 11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF)

DİKKAT yapılamaz. Ancak deneysel olarak yapılabilir. Bu tür tepkime-

artışı ile hız takibi yapılabilir? sabit sabit

11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF) 16

KAZANIMLARI ÖĞREN VE PEKİŞTİR 2 TEST

2. N2(g) + 2O2(g) $ 2NO2(g) ∆H° = 68 kj

I. Girenlerin toplam potansiyel enerjisi, ürünlerin toplam po-

kırmızı renksiz renksiz renksiz renksiz

tepkimesinin hızı aşağıdaki hız takip yöntemlerinden

A) Aynı sıcaklıkta basıncın artması

C) Renk değişimi şeklinde olabilir.

17 11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF)

Madde miktarı = [mol(n), hacim(V), kütle(m), molar Zaman aralığı değişimi = ∆t

Kütle saniye (s) Tm m2 – m1 gram/saniye

Molarite dakika (dk) TM M2 – M1 molar/dakika

Gazlarda Hacim saniye (s) TV V2 – V1 litre/saniye

Gazlarda Basınç saniye (s) TP P2 – P1 atmosfer/saniye

• Hız ifadelerinin önündeki “–” işareti harcanma, “+” işareti oluş-

11. Sınıf Kimya Ders Anlatım Fasikülü (DAF) 18