‫ناشناختههای دانش‬

‫مجموعۀ مقالههای برگردانشده از منابع روسی‬

‫ترجمۀ صالحمحمّد خلیق‬

‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪2‬‬

‫بسم اهلل الرّحمن الرّحیم‬

‫شمارۀ پیهم‪12 :‬‬

‫شناسنامۀ کتاب‪:‬‬
‫‪ ‬نام کتاب‪ :‬ناشناختههای دانش (مجموعۀ مقالههای برگردانشده از منابع روسی)‬

‫‪ ‬مترجم‪ :‬صالحمحمّد خلیق‬

‫‪ ‬ناشر‪ :‬حوزۀ انتشارات شمال افغانستان‬
‫‪ ‬طرح روی جلد‪ :‬محمّدصمیم صورتگر‬
‫‪ ‬برگآرا‪ :‬سیّد علی موسوی کوروشیان‬
‫‪ ‬نوبت چاپ‪ :‬یکم‬
‫‪ ‬تاریخ چاپ‪ :‬پاییز ‪ 1396‬هجری خورشیدی برابر با ‪ 5696‬آریایی جمشیدی‬
‫‪ ‬جای چاپ‪ :‬پیشاور‬
‫‪ ‬شمارهگان‪ 1000 :‬نسخه‬

‫حق چاپ محفوظ برای مؤلف است‬

‫‪3‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫فهرست مطالب‬
‫پیشگفتار‪9 ...............................................................‬‬
‫در گسترۀ زمینشناسی ‪13 ..............................................‬‬
‫زلزلهسنجهای زنده‪15 ......................................................‬‬
‫پنجرهیی به سوی جهنّم ‪19 ..................................................‬‬
‫الجورد؛ سنگ آسمان‪23 ...................................................‬‬
‫دایناسورها به چه علّتی نابود شدند؟ ‪27 ...................................‬‬
‫آیا در قطب جنوب نفت تفحّص شود؟‪33 ..................................‬‬
‫بحران عمومی مزوزوئیک‪ ،‬یادآور آینده‪35 ..............................‬‬
‫ازهمپاشیدهگی هرم ‪35 .........................................................‬‬
‫نتایجی چند از فالکت گذشته‪36 ..............................................‬‬
‫نتایج از نتایج ‪39 ................................................................‬‬
‫در ماورای قعر اقیانوسها ‪41 ...............................................‬‬
‫پوستۀ سخت زمین‪41 ...........................................................‬‬
‫لیتوسفیر و مطالعۀ آن‪42 ........................................................‬‬
‫نخستین نقشۀ لیتوسفیر اقیانوس ‪44 .............................................‬‬
‫فراوردههای اقیانوس‪47 ...................................................‬‬
‫دانستنیهای اقیانوسشناسان ‪47 ................................................‬‬
‫ذخایر اقیانوس‪48 ...............................................................‬‬
‫فارمهای زیر آب‪49 ............................................................‬‬
‫ماهیگیری ـ معضّلۀ بینالمللی‪51 ..............................................‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪4‬‬

‫آبوهوای آیندۀ زمین چهگونه خواهد بود؟ ‪55 ..........................‬‬

‫سیبری‪ ،‬سرزمین منابع سرشار طبیعی ‪61 ...................................‬‬
‫جنگلهای سیبری ‪61 ...........................................................‬‬
‫آبهای سیبری‪64 ..............................................................‬‬
‫جانوران سیبری‪65 ..............................................................‬‬
‫توجّه مخصوص به سرزمین سیبری‪67 .........................................‬‬
‫از عصر قبل از کامبرین تا امروز‪69 .........................................‬‬
‫نقطهنظر علمی؛ یا فسیلشناسی در عصر امروز ‪70 ............................‬‬
‫نقطهنظر اکسپوزیسیونی یا موزه برای کودکان و دانشمندان‪72 .............‬‬
‫تغییر آبوهوای زمین‪75 ...................................................‬‬
‫شکلگیری آبوهوا ‪75 ........................................................‬‬
‫چرا تا مدّتی میگوییم؟‪77 .....................................................‬‬
‫پستیوبلندیهای زمین‪79..................................................‬‬
‫تکتونیک‪« ،‬معمار» سیّارۀ زمین ‪83 .............................................‬‬
‫آتشفشان و زندهگی ‪87 ...................................................‬‬
‫آتشفشان‪ ،‬ریاکتور شیمیایی است‪88 .........................................‬‬
‫نه تنها در زمین ‪89 ..............................................................‬‬
‫آتشفشانها و نفت ‪89 .........................................................‬‬
‫حرارت اعماق زمین‪91 ......................................................‬‬
‫حرارت در کجا بیشتر است؟ ‪91 .............................................‬‬
‫حرارت گذشته برای امروز و آینده‪92 ........................................‬‬
‫به دنبال توفانهای بحری‪95................................................‬‬
‫‪5‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫آیا ذخایر نفت و گاز در جهان زیاد اند؟‪99 .................................‬‬

‫ذخایر و تولید نفت و گاز‪99 ...................................................‬‬
‫قارهها و اقیانوسها آخرین حرف خود را نگفته اند‪101 .....................‬‬
‫نگاهی به مسألۀ انرژی ‪105 .................................................‬‬
‫توفانهای زیرزمینی در آیینۀ آسمان‪109 ..................................‬‬
‫در گسترۀ ستارهشناسی و مسایل کیهانی‪113 ...........................‬‬
‫باز هم معمّای دیگری از زهره ‪115..........................................‬‬
‫آفتاب هرچه درخشانتر میتابد ‪119 .......................................‬‬
‫اقمار مصنوعی باآلخره چه میشوند؟ ‪123 ................................‬‬
‫آفتاب‪ ،‬یک ستارۀ متناوب است؟‪125 .......................................‬‬
‫حلقۀ مشتری‪131 ............................................................‬‬
‫علّت پیدایش دهانههای آتشفشانی بر روی ماه‪135 ......................‬‬
‫خانه برای فضانوردان ‪139 .................................................‬‬
‫در اینجا تمام ضرورتها مرفوع اند‪140 .....................................‬‬
‫باربرهای فضایی ‪142 ...........................................................‬‬
‫باصرۀ فضایی‪143 ...........................................................‬‬
‫جهان در حال گسترش ‪145 .................................................‬‬
‫متجانسبودن کاینات ‪145 .....................................................‬‬
‫سحابیها ممکن بود به وجود نمیآمدند ‪146 ................................‬‬
‫صد ایی که کسی آن را نشنیده است‪146.......................................‬‬
‫اسرار جهان بزرگ در جهان کوچک ‪147 ...................................‬‬
‫مشتری‪ ،‬ستارۀ آینده است؟ ‪149 ...........................................‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪6‬‬

‫فرضیّه ‪149 ......................................................................‬‬

‫ستارهیی در بین سیّارات! به چه ترتیبی؟ ‪150 .................................‬‬
‫ستارۀ دنباله داری که در حال نزدیکشدن به زمین است‪153 .............‬‬
‫«طرفدار» و «مخالف» اقامت در فضا‪157 .................................‬‬
‫انرژی ‪158 ......................................................................‬‬
‫افزایش نفوس ‪159 .............................................................‬‬
‫کاتالیسم ‪160 ...................................................................‬‬
‫ذخایر طبیعی‪161 ...............................................................‬‬
‫در آنسوی پلوتون چه خواهد بود؟‪163 ...................................‬‬
‫برابر به ساعت ‪ 4‬و ‪ 10‬صبح‪167 .............................................‬‬
‫زمان مالقات را نباید تغییر داد ‪175 ........................................‬‬
‫به استقبال ستارۀ دنبالهدار ‪176 .................................................‬‬
‫وظایف تحقیقات‪178 ..........................................................‬‬
‫از طریق همکاری ‪179 .........................................................‬‬
‫به زهره و سپس به ستارۀ دنبالهدار هالی ‪181 .............................‬‬
‫به خاطرتسخیر صلحآمیز کیهان ‪187 .......................................‬‬
‫در گسترۀ پزشکی ‪191 ...................................................‬‬
‫طبّ فضایی به زمین فرو میآید‪193 ......................................‬‬
‫ابداعاتی در معالجۀ بیماران ‪194 ...............................................‬‬
‫کمکهایی در حلّ مشکالت زمینی ‪196 .....................................‬‬
‫تشخیص سرطان‪ ،‬گامی است به پی ش‪199...................................‬‬
‫اسرار مدافعۀ ایمونولوژیک‪203 ............................................‬‬
‫‪7‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫«ماشین ایمونیتت» ‪203 .........................................................‬‬

‫تیموس اسرارآمیز ‪204 .........................................................‬‬
‫واکسنهای آینده ‪205 .........................................................‬‬
‫بیمار در ساحۀ مقناطیسی ‪209.................... ................................‬‬
‫راجع به تربوز چه میدانید؟ ‪215 ............... ................................‬‬
‫راجع به تربوز چه میگویند؟‪216 .............................................‬‬
‫میوۀ شکرپرورده ‪217 ..........................................................‬‬
‫تربوز شور ‪217 .................................................................‬‬
‫ویروس مازورنکو ‪219............................. ................................‬‬
‫آلومینیوم و بلندشدن قامت انسان ‪223........................................‬‬
‫سه نظریّه ‪223 ...................................................................‬‬
‫نقطهنظر تاریخی‪225 ...........................................................‬‬
‫قرن بلندشدن قامت انسانها‪225 ...............................................‬‬
‫در گسترۀ فناوری ‪227 ..................................................‬‬
‫افسانه واقعیّت مییابد ‪229 ...................... ................................‬‬
‫در راه جزیرۀ ثبات ‪233 .......................... ................................‬‬
‫بهثبترساندن لحظات ‪237 ...................... ................................‬‬
‫احجار کریمۀ قرن الکترون ‪241 ................. ................................‬‬
‫نقش بر روی الماس ‪245.......................... ................................‬‬
‫در گسترۀ فرهنگ ‪247 ..................................................‬‬
‫عجیبۀ زبانشناسی ‪249 ........................... ................................‬‬
‫در ردّ پای اسکندر مقدونی ‪253................. ................................‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪8‬‬

‫شهر مرموز ایوکراتیدیا‪255 ....................................................‬‬

‫سانسکریت در آسیای میانه ‪257 ...............................................‬‬
‫زندهگینامۀ صالحمحمّد خلیق ‪259.....................................‬‬
‫‪9‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫پیشگفتار‬
‫«ناشناختههای دانش»‪ ،‬مجموعۀ مقالههایی علمی است که به وسیلۀ اینجانب در‬
‫سالهای ‪ 1359‬تا ‪ 1366‬هجری خورشیدی برابر با ‪ 1980‬تا ‪ 1987‬میالدی یعنی در‬
‫یک برش زمانی هفت ساله از زبان روسی به زبان فارسی دری برگردان شده و در‬
‫همان سالها در روزنامۀ باپیشینۀ «بیدار» ‪ ،‬نشریّۀ ادارۀ اطالعات و فرهنگ بلخ‪ ،‬به چاپ‬
‫رسیده اند‪ .‬منابع روسی این مقالهها‪ ،‬ماهنامۀ «اسپوتنیک»‪( 1‬ماهواره) و شماری از‬
‫نشریّههای روسیزبان دیگر اتّحاد شوروی وقت اند‪ .‬مجلّۀ «اسپوتنیک»‪ ،‬نشریّۀ‬
‫خبرگزاری «نووستی»‪(2‬اخبار تازه) بود که به گونۀ مصوّر و رنگی و با قطع رقعی در‬
‫نزدیک به ‪ 200‬صفحه از سال ‪ 1966‬بدین سو در مجلّدهایی جداگانه به زبانهای‬
‫روسی‪ ،‬انگلیسی‪ ،‬اسپانیایی و آلمانی منتشر میشد و افزون برآن‪ ،‬همزمان به زبان‬
‫چکی در چکوسلواکیا و به زبان مجاری در مجارستان نیز به نشر میرسید‪.‬‬
‫من زبان روسی را هنگامی که در دانش سرای تکنیکی نفت و گاز بلخ در رشتۀ‬
‫زمینشناسی نفت و گاز درس میخواندم آموخته بودم و در سالهایی که این مقالهها‬
‫را برگردان می کردم کارمندفنّی کارخانۀ کود شیمیایی و برق حرارتی بلخ بودم و با‬
‫کارشناسان شوروی وقت که بیشترینه روسی بودند در یک بخش کار میکردم‪ .‬در‬
‫این جا به رهنمایی آن همکاران به ماهنامۀ «اسپوتنیک» و برخی از نشریّههای دیگر‬
‫روسیزبان اشتراک کرده بودم که شمارههای پیهم آنها را به موقع به دست‬

‫‪1‬‬
‫‪ Спутник‬ـ‬
‫‪2‬‬
‫‪ Новости‬ـ‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪10‬‬

‫میآوردم و از روی دلبستهگییی که به مسایل مربوط به رشتۀ آموزشی خود و‬

‫همچنین به ستارهشناسی و کیهانشناسی و در مجموع گسترههای گوناگون دانش و‬
‫فناوری داشتم برخی از مقالههایی را که در «اسپوتنیک» زیر عنوان «دانش و فناوری»‬
‫و سپس زیر عنوان «دانش‪ ،‬فناوری‪ ،‬جستوجوها و راههای حل»؛ و به همینگونه‬
‫برخی از مقالههای جالبی را در این گسترهها که در برخی از نشریّههای دیگر چون‬
‫هفتهنامۀ «ندیلیا»‪( 1‬هفته)‪ ،‬روزنامۀ «ترود»‪( 2‬زحمت) و غیره منتشر میشدند برگردان‬
‫میکردم و در روزنامۀ معروف محلّی «بیدار» در بلخ به دست نشر میسپردم‪ .‬در آن‬
‫سالها این برگردانهایم به استقبال گستردۀ خواننده گان این روزنامه مواجه شد و حتّا‬
‫شماری از آنها مورد اقتباس نشریّههای دیگر در پایتخت و استانهای دیگر کشور‬
‫قرار گرفتند؛ بهویژه موضوع نزدیکشدن ستارۀ دنبالهدار هالی به زمین در ‪ 20‬بهمن‬
‫‪ 1364‬خورشیدی‪ 9 /‬فوریۀ ‪ 1986‬میالدی‪ ،‬از سوی خوانندهگان روزنامۀ «بیدار» به‬
‫گرمی دنبال می شد و از من به گونۀ حضوری و یا با فرستادن نامهها خواستار انتشار‬
‫برگردانهای دیگری در پیوست با این موضوع میشدند‪ .‬مشوّق اصلیام در برگردان‬
‫این مقالهها دوستان نزدیک فرهنگیام از جمله‪ ،‬روانشاد استاد محمّدعمر فرزاد‪ ،‬و‬
‫گردانندهگان روزنامۀ بیدار و همکارانم در کارخانۀ کود شیمیایی و برق حرارتی بلخ‬
‫بودند‪.‬‬
‫خوشبختانه پس از سالهایی دراز که از چاپ این مقالهها میگذرند‪ ،‬دوست‬
‫فرهنگی و همکار گرامی ام جناب آقای عبدالغفّار ریعان شمالی‪ ،‬رئیس حوزۀ‬
‫انتشارات شمال افغانستان‪ ،‬این مقالهها را که تا اکنون در کلکسیونهای آن روزنامه‬

‫‪1‬‬
‫‪ Неделя‬ـ‬
‫‪2‬‬
‫‪ Труд‬ـ‬
‫‪11‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫در کتابخانۀ عامۀ کابل‪ ،‬کتابخانۀ دارالعلوم اسدیّۀ بلخ‪ ،‬کتابخانۀ شخصی‬
‫روانشاد رجبشاه کوهیار‪ ،‬از کارکنان باپیشینۀ این روزنامه‪ ،‬و نیز در کتابخانۀ‬
‫شخصی خودم بایگانی بودند‪ ،‬در مشوره با اینجانب گردآوری و برای چاپ مجدّد‬
‫به گونۀ کتاب آماده ساختند و از سوی حوزۀ انتشارات شمال به دست نشر سپردند‬
‫که از این مهربانی شان یک جهان سپاسگزارم و از خداوند لوح و قلم پیروزیهای‬
‫بیشتر شان را در راستای خدمتگزاری به دانش و فرهنگ آرزو میکنم‪.‬‬
‫البته برای استفادۀ بهتر خوانندهگان از داشتههای این کتاب‪ ،‬مقالهها از نگاه‬
‫موضوع دسته بندی شدند و در مجموع در زیر عنوانهای کلّی «در گسترۀ‬
‫زمینشناسی»‪« ،‬در گسترۀ ستارهشناسی و مسایل کیهانی»‪« ،‬درگسترۀ پزشکی»‪« ،‬در‬
‫گسترۀ فناوری» و «در گسترۀ فرهنگ» تدوین شدند‪ .‬در هر یک از این بخشهای‬
‫پنجگانه‪ ،‬مقالهها بربنیاد تاریخ نشر شان در روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬جابهجا شده اند و در‬
‫زیرنویس هر مقاله‪ ،‬همان شمارۀ روزنامۀ بیدار که آن مقاله در آن منتشر شده بود‬
‫معرفی شده است‪ .‬این کتاب در مجموع دربرگیرندۀ ‪ 50‬عنوان مقاله است‪.‬‬
‫گفتنی است که چون از برگردان این مقالهها سالهای متمادییی (حدود ‪ 30‬تا‬
‫‪ 37‬سال) میگذرند به جای تصویرهای اصلی مرتبط با مقالهها که در دسترس قرار‬
‫نداشتند‪ ،‬تصویرهای نوی همخوان با متن مقالهها از رایانه جابهجا گردیده اند و نیز در‬
‫نگارش و کاربرد واژهها طبیعی است که شیوه و زبان مرّوج روزنامهنگاری همان‬
‫سالها بیشتر محسوس و هویدا خواهد بود‪ .‬همچنین‪ ،‬در برخی از مقالهها سالهایی‬
‫که دیگر به گذشته پیوسته اند با توجّه به زمان نگارش و برگردان مقالهها به عنوان‬
‫سالهای آینده یاد شده اند و به همینگونه برخی از رویدادهای پیشبینیشده در‬
‫این مقاله ها به مرور زمان اینک به تحقق رسیده اند‪ .‬در هر صورت مطالعۀ این کتاب‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪12‬‬

‫برای عالقهمندان گسترههای گوناگون دانش‪ ،‬سودمند و در عین حال بسیار جالب‬
‫خواهد بود‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬
‫بلخ‪ 1 /‬مرداد ‪ 1396‬هجری خورشیدی‬
‫‪13‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫در گسترۀ زمینشناسی‬

‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪14‬‬
‫‪15‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫زلزلهسنجهای زنده‬
‫روزی در آکادمی علوم ترکمنستان‪ ،‬مردانی کهنسال آمدند‪.‬‬
‫ـ موسفیدان چه میگویید؟‬
‫ـ مصیبت! زلزله رخ خواهد داد‪.‬‬
‫ـ چه طور شما این را فهمیدید؟‬
‫ـ عالیم کامالً ثابت اند‪ .‬مارها و سوسمارها از النههای خود بیرون برآمده اند‪....‬‬
‫و بعد از دو روز زلزلهیی رخ داد که پایتخت جمهوری یعنی عشقآباد را ویران‬
‫کرد‪ .‬این واقعه به تاریخ ‪ 5‬اکتبر سال ‪ 1948‬صورت گرفته است‪.‬‬
‫در همان موقع حادثهیی رخ داد که راجع به آن ژورنالیست‪ ،‬واسیلی پسکوف‪،‬‬
‫گفته است‪« :‬در قطار‪ ،‬پهلونشینم عکسهایی را بیرون کشید‪ .‬در بین تصاویر عکس‬
‫یک سگ را مشاهده کردم‪ .‬پهلونشینم گفت‪ :‬ـ این سگ برایم تقریباً مانند یک انسان‬
‫ارزش دارد‪ .‬من همراه زن خویش در عشقآباد مصروف کار بودیم‪ .‬در همان شب‪،‬‬
‫قبل از وقوع زلزله دیرتر به خانه برگشتیم‪ .‬من بین کاغذها فرو رفتم‪ ،‬خانمم مصروف‬
‫مطالعه شد‪ .‬دخترم در چپرکت به خواب رفت‪ .‬ناگهان سگ از جای خود پرید و‬
‫دخترم را از پیراهنش گرفته به دهن دروازه پرتابش کرد‪ .‬من با خشم عقب تفنگ‬
‫شکاری‪ ،‬همراهِ خانم م از جا جَستیم و درست در همان لحظه از عقب ما همه چیز فرو‬
‫ریخت»‪.‬‬
‫یکی از کارمندان کارخانۀ شیشهسازی عشقآباد شرح میدهد که سگ او قبل از‬
‫وقوع زلزله چه گونه وضعی داشته است‪ :‬یک ساعت تمام قبل از فاجعه‪ ،‬سگ‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪16‬‬

‫ناآرامی را شروع کرد و صاحب خود را که در ایوان منزل خفته بود بیدار ساخت‪.‬‬
‫سگ زوزه میکشید و به لیسیدن روی صاحبش آغاز کرد‪ .‬صاحبش به خیال این که‬
‫کسی در نزدیکش در حال حرکت است‪ ،‬از جا برخاست و سگ را رها کرد‪ .‬سگ‬
‫خود را به بیرون انداخت و امّا در همان لحظه دوباره بازگشت‪ ،‬از دامن صاحب خود‬
‫گرفته او را به گوشهیی از خانه به کشیدن پرداخت و در همین موقع بود که زمین‬
‫لرزید‪.‬‬
‫همیشه در آستانۀ زلزلهها رفتار و حرکات حیوانات دفعتاً تغییر یافته است‪ .‬این‬
‫موضوع کامالً واضح است‪ .‬در هنگام وقوع زلزله نه تنها اهتزازات قشر زمین رخ‬
‫میدهند‪ ،‬بلکه درجۀ حرارت در هسته و ساحۀ مقناطیسی در قسمت مرکز آن نیز‬
‫تغییر مییابد‪ .‬اگر برای انسانها‪ ،‬جهت معلومکردن تغییرات مختلف در قشر زمین‪،‬‬
‫آالتی پ یچیده و مغلق به کار است؛ امّا حیوانات این تغییرات را به کمک سیستم‬
‫مافوق تشخیصی عصبی و اعضای حسّی درک میکنند‪.‬‬
‫مارها دارای حسّاسیّت خاصی اند‪ .‬آنها همواره اوّلتر از دیگر حیوانات عالیم‬
‫بهظهوررسیدن آفات را از خود نشان میدهند‪ .‬اگرچه غریو تحتاالرضی را به خاطر‬
‫این که عضو سامعۀ شان انکشافنیافته است نمیشنوند‪ ،‬امّا باز هم کوچکترین‬
‫اهتزاز از زمین را احساس میکنند‪ .‬در کشور مکزیک‪ ،‬یعنی جایی که همیشه زلزله‬
‫رخ میدهد‪ ،‬از مارها (پروگنوزیستها) به حیث حامی خاص مردم استفاده میشود‪.‬‬
‫پس از وقوع زمینلرزه در شهر تاشکند در سال ‪ 1966‬رویدادهای فراوانی از‬
‫حرکتهای غیر عادی حیوانات دیده شدند‪.‬‬
‫یکی از باشندهگان شهر‪ ،‬چهارده کبوتر از جنسهای گوناگون داشت‪ .‬آنها در‬
‫ظرف نیم دقیقه پیش از نخستین تکان زیرزمینی ‪ ،‬با هیاهو بالهای خود را تکان داده‬
‫‪17‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫و با پرواز در تاریکی باالی بام نشستند و سپس پیش از هر تکان حرکاتی مشابه از‬
‫خود نشان میدادند‪.‬‬
‫زلزله بیشتر اوقات از اثر فورانهای آتشفشان رخ میدهد‪ .‬حقایقی در رابطه با‬
‫این موضوع موجود اند که بسیاری از حیوانات خاصیّت پیشبینی فورانهای‬
‫آتشفشان را دارند‪ .‬چنانکه در ماه مارس سال ‪ 1956‬در کامچاتکا فوران آتشفشان‬
‫بیزیمیان صورت گرفت و قسمی که معلوم شد در اثنای این فوران حتّا یک خرس‬
‫هم کشته نشد‪ .‬تمام آنها از کنام خود بیرون برآمده به جاهایی امن پناه برده بودند‪ .‬به‬
‫خاطر داشته باشید‪ :‬نه تنها خرسهایی که بیدار بودند؛ بلکه آن عدّه که خفته بودند‬
‫نیز قبل از فاجعه بیرون برآمدند‪ .‬فقط عاملی خیلی جدّی میتوانست خواب این‬
‫فرمانروایان جنگل انبوه شمالی «تایگا» را برهم بزند‪.‬‬
‫جالب این که گیاهانی نیز موجود اند که وقوع فوران آتشفشان را خبر میدهند‪.‬‬
‫مثالً پیریموالی شاهی که در جزیرۀ جاوا میرُوید‪ .‬این گیاه فقط در آستانۀ فوران گل‬
‫میکند و این به پیشبینی مصیبت بزرگ برای باشندهگان روستاهای نزدیک خیلی‬
‫کمک میرسانَد‪ .‬پیریموال را به نام «گل زلزله» نیز یاد میکنند‪ .‬مدّتها بود که این‬
‫خاصیّت پیریموال مبهم بود‪ ،‬تا باآلخره فیزیکدانان بالروسی علّتش را دریافتند‪ .‬آنان‬
‫افزایش فوق العادۀ سرعت حرکت مایعات را در نلهای بسیار باریک تحت عملیّۀ‬
‫ماورای صوت توضیح کردند‪ .‬در ساحۀ ماورای صوت که در هنگام وقوع زلزله و‬
‫فوران آتشفشانها به ظهور می رسد‪ ،‬آب از طریق شعریههای گیاهان با سرعتی زیاد‬
‫به حرکت میآید و به گیاه خاصیّت زودگلکردن را میدهد‪.‬‬
‫در بین «پیشگوییکنندهگان» بعضی از ماهیان نیز حایز اهمیّت اند‪ .‬در سال ‪1783‬‬
‫قبل از وقوع زلزله در جزیرۀ سسلی ماهیان بسیاری به روی سطح دریا بیرون برآمدند‪.‬‬
‫در کشور ژاپن یک نوع ماهی کوچک که در اکواریوم (مخزن شیشهیی آب برای‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪18‬‬

‫نگهداری ماهی) نگهداری میشود وجود دارد که به باور باشندهگان محل‬

‫حسّاسترینِ زلزلهسنجها محسوب می گردد‪ .‬این ماهی در ظرف چند ساعت قبل از‬
‫وقوع زلزله به بیقراری شروع میکند‪ ،‬حرکات دایرهیی شکلی را انجام میدهد و‬
‫خود را به مخزن شیشهیی میزند‪.‬‬
‫در این اواخر برای دانشمندان واضح شده است که در هنگام زلزله جریانهای‬
‫برقی که در هستۀ زمین حین تغییر شکل و دیگرگونی احجار کوهی تحریک‬
‫میشوند افزایش مییابند‪ .‬در هنگام خالی شدن ساحات قوّی برق از عمق زمین به‬
‫آتمسفیر‪ ،‬سیلی از الکترونها هجوم میآورند‪ ،‬در آسمان روشنایی و تابش پدید‬
‫میآید؛ چنانچه چنین حادثهیی در سپیدهدم ‪ 26‬آوریل سال ‪ 1966‬در تاشکند دیده‬
‫شد‪ :‬به مدّت چند ثانیه تا تکان‪ ،‬بر فراز شهر تابش و روشنایی پدیدار بود‪ .‬به این‬
‫ترتیب‪ ،‬نظر به تغییر مقدار الکترونها در آتمسفیر امکان دارد در ظرف چند ساعت‬
‫زلزله به وقوع بپیوندد‪ .‬باید به خاطر داشت که حیوانات و ماهیان تغییرات ساحات‬
‫برقی و مقناطیسی را درک میکنند‪ .‬از مدّتها به این طرف‪ ،‬معلوم است که حیوانات‬
‫با بسیار رضایت تقویّۀ آیونازسیون هوا را درک مینمایند‪.‬‬
‫کشف تمام این اسرار طبیعت را میتوان در ساختن آالتی بسیار حسّاس برای‬
‫‪1‬‬
‫پیشبینی بهموقع اهتزازات تباهکن قشر زمین استفاده کرد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ سیسموگرافهای زنده‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال پنجاه و نهم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،155‬شنبه ‪ 5‬مهر ‪ ،1359‬بلخ‪ :‬ادارۀ‬
‫اطالعات و فرهنگ بلخ‪ ،‬ص ‪.3‬‬
‫‪19‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫پنجرهیی به سوی جهنّم‬

‫مسلّم است که ما راجع به زمین و ساختمانهای اعماق آن نسبت به فضای‬
‫نزدیک معلومات کمتری داریم‪.‬‬
‫سفر در فضا برای ما آسانتر تمام شد‪ ،‬نسبت به سفر ‪ 10‬ـ ‪ 15‬کیلومتری در عمق‬
‫زمین‪ .‬فعالً حدّ اعظم برمهکاری که در اتّحاد شوروی اجرا شده است بیشتر از ‪8‬‬
‫هزار متر در شبه جزیرۀ «کولسک» است‪ .‬حوالی «ساآتال» که شهر کوچکی است در‬
‫آذربایجان (جمهوریّتی در ماورای قفقاز) محل حفری تا عمق ‪ 15‬کیلومتر پیشنهاد‬
‫شده است‪ .‬چرا فقط در این محل‪ ،‬برمهکارییی با این عمق بزرگ در نظر گرفته شده‬
‫است؟‬
‫هرگاه زمین را به یک تخم مرغ تشبیه کنیم‪ ،‬قشر زمین به جای پوست آن قرار‬
‫میگیرد‪ .‬درست است که ضخامت این «پوست» در قسمتهایی مختلف زمین‬
‫متفاوت است‪ .‬تفاوت این ضخامت در حدود ‪ 30‬ـ ‪ 70‬کیلومتر میباشد‪ .‬عالوه بر این‪،‬‬
‫این «پوست» طبقهیی است که «منازل» آن تقریباً چنین جابهجا شده اند‪ :‬از طرف باال‪،‬‬
‫احجار رسوبی‪ ،‬پایینتر طبقۀ گرانیت‪ ،‬باز هم پایینتر طبقۀ بازالت که با مانتیا تماس‬
‫دارد‪ .‬ضخامت هر کدام از این طبقات نیز در حصص مختلف یکسان نمیباشد‪.‬‬
‫ژیوفیزیکدانان تعیین کرده اند که در منطقۀ «ساآتال» طبقات پایینی قشر خیلی‬
‫نزدیک به سطح زمین موقعیّت دارند‪ .‬از این سبب ضخامت طبقۀ گرانیت قشر در این‬
‫محل حدّ اقل ‪ 7‬ـ ‪ 10‬کیلومتر میباشد‪ ،‬یعنی تا بازالت آنقدر دور نیست‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪20‬‬

‫از همین رو دانشمندان به این نتیجه رسیدند که حتماً در این جا برمهکاری قشر ـ‬
‫پوست با تجهیز کانال چاه برای پایینبردن آالت عملی در تالش باالآوردن اسرار‬
‫زیاد راجع به عملیّههایی که در «جهنّم» سیّارۀ ما رو میدهند کمک میرساند‪.‬‬
‫در هنگام چنین تحقیقاتی کشفیّات بسیار تازهیی حایز اهمیّت اندکه به طور کامل‬
‫تصوّرات را راجع به قشر زمین‪ ،‬ساختمان و تاریخ آن تغییر میدهند؛ چنانکه چاه‬
‫برمۀ هشتکیلومتری در شبه جزیرۀ کولسک فرضیّههایی را که باورنکردنی پنداشته‬
‫میشدند تصحیح کرده است ‪ .‬مثالً فرمل «هر صد متر در عمق زمین جمع یک درجۀ‬
‫مثبت» پس از ‪ 2000‬متر معلوم شد که دیگر غیر قابل تطبیق است‪.‬؛ زیرا درجۀ‬
‫حرارت در اعماق به صورت فوقالعاده سریعی بلند میرود‪.‬‬
‫چاه برمۀ کولسک بعضی از اسرار دیگر زمین را نیز کشف کرده است‪ .‬معلوم‬
‫است که قسمت اروپایی اتّحاد شوری به منطقۀ پالتفرمی مربوط میشود‪ ،‬یعنی حصّۀ‬
‫خیلی قدیمی‪ ،‬آرام و متوازن سیّارۀ ما؛ جایی که فوران آتشفشان و زلزله خیلی‬
‫کمتر واقع میگردد‪ .‬از همین سبب پیشبینی کرده بودند که در اعماق زیاد چاه برمۀ‬
‫کولسک تنها با احجار مرده روبهرو میشویم؛ امّا معلوم شد که زمین در همانجا هم‬
‫زنده است‪ .‬نمونههای سنگهای کشیدهشده از چاه برمه نشان دادند که گازها جدا‬
‫میشوند‪ ،‬سرکولیاسیون محلولها رخ میدهد‪ ،‬درزها در احجار پدید میآیند؛ و از‬
‫اینجا چنین نتیجه گرفته می شود که قشر زمین در قسمت پالتفرمی خود نیز به‬
‫زندهگی خود ادامه میدهد‪.‬‬
‫چیزی که مربوط به چاه برمۀ ساآتال میشود این است که چاه مذکور از نگاه‬
‫مشخّصات در زون کامالً غیر مشابه با منطقۀ پالتفرمی موقعیّت دارد‪ .‬و این به‬
‫اصطالح کمربند چینداری است که با آن قفقاز و دریای مدیترانه در ارتباط اند‪ .‬در‬
‫این جا قشر زمین در حرکت دایمی است‪ ،‬پیدایش کوهها و زلزله صورت میگیرد‪.‬‬
‫‪21‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫چاه برمۀساآتال به دانشمندان در دانستن قانونمندی انکشاف کمربند چینداری که‬

‫قسمت مهمّ کرّۀ زمین را احتوا کرده است کمک میرسانَد‪.‬‬
‫واضح است که قبل از ساختن یک چیز‪ ،‬مثالً سفینۀ مافوق صوت ریاکتیف‪،‬‬
‫تهیّهکننده گان آن شبیه آن را به هوا بلند می برند‪ .‬در این نمونه تمام چیزها مطابق به‬
‫اصل میباشند‪ ،‬منتها چند مرتبه به ابعادی کوچکتر‪ .‬در نمونه تمام سیستمها و‬
‫تصامیم به گونۀ سنجیده طرّاحی میشوند‪.‬‬
‫چاه برمۀ بسیار عمیق ساآتال نیز نمونۀ خود را داشت‪ .‬این نمونه را در پهلوی چاه‬
‫اساسی برمهکاری کردند‪ .‬باید به طور دقیق دانسته میشد که حدّ اقل تا عمق ‪5000‬‬
‫متر احجار «جوان»‪ ،‬یعنی احجار فوقانی (با عمر ‪ 7‬ـ ‪ 10‬میلیون سال)‪ ،‬چه خصوصیّاتی‬
‫دارند‪ .‬موجودیّـت درزها و افتیدهگیها امکان دارد و یا نه؟‬
‫با رسیدن تا ژرفای ‪ 6245‬متر معلوم شد که بعضی از اصالحات در طرح برمۀ چاهِ‬
‫بسیار عمیق آورده شوند‪.‬‬
‫برمه کاری چاه بسیار عمیق در ماورای قفقاز موفقانه جریان دارد‪ .‬این برمهکاری به‬
‫کمک دستگاه «اورال ماش ـ ‪ »15000‬انجام داده میشود‪ .‬اورال ماش عبارت است‬
‫از کارخانۀ ماشین سازی اورال در شهر سویردلوفسک‪ ،‬یعنی جایی که دستگاه در‬
‫آن ساخته شده است‪ ،‬و رقم فوقالذّکر عمق مطلوب برمهکاری را نشان میدهد‪.‬‬
‫برای رسیدن به ژرفای مطلوب هنوز سالهای زیادی به کار است‪« .‬پنجره به سوی‬
‫جهنّم» امکانات دستیافتن به چنان اسرار سیّارۀ ما را میسّر میسازد که به سود جهان‬
‫بشریّت مورد کاربرد قرار بگیرند‪.‬‬
‫پوشیده نمانَد که در الیههای باالیی زمین کاهش مواد خام معدنی و ذخایر انرژی‬
‫به مشاهده میرسد؛ پس در اعماق زیاد زمین چه حالی است؟ یعنی اعماقی که هنوز‬
‫دربارۀ آن تصوّر درستی در دست نیست و فعالً تمام دانستنیهای ما راجع به‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪22‬‬

‫ساخت مان‪ ،‬ترکیب و خواص فیزیکی احجار کوهی واقع در اعماق زمین تنها برپایۀ‬
‫معلومات غیر مستقیم تحقیقات ژیوفیزیکی استوار اند‪ .‬حین برمهکاری عمیق‬
‫پانزدهکیلومتر ی در قشر زمین احجار را مانند شرایط موقعیّت شان میتوان مشاهده‬
‫کرد‪ .‬قانونمندی و غلظت مواد معدنی را نیز میتوان به گونۀ آسانتری توضیح نمود‪.‬‬
‫این گونه اطالعات در پیداکردن معادن مواد مفید کمک میکند و نکتۀ مهمّ دیگر‬
‫این که متخصصان به اهمیّت تحقیق حرارت اعماق به عنوان یکی از منابع آیندۀ‬
‫ذخایر انرژی پی میبرند‪ .‬بخصوص‪ ،‬دانشمندان از طبقۀ بازالت معلومات جالب‬
‫زیادی را انتظار دارند که این معلومات میتوانند کلید دانش چهگونهگی پیدایش‬
‫سنگهای معدنی را از ماگما (واقع در جهنّمیترین بخش زمین) به دسترس‬
‫‪1‬‬
‫بگذارند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ پنجرهیی به سوی جهن ّم‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال پنجاه و نهم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،167‬شنبه ‪ 19‬مهر ‪ ،1359‬ص‪3‬؛‬
‫شمارۀ ‪ ،168‬یکشنبه ‪ 30‬مهر ‪ ،1359‬ص ‪.3‬‬
‫‪23‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫الجورد؛ سنگ آسمان‬

‫زمانی‪ ،‬تاجهای امپراتوران چین با مهرههایی از «سنگ آسمان» مرصّع بودند و این‬
‫عالمهیی از «دودمان خدایی»بودن مالکان چنین تاجها محسوب میشد‪ .‬در مقبرههای‬
‫فراعنه نیز از این نوع سنگ را می گذاشتند‪ .‬در هزارۀ سوم قبل از عصر ما ارزش‬
‫«سنگ آسمان»‪ ،‬الجورد‪ ،‬نسبت به طلّا نیز بیشتر بود‪.‬‬
‫مدّت مدیدی الجورد را تنها در یک منطقۀ کرّۀ زمین‪ :‬در کوههای افغانستان‬
‫استخراج میکردند‪ .‬بر پایۀ نوشتۀ درخور ستایش مؤرخ «پلینا»‪ ،‬زادگاه این مینرال‬
‫کمیاب مشابه «گنبد آسمان پرستاره» تنها این جا قرار داشته است‪ .‬حتّا در قرن ما در‬
‫کوههای بدخشان‪ ،‬هنگامی که کار در معدن ختم میشد‪ ،‬راه درآمد را میبستند و‬
‫معدن را مهر میزدند و هر کسی جرأت میکرد به کوهها نزدیک برود محکوم به‬
‫اعدام میشد‪.‬‬
‫شاهان مستبد روسی در تکبّر از شاهان شرق‪ ،‬مهاراجهای هند و فرمانروایان چین‬
‫پس نماندند‪ .‬از قرن ‪ 13‬استخراج الجورد در روسیه آغاز مییابد‪ .‬تاجران‪،‬‬
‫تدارککننده گان اساسی الجورد به کاخ تزاری بودند‪ .‬ماهها در روسیه کاروانها از‬
‫طریق سلسلهجبالها و راههای پرشیب در حرکت بودند؛ امّا تقاضای «سنگ آسمان»‬
‫آنقدر بزرگ بود که ملکه «کاترین دوم» طی فرمانی خاص دستور جستوجوی آن‬
‫را در قلم رو امپراتوری داده بود‪ .‬به زودی «گریگوری پیرمیکین» معدن الجورد را در‬
‫سیبری کشف کرد‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪24‬‬

‫مصنوعات قابل ستایش و باشکوه سنگتراشان میهنی سالنهای «ایرمیتاژ» و «کاخ‬

‫تزار» را تزئین میبخشیدند‪ .‬با اینهمه سنگ سیبری به گونۀ قابل مالحظهیی به‬
‫همقطار پامیری خود نظر به ژرفای رنگ و ابعاد قطعات یکپارچه‪ ،‬تسلیم شد‪.‬‬
‫هنگامی که در پترزبورگ اجتماع ایسا آکیفسکی برگزار گردید‪ ،‬تصمیم گرفته شد‬

‫تا دو ستون مزیّن به شمایل را از الجورد بسازند؛ درستتر اگر گفته شود‪ ،‬خواستند‬
‫تنها با الجورد روکش سازند‪ .‬امّا حتّا برای همین منظور به مقدار ‪ 1،248‬کیلوگرام‬
‫سنگ زیادتر از یک سوم تمام استخراج ساالنۀ الجورد در افغانستان به کار برده شد‪.‬‬
‫این کشور اکنون نیز به حیث تهیّهکنندۀ بزرگ این مینرال بسیار قشنگ و زیبا باقی‬
‫مانده است‪.‬‬
‫‪25‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫در فصل خزان سال ‪ 1930‬زمینشناسان جوان شوروی «یودین» و «خابالوف»‬

‫رهسپار بخش علیای رود بادامدره شدند‪ .‬راهنمای آنان در این سفر خطرناک‪،‬‬
‫شکاری کهنسالی بود به نام «قراشیر» که راجع به الجورد از پدر خود شنیدهگی‬
‫داشت‪ .‬شکاری کهن سال راه پدر خود را یافت‪ .‬هیأت اعزامی در ارتفاع ‪ 4،570‬متر‬
‫صخرهیی را مشاهده کردند که با رگهای ضخیم الجورد بریده بریده شده است‪.‬‬

‫در اینجا در دامنۀ صخره‪ ،‬قطعات مکمّل سنگ الجورد پراگنده بودند و آن هم‬
‫از گرانبهاترین انواع آن‪ ،‬یعنی الجورد اصل نیلیرنگ؛ آنقدر پربها که در دو قرن‬
‫قبل‪ ،‬بازرگانان شرق آن را به گونهیی میفروختند که در یک پلۀ ترازو سنگ‬
‫الجورد را می گذاشتند و در پلۀ دیگرش با نقره معادل میساختند و به این ترتیب‪،‬‬
‫الجورد را با نقره مبادله میکردند‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪26‬‬

‫ارتفاع و سراشیبی صعب العبور‪ ،‬مدّت درازی مانع استفاده از معدن در‬
‫«الجورددره» میشدند‪ .‬امّا انسان نیرومند باآلخره فایق آمد‪ .‬چاههای اکتشافی و‬
‫تونلها سینۀ صخره یی الجورددره را شگافتند‪ .‬استخراج آغاز یافت‪ .‬مینرال مذکور‬
‫کیفیّتی داشت که از آن انتظار نمیرفت‪.‬‬
‫در سال ‪ 1975‬شعبهیی در خصوص استخراج سنگهای کمیاب افتتاح شد‪ .‬فعالً‬
‫سوغات الجورد تقدیم هر کسی است که میخواهد از مسافرت به تاجیکستان‬
‫‪1‬‬
‫یادگاری با خود داشته باشد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ الجورد؛ سنگ آسمان‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال پنجاه و نهم‪ ،‬شمارۀ ‪ 6 ،178‬آبان ‪ ،1359‬بلخ‪ :‬ادارۀ‬
‫اطالعات و فرهنگ بلخ‪ ،‬ص ‪.3‬‬
‫‪27‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫دایناسورها به چه علّتی نابود شدند؟‬

‫روی این موضوع فرضیّههای زیادی وجود دارند‪ :‬سردشدن اقلیم‪ ،‬تغییر ذخایر‬
‫خوراکی‪ ،‬کمبود اکسیژن ‪ ،‬افزایش رادیاشن فضایی‪ ،‬رقابت پستانداران و غیره‪ .‬با‬
‫اینهمه تا کنون فرضیّهیی نیست که معمول و متداول محسوب شود‪.‬‬
‫زمینشناس شوروی‪ ،‬وسیلی بلیسی ین یک نقطهنظر دیگر را در مورد این‬
‫دشواری ارائه میدارد‪:‬‬
‫دایناسورها ‪ 140‬میلیون سال باالی سیّارۀ ما فرمانروایی داشتند‪ .‬در ظرف این‬
‫مدّت سه دورۀ ژیولوژیک یکی پی دیگری گذشتند‪ :‬تریاسیک‪ ،‬ژورسیک و تباشیر‪.‬‬
‫همچنان در این مدّت تغییر زیادی در اقلیم زمین پدیدار گردید و قارۀ اوّلیّۀ‬
‫«گوندوانا» به قارههای ام روزی منشعب شد‪ .‬با وجود اینهمه حوادث‪ ،‬دایناسورها به‬
‫شرایط جدید محیط ماحول خود عادت می گرفتند و انواع مختلف و جدید آنها به‬
‫وجود میآمدند‪ .‬و ناگهان در آخر عصر تباشیر آخری (در حدود ‪ 75‬میلیون سال‬
‫قبل) دایناسورها به طور مرموز و غیر مترقّبهیی ناپدید میشوند‪ ،‬دوران نابودی عمومی‬
‫شان فرا میرسد‪.‬‬
‫دایناسورها عبارت از گروه بزرگ خزندهگان زمین در عصر مزوزوئیک‬
‫میباشند‪ .‬آنها در خشکه و در آب میزیستند و در هوا پرواز میکردند‪ .‬آنها‬
‫متشکّل از حیوانات خرد و بزرگ بیدستوپا‪ ،‬گیاهخوران ودرندهگان بودند‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪28‬‬

‫کلمۀ «دایناسور» معنای «سوسمار وحشتناک» را میدهد و عمالً هم قیافۀ بسیاری‬

‫از دایناسورها توسّط فسیلشناسان به اساس اسکلیتهای یافتهشده واقعاً بسیار‬
‫وحشتناک شناخته شده است‪.‬‬
‫برخی از آنها اندازههای غیر قابل تصوّر داشتند و درازی آنها ‪ 13‬متر و وزن‬
‫شان تا پنجاه تن بود‪ .‬اندازۀ بالهای دایناسورهای پرنده گاهی تا ‪ 16‬متر میرسید‪.‬‬
‫فیلهای همعصر ما یعنی بزرگترین حیوانات ام روزی روی زمین (با قدّ تا سه و نیم‬
‫متر و وزن تا چهار و نیم تن) نظر به این عظیمالجثّهها خیلی کوچک معلوم میشوند‪.‬‬
‫اگرچه در قطار این هیوالها مثالً سوسمارهای پرنده؛ حیوانات دیگری به اندازههای‬
‫حدّ اکثر گنجشک‪ ،‬نیز زندهگی میکردند‪.‬‬
‫امّا چه چیزی باعث شد تا تمام این دایناسورها را‪ ،‬چه بزرگ و چه کوچک‪ ،‬از‬
‫بین ببَرَد؟‬
‫حین تحقیقات زمینشناختی در جنگلهای انبوه جمهوری کانگو‪ ،‬که در آن‬
‫نویسندۀ مضمون نیز سهم داشت‪ ،‬توجّه به کوچکبودن جسامت حیوانات جنگلها‬
‫خیلی جالب بود‪ .‬مثالً آهو و دیکوبر از در مقایسه با همنوعان شان که در منطقۀ‬
‫معتدله زندهگی میکنند بچهیی به نظر میآمدند‪ .‬در روستاهای کانگو بزهای مسنّی‬
‫میچریدند که قد شان به اندازۀ بزغاله بود‪ .‬همچنین معلوم شد که حیوانات جنگلها‬
‫به مراتب کوچک تر از برادران شان که در صحراها زیست دارند میباشند‪ .‬به همین‬
‫ترتیب‪ ،‬زرافههای جنگل های مناطق استوایی یک و نیم ـ دو متر قد دارند و زرافههای‬
‫صحراها شش متر‪ .‬اسپهای آبی جنگلی آنقدر بزرگ نیستند؛ درازی آنها از یک‬
‫و نیم متر تجاوز نمیکند؛ ولی طول اسپهای آبی صحرا تا چهار متر میرسد‪.‬‬
‫شکارچیان فیل معتقد اند که عاجها (دندانها)ی فیلهای جنگلی کوچکتر و از‬
‫نگاه کیفیّت بدتر از عاجهای فیلهای صحرایی میباشند‪.‬‬
‫‪29‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫علّت این تفاوتها در چه چیزی نهفته است؟ به نظر من تفاوتهای مذکور معلول‬
‫نکات ذیل اند‪:‬‬
‫در جنگلها فرسایش بسیار ثمربخش شیمیایی در جریان است‪ .‬آبهای باران‬
‫مشبوع از تیزابهای عضوی و گاز کربنیک احجار کوهی را فعّاالنه تخریب‬
‫میکنند‪ .‬این آبها با جریان خود در زمین عناصر آسانحلشوندهیی را مانند‬
‫پوتاشیم‪ ،‬سودیوم و کلسیوم از آن شستوشو مینمایند‪ .‬معلوم است که آهک بخش‬
‫مهمّ ترکیب اسکلیتهای حیوانات میباشد‪ .‬امّا دیده میشود که در جنگلها‬
‫کمبودی آهک نیز محسوس است‪ .‬پس اندازۀ کوچک حیوانات جنگلهای‬
‫مرطوب‪ ،‬نتیجۀ مستقیم کمبودی آهک به شمار میرود‪.‬‬
‫در صحراها رسوبات‪ ،‬خیلی کمتر میافتند‪ .‬آبهای باران تا عمق معیّنی در زمین‬
‫فرو میروند و سپس رطوبت در آتمسفیر تبخیر میگردد‪ .‬در چنین شرایطی با‬
‫خودبردن هرگونه موادی مشکل است‪ .‬امالح کلسیوم در خشکه باقی میمانند که از‬
‫آنها گیاهان و حیوانات استفاده مینمایند‪ .‬از همین سبب حیوانات صحرایی به‬
‫مراتب بزرگتر میباشند‪.‬‬
‫الکن این موضوع به دایناسورها و مردن آنها چه ارتباطی دارد؟‬
‫معلوم است که در آغاز دورۀ تباشیر آخری غرقشدن ساحۀ وسیعی از خشکه‬
‫صورت گرفته است‪ .‬در بخش بزرگی از کرّۀ زمین اقلیم معتدل و مرطوب حکمفرما‬
‫شد‪ .‬در قطب شمال حتّا درختان خرما روییدند‪ .‬طغیان وسیع آبهای بحر‪ ،‬افزایش‬
‫سرتاسری رطوبت اقلیم را به بار آورد‪ .‬در زمین رسوبات فراوانی افتادند‪ .‬آبهای‬
‫باران زمین را از موادی که به سهولت برده میشدند پاک ساختند و در این ضمن‬
‫امالح کلسیوم همراه با آبهای گرونتی در بحیرهها و جهیلها برده شدند‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪30‬‬

‫به این ترتیب‪ ،‬در اخیر دورۀ تباشیر آنقدر آهک از خشکه جدا شده بود که‬
‫دایناسورها مجبور شدند گرسنهگی طاقتفرسایی را از نگاه کمبود آهک متحمّل‬
‫شوند‪ ،‬استخوانهای اسکلیتهای آنها در اثر کفایتنکردن مادۀ ساختمانی نرم‬
‫شدند و تحت ثقلت جسم عظیم خود به سهولت تغییر شکل یافتند‪ .‬و این واقعاً‬
‫حیوانات عظیم الجثّۀ مذکوررا به سوی هالکت کشاند‪ .‬از همین سبب «شکارچیان»‬
‫دایناسورها اسکلیتهای آنها را به حالت کج و بدریخت یافته اند و اکثر اوقات‬
‫استخوانهای کج جداگانۀ دایناسورها را پیدا کرده اند‪ .‬محققان همچنین دربارۀ‬
‫کمشدن ضخامت پوست آهکی تخمهای دایناسورها و عیوب آن نیز اطّالع داده اند‪.‬‬
‫در مرحلۀ اوّل دایناسورهای گیاهخوار از اثر راشیت (نرمی استخوان) رو به نابودی‬
‫گذاشتند‪ .‬امّا باید در نظر داشت که آنها به نوبۀ خود خوراک درندهگان را تشکیل‬
‫میدادند و این درنده گان نیز هنگامی که چیزی برای تغذیّۀ شان باقی نماند از بین‬
‫رفتند‪ .‬قوّی ترین راشیت دایناسورها امکان دارد با تجدید ساختمان هاضمه و‬
‫همچنین حوادث عصبی هم راه بوده است (مانند حیوانات اهلییی که بیماری راشیت‬
‫دارند) که باعث سرعتبخشیدن هالکت آنها گردیده است‪.‬‬
‫امّا این نیز تمام جوانب هالکت دایناسورها را بیان نمیکند‪ .‬ما میدانیم که در‬
‫پهلوی دایناسورهای عظیمالجثّه حیوانات کوچکی نیز به اندازههای گربه زیست‬
‫داشتند‪ .‬برای آنها پرهیز بینمکی شاید آنقدر وحشتناک نبوده است؛ چنانچه‬
‫برای سوسمارها و سنگپشتها که یکجا با دایناسورها میزیستند و در عصر ما نیز به‬
‫هستی خویش ادامه میدهند‪.‬‬
‫پس به چه علّتی دایناسورهای کوچک از بین رفتند؟ در زمانی که آنها زیست‬
‫داشتند شیرخواران که نسبت به خزندهگان حیواناتی اند با ساختمان عالی به ظهور‬
‫رسیدند‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬بین دایناسورهای کوچک و پستانداران مبارزۀ شدیدی در‬
‫‪31‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫گرفت و از این مبارزه‪ ،‬پستانداران با بههالکترساندن کامل دایناسورهای کوچک‬

‫پیروزمندانه بدر آمدند‪.‬‬
‫به یک معمّای دیگر مربوط به دایناسورها میخواستم متوقّف شوم‪« .‬شکارچیان»‬
‫دایناسورها از تجمّع اسکلیتها و استخوانهای علیحدۀ دایناسورها در یک محلّ‪،‬‬
‫متأسّف میشوند؛ گاهی این تجمّع به مقدار بسیار زیاد میباشد‪ .‬یکی از این تجمّعات‬
‫(درصحرا) در منطقۀ «اتادس» پیدا شده است‪ .‬دایناسورها از کجا و چرا میگریختند؟‬
‫میتوان نظر داد که حلّ این معمّا وابسته به شیوۀ زندهگی دایناسورها میشود‪ .‬وزن‬
‫زیادِ بیشتر از آنها شاید مانع نقل مکانکردن آزادانۀ شان در خشکه شده باشد و شاید‬
‫آنها قسمت بیشترِ زمان را در آب سپری کرده باشند؛ برای این که وزن بسیار زیاد‬
‫خود را که باالی انجام بدن شان فشار وارد میکرد جبران نمایند‪ .‬چنانچه در این باره‬
‫دانشمندان زیستشناس نظر میدهند که دندانهای ضعیف دایناسورهای گیاهخوار‬
‫تنها برای خاییدن رستنیهای نرم آبی قابل استفاده اند؛ فلهذا دایناسورها در آب و‬
‫قسمت بیشتر آنها شاید در دریا از بین رفته باشند‪ .‬بعداً اجساد آنها جریانهای آب به‬
‫سوی بحیرهها و جهیلها کشانده اند و در این جا آنها تجمّع یافته اند‪.‬‬
‫اگر بحیرهها در محلّ تجمّع اجساد آنقدر متالطم نمیبودند و مدفونشدن توسّط‬
‫رسوبات به سرعت صورت میگرفت‪ ،‬دایناسورها تا عصر ما به شکل اسکلیتهای کم‬
‫یا بیش مکمّل میرسیدند؛ چنانچه در منطقۀ «اتادس» چنین بوده است‪ .‬امّا به گونۀ‬
‫دیگری نیز امکان داشت باشند‪ .‬اجساد با افتادن در مناطق نزدیک به ساحل بحیره توسّط‬
‫امواج فوقالعاده تخریب شدند‪ .‬اسکلیتهای شان به قسمتهای علیحدهیی مجزّا‬
‫شدند‪ ،‬استخوانها به صورت نامنظّمی آمیخته و پاشان گشتند‪ .‬از این جا دانسته میشود‬
‫که کدام راهپیمایی طویل و بیباکانۀ دایناسورها صورت نگرفته است‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪32‬‬

‫و به این گونه‪ ،‬هرگاه حملۀ بزرگ بحیرهها به خشکه در آغاز دورۀ آخری تباشیر‬
‫صورت نمیگرفت امکان داشت که امروز نیز دایناسورها با تمام انواع شان موجود‬
‫میبودند‪ .‬الکن طبیعت با آنها طبق خواستۀ خود عمل کرد و اینک ما میتوانیم فقط‬
‫‪1‬‬
‫از اسکلیتهای دایناسورها در موزههای فسیلشناسی بازدید کنیم‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ دینوزاورها به چه علّتی نابود شدند؟‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال پنجاه و نهم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،199‬یکشنبه ‪ 2‬آذر‬
‫‪ ،1359‬ص‪2‬؛ شمارۀ ‪ ،200‬دوشنبه ‪ 3‬آذر ‪ ،1359‬ص ‪2‬؛ شمارۀ ‪ ،201‬سهشنبه ‪ 4‬آذر ‪ ،1359‬ص ‪.2‬‬
‫‪33‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫آیا در قطب جنوب نفت تفحّص شود؟‬

‫از مدّتها پیش برای زمینشناسان معلوم بود که اعماق قارۀ ششم بسیاری از مواد‬
‫مفید معدنی را از قبیل سنگ معدنی آهن‪ ،‬فلزات رنگی‪ ،‬زغال سنگ‪ ،‬طلّا و حتّا الماس‬
‫در خود میپرورانَد‪.‬‬
‫دانشمندان انستیتوت دشواریهای فیزیکی تکنیکی شمال (شهر مسکو) میپندارند‬
‫که در قطب جنوب میتوان اکتشاف نفت و گاز را انتظار برد‪ .‬عالوه بر این‪،‬‬
‫دانشمندان مذکور حتّا محلّ کم و بیش مشخّص معادن مواد سوخت را نشان میدهند‪.‬‬
‫مسلّم است که در عملیّۀ پیدایش و تجمّع هیدروکربنها در قشر زمین احجار‬
‫یخبسته‪ ،‬پردۀ سطحی یخ و عملیّات آتشفشانی تأثیر عمدهیی را دارا اند ‪ .‬چرا نظر‬
‫ندهیم که این عوامل‪ ،‬باعث ظهور نفت و گاز در قارۀ ششم شده اند؟‬
‫در قطب جنوب کمربند بزرگ آتشفشان کشف شده است و از این جا برمیآید‬
‫که احجار کربندار قارۀ مذکور فعالیّت متقابل متداوم عملیّات زمینلرزهیی را متحمّل‬
‫شده اند‪ .‬به اثبات رسیده است که هرگاه باالی تعامالت شیمیایی پیدایش‬
‫هیدروکربنها گرما و لرزش‪ ،‬به عبارۀ دیگر گرمای اعماق زمین که از آتشفشانها‬
‫حاصل میشود و زلزله‪ ،‬تأثیر بیندازند‪ ،‬در آنصورت تعامالت شیمیایی مذکور صدها‬
‫مرتبه سریعتر میگردند و اگر چنین در نظر گرفته شود که قطب جنوب میلیونها سال‬
‫پیش یک قارۀ گرم با گیاهانی انبوه بوده است‪ ،‬در آنصورت در اینجا شرایط بسیار‬
‫خوبی برای پیدایش و تجمّع هیدروکربنها موجود میباشد‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪34‬‬

‫یخبندی دایمی در حدود ‪ 25‬میلیون سال قبل‪ ،‬قطب جنوب را با پردهیی از یخ مقیّد‬
‫ساخت‪ .‬در اثر ضخیمشدن یخ قطبی بر روی احجار منجمد و در زیر احجار مذکور به‬
‫تدریج درجۀ حرارت بلند رفت و آنها اندکی به ذوبشدن پرداختند ‪ .‬یخ نقش‬
‫پوستین منحصربهفردی را بازی کرد‪ .‬آب احجار با تحمّل فشار بزرگ یخ به تدریج به‬
‫اطراف قاره «فشرده شد»‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬آب مانند این که احجار را شسته باشد‬
‫هیدروکربنها را با خود برده است‪ .‬به این سبب‪ ،‬دانشمندان معتقد اند که تفحّص نفت‬
‫در نواحی ساحلی و نزدیک به سواحل قطب جنوب صورت بگیرد‪ .‬آیا نظر متخصصان‬
‫‪1‬‬
‫شوروی درست خواهد بود؟ صحّت این نظر را گذشت زمان نشان خواهد داد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ آیا در قطب جنوب نفت تفحّص شود؟‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال پنجاه و نهم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،210‬شنبه ‪15‬آذر‬
‫‪ ،1359‬بلخ‪ :‬ادارۀ اطالعات و فرهنگ بلخ‪ ،‬ص ‪.3‬‬
‫‪35‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫بحران عمومی مزوزوئیک‪ ،‬یادآور آینده‬

‫تقریباً یک صدو بیست میلیون سال قبل در کرّۀ زمین جنگجویانی پیدا شدند که‬
‫شکست را نمیشناختند‪.‬‬
‫آنها با از بینبردن کامل گردنکشان‪ ،‬فرمان روایی خود را در سراسر جهان این‬
‫سیّاره بدون درک تغییر قیافۀ زمین قایم کردند‪.‬‬
‫برخی از صحنههای کوچک این درامه را یادآور میشویم‪ .‬این جنگجویان‬
‫عبارت ازگیاهان تخمپوشیدۀ گلدار بودند که اکثر گیاهان معاصر با این گروه‬
‫مربوط میباشند‪ .‬در جملۀ این نباتات‪ ،‬علفها‪ ،‬درختان برگدار‪ ،‬گیاهان خاردار‬
‫صحرایی و اکثر گیاهان آبی شامل اند‪.‬‬
‫از عرصهبیرونشدن نباتات قدیمی توسّط گلداران اگرچه یگانه تحوّلی در تاریخ‬
‫بیوسفیر نمیباشد؛ امّا طوری که معلوم میشود از مهمترین تحوّالت به شمار میرود‪.‬‬
‫مطالعۀ نتایج این تحوّل‪ ،‬ما را در روشنساختن روندهای تکامل تدریجییی یاری‬
‫میکند که در آن وقت در میان ارگانیسمهای زنده صورت گرفته اند‪ .‬و دانستن دقیق‬
‫وقایعی که در سابق رخ داده اند به تصوّر وقایعی که جهان بشریّت در پیش رو دارد‬
‫کمک شایانی میکند‪.‬‬
‫ازهمپاشیدهگی هرم‬
‫امّا چرا این تحوّل گیاهان یکی از مهمترین تحوّالت در تاریخ بیوسفیر میباشد؟‬
‫اینک می بینیم که علّت اهمیّت این تحوّل در چه چیزی نهفته است؟ حیوانات نیز‬
‫همیشه پهلو به پهلوی گیاهان زندهگی دارند‪ .‬برخی از آنها از گیاهان تغذیّه میکنند‬
‫و بعضی از برادران گیاهخوار خود‪ ،‬سومی از درندهگان‪ ،‬چهارمی از اجساد مردهگان‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪36‬‬

‫به این ترتیب‪ ،‬تمام جانوران در یک هرم ایکولوژیک جابهجا میشوند که قاعدۀ آن‬
‫را گیاهان تشکیل میدهند و هرگاه در قاعدۀ هرم کدام تغییری رونما شود تغییر‬
‫مذکور بدون تردید در «منازل» فوقانی آن نیز تأثیر میاندازد‪ .‬هر تحوّلی در میان‬
‫گیاهان حتماً تحوّل در میان حیوانات را نیز به دنبال دارد و تحوّل بنیادی در جهان‬
‫گیاهان مفهوم ازهمپاشیده گی کامل هرم ایکولوژیک و به عبات دیگر انقالب واقعی‬
‫بیولوژیک را در بر میگیرد‪.‬‬
‫امّا باید دانست که از همپاشیدهگی ارتباطات متقابل ارگانیک عبارت از یک‬
‫بحران ایکولوژیک نیز است؛ یعنی انسان موجود زندهیی نیست که از پیچیدهترین‬
‫ارتباطات متقابل بین صدها هزار از انواع دیگر تخطّی کند که در ظرف دهها میلیون‬
‫سال تکامل تدریجی تعیین گردیده است‪ .‬یعنی ما فعالً دارای چنان یگانه مدل واقعی‬
‫بحران ایکولوژیک میباشیم که شناسایی میکانیسم آن میسّر نیست‪.‬‬
‫مطالعۀ دقیق کنونی این انقالب ایکولوژیک فقط تازه آغاز یافته است‪.‬‬
‫نتایجی چند از فالکت گذشته‬
‫‪ 1‬ـ بر همه گان روشن است که بحران ایکولوژیک یک افسانۀ میانتهی نیست؛‬
‫بلکه یک واقعیّت است‪ .‬محکمی جمعیّتهای ارگانیک و قابلیّت پایداری آنها در‬
‫مقابل تأثیرات تخریبی خیلی زیاد است؛ امّا نامنتها نیست‪.‬‬
‫‪ 2‬ـ در جمعیّتهای تخریب شده اصوالً مشخّصۀ تکامل تدریجی ارگانیک تغییر‬
‫مییابد‪ .‬این تکامل همین اکنون به تدریج صورت نمیگیرد؛ بلکه اگر بتوان گفت‬
‫مشخّصۀ انفجاری را در بر دارد‪ .‬هنگامی که عمارت ارتباطات از هم پاشیده میشود‪،‬‬
‫بسیاری از انواع به هالکت می رسند و تنها یگان یگان نوع موفق میشود که از این‬
‫ورطه بیرون بیاید‪ .‬امّا در اطراف این واحدها فضای وسیعی برای هر گونه استقامت‬
‫تکامل وجود دارد‪ .‬به سرعت دهها و سپس صدها و هزارها نوع جدید نباتات به‬
‫‪37‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫وجود میآیند‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬انواع جدید حیوانات گیاهخوار پیدا میشوندکه به نوبۀ‬
‫خود پیدایش انواع جدید درندهگان را به دنبال میداشته باشند‪ .‬به تدریج از این هرج‬
‫و مرج دوباره ساختمان مستحکم جدید تشکیل میشود و بیوسینوزها سر از نو‬
‫تثبیت میگردند‪.‬‬
‫از سخنان فوق برمیآید که حتّا با ازبینرفتن ساختمان قبلی ایکولوژیک‪ ،‬خود‬
‫جهان ارگانیک از بین نمیرود‪.‬‬
‫نابودشدن جمعیّتهای متعادل به طور اتوماتیک میکانیسم تکامل زودجواب را‬
‫فعّال میسازد که در نتیجۀ آن دوباره جمعیّتهایی از همان نوع به ظهور میرسند‪ .‬و‬
‫هر قدر تخریبشدن ساخت مان بیوسینوزها شدید باشد‪ ،‬به همان اندازه پاسخ آن نیز‬
‫شدید میباشد‪.‬‬
‫به این ترتیب‪ ،‬ممکن است معلوم شود که ما دارای تمام اساسات خوشبینی‬
‫میباشیم؛ چنانچه فعالً میدانیم که اخالف ما را خطر تماشای گلها فقط در‬
‫موزیمها تهدید نمیکند‪ .‬با اینهمه عمالً مسرّت و شادمانی هنوز وقت است‪ .‬در‬
‫هنگام بحران ایکولوژیک امکانات بسیار وسیعی موجود اند که نتایج تکامل قابل‬
‫پیشبینی نباشند‪.‬‬
‫این موضوع در مثال انقالب بیولوژیک در مزوزوئیک به خوبی میتواند مشاهده‬
‫شود‪.‬‬
‫قبل از عصر مزوزوئیک در زمین‪ ،‬مارها‪ ،‬حشرات و عنکبوتها وجود نداشتند‪ .‬و‬
‫هرگاه یک صد و بیست میلیون سال قبل زیستشناسان میزیستند آیا میتوانستند‬
‫پیشبینی کنند که در آیندۀ نزدیک خزندهگان بیپا پیدا میشوند و یا این که‬
‫حشرات از قبیل مورچهها می توانند شهرهای بزرگی را به وجود بیاورند و یا این که‬
‫عنکبوتها ناگهان بافتن نخ واقعی را میآموزند‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪38‬‬

‫ما در جهانی زیست داریم که در آن تمام این چیزها تازهگی ندارد‪ .‬ما به آن‬
‫چیزهایی که ما را احاطه کرده اند عادت گرفته ایم و از چیزهایی که به نظر ما‬
‫میرسند متعجّب نمی شویم‪ .‬امّا در صورتی که بحران ایکولوژیک فرا برسد تکامل‬
‫دوباره از راههای جدیدی دست اندرکار میشود و گروههایی که به ظهور میرسند‬
‫دارای غیر مترقّبهترین و غیر قابل پیشبینیترین مختصّات میباشند‪.‬‬
‫‪ 3‬ـ تخریب بیوسینوزها به سرعت و احیاشدن آنها به آهستهگی صورت میگیرد‪.‬‬
‫در اثنای استقرار گلداران ازهمپاشیدهشدن جمعیّتها صرف چند میلیون سال را‬
‫در بر گرفت؛ در حالی که ثبات اخیر حدّ اقل سی ـ چهل میلیون سال را در بر گرفته‬

‫است‪ .‬از اینجا برمیآید که هرگاه در زمان ما همه چیز سرنگون شوند احیاشدن‬
‫آنها در زمان نوههای امکانپذیر نیست‪.‬‬
‫‪39‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫‪ 4‬ـ در طبیعت چنان تخریباتی وجود دارند که در بررسی آنها با مشکالت‬

‫بزرگی روبهرو میشویم‪ .‬آلوده شدن محیط زیست از این نوع تخریبات است‪ .‬مثالی‬
‫از گذشته میآورم‪ .‬بسیاری از انواع گلداران برگهای خود را میریزانند و این در‬
‫عصر مزوزوئیک باعث آلودهگی آبهایی میشد که برگهای نباتات مذکور در‬
‫آنها میریختند‪ .‬آبهای جاری این آلوده گی را توانستند متحمّل شوند‪ .‬همان بود‬
‫که در آن وقت از جهیلها تقریباً تمام زندهجانها از قبیل ماهیان‪ ،‬حشرات آبی و‬
‫غیره از بین رفتند و فقط پس از پنجاه ـ شصت میلیون سال در جهیلها فسیلهای‬
‫خیلی مختلف النّوع احیا گردیدند‪ .‬از همین سبب است که ما امروز به خاطر‬
‫پاکنگهداشتن راهآبههای شهرها و تأسیسات صنعتی مبارزه میکنیم‪.‬‬

‫نتایج از نتایج‬
‫با این نتایج البته کار به پایان نمیرسد‪ .‬مطالعۀ همهجانبۀ بحرانهای ایکولوژیک‬
‫در گذشته‪ ،‬در پاسخگفتن به بسیاری از پرسشهای ما کمک میکند‪.‬‬
‫کدام تغییرات در بیوسینوزها خطرناکتر از همه برای تعادل آنها میباشند و‬
‫کدام تغییرات نسبتاً کمآزار اند؟ از روی کدام عالیم میتوان درک کرد که‬
‫وضعیّت بحرانی رو به نزدیکشدن است؟‬
‫کدام حوادث نشان می دهند که عملیّات تخریبی برگشتناپذیر بیوسینوزها‬
‫همین حاال شروع شده اند؟‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪40‬‬

‫مطالعۀ قانونم ندی تخریب و احیاشدن سیستمهای ایکولوژیک به کلّی در‬

‫همین اواخر آغاز شده است و کشفیّات خیلی مهم و جالب دیگر را به ما وعده‬
‫‪1‬‬
‫میدهد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ بحران عمومی مزوزوئیک‪ ،‬یادآور آینده‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال پنجاه و نهم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،234‬شنبه ‪ 13‬دی‬
‫‪ ،1359‬ص ‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،235‬یکشنبه ‪ 14‬دی ‪ ،1359‬ص ‪.3‬‬
‫‪41‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫در ماورای قعر اقیانوسها‬

‫الکساندر گورودنیسکی‬
‫همین چندی قبل چنین فکر می شد که پوستۀ سخت فوقانی سیّارۀ ما که به نام‬
‫«لیتوسفیر» یاد میشود تقریباً عین ضخامت را هم در تحت قارهها و هم در تحت‬
‫اقیانوسها دارا میباشد‪ .‬تنها در سالهای اخیر کارهای ژیولوژیکی و ژیوفیزیکی در‬
‫قسمتهای مختلف اقیانوس جهانی نشان دادند که موضوع فوقالذّکر قابل تردید‬
‫است‪.‬‬
‫ضخامت پوستۀ زمین چه قدر است؟ چنانچه دیده میشود پاسخدادن به این‬
‫پرسش مستلزم پاسخدادن به مسایل دیگری نیز است که از آن جمله عمدهترین آنها‬
‫مسألۀ قانونمندی موقعیّت مواد مفید معدنی در تحت قعر اقیانوسها میباشد‪ .‬از این‬
‫سبب به بررسی مختصر تاریخ بیوسفیر و روشهای مطالعۀ آن میپردازیم‪.‬‬
‫پوستۀ سخت زمین‬
‫کلمۀ «لیتوسفیر» از کلمۀ التینی «لیتوس»‪ ،‬یعنی سنگ اشتقاق یافته است و در‬
‫اصطالح این کلمه مفهوم پوستۀ محکم و سرد زمین را که در حالت جامد و متبلور‬
‫قرار دارد افاده میکند‪ .‬طبقۀ باالیی لیتوسفیر به نام «قشر زمین» یاد میشود‪ .‬در تحت‬
‫لیتوسفیر طبقۀ «آستینوسفیر» قرار دارد‪ .‬در آستینوسفیر‪ ،‬قسمت زودذوبشوندۀ مواد‬
‫آستینوسفیر ـ یعنی بازالت ـ به صورت گداختهشده و قسمت دیرذوبشونده ـ یعنی‬
‫پریدوتیت ـ تا هنوز ساختمان متبلور خود را حفظ میکنند‪.‬‬
‫ضخامت لیتوسفیر را چهگونه میتوان اندازهگیری کرد؟‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪42‬‬

‫طوری که مالحظه شده است حتّا با عمیقترین چاههای برمه نمیتوان تا سرحدّ‬
‫تحتانی آن رسید‪ .‬دستگاههای برمهکاری شناور معاصر تنها قادر به حفر حدّ اکثر‬
‫چند صد متر در قعر اقیانوس میباشند‪ .‬در اینجا ژیوفیزیک است که میتواند در‬
‫تعیین ضخامت لیتوسفیر مساعدت کند‪.‬‬
‫مطالعۀ سرعت انتشار اهتزاز ات قابل ارتجاع ـ یعنی امواج سایزمیکی زلزله ـ نشان‬
‫داد که در سرحدّ بین لیتوسفیر و آستینوسفیر‪ ،‬و یا به گفتۀ زمینشناسان در دامنۀ‬
‫لیتوسفیر‪ ،‬در اقیانوس از سرعت امواج سایزمیکی کاسته میشود‪ .‬این حادثه‬
‫متخصصان را موفق به تعیین عمق دامنۀ لیتوسفیر کرد‪ .‬الکن اندازهگیریهای مشابه‬
‫تنها در چند نقطۀ معدود اقیانوس جهانی که بیش از دوسوم سطح سیّارۀ ما را احتوا‬
‫کرده است صورت گرفته بود و حیثیّت قطرهیی در دریا را داشت و مرحلۀ معاصر‬
‫رشد و پیش رفت علم راجع به زمین و راجع به ثروتهای معدنی آن خواستار‬
‫معلومات دربارۀ ضخامت و ساختمان لیتوسفیر در تحت تمام دامنههای بیکران قعر‬
‫اقیانوسهاست‪.‬‬
‫لیتوسفیر و مطالعۀ آن‬
‫در برابر دانشمندان انستیتوت اقیانوسشناسی آکادمی علوم اتّحاد جماهیر‬
‫شوروی مسألۀ مطالعۀ امکانات استفاده از تاریخ عکسبرداریهای فراوان ژیولوژیکی‬
‫و ژیوفیزیکی اقیانوس جهانی به منظور تعیین ضخامت و ساختمان قعر سخت‬
‫اقیانوس قرار داده شد؛ مانند اندازهگیری عمق قعر‪ ،‬عکسبرداریهای مقناطیسی و‬
‫گراویمتری مطالعۀ عمر احجار کوهی واقع در قعر اقیانوسها‪ ،‬اندازهگیری جریان‬
‫گرم از اعماق زمین از طریق قعر اقیانوسها و امثالهم‪ .‬با ید گفت اگرچه وقت هر‬
‫روش جداگانه نسبتاً آن قدر زیاد نیست؛ امّا باوجود آن هم در صورتی که همه با‬
‫یکدیگر توحید گردند تعیین کومپلکسی ضخامت قعر اقیانوس نتایج خیلی دقیقی به‬
‫‪43‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫دسترس ما میگذارد‪ .‬محاسبات مذکور را اجرای کارهای آزمایشی ژیوفیزیکی به‬

‫خوبی به اثبات میرسانَد‪.‬‬

‫به حیث یکی از نمونههای اینچنین کارهای آزمایشی میتوان نتایج تحقیقات‬
‫سایزمیکییی را یادآور شد که در قسمت غربی اقیانوس آرام در ظرف ‪ 21‬بار رفت‬
‫و آمد کشتی علمی ـ تحقیقی موسوم به «دمیتری مندلیف» انجام داده شده است‪.‬‬

‫در این تحقیقات‪ ،‬مؤلّف این مضمون‪ ،‬الکساندر گورودنیسکی‪ ،‬نامزد علوم‬
‫ژیولوژی ـ معدنشناسی‪ ،‬نیز اشتراک داشته است‪ .‬برآیند تحقیقات بر روی نقشهیی‬
‫درآورده شد‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪44‬‬

‫در این نقشه سرحدّ تحتانی لیتوسفیر در قسمت شمالغربی اقیانوس آرام نشان داده‬
‫شده است‪ .‬این سرحد نظر به معلومات سنجش تئوریتیک که توسّط مؤلف مضمون‬
‫در سال ‪ 1976‬اجرا شده بود تعیین گردیده است‪ .‬همچنین در نقشۀ مذکور برآیند‬
‫تحقیقات کنترول سایزمیکی که در آن زمان در عین منطقه توسّط ژیوفیزیکدانان‬
‫ژاپنی اجرا شده بود درج گردیده است‪ .‬قسمی که از این نقشه هویداست نشانی‬
‫پایینشدن سرعت امواج در عمق ‪ 83‬الی ‪ 86‬کیلومتر به خوبی با تعیین تئوریتیک‬
‫ضخامت لیتوسفیر (‪ 85‬کیلومتر) مطابقت میکند‪.‬‬
‫نخستین نقشۀ لیتوسفیر اقیانوس‬
‫در نتیجۀ ایجاد مدل تئوریتیک و میکانیسم پیدایش لیتوسفیر و همچنین‬
‫سنجشهای تحریری و مقایسۀ آنها با مواد کارهای آزمایشی توسّط نویسندۀ این‬
‫سطور و دکتر علوم فیزیک و ریاضی «اولیک سوروختینی» نخستین نقشۀ ضخامت‬
‫لیتوسفیر اقیانوس جهانی ترتیب داده شد‪ .‬برای ترتیبدادن این نقشه دانستنیها راجع‬
‫به عمر اقیانوس‪ ،‬نتایج اندازهگیریهای جریان گرم از طریق قعر اقیانوس‪ ،‬نقشههای‬
‫پستی و بلندی قعر اقیانوسهای اتلس‪ ،‬هند و آرام‪ ،‬نقشههای مقناطیسی و گراویمتری‬
‫و سایر مواد مورد استفاده قرار گرفته اند‪.‬‬
‫درج تمام معلومات محاسبوی و آزمایشی به روی نقشۀ واحد امکان تصوّر‬
‫چهگونهگی ضخامت لیتوسفیر را در تحت اقیانوسها میسّر ساخت و به این ترتیب‪،‬‬
‫نتایج اساسی ذیل به دست آمده اند‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ ضخامت لیتوسفیر در تحت اقیانوسها نسبت به زیر قارهها به مراتب کمتر‬
‫است؛‬
‫‪45‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫‪ 2‬ـ استقامت افزایش ضخامت مذکور از قسمتهای محوری سلسهجبالهای وسّط‬

‫اقیانوسها که از ‪ 10‬ـ ‪ 15‬کیلومتر بلند نمی رود شروع به مناطق هموار زیر آبهای‬
‫قعر اقیانوسها که تا ‪ 60‬ـ ‪ 70‬کیلومتر میرسد منتهی میشود‪.‬‬

‫‪ 3‬ـ بزرگ ترین ضخامت پوستۀ سخت در مناطق خیلی قدیمی تعیین شده است‪ .‬و‬
‫این مناطق عبارت اند از‪ :‬قسمت شمالغربی اقیانوس آرام و همچنین گودالهای‬
‫قدیمی اعماق آبهای اقیانوس اتلس‪ .‬این گودالها در طول سواحل اتلس در هر دو‬
‫طرف سلسلهجبال وسّط اقیانوس اتلس امتداد یافته اند‪ .‬ضخامت لیتوسفیر در این جا تا‬
‫کمیّت اعظمی خود یعنی ‪ 85‬ـ ‪ 95‬کیلومتر میرسد‪.‬‬
‫البته این نخستین نقشۀ ضخامت لیتوسفیر اقیانوس به تدقیق و امتحان تحقیقات‬
‫جدید ژیولوژیکی ـ ژیوفیزیکی ضرورت دارد‪ .‬با اینهمه ارزش امروزی آن نیز‬
‫خیلی بااهمیّت تلقّی میگردد؛ چنانچه دیده شده است با همین ضخامت پوستۀ‬
‫سخت زمین در تحت اقیانوسها‪ ،‬پیدایش و انکشاف انواع مختلف آتشفشانها ی‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪46‬‬

‫زیرآبی‪ ،‬تشکیل سلسهجبالها‪ ،‬پدیدآمدن و رشد درزهای فراوان در قعر اقیانوس‬

‫وابسته میباشند و مهمتر از همه این که با روندهای فوقالذّکر به نوبۀ خود پیدایش و‬
‫جابهجاشدن مواد مفید معدنی و در قدم اوّل فلزّات ارتباط دارد‪.‬‬
‫خالصه یقین کامل موجود است که نقشۀ مذکور راهگشای تمام زمینشناسان و‬
‫ژیوفیزیکدانان تخصّصهای گوناگون است که مصروف مطالعۀ ساختمان‬
‫‪1‬‬
‫ژیولوژیکی قعر اقیانوسها و ذخایر معدنی آن اند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ در ماورای قعر اقیانوسها‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال پنجاه و نهم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،251‬شنبه ‪ 4‬بهمن ‪ ،1359‬ص ‪3‬؛‬
‫شمارۀ ‪ ،252‬یکشنبه ‪ 5‬بهمن ‪ ،1359‬ص‪.3‬‬
‫‪47‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫فراوردههای اقیانوس‬
‫خشکۀ زمین تقریباً ‪ 29‬درصد سطح سیّارۀ ما را احتوا میکند‪ ،‬در حالی که‬
‫بحیرهها و اقیانوسها ‪ 71‬درصد آن را فرا میگیرند‪ .‬مناسبت حجم محصوالتی که‬
‫«مزرعۀ آبیرنگ» به دسترس ما قرار میدهد و تولید کشاورزی با هم‪ ،‬چهگونه‬
‫است؟‬
‫انسانها از منابع خاکی تقریباً ‪ 99‬درصد مواد غذایی به دست میآورند‪ ،‬در حالی‬
‫که از بحیرهها و اقیانوسها صرف اندکی بیشتر از یک درصد‪.‬‬
‫محیط گستردۀ اقیانوسها و بحیرهها چرا این قدر سهم اندکی را در بیالنس مواد‬
‫غذایی انسانها بازی میکند؟‬
‫پاسخ این پرسش فقط در همین اوخر به مساعدت تحقیقات ثمربخش اقیانوس‬
‫جهانی داده شده است‪.‬‬
‫دانستنیهای اقیانوسشناسان‬
‫اقیانوس را می توان به ساندویچ تشبیه کرد‪ .‬اقیانوس از طبقاتی متشکّل است که هر‬
‫کدام آن داری تراکم شوری‪ ،‬سرعت حرکت و درجۀ حرارت متفاوت اند‪ .‬در این‬
‫ضمن‪« ،‬بحیرههای» بی ته و بدون سواحل و حتّا «جهیلهای» بسیار شیرین شامل‬
‫میباشند‪ .‬مدّت موجودیّت این بحیرهها و جهیلها خیلی دراز بوده و ماوای گیاهان و‬
‫جانورانِ آبهای شیرین را تشکیل میدهند‪.‬‬
‫در قعر‪ ،‬در وسط کوههای مرتفع و پرتگاههای عظیم واقع شده و در اطراف‬
‫آنها میدانهایی از مواد الوا قرار دارند که الوای مذکور از بطن زمین بیرون‬
‫می برآید‪ .‬و در تمام حصص جانوران و گیاهان‪ ،‬موج میزنند‪ ،‬حتّا در عمیقترین‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪48‬‬

‫افتادهگیها (یعنی در عمق زیادتر از یازده کیلومتر) موجودیّت زندهگی کشف شده‬
‫است‪.‬‬
‫متخصصان انستیتوتهای محصوالت ماهی اتّحاد شوروی و دانشمندان آکادمی‬
‫علوم اتّحاد شوروی که به رفاقت ماهیگیران کار میکردند سهم عمدهیی را در‬
‫مطالعۀ اقیانوس جهانی به عهده داشتند‪....‬‬
‫روندهای بههمآمیختهشدن عمودی آب اقیانوسها خیلی جالب توجّه بودند‪.‬‬
‫چنین معلوم می شود که این روندها نقش بزرگی در ایجاد منطقۀ پرمحصول ماهی‬
‫بازی میکنند‪.‬‬
‫عالوه براین ‪ ،‬نشیبیهای قارهها و حصص نسبتاً عمیق نیز مورد مطالعه قرار گرفتند‪.‬‬
‫همچنین اهمیّت پیشهوری بحیرههای قطبی نیز مورد بررسی قرار داده شد‪ .‬ارتباط‬
‫پستیوبلندیهای زیر آبها با تشکیل مناطق پرمحصول ماهی تعیین گردید و‬
‫مختصِّات عملیّات بیولوژیک که در شلفهای باریک و وسیعی صورت میگیرند‬
‫شناخته شدند‪....‬‬
‫در این اواخر به مطالعۀ حرکت کتلههای آب در طبقات باالی اقیانوس توجّه‬
‫زیادی معطوف شده است و در نتیجه‪ ،‬تجمّعات پیشهوری ماهی دورتر از سواحل‬
‫کشف گردیدند و رژیم اقیانوس و ذخایر بیولوژیک در اعماق تا‪ 2000‬متر مورد‬
‫تحقیق قرار داده شدند‪....‬‬
‫ذخایر اقیانوس‬
‫کامالً در همین اواخر محصوالت اقیانوس را بسیاری از دانشمندان تا ‪ 50‬میلیون‬
‫تن در سال تعیین کرده اند‪ .‬امّا در پرتو تحقیقات اخیر استحصال ممکنۀ تنها ماهیها تا‬
‫‪ 80‬ـ ‪ 90‬میلیون تن تعیین میگردد‪.‬‬
‫‪49‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫عالوه برآن‪ ،‬امکانات حقیقی بهکاربستن ذخایر اعماق بزرگ‪ ،‬کوههای مرجانی و‬
‫دیگر مناطق دشوارگذار اقیانوس که در آنجاها لوازم معاصر ماهیگیری را راهی‬
‫نیست تعیین گردیده اند‪.‬‬
‫با اینهمه از سال ‪ 1929‬میالدی استحصال جهانی عمالً افزایش نمییابد‪ .‬ذخایر‬
‫ماهیانی مانند ماهی شور‪ ،‬ماهی روغن‪ ،‬ماهی خاردار و سفرهماهی تقلیل یافته اند‪ .‬چرا‬
‫چنین عملی رخ میدهد؟ فراموش نباید کرد‪ ،‬امروز انسانها اساساً از ذخایر زندهیی‬
‫استفاده میکنند که در اثر تولید مجدد طبیعی اکمال مییابند‪.‬‬
‫امّا در اینجا تولید‪ ،‬صدها و هزارها مرتبه کمتر از مالداری میباشد‪ .‬چنانچه‬
‫دیده میشود برای بهدستآوردن یک کیلوگرام گوشت گوساله‪ 20 ،‬ـ ‪ 25‬کیلوگرام‬
‫خوراکه های نباتی ضرور است‪ .‬در حالی که در عین مقدار برای گوشت تونز (که از‬
‫ماهیان کوچک تغذیّه می کنند و این ماهیان کوچک به نوبۀ خود جانوران و نباتات‬
‫کوچکتر دیگری را میخورند) چندین هزار مرتبه کتلۀ بزرگ گیاهان آبی به‬
‫مصرف میرسند‪.‬‬
‫بیاختیار سؤالی خلق میشود که آیا نمیتوان در اقیانوسها و ساکنان آن به‬
‫صورت فعّالتری وارد عمل شد؟ و در آن‪ ،‬مزارع تحتالبحری رهبریشده را تهیّه‬
‫کرد تا مطابق به ضرورت انسان استقامت جریان بعضی از روندهای اقیانوس و‬
‫بیولوژیک تغییر داده شود؟‬
‫فارمهای زیر آب‬
‫فارم های بحری برای پرساختن درز بین تقاضاهای انسان و امکانات اقیانوس‬
‫کمک میکند‪ .‬چنانچه مهاجرت نرمبدنان در بحیرۀ کاسپین‪ ،‬در آنجا افزایش قابل‬
‫مالحظۀ مقدار خوراکه را برای سگماهیها به بار آورد‪ .‬جادادن شورماهیهای‬
‫اقیانوس اتلس در بحرالکاهل‪ ،‬کفالها در بحیرۀ کاسپین و آزادماهیهای بحرالکاهل‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪50‬‬

‫در اقیانوس اتلس به صورت موفقانه صورت گرفته است‪ .‬همین اکنون تجربۀ مثبت‬
‫پرورش سفرهماهی‪ ،‬زرددم و صدفماهی بحری در مناطق ساحلی در مرحلۀ اجرا‬
‫قرار دارد‪.‬‬
‫برای اوّلینبار‪ ،‬استحصال دهها و صدها تن «غلّۀ» صدف مأکول و سایر نرمتنان از‬
‫یک هکتار فارمهای زیر آب و همچنین «درویدن» مقدار خیلی زیاد نباتات آبی از‬
‫باغچه های زیر آب میسّر شده است‪ .‬در بحیرۀ بالتیک و بحیرۀ آزوفسک‪ ،‬تجربیّات‪،‬‬
‫بخصوص پرورش ماهیان در «باغچهها» به صورت موفقانه اجرا شده اند‪ .‬خصوصیّت‬
‫صومماهیها‪ ،‬گوربوشها و سایر آزادماهیهای بحرالکاهل‪ ،‬به درآورن آنها در‬
‫ساحۀ پرورش چراگاهی کمک میکند‪.‬‬
‫ماهیان کوچک را که در کارخانههای ماهیان آبی به دست آمده اند در ظرف دو‬
‫ماه غذا میدهند و سپس آنها را در بحر می اندازند‪ .‬بعد از آن ماهیان مذکور به‬
‫صورت رمههای بزرگ ماهیان پیشهوری به ساحل زادگاه خود برمیگردند و این‬
‫عمل دهها هزار تن محصوالت اضافی را به دنیال دارد‪.‬‬
‫همچنین توجّۀ دانشمندان به ایجاد کوههای مصنوعی زیرآبی یعنی منزلگاههای‬
‫مخصوصی معطوف است که در آنجاها مطابق به مواد خوراکه‪ ،‬قابلیّت استحصال‬
‫ماهی به مراتب افزایش مییابد‪....‬‬
‫کارهایی که در زمینۀ بهترساختن شرایط تولید مجدد ماهیان گرانبها صورت‬
‫میگیرند از جملۀ ثمربخشترین کارها به شمار میآیند‪ ....‬مثالً در بحیرۀ شمالی‬
‫بعضی جانوران درنده تا ‪ 80‬درصد پالنکتون میخورند و پالنکتون خوراک ا ساسی‬
‫شورماهیها را تشکیل میدهد‪....‬‬
‫‪51‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫تغییر این موقعیّت نمیتوانست تعداد شورماهیها را چندین برابر زیاد سازد‪ .‬در‬
‫قسمت شمالی بحرالکاهل که درجۀ حرارت آب خیلی پایین میباشد در حدود ‪150‬‬
‫میلیون تن مواد خوراکی (اضافی) موجود است‪....‬‬
‫هرگاه ماهیان آبهای سرد را در آنجا مسکنگزین بسازیم‪ ،‬در آنصورت‬
‫ممکن است منطقۀ جدید و وسیع ماهیگیری به میان آید‪.‬‬
‫ماهیگیری ـ معض ّلۀ بینالمللی‬
‫امروز سازماندهی عاقالنۀ ماهیگیری از اقیانوسها و سواحل برای تمام کشورها‬
‫یک امر ضروری پنداشته میشود‪ .‬ماهیگیری باید بر روی توصیّههای کامالً علمی‬
‫بنیادگذاری شده باشد؛ از قبیل این که در کجا باید ماهیگیری گردد؟ گرفتن کدام‬
‫انواع ماهی مجاز است و مهمتر از همه این که ماهیگیری تا کدام پیمانه باید صورت‬
‫بگیرد؟ امروز اکثراً ماهیانی را می گیرند که تا اندازۀ قابل استفاده رشد نیافته اند‪.‬‬
‫همچنین ساختمان ژنتیک گروههای ماهیان در نظر گرفته نمیشود‪.‬‬
‫تمام این عوامل منتج به پایینآمدن درجۀ بهرهدهی ابحار میگردند‪ .‬در نتیجۀ‬
‫ماهیگیری‪ ،‬تمام کشورها ساالنه در حدود ‪ 10‬میلیون تن محصوالت بحری را به‬
‫اندازۀ الزم جمع نمی کنند‪ .‬در کشورهای غربی توجّه اساسی به آن اشکال فارمهای‬
‫زیر آب معطوف است که برای مالکان فارمهای زیر آب مفاد اعظمی را در بر داشته‬
‫باشند‪ .‬بسیاری از همکاران خارجی ما در گذشتۀ نهچندان دور در تمام موارد با‬
‫تدارک نقشۀ تأسیسات فارمهای زیر آب تنها منافع خصوصی خود را در نظر داشتند‬
‫و بیاعتنایی کامل به جهت ایکولوژیک مسأله از خود نشان میدادند‪ .‬دانشمندان‬
‫شوروی با اجرای تحقیقات در خصوص ماهیگیری از بحر‪ ،‬بعضی اوقات خود را با‬
‫قیودی که فقط استحصال ممکنه و اعظمی را در مدّت خیلی کوتاه در بر دارد مقیّد‬
‫نمیسازند‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪52‬‬

‫برآیند دهها سال کار در راستای احیای مجدد تعداد گروه مخصوص‬
‫سگماهیهای بحیرۀ کاسپین در پراتیک جهانی نظیری ندارد‪.‬‬
‫ساختمانهای چند کارخانۀ ماهیگیری و کشتیهای مخصوص برای استحصال‬
‫ماهیان کوچک تهیّه شده اند‪.‬‬
‫میلیونها روبل برای محافظت پاکیزهگی آبهای بحیرۀ کاسپین و ایجاد محلهای‬
‫مصنوعی تخمگذاری ماهیان تخصیص داده شدند‪.‬‬

‫و به این ترتیب‪ ،‬امروز استحصال سگماهی بیشتر از چهار چند نسبت به سابق‬
‫افزایش یافته است؛ زیرا ذخایر این ماهیان گرانبها انکشاف مییابند‪ .‬با وجودی که‬
‫پیشهوری ماهی گیری آن نه تنها به اتّحاد شوروی اختصاص مییابد‪ ،‬بلکه ایران نیز‬
‫در آن سهم دارد‪.‬‬
‫در بحرالکاهل نیز در نزدیکی سواحل‪ ،‬کارهای مشابه انجام داده شدند‪ .‬اکثر‬
‫تأسیسات تولید آزاد ماهیان در همین نواحی قرار دارند‪.‬‬
‫‪53‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫درجۀ تولید ساالنۀ کارخانههای ماهیگیری تنها یک جزیرۀ ساخالین به بیشتر از‬
‫نه صد میلیون صومماهی و گوریوش میرسد‪ ،‬در حالی در راههای بحری‬
‫مهاجرتهای این ماهیان که به صورت مصنوعی پرورش یافته اند کشتیهای‬

‫ماهیگیری ژاپن نیز رفت و آمد دارند‪.‬‬

‫از نتایج زحمات متخصصان شوروی‪ ،‬پیشهوران کشورهای اروپای شمالی و‬
‫اروپای غربی نیز بهرهور شده اند‪.‬‬
‫در پریبالتیک و سواحل شبه جزیرۀ کولسک شبکۀ ایستگاههای عادتدادن به‬
‫آبوهوا که در آن جا آزادماهیان بحرالکاهل تحت پرورش قرار داده میشوند بنا‬
‫یافته است‪ .‬این ماهیان در بحیرههای سفید‪ ،‬بارنسیو و بالتیک مسکنگزین شده اند و‬
‫از آغاز سالهای ‪ 60‬استحصال «ماهی روسی» در سواحل نروژ و انگلستان به ثبت‬
‫رسیده است‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪54‬‬

‫ایجاد تأسیسات مثمر بحری‪ ،‬افزایش درجۀ بهرهدهی ماهیان و بهکاربستن مناطق‬
‫جدید پیشهوری‪ ،‬ما را به استفادۀ مکمّل از امکانات فوقالعاده بزرگ اقیانوس جهانی‬
‫مساعدت می کنند و این به نوبۀ خود امکان ازدیاد حجم معاصر استحصال ماهی را با‬
‫تدابیری کمتر میسّر میسازد؛ البته بدون این که به روندهای ایکولوژیک صدمهیی‬
‫‪1‬‬
‫وارد شود‪ ،‬بلکه برعکس‪ ،‬با ثابتنگهداشتن این روندها‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ فراوردههای اقیانوس‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصتم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،25‬شنبه ‪ 29‬فروردین ‪ ،1360‬ص ‪3‬؛ شمارۀ‬
‫‪ ،26‬یکشنبه ‪ 30‬فروردین ‪ ،1360‬ص ‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،27‬دوشنبه ‪ 31‬فروردین ‪ ،1360‬ص ‪2‬؛ شمارۀ ‪ ،28‬سهشنبه ‪1‬‬
‫اردیبهشت ‪.2 ،1360‬‬
‫‪55‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫آبوهوای آیندۀ زمین چهگونه خواهد بود؟‬

‫چند سال قبل یک تعداد از دانشمندان معتقد بودند که دورۀ جدید یخچالی در‬
‫انتظار ما می باشد و برخی دیگر به این نظر بودند که عصر گرمای شدید فرا میرسد‪.‬‬
‫امّا ام روز در میان متخصصان چنین یک اختالف نظر تقریباً وجود ندارد‪.‬‬
‫تا اواسط قرن دوازدهم میالدی تغییر اقلیم ارتباط خیلی اندکی با انسان و‬
‫فعالیّت های اقتصادی وی داشت‪ .‬سپس این موقعیّت تغییر فاحشی یافت‪ .‬در نتیجۀ‬
‫سوختن انواع مختلف مواد سوخت مقدار گاز کربندایاکساید در آتمسفیر افزایش‬
‫می یابد که بعداً باعث ازدیاد درجۀ حرارت هوای نزدیک به سطح زمین میگردد‪.‬‬
‫در کشورهای مختلف با استفاده از روشهای گوناگون‪ ،‬تحقیقات و بررسیهایی‬
‫در زمینۀ تعیین سرعت افزایش مقدار گاز کربن دای اکساید در جوّ زمین و‬
‫چهگونه گی تأثیر آن در رژیم حرارتی جوّ زمین به عمل آمده اند‪ .‬در نتیجه معلوم‬
‫میشود که در صورت ازدیاد مقدار کربندای اکساید‪ ،‬حرارت متوسّط طبقۀ تحتانی‬
‫جوّ زمین به اندازۀ تقریباً ‪ 3‬درجه افزایش مییابد‪ .‬به اساس این معلومات میتوان‬
‫حرارت متوسّط هوا را برای آیندۀ نزدیک محاسبه کرد‪.‬‬
‫از محاسبات برمیآید که یخهای بحری قطبی حرارت هوا را در قسمت مرکزی‬
‫قطب شمال تقریباً به اندازۀ ‪ 5‬درجه در تابستان و ‪ 10‬درجه در زمستان پایین میآورَد‪.‬‬
‫رژیم یخها با رادیاشن آفتاب و درجۀ حرارت هوا در فصلهای گرما و سرمای‬
‫سال ارتباط دارد‪ .‬با استفاده از مواد مربوط به نظریّۀ تغییرات درجۀ حرارت هوا‪،‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪56‬‬

‫می توان درک کرد که در جریان انکشاف گرمای شدید چه وقت یخهای‬
‫چندین سالۀ قسمت مرکزی قطب شمال ابتدا به یخهای یکساله مبدّل میشوند و بعداً‬
‫به کلّی آب میگردند‪ .‬متخصصان معتقد اند که یخهای بحری قطب شمال همین‬
‫اکنون در اثنای افزایش جریان متوسّط هوا در نیمکرّۀ شمالی به اندازۀ تقریباً ‪ 2‬درجه‬
‫در حال آبشدن اند‪.‬‬
‫طوری که از جدول تخمینی ذیل دیده میشود در سال ‪ 2000‬میالدی از ساحۀ‬
‫یخهای بحر منجمد شمالی به طور قابل مالحظهیی کاسته خواهد شد و در سال ‪2025‬‬
‫میالدی یخهای مذکور به کلّی آب خواهند شد‪.‬‬
‫جدول تغییرات درصدی گاز کربندایاکساید و درجۀ حرارت هوا‬
‫‪2025‬‬ ‫‪2000‬‬ ‫‪1974‬‬ ‫سالها‬
‫درصدی گاز‬
‫‪0،064‬‬ ‫‪ 0،041‬ـ ‪0،052‬‬ ‫کربن دای اکساید در جوّ زمین ‪ 0،033‬ـ ‪0،038‬‬
‫افزایش درجۀ متوسّط حرارت‬
‫‪ 2‬ـ ‪3،5‬‬ ‫‪ 1‬ـ ‪1،5‬‬ ‫‪ 0،05‬درجه‬ ‫نظر به سال ‪1960‬‬
‫در اثنای انکشاف گرمای شدید‪ ،‬درجۀ حرارت در عرضالبلدهای مختلف‬
‫یکسان نمیباشد‪ .‬در صورتی که در سال ‪ 2025‬حرارت متوسّط هوا در نیمکرّۀ‬
‫شمالی به ‪ 2‬ـ ‪ 3،5‬درجه افزایش بیابد‪ ،‬در آنصورت در عرضالبلدهای فوقانی‪،‬‬
‫حرارت در تابستان تا مثبت ‪ 7‬ـ ‪ 10‬درجه زیاد میشود و حرارت در زمستان از منفی‬
‫‪ 5‬ـ ‪ 10‬درجه پایین نمیرود‪ .‬این چنین تغییرات رژیم حرارتی تأثیر زیادی در شرایط‬
‫طبیعی و مخصوصاً در عرض البلدهای وسطی و فوقانی وارد میکند‪.‬‬
‫دانشمندان معتقد اند که بعد از اختالل یخهای بحری قطبی چندینساله در‬
‫قسمت بیشتری از بحیرههای قطبی یخهای یکساله نیز به وجود نخواهند آمد‪.‬‬
‫‪57‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫گرما در پایان قرن ‪ 20‬و در ربع اوّل قرن ‪ 21‬چهگونه افزایش مییابد؟ میتوان‬
‫چنین نظریّه داد که این عملیّه به طور غیر منظّم صورت خواهد گرفت‪ :‬ابتدا به‬
‫آهسته گی و بعداً خیلی سریع‪ .‬سپس هنگامی که سرعت گرمشدن باز هم فقط با‬
‫افزایش مقدار گاز کربن دای اکساید ارتباط پیدا کرد از سرعت این عملیّه دوباره‬
‫کاسته میشود‪.‬‬
‫در آیندۀ نزدیک رژیم بارندهگی نیز به نوبۀ خود تغییر مییابد‪ .‬گرما باعث‬
‫افزایش تبخیر در سطح اقیانوسها می گردد و به این ترتیب‪ ،‬افزایش مقدار بارندهگی‬
‫را در سطح زمین به بار میآورَد‪ .‬محاسبات نشان میدهند که افزایش مقدار کربن‬
‫دای اکساید در جوّ زمین مقدار مجموعی تبخیر و بارندگی را زیاد میسازد‪.‬‬
‫گرما تأثیر بارزی در تقسیم بارندهگی دارد‪ .‬از مقدار بارندهگی در عرضالبلدهای‬
‫وسطی کاسته میشود‪ ،‬تفاوت حرارت بین عرض البلدهای پایینی و فوقانی تقلیل و‬
‫مقدار بخار آبی که از اقیانوسها به قارهها آورده میشود تنزیل مییابد‪ .‬به این‬
‫ترتیب‪ ،‬گرما باعث افزایش مقدار بارندهگی در سطح اقیانوسها و کاهش آن در‬
‫خشکه در قسمت بیشتری از سطح قارهها میگردد که میتواند برای اکثر عملیّههای‬
‫طبیعی و برای فعالیّت های انسان اثری عمیق داشته باشد‪ .‬خطری موجود است و آن‬
‫این که در مرحلۀ اوّل گرم‪ ،‬در نواحییی که رطوبت پایدار وجود ندارد (مانند‬
‫صحراها و جنگلهای صحرایی عرض البلدهای وسطی اروپا‪ ،‬آسیا و آمریکای‬
‫شمالی) امکان دارد خشکسالی به وجود بیاید؛ چنانچه عین واقعه در سالهای ‪30‬‬
‫قرن ما [(قرن ‪ ])20‬و در سالهای ‪ 1972‬ـ ‪ 1976‬در خشکسالیهای اروپا‪ ،‬آسیا و‬
‫آمریکای شمالی به مشاهده میرسد‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪58‬‬

‫برای ترتیبدادن جدول چهگونه گی تغییر اقلیم در مرحلۀ اوّل گرما که هنوز‬
‫یخهای بحری قطبی آب نشده باشند‪ ،‬میتوان معلوماتی را به کار برد که به اساس‬
‫تغییرات اقلیم در گذشتۀ نهچندان دور پایهگذاری شده است‪.‬‬
‫بسیار مشکل است که بگوییم عصر جدید بدون یخ‪ ،‬چهگونه عصری خواهد بود؟‬
‫اقلیم آن عصر از اقلیم عصر ما کامالً متفاوت خواهد بود‪.‬‬
‫میتوان گفت که در صورت از بینرفتن یخهای بحری قطبی چندینساله در‬
‫حالی که یخبندیهای بزرگ زمینی (مانند قطب جنوب و گروئنلند) موجود باشند‪،‬‬
‫در کرّۀ زمین اقلیمی مشابه به اقلیم اواخر عصر سومین پلیوسین برقرار میشود‪ .‬در‬
‫عصر مذکور (‪ 2‬ـ ‪ 7‬میلیون سال قبل) موقعیّتها و اشکال قارهها و اقیانوسهای زمین‬
‫از عصر کنونی چندان فرقی نداشت‪ .‬در عصر پلیوسین یخبندی قطب جنوب با ابعاد‬
‫کمتری نسبت به ام روز موجود بود؛ امّا پوشش یخهای چندینسالۀ اقیانوس منجمد‬
‫شمالی وجود نداشت‪.‬‬
‫نظر به معلومات اقلیم باستان در اواسط عصر پلیوسین حرارت متوسّط هوا در‬
‫نیمکرّۀ شمالی نظر به حرارت کنونی آن ‪ 3‬ـ ‪ 4‬درجه بلند بود‪ .‬در این اثنا در شمال‬
‫اروپا حرارت هوا در سردترین ماههای سال از منفی ‪ 5‬درجۀ سانتیگراد پایین نشده‬
‫است و در آسیای شمالشرقی از منفی ‪ 15‬درجۀ سانتیگراد پایین نبود‪.‬‬
‫و این به مراتب بلندتر از حرارت در عصر کنونی میباشد‪ .‬حرارت متوسّط فصل‬
‫گرمای سال در عصر پلیوسین از عصر کنونی تفاوت کمی داشت و اندکی بیشتر‬
‫بود‪ ،‬مخصوصاً در نواحی قطبی‪.‬‬
‫تقسیم بارندهگی در اروپا و آسیا در عصر پلیوسین تقریباً مانند امروز بود‪ .‬البته در‬
‫عرضالبلدهای فوقانی بارندهگی زیادتر صورت میگرفت‪ .‬باید گفت که اقلیم مشابه‬
‫‪59‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫اقلیم عصر پلیوسین اقلیم بدی نیست‪ .‬چنین یک اقلیم که به تدریج و با گذشت‬
‫سدهها فرا برسد برای انسان و فعالیّتهای اقتصادی وی خیلی خوشآیند خواهد بود‪.‬‬
‫هرگاه تغییرات اقلیم با سرعت در ظرف چند دهه صورت بگیرد‪ ،‬تعیین پیامدهای‬
‫اقتصادی آن خیلی مشکل خواهد بود‪.‬‬
‫گرمشدن سریع آب وهوا باعث افزایش شدید تغییرات دوران رطوبت میگردد‪،‬‬
‫ساحۀ یخهای بحری قطبی کم میشود و خشکههای منجمد دایمی به بیرونبرآمدن از‬
‫زیر یخ آغاز میکنند و نقل مکان نواحی طبیعی در عرضالبلدهای خیلی بلند صورت‬
‫میگیرد و این خود در پهلوی سایر رشتههای صنایع در سیستم کشاورزی تغییرات به‬
‫بار میآورَد‪.‬‬
‫هرگاه چنین یک گرما فرا برسد تغییرات سطح اقیانوس جهانی چهگونه خواهد‬
‫بود؟ معموالً چنین میپندارند که آبشدن تنها یخهای قطبی (هرگاه اختاللی در‬
‫یخبندیهای گروئنلند خصوصاً یخبندیهای قطب جنوب رو ندهد و یا این که‬
‫آبشدن آنها به بسیار آهسته گی صورت بگیرد) در سطح اقیانوس جهانی عمالً‬
‫کدام تأثیری وارد نمیکند‪ .‬با اینهمه در این اواخر نظریّهیی به وجود آمد مبنی بر‬
‫این که قسمت غربی پوشش یخی قطب جنوب آن قدر پایدار نیست و امکان دارد‬
‫(در اثنای گرم شدن سریع) در ظرف چند دهه از بین برود که به این ترتیب‪ ،‬سطح‬
‫اقیانوس تقریباً به ‪ 5‬متر افزایش مییابد‪ .‬امّا فعالً این موضوع تنها نظریّهیی بیش نیست‪.‬‬
‫بربنیاد معلومات فوقالذّکر‪ ،‬تحقیقات در خصوص چهگونهگی اقلیم آینده به اثر‬
‫مساعی دانشمندان سایر کشورها نیز جریان دارد‪ .‬در سال ‪ 1977‬میالدی ایاالت‬
‫متّحدۀ آمریکا رسالهیی را تحت عنوان «انرژی و اقلیم» انتشار داد که برای آکادمی‬
‫ملّی علوم ایاالت متّحدۀ آمریکا تهیّه شده بود‪ .‬د ر این رساله نیز امکان گرمشدن‬
‫خیلی زیاد در نتیجۀ افزایش مقدار کربن دای اکساید در جوّ زمین یادآوری شده‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪60‬‬

‫است‪ .‬دانش مندان آمریکایی معتقد اند که گرما در اوایل سدۀ بعدی آغاز و در قرن‬
‫‪ 22‬میالدی عواقب فالکتبار خود را به بار میآورد‪ .‬در ارتباط با این مسأله در‬
‫خصوص ضرورت محدودساختن انکشاف انرژیتیک که بر پایۀ سوزاندن مواد خوب‬
‫سوخت بنیادگذاری شده است توصیّه میگردد‪.‬‬
‫البته اخذ چنین تدبیری کامالً غیر ممکن است‪ .‬از همین سبب است که بسیاری از‬
‫دانش مندان در صدد پیداکردن راه دیگری برای حفظ اقلیم در سطح امروزی آن‬
‫میباشند ک ه این به ذات خود وظیفۀ سنگینی است و معلوم نیست که آیا در اجرای‬
‫‪1‬‬
‫این وظیفه موفقیّت نصیب شان میشود یا نه؟‬

‫‪1‬‬
‫ـ آبوهوای آیندۀ زمین چهگونه خواهد بود؟‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصتم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،52‬چهارشنبه ‪30‬‬
‫اردیبهشت ‪ ،1360‬ص ‪2‬؛ شمارۀ ‪ ،53‬پنجشنبه ‪ 31‬اردیبهشت ‪ ،1360‬ص ‪2‬؛ شمارۀ ‪ ،54‬شنبه ‪ 2‬خرداد ‪،1360‬‬
‫ص ‪2‬؛ شمارۀ ‪ ،55‬یکشنبه ‪ 3‬خرداد‪ ،‬ص ‪.2‬‬
‫‪61‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫سیبری‪ ،‬سرزمین منابع سرشار طبیعی‬

‫در سالهای ‪ 60‬در اثنای گذراندن راه آهن در یکی از مناطق سیبری غربی‪ ،‬در‬
‫امتداد راه‪ ،‬تمام پوشش نباتی را برداشتند که در نتیجه بدون تدریج عملیّۀ هزارسالۀ‬
‫تعویض حرارت مختل شد‪ ،‬یخهای دایمی در پیرامون راه آب شدند و گرما آب را‬
‫نیز از بین برد‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬طبیعت درس تلخی به انسان آموخت‪.‬‬
‫سیبری ‪ ،‬سرزمین منابع سرشار طبیعی است که رشد آیندۀ اقتصادی اتّحاد شوروی‬
‫با منابع مذکور ارتباط دارد و همواره در نقاط دوردست شمال و شرق آن برمهکاری‬
‫چاههای نفت و گاز انتقال مییابد و در رودهای خروشان آن بندهای نیروگاه آبی‬
‫پدیدار میگردند‪.‬‬
‫به این ترتیب‪ ،‬مراکز بزرگ صنعتی در ساحۀ وسیع سیبری به وجود میآیند‪.‬‬
‫هرگاه امروز در سیبری اندکی بیشتر از ‪ 26‬میلیون نفر زیست دارند‪ ،‬تا قرن ‪21‬‬
‫میالدی نظر به محاسبۀ دانشمندان‪ ،‬این رقم در حدود ‪ 100‬میلیون نفر خواهد رسید‪.‬‬
‫واضح است که آنان به اعمار شهرها و روستاها ادامه خواهند داد و این شهرها و‬
‫روستاها را راههای آهن و شاهراهها باهم وصل خواهند ساخت‪ ،‬کارخانههای جدیدی‬
‫اعمار خواهند شد و کشف قلب سیبری هرچه عمیقتر صورت خواهد گرفت‪ .‬امّا این‬
‫فعالیّتهای انسانها نمیتوانند در محیط اطراف شان بدون تأثیر باشند‪.‬‬
‫جنگلهای سیبری‬
‫در جنگلهای نواحی قطبی سیبری موسوم به «تایگا» هر پنجم درخت به زمین‬
‫میروید‪ .‬این جنگلها آنقدر بزرگ اند که میتوان توسّط آنها سراسر اروپای‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪62‬‬

‫غربی را پوشانید‪ .‬ذخایر چوب سیبری تقریباً به ‪ 40‬مترمکعب میرسند و این رقم‬
‫بیشتر از مجوع ذخایر چوب ایاالت متّحدۀ آمریکا و کانادا است‪ .‬عالوه براین‪70 ،‬‬
‫درصد جنگلهای سیبری از نوع گرانبهای کاج میباشند که وظیفۀ تصفیّۀ قسمت‬
‫بزرگ جوّ زمین را به عهده دارند‪.‬‬

‫با اینهمه در این «اقیانوس سبزرنگ» همین اکنون ساختمانهای جدید همچون‬
‫لکّههایی به چشم میخورند‪ .‬آیا عین واقعهیی که از آغاز تسخیر قارۀ آمریکای‬
‫شمالی در جنگل های آمریکا از طرف اروپاییان به وقوع پیوست و منتج به قطع نیمی‬
‫از این جنگلها گردید در جنگلهای نواحی قطبی «تایگا» تکرار نخواهد شد؟ آیا‬
‫سیبری در آینده مانند ایاالت متّحدۀ آمریکای ام روزی از صادرکننده به واردکننده‬
‫مبدّل نخواهد شد؟‬
‫طوری که دیده شده است در سابق جنگل اکثراً در آن قسمتی که خواهان‬
‫محافظت بیشتر بود و در مناطقی که نباید دست میخوردند قطع گردیده است و در‬
‫این ضمن‪ ،‬از همه بیشتر درختان ارچه قطع شده اند‪ .‬تهیّهکنندهگان جنگل به این‬
‫‪63‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫درختان از منظر کیفیّت چوب و ابعاد ممکنۀ آن مینگریستند؛ غافل از این که این‬
‫درختان زیستگاه جانوران خزدار کمیاب به شمار میآیند‪.‬‬
‫آکادمی سن اناتولی ژوکوف‪ ،‬نمایندۀ شورای علمی در بخش مشکل جنگل‬
‫آکادمی علوم اتّحاد جماهیر شوروی چنین اظهار نظر میدارد‪:‬‬
‫با تفاوت از منابع زیرزمینی‪ ،‬منابع ثروت جنگل دارای خاصیّت احیاسازی اند‪ .‬با‬
‫درنظرداشت همین موضوع بود که درگذشتۀ نهچندان دور صدمۀ قابل مالحظهیی را‬
‫به درختان ارچه وارد کردند‪ .‬بلی‪ ،‬این درختان احیا خواهند شد‪ ،‬امّا ‪ 130‬ـ ‪ 180‬سال‬
‫بعد؛ و این تقریباً به سایر انواع درختان نیز صدق میکند‪ .‬از همین رو‪ ،‬ما در اتّحاد‬
‫شوروی تمام جنگلها را به سه گروه تقسیم کرده ایم‪ .‬در دو گروه اوّل تمام آن‬
‫نواحی جنگلی شامل اند که دارای مخازن کافی آب و مظاهر دفاعی اند‪ .‬پارکهای‬
‫ملّی و باغستانهای دولتی شامل همین دو گروه میباشند و قطع درختان در آنها‬
‫ممنوع است‪ .‬در گروه سوم جنگلها‪ ،‬تهیّۀ چوب طبق برنامههای دولتی تنظیم مییابد‬
‫و این برنامهها به اساس توصیّههای علمی ترتیب داده میشوند‪.‬‬
‫در این ضمن سیستم جدید قطع اشجار در حصصی که جنگلهای شان عمر نابرابر‬
‫دارند به میان آمده است‪ .‬نظر به این سیستم در مرحلۀ اوّل قطع اشجار پخته و رسیده و‬
‫در مرحلۀ دوم ‪ 30‬ـ ‪ 40‬سال بعد قطع متباقی اشجاری که به کهنسالی رسیده اند‬
‫صورت میگیرد‪ .‬همزمان با آن در منطقهیی که قطع اشجار صورت گرفته است کار‬
‫احیاسازی جنگل نیز انجام داده میشود‪.‬‬
‫برای مثال به یکی از بزرگترین مجتمع صنعت جنگل در جهان موسوم به‬
‫«براتسک» که در سیبری واقع است نگاهی می افگنیم‪ :‬این مجتمع ساالنه تا ‪ 7‬میلیون‬
‫مترمکعب چوب تهیّه میکند‪ .‬به عبارتی دیگر‪ ،‬ساالنه در حدود دو کیلومترمربع‬
‫جنگلهای نواحی قطبی «تایگا» را «میبلعد»‪ .‬امّا «گرسنهگی» آن چندان فشاری وارد‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪64‬‬

‫نمیسازد‪ .‬دولت ‪ 6‬میلیون هکتار جنگل را در اختیار آن قرار داده است و این مقدار‬
‫جنگل برای ‪ 7‬دهه کفایت میکند و بعد از آن استحصال چوب در مناطقی نقل داده‬
‫میشود که در آنجاها اشجار غرسشده سر از نو قابل استفاده میباشند‪.‬‬
‫آبهای سیبری‬
‫یکجا با پوشش دایمی یخ و برف در «سرزمین شمال» اتّحاد شوروی‪ ،‬رودها و‬
‫جهیلهای سیبری تقریباً نیمی از آبهای شیرین را در سیّارۀ ما تشکیل میدهند‪.‬‬
‫محافظت این ثروت خیلی بااهمیّت تلقّی میشود‪ .‬خصوصاً جهیل بایکال پنجم حصّۀ‬
‫ذخایر جهانی آب شیرین را در خود دارد و این آبها چنان صاف و کممینرال اند‬
‫که ساکنان محلّی از آنها به عوض آب مقطّر در باتریهای موترهای خود استفاده‬
‫میکنند‪.‬‬
‫از همین رو‪ ،‬هنگامی که کارهای ساختمان نیروگاه آبی «ایرکوتسک» آغاز‬
‫میشد در محلّی که «آنگارا» از «بایکال» جریان مییابد طرّاحان در نظر داشتند صخرۀ‬
‫کوچکی واقع در مسیر آن از میان برداشته شود که این نظر شان به کلّی مردود‬
‫شناخته شد‪ .‬بنابراین با تأیید این نظر ابراز داشتند‪ :‬مجموعاً تنها ‪ 30‬تن مواد منفجرۀ‬
‫معمولی ضرور است تا مخزن آب سریعتر پر گردد و به این ترتیب بالغ بر ‪ 20‬میلیارد‬
‫کیلووات در ساعت انرژی به دسترس ما قرار دهد‪.‬‬
‫از این محاسبات چنین برمیآید که همین طور خواهد بود‪ .‬امّا در این زمینه‬
‫تحقیقات متخصصان در خصوص محافظت محیط زیست نشان داد که انفجار این‬
‫صخره باعث تغییرات در ایکولوژی بایکال میگردد‪ .‬امروز همزمان با اعمار‬
‫تأسیسات صنعتی در بایکال‪ ،‬تجهیزات تصفیّهکننده نیز در ساختمان چینل میباشند‪.‬‬
‫از تجهیزات مذکور برای تصفیّۀ میکانیکی‪ ،‬بیولوژیکی و شیمیایی آبی که به جهیل‬
‫برمیگردد استفاده میشود‪.‬‬
‫‪65‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫در هنگام بازدید یک هی أت آمریکایی از یکی از کارخانههای بایکال‪ ،‬معاون‬

‫ریاست حفظ محیط زیست ایاالت متّحدۀ آمریکا‪ ،‬آقای جون ریت‪ ،‬که قبل از‬
‫اجتماع آب جهیل را بررسی کرده بود‪ ،‬چنین اظهار نظر کرد‪ :‬هیأت آمریکایی‬
‫می خواهد مساعی شما را در امر دفاع از بایکال تمجید کند‪ .‬نتایج تجهیزات‬
‫تصفیّهکنندۀ شما شهرت جهانی دارد‪ .‬ما میخواهیم به نمایندهگی سراسر جهان از‬
‫شما سپاس گزاری کنیم؛ زیرا شما نشان دادید که انسانها میتوانند در ساحۀ کنترل‬
‫آلودهگی آب به موفقیّتهایی بینظیر نایل آیند‪....‬‬
‫تنظیم و تقسیم جریانهای آب نیز با مساعییی که در جهت تصفیّۀ آب صورت‬
‫می گیرند ارتباط مستقیم دارد‪ .‬اگر این مسأله از نظر دور انداخته شود‪ ،‬اختالالت غیر‬
‫قابل پیشبینی ایکولوژیک به ظهور میرسند‪ .‬ایستگاه کوچک برق آبی‬
‫«ویلویسک» تجربۀ تلخی را در ارتباط با مسألۀ فوقالذّکر برای ما آموخت؛ زیرا در‬
‫اثنای اعمار آن به تنظیم و تقسیمبندی جریانهای آبها توجّه کافی مبذول نشده بود‬
‫و در نتیجه مشخّصات جریان گرم دریای «ویلویا» کامالَ تغییر یافت‪ .‬این تغییر به نوبۀ‬
‫خود تغییرات سیستم یخبندی را که قرنهای متمادی در اینجا موجود بود به بار‬
‫آورد‪ .‬برای ثابتنگهداشتن اوضاع موجود و جلوگیری از انکشاف این اوضاع در‬
‫جهت نامطلوب‪ ،‬باید مساعی زیادی به خرج داد‪.‬‬
‫جانوران سیبری‬
‫از نگاه اقلیم در سیبری سه منطقه وجود دارد‪ :‬قطبی‪ ،‬گرم قطبی و معتدل‪ .‬و در‬
‫تمام نواحی‪ ،‬در صحرای قطبی‪ ،‬توندرا‪ ،‬جنگلهای تایگا و دشتها زندهگی موج‬
‫میزند‪.‬‬
‫خرس بور‪ ،‬انواع گوزنها‪ ،‬گرگ‪ ،‬روباه و سنجاب در اینجا تقریباً در هر طرفی‬
‫به چشم میخورند‪ .‬در اکثر آبگیرها‪ ،‬موشهای آبی زیست دارند‪ ،‬پرندۀ عجیب‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪66‬‬

‫خروس کوچی دراج‪ ،‬قاز و مرغابی به وفرت وجود دارند‪ .‬در دریاها و جهیلها انواع‬
‫گرانبهای ماهی زندهگی میکنند‪ .‬بخصوص نفوس بایکال منحصربهفرد است؛ زیرا‬
‫در آن در حدود دوهزار نوع حیوانات‪ ،‬ماهیان و نباتات پیدا میشوند که دوسوم آنها‬
‫در دیگر نقاط جهان وجود ندارد‪ .‬از آن جمله خوک دریایی و ماهی غیر معمولی و‬
‫شیرین موسوم به امول اند که از اقیانوس منجمد مهاجرت کرده و عصر یخچالی‬
‫مسافۀ سه هزار کیلومتر را در رودهای سیبری پیموده اند‪ .‬در اینجا برای دانشمندان‬
‫تنها یک نوع کوچک ماهی موسوم به گولوسیانکا همچون معمّایی باقی مانده است‬
‫که از چربی زیاد جسم خود را در طبقات محکمِ جهیل میچسپانند و فشار آنها تا‬
‫چندین آتمسفیر می رسد‪ .‬این ماهیان توسّط چشم غیر مسلّح تقریباً از خرچنگ فرق‬
‫نمیشوند‪.‬‬
‫نباید فراموش کنیم که از موجودات منحصربهفرد سیبری یکی هم سمور است که‬
‫پوست آن در تمام زمانهها قیمتبها محسوب میشد‪ 60 .‬سال قبل‪ ،‬این حیوان در‬
‫سرحدّ ازبین رفتن رسیده بود‪ .‬دولت شوروی با وجودی که پوست این حیوان در آن‬
‫وقت ربع تمام واردات اسعاری را تأمین میکرد شکار آن را ممنوع قرار داد‪.‬‬
‫همزمان در سیبری پرورشگاههای جانوران ایجاد شدند که در آنها جنسهای‬
‫مختلف روباه موفقانه تحت پرورش قرار داده شدند‪ .‬در مورد پرورش سمور در آغاز‬
‫به یک سلسله مشکالت برخوردند‪ .‬با اینهمه دانشمندان با کنترل طبّی و مراقبت‬
‫تغذیّۀ آنها تجربیات خود را به صورت دامنهداری ادامه دادند و سرانجام موفق شدند‬
‫تا سمور در پرورشگاه تولید مثل کند‪ .‬البته چوچههای آنها مدّت زیادی در‬
‫پرورشگاه باقی نمیمانند؛ بلکه بعد از رشد کافی دوباره به جنگلهای تایگا رها‬
‫میشوند‪ .‬فعالً تعداد پرورشگاههای جانوران در سیبری هرچه بیشتر شده میرود‪.‬‬
‫‪67‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫درمورد افزودن مقدار ذخایر ماهی در سیبری نیز عین تدابیر اجرا میشوند‪ .‬ماهیان‬
‫کوچک در پرورشگاهها پرورش مییابند و سپس به زادگاه اصلی شان انداخته‬
‫میشوند و این عمل‪ ،‬محصوالت ماهی آبگیرهای سیبری را به طور متوسّط تا دو‬
‫مرتبه بلند میبرَد‪.‬‬
‫توجّه مخصوص به سرزمین سیبری‬
‫استفادۀ صنعتی از مناطق قطبی و مناطق نزدیک به قطب در سیبری‪ ،‬از نگاه اقلیم‬

‫در شرایط خیلی دشواری قرار دارد‪ .‬امّا این مسأله یگانه مشکل در این زمینه نیست‪.‬‬
‫احیاسازی طبیعت در اینجا‪ ،‬به نسبت کمبود گرما‪ ،‬آهسته تصفیّهشدن هوا و آب و‬
‫کم بودن سرعت رشد بیولوژیکی‪ ،‬به بسیار آهستهگی صورت میگیرد‪ .‬به همینگونه‬
‫اکسایدیشن محصوالت نفتی و نفت ‪ 100‬الی ‪ 150‬روز را در بر میگیرد‪ .‬از این رو‪،‬‬
‫در اینجا آلوده گی وسایط نقلیّه و صنایع نفت به مدّت درازی باقی میمانَد‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪68‬‬

‫یک هکتار گیاه (یا گل) توندرا میتواند بیشتر از پنج گوزن را در یک روز‬
‫اعاشه کند؛ در حالی که برای احیاسازی آن تقریباً ده سال وقت الزم است‪ .‬عالوه‬
‫براین‪ ،‬طوری که محاسبات نشان میدهند‪ ،‬موترهایی که از توندرا به مسافت ‪100‬‬
‫کیلومتر عبور میکنند‪ ،‬توسّط تایرهای خود ‪ 11‬هکتار مراتع گوزنها را لگدمال‬
‫میسازند‪.‬‬
‫معضّلۀ بیوسفیر «سرزمین شمال» در ارتباط با انکشاف نیروهای تولیدی آنجا در‬
‫کنفرانس علمی در «باکوشک» مورد بررسی قرار داده شد‪ .‬دانشمندان به این نظر‬
‫رسیدند که اشکال و روشهایی باید جستوجو شوند که انکشاف صنعتی را با حفظ‬
‫شرایط طبیعی تأمین کنند‪ .‬در این ضمن‪ ،‬توصیّه شد تا عبور و مرور وسایط نقلیّه برای‬
‫حفظ پوشش خاکی و نباتی در بعضی از نقاط توندرا ممنوع قرار داده شود‪.‬‬
‫البته در آینده راههای آهن از این نقاط عبور خواهند کرد؛ امّا هدف دانشمندان‬
‫این است که در مناطق قطبی راههای آهن غیرمعمولی که تنها از نقاط اتّکا با زمین‬
‫تماس داشته باشند اعمار گردند‪.‬‬
‫استفاده از ثروتهای سیبری و ایجاد شرایط مساعد برای حفظ طبیعت‬
‫منحصربهفرد آن دو مشکلی اند که همزمان حل میشوند و امروز حلّ این مشکلها‬
‫‪1‬‬
‫الف بای انکشاف این سرزمین را تشکیل میدهند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ سیبری‪ ،‬سرزمین منابع سرشار طبیعی‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصتم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،72‬شنبه ‪ 23‬خرداد ‪،1360‬‬
‫ص ‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،73‬یکشنبه ‪ 24‬خرداد ‪ ،1360‬ص ‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،72‬دوشنبه ‪ 25‬خرداد ‪ ،1360‬ص ‪2‬؛ شمارۀ ‪،75‬‬
‫سهشنبه ‪ 26‬خرداد ‪ ،1360‬ص ‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،76‬چهارشنبه ‪ 27‬خرداد ‪ ،1360‬ص ‪.2‬‬
‫‪69‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫‪‬‬
‫از عصر قبل از کامبرین تا امروز‬
‫زنده گی ارگانیک با ایجاد موزۀ منحصربهفرد طبیعت زنده میلیادها سال است که‬
‫ردّ پای خود را در زمین به جا گذارده است؛ موزهیی که اشیای نمایشی آن در سراسر‬
‫سیّارۀ زمین و همچنین در عمق آن پراگنده میباشد و فعالً صدها سال میشود که‬
‫دانشمندان با ژرف نگری این اشیای نمایشی پراگنده را جمعآوری میکنند‪ .‬تمام‬
‫جانوران و یا نباتات باید استانداردهای خود را داشته باشند و یا اگر بهتر گفته شود‬
‫باید دارای مدلهایی باشند که به کمک آنها نوعیّت جانوران و یا نباتاتی که در‬
‫نقاط مختلف زمین پیدا میشوند به درستی تشخیص شود‪ .‬موزههای فسیلشناسی نیز‬
‫محلّ نگهداری چنین موادی محسوب میشوند‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬علم فسیلشناسی برای‬
‫رشد خود احیاناً به ایجاد موزههایی نیازمند است که مراکز تحقیقات به شمار بروند‪.‬‬
‫در مسکو کار اعمارموزۀ جدید انستیتوت فسیلشناسی آکادمی علوم اتّحاد‬
‫شوروی جریان داردکه از بزرگترین مراکز علمی فسیلشناسی جهان خواهد بود‪.‬‬
‫عمارت این موزه از خشتهای سرخ رنگ بنا یافته است که قلعههای قرون وسطایی‬
‫را به خاطر زنده می سازد‪ .‬این عمارت به شکل مستطیل با صحن داخلی و چهار برج‬
‫در هر کنجش میباشد‪ .‬مساحت اکسپوزیشنی آن در پنج سالن بدون درنظرگرفتن‬
‫مساحت برجها به ‪ 400‬مترمربع میرسد‪ .‬در برجها‪ ،‬مؤثرترین اشیای نمایشی جابهجا‬
‫خواهند شد؛ مثالً اسکلیت حیوان زانوردلوف با ارتفاع تا ‪ 4‬متر‪ .‬مساحت این عمارت‬
‫گنجایش تنها قسمت اندکی از آن چیزهایی را دارد که در انستیتوت موجود اند؛ با‬
‫وجودی که مساحت مذکور خیلی بیشتر از مساحتِ مثالً موزۀ مشهور انستیتوت‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪70‬‬

‫فسیل شناسی در شهر پاریس‪ ،‬است‪ .‬یکی از خصوصیّات موزۀ جدید این است که در‬
‫آن جا آزمایش توحید مسایل علمی اکپوزیشنی و معماری انجام داده شده است‪ .‬با‬
‫نقطهنظر معماری‪ ،‬خوانندهگان محترم به طور مختصر آشنایی پیدا کردند؛ امّا‬
‫نقطهنظرهای اکسپوزیشنی عملی به تفصیالت بیشتری نیازمند است‪.‬‬
‫نقطهنظر علمی؛ یا فسیلشناسی در عصر امروز‬
‫امروز فسیل شناسی تنها به ثبت و تحریر معلومات مفیدی که صدها میلیون نوع را‬
‫در بر میگیرد اکتفا نمیکند‪ ،‬بلکه میکوشد تا باکشف قانونمندی تکامل و تعیین‬
‫مراکز تشکیل فسیل و نباتات و «موقعیّت قلمروی» آنها در مراحل تاریخی زمین‪،‬‬
‫جریان تکامل را احیا بسازد‪ .‬نتایج این تحقیقات حایز اهمیّت بزرگ علمی و عملی‬
‫اند‪ .‬مثالً با احجار رسوبی که در سواحل مختلف ژیولوژیکی تشکیل شده اند مواد‬
‫مفید معدنی از قبیل نفت‪ ،‬فسفوریت‪ ،‬سنگهای معدنی‪ ،‬آهن‪ ،‬اورانیوم و غیره ارتباط‬
‫دارند‪ .‬ثمربخشی تفحّص معادن به درجۀ زیاد‪ ،‬ارتباط با دقّت تعیین عمر احجار‬
‫رسوبی دارد‪ .‬به کمک فسیلهای معدنی میتوان کار تفحّص را تا ‪ 10‬ـ ‪ 20‬مرتبه‬
‫دقیقتر نسبت به معاصرترین روشهای فیزیکی انجام داد و این بدان معناست که‬
‫استفاده از روشهای فسیل شناسی در اثنای تفحّص معادن به کمک برمهکاری‪،‬‬
‫فوقالعاده اقتصادی تمام میشود‪.‬‬
‫عالوه براین پراتیک جهانی نشان میدهد که انسانها میکوشند با ایجاد‬
‫گروههای فسیلشناسان برای تعیین دقیق بقایای ارگانیک و عمر احجار در مؤسسات‬
‫تفحّصی و اکتشافی در بسیاری از حوادث داخل شوند‪ .‬در کارهای آنها موجودیّت‬
‫نمونههای معیاری نقش مهمّی را بازی میکنند‪ .‬به هر اندازهیی که کلکسیون آنها‬
‫گستردهتر باشد‪ ،‬به همان اندازه پیشبینیهای فسیلشناسان دقیقتر میباشد‪ .‬این‬
‫‪71‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫کلکسیون ها به نوبۀ خودعبارت از آخرین محصول کار مطالعۀ ترتیب و تنظیم مواد‬
‫جمعآوریشده از ساحه توسّط دانشمندان میباشند‪.‬‬
‫کار در زمینۀ ایجاد دوبارۀ شکل جانوران باستانی خیلی پیچیده است‪.‬‬
‫فسیلشناسانی که مصروف مطالعۀ مهرهداران میباشند با پارچههایی از‬
‫اسکلیتهای ناقصی سروکار دارند و برای تجدید ساختمان فضایی اسکلیت الزم‬
‫است تا پارچه های مذکور به صورت درست تعیین موقعیّت شوند‪ .‬خواننده به سهولت‬
‫پیش خود تصوّر کرده میتواند که چهقدر مشکل است اگر تمام استخوانهای یک‬
‫مرغ از گوشت و پوست پاک و به همدیگر مخلوط ساخته شوند و دوباره‬
‫استخوانهای مذکور به جاهای معیّن شان جابهجا گردند؛ با وجود این که در این‬
‫صورت از چهگونهگی جابهجاکردن این استخوانها آگاه اند؛ در حالی که‬
‫فسیلشناس با بهدستآوردن استخوانهای جانوران سنگشده اصالً نزد خود نمونۀ‬
‫مشابهی ندارد‪.‬‬

‫با تفاوت از مثال فوقالذّکر‪ ،‬فسیلشناس مجبور است پارچههای کمبود اسکلیت‬
‫را نیز تجدید ساختمان کند که این عمل با استفاده از مورفولوژی (شکلشناسی)‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪72‬‬

‫استخوانها و نظریّۀ شباهت با سایر جانوران همنوع و یا سرانجام با همنوعان کموبیش‬

‫نزدیک امروزی آنها انجام داده میشود‪.‬‬
‫به دنبال تجدید ساختمان اسکلیت‪ ،‬آزمایش احیای مجدد شکل خارجی‬
‫جانوران اجرا میگردد‪ .‬کارهای انسان شناس و نقّاش شوروی موسوم به گراسیموف‬
‫که نظر به کاسۀ سر‪ ،‬خطوط روی انسانها را احیا میسازد خیلی معروف است‪ .‬عین‬
‫چنین یک وظیفه در برابر فسیلشناسان نیز قرار دارد؛ فقط با این تفاوت که در اینجا‬
‫سخن نه تنها در مورد کاسۀ سر‪ ،‬بلکه در مورد سراسر جسم جانور میباشد‪ .‬اکثر‬
‫نمونههای تجدید ساختمانیافتۀ جانوران باستانی‪ ،‬ما را به عدم شباهت خود با شکل‬
‫انواع معاصر متوجّه میسازد؛ مثالً اجداد سابقۀ اسپها جسامتی به اندازۀ مرغ خانهگی‬
‫داشتند‪.‬‬
‫نقطهنظر اکسپوزیسیونی یا موزه برای کودکان و دانشمندان‬
‫در تمام زمانها بقایای اسکلیتهای بزرگ جانوران عجیبالخلقۀ باستانی‪،‬‬
‫انسانها را به شگفتی واداشته اند‪ .‬موزههای فسیلشناسی جهان خصوصاً موزههایی که‬
‫در آنها دایناسورها و همنوعان شان به معرض نمایش قرار داده شده اند‪ ،‬انسانها را‬
‫از کودکان کوچک گرفته تا اشخاص مسن به طرف خود جلب میکنند‪.‬‬
‫فسیلشناسان شوروی با نشاندادن کلکسیونهای خود به خارج از کشور شان بار‬
‫دیگر این موضوع را به تأیید رساندند‪ .‬هر مرتبه سیلی از تماشاگران برای بازدید از‬
‫نمایشگاه ازدحام میکردند‪ .‬به طور مثال‪ :‬در ظرف کمتر از یک سال موجودیّت‬
‫اکسپوزیشن خیلی کوچک فسیلشناسی شوروی در ژاپن بالغ بر دو میلیون نفر از آن‬
‫بازدید کردند‪.‬‬
‫‪73‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫در میان کلکسیونهای بیشمار انستیتوت‪ ،‬کلکسیونهای واقعاً منحصربهفرد نیز‬

‫وجود دارند‪ .‬به طور مثال‪ :‬ما بزرگترین کلکسیونهای حشرات سنگشده را از تمام‬
‫گوشه های اتّحاد شوروی و بسیاری از کشورهای جهان در اختیار داریم‪ .‬انستیتوت‪،‬‬
‫مالک کلکسیونهای بزرگ جانوران بیمهره از قبیل آرکیوسیتها‪ ،‬براکیوپودها‪،‬‬
‫دوپلهییها‪ ،‬نرمبدنان‪ ،‬هاستروپودها و غیره میباشد‪ .‬اکثر اوقات‪ ،‬کلکسیون به خاطری‬

‫منحصربهفرد است که نمونههای گذاشتهشده در آن در هیچ کدام از موزههای جهان‬

‫پیدا نمیشوند و این هم به کمیاب بودن نمونه و هم به محافظت آن ارتباط دارد‪.‬‬
‫بازیافت اسکلیتهای مکمّل برای اکثر انواع به طور همهجانبه شناخته نشده است؛‬
‫مثالً خواننده گان از سنین کودکی با آرکیوپتریسک مشهور که افتخار موزۀ شهر‬
‫برلین محسوب میشود از کتاب کونان دویل تحت عنوان «جهان گمشده» آشنایی‬
‫دارند‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪74‬‬

‫در کلکسیونهای موزۀ انستیتوت فسیلشناسی غنیترین مجموعۀ ذوحیاتینها‬

‫موجود است‪ .‬همچنان سوسمارهای پرنده از آسیای میانه نیز قابل یادآوری اند‪ .‬ما‬
‫کلکسیونهای متعدد پستانداران را از قزاقستان‪ ،‬مغولستان و چین در دسترس‬
‫داریم‪ .‬از جملۀ تزئینات اکسپوزیشن موزه‪ ،‬اسکلیتهای خیلی بزرگی میباشند از‬
‫جانوران بزرگ گیاهخوار موسوم زائورولوف‪ ،‬درندهگان‪ ،‬بزرگترین پستانداران‬
‫جهان یعنی کرگدن سنگشده (به استثنای نهنگ) و همچنین فیلهای مامونت‪.‬‬
‫تمام این فسیلها را در آیندۀ نزدیک‪ ،‬تماشاچیان میتوانند خود شان در سالنهای‬
‫‪1‬‬
‫وسیع موزۀ جدید مشاهده کنند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ از عصر قبل از کامبرین تا امروز‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصتم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،155‬شنبه ‪ 4‬مهر ‪ ،1360‬ص ‪3‬؛‬
‫شمارۀ ‪ ،156‬یکشنبه ‪ 5‬مهر ‪ ،1360‬ص ‪.3‬‬
‫‪75‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫تغییر آبوهوای زمین‬

‫نظر به تحقیقات دانشمندان در ظرف سه چهار هزار سال اخیر در اقلیم زمین‬
‫کدام تغییری رونما نشده است‪ .‬حالت جوّ زمین مؤید ادّعای فوقالذّکر میباشد‪ .‬جوّ‬
‫زمین درست به جسم انسان شباهت دارد؛ اگر انسان تندرست و سالم باشد‪ ،‬درجۀ‬
‫حرارت جسم وی ثابت میباشد‪ .‬ام روز انحراف حرارت متوسّط جو از نورم‪ ،‬خیلی‬
‫اندک‪ ،‬یعنی مجموعاً ‪ 2،0‬ـ ‪ 5،0‬سانتیگراد است‪ .‬در آبوهوای زمین همواره‬
‫انحرافات وجود دارند‪ .‬هرگاه در همه جا یک آبوهوای مساوی بدون انحرافات‬
‫درجۀ حرارت‪ ،‬رطوبت و فشار هوا از نورم متوسّط برقرار میبود‪ ،‬تغییر اقلیم زمین‬
‫خوبتر محسوس میشد‪.‬‬
‫شکلگیری آبوهوا‬
‫همین چندی قبل‪ ،‬اقیانوس منجمد شمالی را «یخچال آبوهوا» برای بخش‬
‫بزرگی از نیمکرّۀ شمالی محسوب میکردند‪ .‬قانونمندیهای کشفشده‪ ،‬تأثیر‬
‫یخبندی آن اقیانوس را در آب وهوای اروپا و آسیا تأیید کردند‪ .‬به تعقیب آن این‬
‫مسأله نیز واضح شد که آب وهوای بخش اروپایی شوروی در برابر حالت اقیانوس‬
‫اتلس بیتفاوت نیست‪ .‬تقسیم بندی حرارت طبقۀ سطحی آب و کمیّت انحراف آن از‬
‫نورم‪ ،‬مؤید تأثیر موجوده باالی دوران کتلههای هوا‪ ،‬یعنی باالی زایش ثمربخشی و‬
‫مسیر گردبادها و ضدّ گردبادها‪ ،‬میباشند‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪76‬‬

‫و این غیر قابل باور نیست؛ چنانچه دیده میشود به اندازۀ صفر اعشاریّه یک‬
‫درجۀ گرمایی که در اثر سردشدن طبقۀ صدمتری اقیانوس جهانی آزاد میشود‪ ،‬برای‬
‫گرمساختن تمام جوّ زمین تا ‪ 6‬درجه کفایت میکند؛ و هرگاه فرض کنیم که اشعۀ‬
‫آفتاب‪ ،‬هوا را خیلی کم‪ ،‬یعنی مجموعاً یک درصد‪ ،‬گرم میسازد و حرارت متباقی‬
‫را برایش خشکه و آب میبخشند‪ ،‬نقش بزرگ اقیانوس واضح میشود‪.‬‬
‫در آغاز سالهای ‪ 60‬در جوّ زمین بر فراز خطّ استوا در ارتفاع چند ده کیلومتر‪،‬‬
‫ناحیّۀ بادهای شدیدی کشف شد که مانند حلقهیی دورادور کرّۀ زمین را احتوا کرده‬
‫است‪ .‬در حدود ‪ 13‬ماه بادهای حلقۀ مذکور از غرب به شرق میوزند‪ ،‬بعداً از سرعت‬
‫این بادها کاسته میشود‪ ،‬حرکت هوا قطع و حلقه تخریب میشود‪ .‬بعد از مدّتی باد بر‬
‫فراز خطّ استوا سر از نو تشدید مییابد‪ .‬منتها این بار حرکت باد به جهت معکوس‪،‬‬
‫یعنی از شرق به غرب‪ ،‬می باشد‪ .‬دور مکمّل حرکت بادها تقریباً بعد از ‪ 26‬ماه به پایان‬
‫می رسد‪ .‬این کشف برای توضیح قانونمندیهای معروف مساعدت کرد؛ از‬
‫آنجمله‪ ،‬مثالً تناوب تابستانها و زمستانهای سرد و گرم که در بعضی از مناطق زمین‬
‫به وضاحت به مشاهده میرسد‪.‬‬
‫محققان فعالیّت آفتاب را نیز در امر شکلگیری اقلیم و آبوهوا خیلی بااهمیّت‬
‫تلقّی میکنند‪ .‬برای این که از اصل مطلب دور نیفتیم‪ ،‬تنها یک جهت این تأثیر را‬
‫مورد ارزیابی قرار میدهیم‪.‬‬
‫مقدار گرمی (انرژی)یی که آفتاب در یک واحد سطح زمین میفرستد‪ ،‬ثابت‬
‫بوده مساوی دو کالوری در یک سانتیمترمربع در فی دقیقه میباشد‪ .‬انحرافات آن‬
‫خیلی ناچیز بوده صدها مرتبه کمتر از انرژی اساسییی میباشد که از آفتاب میرسد‪.‬‬
‫با اینهمه همین کمیّت خیلی اندک نیز در «ساختن آبوهوا» تأثیر دارد‪.‬‬
‫‪77‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫تحقیقی که در زمینۀ ارتباط بین فعالیّت آفتاب و خشکسالیهای بخش اروپایی‬

‫شوروی و قزاقستان انجام داده شد ارتباط ناگسستنی بین این دو پدیده را به اثبات‬
‫رسانید‪.‬‬
‫با تحلیل و بررس ی تأثیر متقابل روندهای زمینی و فضایی به این نتیجه میرسیم که‬
‫آبوهوا تا مدّتی چند تغییر نمییابد‪.‬‬
‫چرا تا مدّتی میگوییم؟‬
‫عبارت «تا مدّتی» را از آن لحاظ استعمال کردیم که نمیتوان مطمئن بود‬
‫آبوهوای زمین تنها وابسته به عوامل فوقالذّکر است‪ .‬به عبارۀ روشنتر‪ ،‬هر متر‬
‫خشکه با سطح آب به اندازۀ خود در آبوهوا تأثیر دارد‪ .‬در نتیجه هر ثانیه‪ ،‬بین خودِ‬
‫عوامل مختلف‪ ،‬تأثیر متقابل در جریان است و بعضی اوقات تأثیر متقابل مذکور به‬
‫پیمانۀ وسیعی رو میدهد‪.‬‬
‫همچنین ساالنه در آبهای اقیانوسها و بحیرهها نظر به علل مختلف‪ ،‬بالغ بر ‪6‬‬
‫میلیون تن نفت عالوه میشود‪ .‬در نظر اوّل چنین فکر میشود که این مقدار نظر به‬
‫کتلۀ اقیانوس جهانی چندان زیاد نیست؛ امّا پردۀ نازک نفت با انتشاریافتن در هزاران‬
‫کیلومترمربع باعث کاهش اکسیژنی میشود که توسّط فیتوپالنکتونها تولید‬
‫میگردد‪ .‬بخصوص حتّا مقدار ناچیز ترکیب «دی دی تی» که از زمین به دریاها و از‬
‫آنجا به اقیانوسها بریزد‪ ،‬تولید اکسیژن توسّط فیتوپالنکتونها را به اندازۀ ‪ 75‬درصد‬
‫کم میسازد‪ .‬اقیانوس ها خیلی فراخ و بزرگ اند؛ امّا الیتناهی نیستند‪ .‬انسان با گذشت‬
‫هر سال به روندهای طبیعی به صورت فعّالتری تأثیر میاندازد‪ .‬در این ضمن‪،‬‬
‫ترانسپورت نیز نقش عمدهیی دارد‪ .‬یک موتر در دوش هزار کیلومتر‪ ،‬به همان اندازه‬
‫اکسیژن به مصرف می رسانَد که برای انسان به مدّت یک سال کفایت میکند‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪78‬‬

‫با اینهمه دانش مندان به این مفکوره اند که در دهۀ آینده امکان دارد حرارت‬
‫آتمسفیر به سرعت افزایش یابد و علّت آن هم عبارت از افزایش ساالنۀ تولید انرژی‬
‫حرارتی است‪.‬‬
‫و به این ترتیب‪ ،‬تأثیر فعالیّت تولیدی انسان به تغییر ترکیب جوّ زمین واضح‬
‫میگردد‪ .‬به طور مثال‪ ،‬مقدار کربن دای اکساید ساالنه به اندازۀ صفر اعشاریّه دو‬
‫درصد افزایش مییابد‪ .‬افزایش حرارت متوسّط هوا حتّا اگر به اندازۀ ‪ 3‬درجۀ‬
‫سانتیگراد هم باشد ممکن است فالکتبار تمام شود؛ زیرا در آنصورت رژیم‬
‫یخبندیهای قطبهای شمال و جنوب دفعتاً تغییر مییابد‪ ،‬کتلههای بزرگ یخ به‬
‫آبشدن آغاز می کنند که این خود صعود سطح آب را در اقیانوس جهانی به دنبال‬
‫دارد؛ یعنی سراسر سیمای سیّارۀ ما دیگرگون میشود‪.‬‬
‫اگرچه فعالیّت انسان فعالً در رژیم آب و حرارت زمین آنقدر مؤثر نیست؛ امّا‬
‫‪1‬‬
‫«ثمر» آن با گذشت هر سال محسوستر شده میرود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ تغییر آبوهوای زمین‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصتم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،162‬یکشنبه ‪ 12‬مهر ‪ ،1360‬ص ‪3‬؛ شمارۀ‬
‫‪ ،163‬دوشنبه ‪ 13‬مهر ‪ ،1360‬ص ‪ 2‬و ‪.4‬‬
‫‪79‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫پستیوبلندیهای زمین‬
‫کوهها ‪ 36‬درصد مساحت زمین را تشکیل میدهند‪ .‬کوهها منبع زندهگی استند و‬
‫در قسمتهای یخچالی و سرازیریهای آنها تمام رطوبت اضافی کتلهها ذخیره‬
‫می شود و این رطوبت برای هزاران سال به صورت کانسرو باقی میماند‪ .‬کوهها هر‬
‫تابستان یک اندازه رطوبت به همواریهای خشک میدهند و در زمستان ذخایر خود‬
‫را دوباره اکمال میکنند‪ .‬کوهها حافظ رطوبت گرانبها برای ما اند‪ .‬ما تازه‬
‫می خواهیم بدانیم که قیمت این آب شفاف و شیرین تا چه اندازه برای ما و اخالف ما‬
‫بزرگ است‪.‬‬
‫کوهها چهگونه به وجود میآیند؟ تصوّری که در قرون وسطایی در مورد تشکّل‬
‫کوهها حکمفرمایی داشت ا ز حدود مفاهیم مذهبی بیرون نمیرفت‪ .‬امّا در آغاز قرن‬
‫‪ 16‬لیونارد داوینچی با مشاهدۀ حفر کانالها متوجّه شد که در طبقات احجار کوهی‬
‫دورتر از ابحار‪ ،‬صدفهای بحری وجود دارند‪ .‬او نخستین بار به کشف این واقعیّت‬
‫نایل آمد و فعالً برای ما مسلّم است که ابحار و کوهها در گذشته در آن جاهایی که‬
‫ما تصوّر میکردیم موقعیّت نداشتند و کوهها میتوانند به تدریج از قعر ابحار بلند‬
‫شوند یا بحیرهها مبدّل به خشکه گردند‪.‬‬
‫دانش مند دانمارکی مقیم ایتالیا موسوم به نیکوالی استنسون‪ ،‬در سال ‪1669‬‬
‫رساله یی را به نشر سپرد و در آن با ردّ عقاید مردم عصرش در مورد نقش توفان‬
‫جهانی در بهوجودآمدن درهها و افتیدهگیهای میان سلسلهجبالها فرضیّۀ امکان‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪80‬‬

‫بلندشدن کوهها را در اثر آتش زیرزمینی‪ ،‬تکانهای عمیق و فروریختنها به میان‬

‫آورد‪.‬‬
‫طبیعتشناس مشهور قرن ‪ 18‬موسوم به لکرک دی بیوف فون‪ ،‬مؤلف‬
‫عامهفهمترین رسالۀ عصرش‪ ،‬تحت عنوان «تاریخ عمومی و خصوصی طبیعت»‪،‬‬
‫فرضیّۀ تکامل عمومی کرّۀ زمین را پیش کشید‪ .‬بنا بر تصوّر او کتلۀ زمین در نتیجۀ‬
‫ضربۀ ستارۀ دنباله داری از آفتاب جدا شده است‪ .‬سپس زمین سرد شد‪ .‬قشر سخت‬
‫سطحش را پوشانید‪ .‬بر فراز قشر مذکور بخارات آب تراکم کردند که باعث تشکیل‬
‫نخستین اقیانوس سیّارۀ زمین شد‪ .‬جریانهای آب با شستوشوی قشر زمین درههای‬
‫عمیقی را تشکیل دادند و پارچههای مواد سخت را از محلّی به محلّی منتقل کردند‪.‬‬
‫پارچههای مذکور در بعضی از قسمتها انباشته شدند و ارتفاعات بزرگی را تشکیل‬
‫دادند‪ .‬بعداً قسمتی از آب در طبقات زیر زمین فرو رفت و قارهها ظاهر شدند‪ .‬نقش‬
‫اساسی را در شستوشوی آنها دریاها‪ ،‬باد‪ ،‬زلزله و فورانهای آتشفشان بازی‬
‫کردند‪.‬‬
‫بیوف فون‪ ،‬آتشفشانها را همچون آتشهای زیرزمینی مخصوص از احجار‬
‫سوزنده میدانست‪ .‬هنگامی که احجار به کلّی سوختند‪ ،‬ابتدا خالیگاهها و بعداً‬
‫فروریختهگیها به وجود آمدند‪.‬‬
‫بعد از ربع قرن پس از نخستین اثر «بیوف فون»‪ ،‬اثر دانشمند بزرگ روسی‪،‬‬
‫«میخائیل لومونوسوف»‪ ،‬تحت عنوان «در مورد طبقات زمین»‪ ،‬به وجود آمد‪ .‬در اثر‬
‫این دانش مند‪ ،‬از مفاهیمی تذکار رفته است که با بسیاری از تصوّرات امروزی ما‬
‫مطابقت دارند‪ .‬وی اصرار میورزید که پستیوبلندیهای سطح زمین بازتابگر‬
‫ساختمان درونی قشر زمین و عملیّههای جاری در آن میباشند و خود اشکال‬
‫مختلف کوهها نتیجۀ تأثیر فعلی نیروهای درونی و بیرونی اند که وی نیروهای درونی‬
‫‪81‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫را «تکانهای زمین» و نیروهای بیرونی را «بادهای شدید‪ ،‬بارندهگیها‪ ،‬یخبندیها‪،‬‬

‫درگرفتن جنگلها و طغیانهای آب» نامید‪.‬‬
‫چندی بعد‪ ،‬با تأیید قسمتی از نظریّات وی‪ ،‬جغرافیادان آلمانی موسوم به‬
‫«الکساندر گومبولدت»‪ ،‬عملیّات آتشفشانی را یگانه و مهمترین عامل روندهای‬
‫کوه زایی دانست‪ .‬وی چنین نظر داشت که در هر سرزمین کوهستانی‪ ،‬آتشفشانها‬
‫باید باالی سلسلهکوهها و درهها مسلّط باشند‪ .‬هنگامی که گیاهشناس «پتر سمنوف»‪ ،‬از‬
‫روسیه نزدش آمد و با او در مورد برنامۀ خود‪ ،‬یعنی ماموریت دستهجمعی در‬
‫کوههای تیان ـ شان گفتوگو کرد‪ ،‬دانشمند مذکور فریاد زد‪« :‬برایم نمونههایی از‬
‫احجار آتشفشانی بیاورید‪ :‬در آنوقت است که من میتوانم به آرامی اندازهگیری‬
‫کنم‪»....‬‬
‫در سال ‪ 1856‬سمنوف با همراهانش‪ ،‬تا «قلب» کوههای تیان ـ شان پیش رفت‪ .‬او‬
‫سرزمین عظیم کوهستانی را تسخیر کرد و به این ترتیب‪ ،‬به خاطر این موفقیّت پساوند‬
‫«تیان ـ شان» ضمیمۀ اسمش گردید‪ .‬با اینهمه او در کوههای تیان ـ شان با‬
‫آتشفشانها روبه رو نشد و خواهش جغرافیادان بزرگ را برآورده کرده نتوانست‪.‬‬
‫ده سال بعد جغرافیادان جوان‪« ،‬پ‪ .‬کروپوتکین»‪ ،‬از ماموریت سیبری باز گشت‪.‬‬
‫آشنایی با منطقۀ بزرگ کوهستانی سیبری شرقی‪ ،‬او را به این حقیقت متوجّه ساخت‬
‫که «گومبولدت» در نقشۀ مناطق کوهستانی آسیایی خود نیز اشتباه کرده بود و‬
‫سلسلهکوهها را نظر به نصفالنّهارها و یا عرضالبلدها طوری جابهجا ساخته بود که با‬
‫تقاطع شان مربّعات کامل ژیومتریک تشکیل میشدند‪.‬‬
‫کروپوتکین برای اوّلینبار و به طور کامالً درست‪ ،‬سلسلهجبالها را بقایای هستۀ‬
‫باستانی قارۀ آسیا که بعدتر «تارک باستانی یورازیا» نامیده شد به حساب آورد‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪82‬‬

‫«تارک باستانی یورازیا» به حیث یکی از عقدات نقشۀ بزرگ پستیوبلندیهای‬

‫زمین عرض اندام کرد و در رسالۀ «سیمای زمین» توسّط ژیولوژیست مجارستانی‪،‬‬
‫«ادوارد زیوس»‪ ،‬ترتیب داده شدند‪ .‬دو نوع حرکت در روند تشکیل کوهها به‬
‫رسمیّت شناخته شد‪ :‬اوّل‪ ،‬فشردهشدنهای سریع طبقات زمین به چینها؛ و دوم‪،‬‬
‫بلندشدنهای بطی و تدریجی‪ ،‬مانند برجستهگی قسمتهای جداگانۀ سطح زمین‪.‬‬
‫تئوری تشکیل چینخوردهگیهای کوهستانی توجّه دانشمندان را به خود‬
‫معطوف ساخت‪ .‬همان بود که ژیولوژیست مشهور روسی‪« ،‬ا‪ .‬اینوزمتف»‪ ،‬در سال‬
‫‪ 1893‬نوشت‪« :‬زمین از ماگمای مذّاب آتشین و مایع تشکیل شده است‪ .‬و به این‬
‫ترتیب‪ ،‬پس از سردشدن‪ ،‬حجمش فشرده گردید‪ .‬چنانچه چینهای پوستههای آن‬
‫نتیجۀ این فشردهشدن میباشند؛ یعنی کوهها چینخوردهگیهایی اند که از کهنسالی‬
‫سیّارۀ ما حکایت میکنند‪».‬‬
‫سایر مؤلفان‪ ،‬زمین را باسیب کرمخورده گی مقایسه کرده اند‪ .‬نظر مذکور خیلی‬
‫مورد پسند حامیان تئوری فشرده شدن قشر زمین به دنبال سردشدن تدریجی آن‪ ،‬قرار‬
‫گرفت‪.‬‬
‫امّا در میانۀ قرن ‪ 20‬این دلیلِ مورد پذیرش تشکیل کوهها وارونه گردید‪ .‬علم‪،‬‬
‫تصوّر زمینِ داغ اوّلیّه را رد کرد‪ .‬آکادمیسن شوروی‪« ،‬اوت توشمیرت»‪ ،‬تئوری‬
‫شکل گرفتن زمین را از مادۀ سرد به میان آورد‪ :‬درگرفتن هستۀ زمین بعداً به کمک‬
‫تجزیّۀ رادیواکتیف بعضی از عناصر صورت گرفته است‪.‬‬
‫مدّتی چند‪ ،‬دانشمندانی که با علم زمین سروکار دارند دچار آشفتهگی بودند‪.‬‬
‫چنانچه برای نجات باز هم به فرضیّۀ «الفرد وگنیر» راجع به «قارههای شناور» رو‬
‫گرداندند‪« .‬وگنیر» نظر داده بود که قارهها غیر متحرّک نیستند‪ ،‬بلکه گاهی با تخلیّۀ‬
‫فضا برای اقیانوسها به مصرف می رسند و زمانی با تبدیل قشر زمین به چینهای‬
‫‪83‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫سیستمهای کوهی به هم نزدیک میشوند‪« .‬وگنیر» قارهها را به کوههای یخ شناوری‬

‫تشبیه میکرد که در مادۀ فوقالعاده متراکم «مانتیا» شنا میکنند‪.‬‬
‫جوانب «جنونآمیز» تئوری وگنیر فوق العاده زیاد بودند‪ .‬نقطۀ ضعف اساسی‬
‫تئوری مذکور این بود که با وجود تشریح موفقانه میکانیسم حرکت قارهها راجع به‬
‫نیروهایی که قطعات قارهها را به حرکت میدرآورد حرفی به میان نیاورده بود‪.‬‬
‫تئوری وگنیر به تدریج اهمیّت خود را از دست داد و در اواخر سالهای ‪ 60‬قرن ما‬
‫فرضیّۀ مذکور تقریباً فراموش شد‪ .‬ژیولوژی معلومات جدید زیادی را پیش کشید‪.‬‬
‫حقایق جدید علم‪ ،‬دالیل قوّی به نفع فرضیّۀ قدیمی «شنای غیر منظّم قارهها» ارائه‬
‫کرد‪ .‬تئوری جدید به نام «تکتونیک عظیم و جدید» مسمّا شد‪.‬‬
‫تکتونیک‪« ،‬معمار» سیّارۀ زمین‬
‫دو پوستۀ فوقانی زمین‪ ،‬یعنی قشر زمین و مانتیای فوقانی‪ ،‬محیطی اند که در آن‬
‫همواره شکلگیری خطوط اساسی تغییرات «سیمای زمین»‪ ،‬بهوجودآمدن و انقراض‬
‫کوهها‪ ،‬قارهها و افتیدهگیهای اقیانوس در جریان است و این محیط عبارت از‬
‫تکنونوسفیر سیّارۀ ما میباشد (به لسان التینی «تکتونیک»‪ ،‬مادۀ ساختمانی را افاده‬
‫میکند)‪ .‬در اینجا معمار کیست؟‬
‫ویکتور خیئن‪ ،‬عضو هیأت آکادمی علوم اتّحاد شوروی‪ ،‬مینویسد‪« :‬تمام حرکات‬
‫در اعماق سیّاره‪ ،‬معلول میل شدید مواد پوستۀ زمین به سوی احیای حالت تعادل‬
‫می باشد‪ .‬البته این حالت تعادل به طور دایمی مورد اختالل قرار دارد‪ .‬عواملی که‬
‫باعث اختالل حالت تعادل می شوند عبارت اند از عوامل درونی‪ ،‬از قبیل متراکمشدن‬
‫و تبدیل قسمتهایی از مواد زمین به حالت مذّاب در اثر تجمّع حرارت تجزیّۀ‬
‫رادیواکتیف؛ و هم چنین عوامل بیرونی و فضایی‪ ،‬از قبیل تغییر سرعت چرخش زمین‬
‫در اثر تغییر ساحۀ ثقلی اطراف زمین»‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪84‬‬

‫به این ترتیب‪ ،‬تشکیل کوهها نتیجۀ روندهای خیلی زیادی میباشد که از‬
‫اساسیترین آن ها یکی هم منتشرشدن دایمی مواد در داخل زمین است‪ .‬مواد در‬
‫طبقات زیر قشر زمین نیز مانند دوران جوّ زمین حرکت میکنند‪ .‬حرکت مذکور‬
‫خیلی بطی؛ امّا مغلق می باشد و در طبقۀ مانتیا یکی از علل اساسی تشکیل کوهها‬
‫محسوب میشود‪.‬‬
‫«قوس آتشین» معروف اقیانوس آرام که آتشفشانهای کامچاتکا‪ ،‬کوریل‪ ،‬ژاپن‬
‫و فیلیپین را در بر می گیرد‪ ،‬عبارت از نتیجۀ روندهای معاصر کوهزایی میباشد که در‬
‫آنجا به آهسته گی در جریان اند و کمربند کوهی ایران‪ ،‬هیمالیا‪ ،‬قفقاز‪ ،‬آلپ عبارت‬
‫اند از «یادگارها»ی ناحیّۀ سابقۀ تماس قاره و اقیانوس که جمعاً سواحل اقیانوس تتیس‬
‫را میساختند‪.‬‬
‫اقیانوس «تتیس» میلیونها سال قبل در کرّۀ زمین وجود داشت‪« .‬کوردیل یر» که‬
‫نام سلسلهجبال بزرگ آمریکای جنوبی است و به لسان اسپانیایی «ریسمان قوّی» معنی‬
‫میدهد در زمانی که قطعات قاره در بستر اقیانوس لغزید با گرههایی از آتشفشانها‬
‫«به هم بافت خورد»‪ .‬سلسلهجبال اورال که امروز به حالت کهولت و نیمهویران باقی‬
‫است امکان دارد زمانی سلسلهجبال میان اقیانوس را تشکیل میداد؛ چنانچه بقایای‬
‫بازالتهای قدیمیتر اقیانوس در درههای آن به چشم میخورند‪.‬‬
‫کوه تیان ـ شان هم بدون مقدمه پیدا نشد‪ .‬این کوه در گذشتههای خیلی دور مانند‬
‫امروز بزرگ و بااهمیّت بود‪ .‬کوههای عظیم قدیمی تحت تأثیر توفانها‪ ،‬آبهای‬
‫جاری‪ ،‬یخبندیها‪ ،‬آفتاب و سرما به تدریج تا «ریشه» از بین رفتند‪ .‬در محلّ موقعیّت‬
‫کوههای مذکورهمواریها به وجود آمدند (فعالً اورال نیز در چنین همواری نزدیک‬
‫شده می رود)‪ .‬امّا درهمین جاها صعود جدید کتلههای عمقی آغاز شد و تیان ـ شان‬
‫دوباره زاده شد و ساحۀ هموار و وسیعی موسوم به «سیرت» که در ارتفاعات بزرگ‬
‫‪85‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫آن قرار دارد حاکی از موجودیّت عصر همواری در تاریخچۀ آن میباشد‪ .‬ساحۀ‬
‫هموار مذکور مراتع مورد پسند قرغیزها در میان کوهها محسوب میشود‪.‬‬
‫نه تنها تیان ـ شان‪ ،‬بلکه اکثر کوههای زمین دارای سرنوشتی پیچیده میباشند‪.‬‬
‫باری از بین رفته اند و سپس دوباره به وجود آمده اند‪.‬‬

‫مسلّم شده است که سیکل عملیّات کوهزایی در زمین بعد از هر ‪ 150‬ـ ‪ 200‬میلیون‬
‫سال تکرار می گردد‪ .‬شاید این عملیّات با حرکتی ارتباط داشته باشند که زمین بدون‬
‫این که برای ما قابل احساس باشد یکجا با تمام منظومۀ شمسی در اطراف مرکز‬
‫کاینات انجام میدهد‪.‬‬
‫زمین با حرکت سریع در فضای کیهان (با سرعت ‪ 220‬کیلومتر در فی ثانیه) یک‬
‫دور در اطراف هستۀ سحابی را در ظرف ‪ 200‬میلیون سال انجام میدهد و در آن‬
‫پوتنسیال ثقلی دایماً در حال تغییر می باشد‪ .‬در موسم تابستان فلکی (هنگامی که به‬
‫مرکز سحابی از همه وقت بیشتر نزدیک میشویم) پوتنسیال ثقلی نسبت به موسم‬
‫زمستان فلکی سه مرتبه بزرگتر میباشد‪ .‬کتلههای بزرگ مواد در مرکز سحابی‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪86‬‬

‫گاهی زمین را یک جا با آفتاب و سایر سیّارات منظومۀ شمسی به سوی خود جذب‬
‫میکنند و گاهی از خود می رانند‪ .‬زمین گاهی انقباض و زمانی به آهستهگی انبساط‬
‫مییابد‪.‬‬
‫خالصۀ مطلب این که تمام پستیوبلندیهای بزرگ کرّۀ زمین یعنی کوهها برای‬
‫پیدایش خود در سطح زمین ه م به نیروهای درونی و هم به همان اندازه به نیروهای‬
‫بیرونی‬ ‫پرتوان‬
‫کیهانی نیازمند اند‪.‬‬
‫مضمحلشدن‬
‫و‬ ‫کوهها‬
‫تخریبشدن آنها‬
‫مربوط به نیروهای‬
‫زمین‬ ‫مخصوص‬
‫تمام‬ ‫میباشند‪.‬‬
‫کوهها به آهستهگی‬
‫و به تدریج چنان به‬
‫مبدّل‬ ‫همواری‬
‫میگردند که نشانی‬
‫از کوههای سربهفلککشیده باقی نمیمانَد؛ امّا به عوض آنها به نوبۀ خود کوههای‬
‫‪1‬‬
‫جدیدی تشکیل میشوند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ پستیوبلندیهای زمین‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصتم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،223‬یکشنبه ‪ 29‬آذر ‪ ،1360‬ص ‪3‬؛‬
‫شمارۀ ‪ ،224‬دوشنبه ‪ 30‬آذر ‪ ،1360‬ص ‪2‬؛ شمارۀ ‪ ،225‬سهشنبه ‪ 1‬دی ‪ ،1360‬ص ‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،227‬پنجشنبه ‪3‬‬
‫دی ‪ ،1360‬ص ‪ 3‬و ‪.4‬‬
‫‪87‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫‪‬‬

‫آتشفشان و زندهگی‬
‫آتشفشان «تیاتیا» در یکی از جزایر کره که ‪ 160‬سال خاموش بود‪ ،‬در ‪ 14‬ژوئن‬
‫سال ‪ 1973‬به سوختن پرداخت‪ .‬خاکستر زیادی به هوا بلند شد و روز روشن را به‬
‫شب تار مبدّل کرد و به این ترتیب‪ ،‬به مدّت دو هفته ادامه داشت‪.‬‬
‫ژیولوژیستهایی که در جزیرۀ مذکور اقامت داشتند عزم گرفتن نمونههایی را از‬
‫خاکستر آتشفشانی کردند‪ .‬در اثنای تحلیل نمونههایی که در برابر دیدهگان‬
‫ژیولوژیستها به وجود آمده بودند در ترکیب نمونههای مذکور رامینوتیزابها و‬
‫ترکیبات عضوی مختلف به فراوانی کشف شدند‪.‬‬
‫بالغ بر ‪ 17‬ماه در سالهای ‪ 1975‬ـ ‪ 1976‬فوران آتشفشان «پلوسکی تولباچیک»‬
‫در کامچاتکا جریان داشت‪ .‬تحلیالتی که در نمونههای بهدستآمده از این‬
‫آتش فشان صورت گرفتند نشان دادند که باید در حدود یک میلیون تن ترکیبات‬
‫مغلق حاوی کربن در مواد پرتابشده از آتشفشان وجود داشته باشد‪ .‬محتویّات مواد‬
‫عضوی را در خاکستر آتشفشانی در سه آتشفشان دیگر کامچاتکا و آتشفشان‬
‫اندونیزی به نام «آگونت» نیز مورد آزمایش قرار دادند و در تمام موارد ترکیبات‬
‫عضوی به پیمانۀ تقریباً مساوی موجود بودند‪.‬‬
‫در نتیجه‪ ،‬این نظریّه که خاکستر آتش فشانی بعد از فوران با مواد عضوی آلوده‬
‫شده است واژگون گردید‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪88‬‬

‫آتشفشان‪ ،‬ریاکتور شیمیایی است‬

‫آتشفشانشناس مشهور شوروی به نام «یوگنی مار خینین»‪ ،‬فرضیّهیی را پیش‬
‫کشید که ظهور و انکشاف حیات را در زمین با فعالیّت آتشفشانها ارتباط میدهد‪.‬‬
‫کربن یک جزء اساسی زندهجان میباشد و آتشفشانها منبع اساسی کربن اند و‬
‫خصوصاً کربن در ترکیب گازهای آتشفشانی به مقدار فراوان شامل میباشد‪ .‬کربن‬
‫آتشفشانی در تعامالت شیمیایی سهم میگیرد و باعث تولید مولکولهای مغلق‬
‫عضوی میشود‪.‬‬
‫قبل از آغاز فوران‪ ،‬عملیّات شیمیایی در داخل آتشفشان تحت شرایط مساعد‪،‬‬
‫یعنی حرارت و فشار بلند‪ ،‬صورت میگیرد‪ .‬در هنگام فوران‪ ،‬بر فراز آتشفشان ابر‬
‫سیاهی از گاز و خاکستر تشکیل میشود که آن را میتوان با ریاکتور عظیم؛ امّا بدون‬
‫جدار‪ ،‬تشبیه کرد‪ .‬امواج ضربهیی و مافوق صوت که در آن در اثر اختالف فشار‬
‫پدید میآیند و همچنین حوادث برقی باعث مساعدساختن جریان تعامالت شیمیایی‬
‫میشوند‪.‬‬
‫سراسر منطقۀ پیرامون آتش فشان فعّال‪ ،‬به ساحۀ عملیّات فعّال شیمیایی مبدّل‬
‫میگردد‪ .‬در هنگام فوران «تولباچیک» سیالن الوا با مساحت مجموعی ‪ 50‬کیلومتر‬
‫مربّع به وجود آمد‪ .‬در اثنای فوران آتشفشان تیاتیا ستون گازها و خاکستر تا هشت‬
‫کیلومتر بلند شد و عرض این ستون در حدود سه کیلومتر میرسید‪.‬‬
‫در تعامالت شیمیایی مذکور کدام مواد حصّه میگیرند؟ گاز ماگماتیک در‬
‫ستون گاز و خاکستر آتشفشانی حجم زیادتری را اشغال میکند و گاز مذکور‬
‫مرکّب از عناصر هیدروژن‪ ،‬کربن‪ ،‬آزوت‪ ،‬اکسیژن و سلفر میباشد و اینها همه‬
‫موادی اند که ‪ 95‬درصد جسم زنده از آنها متشکّل است‪.‬‬
‫‪89‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫خاکستری که نظر به وزن‪ ،‬قسمت اساسی ستون گاز و خاکستر آتشفشانی را‬
‫تشکیل میدهد نقش کتلیست را در این ریاکتور مخصوص ایفا میکند‪.‬‬
‫در این ریاکتور طبیعی دهم حصّۀ کربن که از هستۀ زمین اساساً به شکل گاز‬
‫کربنیک خارج میشود در ترکیب ترکیبهای مغلق جدیدالتّشکیل سهم میگیرد‪.‬‬
‫نه تنها در زمین‬
‫هرگاه آتشفشان جنراتور طبیعی کربن و ترکیبات آن باشد‪ ،‬میتوان پذیرفت که‬
‫اوّلینبار حیات در مناطق آتشفشانی به ظهور رسیده است‪ .‬از جملۀ ‪ 28‬ترکیبی که‬
‫اساس حقیقی زندهگی را میسازند‪ 16 ،‬ترکیب در محصوالت فعالیّتهای‬
‫آتشفشانها دیده شده اند‪.‬‬
‫هرگاه ظهور حیات با فعالیّت آتشفشانی ارتباط داشته باشد‪ ،‬در آنصورت فقط‬
‫برای زمین مختص نیست‪ .‬فعالً در زمین چند صد آتشفشان فعالیّت دارد‪ .‬نظر به‬
‫محاسبۀ منجّمان در حدود ده به طاقت ده سیّاره در کیهان از هر نگاه مشابه به زمین‬
‫میباشند‪ .‬معلوماتی در دست اند که بیانگر فعالیّتهای آتشفشانی در گذشته و‬
‫اکنون در مهتاب‪ ،‬زهره و مرّیخ اند‪ .‬در قمر مشتری به نام «ئیو» نیز آتشفشانهای فعّال‬
‫به مشاهده رسیده اند‪.‬‬
‫به این ترتیب‪ ،‬چنانچه دیده میشود فعالیّت آتشفشانی مقیاس کیهانی دارد و‬
‫مدل پیدایش زندهگی در زمین ممکن است با فعالیّتهای آتشفشانی عمومی کیهان‬
‫ارتباط داشته باشد‪.‬‬
‫آتشفشانها و نفت‬
‫یک سؤال حلناشدۀ دیگر نیز در برابر ما قرار دارد و آن عبارت از پیدایش نفت‬
‫است‪ .‬اکثر متخصصان معتقد اند که نفت از بقایای نباتی و حیوانی به مرور هزاران‬
‫سال به وجود آمده است‪ .‬تعدادی از دانش مندان به این نظر اند که پیدایش نفت با‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪90‬‬

‫عملیّههای بیولوژیکی ارتباط ندارد‪ .‬سازماندهی درست تفحّص معادن جدید نفت به‬
‫حلّ این پرسش وابسته است‪.‬‬
‫آتشفشانها یکی از سازندهگان مادهیی اند که حاوی هیدروکربنهای مشخّص‬
‫برای نفت میباشد‪ .‬نظر به محاسبهیی که صورت گرفته است‪ ،‬مادۀ مذکور همه ساله‬
‫به مقدار ‪ 500‬هزار تن به وجود میآید‪ .‬در ظرف تمام دورۀ فعالیّتهای آتشفشانی‬
‫در زمین‪ ،‬که تقریباً ‪ 5،4‬میلیارد سال را در بر میگیرد‪ ،‬مقدار عمومی مادۀ کربندار‬
‫پرتابشده در سطح زمین باید ‪ 2‬اعشاریّه ‪ 25‬ضرب در ‪ 10‬به طاقت ‪ 15‬تن باشد‪.‬‬
‫قسمتی از این مادۀ آتش فشانی امکان دارد در قشر رسوبی زمین بیفتد و به این‬
‫ترتیب در عملیّههای پیدایش نفت سهم بگیرد‪ .‬همچنین امکان دارد هر دو نظریّۀ‬
‫عضویبودن و غیر عضویبودن پیدایش نفت درست باشند‪ .‬چنانچه نفت کشفشده‬
‫در مناطق خیلی آتش فشانی از قبیل کامچاتکا‪ ،‬ساخالین‪ ،‬ژاپن‪ ،‬اندونیزی و غیره در‬
‫ترکیب و خواص خود خصوصیّاتی دارد که آن را از نفت سایر مناطق متمایز‬
‫میسازد‪ .‬تحقیقاات آینده ارتباط فعالیّت آتشفشانی را با ظهور زندهگی و پیدایش‬
‫‪1‬‬
‫نفت روشن خواهند ساخت‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ آتشفشان و زندهگی‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصتم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،251‬شنبه ‪ 3‬بهمن ‪ ،1360‬ص ‪3‬؛ شمارۀ‬
‫‪ ،252‬یکشنبه ‪ 4‬بهمن ‪ ،1360‬ص ‪.3‬‬
‫‪91‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫حرارت اعماق زمین‬

‫جریان حرارت اعماق زمین آنقدر بزرگ نیست و در حدود صفر اعشاریّه صفر‬
‫شش وات در فی مترمربّع سطح زمین می باشد‪ .‬حرارتی که از طریق سطح ساحهیی‬
‫معادل با میدان فتبال از زمین مجزّا میشود‪ ،‬تقریباً مساوی به حرارتی است که از سه‬
‫چراغ صدواته تولید می شود‪ .‬و به طور مجموع‪ ،‬قدرت جریان حرارتی که ا ز اعماق‬
‫زمین میآید تقریباً سیزده مرتبه بزرگتر از قدرت تمام ایستگاههای فعّال برق‬
‫جهان در امروز است‪.‬‬
‫حرارت در کجا بیشتر است؟‬
‫اندازه گیری جریان حرارتی زمین در همین اواخر ابتدا در سال ‪ 1939‬در قعر‬
‫بحیرهها و اقیانوسها آغاز شد‪ .‬دانشمندان کشورهای مختلف در این زمینه تا کنون‬
‫بالغ بر هفت هزار اندازه گیری را اجرا کرده اند‪ .‬در اتّحاد شوروی‪ ،‬این وظیفه را‬
‫مؤسسات علمی و تحقیقی و از آنجمله انستیتوت فیزیک زمین و انستیتوت ژیولوژی‬
‫آکادمی علوم آن کشور پیش میبرَد‪ .‬آلههای اندازهگیرندۀ حسّاسی در معادن زغال‬
‫سنگ و یا در چاههای مخصوص برمه نصب میشوند‪ .‬از همه بیشتر‪ ،‬اندازهگیری در‬
‫اقیانوسها در اعماق زیاد‪ ،‬خیلی مشکل است‪.‬‬
‫نقاطی که در آنها فعالً جریان حرارتی اندازهگیری شده است‪ ،‬به صورت غیر‬
‫منظّم قرار گرفته اند‪[ .‬جریان حرارتی] تنها در آمریکای شمالی‪ ،‬اروپا‪ ،‬استرالیا و‬
‫اقیانوسیّه به صورت همهجانبه مطالعه شده است‪ .‬با اینهمه‪ ،‬نقشههای عمومی جریان‬
‫حرارتی زمین را ترتیب داده اند‪ .‬ترتیبدادن این نقشهها به کمک روشهای ریاضی‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪92‬‬

‫و تکنیک محاسبوی به مرحلۀ اجرا درآمده است‪ .‬در این نقشهها لکّههای «سرد» و‬
‫«گرم» را میتوان مشاهده کرد‪ .‬لکّههای سرد در اروپای شرقی‪ ،‬کانادا‪ ،‬آفریقای‬
‫شمالی‪ ،‬استرالیا‪ ،‬آمریکای جنوبی و بسترهای عمیق اقیانوسها؛ و لکّههای گرم در‬
‫کالیف ورنیا‪ ،‬آلپ‪ ،‬آیسلند‪ ،‬حصّۀ شرقی بحرالکاهل‪ ،‬در منطقۀ بحیرۀ احمر و در‬
‫نزدیکی سلسلهجبالهای وسطی اقیانوس به چشم میخورند‪.‬‬
‫حرارت گذشته برای امروز و آینده‬
‫منابع حرارت داخلی زمین معلوم اند‪ .‬این منابع عبارت اند از طبقات مانتیای زمین‬
‫ایزوتوپهای‬ ‫و‬
‫رادیوآکتیویتهیی که در‬
‫اثنای تجزیّه‪ ،‬حرارت تولید‬
‫میکنند‪ .‬امّا جوانب دیگر‬
‫موضوع از قبیل این که‬
‫حرارت چهگونه ارسال‬
‫میشود تا هنوز کامالً‬
‫روشن نیستند‪.‬‬
‫به طور مثال؛ اسلوب‬
‫مثمر ارسال حرارت‪ ،‬یعنی‬
‫حرکت جریانهای مواد‪،‬‬
‫معلوم است‪ .‬این مطلب را در مایعات‪ ،‬خوبتر میتوان تصوّر کرد‪ :‬مایعات در‬
‫طبقات گرم‪ ،‬اتّساع مییابند‪ ،‬سبکتر میشوند و به طرف سطح‪ ،‬باال میآیند و در‬
‫طبقات خیلی سرد‪ ،‬تهنشین میشوند‪.‬‬
‫‪93‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫امّا طبقۀ مانتیای زمین یک جسم جامد است‪ .‬آیا جسم سخت میتواند جریان‬
‫یابد؟ آری! می تواند‪ .‬منتها سرعت جریان بسیاری از اجسام جامد خیلی کم است‪.‬‬
‫یخها نیز جریان مییابند‪ .‬خود کرّۀ زمین یک جسم در حال حرکت است‪ .‬شکل‬
‫بیضوی ایدهآلی زمین ادّعای ما را ثابت می سازد؛ زیرا در اثر چرخش‪ ،‬قطر زمین در‬
‫خطّ استوا افزایش یافته است‪ .‬برای اثبات متحرّکبودن قشر زمین میتوان صعود‬
‫جزیرهنمای اسکندینویا را در دورۀ بعد از یخبندی دلیل آورد‪ .‬همین که طبقۀ ضخیم‬
‫یخبندی در سطح خشکه آب شد‪ ،‬جزیرهنمای مذکور نیز باال آمد‪.‬‬
‫با اینهمه علم هنوز نمیداند که آیا عمالً حرکت مادۀ زمین شباهتی به حرکت‬
‫مایعات دارد و یا نه؟ حتّا با وجود تکنیک محاسبوی قوّی معاصر‪ ،‬ساختن مدل‬
‫حرکت مواد در طبقۀ مانتیا مشکل است‪ .‬زیرا برای این منظور باید چرخش تغییر‬
‫شکل‪ ،‬عبور از یک حالت مواد به حالت دیگر‪ ،‬تبدّالت شیمیایی و به طور خالصه‬
‫تمام آنچه که در طبقۀ مانتیای زمین رخ میدهند مورد بررسی همهجانبه قرار داد‪.‬‬
‫خصوصیّت حرکت مواد در اعماق زمین به حیث مهمترین مشکل ژیوفیزیک‬
‫باقی مانده است‪ .‬امّا این را که چنین یک حرکت صورت میگیرد میتوان یک‬
‫مسألۀ اثبات شده پنداشت‪ .‬و فقط به کمک همین مسأله میتوان توضیح کرد که‬
‫تششّع حرارت از اقیانوسها و قارهها یکسان است‪.‬‬
‫نظر به تئورییی که اتوشمیدت در حدود چهل سال قبل به میان کشیده است‪،‬‬
‫سیّارۀ ما از گرد و غبار کیهانی و اجسام مابین فضای سیّارات در اثر نیروی ثقل به‬
‫وجود آمده است‪ .‬مواد در اثنای فشردهشدن به احتراق پرداخت‪ .‬تاریخچۀ بعدی‬
‫حرارت زمین مربوط میشود به تجزیّۀ عناصر رادیوآکتیویتهیی که در زمین وجود‬
‫دارد‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪94‬‬

‫در اثر گرمشدن‪ ،‬هسته و ساخت مان طبقوی زمین به جود آمدند و طوری که‬
‫دانشمندان اظهار میکنند‪ ،‬تشکیل طبقات زمین هنوز هم در سرحدّ هستۀ مذّاب‬
‫جریان دارد و به این ترتیب‪ ،‬انرژی جدیدی تولید میشود که طبقۀ مانتیای زمین را‬
‫گرم می سازد‪ .‬امّا انتقال حرارت از هسته چنان به آهستهگی صورت میگیرد که‬
‫حرارتی که در عمق چندین صد کیلومتر در دورۀ تشکیل زمین تولید شده است‪،‬‬
‫فقط امروز به سطح زمین میرسد‪.‬‬
‫حرارت داخلی زمین تکامل تدریجی زمین را تعیین کرد‪ .‬این حرارت ممکن‬
‫است نقش خود را در زنده گی آیندۀ بشر نیز ایفا کند‪ .‬در آینده استفادۀ گستردهیی از‬
‫‪1‬‬
‫این حرارت‪ ،‬بخصوص برای مقاصد حیاتی صورت خواهد گرفت‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ حرارت اعماق زمین‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصت و یکم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،83‬دوشنبه ‪ 7‬تیر ‪ ،1361‬صص ‪ 3‬و ‪.4‬‬
‫‪95‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫به دنبال توفانهای بحری‬

‫شبهنگام شهر از سروصدا بیدار شد‪ .‬زمین از تکانهای شدید به لرزه در آمد‪.‬‬
‫دیوارهای خانهها به حرکت درآمدند‪ .‬مردم با وحشت به جادهها ریختند‪.‬‬
‫زلزله همانطوری که ناگهان آغاز شده بود‪ ،‬ناگهان پایان یافت‪ .‬مردم به‬
‫جستوجوی اقوام و دوستان و مرتّبساختن خانههای خویش پرداختند‪.‬‬
‫بعد از چهل دقیقه از طرف اقیانوس غریوی شنیده شد که هر لحظه بلندتر شده‬
‫میرفت‪ .‬موج آب یک راست به شهر پیش آمد‪ ،‬امّا کدام خسارۀ بزرگی وارد‬
‫نساخت‪ .‬پس از ربع ساعت‪ ،‬موج دوم با ارتفاع ده متر پیش آمد و آب در جادهها‬
‫چنان ارتفاع گرفت که در آن خانهها‪ ،‬حیوانات و انسانها همه غرق شدند‪.‬‬
‫این توفان که در سال‪ 1952‬به وقوع پیوسته است‪ ،‬یکی از تباهکنترین توفانهای‬
‫جنوب کامچاتکا و شمال کوریل میباشد‪.‬‬
‫جداول خطوط میخییی که توسّط باستانشناسان در سیبری کشف شده اند‪ ،‬نشان‬
‫می دهند که تقریباً یک و نیم هزار سال قبل از میالد‪ ،‬امواج بزرگی پایتخت دولت‬
‫«اوگاریت» را از بین برده بود و علّت آن شاید انفجار آتشفشان «سانتورین» در شرق‬
‫بحیرۀ مدیترانه باشد و این نخستین خاطرهیی است که از توفان به جا مانده است‪.‬‬
‫در سال ‪ 896‬میالدی‪ :‬توفان‪ ،‬سواحل جزیرۀ «خونسیو» را مورد تخریب قرار داد‪.‬‬
‫صدها قریه ویران شدند و در حدود هزار نفر به هالکت رسیدند‪.‬‬
‫در سال ‪ :1568‬در کشور «پرو» بعد از زلزله‪ ،‬سواحل توسّط امواج دوازدهمتری به‬
‫زیر آب فرورفتند‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪96‬‬

‫در سال ‪ :1923‬سرزمین«اوست ـ کامچاتکا» در زیر طبقۀ ‪ 20‬ـ ‪ 30‬متر آب قرار‬

‫گرفت‪.‬‬
‫در سال ‪ :1977‬در اندونیزی در حدود دوصد نفر قربانی توفان شدند و تقریباً چهار‬
‫هزار نفر بی خانمان گشتند‪.‬‬
‫در تاریخ میتوان شواهد بیشمار دیگری نیز راجع به حوادث فالکتبار توفانها‬
‫سراغ کرد‪ .‬چهگونه چنین حوادث پیشبینی شود؟‬
‫عالوه براین انسانها از همان آوانی که با توفان آشنایی پیدا کرده اند تا هنوز به‬
‫جستوجوی وسایل مدافعوی آن نپرداخته اند‪.‬‬
‫میکانیزم توفان را هنوز هم دانشمندان به صورت همهجانبه نشاخته اند‪ .‬فقط معلوم‬
‫است که امواج بزرگ در هنگام وقوع زلزله به اثر آمیختهگی شدیداً عمودی قشر‬
‫زمین به وجود میآیند‪.‬‬
‫زلزلههایی که توفان را به دنبال دارند‪ ،‬گاهگاهی در اقیانوسهای هند و اتلس و در‬
‫بحیرههای عرب و مدیترانه رخ میدهند؛ امّا این حادثۀ طبیعی از همه بیشتر (‪80‬‬
‫درصد توفان) در اقیانوس آرام صورت میگیرد‪ .‬در این منطقه قوّیترین توفانها با‬
‫ارتفاع ‪ 20‬ـ ‪ 30‬متر به طور وسط در هر ده سال یک بار رخ میدهند و تناوب‬
‫ضعیفترین توفانها با ارتفاع تا یک متر در هر سال چهار مرتبه میباشد‪.‬‬
‫توفانها در اقیانوس با سرعت هواپیماهای ریاکتیف ‪ 800‬کیلومتر فی ساعت آغاز‬
‫میشوند و بعداً به تدریج از سرعت آنها کاسته میشود‪ .‬از لحظۀ بهوجودآمدن آنها‬
‫تا رسیدن به ساحل‪ ،‬ده دقیقه و گاهی هم یک ساعت را در بر میگیرد‪ .‬امواج از‬
‫کانون زلزله در اعماق زمین سی مرتبه سریعتر از توفان حرکت میکنند‪.‬‬
‫‪97‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫با این که این اسلوب پیشبینی امواج عظیم از سالهای پنجاه به بعد در شوروی‪،‬‬
‫ژاپن و آمریکا مورد استفاده قرار داشت‪ ،‬دقیقاً معلوم نبود که زلزله باعث‬
‫بهوجودآمدن توفان میشود و یا نه؟‬
‫در تهیّۀ طریقۀ پیشبینی توفان نظر به زلزلههای ثبتشده از سال ‪ 1957‬سرگی‬
‫سولوویف سهم داشته است‪ .‬امّا در سهمیۀ طریقۀ جدید پیشگویی توفان‪ ،‬تنها در‬
‫اخیر سالهای هفتاد موفقیّت به دست آمد‪ .‬دانشمند دیگری به نام ریکوف‪،‬‬
‫زلزلهسنجی ساخت که میتواند زیگنالهای سایزمیکی را در سرعتهای غیر معمولی‬
‫برای زلزله شناسان قدیم‪ ،‬ثبت کند‪ .‬این آله دقّت پیشگویی توفان را تا صد درصد‬
‫بلند برد‪ .‬با اینهم تا این که میکانیسم بهوجودآمدن توفانها به طور همهجانبه مطالعه‬
‫نشود‪ ،‬اعتماد به زلزلهسنجها خطرناک است‪ .‬از همین باعث کار تهیّۀ سیستم ثبت‬
‫توفان به طور مستقیم در اقیانوس باز تا کنون پایان نیافته است‪.‬‬
‫اوّلین آلۀ خبردهندۀ امواج در سال ‪ 1964‬در بحیرۀ جزایر شیکوتان به کار انداخته‬
‫شد‪ .‬سال ها گذشتند و اقیانوس در حالت آرامش بود و کدام زیگنالی دیده نمیشد‪ .‬و‬
‫باوجود اینهم اهمیّت روش جدید پیشگویی توفان تا اندازهیی بود که در کار تهیّۀ‬
‫آن دانشمندان کشورهای دیگر و در آنجمله ژاپن و ایاالت متّحده نیز سهم گرفتند‪.‬‬
‫در سالهای ‪ 1975‬ـ ‪ 1978‬دانشمند ان شوروی و کارکنان انستیتوت ژیوفیزیک گاوا‬
‫هیأت مشترکی در اقیانوس آرام به طرف جنوبشرق جزیرۀ «خوگایدو» اعزام‬
‫داشتند‪ .‬اگرچه در مدّت آزمایش‪ ،‬کدام توفانی به وقوع نپیوست؛ امّا آالتی را که به‬
‫کار انداخته بودند راجع به تمام تغییرات سطح اقیانوس و سمت جریانها اطالعات‬
‫دقیقی به دسترس میگذاشتند‪.‬‬
‫در ‪ 22‬فوریۀ سال ‪ 1980‬آلۀخبردهندهیی که در عمق ‪ 113‬متر به مسافۀ ‪20‬‬
‫کیلومتر از جزیرۀ شیکوتان جابهجا شده بود‪ ،‬توفان بحرییی را به ثبت رسانید‪ .‬بعد از‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪98‬‬

‫یک ساعت موج آب به ساحل رسید‪ .‬اگرچه ارتفاع آب زیاد نبود و به طور مجموع‬
‫به ‪ 7‬سانتیمتر می رسید و ساحل کمی بلندتر بود؛ امّا تصویر آن به روی پردۀ‬
‫خودنویس به بسیار وضاحت به دست آمد‪.‬‬

‫به این ترتیب‪ ،‬برای نخستین بار در جهان‪ ،‬توفان بحری در اقیانوس به ثبت رسانیده‬
‫شد و حسّاسیّت آالت و ارزش روش مذکور به تأیید رسید‪ .‬توسّط این آالت به‬
‫سهولت میتوان پیشبینی کرد و اکنون باید راههای اساسی جلوگیری از توفانهای‬
‫‪1‬‬
‫بحری را مورد جستوجو قرار داد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ به دنبال توفانهای بحری‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصت و یکم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،133‬یکشنبه ‪ 7‬شهریور ‪،1361‬‬
‫ص ‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،134‬دوشنبه ‪ 8‬شهریور ‪ ،1361‬ص ‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،135‬چهارشنبه ‪ 10‬شهریور ‪ ،1361‬صص ‪ 2‬و ‪.4‬‬
‫‪99‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫آیا ذخایر نفت و گاز در جهان زیاد اند؟‬

‫این مسأله امروز یکی از اساسیترین مسایل اقتصاد جهانی است؛ زیرا در هر‬
‫بیست سال مصرف انرژی در روی زمین به دو چند افزایش مییابد‪....‬‬
‫بعضی از اقتصاددانان غرب سال ‪ 2010‬میالدی یعنی زمانی را که در آن وقت‬
‫ذخایر هیدروکربنها به پایان می رسند تاریخ آفت عمومی بشریّت تلقّی میکنند‪ .‬با‬
‫اینهمه با این نظر نباید موافقت کرد‪ .‬اینچنین یک دورنمای مشکل انرژیتیک ـ‬
‫حرارتی خیلی مبالغهآمیز است‪.‬‬
‫ذخایر و تولید نفت و گاز‬
‫در بحث راجع به ذخایر انرژیتیک‪ ،‬البته عالوه بر نفت‪ ،‬گاز و زغال سنگ؛ باید‬
‫سنگهای ورقهیی سوزنده و انرژیتیک آبی و اتومی نیز در نظر گرفته شوند‪.‬‬
‫با اینهمه «صدای جرق جرق» نخستین را امروز نفت و گاز هیدروکربنی بازی‬
‫میکنند و سهم آنها در مصرف انرژی ‪ 64‬درصد است‪ .‬از همینرو بیالنس انرژی‬
‫هر کشور به نوبۀ اوّل وابسته به ذخایر هیدروکربن آن کشور است‪ .‬فعالً در اعماق‬
‫کشورهای سرمایهداری و کشورهای در حال رشد‪ ،‬موجودیّت مجموعاً بالغ بر ‪46‬‬
‫تریلیون مترمکعب گاز تثبیت است‪.‬‬
‫از نگاه نفت‪ ،‬عربستان سعودی غنیترین است و به تعقیب آن کویت‪ ،‬ایران‪ ،‬عراق‬
‫و امارات متّحدۀ عربی جا دارند‪ .‬مجموعاً در اعماق شبه جزیرۀ عربستان ‪ 50‬میلیارد‬
‫تن «طلّای سیاه» موجود است‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪100‬‬

‫نظر به محاسبات متخصصان‪ ،‬در اعماق آمریکای شمالی به مقدار‪ 42،10‬میلیارد‬

‫تن نفت باقی مانده است و تقریباً ‪ 60‬درصد این ذخایر در مکزیک قرار دارد‪.‬‬
‫در آمریکای جنوبی و منطقۀ بحیرۀ کارائیب ‪ 90،3‬میلیارد تن نفت کشف شده‬
‫است که از آنجمله تقریباً ‪ 73‬درصد آن در ونزوئال موجود است‪ .‬در قسمت قارۀ‬
‫آفریقا ‪ 34،7‬میلیارد تن نفت وجود دارد و ذخایر نفت اروپای غربی ‪ 2،22‬میلیارد تن‬
‫میباشد که بالغ بر ‪ 50‬درصد آن در قسمت بریتانیا و اضافه از ‪ 32‬درصد آن در نروژ‬
‫واقع است‪.‬‬
‫کشورهای جنوبشرق آسیا‪ ،‬شرق دور و استرالیا دارای ‪ 39،3‬میلیارد تن نفت اند‬
‫و در اینجا مقام اوّل را اندونیزی دارد‪.‬‬
‫قسمی که دیده می شود‪ ،‬ذخایر نفت در کشورهای جهان به صورت خیلی غیر‬
‫منظّم قرار گرفته اند‪ .‬چنین وضعی در مورد ذخایر گاز سوزنده نیز تقریباً صدق‬
‫میکند‪.‬‬
‫نکات ذیل نیز جالب اند‪ :‬هرگاه در سال ‪ 1920‬در تمام جهان ‪ 95‬میلیون تن نفت‬
‫تولید میشد‪ ،‬در سال ‪ 1950‬این مقدار به ‪ 532‬میلیون تن رسید‪ .‬از همان لحظه‬
‫«انفجار» مخصوص در تولید نفت آغاز میشود‪ :‬در سال ‪ 1960‬به مقدار ‪ 1052‬میلیون‬
‫تن‪ ،‬در سال ‪ 1970‬به مقدار ‪ 2336‬میلیون تن‪ ،‬در سال ‪ 1980‬به مقدار ‪ 3064،4‬میلیون‬
‫تن‪ .‬چنانچه دیده می شود تا پایان سدۀ جاری سرعت افزایش تولید نفت کاهش‬
‫مییابد و در آینده منتظر سقوط آن خواهیم بود‪.‬‬
‫اکثر دولتها حدّ اعظمی تولید نفت را تحمّل کرده اند؛ مثالً برای ایاالت متّحده‬
‫این حادثه در سالهای ‪ 60‬و ‪ 70‬رخ داده است‪.‬‬
‫در اتّحاد شوروی‪ ،‬صنعت تولید نفت به صورت سرسامآوری رشد مییابد‪ .‬اگرچه‬
‫سرعت افزایش تولید فعالً کمتر شده میرود؛ چنانچه متخصصان نفت در پنجسالۀ‬
‫‪101‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫اوّل سالهای ‪ 70‬ت ولید ساالنۀ نفت را به طور اوسط به ‪ 27‬میلیون تن و در نیمۀ دوم‬
‫دهۀ گذشته به ‪ 23‬میلیون تن و در پنجسالۀ کنونی تنها به ‪ 5‬میلیون تن افزایش داده‬
‫اند‪ .‬مراکز تولید نفت شوروی در حال تغییر اند‪ .‬تا سالهای ‪ 50‬این مراکز در منطقۀ‬
‫قفقاز و قسمتهایی از آسیای میانه و قزاقستان؛ در سالهای ‪« 70‬اورال ـ پوولژی» و از‬
‫سالهای ‪ 80‬به بعد سیبری غربی بوده اند‪ .‬در حال حاضر به این محل اهمیّت خیلی‬
‫بزرگی قایل شده اند‪ .‬در سال ‪ 1985‬در اینجا ‪ 385‬ـ ‪ 395‬میلیون تن تولید یعنی ‪26‬‬
‫درصد تولید عمومی شوروی را برنامهریزی میکنند‪.‬‬
‫دربارۀ تولید گاز در شوروی‪ ،‬باید یادآوری کرد که در سال ‪ 1985‬در نظر است‬
‫آن را تا ‪ 600‬ـ ‪ 640‬میلیارد مترمکعب و از آنجمله در سیبری غربی تا ‪ 330‬ـ ‪370‬‬
‫میلیارد مترمکعب برسانند‪ .‬نقش عمده را در این مورد‪ ،‬معدن «اورینگوی» سیبری‬
‫غربی بازی خواهد کرد‪.‬‬
‫قارهها و اقیانوسها آخرین حرف خود را نگفته اند‬
‫بعضی از سیاستمداران خارجی ابراز میدارند که اعماق کشورهای آنها از نفت‬
‫تهی شده اند و به این ترتیب‪ ،‬میکوشند سیاست تجاوزکارانۀ خود را بنیاد گذاشته و‬
‫به اثبات برسانند که برای کشورهای پیشرفتۀ سرمایهداری تصرّف نفت بیگانه یگانه‬
‫راه تأمین مواد سوخت صنعت آنهاست‪.‬‬
‫آیا راه صلحآمیز افزایش ذخایر مواد خام هیدروکربنی وجود دارد؟ با اعتماد‬
‫کامل می توان گفت‪ :‬آری‪ .‬و نخستین دلیل آن‪ ،‬کشف ساحات جدید نفت و گازدار‬
‫در ‪ 10‬ـ ‪ 20‬سال اخیر است و از آنجمله در بحیرۀ شمالی‪ ،‬در آالسکا‪ ،‬در سیبری‬
‫غربی‪ .‬و میتوان با اطمینان ابراز داشت که قارهها در بطن خود هنوز هم ذخایر نهفتۀ‬
‫زیادی دارند‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪102‬‬

‫از جملۀ ‪ 600‬حوزۀ به اصطالح رسوبی کرّۀ زمین که در آنها معادن نفت و گاز‬
‫وجود دارند و یا ممکن است وجود داشته باشند‪ ،‬تنها ‪ 200‬حوزه مورد شناسایی قرار‬
‫گرفته اند و ‪ 400‬حوزۀ متباقی در نقشههای متخصصان نفت‪ ،‬لکّههای سفیدی بیش‬
‫نیستند‪ .‬اعماق آفریقا و آالسکا‪ ،‬نواحی مرکزی آمریکای جنوبی و بعضی از نواحی‬
‫سیبری نسبتاً کم تر مورد مطالعه قرار گرفته اند‪ .‬قطب جنوب از نگاه ژیولوژیکی‪،‬‬
‫عمالً دستنخورده باقی مانده است‪.‬‬
‫امّا در ساحاتی که نسبتاً خوب مطالعه شده اند هنوز هم امکان کشف معادن‬
‫بزرگ هیدروکربن وجود دارد‪ .‬فرضیّۀ جدید ژیولوژیکی به نام «تکتونیک بزرگ‬
‫قاره» ما را به حلّ مشکل ظهور هیدروکربنها و قانونمندی موقعیّت آنها در قشر‬
‫زمین مساعدت میکند‪ .‬نظر به این فرضیّه مساعدترین شرایط برای تشکّل زونهای‬
‫بزرگ نفت و گاز در محلّات تماس سنگهای لیتوسفیری موجود اند و در این جاها‬
‫تحت درجات خیلی بلند حرارت و فشار زیاد‪« ،‬تقطیر» طبیعی مواد عضوی پراگنده به‬
‫هیدروکربنهای مایع و گاز به صورت نسبتاً سریع و کامل صورت میگیرد‪.‬‬
‫یکی از ذخایر قابل انتظار دیگر عبارت از قاعدۀ طبقات عمیق میباشد‪ .‬در اکثر‬
‫حوزههای نفتوگازخیز معاصر‪ ،‬با استفاده از برمهکاری اساساً طبقات فوقانی یعنی ‪3‬‬
‫تا ‪ 5،3‬کیلومتر مطالعه شده اند‪ .‬تکنالوژی برمهکاری معاصر میتواند ما را به حفر‬
‫چاههای برمه تا اعماق ‪ 10‬و حتّا ‪ 15‬کیلومتر نیز موفق سازد‪ .‬امروز عمیقترین چاه‬
‫برمۀ جهان عبارت از «کولسک» در اتّحاد شوروی است‪ .‬حفر این چاه اکنون تا اندازۀ‬
‫یازده کیلومتر پیش رفته است‪ .‬در ایاالت متّحدۀ آمریکا عمیقترین چاه برمه در‬
‫«اوکالهوم» به اندازۀ ‪ 9583‬متر حفر شده است‪ .‬پانزده سال قبل‪ ،‬آکادمیسن گوبکین‪،‬‬
‫بنیادگذار علوم نفت شوروی‪ ،‬نوشته ب ود که‪ :‬هنگامی که متخصصان نفت‪ ،‬معدنی را‬
‫ازبینرفته محسوب میکنند تقریباً ‪ 50‬درصد نفت آن به موجودیّت خود ادامه‬
‫‪103‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫میدهد‪ .‬این سیستم بهره برداری آیا یک سیستم وحشیانه نیست؟ و آیا متخصصان‬
‫آیندۀ نفت می توانند این وضع را تحمّل کنند؟ البته که نه‪ .‬همین اکنون سطح فعلی‬
‫علم و تکنیک نفت مبیّن آن است که به این مقدار عظیم نفت که در اعماق باقی‬
‫میمانَد نباید سطحی نگریسته شود‪ .‬سخنان دانشمند مذکور‪ ،‬واقعیّت خود را در ایّام‬
‫ما نیز از دست نداده است‪.‬‬
‫یک ذخیرۀ عمالً استفادهناشدۀ دیگر تولید نفت در قارهها نیز وجود دارد و آن‬
‫عبارت از ریگهای نفتدار و سنگهای ورقهیی سوزنده اند که تقریباً در سطح و‬
‫یا در عمق صرف چند ده متر قرار دارند‪ .‬احجار ریگی مادۀ چسپناکی به نام نفت‬
‫سنگین را می توانند در خود داشته باشند‪ .‬از این نوع معادن در ایاالت متّحده در ناحیّۀ‬
‫کوههای سکالیست و در اتّحاد شوروی در مناطق والگا‪ ،‬اورال و در شمال سیبری‬
‫مرکزی شناخته شده اند‪ .‬نظر به محاسبۀ متخصصان‪ ،‬ذخایر عمومی جهانی ریگها و‬
‫سنگهای ورقهیی سوزندۀ نفتدار از ‪ 800‬میلیادر تن تجاوز میکنند‪ .‬با اینهمه به‬
‫کمک اسلوب معمولی فعلی‪ ،‬افزایش نفت سنگین از طبقات‪ ،‬غیر ممکن است‪ .‬امّا‬
‫همین که اسلوب ارزان تر تولید از این نوع معادن پیدا شود‪ ،‬مسألۀ «نفت» در سراسر‬
‫جهان تا سالهایی متمادی حل خواهد شد‪.‬‬
‫عالوه براین ژیولوژیستها از مدّتها به این طرف‪ ،‬حمالت خود را در بحیرهها و‬
‫اقیانوسها که اعماق شان به عقیدۀ متخصصان از نگاه داشتن هیدروکربنها نسبت به‬
‫اعماق قارهها کمتر نیستند آغاز کرده اند‪ .‬امروز برجهای شبکهیی نفت‪ ،‬قسمت‬
‫بزرگ چشمانداز بحیرهها را احتوا کرده اند‪ .‬تولید هیدروکربنها از قعر آبهای‬
‫ساحلی در بحیرۀ شمالی‪ ،‬در خلیج فارس‪ ،‬مکزیک و ماراگاشب‪ ،‬در بحیرههای‬
‫مدیترانه‪ ،‬سیاه و کاسپین‪ ،‬در بحیرههای قطب شمال در آمریکای شمالی و در‬
‫آبهای ساحلی آفریقا‪ ،‬هندوستان و استرالیا جریان دارد‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪104‬‬

‫همین اکنون بحیرهها بالغ بر ‪ 20‬درصد تولید عمومی جهانی نفت و ‪ 10‬درصد‬
‫تولید عمومی گاز را به دسترس ما می گذارند و در پایان قرن جاری این مقدار به‬
‫صورت غیر منتظرهیی بلندتر شده میرود‪.‬‬
‫قسمی که دیده میشود‪ ،‬ذخایر نفت و گاز قارهها و اقیانوسها هنوز هم از‬
‫بهاتمام رسیدن به دور است‪ .‬اکمال تکنالوژی تولید و کشف معادن بزرگ و جدید‪،‬‬
‫ما را به حصول ذخایر «طلّای سیاه» و مواد سوخت «آبیرنگ» اضافی و بزرگ نایل‬
‫‪1‬‬
‫خواهد ساخت‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ آیا ذخایر نفت و گاز در جهان زیاد اند؟ روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصت و یکم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،267‬شنبه ‪22‬‬
‫بهمن ‪ ،1361‬ص ‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،268‬یکشنبه ‪ 24‬بهمن ‪ ،1361‬صص ‪ 3‬و ‪.4‬‬
‫‪105‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫نگاهی به مسألۀ انرژی‬

‫وضعیّت بحرانی کنونی در انرژیتیک جهانی به طور غیر عمدی به بازده جهت‬
‫تولید انرژی تأثیر کرده است‪ .‬متخصصانِ هریک از این جهات‪ ،‬به شایستهگی و‬
‫برتری جهت خود تأکید میورزند و از همین جا سؤالی خلق میشود که امور مربوط‬
‫به تولید انرژی باید به چه ترتیبی باشند؟‬
‫امّا قبل از همه نگاهی به استروکتور تولید انرژی معاصر تا پایان کنفرانس جهانی‬
‫انرژیتیک میاندازیم‪:‬‬
‫ـ نفت ‪ 46‬درصد؛‬
‫ـ زغال در حدود ‪ 30‬درصد؛‬
‫ـ گاز طبیعی ‪ 20‬درصد؛‬
‫ـ انرژی آبی ‪ 2‬درصد؛‬
‫ـ مادۀ سوخت هستهیی ‪ 1‬درصد؛‬
‫ـ سایر انرژیها ‪ 1‬درصد‪.‬‬
‫تا سال ‪ 2000‬میالدی استروکتور انرژیتیک یک اندازه تغییر خواهد یافت‪ .‬تمام‬
‫متخصصان اتّفاق نظر دارند که سهم نفت از ‪ 35‬ـ ‪ 37‬درصد افزایش نخواهد یافت و‬
‫سهم مادۀ سوخت هستهیی تا ‪ 2‬درصد باال خواهد رفت؛ امّا طرفداران نیروگاههای‬
‫اتم ی معتقد اند که این سهم زیادتر خواهد بود‪.‬‬
‫در سال ‪ 1980‬تولید عمومی انرژی از ‪ 10‬میلیارد تن مادۀ سوخت شرطی تجاوز‬
‫میکرد‪ .‬چنین پیشگویی میشود که در سال ‪ 2000‬تولید جهانی انرژی در حدود از‬
‫‪ 15‬تا ‪ 30‬میلیارد تن مادۀ سوخت شرطی خواهد بود‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪106‬‬

‫‪ 10‬میلیارد تن آیا یک مقدار زیاد است و یا کم؟‬

‫انرژیدانان میگویند‪ :‬کم است؛ زیرا این مقدار مجموعاً در حدود ‪ 3‬درصد از‬
‫مقدار انرژییی است که تششّع آفتاب به زمین میدهد‪ .‬امّا متخصصان بخش‬
‫انرژیتیک بیوسفیر می گویند‪ :‬خیلی زیاد است؛ زیرا این مقدار درست مساوی به‬
‫مقدار انرژییی است که توسّط فوتولیتز تمام نباتات کرّۀ زمین تهیّه میشود‪.‬‬
‫انرژیتیک بیوسفیر زمین در جریان میلیاردها سال تکامل تدریجی این سیّاره به‬
‫دست آمده است‪ .‬ام روز افزایش تولید انرژی به کمک هر منبعی که انرژی موجودۀ‬
‫آفتاب را در سطح زمین مستقیماً مورد استفاده قرار نمیدهد عواقب خیلی ناگواری‬
‫برای بیوسفیر و زندهگی انسانها بار میآورَد‪.‬‬
‫و ما عواقب این کار را از همین حاال احساس میکنیم‪ .‬به طور مثال‪ ،‬تناوب‬
‫خشکسالی در سراسر جهان در ‪ 50‬سال اخیر ‪ 8‬بار افزایش یافته است؛ گردبادهای‬
‫ویرانکننده نسبت به سابق دو چند بیشتر در زمین رخ میدهند؛ و یا چنانچه‬
‫میبینیم درجۀ حرارت در فصل سرمای سال غیر عادی یعنی گاهی بیش از اندازه‬
‫پایین و گاهی بلند است‪ .‬از نظر محققان این گونه مثالها همه زادۀ رشد همهجانبۀ‬
‫انرژیتیک اند‪.‬‬
‫دانشمندان معتقد اند که تأمین انرژی و حفظ کیفیّت محیط زیست در عصر ما‬
‫مشکل هایی اند که از نگاه اهمیّت با هم مساوی بوده با یکدیگر ارتباط خیلی زیادی‬
‫دارند‪ .‬هر منبع انرژی بایستی از این زاویّۀ دید نگریسته شود که آیا آن منبع باعث‬
‫ازدیاد انرژی در آتمسفیر زمین می شود و یا نه؟ منابعی وجود دارند که انرژی را با‬
‫ضایعات معیّن حرارت و مواد تولید میکنند؛ به طور مثال‪ ،‬نیروگاههای حرارتی که‬
‫در آنها به حیث مادۀ سوخت از زغال سنگ کار گرفته میشود به محیط ماحول‬
‫خود حرارت و محصوالت سوختن زغال و از آنجمله گاز سلفری رها میکنند‪.‬‬
‫‪107‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫امّا بیوسفیر زمین میتواند فقط بار محدودی از انرژی را متحمّل شود‪ .‬از این لحاظ‬
‫بشریّت باید خواستههای خود را با امکانات بیوسفیر سازگار سازد‪ .‬و نظر به محاسبۀ‬
‫متخصصان دوچندشدن تولید انرژی توسّط منابع غیر آفتابی نسبت به عصر حاضر‪،‬‬
‫اوّلین آستانۀ چنین محدودیّتی به شمار میآید و بیوسفیر‪ ،‬تحمّل بیشتر از آن را‬
‫ندارد‪.‬‬
‫با این همه‪ ،‬منابع جدید به اصطالح ذواحتمالین انرژی از قبیل انرژی آفتاب‪ ،‬باد‪،‬‬
‫ژیومتریک‪ ،‬انرژی کتلههای بیولوژیکی و غیره گرانبها بوده به اندازۀ کافی مؤثر‬
‫نیستند و آنقدر اقتصادی نمی باشند‪ .‬امّا از طرف دیگر انرژیتیکی را که امروز‪ ،‬انسان‬
‫به کار میبرَد نیز غیر اقتصادی است؛ چنانچه اکثر منابع انرژییی که از مواد خام‬
‫مینرالی استفاده میکنند به «زیروروکردن» خیلی زیاد سراسر زمین نیاز دارند‪.‬‬
‫سنجشهای کنونی اقتصادی که ما به آنها عادت گرفته ایم کهنه شده میروند و‬
‫هرگاه تمام دورۀ تولید منبع انرژی (از قبیل ساختمان بهرهبرداری‪ ،‬کارگرفتن مجدد‬
‫از ضایعات و دیمنتاژ بعد از بهپایانرسیدن انرژی منبع) در نظر گرفته شوند از اهمیّت‬
‫این سنجشها کاسته میشود‪ .‬آلوده گی فیزیکی و شیمیایی محیط‪ ،‬خسارات بزرگی‬
‫را به بار میآورَد و همچنین مصارف دفاع از محیط همهساله به شدّت افزایش‬
‫مییابند‪.‬‬
‫برای جلوگیری از ازدیاد آلوده گی محیط‪ ،‬بایستی ازذخایر انرژیتیک به مقاصد‬
‫خیلی مختلف تا حدّ اعظمی استفاده شود و این از بسیاری جهات مترادف به مفهوم‬
‫«تکنالوژی بدون ضایعات» است؛ زیرا انرژییی وجود ندارد که نتوان از آن استفاده‬
‫کرد‪ .‬از همین سبب‪ ،‬در زمان معاصر در اکثر پروژههای شوروی کوشش میشود تا‬
‫«ضایعات» انرژیتیک تا حدّ اصغری پایین آورده شوند‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪108‬‬

‫انالیز انرژی مصرفکنندهها مساعدت میکند تا آن ها را به چهار گروه اساسی‬

‫دسته بندی کنیم‪ :‬صنعت‪ ،‬کشاورزی‪ ،‬ساحات حیاتی‪ ،‬ترانسپورت‪ .‬نیازمندیهای‬
‫انرژیتیکی هر گروه‪ ،‬از نگاه کمیّت تقریباً مساوی و از نگاه کیفیّت متفاوت اند‪.‬‬
‫اساس صنعت معاصر اصوالً به انرژیتیک خیلی قوّی گذاشته شده است؛ در حالی که‬
‫سایر مصرفکنندهها میتوانند به انرژیتیک «کوچک» بنیادگذاری شوند‪ .‬به طور‬
‫مثال‪ ،‬اتوموبیل میتواند یا موتور بنزینی‪ ،‬یا باتری آفتابی و یا اکوموالتور‬
‫الکتروشیمیایی داشته باشد‪.‬‬
‫مشکل انرژیتیک از نگاه اکولوژیک فقط زمانی حل میشود که از وابستهگی به‬
‫‪1‬‬
‫چنین خطرات مخوف رهایی یابد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ نگاهی به مسألۀ انرژی‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصت و دوم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،67‬یکشنبه ‪ 22‬خرداد ‪ ،1362‬ص‬
‫‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،68‬دوشنبه ‪ 23‬خرداد ‪ ،1362‬ص ‪.3‬‬
‫‪109‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫توفانهای زیرزمینی در آیینۀ آسمان‬

‫حوادث خارقالعاده در علم آنقدر عادی و قانونمند اند که موجودیّت آنها به‬
‫ذات خود میتواند یک امر خارقالعاده باشد‪ .‬هنگامی که زلزلهشناسان ناگهان توجۀ‬
‫خود را به آسمان معطوف میدارند و در آن جا کشف اسرار توفانهای زیرزمینی را‬
‫مورد جستوجو قرار میدهند‪ ،‬خود یک امر خارقالعاده است‪.‬‬
‫مشکل جستوجوی رخدادهای قبل از زلزله‪ ،‬یکی از مشکلهای اساسی در‬
‫زلزلهشناسی به شمار می رود‪ .‬عالمۀ تغییرات در محیط ماحول که وقوع زلزله را‬
‫پیشگویی میکند‪ ،‬کامالً به صورت واقعی وجود دارد؛ اگرچه دسترسی به آن‬
‫دشوار است‪.‬‬
‫بسیاری از مردم راجع به روشن شدن اسرارآمیز جوّ زمین و راجع به وقوع ناگهانی‬
‫صاعقه در آسمان که تکان زیرزمینی را به دنبال داشته اند شنیده اند‪ .‬آیا این حوادث‬
‫صرف به روی تصادف صورت میگیرند؟‬
‫در فیزیک قانونی است به نام «کالیترون ـ مندلیف» که میگوید‪ :‬هرگاه در یک‬
‫ظرف سربسته فشار گاز تغییر داده شود‪ ،‬در آنصورت موافق با آن درجۀ حرارت نیز‬
‫تغییر مییابد‪ .‬اگر به دهندههای درجۀ حرارت و فشار‪ ،‬خودنویسهایی را وصل کنیم‪،‬‬
‫دو منحنی موازی ترسیم خواهند شد؛ یعنی تغییر درجۀ حرارت و فشار به اصطالح‬
‫دانشمندان‪ ،‬در یک فاز صورت میگیرد‪.‬‬
‫تمام این ها قبالً خوب معلوم بودند‪ .‬امّا چیز جالب این است که‪ :‬در حجم باز‪ ،‬مثالً‬
‫در جوّ زمین‪ ،‬این تصویر وارونه است؛ تغییرات نه موازی‪ ،‬بلکه به فازهای مخالف‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪110‬‬

‫صورت می گیرند؛ یعنی هر قدر حرارت بلند باشد به همان اندازه فشار پایین میباشد‪.‬‬
‫در گراف‪ ،‬منحنیها باز هم تکرار میشوند؛ امّا در انعکاس آیینهیی‪ .‬و اگر ورق‬
‫گراف از میان قات شود‪ ،‬این خطوط عمالً به گونۀ ایدهآلی باالی هم منطبق‬
‫میشوند‪.‬‬
‫آزمایشهایی که تغییر جو را با روندهای تکتونیکی زمین ارتباط میدهند قبالً به‬
‫مراتب اجرا شده اند‪ ،‬امّا نتیجه نداده بودند؛ ا زهمه اوّلتر به علّت این که بررسی‬
‫حرارت‪ ،‬فشار و سایر مشخّصات‪ ،‬هرکدام به طور جداگانه انجام میگرفت‪ .‬همکاران‬
‫آزمایشگاه انستیتوت فشار زلزلهشناسی آکادمی علوم تاجیکستان به بررسی ارتباط‬
‫متقابل بین مشخّصات مذکور نایل آمدند‪ .‬باری آنان ورق گرافی را که بر روی آن‬
‫حرارت و فشار ثبت شده بودند برمی گرداندند که ناگهان انحرافات شدیدی را‬
‫کشف کردند‪ .‬تصوّر کنید‪ :‬پریبورهایی که حالت جو را در شبانهروزها‪ ،‬هفتهها و‬
‫ماهها تعقیب میکنند‪ ،‬منحنیهایی را که در هنگامِ بررویهمقرارگرفتن به طور‬
‫ایدهآل با هم منطبق میشدند ترسیم میکردند‪ .‬ناگهان انحراف شدیدی به مشاهده‬
‫می رسد‪ ،‬انگار در این امر نیروهای نامرئییی دخالت کرده باشند‪ .‬منحنی فشار به طور‬
‫وصفناشدنییی به سویی دیگر منحرف میشود؛ امّا پس از انحراف دوباره به حالت‬
‫عادی خود برمیگردد‪ .‬همه چیز به آرامش میگراید‪ ،‬امّا در همین لحظه است که‬
‫توفان زیرزمینی به وقوع میپیوندد‪.‬‬
‫یو‪ .‬بانوف‪ ،‬مدیر آزمایشگاه مذکور می گوید‪ :‬این تجربه چندین بار به اجرا‬
‫درآمد‪ ،‬با اینهمه نتیجۀ بهدستآمده نمایانگر کشف پیشگوییکنندۀ دقیق زلزله‬
‫نبود‪ .‬در این جا همه چیز پیچیده اند؛ زیرا اطّالع کافی در همینجا به پایان میرسد و‬
‫بعداً ساحۀ فرضیّهها آغاز مییابد‪ .‬با وجود این هم‪ ،‬میتوان افزود که به کمک این‬
‫‪111‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫طریقه تا کنون یک سلسله از زلزلهها پیشگویی شده اند و زلزلۀ شدید و عمیق «پامیر‬
‫ـ هندوکش» در دسامبر سال ‪ 1983‬از آن جمله است‪.‬‬
‫فعالً مسلّم است که هیچ کدام از زمینلرزهها به طور ناگهانی به وقوع نمیپیوندد‪.‬‬
‫«آمادهگی» جهت وقوع زلزله به تدریج و دیر صورت میگیرد‪ .‬نیروهای شگرف با‬
‫عمل تدریجی به بیجاساختن طبقههای عمیق میآغازند‪.‬‬
‫در سطح زمین‪ ،‬این وقایع هنوز محسوس نبوده ما در جریان چندین شبانهروز‬
‫چیزی را در این مورد نمیبینیم‪ .‬امّا کانون زلزلۀ آینده به پخشکردن تششّعاتی‬
‫میآغازد که در ساحۀ ژیوفیزیکی در محیط ماحول تأثیر وارد میکنند‪ .‬طبیعت آنها‬
‫هنوز مطالعه نشده است؛ امّا همین قدر تثبیت شده است که آیونیزهشدن جوّ زمین‬
‫فراورد این روندهای اسرارآمیز میباشد؛ و از همینرو‪ ،‬بیشتر از همه در‬
‫سایهروشنها تابش و یا حتّا رعد و برق به ظهور میرسد‪ .‬از همینجاست که رفتار‬
‫غیر عادی در جانوران‪ ،‬احساسات اضطرابآمیز برای انسانها و شدّت تغییر در جو‬
‫رونما می شوند و انحراف در گراف نیز از آن جهت است که آیونیزهشدن‪ ،‬باعث‬
‫تغییر فشار میشود و باآلخره از همین رو است که این روش پیشگویی در فصل‬
‫تابستان مثمر تمام میشود؛ چون که آیونیزهشدن جو‪ ،‬باعث تششّع آفتاب شده تصویر‬
‫را «چرب میسازد»‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪112‬‬

‫این مدل فرضی روندهایی که قبل از زلزلهها در جو رخ میدهند‪ ،‬ممکن است‬

‫قابل بحث و نامکمّل باشد؛ امّا به هر صورت بیانگر خیلی خوب حادثۀ تعادل بین‬
‫‪1‬‬
‫فشار و درجۀ حرات است که توسّط همکاران انستیتوت کشف شده است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ توفانهای زیرزمینی در آیینۀ آسمان‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصت و ششم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،210‬دوشنبه ‪ 16‬آذر‬
‫‪ ،1366‬ص ‪( .3‬برگردانشده از ماهنامۀ اسپوتنیک‪).‬‬
‫‪113‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫در گسترۀ ستاره شناسی و مسایل‬

‫کیهانی‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪114‬‬
‫‪115‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫باز هم معمّای دیگری از زهره‬

‫سیّارۀ زهره همیشه یکی از مرموزترین سیّارات در منظومۀ شمسی به حساب رفته‬
‫است‪ .‬درست است که در ظرف سالهای اخیر به کمک آالت فضایی و همچنین‬
‫توسّط ترصّد رادیویی‪ ،‬اسرار آن کشف شده اند؛ امّا در گسترۀ دانش همیشه هنگامی‬

‫که یک معمّا حل می شود‪ ،‬به جای آن معمّاهای جدیدی به ظهور میرسند‪ .‬یکی از‬
‫این معمّاهای موجود در زهره همانا معلوم شدن گردش غیر عادی این سیّاره به دور‬
‫محورش میباشد‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪116‬‬

‫از مدّتها پیش معلوم است که مدّت حرکت زهره به دور آفتاب مساوی به ‪225‬‬
‫شبانهروز زمین میباشد و بسیاری از ستارهشناسان معتقد بودند که مدّت حرکت‬
‫وضعی زهره مساوی به مدّت حرکت آن به دور آفتاب است‪ .‬امّا ترصّدهای‬
‫رادیولوکاسیونی نشان داد که زهره یک چرخش به دور محور خود را در جریان‬
‫‪ 243‬شبانهروز زمین انجام میدهد و جالبتر این که‪ :‬حرکت وضعی زهره به جهت‬
‫معکوس حرکت سایر سیّارات منظومۀ خورشیدی است!‬
‫مطابق به یکی از فرضیّهها؛ علّت حرکت وارونۀ زهره عبارت از تغییراتی است که‬
‫تحت تأثیر خورشید در آتمسفیر آن صورت میگیرد‪ .‬طرفداران این فرضیّه معتقد‬
‫اند که در ابتدا زهره در استقامت معمولی برای سیّارات‪ ،‬میچرخید؛ امّا باآلخره این‬
‫چرخش به صورت وارونه درآمد‪.‬‬

‫اگرچه کامالً امکان دارد که زهره از همان آغاز حرک وضعی معکوس داشته‬
‫است که علّت آن در پیدایش سیّاره نهفته باشد‪ .‬در آینده این حرکت زیر تأثیر‬
‫نیروهای مدّ و از آنجمله نیروهای وابسته به جاذبۀ زمین اندکی آهستهتر گردید‪ .‬با‬
‫‪117‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫استفاده از این نظریّه چنین استنباط میشود که در موقعیّتهای متقابل زمین و زهره‬
‫تکرار معیّنی به مشاهده میرسد‪.‬‬
‫هر مرتبه هنگامی که زهره و زمین در یک خطّ مستقیم با خورشید قرار میگیرند‬
‫همان یک طرف سیّاره به طرف زمین متوجّه میشود‪ .‬عالوه بر این‪ ،‬موقعیّتهای‬
‫متقابل زمین‪ ،‬زهره و خورشید به طور دقیق بعد از هر ‪ 2920‬شبانهروز زمین تکرار‬
‫میشوند که تقریباً ‪ 12‬دور حرکت وضعی این سیّاره را تشکیل میدهد!‬
‫چنین تطابقها شاید هم از تصادفاتی ساده باشند‪ .‬از این تطابقها از همه اوّلتر‬
‫چنین نتیجهگیری میشود که عمل متقابل جاذبۀ زمین و زهره نقشی عمده را در‬
‫چرخش شبانهروزی سیّارۀ همسایه بازی کرده است‪.‬‬

‫عین چنین عمل متقابل بین زمین و ماه اثر بارزی را در مشخّصات حرکتهای‬
‫وضعی این اجرام سماوی به جا گذاشته است‪ .‬مثالً جاذبۀ ماه باعث تغییر شکل‬
‫قسمتهای خشکه و آب زمین می گردد‪ .‬به کمک مدّ که از اثر ماه به وجود میآید‪،‬‬
‫زمین در مسکو در یک شبانهروز دو مرتبه به اندازۀ تقریباً ‪ 40‬سانتیمتر باال و پایین‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪118‬‬

‫میشود‪ .‬طوری که محاسبات نشان میدهند؛ در نتیجۀ چنین تغییر شکلها تغییر‬
‫تدریجی سرعت چرخش شبانهروزی سیّارۀ ما صورت میگیرد‪ .‬این چرخش همواره‬
‫آهستهتر و دوام شبانهروز زیادتر شده می رود (به طور اوسط در هر سال به اندازۀ دو‬
‫میلی ثانیه)‪.‬‬

‫از همی سبب است که میتوان گفت چرخش غیر عادی زهره نه تنها تحت تأثیر‬
‫آفتاب‪ ،‬بلکه تحت تأثیر زمین نیز صورت گرفته میتواند؛ لیکن با وجود این هم فعالً‬
‫‪1‬‬
‫این موضوع تنها یک فرضیّۀ معمولی است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ باز هم معمّای دیگری از زهره‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال پنجاه و نهم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،166‬پنجشنبه ‪ 17‬مهر ‪،1359‬‬
‫بلخ‪ :‬ادارۀ اطالعات و فرهنگ بلخ‪ ،‬ص ‪.2‬‬
‫‪119‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫آفتاب هرچه درخشانتر میتابد‬

‫والدیمیر نیمان‬
‫آیا میتوان در درون یک بوشکۀ پر از باروت زندهگی کرد؟ آنهم نه هنگامی‬
‫که باروت در آن در حالت آرامش قرار داشته باشد‪ ،‬بلکه در لحظۀ انفجار؟ طوری‬
‫که معلوم کرده اند‪ ،‬این کار امکان دارد؛ امّا به یک شرط! هرگاه عملیّات حیاتی را‬
‫میلیاردها مرتبه سرعت بخشید و یا تداوم انفجار را به همان اندازه افزایش داد‪.‬‬
‫در حال حاضر‪ ،‬بسیاری از مردم در این باره صحبت میکنند که کیهان و در این‬
‫ضمن عالم افالک ما به تعقیب انفجاری به زندهگی ادامه میدهد که میلیاردها سال‬
‫قبل رخ داده است‪ .‬امّا باید در نظر داشت که برای پیدایش ساحۀ وسیعی چون کیهان‬
‫و یا عالم افالک‪ ،‬مدّت زنده گی و تداوم انفجار به کلّی با مقیاسهای دیگری غیر از‬
‫مقیاس ها برای بوشکۀ پر از باروت و حتّا برای منظومۀ شمسی اندازهگیری میگردد‪.‬‬
‫در ستارهشناسی قاعدهیی به این گونه وجود دارد‪ :‬مداومت زندهگی یک سیستم‬
‫متناسب است به سه چند ابعاد آن‪ .‬مثالً ‪ ،‬هرگاه برای زمین طول زندهگی مساوی به‬
‫یک میلیارد سال باشد‪ ،‬برای آفتاب مساوی به یک تریلیون سال میشود‪ .‬از همین‬
‫سبب‪ ،‬اگر انفجار عالم افالکی ما نیز صورت بگیرد‪ ،‬به طور مجموع دریافت ما مانند‬
‫انفجاری نیست که ما از این کلمه در تصوّر خویش داریم‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪120‬‬

‫از آفتاب آغاز میکنیم‪ .‬در ظرف ‪ 350‬سال اخیر که ترصّد باالی آفتاب به طور‬
‫کافی دقیق گردیده است‪ ،‬دانشمندان معلوم کردند که فعالیّت آفتاب هرچه بیشتر‬
‫شده میرود‪ .‬نظر به تحقیقاتی که صورت گرفته‪ ،‬افزایش مطلق تعداد لکّههای آفتاب‬
‫در ظرف ‪ 350‬سال تقریباً به اندازۀ ‪ 20‬ـ ‪ 30‬درصد بوده است‪.‬‬
‫امّا این موضوع تنها به یک آفتاب منتهی نمیشود‪ .‬اصل مطلب هم در همین‬
‫جاست‪ .‬به طور مثال‪ ،‬ستارۀ سیریوس در زمان فراعنۀ مصر (حتّا خیلی بعدتر‪ ،‬تا قرون‬
‫وسطی) در وقایعنامهها به حیث یک ستارۀ سرخ تحریر مییافت‪ .‬اکنون سیریوس‬
‫یک ستارۀ سفید است‪ .‬ستارۀ دیگری نیز به نام «النّایر» در عصر حاضر یک ستارۀ‬
‫سفید است؛ امّا نام آن (النّایر) از ترجمۀ عربی (شعلهور) سرخ معنا میدهد‪ .‬به این‬
‫ترتیب‪ ،‬گرمشدن ستارهگان‪ ،‬مانند گرمشدن آفتاب در مقابل دیدهگان انسان‪ ،‬یعنی‬
‫بسیار سریع‪ ،‬جریان دارد‪.‬‬
‫آیا از نقطه نظر تئوری چنین چیزی امکان دارد؟ بلی؛ در این زمینه تئورییی‬
‫موجود است به نام تئوری گرمشدن تدریجی ستارهگان که به کمک تحلیل‬
‫استاتیکی مورد قبول واقع شده است‪.‬‬
‫گرمشدن سریع باید به اشتعال تولّد ستاره گان نو و مافوق نو منتهی شود‪ .‬عمالً‬
‫افزایش این اشتعاالت را در مداومت زمان میتوان معلوم کرد‪ .‬دانشمند شوروی‪ ،‬یو‪.‬‬
‫پسکوفسکی (در سال ‪ )1972‬با اتّکا به وقایعنامههای باستانی مصر و چین و همچنین‬
‫آثار قرون وسطایی‪ ،‬تمام معلومات دردستداشته مبتنی بر ترصّدات غیر تلسکوپی را‬
‫در زمینۀ اشتعال ستاره گان نو و مافوق نو از هزارسالۀ دوم قبل از میالد تا اخیر قرن ‪17‬‬
‫توحید ساخت‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬معلوم شد که حوادث فضایی در تمام زمانها حدّ اقل با‬
‫دقّت و ژرف نگری ترصّد شده اند و واضح شد که اگر قبل از عصر ما مجموعاً ‪ 3‬ـ ‪8‬‬
‫اشتعال مشابه ستاره گان نو و مافوق نو در یک هزاره به مشاهده رسیده باشند‪ ،‬در‬
‫‪121‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫مقابل‪ ،‬در آغاز عصر ما ‪ 2‬ـ ‪ 5‬اشتعال در یک سده و در قرون ‪ 14‬ـ ‪ 16‬به تعداد ‪ 10‬ـ‬
‫‪ 15‬ا شتعال به مشاهده رسیده اند‪ .‬با ترسیم این معلومات به روی گراف‪ ،‬منحنی‬
‫مشخّصی برای عملیّات انفجاری به وجود میآید‪.‬‬
‫آیا در درون منظومۀ خورشیدی (به استثنای خود خورشید) معلوماتی که افزایش‬
‫فعالیّت عالم افالکی را تأیید کند وجود دارد؟ بلی؛ و کم هم نیستند‪.‬‬
‫من (والدیمیر نیمان‪ ،‬سیّاره شناس‪ ،‬نویسندۀ مضمون) مواردی را دریافته ام که‬
‫مؤید فرضیّۀ گسترش زمین میباشند‪ .‬اینک میتوان معتقد شد که سرعت این عملیّه‪،‬‬
‫یعنی افزایش ساحۀ زمین‪ ،‬در ظرف ‪ 6000‬سال اخیر به ‪ 15‬درصد میرسد که این‬
‫رقم حتّا نظر به مقیاسهای فضایی خیلی بزرگ میباشد‪.‬‬
‫معلوماتی در دست است که در نیمۀ اوّل قرن ‪ 19‬سطح زهره از زمین بدون‬
‫تجهیزات دیده میشد‪ .‬در اطراف زهره ساحۀ مقناطیسی خیلی زیادی موجود بود‪.‬‬
‫بلندرفتن حرارت‪ ،‬سیّاره را مجبور ساخت تا به طور قابل مالحظهیی از گاز تصفیّه‬
‫شود (و از همین سبب درخشش آتمسفیر آن کم شد) و ساختمانهای مقناطیسی‬
‫هستۀ آن تخریب گردد‪.‬‬
‫تغییراتی منحصربهفرد در عطارد نیز صورت گرفته است‪ .‬در اواخر قرن گذشته دو‬
‫مترصّد معروف‪ :‬سسکیا پاریلی و آنتونیا دی به این نتیجه رسیدند که مدّت چرخش‬
‫عطارد به دور آفتاب و مدّت حرکت آن به دور محور خودش مطابقت به ‪88‬‬
‫شبانهروز میکنند‪ .‬در سالهای ‪ 50‬قرن ما دانشمندان دریافتند که هرگاه مدّت‬
‫چرخش عطارد به دور آفتا ب به همین اندازه باقی مانده باشد‪ ،‬در آن صورت مدّت‬
‫چرخش آن به دور محورش به اندازۀ یکسوم کمتر شده است (یعنی مساوی به ‪59‬‬
‫شبانه روز شده است)‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬عطارد چرخش خود را سرعت میبخشد‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪122‬‬

‫در اخیر باید گفت که تششّع انرژی مشتری خیلی بیشتر از جذب آن از آفتاب‬
‫میباشد‪ .‬همچنین معلوم است که درخشش آن افزایش مییابد و در سدۀ اخیر این‬
‫افزایش تقریباً ‪ 15‬فیصد بوده است‪.‬‬
‫تمام معلومات بهدستآمده مؤید مفهوم واحدی اند‪ :‬ما در عالم افالکییی‬
‫زندهگی میکنیم که فعالیّت خود را توسعه میدهد‪ .‬برای ما زمینیها این مفهوم چه‬
‫چیزی را بازگو می کند؟ روند توسعۀ فعالیّت‪ ،‬تقریباً ده هزار سال قبل آغاز یافته‬
‫است؛ یعنی هنگامی که در زمین دورۀ آخر یخ بندی به پایان رسید‪ .‬از این سبب باید‬
‫گفت که دورۀ یخچالی دیگر به سوی ما برنمیگردد و اقلیم به تدریج گرمتر شده‬
‫‪1‬‬
‫میرود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ آفتاب هرچه درخشانتر میتابد‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال پنجاه و نهم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،182‬یکشنبه ‪ 11‬آبان‬
‫‪ ،1359‬ص ‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،183‬دوشنبه ‪ 12‬آبان ‪ ،1359‬ص ‪.2‬‬
‫‪123‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫اقمار مصنوعی باآلخره چه میشوند؟‬

‫در ظرف دو دهۀ عصر فضا که با پرتاب قمر مصنوعی شوروی در اکتبر سال ‪1957‬‬
‫گشایش یافت‪ ،‬از طرف مجموع کشورهای جهان در مدارهای نزدیک به زمین در‬
‫حدود دو و نیم هزار دستگاه گوناگون فضایی پرتاب شده اند‪ .‬هرگاه مراحل اخیر‬
‫راکتهای حامل‪ ،‬عناصر گوناگون پرتابشده و کنتیزهایی که در مدار میافتند در‬
‫نظر گرفته شوند‪ ،‬در آن صورت رقم متذکّره را میتوان دو برابر کرد‪.‬‬
‫برای بسیاری از اجسام مصنوعی فضایی (به استثنای دستگاههای سرنشیندار و‬
‫دستگاههای هدفدار و بدون سرنشین) بازگشت به زمین پیشبینی نمیشود‪ .‬این‬
‫«خاکروبۀ فضایی» باآلخره چه میشود؟‬
‫معلوم است که زمان موجودیّت اقمار مصنوعی زمین‪ ،‬به حیث اجرام سماوی‬
‫مستقل توسّط طریقۀ اساسیِ ارتفاع پرواز‪ ،‬تعیین میگردد و امکان دارد این زمان‬
‫موجودیّت از دهها دقیقه (برای ارتفاعات ‪ 150‬ـ ‪ 160‬کیلومتر) تا میلیونها سال (برای‬
‫مدارهای بسیار مرتفع) تغییر یابد‪ .‬بیرونرفتن دستگاه ازمدار مستلزم تأثیرات‬
‫متوقّفکنندۀ رسوبات آتمسفیر میباشد‪.‬‬
‫قمر مصنوعی به تدریج به زمین نزدیک شده میرود و سرانجام با سرعت هشت‬
‫کیلومتر در یک ثانیه در طبقات متراکم آتمسفیر به شدّت داخل میشود؛ یعنی ده‬
‫مرتبه سریعتر از مرمی‪ .‬اجزای ساختمان دستگاه ممکن است در این اثنا تا ‪6000‬‬
‫درجۀ سانتیگراد گرم شوند‪ .‬این چنین درجۀ حرارت را حتّا فلزاتی که نقطۀ غلیان شان‬
‫بسیار بلند باشد نیز تحمّل کرده نمیتوانند‪ .‬آنچه که مربوط دستگاهها‪ ،‬سفینهها و یا‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪124‬‬

‫کپسولهای اقمار مصنوعی زمین میشود این است که آنها را چربی مخصوصی از‬
‫سوختن محافظت میکند‪.‬‬
‫به این ترتیب تمام آن چیزهایی که باید به زمین برگردند با کمال امانتداری به‬
‫سطح زمین میرسند و آن چیزهایی که باید بسوزند حدّ اقل به خوبی میسوزند‪ .‬امّا با‬
‫وجود این‪ :‬آیا ممکن‬
‫کدام‬ ‫که‬ ‫است‬
‫قمر‬ ‫از‬ ‫حصّهیی‬
‫مصنوعی زمین موقع‬
‫نیابد تا در آتمسفیر‬
‫و‬ ‫بگیرد‬ ‫آتش‬
‫پارچههای آن به‬
‫زمین برسد؟ اگرچه‬
‫باید چنین حادثهیی‬
‫رخ ندهد؛ امّا باز هم سعی میورزند تا «مالقات با آتمسفیر» را با دستگاه ثقیل فضایی‬
‫(مثالً‪ :‬ایستگاه فضایییی که دارای میکانیسمها و آگریگاتهای نیرومند و بزرگ‬
‫‪1‬‬
‫است) در محلّی در باالی سطح متروک اقیانوس ترتیب بدهند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ اقمار مصنوعی باآلخره چه میشوند؟‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال پنجاه و نهم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،206‬دوشنبه ‪ 10‬آذر‬
‫‪ ،1359‬بلخ‪ :‬ادارۀ اطالعات و فرهنگ بلخ‪ ،‬ص ‪.3‬‬
‫‪125‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫آفتاب‪ ،‬یک ستارۀ متناوب است؟‬

‫چندی قبل از امروز به فکر هیچ کسی خطور نمیکرد که آفتاب انقباض و انبساط‬
‫میکند؛ یعنی گاهی ابعاد آن افزایش مییابد و گاهی کوچک میشود‪ .‬امّا در نتیجۀ‬
‫تحقیقی که در رصدخانۀ نجومی ـ فیزیکی در «کریم» تحت رهبری آکادمیسن‬
‫آندری سیویرنی انجام داده شد معلوم شد که آفتاب از جملۀ ستارهگان متناوب است‪.‬‬
‫آفتاب نور میافشانَد‪ ،‬گرما می بخشد‪ ...‬و میلیاردها سال است که با تششّعِ در‬
‫حدود چهار ضرب در ده به طاقت سی و سه ارگ انرژی در هر فی ثانیه‪ ،‬به‬
‫نورافشانی و گرمابخشی خود ادامه میدهد‪ .‬این انرژی وحشتآور معادل به انرژییی‬
‫است که در دو میلیو ن تن مواد نهفته میباشد‪ .‬با اینهمه هرگاه انگشتانهیی مملو از‬
‫پالسمای برداشته شده به زمین آورده شود‪ ،‬در آنصورت ما به عوض روشنایی‬
‫سوزنده فقط نوری را خواهیم دید که اندکی از چراغ دستی درخشانتر است‪ .‬از‬
‫اینجا برمیآید که یک گرام مادۀ خورشیدی مؤلّد قدرتی در حدود دو وات‬
‫میباشد‪.‬‬
‫***‬
‫آندری سیویرنی (فعالً آکادمیسن و رئیس رصدخانۀ نجومی ـ فیزیکی کریم) در‬
‫سالهای ‪ 30‬مصروف مطالعۀ سیفشیدها و یا ستارههایی بود که درخشش خود را تغییر‬
‫می دادند‪ .‬او نظر داد که این اهتزاز درخشش‪ ،‬زادۀ انعکاس روندهای متناوبی است‬
‫که در اجرام سماوی جریان دارد‪ .‬یعنی سیفشیدها به صورت ریتمیک‪ ،‬فشرده و‬
‫گسترده می شوند‪ .‬ارتباط بین تناوب اهتزاز ستاره و ساختمان درونی آن نیز تعیین‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪126‬‬

‫شد‪ .‬و این تناوب باید نه تنها توسّط اندازهها و کتله‪ ،‬بلکه توسّط موقعیّت تراکم نظر‬
‫به حجم نیز تعیین گردد‪ .‬به هر اندازهیی که ستاره نامتجانس باشد به همان اندازه‬
‫تناوب انبساط و انقباض کمتر میشود‪.‬‬
‫امّا امتحان این که آیا واقعاً سیفشیدها انبساط و انقباض میکنند و یا نه غیر ممکن‬
‫به نظر می رسد‪ .‬زیرا سیفشیدها در مسافاتی خیلی دور از ما قرار دارند؛ آنقدر دور که‬
‫حتّا در مقیاس های خیلی بزرگ مانند نقاط کوچکی اند‪ .‬و این نظریّه که آفتاب نیز‬
‫امکان دارد یکی از ستارهگان متناوب باشد چیز عجیبی نیست‪.‬‬
‫در سال ‪ 1973‬میالدی هنگامی که در رصدخانۀ «کریم» تلسکوپ آفتابی به طور‬
‫اساسی به اکمال رسید‪ ،‬دیده شد به هر اندازهیی که نور در تلسکوپ مسافۀ زیادتری‬
‫را عبور کند‪ ،‬به همان اندازه نیروی مجاز آله بزرگتر میباشد‪.‬‬
‫اوّلتر از همه باید واضح می شد که آیا سطح آفتاب همیشه غیر متحرّک و یا به‬
‫صورت متناوب باال و پایین می رود؟ و ثانیاً باید سرعت این حرکت اندازهگیری‬
‫می شد‪ .‬حلّ این مسایل تنها به کمک نوری که از سطح مذکور برمیخیزد امکانپذیر‬
‫بود و دیده شد که در صورت دورشدن منبع امواج الکترومقناطیسی از مترصّد‪،‬‬
‫خطوط طیفی به طرف قرمز حرکت میکنند و در صورت نزدیکشدن منبع امواج‬
‫مذکور به مترصّد‪ ،‬خطوط طیفی به طرف بنفش میلغزند‪ .‬واقعاً هرگاه منبع نور نسبت‬
‫به مترصّد‪ ،‬غیر متحرّک می بود‪ ،‬خطوط طیفی در محلّ خود باقی میماندند‪ ،‬از همین‬
‫رو هرگاه سطح آفتاب واقعاً اهتزاز کند‪ ،‬در آنصورت خطوط طیف آفتاب باید به‬
‫طور متناوب گاهی به طرف قرمز و گاهی به طرف بنفش حرکت کند‪.‬‬
‫یکی ازمعمّاهای اساسییی که ستارهگان‪ ،‬انسان را با آن روبهرو میسازند عبارت‬
‫از منبع انرژی پایانناپذیر آنها میباشد‪ .‬ابتدا فکر میکردند که آفتاب و ستارهگان‬
‫در حال آتش گرفتن اند‪ ،‬درست مانند چوب در بخاری؛ امّا ذخیرۀ خیلی اندک‬
‫‪127‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫انرژی شیمیایی حتّا در یک میلیون سال هم آن را کفایت نمیکرد‪ .‬سپس راجع به‬
‫انرژییی فکر کردند که در اثنای کشش ثقلی به وجود میآید و این بهتر از آب‬
‫درآمد‪ .‬با اینهم باز هم نارساییهایی موجود بود؛ زیرا در این صورت آفتاب‬
‫نمیتوانست میلیاردها سال در حال نورافشانی باقی بماند‪ .‬نظریّۀ نزدیک به واقعیّت‬
‫فقط زمانی به وجود آمد که روندهای حرارتیهستهیی کشف شدند‪ .‬در اعماق‬
‫آفتاب اتّصال دو هستۀ هیدروژن در هستۀ هلیوم صورت میگیرد که جریان این‬
‫عملیّه واقعاً مقادیر بزرگ انرژی را به وجود میآورَد‪.‬‬
‫امّا امروز همین فرضیّۀ (اثبات ناشده) که مورد پذیرش عموم بود نیز متزلزل شده‬
‫است‪ .‬اوّالً این که در جریان ترکیب حرارتیهستهیی باید حتماً نیترتیو به وجود بیاید؛‬
‫امّا آزمایشهای اخیر به خوبی نشان داد که کثافت واقعی جریان این ذرّات خیلی‬
‫کمتر از تئوری پیشبینیشده میباشد‪ ،‬ثانیاً ام روز در فضا ساحاتی را کشف کرده اند‬
‫که تششّع انرژی آنها خیلی بیشتر از انرژی بهدستآمده از ترکیب حرارتیهستهیی‬
‫می باشد ساحات مذکور عبارت از کوازارهای دور و هستههای کیهانی اند‪.‬‬
‫آنتی هلیاشن ماده با آنتیماده عبارت از روندی است که در جریان آن انرژی‬
‫ضروری به دست میآید؛ امّا ماده در کاینات خیلی زیاد است و آنتیماده به مقدار‬
‫کافی پیدا نمیشود‪ .‬شاید طبیعت اسلوبی را میداند که با استفاده از آن بدون کمک‬
‫آنتیماده میتوان به تهیّۀ انرژی پرداخت؟‬
‫امّا برای پیادهکردن این نظریّه در ساحۀ واقعیّت به اصطالح به «شگاف سیاه»‬
‫ضرورت است‪ .‬به صورت تئوریتیک‪ ،‬شگاف سیاه مانند جاروب برقی خاصیّت‬
‫به خودکشیدن تمام موادی را دارد که به سوی آن نزدیک میشوند‪ .‬امکان دارد در‬
‫داخل آفتاب و ستارهگان نیز چنین یک شگافهای سیاه موجود باشند؟‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪128‬‬

‫با وجود تحقیقات فراوان پیرامون انرژی در سالهای اخیر‪ ،‬شگافهای سیاه‬
‫هم چنان به صورت کامالً درست در فضای باز کیهان کشف نشده اند‪ .‬امّا آیا این‬
‫شگافهای سیاه در داخل آفتاب و در سراسر کاینات وجود دارند؟‬
‫به ستارۀ اساسی خود یعنی آفتاب برمیگردیم‪.‬‬
‫اگر این نظریّه که ترکیب حرارتیهستوی به حیث منبع انرژی ستارهگان خدمت‬
‫میکند واقعیّت داشته باشد‪ ،‬در آنصورت در اعماق ستارهگان باید شرایطی موجود‬
‫باشد که تحت شرایط مذکور تعامل اتّصال هستۀ هیدروژن‪ ،‬میلیونها آتمسفیر فشار و‬
‫صدها میلیون درجۀ حرارت به وجود بیاید‪ .‬امّا سطح آفتاب درجۀ حرارت چندان‬
‫بلندی ندارد و کثافات متوسّط مادۀ آن آنقدر زیاد نیست‪ .‬از اینجا استنباط میشود‪:‬‬
‫هرگاه آفتاب واقعاً از ترکیب حرارتیهستهیی تغذیّه میشود‪ ،‬پس باید غیر متجانس‬
‫باشد و از هستۀ متکاثف و فوق العاده گرم و قشر نرم و نسبتاً سرد تشکیل شده باشد‪.‬‬
‫چنین یک کرّۀ غیر متجانس چه نوع خصوصیّاتی باید داشته باشد؟ آفتاب نیز‬
‫مانند سایر اجسام مادی باید دارای تناوب معیّن اهتزاز خصوصی باشد که به‬
‫ساختمان داخلی آن وابسته است و ام روز به سنجش تناوب مذکور نایل آمده اند‪.‬‬
‫در صورت نبودن هسته‪ ،‬سطح آفتاب باید حدّ اقل در هر ده دقیقه پایین و باال شود و‬
‫در صورت موجودیّت هسته به هر اندازهیی که هسته متراکم باشد‪ ،‬به همان اندازه‬
‫ریتم اهتزاز آفتاب بیشتر میباشد‪.‬‬
‫ماهیّت آزمایش آکادمیسن سویرنی‪ ،‬به قرار ذیل خالصه میشود‪ :‬در مسیر شعاع‬
‫آفتاب سیستمی گذاشته نشده است که نور را در طیفسنج میدرآورد؛ خواه از‬
‫مرکز قرص آفتاب‪ ،‬خواه از کرانههای آن ساطع شده باشد‪ .‬نوری که از مرکز قرص‬
‫آفتاب می رسد توسّط آن بخشی از سطح آفتاب متششّع میشود که گاهی به مترصّد‪،‬‬
‫نزدیک و زمانی از وی دور میشود‪ .‬کرانههای قرص در جهات عمودی گردش‬
‫‪129‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫می کنند‪ .‬هنگامی که نور از قرص در حال اهتزاز به طیفسنج برمیخورد خطوط‬
‫طیفی به حرکت درمیآیند و هنگامی که نور از حلقه به طیفسنج برمیخورد‬
‫خطوط طیفی موقعیّت نرمال اختیار میکنند‪.‬‬
‫اندازه گیری انقباض و انبساط آفتاب بدون وقفه جریان دارد و با وجودی که‬
‫اشتباه محاسبات جداگانه بزرگ است؛ امّا در اثنای تجمّع نتایج به تدریج دقّت این‬
‫اندازهگیری بلند میرود‪.‬‬

‫با اجرای چندین هزار اندازه گیری سرانجام این موضوع به اثبات رسید که آفتاب‬
‫واقعاً با تناوب ‪ 160‬دقیقه با سرعت در حدود دو متر در فی ثانیه فشرده و گسترده‬
‫میشود و مهمتر از همه این که فاقد هستۀ متراکم میباشد‪.‬‬
‫برآیند نخستینی که به اثبات این نظریّه مساعدت کرده است در سال ‪1974‬‬
‫میالدی به دست آمده بود؛ امّا کار در این زمینه هنوز هم در جریان است‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪130‬‬

‫در رصدخانۀ «کریم» تجربیّات کنترلی زیادی در مرحلۀ اجرا درآورده شده اند؛ به‬
‫طور مثال‪ ،‬این موضوع که آیا در نتایج اندازهگیری انقباض و انبساط آفتاب‪ ،‬حالت‬
‫آتم سفیر زمین تأثیر دارد و یا نه؟ مورد آزمایش قرار داده شد و معلوم شد که در این‬
‫زمینه حالت آتمسفیر زمین کدام نقشی ندارد‪ .‬واضح شده است که اهتزاز با تناوب‬
‫‪ 160‬دقیقه تغییر مییابد «در حالی که اورانوس مثل سایر سیّارات به همان اندازهیی‬
‫که اشعۀ آفتاب را انعکاس میدهد به همان اندازه میدرخشد»‪ .‬درجۀ حرارت آفتاب‬
‫به طور متناوب به یک درجه تغییر مییابد‪ .‬سرانجام کشف شده است که درخشش‬
‫سیّارۀ اورانوس نیز با تناوب ‪ 160‬دقیقه تغییر مییابد‪.‬‬
‫خالصۀ سخن این که آفتاب به مثابۀ سیفشیدهای دور میباشد‪ .‬و به این ترتیب‪ ،‬ما‬
‫در سیّارهیی زنده گی داریم که مربوط به یک ستارۀ متناوب است‪ .‬امّا عملیّاتی که در‬
‫ساحۀ مقناطیسی زمین جریان دارند با انقباض و انبساط آفتاب بیارتباط اند؟ این‬
‫انقباض و انبساط با چرخش خود آفتاب چه نوع ارتباطی دارد؟ ثبات این انقباض و‬
‫انبساط تا چه حدّی است؟ اینها همه سؤاالتی اند که باید ترصّدات جدید به آنها‬
‫‪1‬‬
‫پاسخ ارائه بدارند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ آفتاب‪ ،‬یک ستارۀ متناوب است؟‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصتم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،98‬سهشنبه ‪ 23‬تیر ‪ ،1360‬ص‬
‫‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،99‬چهارشنبه ‪ 24‬تیر ‪ ،1360‬ص ‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،100‬پنجشنبه ‪ 25‬تیر ‪ ،1360‬ص ‪2‬؛ شمارۀ ‪ ،101‬شنبه‬
‫‪ 27‬تیر‪ ،‬ص ‪ 2‬و ‪4‬؛ شمارۀ ‪ ،102‬یکشنبه ‪ 28‬تیر ‪ ،1360‬ص ‪.4‬‬
‫‪131‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫حلقۀ مشتری‬
‫ویکتور امبارسومیان‬
‫موجودیّت حلقه در سیّارۀ مشتری که آن را دانشمندان شوروی پیشگویی کرده‬
‫بودند از جانب ایستگاه فضایی «ویاجیر» در آمریکا مورد تأیید قرار گرفت‪ .‬مدیر‬
‫رصدخانۀ فیزیکی ـ نجومی «بوراکان»‪ ،‬آکادمیسن ویکتور امبارسومیان‪ ،‬این واقعه را‬
‫شرح میدهد‪:‬‬
‫من و همکارم مشاهداتی را که به کمک ایستگاه فضایی «ویاجیر» در آمریکا‬
‫اجرا شده اند خیلی باارزش تلقّی میکنیم‪ .‬این مشاهدات مؤید پیشگوییهای‬
‫فیزیکدان و منجّم شوروی‪ ،‬پرفسور انستیتوت شهر کیف‪« ،‬سرگی وسیخیویاتسکی»‪،‬‬
‫در مورد موجودیّت حلقۀ مشتری و فعالیّت بزرگ آتشفشانی اقمار آن میباشند‪.‬‬
‫حلقۀ مشتری ممکن است متشکّل از میتئوریتها و ذرّات مشابهِ مادهیی باشد که‬
‫مختص برای ساختمان ستارهگان دنبالهدار است‪ .‬همچنین بدون تردید در‬
‫بهوجودآمدن حلقۀ مشتری فعالیّتهای آتشفشانی اقمار آن تأثیر بهسزایی دارند‪.‬‬
‫اگرچه پیشگویی وسیخیویاتسکی مدّتها بود که شهرت داشت؛ امّا برای‬
‫نخستین بار به شکل کامالً معیّن و مفصّل در سال ‪ 1960‬میالدی در مجلّۀ «اطالعات‬
‫آکادمی علوم ارمنستان شوروی» (بخش علوم فیزیکی ـ ریاضی ) انتشار یافت و‬
‫اینک قسمتی از مضمون مذکور را در اینجا یادآور میشویم‪:‬‬
‫« موجودیّت روندهای فعّال دوراندازی در سیستم مشتری که به اساس معلومات‬
‫نجوم ستارۀ دنبالهداربه اثبات رسیده است کامالً به تأیید میرسانَد که در اطراف‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪132‬‬

‫مشتری نیز کتلههای سنگهای آسمانی و ستارهگان دنبالهدار به شکل حلقه در‬
‫حرکت اند‪ ،‬درست مانند حلقۀ زحل»‪.‬‬
‫بعد از آن مؤلف مضمون با نتیجهگیری به نفع موجودیّت حلقۀ مشتری‬
‫فراوردههای مشاهداتی را که به کمک تلسکوپهای زمین اجرا شده اند مورد تحلیل‬
‫قرار میدهد‪.‬‬
‫از بررسیهای وی برمیآید که حلقۀ مذکور خیلی باریک است و تنها با استفاده‬
‫از آخرین حدّ امکانات تلسکوپهای زمین قابل رؤیت میباشد‪ .‬عالوه براین وی‬
‫معتقد است که مشاهدات تحلیل به موجودیّت این حلقه گواهی میدهند‪.‬‬
‫باید گفت که در آن زمان سایر فیزیکدانان و منجّمان نظریّاتی مشابهِ نظریّات‬
‫ویسخیویاتسکی داشتند؛ امّا ویسخیویاتسکی در نتیجهگیریهای خود راسخ و‬
‫ثابتقدم ماند‪.‬‬
‫او این نتیجهگیریها را در سالهای ‪ 1969‬و ‪ 1972‬در مجموعۀ مقاالت «مشکالت‬
‫نظریّۀ امروزی پیدایش کاینات» تکرار کرد‪ .‬در این اواخر از من میپرسند‪ :‬در‬
‫اینصورت کی را باید کاشف حلقۀ مشتری و فعالیّت بزرگ آتشفشانی در سطح‬
‫اقمار آن شناخت؟ پرفسور شوروی و یا همکاران آمریکایی او را؟‬
‫منجّم فرانسهیی‪ ،‬لیو یریه‪ ،‬با بررسی حرکت اورانوس و معلومساختن بعضی از‬
‫خصوصیّات آن‪ ،‬آن خصوصیّات را آثارجاذبۀ سیّارۀ ناشناسی خواند‪ .‬وی توانست‬
‫حرکت سیّارۀ جدید را تعیین کند و کووردیناتهای آن را پیشگویی کند‪ .‬این‬
‫سیّاره در محلّ پیشگوییشده توسّط منجّم آلمانی‪ ،‬گاله‪ ،‬کشف و به نام «نپتون»‬
‫مسمّا شد‪.‬‬
‫در این رویداد کی کاشف محسوب میشود؟ با این جمله همهگان همنوا اند که‬
‫« لیو یریه سیّارۀ نپتون را با نوک قلم خویش کشف کرده است»‪.‬‬
‫‪133‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫به این ترتیب‪ ،‬فکر میکنیم مقایسۀ فوقالذّکر را میتوان در مورد ویسخیویاتسکی‬
‫نیز تطبیق کرد‪ ،‬با این تفاوت که لیو یریه از میکانیک متداول و معمول وارد میکانیک‬
‫سماوی تئوری حرکت سیّارات گردید؛ امّا ویسخیویاتسکی از تصوّرات درحال‬
‫انکشاف راجع به فعالیّت بزرگ و غیر معمول آتشفشانی در سطح مشتری‪ ،‬زحل‪،‬‬
‫اورانوس و اقمار آنها آغاز کرد؛ بدون درنظرداشت این که همکارانش با تصوّرات‬
‫مذکور سرسختانه مخالفت میورزیدند‪ .‬در اینجا عالوه بر عمق نظریّه‪ ،‬شجاعت‬
‫علمی نیز ضرورت بود‪ .‬همچنین بعضی از منابع اطّالعاتی در غرب به پخش این افواه‬
‫می پردازند که تا همین اواخر در فکر هیچ یک از منجّمان‪ ،‬نظریّۀ موجودیّت حلقۀ‬
‫مشتری خطور نمیکرد‪ .‬این افواه به کلّی بیاساس است‪ .‬مجموعۀ «مشکالت نظریّۀ‬
‫امروزی پیدایش کاینات» که حاوی مقاالت وسیخیویاتسکی در مورد کشف وی‬
‫میباشد‪ ،‬نه تنها به زبان روسی‪ ،‬بلکه به زبانهای فرانسهیی و آلمانی نیز انتشار یافته‬
‫بود‪ .‬چندی قبل چاپ دوم این مجموعه به زبان آلمانی در کشور سویس به نشر رسید‪.‬‬
‫عالوه براین ویسخیویاتسکی در قطار محققان سیّارات و ستارهگان دنبالهدار شهرت‬
‫دارد‪ .‬محققان اکثر اوقات به نتایج کارهای وی اتّکا میورزند‪ .‬من معتقدم که محققان‬
‫ایستگاه فضایی «ویاجیر» در آمریکا از نتیجهگیریهای این محقق شوروی اطالع‬
‫داشته اند‪.‬‬
‫با اینهمه‪ ،‬من با این نوشتههای خود نمیخواهم کشف حلقۀ مشتری و فعالیّت‬
‫بزرگ آتش فشانی در اقمار آن را تنها به ویسخیویاتسکی مربوط بسازم‪ .‬محققان‬
‫آمریکایی ایستگاه فضایی «ویاجیر» نه تنها نتیجهگیریهای دانشمند شوروی را به‬
‫اثبات رسانیدند‪ ،‬بلکه در اطراف آن روشنی نیز انداختند‪ .‬مشاهدات محققان‬
‫آمریکایی در دانستن اندازهها و تعداد آتشفشانها در اقمار مشتری و همچنین سایر‬
‫معلومات کمک شایانی کرده اند‪ .‬در نتیجه‪ ،‬تصوّرات جدیدی راجع به سیستم‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪134‬‬

‫مشتری به وجود آمدند و تمام این خدمات همچنان که حاصل تحقیقات‬

‫ویسخیویاتسکی میباشند به تحقیقات همکاران آمریکایی ما نیز وابسته اند‪.‬‬
‫عالوه براین این بهترین مثالی است در مورد این که چهگونه مشاهدات میتوانند‬
‫اهمیّت نتایج تئوریک را به مراتب باال ببرند‪.‬‬
‫در ضمن‪ ،‬مشاهدۀ محققان ایستگاه فضایی «ویاجیر» در آمریکا معلومات راجع‬
‫به حلقه و آتشفشانها را که تا کنون فقط برای تعداد اندکی از منجّمان معلوم بود به‬
‫دسترس همهگان قرار داد‪ .‬همچنین به اساس این مشاهدات معلومات خیلی‬
‫گران بهایی دربارۀ روندهایی که در سطح مشتری صورت میگیرند به دست آمد‪.‬‬
‫من فکر میکنم تمام این‬
‫کارها به نوبۀ اوّل بیانگر اهمیّت‬
‫و ارزش ارتباط متقابل و‬
‫همکاری دانشمندان کشورهای‬
‫مختلف میباشند‪.‬‬
‫پرفسور‬ ‫امروز‬
‫ویسخیویاتسکی موجودیّت حلقه‬
‫را در سیّارۀ نپتون نیز نظر میدهد‪ .‬به عقیدۀ این دانشمند‪ ،‬پرتابهای مواد میتئوریتی‬
‫و یخ از سیستم سیّارات نمیتوانند از محیط جاذبۀ سیّارات مذکور بیرون برآیند و‬
‫‪1‬‬
‫باید در اطراف آنها حلقۀ عظیمی را تشکیل بدهند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ حلقۀ مشتری‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصتم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،108‬یکشنبه ‪ 4‬مرداد ‪ ،1360‬ص ‪ 3‬و ‪.4‬‬
‫‪135‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫علّت پیدایش دهانههای آتشفشانی‬

‫بر روی ماه‬
‫بعضی از سیّارهگان را در علم به نام سیّارهگان گروه زمین یاد میکنند‪.‬‬
‫دانش مندان عالوه بر زمین‪ ،‬زهره‪ ،‬مرّیخ‪ ،‬مشتری‪ ،‬اقمار بزرگ سیّارات و در این‬
‫ضمن ماه را نیز شامل این گروه میدانند‪ .‬به عقیدۀ بسیاری از محققان‪ ،‬تمام این اجرام‬
‫سماوی تحت یک قانون واحد انکشاف یافته و انکشاف مییابند؛ منتها بعضی از‬
‫آن ها توانستند به مرحلۀ انکشاف برسند و بعضی هنوز در حال «شگفتن» اند‪ .‬لهذا با‬
‫مطالعۀ آنها مانند این که در آیینۀ زمان بنگریم میتوانیم گذشته و حتّا آیندۀ زمین‬
‫مان را نیز مشاهده کنیم‪.‬‬
‫از اینجا برمیآید که مطالعۀ ماه و از آنجمله مطالعۀ دهانههای آتشفشانی و‬
‫افتیدهگیها روی ماه نیز می تواند معلوماتی راجع به گذشته و آیندۀ زمین در اختیار ما‬
‫قرار بدهد‪ .‬به طور مثال‪ :‬تا کنون چنین پنداشته میشد که در اثنای سقوط متیئوریت‬
‫(سنگ آسمانی) در سطح ماه در نقطۀ ضربه شگاف به وجود نمیآید؛ بلکه‬
‫بلندییی به وجود میآید که به اصطالح کوهک مرکزی نامیده میشود؛ و این‬
‫موضوع به کمک تصاویری که به اساس تئوری و بر روی مدلها آزمایش شده‬
‫بودند به تأیید میرسید و از این سبب آن را یک مسألۀ حلشده میپنداشتند‪ .‬امّا بعداً‬
‫دهانههای آتشفشانییی کشف شدند که فاقد کوهک مرکزی بودند‪ .‬چرا؟‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪136‬‬

‫برای بعضی از نظریّات بسیار اتّفاق میافتد که جزئیّات پیشبینیناشده به حیث‬

‫مهمترین قسمت عرض اندام کند‪ .‬چنانچه در بعضی از تصاویر سطح ماه به خوبی‬
‫دیده میشود که جدارهای حلقوی دو دهانۀ همجوار با هم متقاطع میشوند‪ .‬علّت‬
‫این تقاطع چی ست؟ نظر به تمام قوانین کار انفجاری‪ ،‬موج ضربوییی که در اثنای‬
‫سقوط میتئوریت دوم به ظهور می رسد باید دیوار دهانۀ اوّل را از بین برده به جای آن‬
‫دیوار جدید خود را تشکیل دهد‪ .‬حتّا هرگاه فرض شود که همزمان دو «مهمان‬
‫آسمانی» با کتلههای مساوی و سرعت پرواز مساوی در جدار همدیگر سقوط کنند‪،‬‬
‫در آن صورت نیز تصویر شکل دیگری میداشت و هر دو دهانه در یکی از قسمتها‬
‫دیوار مشترک را پدید میآوردند‪.‬‬
‫به هر اندازهیی که دانشمندان توجّه خویش را به جزئیّات مختلف بیشتر‬
‫معطوف ساختند‪ ،‬به همان اندازه پرسشهای فراوانی در برابر آنها قرار گرفتند‪ .‬الکن‬
‫تمام این پرسشها پیرامون یکی از دالیل اساسی‪ ،‬یعنی تئوری میتئوریتیبودن دَور‬
‫میخورد‪ .‬به اساس این تئوری‪ ،‬احجار ماه در اثر فشار بزرگی که از ضربۀ میتئوریت‬
‫به وجود میآید خواص جدیدی را به خود میگیرند‪ .‬در اینجا سؤالی خلق میشود‬
‫که آیا فشار مشابهی نمیتواند در اثر «انفجار» آتشفشان بزرگی به وجود بیاید؟‬
‫پتر کرو پوتکین‪ ،‬عضو خبرنگار آکادمی علوم اتّحاد شوروی‪ ،‬موفق شد تا به‬
‫سؤال فوق پاسخ مثبت ارائه بدارد‪.‬‬
‫عوامل ذیل را میتوان برای اثبات موضوع یادآوری کرد‪ :‬دانشمندان در همین‬
‫اواخر در ماه «ساختمانهای حلقوی» عظیمی را کشف کرده بودند و معلوم شده بود‬
‫که دهانههای تقریباً هم سن در سطح ماه به صورت غیر منظّم قرار ندارند؛ بلکه به‬
‫یک نظم معیّن واقع می باشند و به این ترتیب‪ ،‬به خوبی در دایرهیی با مرکز مشترک‬
‫‪137‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫محاط میشوند‪ .‬این نظم غیر منتظره را چهگونه میتوان تشریح کرد؟ و یا این که‬
‫نظم مذکور زادۀ تصادف است؟‬
‫برای ارائۀ جواب به سؤالهای فوق‪ ،‬کارکنان انستیتوت ژیولوژی معادن جامد‪،‬‬
‫پتروگرافی‪ ،‬مینرالوژی و ژیوشیمیایی آکادمی علوم اتّحاد شوروی با استفاده از‬
‫طریقهیی مخصوص‪ ،‬سطح ماه را مورد تحلیل قرار دادند‪.‬‬
‫تصوّر کنید که باستانشناسان موفق شده باشند تا شهر قدیمییی را از تۀ خاک‬
‫بیرون برآورند؛ سیمای اوّلی آن شهر را از قبیل موقعیّت دیوارها‪ ،‬برجها و جادهها‬
‫چه گونه احیا خواهند ساخت؟ در چنین موارد‪ ،‬محققان میکوشند تا به ترتیب‪ ،‬بقایای‬
‫پارچه پارچۀ عین ساختمان‪ ،‬مثالً دیوارهای قلعهیی ‪ ،‬را با هم وصل بسازند‪.‬‬
‫دانشمندان در مورد دهانههای آتشفشانی ماه نیز به عین کار توسّل جُستند‪.‬‬
‫نتایج به دستآمده غیر منتظره بودند و معلوم شد که تعداد سیستمهای‬
‫متّحدالمرکز خیلی بیشتر از تصوّر قبلی می باشد و عمالً سراسر ماه با این سیستمها‬
‫پوشیده شده است‪ .‬حتّا در بعضی مواقع تا ده حلقۀ یکبادیگر«پیچده» وجود دارند‪.‬‬
‫تنها یک حلقه موسوم به «حلقۀ بحیرۀ بارانها» تقریباً سراسر جانب قابل دید ماه را‬
‫احتوا کرده است‪ .‬ساختمانهای عظیم مذکور چهگونه توانستند به وجود بیایند؟‬
‫بیایید فرض کنیم که قشر ماه به طور دایم سرد نبوده است‪ .‬در گذشتههای خیلی‬
‫دور‪ ،‬این قشر‪ ،‬سوزنده و حتّا ممکن است شناور بوده است‪ .‬در این موقع فورانهای‬
‫آتشفشانها نیز رخ دادند‪ ،‬افتیدهگیهایی به وجود آمدند و پارچههای مکمّلی از‬
‫قشر ماه فرو رفتند‪.‬‬
‫در همین موقع بزرگترین «حلقه»های خارجی نیز پدیدار گشتند‪ .‬امّا بعدًا‬
‫فعالیّتهای درون ماه خاموشتر و بطیتر شدند‪ .‬و بعد از آنها حلقههای داخلی به‬
‫وجود آمدند و سرانجام بعضی اوقات جریانهای ماگما و گاز با ایجاد حلقههای‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪138‬‬

‫مکمّلی از دهانههای آتشفشانی بیرون را پاره کردند‪ .‬این عملیّه صدها میلیون سال در‬
‫سراسر ماه‪ ،‬یعنی در جایی که فاقد آتم سفیر و آب است‪ ،‬ادامه داشت؛ از این سبب‬
‫«ساختمانها» در سطح آن با گذشت مدّت زیادی تقریباً دوباره ویران نشده اند و‬
‫فعالً دانشمندان از روی آنها سرگذشت اجباری همسایۀ ما را در کاینات مورد‬
‫مطالعه قرار میدهند‪.‬‬
‫سایر مشاهدات نیز فرضیّۀ تکتونیکی و ماگماتیکی بودن را مورد تأیید قرار‬
‫مثالً‬ ‫میدهند؛‬
‫ساختمانهای حلقوی در‬
‫مرّیخ‪ ،‬در اقمار مشتری و‬
‫همچنین در کرّۀ زمین‪ .‬یعنی‬
‫بین‬ ‫شباهتی‬ ‫میتوان‬
‫حلقههای زمین و ماه قایل‬
‫شد و امکان دارد حتّا‬
‫موقعیّتهای آنها را با‬
‫تجمّعات مواد مفید معدنی و‬
‫یا با مناطق فوقالعاده زلزلهخیز ارتباط داد‪ ....‬و در آنصورت است که اسرار ماه‬
‫‪1‬‬
‫منفعت واقعی برای بشریّت به ارمغان میآوَرَند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ عل ّت پیدایش دهانههای آتشفشانی بر روی ماه‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصت و یکم‪ ،‬شمارۀ ‪،12‬‬
‫یکشنبه ‪ 15‬فروردین ‪ ،1361‬ص ‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،13‬پنجشنبه ‪ 16‬فروردین ‪ ،1361‬ص ‪( .3‬برگردانشده از ماهنامۀ‬
‫اسپوتنیک‪).‬‬
‫‪139‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫خانه برای فضانوردان‬

‫ایستگاه «سالیوت ـ ‪ »6‬در ماه سپتامبر سال ‪ 1977‬در مدار زمین به کار انداخته‬
‫شد‪ .‬از آغاز قرارگرفتن این ایست گاه در مدار زمین تا کنون‪ ،‬مجموعاً شانزده دسته از‬
‫فضانوردان در آن رفتوآمد کرده اند و از آنجمله دو فضانورد به نامهای لیونید‬
‫پاپوف و والیری رومین درازترین مدّت‪ ،‬یعنی ‪ 185‬شبانهروز‪ ،‬را در آن سپری کردند‪.‬‬
‫از مسایل عمدهیی که در هنگام ساختن این ایستگاه مطرح بودند‪ ،‬محل و طرز‬
‫جابهجاکردن لوازم و همچنین تعداد حجرهها برای فعالیّت و استراحت نرمال عملۀ آن‬
‫را میتوان نام برد‪ .‬مثالً‪ :‬در سفینۀ فضایی «سیوز» لوازم اساسی در حجرۀ مخصوصی‬
‫قرار داده شده است که شرایط فعالیّت آن تقریباً ایدهآلی اند؛ یعنی در آنجا حرارت‬
‫ثابت و رطوبت معیّن نگهداری میشود و چون اتسفیر آن فاقد اکسیژن است‪ ،‬در‬
‫آنجا عملیّههای اکسیدیشنی صورت نمیگیرند‪ .‬الکن اگر حجره ایجاب مرمت را‬
‫کند‪ ،‬عمله از مرمت آن عاجز می باشد که البته اگر این طرح برای ایستگاههایی‬
‫میبود که باید سالها در مدار باقی بمانند به درد نمیخورد‪ .‬از این رو در سالیوت‬
‫سیستمها و دستگاههای اساسی در حجرهیی موقعیّت دارند که در آنجا فضانوردان‬
‫زندهگی و فعالیّت میکنند‪ .‬حجرۀ مذکور را به نام حجرۀ کار یاد میکنند‪ .‬دستگاه‬
‫محرّک و بخش لوازم علمی‪ ،‬هر کدام در حجرههای مخصوص و جداگانهیی قرار‬
‫داده شده اند‪.‬‬
‫در ایستگاه مذکور امکانات موجودیّت همزمان دو سفینۀ فضایی سرنشیندار و‬
‫باربر پیش بینی شده و از این رو از عقب و جلو محلّ فعالیّت دو دستگاه متقاطع با‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪140‬‬

‫دو حجرۀ انتقالی الحاق یافته اند و به این ترتیب‪ ،‬ایستگاه مذکور مجموعاً دارای‬
‫پنج حجره میباشد‪.‬‬
‫در اینجا تمام ضرورتها مرفوع اند‬
‫در حجرۀ انتقالی دو لباس فضانوردی برای تفریح در فضای باز و مراکز‬
‫هدایتدهنده وجود دارند‪ .‬حجم حجرۀ کار چهل مترمکعّب و مساحت آن شانزده‬
‫مترمربّع بوده در آن فضانوردان کار میکنند‪ ،‬مینشینند‪ ،‬میخورند و ورزش میکنند‪.‬‬
‫حجرۀ مذکور خیلی راحت و زیبا بوده دیوارها و سقف آن با تکۀ نرم و روشن‬
‫پوشانده شده اند‪.‬‬
‫در اینجا پست مرکزی هدایتدهنده قرار دارد و در آن تمام «رشتهها»یی که‬
‫فضانوردان را با سیستمهای ایستگاه ارتباط میدهند کشانیده شده اند‪.‬‬
‫اشارهدهندههای رنگه به طور دایم از طرز کار تمام دستگاهها به فضانوردان اطالع‬
‫میدهند و فرمانهایی را که از طرف زمین فرستاده میشوند به آنها میرسانند‪ .‬در‬
‫عقب پست مرکزی مذکور میزی بر ای غذاخوردن قرار دارد‪ .‬غذا را در زمین نظر به‬
‫سنجش مدّت بودوباش هر عضو عمله تهیّه میکنند‪ .‬برای گرمکردن طعام‪ ،‬گرمکنندۀ‬
‫مخصوصی وجود دارد‪ .‬نیازمندی عمله برای آب از دو منبع مرفوع میشود‪ :‬یکی آبی‬
‫که در محیط ایست گاه از اثر تنفّس تبخیر و از طریق جلد تولید میشود دوباره احیا‬
‫میگردد؛ دوم‪ :‬آبی که توسّط سفینههای باربر آورده میشود‪ .‬آب در یک تانک در‬
‫پهلوی میز غذاخوری نگهداری میشود‪ .‬مصرف اساسی آب در ساختمان تنشوی‬
‫میباشد‪ .‬در اثنای تنشستن برای محافظت چشم از کف صابون‪ ،‬باید عینک پوشیده‬
‫شود و تنفّس از طریق پیپ صورت بگیرد‪ .‬جریان آب پاشدهندهها به کمک جریان‬
‫هوای گرم هدایت میگردد‪ .‬فضالت فعالیّت حیاتی در کونتینرها جمع میشوند و‬
‫توسّط آنها به آتمسفیر زمین منتقل و در آنجا سوختانده میشوند‪.‬‬
‫‪141‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫پروازهای درازمدّت در شرایط بیوزنی باعث پایینآمدن شدید فشار در عضالت‬

‫و در قلب انسان می گردد‪ .‬از این سبب در سالیوت تجهیزاتی برای تکمیل‬
‫«کمبودیها»ی نیروهای فیزیکی جابهجا شده اند‪.‬‬
‫حرارت متوسّط داخل ایستگاه ‪ 20‬درجۀ سانتیگراد میباشد‪ .‬این حرارت‬
‫بیشتر مربوط به یک جزء اساسی سیستم تنظیمکنندۀ حرارت موسوم به «پوستین»‬
‫است‪ .‬وظیفۀ «پوستین» عبارت از نگهداری حرارتی است که از انسانها و آالت داخل‬
‫ایستگاه آزاد می شود‪ .‬این حرارت در مدّت پرواز حتّا بلندتر از حدّ ضرورت‬
‫می باشد و از این رو وظیفۀ اساسی سیستم تنظیمکنندۀ حرارت عبارت است از‬
‫دورساختن حرارت اضافی‪ .‬هنگامی که انسان در ایستگاه نباشد حرارت داخل‬
‫حجرهها توسّط گرمکنندۀ برقی بلند برده میشود‪ .‬از وظایف دیگر سیستم‬
‫تنظیم کنندۀ حرارت‪ ،‬یکی هم دورکردن رطوبت از محیط بودوباش میباشد‪ .‬رطوبت‬
‫در سطح دستگاه مخصوصی تقطیر میشود و در تانکیها میچکد و از آنجا در‬
‫سیستم احیاسازی آب داخل میشود‪ .‬ترکیب گاز آتمسفیر ایستگاه در حدودی‬
‫نگهداری میگردد که برای باشندهگان زمین معمول است‪ :‬فشار آتمسفیر ‪ 700‬ـ ‪960‬‬
‫میلیمتر ستون سیماب‪ ،‬فشار پارسیونال اکسیژن ‪ 160‬ـ ‪ 240‬میلیمتر ستون سیماب‪،‬‬
‫فشار پارسیونال گاز کربنیک تا ‪ 7‬ـ ‪ 9‬میلیمتر ستون سیماب‪ .‬احیاکنندۀ آتمسفیر یکی‬
‫از عناصر اساسی سیستم تأمینکنندۀ گاز می باشد‪ .‬در هنگام تنفّس فضانوردان در‬
‫فضای باز و همچنین پرتاب کونتینرها یک مقدار گاز به طور برگشتناپذیر به‬
‫مصرف میرسد‪ .‬در اینصورت مقدار کمبود گاز توسّط بالونهای گاز تأمین‬
‫میشود‪ .‬این بالونهارا سفینههای باربر موسوم به «پروگرس» میرسانند‪ .‬هوای داخل‬
‫ایستگاه توسّط هواکشها دوران مییابد‪ .‬برای فعالیّت تمام سیستمهای فوقالذّکر به‬
‫انرژی برق ضرورت می افتد‪ .‬منبع اساسی انرژی برق در سالیوت ـ ‪ 6‬سه باتری آفتابی‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪142‬‬

‫با مساحت ‪ 60‬مترمربّع میباشد‪ .‬انرژی آفتاب توسّط باتریها به انرژی برق مبدّل‬
‫گردیده آکومولیاتورهایی را که از آنها تمام دستگاهها تغذیّه میشوند شارژ‬
‫میکند‪.‬‬
‫باربرهای فضایی‬
‫فضانوردان توسّط سفینههایی به نام «سیوز» در ایستگاه پیاده می شوند‪ .‬در‬
‫پروازهای درازمدّت‪ ،‬تأمین مواد سوخت و مواد استهالکی برای فضانوردان توسّط‬
‫سفینههایی به نام «پروگرس» صورت میگیرد که اتّصال و جداشدن آنها با‬
‫ایستگاه‪ ،‬به طور اتوماتیک انجام میگیرد‪.‬‬
‫ساختمان موتور سالیوت ـ ‪ 6‬از دو گروه موتورهای فعّال متشکّل است‪ .‬گروه‬
‫اوّل موتورها‪ ،‬که دارای قدرتی زیاد اند برای در مدار نگهداشتن ایستگاه به کار‬
‫میروند و گروه دوم‪ ،‬که دارای قدرتی کمتر اند وظیفۀ سمتگیری را در فضا به‬
‫عهده دارند‪ .‬هر دو گروه مذکور در صورت ضرورت میتوانند برای درست‬
‫نزدیکشدن ایستگاه با سفینههای باربر مورد استفاده قرار بگیرند‪.‬‬
‫درطول مدّت کار ایستگاه سالیوت ـ ‪ ،6‬در مدار آن ‪ 12‬سفینۀ «پروگرس»‬
‫باراندازی کرده اند‪ 34 ،‬بار با سفینههای فضایی سرنشیندار و اتوماتیک اتّصال یافته‬
‫است و سه بار فضانوردان داخل ایست گاه را ترک گفته در فضای باز بیرون برآمده‬
‫‪1‬‬
‫اند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ خانه برای فضانوردان‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصت و یکم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،35‬دوشنبه ‪ 13‬اردیبهشت ‪ ،1361‬ص‬
‫‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،36‬سهشنبه ‪ 14‬اردیبهشت ‪ ،1361‬صص ‪ 3‬و ‪.4‬‬
‫‪143‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫باصرۀ فضایی‬
‫فضانوردی به نام یوری گالزکوف میگوید‪ ...« :‬و این حادثه زمانی به وقوع‬
‫پیوست که ایستگاه فضایی «سالیوت» بر فراز برزیل پرواز میکرد‪ .‬در آن لحظه‬
‫دلم خواست از طریق پنجره به سطح سیّارۀ مان نگاه کنم‪ .‬من تشخیص دریاها‪،‬‬
‫جهیلها و سلسلهجبالها را به زودی توانسته بودم فرا بگیرم‪....‬‬
‫امّا در آن لحظاتی که بر فراز برزیل در پرواز بودم ناگهان به نوار باریکی متوجّه‬
‫شدم بعد از ثانیهیی دانستم که آن نوار عبارت از یک شاهراه میباشد و بر روی آن‬
‫بسی در حرکت است‪ .‬حتّا توانستم رنگ آبی بس را نیز تشخیص دهم؛ اگرچه‬
‫میدانستم که از چنین فاصلهیی دور‪ ،‬آنهم با چشم غیر مسلّح‪ ،‬مشاهدۀ آن غیر‬
‫ممکن است؛ امّا با وجود آن من توانستم ببینم!‬
‫بعد از پرواز این موضوع را با دکتر علوم جغرافیایی‪ ،‬آندری آکسینوف‪ ،‬معاون‬
‫ریاست انستیتوت اقیانوسشناسی آکادمی علوم اتّحاد شوروی‪ ،‬در میان گذاشتم‪ .‬وی‬
‫چنین ابراز نظر کرد که در اینجا نیروی ارتباطدهی من «به کار افتیده است»‪ .‬یعنی‬
‫م ن بس را فقط در نظرم مجسّم ساختم و چندان تلقین شدم که با چشمانم آن را‬
‫مشاهده کردم‪» .‬‬
‫حسّ باصرۀ خارق العاده که از طرف یوری گالزکوف در فضا مورد پژوهش قرار‬
‫گرفت یکی از جالبترین خصوصیّات روانی ـ فیزیکی قوّۀ باصره در فضا میباشد‪.‬‬
‫در زمان پروازهای طویلالمدّت‪ ،‬برای بسیاری از فضانوردان معلوم شده است که‬
‫در روزهای اوّل نسبت به روزهای آخر پرواز‪ ،‬نقاط زمین کمتر تشخیص شده‬
‫می توانند‪ .‬به طور مثال‪ :‬یکی از فضانوردان به نام ویتالی سیواسیتانوف تعیین کرد که‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪144‬‬

‫در آغاز در اثنای تأثیر کوتاهمدّت بیوزنی‪ ،‬تیزی باصره امکان دارد کاهش یابد؛ امّا‬
‫زمانی فرا میرسد که میتوان جزایر‪ ،‬بحیرهها و سلسلهکوهها رامشاهده کرد‪ .‬این‬
‫فضانورد بعد از هفتۀ دوم پرواز با تماشا از طریق پنجره توانست که کشتیها را در‬
‫اقیانوس و بعداً هم در ساحل تشخیص دهد‪ .‬و باری هم قطاری را مشاهده کرد که از‬
‫فراز یک پل عبور میکرد‪.‬‬
‫تیزشدن باصره را در فضا‪ ،‬فضانوردان آمریکایی نیز تعیین کرده اند‪ .‬گوردون‬
‫کوپر در اثنای پرواز بر فراز کره از ارتفاع چندین صد کیلومتر نلهای خانهها را در‬
‫تبت و موتر باربری را در سرحدّ ایاالت متّحدۀ آمریکا و مکزیک به وضوح مشاهده‬
‫کرد‪ .‬بعدتر فضانوردی به نام ادوارد او آیت با عین واقعیّت برخورد‪ .‬وی از سفینۀ‬
‫فضایی موسوم به «جمینی» راهها و امواجی را که از اثر موتورهای قایقها به وجود‬
‫آمده بودند مشاهده کرد‪.‬‬
‫تجربیّاتی که در زمینۀ این نظریّات اجرا شدند نشان دادند که در شرایط بیوزنی‬
‫تعامل چشم در تغییر درخشش انعکاس به طور قابل مالحظهیی افزایش مییابد‪ .‬بنا به‬
‫تشریح دانش مندان‪ ،‬چشم انسان در شرایط عادی با اجرای ‪ 20‬تا ‪ 15‬حرکت در فی‬
‫ثانیه در گردش متداوم قرار دارد‪ .‬بیوزنی حرکت چشم را سهلتر میسازد و به این‬
‫‪1‬‬
‫ترتیب‪ ،‬حسّ باصره را تیزی میبخشد‪ .‬با اینهمه فعالً این فقط یک فرضیّه است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ باصرۀ فضایی‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصت و یکم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،72‬دوشنبه ‪ 24‬خرداد ‪ ،1361‬ص ‪.3‬‬
‫(برگردانشده از ماهنامۀ اسپوتنیک‪).‬‬
‫‪145‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫جهان در حال گسترش‬

‫کاینات در حال توسعه است‪ .‬تجمّعات سحابیها از یکدیگر دور شده میروند‪.‬‬
‫از سحابی ما نزدیکترین هم سایۀ آن در حال دورشدن است‪ .‬تئوری دورشدن‬
‫سحابی ها به کمک ترصّدات نجومی کامالً به اثبات رسیده است‪ .‬اگرچه این حادثه‬
‫نیم قرن قبل کشف شده است؛ امّا تا امروز هم به مشکل پذیرفته میشود؛ زیرا انسان‬
‫به این عادت کرده است که ستاره گان در گنبد آسمان بدون کدام تغییری در جاهای‬
‫خود قرار دارند‪ .‬تئوری کاینات در حال توسعه را اکثراً تئوری «انفجار بزرگ»‬
‫مینامند‪ .‬امّا [این گسترش] از بسیار جهات با انفجار شباهت دقیق ندارد؛ زیرا در‬
‫فضای بیکران کاینات‪ ،‬مرکزی وجود ندارد که از آنجا اتّساع آغاز شده باشد و‬
‫هم چنین عامل آغاز اتّساع آن‪ ،‬عبارت از حادثۀ کوانتومی در مواد مافوق متراکم‬
‫است‪ .‬بزرگترین اجزای کاینات‪ ،‬یعنی سحابیها و تجمّعات آنها نیز در حال‬
‫دورشدن از یکدیگر‪ ،‬برخالف جداشدن ذرّات گاز در اثنای انفجار‪ ،‬ساختمان‬
‫خود را تغییر نمیدهند‪.‬‬
‫متجانسبودن کاینات‬
‫به آسمان شبانه نگاه کنید‪ .‬در آن اجرام سماوی جداگانه از قبیل سیّارات‪،‬‬
‫ستارهگان سحابیها‪ ،‬تجمّعات و مافوق تجمّعات سحابیها وجود دارند‪ .‬در‬
‫مقیاسهای نه آن قدر بزرگ‪ ،‬اجرام سماوی به صورت کامالً غیر منظّم واقع اند‪ .‬در‬
‫کاینات سیستمهای خیلی بزرگ اجرام سماوی وجود ندارند که از همدیگر توسّط‬
‫فضای تقریباً خالی جداشده باشند‪ .‬امواج رادیویی در سراسر کاینات نفوذ مییابند‪.‬‬
‫این امواج در همان آغاز «انفجار بزرگ»‪ ،‬ی عنی وقتی که تمام مواد کاینات‪ ،‬در حالت‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪146‬‬

‫پالسما ی گرم بود‪ ،‬به وجود آمده اند‪ .‬هرگاه در کاینات ساحاتی با مواد فوقالعاده‬
‫متراکم موجود میبود‪ ،‬در این صورت ثمربخشی راهیافتن امواج مذکور از آن‬
‫ساحات به زمین‪ ،‬کم میشد‪ .‬امّا در مقیاسهای بزرگ‪ ،‬اهتزازات قابل مالحظۀ‬
‫تششّعات مذکور وجود ندارند و از اینجا متیقّن میشویم که کاینات در مقیاسهای‬
‫بزرگ‪ ،‬متجانس است‪.‬‬
‫سحابی ها ممکن بود به وجود نمیآمدند‬
‫از بهثبوترسیدن متجانس بودن کنونی کاینات‪ ،‬نتیجۀ مهمّی راجع به خواص آن‬
‫در گذشتههای دور به دست میآید‪ .‬پالسمای گرم که ‪ 15‬میلیارد سال قبل تمام‬
‫کاینات به آن حالت بود‪ ،‬نیز باید تقریباً متجانس میبود‪ .‬پالسما چهارمین حالت مواد‬
‫است و آن عبارت از گازی است مرکّب از الکترونها و آیونهای آزاد‪ .‬پالسمای‬
‫مطلقاً متجانس با انبساط و انقباض به گاز خنثا از نظر برق‪ ،‬مبدّل میشود که حرارت‬
‫و تراکمیّت آن با اتّساعیافتن به زودی میافتد‪.‬‬
‫اجرام سماوی جداگانه در کاینات در حال توسعه‪ ،‬میتوانستند تنها در صورتی به‬
‫ظهور برسند که در پالسمای اوّلیّه غیرمتجانسبودن اندکی موجود میبود‪ .‬در این‬
‫صورت بعد از سردشدن و تبدیل پالسما به گاز خنثا از نظر برق‪ ،‬نیروهای کشش‬
‫لخته های اوّلی مذکور را فشرده و باآلخره به اجرام سماوی مبدّل میکرد‪.‬‬
‫غیرمتجانس بودن مشابه در گاز گرم عبارت از امواج صوتی اند‪.‬‬
‫صدایی که آن را کسی نشنیده است‬
‫تراکمیّت مواد کاینات در آغاز «انفجار بزرگ» مساوی به ‪ 10‬به توان ‪ 93‬گرام در‬
‫سانتیمترمکعّب بود که حتّا تراکمیّت بزرگ هستۀ اتم ‪ 10‬به توان ‪ 15‬گرام در‬
‫سانتی متر مکعّب در مقایسه با آن ناچیز است‪ .‬در آن زمان در تحت چنین تراکمیّت‪،‬‬
‫تمام انواع ارتباطات فیزیکی نیروی همانندی داشتند که باعث متجانسبودن کاینات‬
‫‪147‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫در مقیاس های بزرگ شده اند‪ .‬در این اثنا موجودیّت غیر متجانسبودن تصادفی از‬
‫قبیل کوانتومی و حرارتی خیلی کم و امواج صوتی خیلی ضعیف بود‪ .‬امواج صوتی‬
‫در مراحل خیلی گذشتۀ توسعۀ کاینات دارای طول زیاد و فریکانس آنقدر پایین بود‬
‫که یک اهتزار را هم نمیتوانست اجرا کند؛ اگرچه سرعت آن با صفر اعشاریّه شش‬
‫حصّۀ سرعت نور برابر است‪ .‬محاسباتی که به اساس تئوری کشش انشتاین صورت‬
‫گرفته اند نشان میدهند که امواج صوتییی که در لحظۀ آغاز به ظهور میرسند برای‬
‫تشکیل لختههای پالسمای اوّلیّه که بعداً باعث آغاز بهوجودآمدن سحابیهای‬
‫ام روزی شده کامالً غیر کافی اند‪ .‬با اینهمه سحابیها به وجود آمدند؛ امّا چهگونه؟‬
‫اسرار جهان بزرگ در جهان کوچک‬
‫ام روز مسلّم شده است که کاینات در جریان تکامل خود‪ ،‬دورهیی را گذرانده‬
‫است که در آن سرعت گسترش آن دفعتاً تغییر زیاد یافته و این تغییر باعث تغییر‬
‫کیفی خواص امواج صوتی مافوق طویل شده است‪ .‬و فعالً این امواج برای پیدایش‬
‫سحابیها کفایت می کنند‪ .‬در آغاز این امواج صوتی به هم خیلی نزدیک قرار داشتند‬
‫و بعد از این که از همدیگر فاصله گرفتند دورهیی فرا رسید که در آن مواد به طور‬
‫قابل مالحظهیی متراکم شدند‪ .‬بعد از گذشت میلیونها سال‪ ،‬بعد از این که پالسما‬
‫سرد شد‪ ،‬از مواد مذک ور اجرام سماوی تشکیل شدند‪.‬‬
‫ما عادت گرفته ایم به این که قوّای ثقل و الکترومقناطیسی را از نگاه طبیعت شان‬
‫قوّایی به کلّی از همدیگر متفاوت فکر کنیم؛ امّا آیا همیشه همین طور بوده است؟‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪148‬‬

‫مسلّم است که «انفجار بزرگ» عبارت بود از عملیّۀ قوّۀ اَبَرساحۀ واحد‪ ،‬جایی که‬
‫تمام انواع عملیّات متقابل و از آنجمله ثقل در حالت توحید بودند‪ .‬در اثر سردشدن‬
‫مواد در بعضی‬
‫درجات حرارت‪،‬‬
‫به‬ ‫تبدّالت‬
‫فازی‬ ‫اصطالح‬
‫صورت گرفت و‬
‫در همان وقت‬
‫تمام انواع عملیّات‬
‫متقابل که ما هر‬
‫یک از آنها را‬
‫میکنیم‬ ‫فکر‬
‫خواص جداگانه‬
‫دارند به وجود آمدند‪.‬‬
‫محاسبات نشان میدهند که در هنگام تبدّالت فازی شرایطی به وجود میآید که‬
‫برای افزایش ناگهانی سرعت گسترش کاینات کمک میکند‪.‬‬
‫در آینده تحقیقات بیشتر فیزیکی نجومی نشان خواهند داد که تئوری ما تا چه‬
‫‪1‬‬
‫اندازه صحّت دارد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ جهان در حال گسترش‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصت و یکم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،213‬یکشنبه ‪ 21‬آذر ‪ ،1361‬ص‬
‫‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،214‬دوشنبه ‪ 22‬آذر ‪ ،1361‬ص ‪.3‬‬
‫‪149‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫مشتری‪ ،‬ستارۀ آینده است؟‬

‫فرضیّه‬
‫طوری که معلوم است در اطراف آفتاب نُه سیّاره میچرخند و از آنجمله‪،‬‬
‫پنجمین سیّاره به دنبال مرّیخ‪ ،‬سیّارۀ مشتری است که بزرگترین سیّارۀ منظومۀ‬
‫شمسی است‪ .‬امّا آیا در سیّارهنبودن آن هیچ تردیدی وجود ندارد؟‬
‫در نظر اوّل حتّا ارائۀ این پرسش شاید غیر منطقی جلوه کند‪ .‬امّا اینک همکار‬
‫دانشگاه دولتی روفستوفک‪ ،‬دکتر علوم فیزیکی ـ ریاضی‪ ،‬سوچکوف‪ ،‬فرضیّهیی را‬
‫به میان آورده است که وادار می سازد تا به چنین یک مسألۀ غیر قابل بحث به نظر‬
‫جدیدی نگریسته شود‪ .‬موصوف به این نتیجه رسید که مشتری‪ ...‬دارای منابع انرژی‬
‫هستهیی است‪.‬‬
‫مسلّم است که سیّارات نبایددارای چنین منابعی باشند؛ چنانچه ما این اجرام را در‬
‫آسمان شبانه میبینیم که از ستاره گان نظر به طبیعت درخشش تفریق شده میتوانند‪.‬‬
‫تششّع در ستارهگان عبارت از نتیجۀ انرژییی است که در جریان روندهای جاری در‬
‫اعماق آنها به ظهور میرسد‪ .‬امّا سیّارات تنها انرژییی را که از اشعۀ آفتاب‬
‫میگیرند منعکس می سازند‪ .‬نظر به معلومات اخیر‪ ،‬مشتری خیلی بیشتر از انرژییی‬
‫که آفتاب به آن میفرستد انرژی متششّع میسازد! یعنی این سیّاره دارای منابع داخلی‬
‫انرژی میباشد‪ .‬امّا طبیعت این منابع از چه قرار است؟‬
‫سوچکوف چنین ابراز نظر میکند که در اعماق مشتری تعامالت حرارتی ـ‬
‫هستهیی جریان دارند‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪150‬‬

‫موصوف به نفع فرضیّۀ ستاره بودن مشتری‪ ،‬عالوه بر موجودیّت حرارت ‪ 280‬هزار‬
‫درجۀ فارنهایت در مرکز مشتری‪ ،‬از سرعت تششّع انرژی نیز یادآوری میکند‪ .‬به این‬
‫اساس این دانشمند زمان عمومییی را که در طی آن تعامالت حرارتی ـ هستهیی در‬
‫جریان است محاسبه کرد و چنین نتیجه به دست آمد که زمان مذکور چندین بار از‬
‫عمر خود مشتری تجاوز میکند‪ .‬الکن مطابق به قوانین فیزیکی‪ ،‬سیّارات منظومۀ‬
‫شمسی تقریباً هم زمان به ظهور رسیده اند‪ .‬هرگاه مشتری واقعاً از سایر اقمار آفتاب‬
‫مسنتر باشد‪ ،‬پس سیّاره نه‪ ،‬بلکه ستاره است‪.‬‬
‫ستارهیی در بین سیّارات! به چه ترتیبی؟‬
‫سوچکوف در نظریّات خود تنها نیست‪ .‬دانشمند دیگر شوروی موسوم به سالیم‬
‫زیباروف‪ ،‬هم کار انتستیتوت تحقیقات فضایی ـ فیزیکی و آیرو نومی در یاکوتسک‬
‫چهگونهگی پیدایش ستارهیی را در بین سیّارات یک منظومه شرح میدهد‪.‬‬
‫معلوم است که آفتاب در هر ثانیه نه تنها مقدار عظیم انرژی‪ ،‬بلکه مواد نیز به فضا‬
‫پرتاب میکند‪ .‬ذرّات انتقالدهندۀ انرژی به شکل جریان الکترونها و پروتونها یعنی‬
‫به شکل به اصطالح باد آفتابی به مشتری میرسند و در ظرف میلیاردها سال است که‬
‫مشتری این ذرّات را تصرّف میکند‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬از یک طرف کتلۀ آن افزایش‬
‫مییابد که شرط اساسی برای ستاره شدن مکمّل است‪ ،‬و از جانب دیگر با تصرّف این‬
‫ذرّات‪ ،‬مشتری انرژی خود را ازدیاد میبخشد‪ .‬چنین استنباط میگردد که آفتاب‬
‫خودش به رقیب خود کمک میکند تا به ستارۀ جوان مبدّل شود‪.‬‬
‫‪151‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫سالیم زیباروف معتقد است که کتلههای مشتری و آفتاب بعد از ‪ 3‬میلیارد سال با‬
‫هم برابر خواهند شد و در آن هنگام کتلیسم نوبتی فضایی رخ میدهد‪ :‬منظومۀ یک‬
‫ستارهیی (آفتاب) به‬
‫منظومۀ دوستارهیی‬
‫(آفتاب و مشتری)‬
‫مبدّل میشود‪.‬‬
‫آتیّه را امروز به‬
‫میتوان‬ ‫مشکل‬
‫پیشبینی کرد‪ .‬امّا‬
‫در این که در‬
‫ساختمان منظومۀ‬
‫شمسی تغییرات قابل‬
‫مالحظهیی پدیدار‬
‫خواهد شد‪ ،‬تردیدی‬
‫وجود ندارد‪ .‬قبل از‬
‫همه در خطّالسّیر حرکت سیّارات اختالل رخ میدهد‪ .‬امکان حتمی دارد که زهره و‬
‫زمین در مراحل مختلف حرکت انتقالی گاهی به طرف آفتاب و گاهی به طرف‬
‫ستارۀ نوپیدا کشانده شوند‪.‬‬
‫هم سایۀ نزدیک مشتری‪ ،‬یعنی مرّیخ‪ ،‬چه وضعی خواهد داشت؟ آیا کامالً تحت‬
‫سلطۀ ستارۀ جوان قرار نخواهد گرفت؟‬
‫چنین امکان نیز می رود که منظومۀ جدید یک منظومۀ دوگانه باشد‪ .‬در کاینات‬
‫چنین منظومههای به اصطالح دوگانه وجود دارند که به دَور مرکز عمومی (شرطی)‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪152‬‬

‫کتلهها میچرخند و ذرّات فضایییی که به طرف آنها جذب میگردند دارای دو‬
‫‪1‬‬
‫قطب جاذبه میباشند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ مشتری‪ ،‬ستارۀ آینده است؟‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصت و دوم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،7‬سهشنبه ‪ 9‬فروردین ‪،1362‬‬
‫ص ‪( .3‬برگردانشده از ماهنامۀ اسپوتنیک‪).‬‬
‫‪153‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫ستارۀ دنبالهداری که در حال نزدیکشدن‬

‫به زمین است‬
‫این ستارۀ دنبالهدار فعالً حتّا در تلسکوپهای قوّی نیز دیده نمیشود؛ امّا واضح‬
‫است که با سرعت در حدود ‪ 15‬کیلومتر در ثانیه بدون انحراف در حال نزدیکشدن‬
‫به زمین است‪.‬‬
‫باشندهگان زمین از قدیماالیّام با ستارۀ دنبالهدار هالی آشنایی دارند‪ .‬هیچ یک از‬
‫ستارهگان دنباله دار دیگر در جریان این مقطع بزرگ زمانی که بالغ بر دو هزار سال‬
‫می شود به مشاهده نرسیده است‪ .‬هر انسان این شانس را دارد که این ستاره را یک بار‬
‫در عمر خویش ببیند‪ .‬این ستارۀ دنبالهدار بعد از ‪ 76‬سال یک بار به زمین نزدیک‬
‫میشود‪ .‬انتظار میرود تا در سال ‪ 1986‬برای سیومین بار به زمین نزدیک شود‪.‬‬
‫بسیاری از توهّمات در زمانهای قدیم با ستارۀ دنبالهدار هالی ارتباط داشته اند‪.‬‬
‫بهظهوررسیدن آن با مرگ آتیال‪ ،‬پیشوای گونها‪ ،‬کنستانتین‪ ،‬امپراتور روم؛ و ایوان‬
‫گروزونی‪ ،‬تزار روس‪ ،‬مصادف بود‪ .‬در سال ‪ 1456‬میالدی در هنگام بهظهوررسیدن‬
‫این ستارۀ دنبالهدار‪ ،‬پاپ کالکسیت سوم اعالم داشت که شکل آن تیغ ترکی را به‬
‫خاطر میآورَد و این به مفهوم حملۀ ترکها باالی مسیحیهاست‪ .‬ترکها نیز با‬
‫مشاهدۀ آن به نوبۀ خود شباهت آن را با صلیب مسیحی ابراز داشتند و به انتظار حمله‬
‫از جانب اروپای غربی نشستند‪ .‬امّا این جرم سماوی به زودی ناپدید شد‪ ،‬بدون این‬
‫که کوچکتر ین ردّ پایی از خود به جا گذاشته باشد‪ ،‬هم در روم و هم در استانبول‬
‫آرامش برقرار بود‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪154‬‬

‫این ستارۀ دنبالهدار به نام ستارهشناس انگلیسی‪ ،‬هالی (‪ 1656‬ـ ‪ ،)1742‬دوست‬

‫نیوتن‪ ،‬مسمّا شده است‪ .‬هالی در سال ‪ 1682‬خطّالسّیر این ستارۀ دنبالهدار را به کمک‬
‫قانون جاذبۀ عمومی که تازه کشف شده بود و هنوز در صحیحبودن آن اطمینان‬
‫کامل وجود نداشت اندازهگیری کرد‪ .‬طوری که هالی پیشگویی کرده بود‪ ،‬قانون‬
‫مذکور با ظاهرشدن این ستاره به اثبات رسید‪ .‬در زمان حاضر طرح دستگاههای‬
‫ارسالشونده به ستارۀ دنبالهدار هالی در کشورهای مختلف جهان روی دست اند‪.‬‬
‫انتظار میرود که این دستگاهها باعث غنای هرچه بیشتر دانش انسان دربارۀ‬
‫منظومۀ شمسی شوند‪ .‬نخستین طرح دستگاه ارسالشونده به ستارۀ دنبالهدار هالی‪ ،‬با‬
‫همکاری آژانسهای فضایی آمریکایی و اروپایی تهیّه شده بود‪ .‬در این طرح همه‬
‫چیز از خطّالسّیر حرکت تا لوازم علمی با دقّت تا یک گرام وزن‪ ،‬محاسبه شده بود‪.‬‬
‫دست گاه اتوماتیک مذکور عالوه بر این که باید در اثنای نزدیکشدن خیلی زیاد‬
‫به ستارۀ دنبالهدار هالی (یعنی در فاصلۀ ‪ 130‬هزار کیلومتر) دستگاه کوچک‬
‫سباتومات را به ستارۀ دنبالهدار مذکور پرتاب میکرد‪ ،‬باید بعد از دو سال دیگر با‬
‫ستارۀ دنبالهدار دیگری به نام «تمپل ـ ‪ » 2‬مالقی میشد‪.‬‬
‫ارزش این طرح برای آژانس فضایی آمریکایی ربع یک میلیارد دالر را در بر‬
‫میگرفت‪ .‬طوری که مجلّۀ «استرونومی» می نویسد‪ ،‬چون این طرح آژانس فضایی‬
‫آمریکا کدام هدف نظامی را تعقیب نمیکرد‪ ،‬کنگرۀ ایاالت متّحده از مساعدت‬
‫مالی اجرای این طرح سر پیچید‪.‬‬
‫فعالً برای تهیّۀ سه طرح در شوروی‪ ،‬ژاپن و اروپا کار جریان دارد‪.‬‬
‫اروپایی ها مواد خام بخش اوّل طرح نخستین را تنها برای مالقات با ستارۀ دنبالهدار‬
‫هالی فراهم آورده اند‪ .‬طرح مذکور را به نام نقّاش ایتالیایی که این ستارۀ دنبالهدار را‬
‫در سال ‪ 1301‬میالدی نقّاشی کرده بود «چوتو» نام گزارده اند‪.‬‬
‫‪155‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫طرح ژاپن شرطاً «پالنیتا ـ الف» نام گذاری شده است و اصوالً از «چوتو» تفاوت‬
‫کم دارد‪ .‬در این طرح پرتاب دو دست گاه اتومات در نظر گرفته شده است‪ :‬اوّلی‬
‫برای مطالعۀ به اصطالح «باد آفتابی» (یعنی جریان پالسما از آفتاب) در پیرامون ستارۀ‬
‫دنبالهدار؛ و دومی برای مالقات با ستارۀ دنبالهدار مذکور‪.‬‬
‫طرح شوروی که از طرف آکادمیسن ورآلد ساگدییف پیشنهاد شده است‬
‫خیلی پیچیده محسوب میشود‪ .‬این طرح به نام «ویها» و یا «ونیرا ـ هالی» مسمّا بوده‬
‫در دسامبر سال ‪ 1984‬به سیّارۀ زهره پرتاب میشود‪ ،‬در ژوئن ‪ 1985‬با سیّارۀ مذکور‬
‫مالقی میشود و بعد از جداشدن آپارات فرودآمدنی‪ ،‬ایستگاه مذکور به طرف‬
‫ستارۀ دنبالهدارهالی استقامت مییابد‪.‬‬
‫مالقات با ستارۀ دنبالهدار هالی در ماه مارس سال ‪ 1986‬برای هر سه طرح مذکور‬
‫برنامه ریزی شده است‪ .‬اهداف علمی تمام آنها همانند اند؛ امّا ترکیب آالتی که در‬
‫آپاراتهای فضایی جابه جا شده اند یک اندازه متفاوت خواهد بود‪ .‬وزن لوازمی که‬
‫میتوان به ستارۀ دنبالهدار فرستاد خیلی محدود است‪ .‬از این سبب مهم این است که‬
‫اطالعات بهدستآمده در دستگاههای ارسالشوندۀ مختلف باید باعث تکمیل‬
‫همدیگر شوند‪.‬‬
‫چنان که دیده میشود‪ ،‬ستارهگان دنبالهدار بقایای مادۀ غبارمانندی اند که ‪6،4‬‬
‫میلیارد سال قبل منظومۀ شمسی از آن تشکیل گردید‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬ستارهگان‬
‫دنبالهدار میتوانند حامل اطالعات باارزشی راجع به مراحل ابتدایی ابری که بعداً‬
‫سیّارات از آن به وجود آمدند باشند‪ .‬عالوه براین‪ ،‬چنین میپندارند که فقط‬
‫ستارهگان دنبالهدار میتوانستند «مایۀ» اوّلیّۀ ارگانیک را به کرّۀ زمین بیاورند‪ .‬عمالً به‬
‫کمک تحلیل طیفی در ستارهگان دنبالهدار مولکولهای ارگانیک کشف شده اند‪ .‬در‬
‫صورتی که حتّا ترصّدات ساده و خارج از آتمسفیر ستارهگان دنبالهدار باعث چنین‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪156‬‬

‫کشفی شده اند‪ ،‬لهذا از دستگاههای ارسالشوندۀ مستقیم انتظار بیشتری باید‬
‫داشت‪.‬‬
‫نظر به تصوّرات امروزی‪ ،‬هستۀ ستارۀ دنبالهدار‪ ،‬عبارت از کوه یخ شناور فضایی‬
‫منحصربهفردی می باشد که متشکّل است از گازهای انجمادیافته با ترکیبات مغلق‬
‫شیمیایی و مادۀ مینرالییی که در حرارت زیاد ذوب میشود به شکل غبار و یا سنگ‪.‬‬
‫کتلۀ هستههای ستارهگان دنبالهدار از چند تن تا صد و حتّا هزار میلیارد تن میرسد‪.‬‬
‫اندازۀ آنها از دهها متر تا چندین کیلومتر میرسد‪.‬‬
‫در آخرین بار ظاهرشدن ستارۀ دنبالهدار هالی در سال ‪ 1910‬دُم آن از افق غرب‬
‫شروع شده از طریق سمتالرّأس گسترش مییافت‪ .‬طول حقیقی آن به ‪ 14‬میلیون‬
‫کیلومتر یعنی اندکی کمتر از فاصلۀ متوسّط زمین و آفتاب میرسید‪.‬‬
‫چنین انتظار میرود که در پایان سال ‪ 1984‬ستارۀ دنبالهدار مذکور به کمک‬
‫تلسکوپهای قوّی قابل عکسبرداری شود‪ ،‬در نوامبر سال ‪ 1985‬میتوان آن را‬
‫توسّط دوربین و در دسامبر همان سال توسّط چشم غیر مسلّح مشاهده کرد‪.‬‬
‫این ستارۀ دنبالهدار دورۀ حضیض خود را در ‪ 9‬فوریۀ سال ‪[ 1986‬مطابق به ‪ 20‬دلو‬
‫‪ 1364‬شمسی] میگذرانَد و هنگامی که در برابر آفتاب قرار میگیرد دیده نمیشود و‬
‫سپس ستارۀ دنبالهدار مذکور قبل از سپیدهدم به طلوع آغاز میکند و به تدریج رو به‬
‫ضعیفشدن میگذارد و کامالً از نظرها پنهان میشود تا فقط در سال ‪ 2061‬میالدی‬
‫‪1‬‬
‫دوباره پدیدار گردد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ ستارۀ دنبالهداری که در حال نزدیکشدن به زمین است‪ ،‬سال شصت و دوم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،152‬پنجشنبه ‪ 7‬مهر‬
‫‪ ،1362‬ص ‪2‬؛ شمارۀ ‪ ،153‬شنبه ‪ 9‬مهر ‪ ،1362‬صص ‪ 2‬و ‪( .4‬برگردانشده از ماهنامۀ اسپوتنیک‪).‬‬
‫‪157‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫«طرفدار» و «مخالف» اقامت در فضا‬

‫در این اواخر مسألۀ اقامتگاههای فضایی آینده توسّط جرالد اونیل‪ ،‬پرفسور‬
‫آمریکایی‪ ،‬مورد بحث قرار داده میشود‪ .‬دلیل لزوم ایجاد اقامتگاهها در فضا از نظر‬
‫جرالد اونیل چیست؟ از نظر وی قبل از همه به کمک این اقامتگاهها امکان حلّ‬
‫مشکل نفوس به روی زمین میسّر میشود‪ .‬وی چنین میپندارد که که تا سال ‪2050‬‬
‫میالدی نفوس زمین باید تا ‪ 16‬میلیارد افزایش یاید‪ .‬این جمعیّت برای کرّۀ زمین‬
‫تحمّل ناپذیر خواهد بود و انسان ناگزیر است تا به ایجاد اقامتگاههای فضایی دست‬
‫بزند و این روند‪ ،‬سریع و همانند تسخیر «دنیای جدید» خواهد بود و در نتیجه بعد از‬
‫سی و پنج سال‪ ،‬در زمین تنها در حدود دو میلیارد نفر باقی میمانند و مشکل یادشده‬
‫به طور ثابت نگهداشته میشود‪ .‬ساحات اقامتگاههای فضایی تا سال ‪ 2150‬میالدی‬
‫نسبت به ساحۀ خشکۀ زمین پنج مرتبه افزایش مییابند و تعداد عمومی انسان تا ‪ 80‬ـ‬
‫‪ 100‬میلیارد باال میرود‪.‬‬
‫طوری که میدانیم ایجاد اقامتگاههای فضایی عالوه بر مشکل تکنیکی از مشکل‬
‫اقتصادی و اجتماعی نیز برخوردار خواهد بود؛ چنانچه این موضوع متجاوز از هفده‬
‫سال قبل برای نخستین بار از طرف بنیادگذار فضانوردی‪ ،‬کنستانتین سیولکوفسکی‪،‬‬
‫ابراز شده بود‪.‬‬
‫او در سال ‪ 1911‬در نامهیی به مدیر مسؤول «مجلّۀ هوانوردی» نوشته بود‪« :‬انسان‬
‫برای همیشه در زمین باقی نمیمانَد؛ امّا به دنبال جهان و مکان‪ ،‬ابتدا محتاطانه در‬
‫حوالی جوّ زمین نفوذ مییابد و بعداً اقدام به تسخیر فضای اطراف آفتاب میکند‪».‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪158‬‬

‫سیولکوفسکی در تحقیقات اساسییی که در سال ‪ 1926‬انجام داد بیان داشت که‬

‫پس از افزایش تدریجی و مداومت پروازها و ایجاد لباسهای مخصوص برای‬
‫خارجشدن به فضای آزاد و سیستمهای اکولوژی سربستۀ مستقل از زمین مراحل ذیل‬
‫نیز در نظر گرفته شده اند‪ :‬در حوالی زمین اقامتگاههای وسیعی اعمار میشوند‪،‬‬
‫انرژی آفتاب عالوه از این که جهت تغذیّه و تأمین وسایل رفاهیّت زندهگی به کار‬
‫برده می شود‪ ،‬به منظور نقل مکان در سراسر منظومۀ شمسی نیز استعمال میشود‪،‬‬
‫اقامتگاههایی در قطب استروئیدها و محلّات دیگر منظومۀ شمسی که در آنها تنها‬
‫اجرام سماوی کوچک موجود باشند آباد میشوند‪ ،‬صنایع رشد مییابند و به تعداد‬
‫اقامتگاهها افزوده شده میرود‪.‬‬
‫بسیاری از متخصصان معاصر‪ ،‬نظر سیولکوفسکی را یگانه نظر قابل باور از طریق‬
‫رشد انسان به شمار میآورند؛چو ن امکان ایجاد وسایل جهت پرواز و اقامت انسانها‬
‫در فضا ـ حتّا در آیندۀ خیلی دور هم اگر باشدـ باید قبل از همه از نگاه سفیدبودن‬
‫آن‪ ،‬مورد مطالعه قرار داده شود‪ .‬اینک دالیل اساسییی را که طرفداران‬
‫اقامتگاههای مذکور ارائه میدارند از نگاه تنقیدی مورد بحث قرار میدهیم‪:‬‬
‫انرژی‬
‫در زمان سیولکوفسکی تعداد معدود ایستگاههای خیلی کوچک برق و معادن‬
‫زغال و نفت حتّا ضروریّات اوّلیّۀ انسانها را به مشکل تأمین میکرد‪ .‬در آن زمان‬
‫تکذیب بهپایانرسیدن قریب الوقوع منابع انرژی خیلی دشوار بود‪ .‬در سالهای اخیر‬
‫انسانها به تازه گی احساس کردند که بحران انرژیتیک یعنی چه؟ با اینهمه طوری‬
‫که میدان یم‪ ،‬بحران‪ ،‬اکثراً مشخّصۀ اجتماعی داشته فاقد ارتباط مستقیم با ذخایر مواد‬
‫خام مینرالی در کرّۀ زمین است‪.‬‬
‫‪159‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫حقایق چه می گویند؟ مواد خام مینرالی ـ و یا اگر مشخّصتر گفته شود زغال‬
‫سنگ ـ باید برای هزار سال کفایت کنند‪ .‬امروز ذخایر مواد سوزندۀ هستهیی در زمین‬
‫خیلی بزرگ تصوّر میشوند‪ .‬استعمال ریاکتورهای نیوترونهای سریع که باعث‬
‫تحدید مواد سوزندۀ هستهیی می شوند هنوز فقط آغاز شده است‪ .‬عالوه براین چشم‬
‫امید به طرف منبع بیکران و ارزان انرژی‪ ،‬یعنی انرژی هستهیی حرارتی‪ ،‬دوخته شده‬
‫است‪.‬‬
‫انرژی آب برای مدّت زیادی کافی خواهد بود‪ .‬انسانها عمالً استفاده از انرژی مدّ‬
‫ابحار و انرژی باد و امواج بحری را فقط آغاز کرده اند‪ .‬انرژی آفتاب از طریق ایجاد‬
‫باتریهای مختلف و وسایل اکومولیاسیون حرارت و همچنین بهدستآوردن انرژی‬
‫از نیروگاههای آفتابی فضایی میتواند به مقیاس خیلی گسترده مورد استفاده قرار‬
‫گیرد‪ .‬ضریب عمل مفید باتریهای آفتابی فعالً از ‪ 10‬ـ ‪ 12‬درصد زیاد نیست و برای‬
‫انکشاف آن مصارف بزرگی الزم است‪ .‬با اینهمه به منظور استفاده از انرژی آفتاب‪،‬‬
‫انسان نیازی به ترک گفتن زمین و اقامت در فضای اطراف ندارد‪.‬‬
‫طوری که دیده میشود‪ ،‬در فاصلۀ زمانی مورد بحث ما کمبود انرژی رخ نخواهد‬
‫داد‪.‬‬
‫افزایش نفوس‬
‫سطح پایین زیست و شرایط نامساعد اکثر باشندهگان زمین باعث بهمیانآمدن‬
‫چشمانداز تهدید قریب الوقوع تراکم نفوس گردیده است‪ .‬این مشکل مدّتهای‬
‫زیادی دانش مندان را به خود مشغول کرده است‪ .‬همین چندی پیش‪ ،‬با ذکر ارقامی‬
‫همچون ‪ 100‬و یا حتّا ‪ 300‬میلیارد انسان‪ ،‬باعث هراس ما میشدند‪.‬‬
‫این ارقام گویا ‪ 100‬ـ ‪ 150‬سال بعد در کرّۀ زمین بروز خواهند کرد‪ .‬امّا علم‬
‫ام روزی متمایل به این است که رشد ازدیاد نفوس در دهۀ نزدیک واقعاً به کندی‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪160‬‬

‫خواهد گرایید و در سطح ‪ 11‬ـ ‪ 13‬میلیارد انسان قرار خواهد گرفت‪( .‬نظر به‬
‫پیشگوییها در سال ‪ 2000‬میالدی از ‪ 7‬اعشاریّه ‪ 5‬میلیارد تجاوز نمیکند‪).‬‬
‫نظر به محاسبۀ متخصصان‪ ،‬استفادۀ مکمّل از ساحات قابل زرع امروز زمین برای‬
‫تغذیّۀ حدّ اقل ‪ 12‬ـ ‪ 15‬میلیارد انسان کفایت میکند و تمام ذخایر ارزیابیشدۀ زمین‬
‫در آینده میتوانند برای ‪ 100‬میلیارد انسان کافی باشند‪ .‬تراکم نفوس شهرهای بزرگ‬
‫معاصر نیز جنبۀ اجتماعی داشته موقتی است‪ .‬عموماً تراکم بزرگ نفوس تنها در‬
‫بخش کوچکی از مناطق زمین قرار دارد و ساحات بزرگی از قبیل توندرا‪ ،‬مناطق‬
‫قطبی‪ ،‬انترکتیدا‪ ،‬تبت‪ ،‬صحرای کبیر عمالً خالی از سکنه اند‪.‬‬
‫فعالً مناطق مذکور برای زندهگی کمتر مساعد اند‪ .‬امّا مساعدساختن آنجاها برای‬
‫زنده گی و فعالیّت نرمال انسان باز هم نسبت به ساکنشدن در فضا سهلتر و مناسبتر‬
‫است‪ .‬ذخایر مواد خام و فضای اقیانوسها را نیز نباید نادیده گرفت‪.‬‬
‫عمارات و ساختمانها در زمین هنوز تا ارتفاعات خیلی کم اعمار میشوند و‬
‫خانهها گویی در روی زمین پهن شده اند‪ .‬بلندترین عمارات تا ‪ 200‬ـ ‪ 300‬متر ارتفاع‬
‫دارند و در این زمان انسان بدون تجهیزات اکمالی پیچیده چهگونه میتواند در‬
‫ارتفاعات تا چندین کیلومتر در فضا عرض اندام کند‪ .‬طبقات پایینی جوّ زمین فضای‬
‫وسیعی را برای اعمار اقامتگاهها تشکیل میدهند‪.‬‬
‫کاتالیسم‬
‫در زمان سیولکوفسکی احتمال کاتالیسم فضایی جهانی در نتیجۀ تصادم زمین با‬
‫ستارۀ بزرگ دنبالهدار و یا خاموششدن آفتاب‪ ،‬خیلی بزرگ ارزیابی میشد‪ .‬امروز‬
‫این احتمال عمالً ناچیز پنداشته میشود‪ .‬اگرچه تهدید کاتالیسم اجتماعی یعنی‬
‫خودکشی تمدّن در نتیجۀ جنگ هستهیی جهانی به پایان نرسیده است؛ امّا جنبش‬
‫طرفداران صلح در برابر دیدهگان ما در حال توسعه است‪.‬‬
‫‪161‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫اعتماد بشر به رفع خطر چنین کاتالیسم «درونی» ازدیاد مییابد‪.‬‬

‫ذ خایر طبیعی‬
‫امروز احتمال بهپایانرسیدن ذخایر طبیعی زمین ذهن بشر را بیشتر به خود‬
‫مشغول ساخته است‪ .‬با اینهمه‪ ،‬تعداد زیاد متخصصان به این نظر اند که ذخایر طبیعی‬
‫زمین هنوز کمتر کشف شده و ذخایر کشفشده نیز کامالً و به صورت مثمر مورد‬
‫استفاده قرار نمی گیرند‪ .‬به طور مثال‪ ،‬با بلندبردن درجۀ بهرهبرداری مواد خام اوّلیّۀ‬
‫مینرالی توسّط اکمال طرق استخراج و تصفیّه و همچنین با استفاده از مواد خام دومی‬
‫و ضایعات میتوان ذخایر قابل استفاده را افزایش داد‪.‬‬
‫مشکل ذخایر طبیعی ارتباط مستقیم با مشکل مبارزه علیه آلودهگی محیط زیست‬
‫در اثر ضایعات فعالیّت صنعتی دارد‪ .‬امتناع کلّی از اسلوب اسرافکارانۀ تولید و‬
‫ارتباط کوتاهنظرانه با طبیعت باعث می شوند تا انسان به سطح کامالً دیگر ارتباط‬
‫متقابل با طبیعت بیرون رفته حالت قبل از بحرانی کنونی را ادامه بدهد‪ .‬ارتقای علمی‬
‫و تکنیکی و از آنجمله استفادۀ مؤثر تحقیقات فضا این مأمول را برآورده میسازد‪.‬‬
‫به این ترتیب‪ ،‬دالیلی را که سیولکوفسکی به نفع انتشار بشر به فضا ارائه داده بود‬
‫از موقعیّت فعلی دانش‪ ،‬طنینی آن قدر بلند ندارد‪ .‬نظریّۀ سیولکوفسکی را دربارۀ‬
‫اسکان انسان در فضا باید به آیندۀ آنقدر دوری انتقال داد که فعالً مورد بحث ما‬
‫نیست‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪162‬‬

‫در این شکّی نیست که بشر دیر یا زود به منظور حلّ مسایل مختلفالنّوع علمی و‬
‫عملی (تجربی) تأسیسات بزرگ فضایی در فضا ایجاد خواهد کرد‪ .‬این تأسیسات‬
‫برای حلّ مشکل های زمینی خیلی مهم خواهند بود؛ امّا شاید زمانی به حیث محل و‬
‫‪1‬‬
‫وسیلۀ اساسی انکشاف تمدّن زمینی عرض اندام کنند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ «طرفدار» و «مخالف» اقامت در فضا‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصت و سوم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،12‬سهشنبه ‪15‬‬
‫فروردین ‪ ،1363‬ص ‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،13‬چهارشنبه ‪ 16‬فروردین ‪ ،1363‬ص ‪( .2‬برگردانشده از ماهنامۀ‬
‫اسپوتنیک‪).‬‬
‫‪163‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫در آنسوی پلوتون چه خواهد بود؟‬

‫والدیمیر نیمان‬
‫قبل از این که به سؤال فوق پاسخ داده شود‪ ،‬الزم است سخنی چند پیرامون خود‬
‫پلوتون ارائه گردد‪ .‬تاریخچۀ آن با نام ستارهشناس فرانسهیی‪ ،‬کامیل فالماریون‪،‬‬
‫ارتباط دارد‪ .‬این ستارهشناس در سال ‪ 1879‬متوجّه شد که هر یک از سیّارات از‬
‫مشتری به بعد‪ ،‬با «خانوادۀ» ستارهگان دنبالهدار وابسته است‪ .‬وی با درنظرگفتن چنین‬
‫یک خانوادهیی در آن سوی پلوتون موجودیّت سیّارات ماورای نپتون را پیشگویی‬
‫کرده بود‪.‬‬
‫پلوتون در سال ‪ 1930‬کشف شد‪ .‬امّا در هنگام مطالعۀ آن نخست از همه دیده شد‬
‫که پلوتون برخالف سایر سیّارات بزرگ‪ ،‬جرم کوچک دارد‪ .‬سپس معلوم شد که‬
‫این سیّاره اگرچه مانند سیّارات گروه زمین کامالً سنگالخی است؛ امّا درخشش‬
‫فلزّی از خود نشان میدهد‪ .‬عالیم مخصوص دیگری نیز به وفرت وجود دارند که‬
‫عقیده به سیّارهنبودن پلوتون را تقویّه میبخشند‪.‬‬
‫در زمان حاضر بیشتر این نظریّه مورد گفتوگو قرار دارد که پلوتون عبارت از‬
‫یک آستروئید سریع است؛ زیرا نظر به بعضی مشخّصات با آستروئید شباهت دارد و‬
‫عالوه برآن دیده می شود که فلزگونه است‪ .‬در همین اواخر‪ ،‬یعنی به تاریخ ‪ 2‬ژوئن‬
‫‪ 1978‬قمر پلوتون کشف شد که مانند آستروئیدها بزرگتر از اندازههای پلوتون بود‪.‬‬
‫و یک نکتۀ دیگر این که قانونمندی شناختهشدۀ فالرماریون در مورد پلوتون‬
‫صدق نمیکند‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪164‬‬

‫و همچنین بیشتر از ‪ 50‬سال است که پلوتون به عنوان آخرین سیّارۀ منظومۀ‬

‫شمسی شناخته میشود؛ امّا هنگامی که آپارات فضایی «پیونر ـ ‪ »10‬در سال ‪ 1983‬در‬
‫فراسوی حدود مدار نپتون به پرواز درآمد‪ ،‬در تأسیسات نجومی اطّالعیّهیی پخش شد‬
‫که «پیونر ـ ‪ »10‬منظومۀ شمسی را پشت سر میگذارد‪ .‬امّا چرا در حدود نپتون؟ در‬
‫حالی که در آن سوی نپتون‪ ،‬پلوتون موقعیّت دارد‪ .‬دیده میشود که اصل قضیّه این‬
‫است که پلوتون در زمان حاضر نسبت به نپتون به آفتاب نزدیکتر شده است و در‬
‫این موقعیّت خود تا سال ‪ 1999‬باقی خواهد ماند‪ .‬در اینجا سؤالی خلق میشود که‬
‫پس سرحدّ منظومۀ شمسی در کجاست؟ آیا در آنسوی پلوتون چیست؟ آیا پلوتون‬
‫با صرف نظر از این که سیّاره است و یا آستروئید‪ ،‬همان سرحدّی خواهد بود که‬
‫منظومۀ شمسی ما را از متباقی کاینات جدا میکند؟ اگرچه پلوتون برخالف سایر‬
‫سیّارات بزرگ‪ ،‬یعنی مشتری‪ ،‬زحل‪ ،‬اورانوس و نپتون‪ ،‬دارای «خانوادۀ مخصوص»‬
‫ستارهگان دنبالهدار نمیباشد؛ امّا چنین «خانواده»یی در بیرون مدار پلوتون‪ ،‬یعنی در‬
‫حقیقت بیرون حدود سیّارات شناختهشدۀ منظومۀ شمسی‪ ،‬به مشاهده میرسد‪ .‬شاید با‬
‫گروههای ستارهگان دنبالهدار مذکور سیّارات دیگری وابسته باشند؛ امّا کشف آنها‬
‫در محیط آسمان خیلی دشوار است؛ بهویژه هنگامی که معلوم نیست در کجا باید به‬
‫جستوجوی آنها پرداخت؛ چنان که خود پلوتون نیز در آسمان‪ ،‬مستقیماً کشف‬
‫نشده است‪ ،‬بلکه به وسیلۀ مقایسۀ دو تصویری که در زمانهای مختلف در زون‬
‫تخمینیِ موقعیّت آن گرفته شده بود کشف گردید‪ .‬در اثنای مقایسه معلوم شد که‬
‫«چیزی» در بین ستارهگان تغییر محل میدهد و این «چیز» البته پلوتون بود و سیّاراتی‬
‫که فعالً راجع به آنها حرف می زنیم ممکن است در فواصل چندین بار بیشتر نسبت‬
‫به پلوتون موقعیّت دورتری از آفتاب داشته باشند‪.‬‬
‫‪165‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫در یکی از کارهای یک تن از معاصران ما‪ ،‬دانشمند آلمانی گ‪ .‬کریسینکیر‬

‫(سال ‪ )1963‬نظریّهیی مبنی بر موجودیّت پنج خانوادۀ ستارهگان دنبالهدار در آنسوی‬
‫پلوتون گنجانیده شده است که هر یک از این خانوادهها دارای ‪ 4‬ـ ‪ 8‬ستارۀ دنبالهدار‬
‫اند‪ .‬به عقیدۀ وی موافق به قانونمندی کشفشده از طرف فالرماریون با این‬
‫ستارهگان دنباله دار سیّارات بزرگی نیز وابسته اند‪ .‬وی حتّا به این سیّارات نامهای‬
‫معیّنی نیز گذاشته است‪ :‬گادیس ـ در فاصلۀ ‪ 8‬میلیارد کیلومتر‪ ،‬پیرسیفونا ـ ‪5،11‬‬
‫میلیارد کیلومتر‪ ،‬مینوس ـ ‪ 4،18‬میلیارد کیلومتر‪ ،‬تیپریزیاس ـ ‪ 1،30‬میلیارد کیلومتر‪،‬‬
‫خارون ـ ‪ 5،42‬میلیارد کیلومتر (هنگامی که کریستینکیر کار خود را به رشتۀ تحریر‬
‫میدرآورد‪ ،‬البته نمیتوانست بداند که خیلی بعدتر‪ ،‬در سال ‪ 1978‬قمر پلوتون کشف‬
‫خواهد شد و به آن قمر نام خارون را خواهند گذاشت‪).‬‬
‫و اینک در همین روزها چهار دانشمند شوروی به نامهای ویکتور چیرنوف‪،‬‬
‫بوریس نائومینکو‪ ،‬بوریس شاپیرو و نویسندۀ این سطور‪ ،‬سنجش ماتیماتیک‬
‫پارامترهای سیّارات «کریستینکیر» و موقعیّت آنها را در آسمان اجرا کرده اند‪.‬‬
‫نظر به تحقیقات ما‪ ،‬موجودیّت اوّلین سیّارۀ پیشگوییشده از طرف «کریستینکیر»‬
‫(یعنی گادیس) قابل تأمّل است؛ زیرا مدار آن با دورۀ حضیض پلوتون (نزدیکترین‬
‫فاصله از آفتاب) مطابقت دارد‪.‬‬
‫مدار سیّارۀ بعدی آنطرف پلوتون ـ پیرسیفونا با پیشگویی کریستینکیر خیلی‬
‫نزدیک است‪ .‬نظر به محاسبات ما باید آن را در فاصلۀ ‪ 5،10‬میلیارد کیلومتر از آفتاب‬
‫در برج «دفتر» جستوجو کرد‪.‬‬
‫مدار سه سیّارۀ دیگر برخالف پیشگویی کریستینکیر در سه برج دیگر در فواصل‬
‫مطابق به ‪ 22،18‬و ‪ 44‬میلیارد کیلومتر از آفتاب موقعیّت دارند‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪166‬‬

‫از این رو فعالً تحقیقات در مورد ساحۀ خیلی نزدیک‪ ،‬یعنی پیرسیفونا‪ ،‬اجرا‬
‫می شود؛ زیرا در صورتی که پیرسیفونا یک سیّارۀ بزرگ باشد‪ ،‬با وجود این که دو‬
‫چند دورتر از پلوتون قرار دارد‪ ،‬میتواند به طور کامل قابل شناسایی باشد‪ .‬اگرچه‬
‫چنین تحقیق ی خیلی پرزحمت و دشوار است؛ امّا در سطح امروزی دانش‪ ،‬مطالعۀ‬
‫‪1‬‬
‫سایر سیّارات آن طرف پلوتون نیز از امکان به دور نیست‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ در آنسوی پلوتون چه خواهد بود؟‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصت و سوم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،199‬چهارشنبه ‪ 1‬آذر‬
‫‪ ،1363‬ص ‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،200‬پنجشنبه ‪ 2‬آذر ‪ ،1363‬ص ‪( .2‬برگردانشده از شمارۀ ‪ 9‬ماهنامۀ اسپوتنیک‪،‬‬
‫سپتامبر ‪).1984‬‬
‫‪167‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫برابر به ساعت ‪ 4‬و ‪ 10‬صبح‬

‫و‪ .‬وستروخینن‪ ،‬خبرنگار ویژۀ جریدۀ «ترود»‬
‫حرکت شماره ‪ 8252‬تبلیس ـ روستوف ـ کالین را در هواپیمای «تو ـ ‪ 134‬الف»‬
‫عملۀ ادارۀ استونیای وزارت هوانوردی ملکی اتّحاد شوروی انجام میداد‪ .‬این عملۀ‬
‫هواپیما عبارت بودند از‪ :‬فرمانده هواپیما ـ ایگر الکسیویچ چرکاشن‪ ،‬خلبان دومی ـ‬
‫ایوانوویچ الزورین‪ ،‬ناوبر ـ یگور میخائیلوویچ اگنف‪ ،‬میکانیک هواپیما ـ گنادی‬
‫میخایلوویچ کوزلوف‪.‬‬
‫به ساعت چهار و ده دقیقۀ صبح تا شهر مینسک یکصد و بیست کیلومتر باقی‬
‫مانده بود‪ .‬هواپیما گویی در حال پرواز نبوده در فضا معلّق بود‪ .‬در گوشیها خش‬
‫خشی شنیده نمی شد‪ .‬آنان گویی در هوایی شفاف‪ ،‬در قطعهیی از شیشۀ سیاه که‬
‫ستارهگان همچون سوراخهایی در آن به نظر میرسیدند تنها بودند‪.‬‬
‫خلبان دومی در حالی که به چشمانداز آسمان نگاه میکرد به جهت راست در باال‬
‫متوجّه ستارۀ بزرگی شد که چشمک نمیزد‪ .‬آری‪ ،‬ستاره نه‪ ،‬بلکه لکّۀ زردرنگی که‬
‫کنارههایش کشیده شده بودند‪ .‬او آهسته با خود گفت‪« :‬شاید این از اثر انکسار نور‬
‫در جوّ زمین باشد و یا ممکن است چیز دیگری‪ .»...‬از آن لکّه شعاع خیلی باریک نور‬
‫پدیدار شد و عموداً به طرف پایین تا خود سطح زمین فرو افتاد‪ .‬آنگاه خلبان با آرنج‬
‫خود میکانیک را تکان داد‪.‬‬
‫ـ نگاه کن‪ ،‬میخائیل!چیزی‪....‬‬
‫میکانیک در حالی که به لکّۀ مذکور نگاه میکرد‪ ،‬خطاب به فرمانده گفت‪:‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪168‬‬

‫ـ فرمانده! باید به زمین گزارش داد‪.‬‬

‫امّا شعاع نور ناگهان گسترده شد و به مخروط درخشانی از نور مبدّل گردید‪ .‬از‬
‫این لحظه وقایعی را در طرف راست هواپیما رخ میدادند همه میدیدند‪ .‬مخروط‬
‫دومی پیدا شد؛ امّا سفیدتر از اوّلی و سپس مخروط سومی که گستردهتر و خیلی‬
‫روشن بود‪ .‬فرمانده شانههایش را باال انداخته گفت‪:‬‬
‫ـ صبر کن! چه را بایدگزارش داد؟ باید دید که دیگر چه رخ خواهد داد و اساساً‬
‫این چشمدید ما چه میتواند باشد؟‬
‫هر کس جای خود را دارد؛ امّا خلبانان میدانند که فاصله را نمیتوان با چشم‬
‫تعیین کرد‪ .‬با وجود آنهم برای هر چهار خلبان مذکور احساس مشابهی دست داد‬
‫که شیء ناشناس به فاصلۀ چهل ـ پنجاه کیلومتر از زمین‪ ،‬آویخته است‪ .‬خلبان دومی‬
‫به گونۀ سرسری توانست ترسیم این حادثۀ غیر عادی را یادداشت کند‪ .‬در روشنایی‬
‫شعاعهای مخروطی شکل در روی زمین به صورت باورنکردنی و حیرتآور‪ ،‬خانهها‬
‫و راهها دیده میشدند‪ .‬قدرت این «نورافگن» چهقدر باید باشد؟ شعاع «نورافگن» از‬
‫زمین بلند شده به هواپیما متوجّه شد‪.‬‬
‫در این اثنا آنان نقطۀ سفید بیضیشکلی را میدیدند که با دایرههای رنگین غلیظی‬
‫محاط شده است‪ .‬فرمانده هنوز هم متردد بود که آیا دربارۀ این رویداد گزارش‬
‫بدهد و یا نه؟ امّا در آن لحظه موردی پیش آمد که او به گزارشدادن تصمیم گرفت‪.‬‬
‫نقطۀ سفید محو شد و به جای آن ابر سبزرنگی به وجود آمد‪ .‬خلبان دومی‬
‫بیاختیار شیء مذکور را هواپیما پنداشته گفت‪:‬‬
‫ـ موتورها را فعّال کرد و از ما فاصله میگیرد‪.‬‬
‫‪169‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫امّا به نظر ف رمانده چنین آمد که شیء مذکور با سرعت خیلی زیاد به سوی مسیر‬
‫حرکت هواپیما تحت زاویّۀ حادّه به نزدیکشدن شروع کرده است تا راه را بر آن‬
‫ببندد‪.‬‬

‫چرکاشن به اگنف فریاد برآورد‪:‬‬

‫ـ به زمین گزارش بده!‬
‫امّا تصادف عجیبی رخ داد و بعد از نخستین حرفهای اگنف که به زمین گزارش‬
‫میداد‪ ،‬فرمانده فکر کرد که حرکت ابر مذکور متوقّف شد و از نزدیکشدن بازماند‪.‬‬
‫خلبان دومی هم پنداشت که شیء یادشده از دورشدن منصرف شده است‪.‬‬
‫راه نمای هوایی شهر مینسک اطالع عملۀ هواپیما را دریافت و مؤدبانه گفت که‬
‫خود او چیزی را نمیبیند‪ ،‬نه در پردۀ دستگاه رادار مشاهدوی و نه در آسمان‪.‬‬
‫الزورین از این پاسخ‪ ،‬آزرده شده گفت‪:‬ـ‬
‫ـ ببینید‪ ،‬میگویند ما نرمال نیستیم‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪170‬‬

‫امّا ابر سبزرنگ ناگهان از ارتفاعی که هواپیما در آن راه میرفت به سوی زمین‬
‫پایین شد و سپس همان طور عموداً باال رفت و از راست به چپ دور خورد و باز پایین‬
‫و باال آمد و باآلخره در پهلوی هواپیما قرار گرفت‪ .‬این شیء سبزرنگ مانند این که با‬
‫رشته یی به هواپیما متّصل باشد به ارتفاع ده هزار متر با سرعت هشتصد کیلومتر فی‬
‫ساعت یکجا با هواپیما پرواز میکرد‪.‬‬
‫چرکاشن زیر لب گفت‪:‬‬
‫ـ گویی ما را بدرقه میکند‪ .‬چه افتخاری برای ما‪! ...‬‬
‫در داخل ابر‪ ،‬پارههایی از آتش بازی میکردند که گاهی خاموش میشدند و‬
‫گاهی هم روشن؛ انگار تاج گل درخت کاج سال نو باشد‪ .‬بعداً مارپیچهای آتشین به‬
‫گونۀ افقی خزیدند‪.‬‬
‫اگنف تمام مشاهدات را به زمین گزارش میداد‪ .‬در پاسخ آواز مهیّج راهنما شنیده‬
‫شد‪:‬‬
‫ـ شیء مذکور را در افق مشاه میکنم‪ .‬شما ابر را در کدام حصّه میبینید؟‬
‫بعد از این که اگنف پاسخش را داد راهنما گفت‪:‬‬
‫ـ مطابقت میکند‪.‬‬
‫ابر به متغیّرشدن ادامه میداد‪ .‬از آن دُمی برآمد که به گردباد شباهت داشت‪ .‬از‬
‫باال عریض و انجام طرف زمین باریک بود‪ .‬شکل عالمت «ویرگل» (‪ )،‬را به خود‬
‫گرفته بود‪ .‬بعداً دُم «در افق» به صعود آغاز کرد و ابر از شکل بیضوی به چهارگوشه‬
‫مبدّل شد‪.‬‬
‫خلبان دومی گفت‪:‬‬
‫ـ ببینید‪ ،‬ابر برای ما خود را به اشکال گوناگون درمیآورَد‪.‬‬
‫‪171‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫اکنون «هواپیمای ابری» نوکتیز دمدار که بال نداشت‪ ،‬به راستی هم آنها را‬
‫بدرقه میکرد‪ .‬و با روشنایی زرد و سبزرنگ میدرخشید و در آن قسمتی که شیپورۀ‬
‫هواپیمای واقعی قرار میداشته باشد‪ ،‬احساس میشد هستۀ متراکمی وجود داشته‬
‫است‪.‬‬
‫رهنمای هواپیما در کابین داخل شد و گفت‪:‬‬
‫ـ مسافران به این که از پهلوی ما چه در پرواز است‪ ،‬دلچسپی نشان میدهند‪.‬‬
‫چرکاشن آهی کشید و گفت‪:‬‬
‫ـ بگو چیزی جز ابر نیست‪ .‬رنگ زرد آن از اثر روشنایی چراغهای شهر است که‬
‫از پایین منعکس می شود و رنگ سبز آن‪ ...‬بگو که فجر قطبی است‪.‬‬
‫در این موقع‪ ،‬در زون ادارۀ راهنمای شهر مینسک‪ ،‬یک هواپیمای واقعی دیگر (تو‬
‫ـ ‪ )134‬داخل شد‪ .‬این هواپیما از لنینگراد روبهروی عملۀ تالین در پرواز بود‪.‬‬
‫فاصلۀ هر دو هواپیما صد کیلومتر بود‪ .‬از این مسافه‪ ،‬هواپیمای بزرگ ابری را‬
‫نمیتوان تشخیص نکرد‪ .‬با اینهمه در پرسش چرکاشن‪ ،‬فرمانده هواپیمای مقابل‬
‫پاسخ داد که چیزی به مشاهدۀ وی نمیرسد‪.‬‬
‫راهنمای مینسک که اکنون هواپیمای ابری را به خوبی میدید به عملۀ لنینگرادی‬
‫کوردینات و استقامتی را مشخّص ساخت که در آن میشد واقعۀ غیر عادی مذکور‬
‫را دید‪ .‬امّا این حرفها آنها را متحیّر میساختند؛ و فقط ‪ 15‬کیلومتر قبل‬
‫ازمقابلشدن به هواپیمای قبلی چشمهای آنان باز شدند و هواپیمای ابری را به دقّت از‬
‫نظر گذراندند‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪172‬‬

‫خیلی بعدتر عملۀ چرکاشن در حالی که میکوشیدند این چشمدید را برای خود‬
‫تفسیر کنند به نظر شان می رسید که نور از شیء مذکور به تمام جهات پخش‬
‫نمیشود‪ .‬آنان هم راه با هواپیمای ابری از شهرهای ریگا و بیلنوس گذشتند‪.‬‬
‫راهنماهای هوایی این شهرها نیز به ترتیب‪ ،‬پدیدۀ عجیب مذکور را از مشاهده کردند‪.‬‬
‫عملۀ چرکاشن هنگامی که از فراز جهیلهای چودسکی و پسکوفسکی پرواز‬
‫میکردند توانستند اندازههای هواپیمای ابری را تعیین کنند‪ .‬این دو جهیل‬

‫مستطیلشکل توسّط قطعهیی از خشکه از هم جدا شده اند‪ .‬هواپیمای «تو ـ ‪ 134‬الف»‬
‫به یکصد و بیست کیلومتری جناج چپ جهیلهای مذکور در پرواز بود و هواپیمای‬
‫ابری در جناح راست نزدیک «تارت» حرکت میکرد‪ .‬از همان قسمتی که فکر‬
‫می شد هستۀ متراکم موجود است دوباره شعاعی به وجود آمد و لکّهیی از نور به ابر‬
‫افتاد و به زمین خزید‪ .‬شیء مذکور به صورت غیر ارادی کوردیناتهای خود را داد‬
‫و اکنون امکان آن میسّر شد تا تخمین زد که طول شیء مذکور مساوی به جهیل‬
‫پسکوفسکی میباشد‪.‬‬
‫‪173‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫پرواز تا خود تالین همان طور توأم ادامه یافت و بعد از بهزمیننشستن‪ ،‬راهنمای‬
‫هوایی تالین جزئیّات عجیب و جالب ذیل را به اطّالع عملۀ هواپیما رسانید‪:‬‬
‫در پردۀ رادار مشاهدوی میدان هوایی تالین‪ ،‬هواپیمای «تو ـ ‪ 134‬الف» تنها دیده‬
‫نمی شد‪ .‬در ردّ عالمت روشن آن در پردۀ رادار‪ ،‬دو هواپیمای دیگر نیز در حرکت‬
‫بودند؛ اگرچه در هوا کدام هواپیمای دیگری در پرواز نبود‪ .‬عالوه براین‪ ،‬این دو‬
‫عالمت طوری که میبایست به صورت ثابت قابل دید بودند؛ امّا لکّۀ نوری هواپیما‬
‫گاهی غایب و گاهی دوباره پدیدار میشد‪ .‬راهنما گفت‪ :‬هرگاه شما در پردۀ راداری‬
‫که برای فرودآمدن از آن استفاده میشود «گل و روشن میشدید» من میتوانستم‬
‫بدانم‪ .‬امّا البته در رادار مشاهدوی چنین قاعدهیی هرگز امکان ندارد و نخواهد داشت‪.‬‬
‫و‪ .‬وستروخینن‪ ،‬خبرنگار ویژۀ جریدۀ «ترود»‬
‫ما از ن‪ .‬ا‪ .‬ژیلتوخین‪ ،‬معاون و نمایندۀ کمیسیون وقایع هوانوردی مرکز عمومی‬
‫علمی و تکنیکی شوروی و عضو خبرگزاری آکادمی علوم اتّحاد جماهیر شوروی‪،‬‬
‫خواهش کردیم تا مواد خبرنگار ویژۀ ما را مورد شرح و تفسیر قرار بدهد‪.‬‬
‫ـ کمیسیون ما مرتّباً مصروف مطالعۀ وقایع مشاهدۀ بشقابهای پرنده بر فراز‬
‫قلمرو اتّحاد شوروی می باشد‪ .‬در این زمینه برای مطالعۀ ما مواد کافی موجود اند‪ .‬با‬
‫اینهمه متأسفانه تمام یادداشتهایی که ما به دست میآوریم به شکلی از اشکال‬
‫یکجانبه‪ ،‬نامرتّب و بیربط می باشند‪ .‬مشاهداتی را که عملۀ تالین انجام داده اند‬
‫بخش استونیایی کمیسیون ما (ولکی و پاروه و دیگران) مورد تحقیقات قرار دادند‪.‬‬
‫حادثۀ مذکور واقعاً جالب بود؛ اگرچه شبیه چنین حادثه برای معلوم است‪ .‬این که‬
‫شیء مذکور هر لحظه استقامت خود را تغییر میداد و از ارتفاع بزرگی با قدرت غیر‬
‫عادی شعاع نور به زمین میافگند واقعاً خالف قاعده است‪ .‬با آنهم در حین تعیین‬
‫ماهیّت این حادثه‪ ،‬برای کمیسیون ثابت میشود که این حادثه در محلّ خاص و‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪174‬‬

‫محدودی اتّفاق افتاده ا ست‪ .‬امّا ابعاد شیء مذکور که خلبانان‪ ،‬آنها را تشخیص داده‬
‫اند قابل تأمل اند‪ .‬طبیعی میبود اگر تصوّر می رفت خلبانان یکی از روندهای بزرگ‬
‫شناخته شده در علم را که خیلی دور یعنی چندین هزار کیلومتر صورت میگرفت در‬
‫اثر خطای حسّ باصره نزدیک پنداشته اند‪ .‬الکن این تشریح نمیتواند در‬
‫نتیجهگیری‪ ،‬قانع کننده باشد؛ زیرا خلبانان توانسته بودند مسافه تا شیء را تعیین کنند‪.‬‬
‫از این سبب‪ ،‬یگانه نتیجهگیرییی که میتوان انجام داد این است که عملۀ تالین با‬
‫چیزی که ما آن را بشقاب پرنده می نامیم سروکار داشتند‪ .‬خصوصاً این که فعالً ما‬
‫ت صوّر مرتّب و منظّمی از تغییرات بشقاب پرنده داریم که آن را بیان شفاهی و ترسیم‬
‫گ‪ .‬الزورین در اختیار ما گذارده است‪.‬‬
‫ما بار دیگر از خوانندهگان جریدۀ «ترود» میخواهیم تا لطفاً راجع به تمام‬
‫مشاهدات مشابه به این نشانی اطّالع بدهند‪:‬‬
‫‪ 101000‬مسکو‪ ،‬گالو پوچتامت‪ ،‬صندوق آبونمانی ‪ ،0764‬کمیسیون وقایع‬
‫‪1‬‬
‫هوانوردی‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ برابر به ساعت ‪ 4‬و ‪ 10‬صبح‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصت و چهارم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،42‬سهشنبه ‪ 24‬اردیبهشت‬
‫‪ ،1364‬ص ‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،43‬چهارشنبه ‪ 25‬اردیبهشت ‪ ،1364‬ص ‪( .3‬برگردان از جریدۀ «ترود» (‪،)Труд‬‬
‫شمارۀ ‪ )19471( 24‬مؤرخ ‪ 3‬ژانویۀ ‪).1985‬‬
‫‪175‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫زمان مالقات را نباید تغییر داد‬

‫در شمارههای ‪ 152‬و ‪ 153‬مؤرخ ‪ 7‬و ‪ 9‬مهر ‪ 1362‬روزنامۀ بیدار‪ ،‬مطلبی زیر عنوان‬
‫«ستارۀ دنبالهداری که در حال نزدیکشدن به زمین است» از طرف اینجانب ترجمه‬
‫و نشر گردیده بود و در آن پیشبینی شده بود که ستارۀ دنبالهداری موسوم به هالی در‬
‫اواخر سال ‪ 1364‬خورشیدی از نزدیک زمین عبور خواهد کرد‪ .‬اینک باز هم در‬
‫ارتباط با همان موضوع‪ ،‬ترجمۀ مطلبی را که در شمارۀ پنجم ماهنامۀ اسپوتنیک مؤرخ‬
‫ماه می ‪ 1985‬به نشر رسیده است به مطالعهکنندهگان محترم روزنامۀ بیدار و‬
‫عالقهمندان مسایل کیهانی پیشکش میکنم‪ .‬صالحمحمّد خلیق‬
‫برای اوّلینبار بشر خود به دیدار مهمان «دُمدار» میرود‪ .‬استقبال خیلی سریع بوده‬
‫‪ 1614‬ثانیه را در بر می گیرد‪ .‬هر گونه سهوی عواقبی جدّی خواهد داشت؛ زیرا‬
‫ویزای آیندۀ ستارۀ دنبالهدار را میتوان تنها در سال ‪ 2062‬میالدی به دست آورد‪.‬‬
‫ستارهگان دنبالهدار متشکّل از قطّعات یخ شناور و غبارهای انجمادیافته اند که قطر‬
‫آنها به چندین کیلومتر میرسد‪ .‬در موقع عبور آنها از نزدیک آفتاب‪ ،‬یخ آنها‬
‫تبخیر شده به گاز و ذرّات غبارمانند مبدّل میشود که دنبالهیی به طول میلیونها‬
‫کیلومتر به وجود میآورَد‪ .‬مادۀ مذکور ممکن است شباهت به چیزی داشته باشد که‬
‫‪ 6،4‬میلیارد سال قبل‪ ،‬منظومۀ شمسی ما از آن به وجود آمده است‪ .‬به این ترتیب‪،‬‬
‫ستارهگان دنبالهدار می توانند اطّالعات باارزشی راجع به ابر پروتوپالنیت با خود داشته‬
‫باشند‪.‬‬
‫عالوه براین نظریّۀ جالبی وجود دارد مبنی بر این که تبدّالت شیمیایی در شرایط‬
‫ویژۀ ستارهگان دنباله دار عامل نخستین پیدایش مادۀ ارگانیک در جوّ زمین بوده اند‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪176‬‬

‫مشخّصات واقعی این اجرام سماوی هنوز مرموز باقی مانده اند‪ .‬مثالً دانشمندان تا‬
‫کنون پی نبرده اند که آیا هستۀ ستارهگان دنبالهدار یک هستۀ واحد است و یا این که‬
‫متشکّل از قطّعات جداگانۀ در حال پرواز می باشد؟ زیرا قسمت درخشان داخلی مانند‬
‫پردۀ ضخیمی معمّای اساسی این اجرام کوچک منظومۀ شمسی را از ساحۀ دید‬
‫مترصّدان زمین نهفته نگه میدارد‪.‬‬
‫ستارۀ دنبالهدار هالی که به افتخار ستارهشناس انگلیسی‪ ،‬هالی (‪ 1656‬ـ ‪ ،)1742‬که‬
‫خطّالسّیر آن را تعیین کرده بود‪ ،‬نام گذاری شده است؛ اگرچه هنوز از زمین فاصلۀ‬
‫زیادی دارد؛ امّا ستارهشناسان از اکتوبر سال ‪ 1982‬به این طرف آن را در آسمان‬
‫پرازستاره به صورت الینقطع مورد تعقیب و جستوجو قرار داده اند‪ .‬تا کنون امکان‬
‫بهثبترساندن پرواز ستارۀ دنبالهدار از چنین مسافۀ دور میسّر نشده است؛ امّا ستارۀ‬
‫دنبالهدار هالی همین حاال مژدۀ نزدیک شدن خود ر ا آورده است و برای محققان‬
‫معلوم شده است که درخشش آن به طور منظّم (مثالً در هر شباروز) گاهی سریعاً در‬
‫ظرف یک ساعت بلند میرود و گاهی به همان سرعت میافتد‪ .‬در سابق شبیه چنین‬
‫حالتی در «خواهران» وی وجود داشت‪.‬‬
‫به استقبال ستارۀ دنبالهدار‬
‫به تاریخ ‪ 15‬و ‪ 21‬دسامبر سال گذشته‪ ،‬راکتهای حامل پرتوان شوروی‬
‫«پروتون» از قزاقستان به فضا پرتاب شدند‪ .‬هر کدام از این راکتها قسمت رأس خود‬
‫را به ارتفاع ‪ 200‬کیلومتر تحت زاویّۀ ‪ 52‬درجه از خطّ استوا رساندند‪ .‬بعد از پرواز از‬
‫فراز سپهر ژاپن‪ ،‬بحرالکاهل و بخش جنوبی آمریکای جنوبی‪ ،‬مرحلۀ پسین راکتها‪،‬‬
‫آپاراتها را در خطّالسّیر بین سیّارات به حرکت درآوردند‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬آزمایش‬
‫منحصربه فرد کیهانی که در آن متخصصان نُه کشور‪ ،‬یعنی بلغارستان‪ ،‬مجارستان‪،‬‬
‫‪177‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫جمهوری دموکراتیک آلمان‪ ،‬لهستان‪ ،‬اتّحاد شوروی‪ ،‬چکوسلواکیا‪ ،‬اتریش‪ ،‬فرانسه‬

‫و جمهوری آلمان فیدرال‪ ،‬سهم دارند‪ ،‬آغاز شد‪.‬‬
‫از نظر دانشمندان شوروی مسیر آپاراتهای کیهانی که به مالقات ستارۀ هالی‬
‫می روند بایستی از طریق زهره صورت بگیرد و از همین جا طرح مذکور را «ویها» (از‬
‫حرف های اوّل وینیر‪ ،‬یعنی زهره‪ ،‬و هالی) نام گذاشته اند‪ .‬به این ترتیب‪« ،‬ویها»ها‬
‫وظایف پیچیدهیی را در پیش دارند که مطالعۀ هم زمان چند جرم سماوی را در بر‬
‫میگیرند‪« .‬ویها ـ ‪ »1‬و «ویها ـ ‪ »2‬با یکدیگر پیوسته اند‪ .‬به عقیدۀ دانشمندان به‬
‫کمک توأمبودن آنها میتوان طمانینت آزمایش را تأمین کرده خطر‬
‫بههمخوردهگی آن را محدودیّت بخشید؛ زیرا ایستگاه در معرض عمل متقابل‬
‫خالی کیهانی و رادیاسیون و یا ممکن است در معرض تالقی با سنگهای بزرگ‬
‫آسمانی قرار بگیرند‪.‬‬
‫به ستارۀ دنبالهدار هالی آپاراتهای دیگری نیز اعزام خواهند شد‪ .‬آژانس کیهانی‬
‫اروپا در نظر داردایستگاه «جوتو» را گسیل دارد‪ .‬ژاپن میخواهد در اوت سال‬
‫جاری‪« ،‬پالنیت ـ آ» را به آنجا بفرستد‪ .‬در هر ایستگاه طرح «ویها» به وزن ‪130‬‬
‫کیلوگرام تجهیزات جابهجا شده اند؛ در «جوتو» ‪ 50‬کیلوگرام و در «پالنیت ـ آ» ‪14‬‬
‫کیلوگرام‪ .‬ویهاهای شوروی نسبت به تمام طرحهای دیگر‪ ،‬در برنامۀ عملی‪ ،‬امکاناتی‬
‫باارزش و کافی در اختیار ما قرار خواهند داد‪.‬‬
‫ایستگاههای بین سیّارات «وینیر» به حیث اساس ساختمان آپاراتهای مذکور‬
‫به کار رفته اند‪ .‬از جملۀ این ایستگاهها‪ ،‬دو ایستگاه شماره ‪ 15‬و شماره ‪ 16‬که در‬
‫مدار اقمار «ستارۀ صبح» قرار گرفته اند شش ماه است که سیّارۀ مذکور را مورد‬
‫تحقیقات قرار داده اند‪ .‬به کمک این ایستگاهها برای اوّلینبار نقشۀ نیمکرّۀشمالی‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪178‬‬

‫سیّارۀ یادشده ترتیب داده شد و اختالالت حرارتی ناشناخته کشف شدند و معلوماتی‬
‫راجع به فعالیّتهای آتشفشانها در زهره به دست آمد‪.‬‬
‫وظایف تحقیقات‬
‫در ژوئن سال جاری‪ ،‬از ایستگاه «ویها» در اثنای پرواز به سوی ستارۀ صبح‪،‬‬
‫آپاراتهای فرودآمدنی جدا میشوند و تقریباً بعد از یک ساعت جهت جمعآوری و‬
‫تجزیّۀ خاک به سطح سیّاره مینشینند‪ .‬امّا در موقع فرودآمدن از ارتفاع ‪ 53‬و ‪55‬‬
‫کیلومتر‪ ،‬بالونهای کوچک هوایی پرتاب میشوند‪.‬‬
‫توسّط این بالونهای کوچک‪ ،‬حادثۀ معمّاآمیز آتمسفیر زهره‪ ،‬یعنی چرخش‬
‫سریع طبقۀ ابرمانند آن مورد مطالعه قرار خواهد گرفت‪ .‬تا کنون معلوم نیست که‬
‫کدام نیروها عامل این این حادثه میباشند؟ برخالف آپاراتهای مذکور از حصّۀ‬
‫شبِ سیّاره همراه با ابرها به طرف « صبح» تغییر محل میدهند‪( .‬از این سبب الزم‬
‫نیست برای آنها کدام انرژی به مصرف رسانید)‪ .‬فرستادهگان زمین‪ ،‬اندازهگیریها‬
‫علمی را در جریان حدّ اقل ‪ 24‬ساعت انجام خواهند داد‪ .‬و دانشمندان در‬
‫ایستگاههای ارتباط کیهانی تعقیب بالونها را همزمان در مسکو‪ ،‬اوسوریسک و‬
‫کریم آغاز میکنند‪ .‬هنگامی که زهره از فراز قلم رو اتّحاد شوروی به آن طرف افق‬
‫پنهان میشود‪ ،‬ادامۀ تعقیب بالونها را دانشمندان سایر کشورها به عهده میگیرند‪.‬‬
‫بالون های هوایی مذکور باید توان برداشت فشار و گرمای فوقالعاده زیاد جوّ‬
‫زهره را داشته باشند و از همین جهت با مغز الکترونی‪ ،‬پراشوت‪ ،‬کپسول هلیوم‪،‬‬
‫آخذۀ رادیویی و سایر لوازم علمی مجهّز اند‪.‬‬
‫و امّا ایستگاههای پروازکننده پس از تنظیم خطّالسّیر مستقیماً به طرف ستارۀ‬
‫دنبالهدار استقامت مییابند‪ .‬تالقی دو جرم سماوی که یکی آن طبیعی و دیگر آن‬
‫ساختۀ دست بشر است در فاصلۀ ‪ 150‬کیلومتری زمین و ‪ 10‬ـ ‪ 30‬هزار کیلومتری‬
‫‪179‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫هستۀ ستارۀ دنبالهدار صورت میگیرد‪ .‬سرعتهای متقابل‪ 80 ،‬کیلومتر در ثانیه اند و‬
‫گرد و غبار نیز در چنین سرعتی اثری همچون مرمی میداشته خواهد داشت‪ .‬برای‬
‫جلوگیری آپارات از خطرات ناشی از سرعت زیاد‪ ،‬سیستم مدافعوی مخصوصی‬
‫ساخته اند که انرژی بهدستآمده از ضربات را تجزیّه میکنند‪.‬‬
‫از طریق همکاری‬
‫برای مشاهدات ستارۀ دنبالهدار هالی برنامۀ بینالمللییی روی دست گرفته اند که‬
‫در آن تمام کشورهایی که دارای تکنیک معاصر نجومی اند سهم میگیرند‪.‬‬
‫دانشمندان‪ ،‬انقالب واقعییی را در تصوّرات راجع به ستارهگان دنبالهدار انتظار‬
‫میبرند‪ .‬آنان بیشتر از همه به ایستگاههای بین سیّارات اعتماد دارند؛ اگرچه‬
‫آپاراتهای اتوماتیک میتوانند ستارهگان دنبالهدار را از مسافۀ خیلی نزدیک مطالعه‬
‫کنند‪.‬‬
‫امّا اساساً‪ ،‬مادۀ ستارهگان دنبالهدار‪ ،‬پالسما‪ ،‬ساحۀ مقناطیسی‪ ،‬تمام اینها از درون‬
‫مطالعه و تحقیق خواهند شد‪ .‬مثالً ایستگاههای شوروی‪ ،‬مجهّز به دوربینهای‬
‫فیلمبرداری و سایر آالت اوپتیکی و از آنجمله برای اندازهگیری امواج در افقهای‬
‫گوناگون اند و برای مطالعۀ ساحات مقناطیسی در تیر مخصوصی آلۀ مقناطیسسنجی‬
‫جابهجا شده است‪.‬‬
‫تمام لوازمی که در طرح «ویها» به کار رفته اند‪ ،‬در کشورهای مختلفی ساخته شده‬
‫اند‪ :‬سکوی کنترلکننده در چکوسلواکیا‪ ،‬بخش اساسی اوپتیک در مجارستان‪،‬‬
‫تجهیزات برقی در اتّحاد شوروی‪ ،‬تلسکوپ در فرانسه‪ ،‬لوازم کامپوتر هدایتدهنده‬
‫در لهستان‪ .‬یکی از نتایج اساسی آزمایش عبارت خواهد بود از عکسبرداری ستارۀ‬
‫دنبالهدار با مقیاس بزرگ‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪180‬‬

‫ویهاها پس از انجامدادن وظیفۀ خود‪ ،‬در فضای الیتناهی کیهان راه خویش را‬
‫پیش میگیرند‪ .‬امّا تا آن موقع میتوانند برنامههای «جوتو» و «پالنیت ـ آ» را برای‬
‫دانشمندان خارجی تصحیح کنند‪.‬‬
‫آزمایش جدید کیهانی نه تنها باعث کشفیّات باارزش علمی میشود‪ ،‬بلکه‬
‫بهازهمپاشیدن موهوماتی که قرنها راجع به ستارهگان دنبالهدار موجود بودند و آنها‬
‫را طلیعۀ تصادم جهانی میپنداشتند‪ ،‬کمک میرسانَد‪ .‬رفع تهدید این کاتالیسمها‬
‫خواهان تحکیم تماسهای بین المللی به مقاصد مطالعه و آزمایش جهانی فضای‬
‫کیهانی است‪ .‬برنامۀ «ویها» که توسّط اتّحاد شوروی با سایر کشورها اجرا میشود‬
‫‪1‬‬
‫نمونهیی از این نوع همکاری به شمار میرود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ زمان مالقات را نباید تغییر داد‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصت و چهارم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،78‬شنبه ‪ 8‬تیر ‪ ،1364‬ص‬
‫‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،79‬یکشنبه ‪ 9‬تیر ‪ ،1364‬ص ‪( .3‬برگردان از شمارۀ پنجم مؤرخ ماه می ‪ 1985‬ماهنامۀ اسپوتنیک‪).‬‬
‫‪181‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫به زهره و سپس به ستارۀ دنبالهدار هالی‬

‫مرحلۀ مهمّ طرح بینالمللی « زهره ـ ستارۀ دنبالهدار هالی» انجام پذیرفت‪ .‬به تاریخ‬
‫‪ 11‬و ‪ 15‬ژوئن [مطابق به ‪ 21‬و ‪ 25‬خرداد] امسال [(‪ 1985‬میالدی‪ 1364 /‬خورشیدی)]‬
‫ایستگاههای کیهانی «ویها ـ ‪ »1‬و «ویها ـ ‪ »2‬به سیّارۀ درخشان زهره رسیدند‪.‬‬
‫دستگاههای فرودآمدنی ایستگاه ها نشست آرامی را بر سطح سیّاره انجام دادند‪.‬‬
‫برای نخستین بار در طبقۀ جوّ زهره به کمک دستگاههای فرودآمدنی بالونهای‬
‫هوایی رها شدند‪ .‬ایستگاهها پرواز خود را به سوی ستارۀ دنبالهدار هالی‪ ،‬که تالقی با‬
‫آن در مارس ‪ 1986‬صورت میگیرد ادامه میدهند‪.‬‬
‫«ویهاها» برنامۀ چندینسالۀ مطالعۀ زهره را به کمک دستگاههای کیهانی که از‬
‫سال ‪ 1961‬آغاز شده بود ادامه میدهند‪ .‬در طول این مدّت ‪ 18‬ایستگاه بین سیّارات‬
‫پرتاب شده اند‪ .‬معلومات حاصله از دستگاهها نشان داده اند که جوّ زهره داغ بوده‬
‫‪ 97‬درصد از گاز کربنیک ترکیب یافته است‪ .‬اکسیژن که برای زندهگی ضرور است‬
‫دهمین حصّۀ یک درصد و آب صفر اعشاریّه یک در صد را تشکیل میدهند‪.‬‬
‫حرارت سطح آن در حدود ‪ 500‬درجۀ سانتیگراد‪ ،‬فشار آن تقریباً ‪ 100‬آتمسفیر و‬
‫تراکم گاز مجموعاً ‪ 14‬بار پایینتر از تراکم آب است‪.‬‬
‫دستگاههای کیهانی بشر را قادر ساختند تا با «چشمهای» آالت‪ ،‬جهان اسرارآمیز‬
‫زهره را که آن سیّاره در زیر پوشش ضخیم ابرهای خود پنهان نگاه میداشت مشاهده‬
‫کنند‪ .‬به کمک تیلیفوتومترهای نصبشده در دستگاههای فرودآمدنی‪ ،‬از سطح‬
‫زهره عکسهای برجستۀ محلّات اطراف‪ ،‬مخابره شده اند‪ .‬نه تنها عکسهای سیاه و‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪182‬‬

‫سفید‪ ،‬بلکه عکسهای رنگی سطح زهره نیز به دست آمده اند و برای زمینیها‪،‬‬
‫صحرای سنگی بدون زندهگی و بر فراز اینهمه‪ ،‬آسمان نارنجیرنگ با ابرهایی‬
‫متشکّل از قطرات تیزاب گوگرد کشف شده اند‪.‬‬
‫دانشمندان به کمک ایستگاه ها عالوه بر دیدن ابرهای زهره موفق شده اند تا‬
‫ترکیب عنصری احجار متشکّلۀ آن را تعیین کنند و انعکاسات ویژۀ رادیولوکاسیونی‬
‫ساحۀ قطبی آن را که ترصّد آنها از زمین میسّر نبود به دست بیاورند‪.‬‬
‫دستگاههای کیهانی معلومات زیادی را در اختیار ما قرار میدادند؛ امّا همزمان با‬
‫آن معمّاهای جدیدی را نیز در برابر میگذاشتند‪ .‬چرا رشد زمین و زهره که در ظاهر‬
‫با هم خیلی شباهت دارند از طریق متفاوت صورت گرفته است؟ شاید معلومات‬
‫جدید بهدستآمده در جریان عملیشدن مرحلۀ اوّل پرواز ایستگاههای بین سیّارات‬
‫«ویها ـ ‪ »1‬و «ویها ـ ‪ »2‬در پاسخدادن به سؤاالت مذکور کمک کند‪.‬‬
‫این دستگاهها در مرکز ایستگاههای پیشینِ بین سیّارات «وینیر» ساخته شده اند؛‬
‫امّا با برخی از تغییراتی که مربوط میشود به وظایف جدید تحقیقات سیّارۀ زهره و‬
‫ستارۀ دنبالهدار هالی‪ .‬ایستگاهها از نگاه ساختمان یکی بوده متشکّل اند از دستگاه‬
‫پروازکننده و دست گاه فرودآمدنی‪ .‬دو شباروز قبل از ورود به جوّ زهره‪ ،‬جداشدن‬
‫دستگاه فرودآمدنی صورت میگیرد و ایستگاه در مسیر پرواز هدایت داده‬
‫میشود‪ .‬دست گاه فرودآمدنی متشکّل است از پوشش ضدّ حرارت که در داخل آن‪،‬‬
‫آپارات فرودآمدنی و یا بالون هوایی جابهجا میشوند‪ .‬این پوشش به دو بخش باالیی‬
‫و پایینی تقسیم میشود‪.‬‬
‫‪183‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫وظیفۀ پوشش عبارت است از تخفیف سرعت و مدافعۀ دستگاه فرودآمدنی و‬

‫بالون از حرارت بلندی که در اثنای داخل شدن به طبقات متراکم جوّ زهره به ظهور‬
‫میرسد‪ .‬دستگاه فرودآمدنی در هنگام داخلشدن به جو‪ ،‬به دستگاه نشستنی و‬
‫بالون هوایی مجزّا میشود‪ .‬معلومات راجع به کار سیستمها و لوازم علمی دستگاه‬
‫نشستنی توسّط دست گاه پروازکننده اخذ و به زمین ارسال میشود‪.‬‬

‫توجّه بیشتر در مرحلۀ اوّل پرواز ایستگاههای «ویها» به مسألۀ اصوالً جدید‬
‫معطوف شده است و آن عبارت است از تحقیق گردش و مشخّصات متدولوژی‬
‫(روش شناسی) جوّ زهره به کمک بالون شناور هوایی‪ .‬چنین آزمایش برای نخستینبار‬
‫اجرا شده است‪ .‬به عقیدۀ دانشمندان‪ ،‬این آزمایش در حلّ مسایل مهمّی که به‬
‫کمک دستگاههای نشستنی امکانپذیر نیستند مساعدت میکند‪ .‬به طور مثال؛ در‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪184‬‬

‫زهره حادثۀ غیر عادی چرخش طبقۀ قابل دید ابرها در اطراف سیّاره به یک جهت‬
‫(از شرق به غرب) وجود دارد‪ .‬سرعت ابرها در ارتفاعات ‪ 50‬الی ‪ 70‬کیلومتر‪ ،‬تا ‪100‬‬
‫متر در ثانیه می رسد‪ .‬تا کنون معلوم نیست که چه چیزی باعث تأمین چنین یک‬
‫چرخش سریع جو میشود؟‬

‫بالون هوایی توسّط دست گاه فرودآمدنی‪ ،‬به جوّ زهره در طرف شبِ سیّاره تقریباً‬
‫در نقطۀ مقابل مرز دید مستقیم از زمین رها میشود‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬مداومت اعظمی‬
‫مشاهدۀ رادیویی بالون در نقاط اندازهگیرندۀ زمین تأمین میگردد‪.‬‬
‫از نگاه ساختمان‪ ،‬بالون هوایی مرکّب است از سیستم هدایتدهنده و‬
‫آیروستات‪ .‬تقریباً در ارتفاع ‪ 65‬کیلومتر از دستگاه فرودآمدنی بخش باالیی پوشش‬
‫ضدّ حرارت که در داخل آن بالون جابهجا شده است جدا میگردد‪ .‬پس از‬
‫هدایتیافتن‪ ،‬بخش باالیی بالون با سیستم پرسازی پرتاب میشود و در پاراشوتها‬
‫فرودآمدن را اجرا میکند‪.‬‬
‫در جریان فرودآمدن‪ ،‬پوششهای آیروستات از گاز هلیوم پر ساخته میشوند‪،‬‬
‫بعد از آن پاراشوتها با سیستم پرسازی از بالون جدا میگردد‪ .‬آیروستات در تساوی‬
‫حرارتی با محیط اطراف باقی میمانَد و با اندازهگیریهای منظّم مشخصّات‬
‫‪185‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫متدولوژیکی‪ ،‬در اثر باد به ارتفاعِ در حدود ‪ 54‬کیلومتر نفوذ مییابد‪ .‬پوشش‬
‫آیروستات که قطر آن‪ 4،3‬متر است متشکّل از جزء تراکمیافتۀ باد قطب سخت است‪.‬‬
‫به قطب پایینی‪ ،‬آیروستاتِ نشیمن محکم شده است که با آالت اندازهگیری تغییر‬
‫حرارت و فشار جو‪ ،‬سرعت باد‪ ،‬تراکم طبقۀ ابر‪ ،‬درخشش و کشف جرقههای نوری‬
‫مجهّز میباشد‪ .‬مداومت محاسبهشدۀ لوازم آیروستات‪ 1 ،‬ـ ‪ 2‬شباروز است‪.‬‬

‫سیگنالهای رادیویی بالون هوایی در طول موج ‪ 18‬سانتیمتر بالواسطه به زمین‬

‫ارسال میشوند‪ .‬برای اخذ این سیگنالها دو شبکۀ رادیوتلسکوپ ساخته شده بودند‪:‬‬
‫یکی شبکۀ شوروی و دیگر شبکۀ بین المللی که در اروپای غربی‪ ،‬آمریکای شمالی و‬
‫جنوبی‪ ،‬جنوب آفریقا و در استرالیا قرار داده شده بودند‪.‬‬
‫نظر به معلومات مقدماتی‪ ،‬بالون هوایی «ویها ـ ‪ »1‬با سرعت ‪ 100‬کیلومتر در‬
‫ساعت با پروازِ در حدود دو شباروز کار کرد‪ .‬انتظار میرود معلومات علمی‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪186‬‬

‫تهیّهشده از آزمایش با استفاده از بالونهای هوایی‪ ،‬تا آغاز سال ‪ 1987‬به صورت‬
‫کامل به دست آورده شوند‪ .‬تفسیر این معلومات را گروه علمی بینالمللی منتشر‬
‫می سازد‪ .‬در این پرواز‪ ،‬مطالعۀ زهره به کمک لوازم جابهجا شده به دستگاههای‬
‫نشستنی ادامه یافته است‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬در جریان پایینآمدن آنها‪ ،‬تحقیقات‬
‫همه جانبۀ مشخّصات فیزیکی و ترکیب شیمیایی جوّ طبقۀ ابر زهره صورت گرفت‪،‬‬
‫موجودیّت بخارات آب در جو تعیین و مقطع عمودی حرارت و فشار اندازهگیری‬

‫شد‪.‬‬
‫اطّالعات بهدستآمده از دستگاههای فرودآمدنی و بالونهای هوایی‪ ،‬فعالً تحت‬
‫‪1‬‬
‫بررسی و تحلیل قرار دارند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ به زهره و سپس به ستارۀ دنبالهدار هالی‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصت و چهارم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،93‬سهشنبه ‪25‬‬
‫تیر ‪ ،1364‬ص ‪( .3‬برگردان از شمارۀ ‪ 26‬مؤرخ ‪ 21‬ژوئیۀ ‪ 1985‬مجلّۀ هفتهگی «عصر نوین»)‬
‫‪187‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫به خاطرتسخیر صلحآمیز کیهان‬

‫والدیسالو سفچنکو‪ ،‬دکتر علوم فیزیک و ریاضی‬
‫بندر کیهانی در ماه‪ ،‬دروازهیی است به کیهان دور‪ ....‬دانشمندان سالهای‬
‫متمادی یی در پی تحقّق این آرزو بودند و پنداربافان حتّا شهرهای ماه را خواب‬
‫میدیدند‪ .‬امّا ام روز متخصصان کشورهای گوناگون خطهای کشیده از سوی آنان‬
‫را در نقشهها تصحیح میکنند‪ .‬کسی چه میداند؟ شاید نزدیکترین همسایۀ ما‬
‫روزی آن قدر باشنده داشته باشد که بتوان آن را خانۀ دوم بشریّت نامید‪ .‬فعالً وظایف‬
‫جدّیتری در قبال ما قرار دارند‪.‬‬
‫در ماه باید آزمایشگاه علمی احداث شود‪ .‬دانشمندان بدین باور اند که تنها در‬
‫همین جاست که آنان میتوانند پاسخهای بسیاری از معمّاهای زمینی را دریابند‪ .‬در‬
‫ماه میتوان تجربههای منحصربه فردی را که در سیّارۀ ما مقدور نیستند انجام داد و‬
‫روندهای تکنالوژیکی عجیب و غریبی را عملی کرد‪ .‬موجودیّت تلسکوپ اوپتیکی‬
‫در ماه‪ ،‬امکانات مشاهدۀ تقریباً صد ستارۀ نزدیک را میسّر میسازد و به کمک‬
‫رادیوتلسکوپ به سرحدّ کاینات نظر انداخته میشود‪.‬‬
‫عالوه براین در خود ماه نیز اسرار زیادی وجود دارند‪ .‬مثالً‪ ،‬تا کنون دانشمندان‬
‫راجع به ساختمان و پیدایش ماه مباحثه دارند‪ .‬برای ارائۀ پاسخ به تمام پرسشها‪ ،‬به‬
‫تحقیقات و مرکز دایمی ضرورت میافتد‪.‬‬
‫امّا در ماه برای اعمار از کدام مواد ساختمانی باید استفاده کرد؟‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪188‬‬

‫ایستگاههای اتوماتیک (خودکار) شوروی نمونههایی از احجار ماه را به زمین‬

‫آورده اند‪ .‬متخصصان‪ ،‬آن احجار را مید ه کرده با آب درآمیختند و بتون به دست‬
‫آوردند‪ .‬پختن خاک ماه را نیز مورد آزمایش قرار دادند اند و به اثبات رسانیدند که‬
‫میتوان از آن‪ ،‬خشتهای ساختمانی به دست آورد‪ .‬خود احجار بهترین‬
‫مدافعهکنندۀ تششّع کیهانی اند‪..‬‬
‫امّا فلزّات از کجا گرفته شوند؟ این مشکل نیز قابل حل است‪ .‬در احجار ماه هم‬
‫تیتان‪ ،‬هم آهن و هم آلومینیوم وجود دارند؛ البته به شکل مرکّب‪ .‬گویی قمر ماه‬
‫عمداً ثروت خود را تا این زمان نهفته نگه داشته است؛ چنانچه آب نیز در آن به‬
‫صورت پنهانی وجود دارد‪.‬‬
‫آری‪ ،‬آب در ماه موجود است؛ منتها در سنگ ایلمنیت‪ .‬برای مجزّاساختن آن‬
‫الزم تا آن سنگ یکجا با هیدروژن حرارت داده شود‪ .‬محصول این تعامل نیز آهن‬
‫خالص است‪ .‬امّا هیدروژن را باید از کجا گرفت؟ از سطح ماه‪ .‬باد آفتابی میلیونها‬
‫سال است که خاک ماه را از هیدروژن مشبوع میسازد‪.‬‬
‫اکسیژن مورد ضرورت تنفّس را نیز میتوان از همان ایلمنیت به دست آورد؛ فقط‬
‫با گرمساختن آن‪ .‬یک کیلوگرام سنگ مذکور بیشتر از صد گرام اکسیژن میدهد‪.‬‬
‫کوتاه سخن این که در ماه تقریباً تمام حوایج زندهگی مهیّا اند‪ .‬تنها خوراک‬
‫وجود ندارد‪ .‬انتقال خوراک را به مقداری قابل مالحظه به ماه‪ ،‬تا موقعی باید ادامه داد‬
‫که در مراکز تحقیقی‪ ،‬گلخانهها و بیوکمپلکسها (مجتمعهای حیاتی) خودش‬
‫ساخته نشده باشند‪.‬‬
‫در همین اواخر در اتّحاد شوروی یک آزمایش جالب صورت گرفت‪ .‬در خاک‬
‫ماه‪ ،‬گیاهان را غرس کردند و این گیاهان به زنده گی خود ادامه دادند‪ .‬و از اینجا‬
‫نتیجه گرفته شد که در کشتزارهای مخصوصی میتوان تا یک و نیم کیلوگرام‬
‫‪189‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫خوراک رستنی در روز‪ ،‬برای هر عضو عمله بر داشت‪ .‬امّا مرکز تحقیقی را در ماه‬
‫تنها با آب‪ ،‬هوا‪ ،‬خوراک و مواد ساختمانی نمیتوان تأمین کرد؛ انرژی نیز به کار‬
‫است‪ .‬در این مورد دو نظریّۀ متفاوت دانشمندان وجود دارند‪ .‬عدّهیی منبع هستهیی و‬
‫یا هستهیی حرارتی را قابل اطمینانترین منبع انرژی میدانند‪ .‬نظریّاتی موجود اند‪،‬‬
‫مبنی بر این که در ماه ذخایر بزرگ عناصر تجزیّهشونده وجود دارند‪ .‬برخی به‬
‫باتریهای آفتابی متمایل اند که آنها را باید از قطبها که کم یا زیاد به طور ثابت از‬
‫آفتاب روشنی میگیرند نقل مکان داد؛ ورنه نیروگاههای از اثر شبهای طوالنی ماه‬
‫از فعالیّت باز خواهند ایستاد‪.‬‬
‫در رابطه با این مشکل‪ ،‬من‪( ،‬نویسندۀ مضمون‪ ،‬والدیسالو سفچنکو‪ ،‬دکتر علوم‬
‫فیزیک و ریاضی) پیشنهاد میکنم تا از حرارت استفاده شود‪ .‬در زمین‪ ،‬اختالف‬
‫حرارت بین نقاط گرم و سرد آن قدر زیاد نیست؛ امّا در ماه‪ ،‬این اختالف میتواند تا‬
‫‪ 300‬درجۀ سانتی گراد باشد که این خود برای کاری ثمربخش کافی است‪.‬‬
‫در مورد تنویر مشکلی وجود ندارد‪ .‬در ماه‪ ،‬عمله در زیر «چراغ طبیعی»‪ ،‬یعنی‬
‫زمین ما‪ ،‬در شرایط مشابه به شبهای سفید که برای ساکنان قطب آشناست کار‬
‫خواهند کرد‪.‬‬
‫نخستین طرحهای مشخّص آزمایشگاههای ماه تقریباً بیست سال قبل ریخته‬
‫شدند‪ .‬مسلّم است که مهندسان و طرّاحان آن زمان عادت به خوشبینی زیاد داشتند‪.‬‬
‫اکنون آنان بدون شتابزده گی در این مورد‪ ،‬مطالعه و اجزای برنامههای ماه را دقیقاً‬
‫تهیّه میکنند‪.‬‬
‫دانشمن دان شوروی برای دیسانت آینده؛ کرانۀ غربی اقیانوس بور را برگزیده اند‪.‬‬
‫این منطقه به اصطالح محلّی است آشنا‪ .‬در این جا ایستگاههای «لونا ـ ‪ »9‬و «لونا ـ‬
‫‪ »13‬از هم جدا شده بودند‪ .‬در این جا دست رسی به محصوالت از زمین به مراتب‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪190‬‬

‫سهلتر است؛ زیرا نظر به محاسبۀ بالیستکا به مصرف کمتر انرژی نیاز میافتد‪.‬عالوه‬
‫براین‪ ،‬طوری که نظر میدهند در این جا معادن غنی ایلمنیت واقع اند‪ .‬محلّ مناسبی به‬
‫کمک زوندهای اتوماتیک شوروی نزدیک به ماه تعیین خواهد شد‪ .‬زوندهای‬
‫مذکور باید در آغاز سالهای ‪ 90‬پرتاب میشوند‪.‬‬
‫سپس ماهپیماهای اتوماتیک اندازهگیری مهندسی را انجام میدهند و در فرجام‪،‬‬
‫اوّلین کشّافان‪ ،‬چهار انسان‪ ،‬در دو موتر همهجارَو مینشینند‪ .‬دیسانت باید در ظرف‬
‫سی روز‪ ،‬محلّ دقیقی را برای نخستین مدل نشیمنگاه انتخاب کند‪ .‬منتاژکاران‪ ،‬بنّاها‬
‫و محققان هنگامی به سوی ماه به پرواز میدرآیند که وسایل اتوماتیک‪ ،‬تمام‬
‫ضروریّات را به آنجا رسانده باشند‪ .‬برای این منظور‪ ،‬هشت بار رفتوآمد‬
‫برنامه ریزی شده اند و فقط بار دهم برای ترکیب اساسی ایستگاه خواهد بود‪ .‬کار‬
‫برنامهریزیشده آغاز مییابد‪.‬‬
‫آزمایش ماه طرح عظیمی است که بشریّت در ثلث هزار سال به آن دست خواهد‬
‫یازید‪ .‬هدف از این آزمایش‪ ،‬بیش تر مربوط است به این که آیا ما شرایط خود را‬
‫میتوانیم در تسخیر صلح آمیز کیهان توحید ببخشیم؟ اتّحاد شوروی به این موضوع به‬
‫سطح دولتی دعوت کرده است‪ .‬در نامۀ حکومت شوروی به سرمنشی سازمان ملل‬
‫متّحد‪ ،‬پرز دکوئیار‪ ،‬برنامۀ مرحلهیی فعالیّتهای دستهجمعی عملی تا سال ‪2000‬‬
‫خاطرنشان شده است‪ .‬در این برنامه اساسات علمی‪ ،‬تکنیکی و مصالحی «برای آغاز‬
‫آزمایش و استفادۀ عملی ماه و از آنجمله به حیث مرکزی برای اجرای پروازها به‬
‫‪1‬‬
‫سوی سیّارات دیگر در نخستین دهههای قرن بیست و یکم جا داده شده اند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ به خاطر تسخیر صلحآمیز کیهان‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصت و ششم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،168‬یکشنبه ‪ 26‬مهر‬
‫‪ ،1366‬ص ‪ ).3‬برگردان از ماهنامۀ اسپوتنیک)‬
‫‪191‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫در گسترۀ پزشکی‬

‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪192‬‬
‫‪193‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫طبّ فضایی به زمین فرو میآید‬

‫قبل از فرستادن نخستین انسان در فضا‪ ،‬دکتران مدّت زیادی مصروف حلّ این‬
‫مشکل بودند که چه کسانی را میتوان برای پرواز انتخاب کرد‪ .‬متخصصان در‬
‫خواستههای خود در این نقطه همنظر بودند که نخستین کسی که در فضا پرواز میکند‬
‫باید یک انسان کامالً سالم و صحتمند باشد‪ .‬امّا در اینجا سؤالی خلق میشد که‪ :‬چه‬
‫کسی را میتوان صحتمند مطلق شمرد؟ سرانجام به این نتیجه رسیدند که طب با‬
‫ارگانیسم انسان بیمار نسبت به انسان سالم شناسایی بهتری دارد؛ زیرا این دانش در طی‬
‫قرنها برای کمک با انسان بیمار فراهم آمده است‪ .‬پس انسانی که به طور مطلق سالم‬
‫باشد عبارت از کیست؟ و این انسان دارای کدام خواستههای فیزیکی و روانی‬
‫میباشد؟ دانشمندان نه تنها ناگزیر شدند تا به این پرسشها جواب ارائه بدارند ؛ بلکه‬
‫ایجاد روش انتخاب و تعلیم و تربیّۀ فضانوردان‪ ،‬تهیّۀ برنامۀ تأمینات طبّی بیخطری‬
‫پروازکنندهگان‪ ،‬حفظ فعالیّت نرمال حیاتی‪ ،‬سالمت و قابلیّت بلند کار انسان در شرایط‬
‫دشوار بیوزنی و اقامت طویلالمدّت در فضای محاط سفینۀ فضایی نیز به دوش آنان‬
‫افتاد‪.‬‬
‫تحقیقات لوازم ویاتولوژی باعث غنای طبّ درمانگاهی شدند و اساسات طبّ‬
‫فضایی را به میان آوردند‪ .‬همکاریهای همهجانبۀ پزشکان با مهندسان‪ ،‬ریاضیدانان‪،‬‬
‫زیستشناسان و روانشناسان یکی از مشخّصات علم جدید میباشند‪.‬‬
‫در نظر اوّل شاید چنین معلوم شود که شعب «زمینی» و فضایی علم طب نباید با‬
‫همدیگر رابطهیی داشته باشند؛ امّا برآیند کار نشان داد که با وجودی که طبّ فضایی‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪194‬‬

‫ب‬
‫تنها با انسانهای سالم سروکار دارد با طبّ «زمینی» بیرابطه نیست و حتّا در زمینۀ ط ّ‬
‫«زمینی» خدمات ارزشمندی انجام داده است‪.‬‬
‫ابداعاتی در معالجۀ بیماران‬
‫به منظور تأمین فضایی پروازکنندهگان فضا‪ ،‬آلهیی کوچک و استوار در برابر‬
‫تأثیرات خارجی‪ ،‬ساخته شده است که از مسافات دور بدون وقفه متوجّه فعالیّت قلب‪،‬‬
‫سیستم عصبی‪ ،‬مغز و وضعیّت نبض و تنفّس میباشد‪.‬‬
‫در حال حاضر‪ ،‬این سیستم تیلیمتری‪ ،‬در درمانگاهها موارد استعمال وسیعی برای‬
‫مشاهدۀ وضع بیماران عاجل در زمان عملیّات و یا پس از عملیّات یافته است‪.‬‬
‫دهندههای کوچک در جسم بیمار محکم میشوند و نشاندهندههای فعالیّت قلب‪،‬‬
‫فشار خون و فریکانس تنفّس بدون وقفه خطوط منحنیشکلی به روی تابلوی اتاق دکتر‬
‫موظف «مینویسند»‪ .‬در گذشته پزشکان برای آزمایش خوداحساسی بیماری که‬
‫برایش در آزمایشگاه‪ ،‬وان معالجوی توصیّه شده است تنها به شمارههای سوبژکتیف‬
‫بیمار اعتماد میکردند؛ امّا اینک شمارهگذاری توسّط آالت صورت میگیرد‪ .‬رسانندۀ‬
‫بسیار کوچک الکتروکاردیوگرام که فضانوردان با خود میداشته باشند در دهها‬
‫شفاخانه مورد استعمال پیدا کرده است‪ .‬هرگاه تنفّس کودک به مدّت ده ثانیه قطع‬
‫گردد آلۀ مذکور در آنِ واحد موضوع را به پرستار و یا پزشک خبر میدهد‪.‬‬
‫طریقههای بیوتیلیمتری و دهندۀ ظریف‪ ،‬پزشکان «زمینی» را با رادیوزوندها جهت‬
‫تحقیقاتی داخلی از قبیل دستگاه هاضمه مجهّز کرده اند‪ .‬این رادیوزوندها راجع به‬
‫موجودیّت خون در جهاز هاضمه و سرعت هضم غذا اطالع میدهند‪ .‬همین اکنون‬
‫میتوان با بسیاری از انسانهایی روبهرو شد که اجزای مصنوعی دندانهای شان به‬
‫عوض طلّا و یا پالتین از الیاژهای آهن‪ ،‬کرومیم‪ ،‬نیکل‪ ،‬تیتان و منگانیسم ساخته شده‬
‫اند‪ .‬سبکترین و نازلترین و همچنین محکمترین روکشهای دندان متشکّل از‬
‫‪195‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫مادهیی اند که برای نیازمندیهای تکنیک فضایی ساخته شده است‪ .‬محاسب‬
‫میکرومیتئوریتهایی که به سفینۀ فضایی میافتند به حیث نمونه و سرمشق کامل آله‬
‫به کار برده شد که به اطّالع وقوع عالیم قبلی بیماری عصبی از قبیل بیماری‬
‫پارکینسون کمک میکند و روشی که از آن جهت تشریح عکسهای ارسالی‬
‫ایستگاههای فضایی از مرّیخ و ماه استفاده میشود به منظور بهدستآوردن تصویر‬
‫کامل و مشخّص در اثنای تحقیقات طبّی با اشعۀ رنتگین به کار میرود‪ .‬پمپ ظریفی‬
‫که در سیستمهای راکتی فضایی استعمال میشود توجّه پزشکان را به خود جلب‬
‫کرده است‪ .‬این پمپ می تواند یک جزء اساسی قلب مصنوعی محسوب شود‪ .‬این‬
‫آله با عادت گرفتن در حجرات سینۀ حیوان همانند همکار قلب زنده مدّت معیّنی‬
‫موفقانه به فعالیّت خود ادامه میدهد‪ .‬در پوشاک فضانوردان دو شلوار غیر معمولی‬
‫وجود دارد‪ :‬یکی از آن ها تخلیّۀ برقی را در نیمۀ تحتانی جسم و دومی فشار اضافی را‬
‫به وجود میآورد‪ .‬اگر این شلوارها در زمین پوشیده شوند خون به شدّت به پایها‬
‫میدود و یا این که قلب با فشار اضافی به فعالیّت میپردازد‪ .‬این شلوارها در شرایط‬
‫بیوزنی قلب را وادار میسازند تا به سطح «زمینی» خود کار کند‪ .‬در شرایط جاذبه‪،‬‬
‫در اثنای بازگشت به زمین‪ ،‬عضالتی که در پرواز بهشدّت ضعیف شده اند ممکن‬
‫است با جریان شدید خون دوباره تصحیح نشوند‪ .‬برای این که برای فضانورد‬
‫نزدیکشونده به زمین‪ ،‬سرچرخی و یا بیهوشی رو ندهد‪ ،‬او قبل از فرودآمدن‪،‬‬
‫شلوار دومی را با فشار اضافی پایینتر از منطقه میپوشد و این به فعالیّت قلب کمک‬
‫میرساند‪ .‬اینگونه شلوارها برای بیمارانی که مدّت مدیدی بستری شده اند خدمات‬
‫شایستهیی را انجام میدهند و از جمله‪ ،‬شلوارهایی که فشار اضافی را به وجود‬
‫میآورند می توانند مانع سرچرخی بیمارانی شوند که بعد از یک استراحت طوالنی به‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪196‬‬

‫حرکت آغاز میکنند‪ .‬همین اکنون این شلوارها در انستیتوت جرّاحی به نام‬
‫«ویشنفتگی» دورۀ آزمایش خود را گذرانده و نتایج خوبی از خود نشان داده اند‪.‬‬
‫کمک هایی در حل ّ مشکالت زمینی‬
‫باقیماندن درازمدّت فضانوردان در اثنای پرواز در محیط سفینه‪ ،‬مشکل موفقیت‬
‫روان شناختی را به بار آورده است‪ .‬تنها انتخاب و تعلیم و تربیّۀ فضانوردان جهت‬
‫پرواز‪ ،‬کافی نیست؛ باید عالوه بر آن چنان عملهیی انتخاب شود که یکدیگر را‬
‫اکمال نمایند و در کارهای محوّله یکجا باهم مساعدت ورزند‪ .‬در اینجا روشهای‬
‫تهیّهشده می توانند اساس انتخاب و تعلیم و تربیّۀ جمعیّتهای اعزامی را تشکیل بدهند‬
‫که وظایف مختلف دیگری برای شان سپرده میشوند‪.‬‬
‫از همین جاست که فضانورد گرمان تیتوف در ارتباط به این موضوع چنین نوشته‬
‫است‪ :‬گروه ما میتوانست بعد از تعلیم و تربیّۀ مقدماتی‪ ،‬برای راهپیمایی در قطب‬
‫جنوب و برای ماموریّت در مناطق یخبسته و همچنین برای آزمایش هواپیماهای‬
‫جدید مورد استفاده قرار بگیرد‪.‬‬
‫«ـ گروه ما میتوانست به حیث عملۀ قایق تحتالبحری و یا گروه منتاژکارانی‬
‫ایفای وظیفه کند که در ساختمان نیروگاههای آبی در ارتفاعاتی زیاد کار میکنند‪.‬‬
‫خالصه این که این گروه برای اجرای هر نوع کاری که طالب ارادۀ ورزیدهگی و‬
‫فداکاری به وظیفۀ عمومی میبود میتوانست استخدام گردد‪».‬‬
‫همچنین این اصول و روشها را میتوان برای بلندبردن «ضریب عمل مفید» هر‬
‫جمعیّت تولیدی و یا عملی مورد استفاده قرار داد‪.‬‬
‫و یا این که مشکل هیپوکینیزی را در نظر بگیریم‪ .‬هیپوکینیزی یک حالت خیلی‬
‫خطرناکیست که همواره بیماریهای مهلکی را به دنبال دارد‪ .‬تحرّک محدود‬
‫فعالیّت بیحدّ و افزایش فشارهای هیجانآمیز تنها مختص به پیشۀ فضانوردی نیست‪.‬‬
‫‪197‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫ناگفته نماند که انسان معاصر دارای چنان فشار عصبی روانی است که نسلهای پیش‬
‫از آن اطّالعی نداشتند‪.‬‬
‫مطالعۀ هیپوکینیزی طبّ فضایی در انکشاف عمومی فیزیولوژی روانشناسی و‬
‫حفظ الصّحۀ کار زمینی خیلی مؤثر تمام شده است‪ .‬با موفقیّتهای طبّ فضایی‬
‫تأسیس مراکز اخذ از مسافت دور و تهیّۀ اطالعات به دکتر معالج امکانپذیر شده‬
‫است‪ .‬این گونه مرکز همین اکنون در شهر مسکو ایجاد شده است و در سالهای‬
‫نزدیک مراکز مشابه در شهرهای دیگر نیز به وجود خواهند آمد‪ .‬عالوه بر این مراکز‬
‫مذکور انعکاس تلویزیونی بیمار و جریان عملیّات جرّاحی را نیز تأمین میکنند‪.‬‬
‫فضا به دانشمندان مساعدت کرد تا نظر خود را در بسیاری از وضعیّتهای‬
‫خوبشناختهشدۀ طب تغییر بدهند؛ چنانچه با بیوروپتولوژی چنین معامله شد‪.‬‬
‫در پروازهای فضایی‪ ،‬انسان از اوقات طبیعی شب و روز محروم است (ساعات‬
‫بیولوژیک)؛ در فضا «نقاط اتّکا»ی خود را از دست میدهد و این‪ ،‬ممکن است باعث‬
‫ایجاد حالت عدم توافق گردد‪.‬‬
‫امروز میلیونها انسان پروازهای سریع السّیری را توسّط هواپیماهای مسافربری‬
‫انجام میدهند‪ ،‬کارگران زیادی در مؤسساتی ایفای وظیفه میکنند که برنامۀ کار‬
‫شان به صورت «نوبتکاری» میباشد‪ .‬مطالعۀ ریتمهای بیولوژیکی‪ ،‬وسایل مثمر‬
‫تشخیص و معالجۀ بیماریهایی را به دسترس طبّ «زمینی» قرار میدهد که در اثر‬
‫اجرای فعالیّتهای فوقالذّکر عاید انسان میگردد‪.‬‬
‫طبّ فضایی برای عملۀ سفینهها توصیّهها مخصوصی را در ارتباط با موضوع‬
‫فرونشستن ممکنۀ سفینه در نواحی دشوارگذار زمین تهیّه کرده است‪ .‬این توصیّهها‬
‫برای هر انسانی حایز ارزش اند که ممکن است تنهای تنها با طبیعت از قبیل توندرا‪،‬‬
‫تایگا‪ ،‬جنگلها و صحراها و یخهای قطب شمال و یا قطب جنوب درگیر شود‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪198‬‬

‫طبّ فضایی که زادۀ قرنها تحقیقات و بررسیهای فضایی اطراف زمین میباشد‪،‬‬
‫تنها و تنها به خود پیچیده نماند‪ .‬برآیند بهدستآمده از آن از همه بیشتر تماس طب‬
‫‪1‬‬
‫«زمینی» را تشکیل میدهد و به این ترتیب‪ ،‬به سود تمام جهان بشریّت تمام میشود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ طبّ فضایی به زمین فرو میآید‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال پنجاه و نهم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،211‬یکشنبه ‪ 16‬آذر‬
‫‪ ،1359‬ص ‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،212‬دوشنبه ‪ 17‬آذر ‪ ،1359‬ص ‪2‬؛ شمارۀ ‪ ،213‬سهشنبه ‪ 18‬آذر ‪ ،1359‬ص ‪.3‬‬
‫‪199‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫تشخیص سرطان‪ ،‬گامی است به پیش‬

‫ام روز کار جرّاحی و معالجۀ امراض با استفاده از شعاع و ادویّۀ ترکیبی‪ ،‬برای‬
‫بسیاری از بیماران اونکولوژیک صحتمندی کامل را به بار آورده است‪ .‬امّا موفقیّت‬
‫در معالجه اساساً مربوط به تشخیص قبلی میباشد و در همین ساحه است که دو‬
‫دانشمند شوروی موفق شدند تا گام تازه و مهمّی بردارند‪.‬‬
‫همین چندی قبل دکتران مجبور بودند تا برای تشخیص سرطان کبد یک سلسله‬
‫عملیّات آزمایشی و یا سوراخکاری را انجام دهند و سپس انساج کبد مورد مطالعۀ‬
‫دقیق قرار میگرفت‪ .‬امّا اینک با فعالیّتهای «کاری آبیلیف» و «بوری تاتارینوف»‬
‫ضرورت این همه تحقیقات مغلق برای بیماران از بین رفته است‪ .‬با استفاده از روش‬
‫جدید کافی است تا یک میلی لیتر خون از رگ گرفته شود و پس از یک شبانهروز‬
‫تشخیص دقیق به دست آید‪.‬‬
‫آبیلیف تحقیقات نخستین را تحت رهنمایی لف زیلیر که دانشمندی است با‬
‫شهرت جهانی و یکی از بنیادگذاران تئوری ویروسیبودن سرطان‪ ،‬به انجام رسانید و‬
‫متعاقب آن یکجا با آموزگار خود کتابی مینویسد تحت عنوان «ویروسشناسی و‬
‫ایمونولوژی سرطان»‪ .‬آبیلیف در سال ‪ 1963‬میالدی به حیث دکتر علوم بیولوژیک‬
‫عرض اندام کرد‪.‬‬
‫شهرت این دانشمند نتیجۀ فعالیّتهایی است که در خصوص تحقیق سفیدۀ‬
‫مخصوصی به نام الفافیتوپروتین (اف پ) از خود نشان داده است‪ .‬این ماده توسّط او و‬
‫کارکنان آزمایشگاه در اخیر سالهای پنجاه در موشهایی کشف شد که بیماری‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪200‬‬

‫سرطان داشتند‪ .‬در حجرۀ نرمال کبد هزاران سفیده جابهجا میشوند؛ امّا در حجرۀ‬
‫سرطانی مجموعاً یک یا دو عدد وجود دارد‪ .‬و تمام مشکل عبارت بود از‬
‫چهگونه گی پیداکردن این واحد و همانندساختن آن‪ .‬در جریان تحقیقاتی دامنهدار‪،‬‬
‫روشهای بسیار گوناگون فیزیکی شیمیایی مورد آزمایش قرار داده شدند و در نتیجه‬
‫اینک سفیدۀ مخصوص حجرۀ سرطانی را میتوان به سهولت تشخیص داد‪.‬‬

‫تحقیقات آینده نشان داد که سفیدۀ «افپ» در کبد چندین موش قرار دارد و‬
‫موشهای پیر فاقد آن اند‪ .‬پیداشدن دوبارۀ آن در حیوانات مسن‪ ،‬بیانگر آغاز‬
‫بیماری است‪.‬‬
‫به زودی بیوشمییدان‪ ،‬بوری تاتارینوف‪ ،‬از شهر استراخان اطالع داد که عین‬
‫چنین سفیدهیی در سیروم خون انسانهای مبتال به بیماری سرطان کبد دیده شده‬
‫است‪ .‬در این زمینه تحقیقات ادامه یافت‪ .‬محققان موفق شدند تا به اثبات برسانند که‬
‫‪201‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫سیروم خون انسانهای سالمند و تندرست فاقد «افپ» میباشد؛ در حالی که در‬
‫بیماران مبتال به نوع معیّن سرطان کبد‪ ،‬این ماده وجود دارد‪.‬‬
‫تعامل آبیلیف و تاتارینوف به صورت دقیق مورد آزمایش و تحقیق قرار گرفت‪.‬‬
‫با ابتکار مرکز بینالمللی مطالعۀ سرطان «لیون» روشی که توسّط دانشمندان‬
‫شوروی تهیّه شده بود در معاینات دستهجمعی باشندهگان آن عدّه از کشورهای‬
‫آفریقایی مورد استفاده قرار داده شد که در آنان سرطان کبد خیلی زیاد به مشاهده‬
‫میرسد‪ .‬برای این‬
‫که به درستبودن‬
‫کامل این روش‬
‫یقین حاصل شود‬
‫سیروم خون عین‬
‫یک بیمار سه بار‬
‫مورد آزمایش قرار داده شد‪ .‬این آزمایش‪ ،‬در شهر مسکو در شعبۀ آزمایش مرکز‬
‫علمی اونکولوژیک آکاد می علوم طبّی اتّحاد شوروی توسّط آبیلیف‪ ،‬در استراخان‬
‫توسّط تاتارینوف و در شهر پاریس در انستیتوت مطالعۀ سرطان توسّط پرفسور «ژوزه‬
‫اوریل»‪ ،‬دقیق و قابل اطمینانبودن روشی را که توسّط دانشمندان شوروی تهیّه شده‬
‫بود به اثبات رسانید‪ .‬در ‪ 70‬الی ‪ 80‬درصد از رویدادها پس از یک شبانهروز سرطان‬
‫کبد تشخیص داده شد‪.‬‬
‫پرفسور تاتارینوف در سال ‪ 1972‬میالدی ریاست کرسی خطابۀ بیوشیمی دومین‬
‫انستیتوت طبّ مسکو را به عهد داشت‪ .‬در نتیجۀ تحقیقاتی دامنهدار و دقیق‪ ،‬سیستم‬
‫انالیز تهیّه شد و روش پیداکردن و تصفیّۀ «افپ» ایجاد گردید‪ .‬معلوم شد که‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪202‬‬

‫الفاف یتوپروتین در اثنای تشخیص اشکال جداگانۀ سرطان تخمه و تخمهدان نیز‬
‫تغییرناپذیر است‪.‬‬
‫امروز «افپ» صفحۀ جدید و غیر مترقّبهیی را برای حفظالصّحۀ عملی گشوده‬
‫است و معلوم شده است که فقدان «افپ» در مایع اطراف جنین بیانگر بیماریهای‬
‫سنگین ژنتیک از قبیل جراحت داخلی مغز سر ویا سر جنین میباشد‪ .‬پیادهشدن این‬
‫طریقۀ تشخیص در عمل‪ ،‬در اجرای بهموقع انالیز و وضع بهموقع حمل که مادران را‬
‫‪1‬‬
‫از جراحت سنگین در آینده نجات میدهد یاری میکند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ تشخیص سرطان‪ ،‬گامی است به پیش‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال پنجاه و نهم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،231‬سهشنبه ‪ 9‬دی‬
‫‪ ،1359‬بلخ‪ :‬ادارۀ اطالعات بلخ‪ ،‬ص ‪.3‬‬
‫‪203‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫اسرار مدافعۀ ایمونولوژیک‬

‫کوششهای زیستشناسان در راه ساختن واکسنهای خوب ضدّ اسهال خونی‪،‬‬
‫مالریا‪ ،‬گریپ و بعضی از انواع دیگر عفونتها هنوز به نتیجهیی نرسیده است‪ .‬اصل‬
‫«پاستور» علیه این بیماریها نمیتواند مورد استفاده قرار بگیرد‪ .‬علّت آن در چه نهفته‬
‫است؟‬
‫«ماشین ایمونیتت»‬
‫برای پیداکردن واکسنی علیه کدام بیماری از همه اوّلتر باید واضح گردد که‬
‫«ماشین ایمونیتت» در ارگانیسم انسان به چه ترتیب فعالیّت میکند‪ .‬انسان همواره مبتال‬
‫به گریپ میشود؛ امّا «مصونیّت» پدید نمیآید‪ .‬معمولترین تشریح این حادثه چنین‬
‫است که ویروس گریپ همیشه در حال دیگرگونی است و سفیدهای خود را‪ ،‬و یا به‬
‫گفتۀ زیستشناسان آنتیژنهای خود را تغییر میدهد‪ .‬در انسان مصونیّت در مقابل‬
‫یک نوع ویروس پدید میآید؛ اما بار آینده نوع دیگر ویروس فرا میرسد‪.‬‬
‫این تشریح قانعکننده است؛ امّا یگانه تشریح آن موضوع نیست‪ .‬نظریّۀ دیگری نیز‬
‫در این زمینه وجود دارد که اینک به شرح آن میپردازیم‪:‬‬
‫ده سال قبل دانشمندان ایمونولوژیست ژنهای شناختهناشدۀ ضدّ ایمونیست را‬
‫کشف کردند‪ .‬این دانش مندان در حال تعیین نیروی واکنش ارگانیسم در برابر هر‬
‫اجنت بیگانه و یا هر آنتیژن میباشند‪ .‬ژنهای ضد ایمونیست زیاد اند‪.‬‬
‫عین یک ارگانیسم میتواند علیه یک آنتیژن به شدّت و علیه آنتیژن دوم به‬
‫آهسته گی واکنش نشان بدهد‪ .‬ارگانیسم دیگر میتواند مشخّصهیی برعکس داشته‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪204‬‬

‫باشد‪ .‬هرگاه اکثریّت انسانها نظر به عللی که تا کنون شناخته نشده اند مقدار کافی‬
‫ژن های ضدّ ایمونیتت در برابر محرّکان بیماری نداشته باشند در آن صورت با اسلوب‬
‫عمومی نمی توان واکسن ساخت‪ .‬بایستی ارگانیسمی را که واکنش ضعیف ژنتیک‬
‫دارد به ارگانیسمی که واکنش شدید دارد مبدّل کنیم‪.‬‬
‫تیموس اسرارآمیز‬
‫کدام یک از سیستم های حجرات ارگانیسم دفاع ایمونولوژیک از خود نشان‬
‫میدهند؟‬
‫در نتیجۀ مساعی دانشمندان معلوم شده است که این سیستمها عبارت از‬
‫لیمفوسیتها اند‪ .‬لیمفوسیتها در خون گردش میکنند و در عقدههای لیمفاتیک و‬
‫مغز استخوان اقامت میگزینند‪ .‬باید گفت که لیمفوسیتها به دو نوع دستهبندی‬
‫میگردند‪ :‬ب و ت‪ .‬لیمفوسیتهای ب سفیدههای مخصوص ضدّ جسم که علیه‬
‫میکروبها‪ ،‬و یا سموم آنها به کار میآیند تهیّه میکنند‪ .‬لیمفوسیتها ت نیز نقش‬
‫مهمّی را در دفاع ایمونولوژیک ارگانیسم بازی میکنند‪ .‬آنها در ارگان مرکزی‬
‫سیستم ایمونیتت باعث تولّد تیموس میشوند که وظیفۀ اسرارآمیز آن فقط در همین‬
‫اواخر کشف شده است‪ .‬در انسان تیموس در تختۀ سینه موقعیّت دارد و در لحظۀ‬
‫تولّد انسان رشد زیاد مییابد‪ ،‬در سالهای نخستین زندهگی فعّالتر کار میکند و در‬
‫کهنسالی به کلّی از کار میافتد‪.‬‬
‫باید به خاطر داشت که لیمفوسیتهای «ب» بدون لیمفوسیتهای «ت» نمیتوانند‬
‫فعالیّت کنند‪ .‬برای این که در انسان مدافعۀ کامل ایمونولوژیک پدید آید‪ ،‬هر دو‬
‫گروه لیمفوسیتها باید یکدیگر را حمایه کنند‪ .‬آنها همواره به تمام حصص‬
‫ارگانیسم در حال گردش و جستوجو اند تا مبادا کدام موجود بیگانهیی از قبیل‬
‫میکروب و یا ویروس پیدا شده باشد‪ .‬در اثنای پیداشدن آنتیژنهای اجنبی‬
‫‪205‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫لیمفوسیتها آنتیجسمهایی را که ارگانیسم را از جسم بیگانه مدافعه میکنند تشکیل‬

‫میدهند‪.‬‬
‫واکسنهای آینده‬
‫چند سال قبل از این در انستیتوت بیوفیزیک مسکو روش جدید جستوجو و اخذ‬
‫وسایلی که باعث ترکیبشدن آنتیجسم میشوند بنیادگذاری شد‪.‬‬
‫در تحقیقاتی که توسّط گروهی از شیمیادانان صورت گرفت معلومات خیلی‬
‫جالب و غیر مترقّبهیی به دست آمده اند‪.‬‬
‫در نتیجۀ این تحقیقات معلوم شد که اجزای ترکیبات مافوق «پولیسیری»‬
‫(پولیکاتیونها و یا پولیانیونها) توسّط موشها به شدّت باعث خروج‬
‫لیمفوسیتهای «ت» از تیموس و لیمفوسیتهای «ب» از مغز استخوان میشود‪.‬‬
‫ثمربخشی عملیّات متقابل این دو گروه دهها مرتبه افزایش مییابد‪.‬‬
‫این تحقیقات یک حقیقت مهمّ دیگر را نیز روشن ساخت که در ارگانیسم‬
‫حیوانات که بعد از تولّد توسّط طریقۀ جرّاحی در آنها تیموس به وجود آمد دفعتاً‬
‫کمبودی عمدۀ لیمفوسیتهای «ت» فرا رسید‪ .‬و اگرچه مقدار لیمفوسیتهای «ب»‬
‫در موشهای بدون تیموس نرمال بود نمیتوانستند آنتیجسم تهیّه کنند‪ .‬این موضوع‬
‫در ضمن به درک این مسأله کمک کرد که چرا مثالً کودکانی که با سیستم‬
‫ایمونیتت ضعیف زاده شده اند همیشه از عفونتها رنج میبرند‪ .‬ارگانیسم آنها تنها‬
‫فاقد لیمفوسیتها «ت» است‪ .‬و حتّا قوّیترین واکسن نمیتواند در تشکیل ایمونیتت‬
‫تأثیر داشته باشد‪ .‬پولیسرهای امتحان شده در حیوانات بدون تیموس در جریان‬
‫تجربه‪ ،‬تهیّۀ قابل اطمینان آنتیجسم را تأمین میکردند‪ .‬به عبارۀ دیگر پلیسرهای‬
‫ترکیبی نقش لیمفوسیتهای «ت» را به خود گرفته بودند‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪206‬‬

‫گفته شد‪ ،‬تیموس در اثنای پیرشدن ارگانیسم از کار می افتد و این بدان معناست‬
‫که تعداد لیمفوسیتهای «ت» نیز به شدّت کم میشود‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬بیماریهای‬

‫همیشگی انسان در کهنسالی توضیح میگردد‪ .‬به هر اندازهیی که لیمفوسیتهای‬

‫«ت» توسّط پولیسرها تعویض شده باشند‪ ،‬به کمک آنها سعی در احیای اعمال‬
‫سیستم ایمونیتت در اثنای پیری خیلی منطقی میباشد‪ .‬همین اکنون تجربههای‬
‫نخستین نتایج قناعتبخشی داده اند‪ .‬پولیسرهای پولیانیون در حیوانات پیر‬
‫ایمونیتتهای ازبینرفتۀ آن ها را به طور کامل احیا کرده اند‪ ،‬درست مانند این که‬
‫جوان ساختن سیستم ایمونیتت صورت گرفته باشد‪.‬‬
‫در میان زیستشناسان عقیدهیی موجود است مبنی بر این که سرطان در اثر‬
‫مکملنبودن مدافعۀ ایمونولوژیک لیمفوسیتهای «ت» رشد مییابد‪ .‬نظری موجود‬
‫است مبنی بر این که کمبود لیمفوسیتهای «ت» شرایط را برای ظهور و ازدیاد تعداد‬
‫حجرات متورّم در ارگانیسم مساعد میسازد‪.‬‬
‫‪207‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫کشف اصول جدید واکسنکردن که بتواند باعث پیدایش لیمفوسیتهای «ت» و‬

‫یا تبدیل وظیفۀ آنها شود راهی به سوی ایجاد واکسنهایی نه تنها علیه عفونتهای‬
‫شکستناپذیر‪ ،‬بلکه علیه سرطان نیز میباشد‪.‬‬

‫ماهیّت این اصول جدید در آن نهفته است که آنتیژنهای «تنظیمنشوندۀ»‬

‫مشخّص بیماریها در مولکولهای پولی سرهای ترکیبی درآورده شوند‪ .‬برای این‬
‫منظور ترکیب واکسنشونده باید با مولکول پولیکاتیون و یا پولیانیون وصل گردد‪.‬‬
‫با اینهمه تا ایجاد چنین واکسنهای پیوندی علیه گریپ و یا سرطان هنوز وقت‬
‫زیادی باقی مانده است‪ .‬فعالً کاتیونهای ترکیبی فقط با سادهترین آنتیژنهای اجنبی‬
‫ارگانیسم وصل گردیده اند‪ .‬البته در نتیجه ترکیبهای خیلی قوّی برای واکسنکردن‬
‫به دست آمده اند‪.‬‬
‫و این ما را معتقد میسازد که در آینده واکسنهایی به وجود میآیند که در خود‬
‫اصول پاستور و اصول جدید را توأم کرده باشند و به این گونه باعث تبدیل ارگانیسم‬
‫فاقد واکنش ژنتیک به ارگانیسم دارای واکنش گردند‪ .‬واکسنهای ترکیبی قوّی به‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪208‬‬

‫خوبی جهت تدابیر وقایوی طب را در آینده مشخّص میسازند‪ .‬ساحۀ مورد استعمال‬
‫‪1‬‬
‫این واکسنها خیلی وسیع خواهد بود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ اسرار مدافعۀ ایمونولوژیک‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال پنجاه و نهم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،258‬یکشنبه ‪ 12‬بهمن ‪،1359‬‬
‫ص ‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،259‬دوشنبه ‪ 13‬بهمن ‪ ،1359‬ص ‪.3‬‬
‫‪209‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫بیمار در ساحۀ مقناطیسی‬

‫نتایج آزمایشهای متعددی که در کشورهای مختلف انجام داده شده اند نشان‬
‫میدهند که ساحۀ مقناطیسی به صورت خیلی فعّال در فعالیّت ارگانیسم زنده تأثیر‬
‫میاندازد‪.‬‬
‫اهتزازات ساحۀ ژیومقناطیسی زمین وخامت سالمتی بیماران مبتال به به فشار خون‬
‫را به بار میآورند‪ .‬بین تغییرات ساحۀ ژیومقناطیسی زمین و انکشاف بیماریهای‬
‫عفونی نیز ارتباطی ناگسستنی موجود است که مثال برجستۀ آن عبارت از اپیدمیهای‬
‫گریپ است‪ .‬به اثبات رسیده است که اپیدمیهای گریپ در اثنای افزایش فعالیّت‬
‫مقناطیسی را به ظهور میرسند‪.‬‬
‫در عین زمان‪ ،‬مشاهدات آزمایشی و درمانگاهی در سالهای اخیر به تأثیرات‬
‫مثبت ساحۀ مقناطیسی نیز ما را متیقّن میسازند‪ .‬ساحۀ مذکور تأثیرات تسکیندهی و‬
‫ضدّ التهاب از خود نشان میدهد‪ ،‬سیستم خون را فعّالتر و حالت بیمار را بهتر‬
‫میسازد‪ .‬تحت تأثیر مقناطیس‪ ،‬انساج از اکسیژن غنی میشوند که این خود تأثیر‬
‫بارزی در سیستم اعصاب مرکزی و دوردست دارد‪.‬‬
‫متخصصان شوروی انستیتوت تراوماتولوژی و اورتوپیدی شهر «ریکا» و مرکز‬
‫جرّاحی مغز و مراکز اعصاب «التویا» در زمینۀ معالجۀ امراض با مقناطیس‪ ،‬کارهای‬
‫جالبی انجام داده اند‪.‬‬
‫ماهیّت این کارها بدین قرار است‪ :‬بعد از خونریزیهای درون مغز از هر صد نفر‬
‫تنها ‪ 30‬نفر زنده میمانند؛ در حالی که از جملۀ همین ‪ 30‬نفر نیز به تعداد ‪ 20‬نفر در‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪210‬‬

‫مرحلۀ معلولیّت باقی میمانند‪ .‬پیشبینیکردن خونریزی‪ ،‬مشکل و تقریباً غیر ممکن‬
‫است‪.‬‬
‫مسلّم است که محکمی جدارهای عروق خیلی زیاد میباشد؛ با اینهمه هرگاه در‬
‫کدام قسمت جدار شریان عیب ذاتی و یا اکتسابی موجود و عروق در آن قسمت‬
‫خیلی نازک یعنی خیلی نامحکم باشد‪ ،‬در آنصورت «انوریزما»‪ ،‬یعنی جلوبرآمدن‬
‫اندک جدار عروق به وجود میآید‪.‬‬

‫امّا چون جدارهای انوریزما خیلی نازک اند؛ بناءً جهش غیر محسوس فشار خون‬
‫به صورت کافی میباشد و انوریزما میشکند‪ ،‬در نسج مغز خون میریزد و با تجمّع‬
‫در آنجا باعث تشکیل هماتوما میگردد‪ .‬هماتوما به انساج اطراف مغز فشار وارد‬
‫میکند و آنها را از بین میبرَد‪ .‬انسان در لحظۀ قطعشدن انوریزما امکان دارد‬
‫بی هوش گردد و امکان دارد در وی تخریب گفتار و فلج رشد یابد‪.‬‬
‫‪211‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫طبیعت عاقبت اندیش در چنین مورد میکانیسم مدافعوی را فعّال میسازد‪ :‬خون‬
‫برآمده از انوریزمای شکستهشده فوراً به جمعشدن آغاز میکند و لختههای آن‬
‫«مجرای» جریان بعدی را مسدود میسازد‪ .‬حتّا ممکن است فرونشستن خونریزیهای‬
‫اندک صورت بگیرد‪.‬‬
‫امّا حتّا اگر مریض بعد از خون ریزی اوّل زنده بماند باالی وی همواره برق شمشیر‬
‫عودت بیماری و آنهم خونریزی شدید میدرخشد‪ .‬یگانه راه ممکنِ جلوگیری از‬
‫این تهدید‪ ،‬عملیّاتی بود در خصوص ازفعالیّتانداختن انوریزما از جریان عمومی‬
‫خون‪.‬‬
‫این عملیّات در جرّاحی مغز و مراکز اعصاب از جملۀ پیچیدهترین عملیّات به‬
‫شمار می رود؛ زیرا این عملیّات در داخل جمجمه صورت میگیرد؛ امّا انوریزما‬
‫همواره قطع نمیشود‪.‬‬
‫رایموند کیکو‪ ،‬سرجرّاح مغز در مرکز جرّاحی مغز و مراکز اعصاب میگوید‪ :‬حتّا‬
‫موفقانهترین چنین عملیّات برای مریض‪ ،‬جراحت به بار میآورد‪ .‬عملیّات مذکور‬
‫ممکن است تخریب دوبارۀ دوران خون و در نتیجه عدم هماهنگی گردش تخریب‬
‫روان را به دنبال داشته باشد‪ .‬تفکّر و حافظۀ بیمار تغییر مییابد‪.‬‬
‫پزشکان بهترین درمانگاه های جهان در اثنای معالجۀ این چنین بیماری خطرناک‪،‬‬
‫به موفقبودن معالجه اطمینان کامل ندارند‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪212‬‬

‫هم زمان با آن‪ ،‬متخصصان با به اصطالح پدیدۀ بیوالکتریکی آشنایی دارند‪ :‬در‬
‫اثنای تأثیر متقابل ساحۀ برقی در عروق در نزدیکی آن جداری که به طرف انود‬
‫موقعیّت دارد‪ ،‬روند ثمربخش تشکیل لختههای خون جریان میداشته باشد‪ .‬ما یکجا‬
‫با فیزیک دانان در این فکر افتادیم که بدون تماس با عروق و بازکردن جمجمه‬
‫چهگونه میشود تشکیل لختهها صورت بگیرد‪ .‬تصمیم بر این شد که از مقناطیس‬

‫استفاده شود؛ زیرا همین ساحۀ مقناطیسی است که با اسلوب بدون تماس در عروق‬
‫تأثیر وارد میکند‪ .‬مدلهای آزمایش انوریزما تهیّه گردید و با توجیهساختن خطوط‬
‫قوّۀ ساحۀ مقناطیسی در استقامت معیّن‪ ،‬تشکیل لختهها صورت گرفت‪.‬‬
‫در سال ‪ 1973‬تجربیّات باالی حیوانات به اکمال رسیدند‪ .‬امّا هنوز هم به اثبات‬
‫نرسیده بود که ساحۀ مقناطیسی حتّا مناسب به ولتاژ بلند (‪ 2500‬ارستد) برای انسان‬
‫بیضرر است‪.‬‬
‫‪213‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫دانشمند مذکور (رایموند کیکو) به سخن خود ادامه میدهد‪ :‬من به منظور این‬
‫که بی خطربودن ساحۀ مقناطیسی را برای سالمتی انسان به اثبات برسانم خود را در‬
‫ساحۀ مقناطیسی قرار دادم‪ .‬اعتراضاتی به من وارد میکردند و میگفتند‪ :‬هرگاه شما‬
‫با روش مقناطیسی عروق بیمار را وادار به تشکیل لختهها بکنید‪ ،‬در آن صورت عین‬
‫عملیّه در عروق سالم نیز صورت میگیرد‪ .‬من این اعتراضات مخالفان را رد میکردم‬
‫و برآوردهای تئوریک انجام دادم و خود را در معرض تجربه قرار دادم‪.‬‬
‫در هنگام این آزمایش‪ ،‬جریانهای حیاتی مغز من و نشاندهندههای هیمودینامیک‬
‫به ثبت رسانده شدند و انالیزها اجرا شدند و در نتیجه به گونۀ غیر قابل انکار به اثبات‬
‫رسید که در عروق انسان سالم‪ ،‬تحت تأثیر ساحۀ مقناطیسی لختهها تشکیل نمیشوند‪.‬‬
‫پزشکان یکجا با فیزیکدانان به منظور معالجۀ انوریزماهای مغز سر آلۀ‬
‫آزمایشییی را ساخته اند به نام «موالت» که برای تشکیل نسخه در انوریزما به کار‬
‫می رود‪ .‬مفهوم تشکیل نسخه عبارت از ضخیم و مستحکمساختن جدارهای عروق‬
‫میباشد‪.‬‬
‫آزمایشهای درمانگاه ی در یک گروه بیماران عاجل انجام داده شدند‪ .‬سه تن از‬
‫بیماران بیشتر از ‪ 60‬سال و شش تن شان بیشتر از ‪ 50‬سال عمر داشتند و سه تن شان‬
‫جوان بودند‪ .‬نخستین بیمار خانم متقاعد «م» شصت و پنج سال عمر داشت‪ .‬شرح‬
‫مختصر بیماری وی بدین قرار بود‪ :‬خانم «م» به صورت ناگهانی درد شدیدی در سر‬
‫خود احساس کرد‪ ،‬در نتیجۀ قطع انوریزما بیهوش شد و این ششمین واقعۀ قطع‬
‫انوریزما در وی بود‪ .‬این بیمار عمالً در وضعیّتی غیر اطیمنانبخش به سر میبُرد‪.‬‬
‫عکسبرداریهای رین تگنی ما را به ضرورت اجرای معالجه با مقناطیس‪ ،‬متیقّن‬
‫ساخت‪ .‬بعد از کورس اوّل معالجه‪ ،‬حجم انوریزما به طور قابل مالحظهیی کم شد؛‬
‫یعنی جدار آن قابلیّت برداشت تغییر فشار خون را پیدا کرد‪ .‬پس از مرحلۀ معالجوی‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪214‬‬

‫با مقناطیس‪ ،‬درد سر و ضعف در بیمار تمام شد‪ .‬کورس دوم معالجه به منظور هرچه‬
‫بیشتر مستحکم ساختن جدار انوریزماتیک عروق‪ ،‬کامالً متضمّن پیشگیری از‬
‫بیماری بود‪.‬‬
‫تحقیقات بعدی حالت سیستم اعصاب‪ ،‬جریانهای حیاتی مغز سر‪ ،‬فعالیّت قلب‬
‫همه حاکی از این بودند که معالجه به صورت موفقانه انجام یافته است‪.‬‬
‫در سایر بیماران گروه مذکور نیز بعد از معالجه با مقناطیس‪ ،‬بهبود قابل مالحظهیی‬
‫‪1‬‬
‫به مشاهده میرسد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ بیمار در ساحۀ مقناطیسی‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال پنجاه و نهم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،309‬چهارشنبه ‪ 20‬اسفند ‪،1359‬‬
‫بلخ‪ :‬ادارۀ اطالعات و فرهنگ بلخ‪ ،‬ص ‪.3‬‬
‫‪215‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫راجع به تربوز چه میدانید؟‬

‫در طبیعت چیزهای غیر ضروری آفریده نمیشوند‪ :‬مدّتها بود که تربوز را‬
‫خوراکهیی لذیذ؛ امّا بیفایده تصوّر میکردند و واقعاً هم مقدار کالوری در آن به حدّ‬
‫اصغری است‪ ،‬ویتامین و همچنین نمکهای معدنی در آن فوقالعاده کم میباشند‪.‬‬
‫امّا دانشمندان از مدّت ها پیش به این حقیقت آگاهی داشتند که در طبیعت هیچ‬
‫چیز غیر ضروری و بیفایدهیی وجود ندارد‪ .‬طبیعت در هر رستنی و در هر میوهیی‬
‫ثروتهای خود را سخاوت مندانه و خردمندانه نهفته است‪ .‬فقط بایستی این ثروتها‬
‫را به طور همهجانبه شناخت و طرز استفاده از آنها را به نفع انسانها آموخت‪.‬‬
‫در مورد تربوز نیز چنین امری پیش آمد و معلوم شد که تربوز نظر به داشتن‬
‫ویتامین گرانبهای تیزاب فولییولی در جهان رستنیها نظیری ندارد‪ .‬این تیزاب‬
‫دارای خصوصیّات خونآفرینی بوده عملیّات شیمیایی را در ارگانیسم زنده تنظیم‬
‫میکند و در این نقش خود بیهمتاست‪ .‬پزشکان استفاده از تربوز را برای کسانی که‬
‫مبتال به بیماری کمخونی و بیماریهای سیستم قلب‪ ،‬کبد و گرده میباشند اکیداً‬
‫توصیّه می کنند‪ .‬درست است این که عین این ویتامین در کچالو‪ ،‬نخود سبز و کرم‬
‫رنگه نیز وجود دارد؛ امّا طوری که میبینیم سبزیهای مذکور برخالف تربوز به‬
‫صورت خام خورده نمیشوند؛ در حالی که تیزاب فولییولی خیلی ناپایدار بوده در‬
‫اثر گرمشدن‪ ،‬تقریباً به طور کامل خصوصیّت شفابخشیاش را میبازد‪ .‬یک قاش‬
‫تربوز شیرین با بوی تازه گی خود‪ ،‬طوری که بسیاری از مردم فکر میکنند تنها آبی‬
‫شکردار نیست‪ ،‬بلکه بهترین دارویی است که در طبیعت آفریده شده است‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪216‬‬

‫راجع به تربوز چه میگویند؟‬

‫در روسیه این میوۀ عجیب در قرن ‪ 18‬میالدی راه خود را باز کرد و نظر به‬
‫لذیذبودن خود مورد توجّه قرار گرفت‪ .‬ناگفته نمانَدکه تربوز را در آن زمان نظر به‬
‫عللی به صورت خام نمیخوردند‪ ،‬بلکه از تربوز خوراکههای عجیب و غریبی تهیّه‬
‫میکردند که فعالً مزۀ شان غیر قابل قبول تصوّر میشود‪ .‬تربوز را به قاشهایی خیلی‬
‫نازک بریده آن را مدّت زیادی در محلول مخصوصی تر میکردند و بعداً از‬

‫قاشهای ترشده شیرهیی با مرچ و ادویّهجات تند میپختند‪ .‬در کتب باستانی طبّاخی‬
‫نسخههای دیگری نیز درج شده اند؛ از قبیل «تربوزی که در شربت قند پخته‬
‫میشود»‪ .‬امّا اکنون تربوز را توسّط داروها خوشمزه نمیسازیم و خوردن آن را به‬
‫شکل طبیعیاش ترجیح میدهیم‪ .‬امّا معلوم میشود که پوست تربوز که بدون توجّه‬
‫به دور انداخته میشود‪ ،‬دهها مرتبه از نگاه ویتامینها غنیتر است‪ .‬چرا از پوست آن‬
‫نیز استفاده نشود؟ مثالً از پوست تربوز‪ ،‬مربّا و جم پخته شود‪ .‬همچنین بسیاری از‬
‫‪217‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫مردم نمیدانند که تربوز را میتوان با نمک آلوده ساخت‪ .‬در چنین شکل‪ ،‬تربوز‬
‫میتواند یک خوراکۀ با مزه و جزء تند و تیزی در ساالتها باشد‪.‬‬
‫میوۀ شکرپرورده‬
‫از پوست تربوز قشر روی آن را دور سازید و آن را به مربّعات کوچک قاشهای‬
‫نازک و یا اشکال هندسی به کمک قالبهای کلچهپزی برش کنید‪ ،‬در این صورت‬
‫وزن آن باید مساوی به یک کیلوگرام باشد‪ .‬تمام آن را در دیگ انداخته و به مدّت ‪5‬‬
‫ـ ‪ 10‬دقیقه تا نرمشدن بپزید‪ .‬بعداً آب آن توسّط چلوصاف خشک شود و پیش از این‬
‫که سرد شود فوراً به شربت داغ قند که قبالً تهیّه شده است انداخته شود‪ .‬در یک و‬
‫نیم کیلوگرام قند به مقدار یک لیتر آب جوش داده شود‪ ،‬سپس به مدّت ‪ 8‬ـ ‪10‬‬
‫ساعت بگذارید تا سرد شود‪ ،‬بعداً ‪ 10‬دقیقۀ دیگر باز هم گرم شود‪ ،‬دوباره سرد‬
‫ساخته شود و این عمل را سه چهار بار تکرار کنید تا این که میوۀ شکرپروردۀ مذکور‬
‫شفافیّت حاصل کند‪ ،‬در اخیر پختن‪ ،‬یک قاشق چایخوری تیزاب لیمو و یک نوک‬
‫کارد نیز عالوه کنید‪ .‬سپس آن را در چلوصاف بیندازید و بگذارید تا شربت بریزد و‬
‫بعداً به روی شربت شکر پاشیده بیامیزید و در اخیر آن را سرد سازید‪.‬‬
‫تربوز شور‬
‫تربوزهای رسیدۀ کوچک را از چند جا به کمک سیخی تا عمق ‪ 2‬ـ ‪ 3‬سانتیمتر‬
‫سوراخ کنید و در یک ظرف بگذارید و نمکآبی را که قبالً از آب‪ ،‬نمک و شکر‬
‫تهیّه شده است به روی آن بریزید‪ ،‬برای ده کیلوگرام تربوز پنج لیتر آب‪ 400 ،‬ـ ‪500‬‬
‫گرام نمک و ‪ 400‬گرام شکر‪ .‬نمکآب مذکور باید روی تربوز را بپوشانَد‪ .‬در باالی‬
‫آن تکۀ سفید و وزنهیی را بگذارید‪ .‬بعد از ‪ 2‬ـ ‪ 3‬روز تربوز را باید به محلّ سردی نقل‬
‫بدهید‪ .‬بعد از سه هفته میتوان آن را خورد‪ .‬هرگاه میخواهید تربوز شور و شیرین‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪218‬‬

‫نباشد‪ ،‬بلکه تنها شور باشد‪ ،‬نمکآب را بدون شکر تهیّه کنید؛ ‪ 60‬ـ ‪ 80‬گرام نمک‬
‫در یک سطل آب‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫تربوزهای شورشده بهتر است در حرارت از صفر الی مثبت ‪ 3‬نگهداری شود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ راجع به تربوز چه میدانید؟‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصتم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،128‬دوشنبه ‪ 2‬شهریور ‪ ،1360‬ص ‪3‬؛‬
‫شمارۀ ‪ ،129‬سهشنبه ‪ 3‬شهریور ‪ ،1360‬ص ‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،130‬چهارشنبه ‪ 4‬شهریور ‪ ،1360‬ص ‪.3‬‬
‫‪219‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫ویروس مازورنکو‬
‫در فهرست دولتی کشفیّات اتّحاد شوروی‪ ،‬کار مطالعۀ چهگونهگی پیدایش توّرم‬
‫مهلک در جانوران درج گردید‪ .‬ویروس شناختهناشدهیی کشف شد‪ .‬این ویروس را‬
‫به نام دانشمند کاشف آن مسمّا کردند‪.‬‬
‫متخصصان بیماری سرطان در جهان دهها سال است که مصروف مطالعۀ‬
‫قانونمندی پیدایش تورّمها اند‪ .‬این عملیّه به شکل جامع چنین توضیح میشود که‬
‫حجرات ارگانیسم در اثر عللی چند تغییر ماهیّت میدهند‪ .‬این حجرات از شکل‬
‫عادی به متورّم مبدّل شده با برآمدن از ساحۀ کنترل عادی ارگانیسم بدون وقفه به‬
‫تکثّر میپردازند‪ .‬علّت رخدادن این عملیّه چه خواهد بود؟ دانشمندان با کنجکاوی‬
‫برای یافتن پاسخی به پرسش مذکور سرانجام به این نتیجه رسیدند که سرطان‪ ،‬مرضی‬
‫است دارای عوامل مختلف‪.‬‬
‫همچنین معلوم شد که در ظهور بسیاری از تورّمهای مهلک در جانوران‪،‬‬
‫ویروس ها سهم فعّالی دارند و به این ترتیب‪ ،‬نظریّۀ ویروسی و ژنتیکبودن پیدایش‬
‫سرطان که اضافه از سی سال قبل توسّط دانشمند شوروی موسوم به «لوزیلبر» به میان‬
‫آمده بود باز هم مورد تأیید و اثبات قرار گرفت‪.‬‬
‫چندی قبل‪ ،‬برای اوّلینبار به اثبات رسید که تورّمهای مهلک در جانوران ممکن‬
‫است بدون شرکت ویروسهای مخصوص عامل تورّم توسّط ویروسهای معمولی‬
‫عفونی (غیر عامل تورّم) به وجود بیایند‪ .‬شخصی که این حقیقت را به اثبات رسانید‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪220‬‬

‫پرفسور نیکوالی مازورنکو‪ ،‬مدیر آزمایشگاه مرکز علمی سرطانشناسی آکادمی‬

‫علوم طبّی اتّحاد شوروی‪ ،‬بود‪.‬‬
‫اگرچه این نظریّه که ویروسهای عفونی ممکن است نقشی در ظهور تورّم در‬
‫جانوران بازی کنند‪ ،‬از طرف دانشمندان مختلف در سالهای ‪ 50‬به میان آمده بود؛‬
‫امّا هنوز به اثبات نرسیده بود‪.‬‬
‫پرفسور نیکوالی مازورنکو تحقیقات خود را در سال ‪ 1955‬میالدی آغاز کرد‪ .‬او‬
‫یک سلسله آزمایشها را در معرض اجرا قرار داد‪ :‬در موشهایی که در شرایط عادی‬
‫به مرض سرطان دچار نشده بودند ویروسهای عفونی مختلفی را از قبیل آسپوواکسن‬
‫و گریپ داخل کرد‪ .‬بعد از گذشت تقریباً شش هشت ماه در موشهای مذکور‬
‫سرطان خون تورّمهای سیستم لیمفوئید به ظهور رسید‪.‬‬

‫تجربیّات مذکور چهار بار با انواع مختلف ویروسها تکرار شدند؛ اما نتایج هر‬
‫کدام آنها یک سان بودند‪ .‬به طور متوسّط ‪ 20‬درصد موشهای تحت آزمایش به‬
‫مرض سرطان دچار شده میمردند‪ .‬مازورنکو به این نتیجه رسید که ویروسهای‬
‫‪221‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫عفونی عامل بالواسطۀ ظهور تورّمها نیستند‪ .‬تحقیقات دقیق نشان دادند که‬
‫ویروس های مذکور از ارگانیسم پس از سه هفته بعد از تزریق از بین میروند‪.‬‬
‫در عین زمان در انساج متورّم ویروس شناختهناشدۀ دیگری کشف شد‪ .‬در‬
‫آزمایشهای بعدی وقتی ویروس تازهکشفشدۀ مذکور در موشهای سالم داخل‬
‫شد‪ 80 ،‬ـ ‪ 90‬درصد باعث ظهور سرطان خون شد‪ ،‬تورّم تقریباً در ظرف سه ماه به‬
‫وجود آمد و با سرطان خونی که توسّط ویروسهای عفونی به ظهور رسیده بود‬
‫شباهت داشت‪ .‬کارهای فوقالذّکر‪ ،‬دانشمند مذکور را به ایجاد عقیدهیی موفق‬
‫ساخت که بیانکنندۀ تأثیر متقابل ویروسهای عفونی و ویروس مخصوص عامل‬
‫تورّم میباشد‪ .‬پرفسور نیکوالی مازورنکو میگوید‪ :‬من موفق شدم تا نورم جدید و‬
‫شناخته ناشدۀ پیدایش تورّم را در جانوران معلوم کنم‪ .‬ویروسهای عفونی میتوانند به‬
‫فعّالساختن ویروسهای عامل تورّم که در ارگانیسم وجود دارند پرداخته باعث‬
‫پیدایش تورّم گردند و این بدان معناست که ویروسهای عفونی در ارگانیسم‬
‫جانوران فقط محرّک ویروس عامل تورّم میباشند و ویروس عامل تورّم بعد از این‬
‫که فعّال شد حجرات سالم را به حجرات سرطانی مبدّل میسازد‪.‬‬
‫مدل مازورنکو اساس کشفیّاتی را تشکیل داد که به اثبات میرسانند بعضی مواد‬
‫شیمیایی و همچنین تششّعات آیونیزهشونده نیز به فعّالساختن ویروس سرطان در‬
‫ارگانیسم حیوان در پیدایش تورّم سهم میگیرند‪.‬‬
‫در این اواخر در آزمایش گاه مازورنکو در جریان بررسی کشفیّات وی معلوم شد‬
‫که ویروس آبله و ویروس هر پدیدۀ معمولی‪ ،‬هنگامی که از اثر سرماخوردهگی در‬
‫لبها دانه پدیدار می شود‪ ،‬در انساجی که در آزمایش پرورش یافته اند میتوانند‬
‫باعث دیگرگونی و تغییر مهلک حجرات شوند‪ .‬تغییرمذکور به ظهوررسیدن تعداد‬
‫کثیری از ویروسهای مخصوص عامل سرطان خون را به دنبال میداشته باشد‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪222‬‬

‫از کشفیّات دانش مندان مذکور اکنون در اتّحاد شوروی و سایر کشورهای جهان‬
‫به طور گسترده استفاده میشود‪.‬‬
‫مازورنکو میگوید‪ :‬نظر به برنامۀ همکاریهای علمی کار مشترک خود را با سایر‬
‫همکاران خود ار کشورهای سوسیالیستی پیش میبریم‪ .‬بخصوص روابط مستحکمی‬
‫با دانش مندان چکوسلواکی از قبیل ویلیام تورزو‪ ،‬نیوزیف‪ ،‬رژیمیک‪ ،‬یان سوا بودا‪،‬‬
‫یو‪ .‬اس‪ .‬گلوژانیک‪ ،‬والدیمیر وانکا قایم کرده ایم‪ .‬در چارچوب همکاری شوروی و‬
‫آمریکا تحقیقات به همراهی متخصصان مرکز طبّی در ایالت پنسلوانیا و در این ضمن‬
‫با دکتر فردراپ جریان دارد‪.‬‬
‫ام روز هنوز هم مشکل است دربارۀ جانب علمی کشفیّات مذکور حرفی زد؛ امّا‬
‫مسلّم است که مطالعۀ این حادثه در آینده جهت وقایۀ برخی از انواع سرطان‬
‫‪1‬‬
‫مساعدت خواهد کرد‪.‬‬

‫‪‬‬
‫‪1‬‬
‫ـ ویروس مازورنکو‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصتم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،179‬چهارشنبه ‪ 6‬آبان ‪ ،1360‬صص ‪ 2‬و ‪.4‬‬
‫‪223‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫آلومینیوم و بلندشدن قامت انسان‬

‫دانش مندان تا هنوز مباحث خود را در اطراف این مسأله که چرا فقط در قرن ما‬
‫جسامت انسانها بیشتر شده است ادامه میدهند‪ .‬پاسخهای فراوانی در این زمینه‬
‫ارائه میشوند؛ از قبیل بهترشدن زندهگی‪ ،‬کاهش فعالیّتهای جسمی‪ ،‬افزایش سطح‬
‫رادیواکتیف‪ ،‬ازدیاد فعالیّت الکترومقناطیسی به علّت تأسیس ایستگاهها و مراکز‬
‫بیشمار رادیو و تلویزیون‪ ،‬خطوط فرستندههای برقی‪ ،‬موتورهای برقی و بسیاری از‬
‫آالت دیگر برقی که پیرامون ما را فرا گرفته اند‪ .‬امّا به عقیدۀ نویسندۀ این سطور‪،‬‬
‫هیچ یک از پاسخهای مذکور نمیتواند تمام جوانب این قضیّۀ مرموز را روشن بسازد‬
‫و اینک میبینیم که آیا آلومینیوم میتواند در حلّ این مسأله ما را یاری کند؟‬
‫سه نظریّه‬
‫در ظرف چند دهۀ اخیر‪ ،‬تمدّن بشر مانند اسفنجی که از آب مشبوع شده باشد با‬
‫آلومینیوم آغشته گردیده است‪ .‬معاصرترین هواپیماها و راکتها‪ ،‬کارخانهها و‬
‫آزمایشگاهها‪ ،‬آسمانخراشها و عمارات بدون آلومینیوم مفهوم شان را از دست‬
‫میدهند‪ .‬آلومینیوم در همه جا‪ ،‬به طور مثال‪ ،‬در طرحهای انجنیری و موتورها و حتّا‬
‫در تزئینات راه خود را باز کرده است‪ .‬از آلومینیوم سیمهای برق و ظرفهای‬
‫مختلف از کاسههای کوچک و تانکیهای پترول گرفته تا بزرگترین گازهولدرها‬
‫ساخته میشوند‪ .‬در این روزها‪ ،‬آلومینیوم فلزات مروّجه را از قبیل آهن و مس از‬
‫عرصه بیرون میرانَد‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪224‬‬

‫آلومینیوم ی که پیرامون ما را فرا گرفته است به مرور زمان فرسوده میشود و‬

‫استهالک مییابد و به این ترتیب‪ ،‬به گرد و غباری مبدّل میشود که ما و شما آن را با‬
‫هوا تنفّس میکنیم و با هر قطرۀ باران یا جرعۀ آب مینوشیم‪ .‬از همه مهمتر این که‬
‫انسانها تنها آلومینیوم را از قاشقها‪ ،‬پنجهها و کاسهها میلیسند‪ ،‬از دیگهای متنوّع‬
‫میبلعند و قهوه‪ ،‬چای و شیر «آلومینیومی» را مینوشند‪.‬‬
‫با مطالعه در اطراف این مسأله سه نظریّۀ ذیل را میتوان به میان کشید‪:‬‬
‫اوّل‪ :‬این یک حقیقت مسلّم است که آلومینیوم در ارگانیسم نقش ضدّ فوسفور را‬
‫ایفا میکند و فوسفور مانع رشد و نموی اسکلیت میباشد‪ .‬به این ترتیب‪ ،‬آلومینیوم با‬
‫فعالیّت ضدّ فوسفوری خود‪ ،‬استخوانهای انسان را به رشد و نمو وامیدارد؟‬
‫دوم‪ :‬اطبا معتقد اند که آلومینیوم در ساختمان انساج مفصلی و همچنین‬
‫استخوانها سهیم میباشند‪ .‬آیا موجودیّت آلومینیوم در ارگانیسم‪ ،‬استخوانها و‬
‫غضروفها را به طویلشدن مجبور نمیسازد؟‬
‫سوم‪ :‬به دانشمندان معلوم است که آلومینیوم به عملیّۀ هضم غذا کمک میکند و‬
‫آن را تقویّه می بخشد؛ یعنی به این ترتیب نیز باعث انکشاف فیزیکی انسان میگردد‪.‬‬
‫هرگاه علم سه نظریّۀ فوقالذّکر را تأیید کند‪ ،‬در آنصورت سرانجام این مسأله‬
‫که چرا جسامت انسانها در ابتدای پیدایش شان بزرگ شد‪ ،‬سپس رو به کمشدن‬
‫نهاد و در این اواخر سر از نو به سرعت رو به افزایش گذاشته است روشن خواهد‬
‫شد‪.‬‬
‫‪225‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫نقطهنظر تاریخی‬
‫بعد از این که انسانهای اوّلیّه ساختن ظروف سفالی را برای تهیّۀ غذا و نگهداری‬
‫آب آموختند‪ ،‬فروشدن آلومینیوم یکجا با خوردنی و نوشیدنی در ارگانیسم آنها‬
‫آغاز شد‪.‬‬
‫مقدار آلومینیوم در گِل مانند جزء ترکیبی قشر زمین در حدود ‪ 9‬درصد میباشد؛‬
‫با اینهمه طوری که میدانیم گِل پُختهشده در آب خوب حل نمیشود و از طرف‬
‫دیگر در آن زمان ظروف کم بودند؛ لهذا مقدار آلومینیومی که وارد ارگانیسم میشد‬
‫نظر به امروز بسیار ناچیز بود‪.‬‬
‫امّا با وجود این هم‪ ،‬انسانهای اوّلیّه نظر به گذشتهگان شان دارای جسامت‬
‫بیشتری شدند؛ چنانچه قدّ متوسّط انسانهای نسبتاً متمدّن به ‪ 180‬سانتیمتر‬
‫می رسید‪ ،‬در حالی که قامت اسالف غیر متمدّن شان ‪ 155‬ـ ‪ 158‬سانتیمتر بود‪.‬‬
‫انسان ها با آموختن استعمال فلزّات و ایجاد ظروف لعابی تقریباً مانع داخلشدن‬
‫آلومینیوم در خوردنیها شدند و این وضع زمان زیادی را در بر گرفت؛ چنانچه‬
‫توتانخامون‪ ،‬یکی از فراعنۀ مصر قدیم‪ 164 ،‬سانتیمتر قد داشت‪.‬‬
‫فقدان آلومینیوم در تولید‪ ،‬هم در ازمنۀ باستانی و هم در قرون وسطا تا آغاز قرن‬
‫حاضر موجود بود‪.‬‬
‫قرن بلندشدن قامت انسانها‬
‫ترتیب بلندشدن قامت انسانها را با مشاهدۀ رهنمای احصائیوی میتوان به سهولت‬
‫در گراف «ذوب آلومینیوم» تعقیب کرد‪:‬‬
‫در اوایل سالهای ‪ 20‬تولید جهانی آلومینیوم هزار تن محاسبه شده است و انسانها‬
‫به بلندشدن آغاز کردند؛‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪226‬‬

‫در سالهای ‪ 30‬ـ ‪ 40‬تولید آلومینیوم به میلیون تن رسید و انسانها بیشتر بلندتر‬
‫شدند؛‬
‫در سالهای ‪ 50‬تولید آلومینیوم به میلیونها تن بالغ شد و رشد و نموی انسانها به‬
‫چشم سر دیده میشود؛‬
‫در سالهای ‪ 60‬ـ ‪ 70‬تولید به میلیاردها تن رسید و قامت انسانها تا حدّ نهایی بلند‬
‫شد‪.‬‬
‫به این ترتیب‪ ،‬کودکان معاصر با خوردن آلومینیوم ابتدا یکجا با شیر مادر و‬
‫سپس با دیگر خوردنیها «از روی روز نه‪ ،‬بلکه از روی ساعت» رشد مییابند‪.‬‬
‫هم چنین بلندشدن قامت انسان امکان دارد مبارزه علیه بیماری راشیت (نرمی‬
‫استخوان) را تشدید بخشد‪1.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ آلومینیوم و بلندشدن قامت انسان‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصتم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،207‬سهشنبه ‪ 10‬آذر ‪،1360‬‬
‫صص ‪ 2‬و ‪.4‬‬
‫‪227‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫در گسترۀ فناوری‬

‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪228‬‬
‫‪229‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫افسانه واقعیّت مییابد‬

‫قسمت بیشتر انرژی برق در زمین فعالً توسّط ایستگاههای حرارتی تولید‬
‫میگردد‪ .‬امّا این ایستگاهها آنقدر اقتصادی نمیباشند‪ .‬ضریب عمل مفید‬
‫ایستگاههای مذکور از ‪ 45‬درصد باال نمیرود‪ .‬طوری که دیده میشود این ضریب‬
‫برای طرحهای موجود کفایت میکند‪ .‬از همینرو جستوجوی راههای تازه در‬
‫انرژیتیک حرارتی یکی از وظایف اساسی پیشرفت تکنیکی میباشد‪.‬‬
‫برای این که ثمربخشی ماشینهای حرارتی را بلند برده باشیم‪ ،‬باید توربین بخاری‬
‫را از میان برداریم‪ .‬امّا چهگونه بدون آن میتوان از ماشینهای مذکور کار گرفت؟‬
‫معلوم است که جریان برق در ناقلی که در ساحۀ مقناطیسی در حرکت باشد به‬
‫وجود میآید‪ .‬چه می شود اگر به حیث ناقل فلز را به کار نبریم‪ ،‬بلکه جریان گاز‬
‫آیونیزهشده به نام پالسما استعمال کنیم؟ این نوع طریقۀ تولید انرژی به صورت نظری‬
‫مورد تحقیق قرار داده شد و نام روش مگنیتوهیدرودینامیکی (م‪.‬ه‪ .‬د‪ ).‬را کسب کرد‪.‬‬
‫جنراتورهای م‪ .‬ه‪ .‬د‪ .‬فاقد قسمتهای متحرّک و «مراحل» تولید انرژی میباشند و از‬
‫این رو دارای ضریب بلند عمل مفید (‪ )60‬درصد اند‪ .‬در کرّۀ احتراقی گاز طبیعی‪،‬‬
‫مخلوط اکسیژن و هوا و اضافات آیونیزهشده داده میشوند‪ ،‬یعنی مولکولهای آن‬
‫برقی شده و به حیث ناقل برق عمل میکنند‪ .‬پالسمای تولیدشدۀ کمحرارت (با‬
‫حرارت ‪ 2500‬ـ ‪ 3000‬درجۀ سانتیگراد) با سرعت تا ‪ 1000‬متر در ثانیه از طریق‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪230‬‬

‫کانال جنراتور که در ساحۀ قوّی مقناطیسی قرار دارد عبور کرده جریانی را به وجود‬
‫میآورد که توسّط الکترودها برداشته میشود‪.‬‬
‫در اتّحاد شوروی رهبری عملی تحقیقات ارزشمند را در ساحۀ هیدرو دینامیک‪،‬‬
‫آکادمی سن والدیمیر کریلین به عهده دارد‪ .‬کارهای عملی در خصوص دشواری م‪ .‬ه‪.‬‬
‫د‪ .‬را انستیتوت درجات بلند حرارت آکادمی علوم اتّحاد شوروی رهبری میکند‪ .‬در‬
‫ساحۀ این انستیتوت ساختمان ایست گاه م‪ .‬ه‪ .‬د‪ .‬برق و یا طوری که در آنجا‬
‫دستگاه تجربی تولیدی «او ـ ‪ »25‬مینامند موقعیّت دارد‪.‬‬

‫این است تمام تاریخچۀ هیدرو دینامیک مقناطیسی‪:‬‬

‫در سال ‪ 1961‬از انرژی برق‪ ،‬اوّلین جنراتور م‪ .‬ه‪ .‬د‪ ،.‬چراغ دستی روشن شد؛‬
‫در سال ‪ 1965‬در شهر مسکو دستگاه آزمایشییی متشکّل از تمام عناصر‬
‫ایست گاه م‪ .‬ه‪ .‬د‪ .‬برق‪ ،‬ساخته شد‪ .‬قدرت آن در حدود ‪ 100‬کیلووات بود؛‬
‫در سال ‪ 1971‬دستگاه تجربی تولیدی «او ـ ‪ »25‬به وجود آمد که تا کنون در‬
‫جهان مانند ندارد؛‬
‫در سال ‪« 1976‬او ـ ‪ »25‬به قدرت طرحریزیشدۀ بیشتر از ‪ 20‬میگاوات درآمد‪.‬‬
‫‪231‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫عمالً هر جزء اوّلین دست گاه م‪ .‬ه‪ .‬د‪ .‬خواستار تصامیم خاص و فوقالعادهیی بود‬
‫که در گذشته در عمل با آن روبهرو نشده بودیم‪ .‬در اینجا علم و صنعت وادار شد تا‬
‫از راه های غیر عادی حرکت کند؛ گاهی با توقّف درازمدّت و گاهی با برگشت به‬
‫عقب‪.‬‬
‫از طرف دیگر‪ ،‬کشورهای خیلیانکشافیافتۀ سرمایهداری به خاطر پیچیدهبودن‬
‫این دشواری‪ ،‬کارهای عملی را در خصوص مگنیتو هیدرو دینامیک به یکسو‬
‫گذاشته گفتند که این کارها مربوط به آیندۀ دور میباشند‪.‬‬
‫اتّحاد‬ ‫در‬
‫شوروی تحقیقات‬
‫یافتند‪.‬‬ ‫ادامه‬
‫وظایف مشخّصی‬
‫تحلیل و‬ ‫مورد‬
‫بررسی عملی قرار‬
‫گرفتند‪ .‬یکی از این‬
‫وظایف عبارت بود‬
‫از گرفتن اضافات آیونیزهشدۀ از راهمانده و برگشتاندن آنها در حلقۀ تولید‪ .‬سیستمی‬
‫که این وظیفه را به اکمال رسانید به طور قابل مالحظهیی مشخّصات اقتصادی‬
‫دستگاه را بهتر ساخت و بیخطری کامل جنراتور م‪ .‬ه‪ .‬د‪ .‬را برای محیط اطراف‬
‫مهیّا گردانید‪.‬‬
‫کار ایستگاه «م‪ .‬ه‪ .‬د‪ ».‬برق‪ ،‬درست بودن محاسبات تئوریک را به اثبات رسانید‪.‬‬
‫استعمال «او ـ ‪ »25‬در سیستم انرژیتیک شهر مسکو باعث اندوختن تجربه برای‬
‫بهوجودآوردن ایستگاههای بزرگ پالسمایی گردید‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪232‬‬

‫البته نیروگاههای نسلهای آینده شباهتی به «او ـ ‪ »25‬نخواهند داشت‪ .‬این‬

‫ایستگاهها به کمک بسیاری از تجدید ساختمانها دارای قدرتی بیشتر و‬
‫اقتصادیتر خواهند بود‪.‬‬
‫در دستگاه «او ـ‬
‫‪ »25‬مقناطیس برقی با‬
‫وزن دو هزار تن در حال‬
‫فعالیّت میباشد که خود‬
‫آن ده درصد قدرت‬
‫تشکیل‬ ‫را‬ ‫جنراتور‬
‫در‬ ‫میدهد‪.‬‬
‫ایستگاههای آینده‪ ،‬مقناطیسهایی را خواهند گذاشت که از نگاه حجم دهها مرتبه‬
‫کوچکتر و از نگاه مصرف انرژی هزارها مرتبه کوچکتر و همزمان با آن بسیار‬
‫نیرومندتر میباشند‪ .‬تمام اینها به کمک سیستمهای مقناطیسی متناوب و مافوق ناقل‬
‫امکانپذیر اند‪.‬‬
‫نظر به محاسبات متخصصان‪ ،‬دستگاههای انرژیتیک ثمر بزرگی دارند‪ ،‬هرگاه‬
‫جنراتورهای «م‪ .‬ه‪ .‬د‪ ».‬نه تنها (مانند حاضر) در نیروگاههای حرارتی‪ ،‬بلکه در‬
‫‪1‬‬
‫نیروگاههای اتمی و حرارتی ـ هستهیی به کار انداخته شود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ افسانه واقعیّت مییابد‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال پنجاه و نهم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،192‬پنجشنبه‪ 22‬آبان ‪ ،1359‬بلخ‪ :‬ادارۀ‬
‫اطالعات و فرهنگ بلخ‪ ،‬ص ‪.2‬‬
‫‪233‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫در راه جزیرۀ ثبات‬

‫سرعتدهندۀ بیسابقۀ آیونهای سنگین در انستیوت مشترک تحقیقات هستهیی‪،‬‬
‫دانش مندان را موفق به حصول معلومات جدیدی راجع به ساختمان جهان کوچک‬
‫میسازد‪.‬‬
‫«نلیس بور»‪ ،‬دانشمند دانمارکی و یکی از شخصیّتهای برجستۀ جهانی فیزیک‪،‬‬
‫هفده سال قبل‪ ،‬در زمان اقامت خود در اتّحاد شوروی‪ ،‬در انستیتوت مشترک‬
‫تحقیقات هستهیی در شهر «دوبنا» در حومۀ مسکو‪ ،‬یعنی در مرکز علمی بینالمللی‬
‫کشورهای سوسیالیستی میزیست‪.‬‬
‫نلیس بور‪ ،‬متأثر بود از این که این مرکز علمی نشان مخصوصی برای خود‬
‫نداشت‪ .‬در برابر این پرسش که «شما در پیش خود این مرکز را چهگونه تصوّر‬
‫میکنید؟»‪ ،‬بور بدون تأمّل پاسخ داد‪ :‬ـ «قلب و شمشیر شعلهور‪ :‬به صورت شجاعت و‬
‫دلیری»‪.‬‬
‫شاید همین کیفیّات دانشمندان و متخصصان شهر «دوبنا» باعث شد تا چندی قبل‬
‫سرعتدهندۀ آیونهای سنگین‪ ،‬یعنی سیکلوترون «او ـ ‪ »400‬ایجاد گردد‪ .‬این‬
‫دست گاه آتیۀ خوبی را برای اجرای تحقیقات تهدابی در ساحۀ نزدیک هستهیی‪،‬‬
‫تعامل بین هستههای مرکّب به منظور ترکیب مصنوعی عناصر جدید مافوق یورانیوم‬
‫میگشاید‪.‬‬
‫این دست گاه با وجودی که بزرگ نیست و قطر کامره برای راندن دستۀ‬
‫الکترونها مساوی به چهار متر می باشد‪ ،‬از نگاه اصول کار و بسیاری از مشخّصات از‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪234‬‬

‫قبیل ثمربخشی دستۀ الکترونها و خروج آن از سرعتدهنده نسبت به تمام آالت‬

‫مشابه در جهان برتری دارد‪.‬‬

‫سرعتدهنده مجموعاً در ظرف سه سال به تکمیل رسیده است‪ .‬تمام کارهای آن‬
‫از تهیّه و نگهداری کستهای فوالدی سنگین گرفته تا تجهیزات منحصربهفرد برای‬
‫خروج دستۀ الکترونها توسّط دانشمندان و متخصصان این انستیتوت طرحریزی‬
‫شده و به واقعیّت پیوسته اند؛ به طور مثال‪ ،‬ترمیمگاه «گرنیکو» در اثنای منتاژ‬
‫مقناطیس دوهزارتنی‪ ،‬تجهیزاتی را پیشنهاد کرد که به کمک آنها پرزهجات در‬
‫دستگاهها نمیچرخیدند‪ ،‬بلکه آگریگاتها به دور پرزهجات غیر متحرّک دور‬
‫میخوردند‪.‬‬
‫‪235‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫در سرعتدهنده‪ ،‬هدفهای بیسابقهیی از پردۀ کربن به باریکی صدها مرتبه‬

‫کوچکتر از موی انسان‪ ،‬مورد استفاده قرار گرفته اند که در شهر «دوبنا» ساخته شده‬
‫است‪.‬‬

‫متخصصان با این ظرافتکاری توسّط نظریّۀ میکانیک «پلوتکو» با موفقیّت بدر‬

‫آمدند‪ .‬هدف «پلوتکو» دستههای الکترونها را مجبور میسازد تا قبل از خروج از‬
‫سرعتدهنده عقدههای دوگانه را ثبت کند و ذرّاتی که در سالنهای آزمایش وارد‬
‫میشوند انرژی را تلف نمیکنند‪.‬‬
‫این نظریّۀ عالی باعث شد تا از یک حلقه نه تنها یک‪ ،‬بلکه دفعتاً سه دستۀ عین‬
‫انرژی به دست آید‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪236‬‬

‫رئیس انستیتوت مشترک‪ ،‬آکادیمسن بوگو لیوبوف‪ ،‬گفت‪ :‬ما از سرعتدهندۀ‬

‫جدید نه تنها انتظار رشد کیفیّت ابداعات جدید آزمایشگاه را داریم‪ ،‬بلکه‬
‫جهشهای تازه و پرکیفیّتی را در راه شناسایی اعماق ماده انتظار میبریم‪.‬‬
‫در ضمن‪ ،‬بسیاری از فیزیکدانانی که مشغول تفحّص و ترکیب عناصر جدید‬
‫مافوق یورانیوم اند‪ ،‬فکر میکنند که سکتور جدول مندلیف بین عناصر ‪ 188‬م و ‪114‬‬
‫م «جزیرۀ ثبات» طویلاالنتظار محسوب می شود؛ یعنی این عناصر نسبت به مافوق‬
‫یورانیومهای آخری که به صورت مصنوعی ترکیب یافته اند استوارتر و طویلالعمر‬
‫خواهند بود‪.‬‬
‫به باور دکتر علوم فیزیک و فلزات‪« ،‬اوگا نیسیان»‪ ،‬رهبر کار مجهّزساختن‬
‫سرعتدهنده‪ ،‬اعتقاد دانشمندان در تسخیر این «جزیره» به امکانات کار توسّط‬
‫کمیابترین ایزوتوپها که به صفت آیونهای بمباردکنندۀ سنگین استعمال میشوند‬
‫بنیادگذاری شده است‪.‬‬
‫یکی از موفقیّتهای اخیر در این راه‪ ،‬تسریع آیونهای کلسیوم ‪ 48‬به شمار‬
‫میرود که به بارآورندۀ امکانات مساعد برای ترکیب عناصر مافوق یورانیوم میباشد‪.‬‬
‫ثمربخشی دستۀ آیونهای سنگین که در سیکلوترون «او ـ ‪ »400‬به دست میآیند‬
‫امکانات علم و تکنیک را جهت حلّ مسایل بزرگ و مهمّ عملی از قبیل تکمیل‬
‫‪1‬‬
‫تکتانولوژی حصول فیلترهای مولکولی و دیگر ساحات تکنیک توسعه میبخشد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ در راه جزیرۀ ثبات‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال پنجاه و نهم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،227‬پنجشنبه ‪ 4‬دی ‪ ،1359‬ص ‪3‬؛ شمارۀ‬
‫‪ ،229‬یکشنبه ‪ 7‬دی ‪ ،1359‬ص ‪.3‬‬
‫‪237‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫بهثبترساندن لحظات‬
‫قبل از این که به اصل مطلب بپردازیم برای دقّت علمی کلمۀ شاعرانۀ «لحظه» را به‬
‫اصطالح «روند زودگذر» تبدیل میکنیم‪ .‬و اینک تصوّر کنید که شما با دوربین‬
‫فیلمبرداری معمولی مصروف عکسبرداری یکی از دوستان خویش میباشید‪،‬‬
‫دوست تان تبسّم میکند‪ .‬در ظرف یک ثانیه این تبسّم بر روی نوار‪ 24 ،‬قطعه فیلم را‬
‫در بر میگیرد؛ یعنی با اجازۀ ‪ 24‬ـ ‪ 1‬ثانیه توسّط دوربین ثبت گردیده است‪.‬‬
‫امّا برای روندهای زودگذری که فرضاً ده به طاقت منفی ده ثانیه ادامه مییابند‪،‬‬
‫آلهیی ضرورت است که قابلیّت اجازهدهی آن حدّ اقل ده به طاقت منفی یازده باشد‪.‬‬
‫در ظرف این برهۀ زمان‪ ،‬نور که سرعت آن سه صد هزار کیلومتر در فی ثانیه است‬
‫تنها موقع ‪ 3‬میلیمتر عبور را میداشته باشد‪.‬‬
‫چنین آله توسّط دانشمندان شوروی در نمایشگاه «نااوکا ‪ »78‬در شهر مسکو به‬
‫معرض نمایش گذاشته شده است‪ .‬این آله به نام فتوکرونوگراف «عقیق» یاد میشود‬
‫و از طرف کارکنان آزمایش گاه روندهای زودگذر انستیتوت تحقیقات علمی‬
‫مشترک جهت اندازهگیریهای تجربی فیزیکی به کار میرود‪.‬‬
‫ساحۀ استعمال کرونوگراف خیلی وسیع است‪ :‬تعامالت حرارتیهستهیی‬
‫اداره شونده‪ ،‬کشف رمز ترتیب فتو‪ ،‬تکمیل تکنیک اشعۀ الیزر که همین اکنون از‬
‫مرموزبودن برآمده و تبدیل به آلۀ تکنالوژی صناعتی شده است ـ‪ ،‬تخلیّۀ برقی در‬
‫گازها‪ ،‬تششع سکروترونی؛ یعنی تنها بخش کوچک آن ساحاتی که در آنها‪ ،‬اگر‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪238‬‬

‫امکانات تصویرکردن و اندازه گیری پارامترهای فیزیکی حوادث موجود نباشند و‬

‫تداوم این حوادث به صفر تقرّب کند‪ ،‬یک قدم هم نمیتوان گذاشت‪.‬‬
‫مدیر آزمایشگاه‪ ،‬بوریس گوربنکو‪ ،‬می گوید‪ :‬به طور مثال‪ ،‬روندی را در نظر‬
‫می گیریم که در زمان ایمپولس اشعۀ الیزر صورت میگیرد و بهثبترساندن آن را‬
‫مورد بررسی قرار میدهیم‪.‬‬
‫الیزر‪ ،‬ایمپولس نوری کمدوام یعنی ده به طاقت منفی هفت ثانیه تولید میکند‪.‬‬
‫ایمپولس در مؤلد برقی اوپتیکی داخل میشود؛ یعنی در سیستمی که در دخول خود‬
‫دارای فتوکاتیود و در خروج دارای لیومینوفور (یعنی مادهیی که تحت تأثیر‬
‫الکترونها به روشنشدن آغاز میکند) می باشد‪ .‬فتوکاتیود عبارت از پردۀ نازکی‬
‫است که در تولید نور در الکترونها به کار میرود‪ .‬آنها (الکترونها از فتوکاتیود‬
‫میپرند‪ ،‬توسّط ساحۀ برقی تا ‪ 10‬ـ ‪ 20‬هزار الکترون ولت سرعت میگیرند و به‬
‫لیومینوفور بر میخورند‪ .‬و در همین وقت است که از لیومینوفورها در عکسبرداری‬
‫بر روی فیلمی که در هنگام انعکاس وارونه شده است استفاده میگردد‪ .‬هر الکترونی‬
‫که از فتوکاتیود پرواز کرده است ممکن است بر روی فتوماتریال ثبت شده باشد‪.‬‬
‫هرگاه ایمپولس نوری الیزر را مانند حادثۀ ناچیزی تصوّر کنیم‪ ،‬در این صورت‬
‫در این حادثه میتوان چندین حادثۀ کوچک را جدا کرد‪ .‬قابلیّت اجازهدهی آلۀ شما‬
‫و یا به عبارۀ دیگر فاصلۀ زمانییی که حوادث در حالت بهثبترساندن از یکدیگر‬
‫پس میمانند به چه اندازه است؟ به هر اندازهیی که زمان مذکور کمتر باشد‪ ،‬به همان‬
‫اندازه آله حسّاستر میباشد‪.‬‬
‫بوریس گوربنکو میگوید‪:‬‬
‫‪239‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫ما میتوانیم بهثبت رساندن روندهای زودگذر را در جریان ده به توان منفی دوازده‬
‫ثانیه تأمین کنیم‪ .‬این فاصلۀ زمانی را با چه چیزی مقایسه کنیم؟ در ظرف این فاصلۀ‬

‫زمانی شعاع نور مجموعاً ‪ 0،3‬میلیمتر مسافه را طی میکند و این یک قابلیّت خیلی‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪240‬‬

‫بلند اجازهدهی میباشد‪ .‬از همین رو‪« ،‬عقیق» ما یک نمونۀ خیلی کوچک چنین آله به‬
‫شمار میآید‪.‬‬
‫آیا باآلخره حدّ خالص فیزیکی حسّاسیت وجود دارد؟ شما نمیتوانید حوادثی را‬
‫به ثبت برسانید که به اصطالح صفر ثانیه دوام داشته باشند؟‬
‫گوربنکو با لحنی موفقیّتآمیز میگوید‪ :‬بلی‪ ،‬حدّ در همه جا وجود دارد و در این‬
‫ضمن برای آلۀ ما که با استفاده از مؤلد الکترونی ـ اوپتیکی ساخته شده است‪ ،‬این‬
‫حد در مدّت ده به طاقت منفی چهارده الی ده به طاقت منفی پانزده ثانیه موجودیّت‬
‫‪1‬‬
‫دارد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ بهثبترساندن لحظات‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال پنجاه و نهم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،247‬دوشنبه ‪ 29‬دی ‪ ،1359‬ص ‪.3‬‬
‫‪241‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫احجار کریمۀ قرن الکترون‬

‫در زمان باستان ارزش احجار کریمه از نگاه زیبایی‪ ،‬روشنی و درخشش آنها‬
‫سنجیده میشد و حتّا برای آنها خواص سحرآمیز و جادویی قایل بودند‪ .‬نویسندۀ‬
‫روسی‪ ،‬الکساندر کوپرین‪ ،‬دربارۀ اینگونه باورهای مردم نوشته است‪ ...« :‬آمستیت‪،‬‬
‫قابلیّت رامکردن باد و فرونشاندن خشم و کینه را دارد‪ ،‬کسی که عقیق مختلفاللون‬
‫را با خود داشته باشد در موقع زلزله صدمه نمیبیند‪» ....‬‬
‫این باورها البته همه از سادهلوحی است؛ امّا با اینهمه کریستالهای گرانبها واقعاً‬
‫هم دارای خواص شگفت انگیزی اند‪ .‬البته کامالً نه آنچنان خواصی که افسانهها‬
‫میگویند‪ .‬امروز کریستالهایی که از آنها در طبابت‪ ،‬تکنیک محاسبوی در‬
‫رشتههای صنعت سینما‪ ،‬رادیو‪ ،‬تلویزیون‪ ،‬در دستگاههای فضایی و الیزرها استفاده‬
‫میشود دارای چنان کیفیّات شگفتانگیزی اند که راجع به آنها حتّا در غنیترین‬
‫افسانههای فانتیزی حرفی به میان نرفته است‪.‬‬
‫‪ ...‬در انستیتوت کریستالشناسی آکادمی علوم اتّحاد جماهیر شوروی میتوان در‬
‫جهانِ این سنگها غوطهور شد‪ .‬مدیر آزمایشگاه‪ ،‬دکتر علوم فیزیک و ریاضی‪،‬‬
‫«خاچاتور باگداساروف»‪ ،‬مقدار زیادی از سنگهای مختلفاللون را بر روی میز‬
‫میریزد‪ .‬سنگهای سبز که معلوم میشد حتماً زمرّد اند‪ ،‬سنگهای سرخ که حتماً‬
‫یاقوت بودند و سنگهای بی رنگ که بدون تردید الماس بودند‪....‬‬
‫همصحبت من میگوید‪ :‬تمام اینها گراناتهایی بیش نیستند‪ .‬فقط آنها با‬
‫اضافات گوناگون ترکیب یافته اند‪ .‬مطلب در اینجاست که توسّط روش مصنوعی‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪242‬‬

‫سنگهایی با چنان زیبایی به وجود میآیند که پیدایش شان از توان طبیعت بیرون‬
‫است‪ .‬وزن سنگهای مذکور صدها گرام و حتّا بیشتر از یک کیلوگرام نیز میباشد‪.‬‬
‫کریستال های مصنوعی از کریستالهای طبیعی نه تنها از نگاه شفافیّت و پاکیزهگی؛‬
‫بلکه از نگاه سایر خواص نیز برتری دارند‪ .‬چنانکه با انکشاف تولید این کریستالها‬
‫امکانات امور جواهرسازی بیاندازه توسعه یافته اند‪.‬‬
‫این امکانات پس از زمانی کشف شدند که در برابر علم‪ ،‬مسألۀ اقناع خواستههای‬
‫تکنیک توسّط کریستالهای مصنوعی گذاشته شده بود‪ .‬مثال گرانات کامالً شاهد‬
‫این مدّعا است‪ .‬تولید گراناتهای ظریف مصنوعی در اثر آن به میان آمد که‬
‫دانش مندان در زمینۀ کار ایجاد محور گراناتی برای الیزرها مصروف بودند و چون‬
‫تقاضا به کریستالهایی که در تکنیک استعمال میشوند خیلی بیشتر از تقاضا به‬
‫کریستال هایی بود که در جواهرسازی به کار میروند؛ لهذا برای دانشمندان‪ ،‬تولید‬
‫گرانات به منظور تزئینات به عنوان مشکلی به شمار نمیرفت‪ .‬تقاضاهای تکنیک به‬
‫چنین کریستالها فوق العاده وسیع اند؛ به طور مثال‪ ،‬الکترونیک کوانتوم را در نظر‬
‫می گیریم‪ .‬همین الکترونیک کوانتوم بود که مسألۀ ایجاد کریستالهای مصنوعی را‬
‫برای الیزرها به میان آورد‪ .‬نتیجۀ تحقیقات ثمربخشی که در ساحۀ تکنیک الیزر در‬
‫سالهای ‪ 60‬آغاز یافته بودند عبارت از ایجاد تولید صنعتی روبین یاقوت الیزری و‬
‫اندکی بعد گرانات الیزری بود‪ .‬ام روز رشتۀ میکروالکترونیک نیز به کریستالهای‬
‫مذکور ضرورت دارد؛ با وجود این که این رشته خود در کریستالها به وجود آمده‬
‫اس ت‪ .‬ماشین محاسبوی الکترونیکی معاصر با امکاناتی که در عصر حاضر دارد‪ ،‬در‬
‫سابق برای جابهجاشدن به عمارتی دهمنزله ضرورت میداشت؛ امّا استفاده از‬
‫کریستال ها ابعاد آن را تا ابعاد یک میز تحریر کمتر ساخت‪.‬‬
‫‪243‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫در رشتۀ طبابت نیز امکانات استعمال گستردۀ کریستالهای مصنوعی وجود دارند‪.‬‬
‫مثالً نیروی اوپتیکی فیانیت که در انستیتوت فیزیکی آکادمی علوم اتّحاد جماهیر‬
‫شوروی ساخته شده است چنان بزرگ است که ذرّهبین تقریباً همسطح آن قابلیّت‬
‫بزرگسازی خیلی بیش تری نسبت به شیشه و کوارتز دارد‪ .‬مطالعۀ فیانیت همین‬
‫اکنون اوفنالمونولوژیست بزرگ شوروی و عضو هیأت آکادمی علوم طبّی اتّحاد‬
‫شوروی‪ ،‬نیستروف‪ ،‬را به خود مصروف ساخته است‪ .‬وی معتقد است عینکهای‬
‫فیانیتی می توانند برای کسانی که بینایی شان ضعیف است مفید تمام شوند‪.‬‬
‫اندوسکوپها نیز با فیانیت به طور بهتری کار میکنند‪ .‬اندوسکوپ‪ ،‬آلهیی است که‬
‫برای تحقیقات اعضای داخلی انسان به کار میرود‪.‬‬
‫کریستال های مصنوعی موارد استعمال خیلی وسیعی در بسیاری از ساحات علم و‬
‫تکنیک یافته اند؛ به طور مثال‪ ،‬این کریستالها در ساختن بولبرنگهایی که تعداد‬
‫دَور شان بسیار زیاد است‪ ،‬در تهیّۀ نل برای مایعات شیمیایی متجاوز و در ساختن‬
‫چراغهای تنویری سودیومی به کار میروند‪ .‬در چراغهای سودیومی جفت سودیوم‬
‫با هر گونه مواد به استثنای اکسید الومونیم یعنی ساپفیر (یاقوت کبود) عملیّات متقابل‬
‫انجام میدهد‪.‬‬
‫ساپفیرهای بزرگ را در آنتنها برای اخذ امواج گراوتیاسیونی استعمال میکنند‪.‬‬
‫متخصصان معتقد اند که خاصیّت پخش صوت این کریستال برای آنها دسترسی به‬
‫زیگنالهای ستارهگان دور را سهلترمیسازد‪ .‬ساپفیر دارای خواص خیلی زیاد‬
‫فیزیکی و شیمیایی است و در درجۀ سختی تنها به الماس تسلیم میشود‪ ،‬در درجات‬
‫بلند حرارت میتوان از آن کار گرفت‪ ،‬در پایداری رادیاسیونی میباشد و از‬
‫تحت الشّعاع قرارگرفتن باکی ندارد‪ .‬انستیتوت کریستالشناسی ده سال تمام در مورد‬
‫مشکل ساپفیر مصروف بود‪ .‬هدف اساسی عبارت بود از بهدستآوردن کریستالهای‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪244‬‬

‫مکمّل و بزرگ‪ .‬و اینک آلۀ ضروری و تکنالوژی مخصوصی تهیّه گردیده است‪ .‬این‬
‫کارها مربوط به آن رشته از صنایع می شود که همین اکنون ساپفیرهای مصنوعی را‬
‫برای میکروالکترونیک تهیّه میکند‪ .‬امّا این آله میتواند برای پرورش سایر‬
‫کریستال ها نیز عیّار گردد‪ .‬این کار چنان باارزش تلقّی میشد که به اجراکنندهگان‬
‫بخشهای جداگانۀ آن سه بار در لیپسیک (در جمهوری دموکراتیک آلمان)‬
‫بزرگ‬ ‫مدالهای‬
‫طلّایی اعطا گردیدند‪.‬‬
‫اجازهنامۀ این روش را‬
‫یکی از شرکتهای‬
‫بزرگ ژاپن به دست‬
‫روش‬ ‫این‬ ‫آورد‪.‬‬
‫همچنین در انگلستان‪،‬‬
‫ایاالت متّحدۀ آمریکا‪،‬‬
‫فرانسه و آلمان فیدرال‬
‫یافته‬ ‫گسترش‬ ‫نیز‬
‫‪1‬‬
‫است‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ احجار کریمۀ قرن الکترون‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال پنجاه و نهم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،296‬یکشنبه ‪ 3‬اسفند ‪،1359‬‬
‫ص ‪3‬؛ شمارۀ ‪ ،297‬دوشنبه ‪ 4‬اسفند ‪ ،1359‬ص ‪.2‬‬
‫‪245‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫نقش بر روی الماس‬

‫الماس‪ ،‬سخت ترین مینرال روی زمین بوده سابقۀ طوالنی آن آمیخته با‬
‫افسانههاست‪ .‬حتّا در علم نیز راجع به الماس فرضیّههای بسیاری وجود دارند‪ .‬در این‬
‫مقوله جای هیچ بحث نیست که الماس را فقط با الماس میتوان برید‪ .‬امّا تراشیدن‬
‫یک بلور الماس توسّط خرّاطی یا توسّط چرخ دندانهدار مخصوص الماس‪ ،‬کاری‬
‫است که وقت زیادی را در بر میگیرد و خیلی گران تمام میشود‪ .‬اگرچه اشعۀ الیزر‬
‫نیز خاصیّت سوراخکردن و بریدن الماس را دارد؛ امّا برای صیقلدهی الماس باز هم‬
‫نیاز به اسلوب میکانیکی میافتد‪ .‬از همه بیشتر حکّاکی بر روی الماس خیلی دشوار‬
‫است‪ .‬چنانچه به استثنای الماس مشهور ‪ 88‬اعشاریّه ‪ 7‬قیراط که آن را «شاه» نام نهاده‬
‫اند‪ ،‬در جهان فقط تعداد معدودی از الماسهای حکّاکیشده وجود دارند‪.‬‬
‫در این اواخر یک پارچه الماس دیگر نیز کشف شد که در سطح آن تصویر‬
‫«پیکاسو» حکّاکی شده است‪ .‬عالوه براین این الماس دارای شکل ششرخه بوده در‬
‫مرکز آن یک سوراخ مربّعگونه وجود دارد‪ .‬و اینک ما چهگونهگی تهیّۀ آن را مورد‬
‫بررسی قرار میدهیم‪:‬‬
‫دو تن از شیمیادانان اهل «یاکوتیا» به نامهای اناتولی گریگوریف و سارا لیفشیس‬
‫و همچنین فیزیکدانی موسوم به پاویل شامایف موفق شدند تا اسلوب جدید‪ ،‬یعنی‬
‫طریقۀ حرارتی شیمیایی تهیّۀ الماس‪ ،‬را کشف کنند‪.‬‬
‫از مدّت ها قبل معلوم بود که فلزّات به اصطالح انتقالی مانند آهن‪ ،‬کوبالت و نیکل‬
‫در حرارت در حدود ‪ 1000‬درجۀ سانتیگراد خاصیّت حلساختن اتمهای الماس‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪246‬‬

‫(کربن) را در خود دارند‪ .‬امّا فلز در نقاط تماس با الماس به زحمت توسّط کربن‬
‫مشبوع میشد و تعامل منقطع میگردید‪.‬‬
‫با اینهمه هیچکس قبل از دانشمندان اهل یاکوتیا تعامل مذکور را در محیط‬
‫هیدروژن اجرا نکرده بود‪ .‬بعد از اجرای چنین تعاملی معلوم شد که هیدروژن به نوبۀ‬
‫خود کربن را از فلز جدا کرده تعامل ادامه مییابد‪.‬‬
‫آزمایشگران برای بهدستآوردن ترسیم بر روی الماس‪ ،‬در سطح بلور الماس‬
‫قشری از نیکل را گذاشته و با طریقۀ معمولی چاپ سنگی عکس توانستند تا بر روی‬
‫الماس ترسیم کنند‪ .‬یعنی بر روی سنگ الماس خطوط نیکل باقی ماندند‪ .‬در طول‬
‫مدّت ‪ 15‬دقیقه که سنگ مذکور در محیط هیدروژن قرار داشت‪ ،‬در اثر حرارت‬
‫‪ 1000‬درجۀ سانتیگراد ترسیم مذکور به حکّاکی مبدّل شد‪.‬‬
‫با استفاده از طریقۀ فوقالذّکر میتوان هرگونه تصویر و نوشتهیی را حتّا در‬
‫برلیانهای تهیّهشده بدون این که به کیفیّت آنها صدمهیی وارد شود به دست آورد‪.‬‬
‫و برای این که از الماس یک شی حجمی و ششضلعی با سوراخ مربّعگونه ساخته‬
‫شود‪ ،‬در حدود ‪ 30‬ساعت وقت به کار است‪.‬‬
‫مصرفی که برای تهیّۀ الماس به کمک طریقۀ جدید الزم است خیلی ناچیز و تنها‬
‫‪1‬‬
‫مصرف ساختن ساختمان گرمکنندۀ استانداردی برای تهیّۀ الماس بیشتر‪ ،‬میباشد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ نقش بر روی الماس‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصتم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،276‬یکشنبه ‪ 2‬اسفند ‪ ،1360‬صص ‪ 3‬و ‪.4‬‬
‫‪247‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫در گسترۀ فرهنگ‬

‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪248‬‬
‫‪249‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫عجیبۀ زبانشناسی‬
‫گروه مکمّلی از زبانها وجود دارد که دانشمندان آنها را به نام زبانهای صامت‬
‫و یا «مرده» یاد میکنند‪ .‬آثاری را که به این زبانها تحریر یافته اند میتوان خواند و‬
‫ترجمه کرد‪ .‬امّا متأسفانه زمان‪ ،‬لهجۀ ابتدایی بسیاری از لسانهای باستانی را برای‬
‫همیشه مدفون ساخته است و مشکلتر از همه این که بعضی از خلقها حتّا از داشتن‬
‫خط هم بیبهره بودند‪ .‬نظر به پارچههای متنهای تحریرییی که تصادفاً از آسیب‬
‫روزگار در امان مانده اند و آنهم در نتیجۀ بررسیهای خیلی دقیق‪ ،‬میتوان فقط‬
‫تصوّر تخمینی دربارۀ اصوات این یا آن کلمه حاصل کرد‪ .‬بناءً برای شما تا چه اندازه‬
‫تعجّبآور خواهد بود که در عصر حاضر با انسانی روبهرو شوید که مثالً به زبان‬
‫«اتروسی» حرف بزند‪ .‬امّا طوری که معلوم شده است‪ ،‬در زمین مردمانی از این قبیل‬
‫وجود دارند و تکلّم به لسانی میکنند که نظر به محاسبۀ دانشمندان قرنها قبل از بین‬
‫رفته است‪.‬‬
‫در مناطق صعب العبور و کوهستانی تاجیکستان در سواحل رودخانۀ یغناب خلق‬
‫منحصربهفرد و معدودی به نام «یغنابیها» زندهگی به سر میبرند‪ .‬در پایان قرن گذشته‬
‫نفوس آنها مجموعاً در حدود یک و نیم هزار نفر بود و اکنون تا دوچند افزایش‬
‫یافته است‪ .‬نظر به تحقیقاتی که نژادشناسان انجام داده اند‪« ،‬یغنابیها» بازماندهگان‬
‫مستقیم «سغدیها»ی قدیمی اند‪« .‬سغدیها» در صفحات شمال تاجیکستان و مرکز‬
‫ازبکستان از آغاز هزارۀ نخستین بعد از میالد تا قرنهای ‪ 7‬ـ ‪ 8‬میالدی زندهگی‬
‫داشتند‪ .‬قبایل مختلف کشورِ قبل از قرون وسطایی «سغد» و یا «سغدیان» را به نام‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪250‬‬

‫سغدیها یاد میکردند‪ .‬اخالف مستقیم آنها‪ ،‬یعنی یغنابیها‪ ،‬نه تنها رسوم و عنعنات‬
‫قدیمی‪ ،‬بلکه زبان قدیمی را نیز حفظ کرده اند‪.‬‬
‫این عجیبۀ زبانشناسی قرن ‪ 20‬چهگونه توانست سالم باقی بمانَد؟‬
‫اخالف آنهایی که زمانی نزدیک «پنجیکنت»‪ ،‬یعنی پایتخت سغد باستان‪،‬‬
‫میزیستند چه گونه در محلّات مذکور راه یافتند؟‬

‫اهالی پنجیکنت از زمانههای باستان مخروبههای حصار «قلعۀ مغ» را که در‬

‫نزدیکی شهر شان بهجا مانده اند گرامی میداشتند‪ .‬روزی چوپانی به نام «جورعلی»‬
‫در میان سنگهای قدیمی سبد بافتهشدهیی را یافت که در آن ورقی ازکاغذ‬
‫ابریشمین با نوشتههای نامفهومی وجود داشت‪ .‬این کشف اسرارآمیز را برای‬
‫شرقشناسان به شهر دوشنبه ارسال داشتند‪ .‬شرقشناسان در ورق مذکور متنی را به‬
‫زبان سغدی باستا نی به حروف درشت و کج دریافتند‪ .‬کشف این چوپان خیلی‬
‫هیجان انگیز بود؛ زیرا برای اوّلینبار تحریری از باشندهگان قدیمی سغد به دست آمده‬
‫بود‪ .‬بعدتر توسّط هیأت باستانشناسی در حدود هشتاد سند پرارزش دیگر کشف‬
‫‪251‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫شدند‪ .‬قسمت بیشتری از اسناد یادشده به زبان قدیمی سغدی و یکی از اسناد مذکور‬
‫به زبان عربی نوشته شده بود‪.‬‬
‫پس از خواندن دستنویسهای مذکور معلوم شد که این اسناد حاوی معلومات‬
‫پرارزشی در خصوص تاریخ مرحلۀ آخر مبارزۀ سغدیها با فاتحان عرب در آغاز‬

‫قرن ‪ 8‬میالدی می باشند‪ .‬در یکی از اسناد مذکور‪ ،‬تسلسل حوادث هولناک نبرد‬
‫سغدیها به رهبری فرمانروای پنجیکنت موسوم به «دیواشیتیچ» درج شده بود‪.‬‬
‫دشمن با قوّای نیرومند و بیشمار خویش‪ ،‬اهالی پنجیکنت و قصبات و آبادیهای‬
‫اطراف آن را از زادگاههای شان بیرون راند و آنها را وادار ساخت تا در مناطق‬
‫دوردست کوهستانی رفته در پهلوی سایر قبایل برادر خود سکونت اختیار کنند‪.‬‬
‫یکی از گروههای مذکور‪ ،‬گردنههای زیادی را پشت سر گذاشت و در حوالی‬
‫«فاندریا» و «یغناب» در خطّ باریک سرزمین حاصلخیز بین سرازیریهای تند‬
‫سلسلهجبالها و نشیبیهای کنار رودخانه اقامت گزید‪ .‬یغنابیها قرنهای متمادییی‬
‫تقریباً در انزوای کامل از جهان دیگر زندهگی میکردند‪ .‬فقط برخی از آنها جرأت‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪252‬‬

‫میکردند تا دست به راهپیماییهایی خطرناک در درهها بزنند‪ .‬مسافران مناطق هموار‬

‫نیز به ندرت در ارتفاعات یغناب دست مییافتند‪.‬‬
‫به تدریج مردمان تازهوارد جای مردمان سابق را پر میکردند‪ .‬سغدیها از بین‬
‫رفتند و به جای آنها تاجیکها‪ ،‬ازبکها‪ ،‬قرغیزها و ترکمنها به میان آمدند‪ .‬امّا در‬
‫ارتفاعات دشوارگذار یغناب‪ ،‬اخالف مستقیم قبایل قدیمی سغدی‪ ،‬یعنی وارثان زبان‬
‫و فرهنگ آنها‪ ،‬به زندهگی خود ادامه میدادند‪.‬‬
‫در قرن اخیر ارتباط‬
‫یغناب با سایر مناطق‬
‫تاجیکستان خیلی نزدیک‬
‫شد‪ .‬اکثر یغنابیها در‬
‫درهها مقیم شدند‪ .‬این‬
‫خلق غیر معمولی در‬
‫تحقیق‬ ‫معرض‬
‫دانشمندان قرار گرفت‪.‬‬
‫زبانشناسان‪ ،‬نژادشناسان‪،‬‬
‫باستان شناسان و هنرشناسان‪ ،‬اوّلین کسانی بودند که امکانات مطالعۀ لهجههای یکی از‬
‫‪1‬‬
‫زبانهای قدیمی جهان را به دست آوردند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ عجیبۀ زبانشناسی‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصتم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،184‬سهشنبه ‪ 12‬آبان ‪ ،1360‬ص ‪( .3‬برگردان‬
‫از جریدۀ «ندیلیا»)‬
‫‪253‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫‪‬‬

‫در ردّ پای اسکندر مقدونی‬

‫تا همین اواخر تصوّرات ما راجع به هنر و فرهنگ «باختریا» به روی کشفیّات‬
‫جداگانۀ باستانشناسی پایهگذاری می شدند‪ .‬امّا حتّا این کشفیّات نیز ما را به این‬
‫نظریّه معتقد میساختند که هنر یونانوباختر بزرگترین موفقیّت بشریّت به شمار‬
‫میآید‪.‬‬
‫موفقترین کشف باستان شناسی در زمینۀ هنر باختر به کلّی در همین اواخر در‬
‫ظرف دو سه سال اخیر به وسیلۀ یک سلسله از بازیافتهای گرانبها در افغانستان و‬
‫آسیای میانه انجام داده شد و از آنجمله حفریّات حصار «تخت سنگین» در ساحل‬
‫راست دریای آمو که توسّط هیأتی به رهبری بوریس لیتوینسکی‪ ،‬عضو آکادمی علوم‬
‫تاجیکستان‪ ،‬صورت گرفته است حایز اهمیّت خاصّی است‪.‬‬
‫حدس باستانشناسان راجع به این که ساختمان مکشوفه در قسمت غربی حصار‬
‫مذکور عبارت از یک معبد است‪ ،‬تنها به روی پالنگذاری و سایر عالیم مشخّصۀ‬
‫چنین ساختمانها استوار نیست‪ ،‬بلکه در اینجا برای نخستین بار در قلمرو آسیای‬
‫میانه عبادتگاهی با مجسّمۀ ربّالنّوع یونان قدیم موسوم به «سیلین» در حال‬
‫نینواختن و نوشتهیی به زبان یونان قدیم به این مضمون که «آتروسوک از روی نذر‬
‫نثار اوکس کرد» کشف شده بود‪ .‬در آن زمان دریای آمو را «اوکس» مینامیدند‪ .‬به‬
‫این ترتیب‪ ،‬معبد مذکور به ربّالنّوع آسیای میانه‪ ،‬یعنی اوکس‪ ،‬وقف شده بود‪.‬‬
‫«آتروسوک» یک نام محلّی بود‪ .‬اثر کشفشدۀ مذکور را میتوان یک سند غیر قابل‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪254‬‬

‫انکار نفوذ متقابل جهانبینی باختریها و یونانیها دانست؛ یعنی عملیّهیی که در هنر‬
‫درخشان یونانوباختری انعکاس یافته است‪ .‬ساختمان معبد مذکور که در آن‬
‫سبکهای معماری یونان قدیم و شرق به صورت یکجایی به کار رفته اند مؤید‬
‫فرضیّۀ سطح عالی فرهنگ یونانوباختری در عصری میباشد که به دنبال راهپیمایی‬
‫اسکندر مقدونی به جانب شرق ‪ 3‬ـ ‪ 2‬قرن قبل از میالد فرا رسیده بود‪.‬‬

‫کشف مجسّمههای گِلی و گچی در «تخت سنگین» اطّالعات هیجانانگیز و‬

‫واقعییی را در دسترس ما قرار داد؛ چنانچه در اینجا برای نخستینبار در پراتیک‬
‫جهانی باستان شناسی تمثال برجستۀ اسکندر مقدونی که از عاج فیل مملو شده بود و‬
‫یک تمثال منحصربهفرد قیافۀ اسکندر محسوب میشود کشف گردید‪ .‬در تمثال‬
‫مذکور تمام قواعد سکّهسازی و مجسّمه سازی آن زمان به کار رفته اند‪ .‬اهمیّت‬
‫کشف مذکور در عمق آسیا برای علم‪ ،‬فوق العاده بزرگ است‪ .‬به وسیلۀ کشف‬
‫‪255‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫مذکور واضح شد که در سکّههای باختر تصاویر عالی نقّاشی فرمانروایان یونان از‬
‫کجا اشتقاق یافته اند‪ .‬چنانچه آقای «لیتوینسکی» در گزارشنامۀ فعالیّتهای هیأت‬
‫باستانشناسی مینویسد‪ « :‬اهمیّت کشفیّات در تخت سنگین در آن است که کشفیّات‬
‫مذکور واقعاً برای نخستینبار هنر شناختهناشدۀ باختر را در مهمترین دورۀ تاریخی‬
‫انعکاس میدهند‪ .‬فراوانی عاج فیل و عمومیّتداشتن اشیایی که از چنین مادۀ کمیاب‬
‫و گرانبها ساخته شده بود‪ ،‬نمایانگر تماسهای مستحکم تجارتی و اقتصادی باختر با‬
‫هندوستان میباشد‪ .‬در اشیای کشفشده در معبد مذکور‪ ،‬اجزای ترکیبی هنر‬
‫یونانوباختری به صورت واضح و روشن به مالحظه میرسند‪».‬‬
‫دانش مندان در تخت سنگین با چشم سر مشاهده کردند که بعد از مرگ‬
‫جهان گشای بزرگ عالوه بر میراث سیاسی دولت یونان شرق دورۀ یونانیها‪ ،‬تأثیرات‬
‫فرهنگی یونان نیز در زنده گی‪ ،‬هنر‪ ،‬اعتقادات و زبان مردم باقی ماندند‪ .‬اساطیر یونانی‬
‫و شرقی‪ ،‬الفباها‪ ،‬شکل و قیافۀ اشیای ضروری و افزار جنگ به هم آمیخته شدند‪.‬‬
‫همزمان با آن روشهای مروّج کار بنّایان‪ ،‬مجسّمه سازان‪ ،‬معماران‪ ،‬جواهرسازان و‬
‫نقّاشان یونانی و شرقی به هم مخلوط گردیدند و تمام عالیم این آمیزش را با کیفیّات‬
‫آن میتوان در حصار تخت سنگین مشاهده کرد‪.‬‬
‫شهر مرموز ایوکراتیدیا‬
‫یکی از کشفیّات جدید باستانشناسان‪ ،‬قرابت و پیوند باستانی فرهنگهای‬
‫خلق های آسیای میانه‪ ،‬افغانستان و هندوستان را که زمانی در یگانه مرکز فرهنگی و‬
‫تاریخی یونانوباختر به صورت یک پارچه درآمده بودند به تأیید رسانید‪ .‬کاوشهای‬
‫ویرانههای بقایای شهر قدیمی «دلبرجین» که در حوالی شهر مزار شریف در شمال‬
‫افغانستان انجام داده شدند‪ ،‬پیوند مذکور را ثابت ساختند‪ .‬این کاوشها با اشتراک‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪256‬‬

‫باستانشناسان افغانستان و شوروی به رهنمایی دکتر علوم تاریخی موسوم به «ایرین‬

‫کرو گلیکوف» صورت گرفته اند‪.‬‬
‫در منطقۀ دلبرجین ویرانههای معابد‪ ،‬خانهها‪ ،‬قلعهها و بقایای ساختمانهای دورۀ‬
‫امپراتوری یونانوباختر کشف شدند‪ .‬در دلبرجین مجسّمههای بودا در جوار‬
‫نقشونگارهای روی دیوارهای قدیمی که بازتابگر برادری «دیوسکورها»‪ ،‬یعنی‬
‫فرزندان «زیوس» و «لیدا»‪ ،‬میباشند به چشم میخورند‪ .‬این واقعیّت‪ ،‬کرو گلیکوف را‬

‫به این نکته ملتفت ساخت‪ ،‬شهری که در دلبرجین در اثر حفریّات باستانشناسان از‬
‫زیر خاک بیرون برآمده است امکان دارد شهر معروف «ایوکراتیدیا» باشد؛ یعنی‬
‫شهری که «پتولیمی» و «سترابون»‪ ،‬دو جغرافیادان قدیمی‪ ،‬راجع به آن سخن رانده‬
‫بودند‪ .‬جوانان افسانهیی‪ ،‬دیوسکورها‪ ،‬تنها به روی سکّههای امپراتور یونان موسوم به‬
‫«ایوکراتید» منقوش بودند‪ .‬بعد از چند ماه فرضیّۀ مذکور به تأیید رسید‪ .‬دانشمندان‪،‬‬
‫‪257‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫دیوارهای چهار قرن قبل از میالد‪ ،‬یعنی زمان اسکندر مقدونی‪ ،‬را که ایوکراتید یکی‬
‫از اخالف وی بود کشف کردند‪.‬‬
‫به این ترتیب‪ ،‬هرگاه در تخت سنگین ربّالنّوع یونان قدیم به نام «سیلین» با‬
‫همکار محلّیاش‪ ،‬یعنی «اوکس» زیست میکند‪ ،‬در ایوکراتیدیا فرزندان یونانی‬
‫«زیوس» با «بودا» مالقی میشوند؛ لهذا دانشمندان در انتظار روزی بودند که با آثار‬
‫تحریری به زبانهای قدیمی دست یابند و سرانجام آن روز نیز فرا رسید‪.‬‬
‫سانسکریت در آسیای میانه‬
‫این کشف هیجان انگیز در حوالی شهر جنوبی ازبکستان موسوم به «ترمذ» صورت‬
‫گرفت‪ .‬رهبری هیأت باستان شناسی را دکتر علوم تاریخی‪ ،‬بوریس ستاویسکی‪ ،‬به‬
‫عهده داشت‪ .‬وی ارتفاعات «قرهتپه» را در حوالی «ترمذ» امروزی مورد مطالعه قرار‬
‫د اد و در نتیجه یگانه معبد مغارهیی بودایی در آسیای میانه کشف شد‪.‬‬
‫عمدهترین کشف در قرهتپه نوشتههایی بودند که قسمتی از آنها به خطّ محلّی با‬
‫حروف یونانی و قسمتی به سانسکریت تحریر یافته بود‪.‬‬
‫دانشمندان‪ ،‬با مطالعۀ نوشتههای سانسکریتی توانستند به اثبات برسانند که خط در‬
‫آسیای میانه خیلی قبل از رسیدن الف بای یونانی به صورت بالفاصله از طریق‬
‫هندوستان رواج یافته است‪.‬‬
‫به این ترتیب‪ ،‬برای اوّلینبار در تاریخ باستانشناسی آسیای میانه در ازبکستان‬
‫اساسیترین مسیر آخرین راهپیمایی اسکندر مقدونی به اثبات رسید‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪258‬‬

‫در نتیجۀ تحقیقات بعدی باستانشناسان در زمینۀ رشد فرهنگ خلقهای آسیای‬
‫میانه پس از راه پیمایی اسکندر مقدونی به شرق‪ ،‬تأثیر بزرگ فرهنگ هند قدیم در‬
‫فرهنگ باختر روشن میگردد‪ .‬طوری که بازیافتها در تخت سنگین و قرهتپه نشان‬
‫دادند‪ ،‬عنصر فرهنگ هندی خیلی بیشتر نسبت به آنچه قبالً تصوّر میشد میباشد‪.‬‬
‫عین واقعه را میتوان در سایر دولتهای یونان قدیم واقع در شمال و شمالغرب هند‬

‫سراغ کرد‪ .‬عالوه بر تخت سنگین‪ ،‬کاوشهای جدید‪ ،‬معلومات جالب دیگری به‬
‫دسترس ما می گذارند و گذشتۀ مشترک باعث نزدیکی هرچه بیشتر مردمان‬
‫‪1‬‬
‫امروزی میگردد‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫ـ در ردّ پای اسکندر مقدونی‪ ،‬روزنامۀ «بیدار»‪ ،‬سال شصتم‪ ،‬شمارۀ ‪ ،240‬یکشنبه ‪ 20‬دی ‪ ،1360‬ص ‪3‬؛‬
‫شمارۀ ‪ ،241‬دوشنبه ‪ 21‬دی ‪ ،1360‬ص ‪2‬؛ شمارۀ ‪ ،242‬سهشنبه ‪ 22‬دی ‪ ،1360‬ص ‪.3‬‬
‫‪259‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫زندهگینامۀ صالحمحمّد خلیق‬

‫صالحمحمّد خلیق پسر صوفی محمّدعیسا‪ ،‬دانشمند‪ ،‬شاعر‪ ،‬نویسنده‪ ،‬پژوهشگر‪،‬‬
‫مترجم و روزنامهنگار تاجیک کشور‪ ،‬در آدینهروز ‪ 12‬آبان سال ‪ 1334‬هجری‬
‫خورشیدی برابر با ‪ 14‬نوامبر ‪ 1955‬میالدی در گذر استالفیهای شهر مزار شریف‪،‬‬
‫مرکز استان بلخ‪ ،‬به جهان آمد‪ .‬دورۀ دانشآموزی را از سال ‪ 1343‬تا ‪1351‬‬
‫خورشیدی از صنف دوم تا‬
‫نهم در دبستان میانۀ‬
‫«نادرشاهی» وقت در شهر‬
‫مزار شریف و آموزشهای‬
‫فنّی را از سال ‪ 1351‬تا‬
‫‪ 1355‬در رشتۀ زمینشناسی‬
‫نفت و گاز در دانشسرای‬
‫نفت و گاز شهر مزار‬
‫شریف پی گرفت و در‬
‫آنجا زبان روسی را نیز فراگرفت‪ .‬آموزشهای عالی را تا درجۀ لیسانس از سال‬
‫‪ 1373‬تا ‪ 1375‬خورشیدی در دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه بلخ در رشتۀ‬
‫ادبیّات فارسی دری سپری کرد و مقطع ماستری یا کارشناسی ارشد را در سالهای‬
‫نود در رشتۀ زبان و ادبیّات فارسی در دانشگاه «پیام نور» جمهوری اسالمی ایران در‬
‫مرکز مزار شریف‪ ،‬به فرجام رسانید‪.‬‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪260‬‬

‫صالحمحمّد خلیق از اواخر سال ‪ 1355‬تا ‪ 1369‬به سمّت معاون مهندس در‬
‫کارخانۀ کود شیمیایی استان بلخ‪ ،‬در بخشهای گوناگون کنورسیون گاز متان و‬
‫تولید گاز امونیاک‪ ،‬کار کرد‪ .‬در جریان کار در آن کارخانه شماری از راهکارهای‬
‫دستگاههای آن جا را از زبان روسی به زبان فارسی دری برگردان کرد‪ .‬او از‬
‫نخستین متخصصان داخلی این کارخانه بود که آزمون کار مستقالنه را در‬
‫دستگاهها سپری کرده و جاگزین متخصص شوروی شده بود‪.‬‬
‫در سال ‪ 1356‬یکجا با روانشاد استاد محمّدعمر فرزاد‪ ،‬روانشاد محمّداسحاق‬
‫دلگیر‪ ،‬روانشاد هالل الدّین بدری و آقای عبدالفیّاض مهرآیین دست به پیریزی‬
‫انجمن نویسندهگان بلخ زد و تا سال ‪ 1369‬به حیث دبیر شعر آن انجمن کار میکرد‬
‫و پس از آن تا اکنون رئیس آن انجمن است‪.‬‬
‫از سال ‪ 1371‬تا ‪ 1372‬مدیر مسؤول مجلۀ «جنبش»‪ ،‬و در سال ‪ 1376‬معاون ادارۀ‬
‫کلّ امور فرهنگی و اجتماعی استانهای شمالی کشور بود‪ .‬از سال ‪ 1376‬تا ‪1377‬‬
‫مدیر مسؤول و سردبیر ماهنامۀ «امّالبالد»‪ ،‬از سال ‪ 1378‬تا ‪ 1380‬مدیر مسؤول روزنامۀ‬
‫«بیدار» ‪ ،‬نشریّۀ ادارۀ اطالعات و فرهنگ بلخ‪ ،‬از سال ‪ 1379‬تا ‪ 1380‬آموزگار پیمان‬
‫حقوق کودکان در مؤسسۀ صندوق حمایۀ کودک سازمان ملل (یونسف ‪)unicef‬‬
‫در استانهای شمالی کشور‪ ،‬در سال ‪ 1381‬مسؤول بخش ایجاد کتابخانهها در دفتر‬
‫اسکان بشر سازمان ملل (هبیتات ‪ )Habitat‬در بلخ‪ ،‬و از سال ‪ 1381‬تا ‪ 1382‬مدیر‬
‫مسؤول و سردبیر ماهنامۀ فرهنگی «کیان»‪ ،‬نشریّۀ کانون فرهنگی حکیم ناصر خسرو‬
‫بلخی‪ ،‬بود‪ .‬وی از بهمن سال ‪ 1383‬تا ام روز رئیس ادارۀ اطالعات و فرهنگ استان‬
‫بلخ است‪.‬‬
‫‪261‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫وی از آخر سال ‪ 1357‬تا نیمۀ سال ‪ 1359‬خورشیدی به خدمت زیر پرچم کشور‬
‫فرا خوانده شد و دورۀ سربازی را به حیث مترجم زبان روسی در بخش تکنیک‬
‫وسایط سپری کرد‪.‬‬
‫خلیق‪ ،‬عضو اتحادیّههای روشنفکران ایجادگر و انجمن نویسندهگان افغانستان و‬
‫یکی از اعضای هیأت رئیسه در دومین کنگرههای اتحادیّههای روشنفکران ایجادگر‬
‫و انجمن نویسندهگان افغانستان بود‪ .‬او همچنان یک تن از بنیادگذاران و عضو گروه‬
‫دبیران انجمن نویسنده گان بلخ‪ ،‬عضو انجمن پیوند جمهوری تاجیکستان‪ ،‬عضو هیأت‬
‫رهبری کانونهای فرهنگی موالنا جالل الدّین محمّد بلخی‪ ،‬حکیم ناصر خسرو بلخی‪،‬‬
‫امیر علیشیر نوایی‪ ،‬بنیادگذار ماهنامۀ ادبی «راه»‪ ،‬نشریّۀ انجمن نویسندهگان بلخ‪ ،‬عضو‬
‫هیأت تحریر نشریّههای «امّالبالد»‪« ،‬بیدار»‪« ،‬به سوی آینده»‪« ،‬جنبش»‪« ،‬حجّت»‪،‬‬
‫«دیالوگ»‪« ،‬راه»‪« ،‬راه ابریشم»‪« ،‬رنا»‪« ،‬شهرداری» و «کیان» بوده است‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق‪ ،‬سفرهای متعددی به مقاصد گوناگون فرهنگی و کاری به‬
‫کشورهای ایران‪ ،‬تاجیکستان‪ ،‬ازبکستان‪ ،‬ترکمنستان‪ ،‬پاکستان‪ ،‬هندوستان‪ ،‬عربستان‬
‫سعودی‪ ،‬امارات متّحدۀ عربی‪ ،‬فرانسه‪ ،‬لهستان‪ ،‬ترکیه و ایاالت متّحدۀ آمریکا انجام‬
‫داده و تا اکنون در این همایشهای بین المللی در داخل و خارج از کشور شرکت‬
‫کرده است‪:‬‬
‫ـ نخستین همایش بینالمللی تاجیکان و فارسی زبانان‪ ،‬انجمن پیوند‪ ،‬شهر دوشنبه‪،‬‬
‫‪ 18‬ـ ‪ 25‬شهریور ‪1371‬؛‬
‫ـ دومین همایش بینالمللی تاجیکان و فارسی زبانان‪ ،‬انجمن پیوند‪ ،‬شهرهای‬
‫دوشنبه‪ ،‬کوالب و خجند‪ 17 ،‬ـ ‪ 29‬شهریور ‪1372‬؛‬
‫ـ سومین همایش بین المللی مسعودشناسی‪ ،‬دولت انتقالی افغانستان‪ ،‬کابل‪ 16 ،‬ـ ‪17‬‬
‫شهریور ‪1383‬؛‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪262‬‬

‫ـ همایش بین المللی علمی ـ پژوهشی بلخ در گذرگاه تاریخ‪ ،‬وزارت اطالعات و‬
‫فرهنگ افغانستان‪ 14 ،‬ـ ‪ 15‬اردیبهشت ‪1384‬؛‬
‫ـ ششمین همایش بینالمللی تاجیکان و فارسیزبانان و ‪ 2700‬سالهگی شهر‬
‫کوالب‪ ،‬انجمن پیوند‪ ،‬شهرهای دوشنبه و کوالب‪ 16 ،‬ـ ‪ 20‬شهریور ‪1385‬؛‬
‫ـ همایش بینالمللی بزرگداشت از هشتصدمین سالزاد موالنا جاللالدّین‬
‫محمّد بلخی‪ ،‬و زارت اطالعات و فرهنگ افغانستان‪ ،‬کابل و بلخ‪ 22 ،‬ـ ‪ 24‬اردیبهشت‬
‫‪1386‬؛‬
‫ـ همایش میراث های مشترک مکتوب افغانستان و ایران‪ ،‬مجلس شورای اسالمی‬
‫ایران‪ ،‬تهران‪ 12 ،‬تیر ‪1389‬؛‬
‫ـ همایش بینالمللی بررسی اندیشههای علّامه شهید سیّد اسماعیل بلخی‪،‬‬
‫فرهنگستان علوم افغانستان و بنیاد عالی علمی ـ پژوهشی علّامه شهید سیّد اسماعیل‬
‫بلخی‪ ،‬کابل‪ 22 ،‬ـ ‪ 23‬تیر ‪1389‬؛‬
‫ـ همایش بینالمللی برای حفاظت از میراثهای فرهنگی افغانستان‪ ،‬وزارت‬
‫اطالعات و فرهنگ افغانستان‪ ،‬کابل‪ 26 ،‬ـ ‪ 28‬تیر ‪1389‬؛‬
‫ـ همایش بین المللی شعر باران غدیر‪ ،‬حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسالمی ایران‪،‬‬
‫تهران و شیراز‪ 22 ،‬ـ ‪ 24‬آبان ‪1390‬؛‬
‫ـ همایش بینالمللی بزرگداشت از بیدل در پیوند با سهصدمین سال وفات او‪،‬‬
‫دانشگاه بلخ‪ ،‬بلخ‪ 6 ،‬و ‪ 7‬مهر ‪1392‬؛‬
‫ـ سومین دور همایش بینالمللی گفتوگوی افغانستان و آسیای میانه‪ ،‬مرکز‬
‫مطالعات راهبردی افغانستان‪ 26 ،‬و ‪ 27‬آذر ‪1394‬؛‬
‫ـ همایش بین المللی ادیبان حوزۀ نوروز‪ ،‬دولت جمهوری تاجیکستان‪ ،‬شهر‬
‫دوشنبه‪ 26 ،‬اسفند ‪ 1394‬ـ ‪ 5‬فروردین ‪1395‬؛‬
‫‪263‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫ـ همایش بینالمللی امیر علیشیر نوایی‪ ،‬در پیوند با ‪575‬مین سالزاد او‪ ،‬وزارت‬
‫اطالعات و فرهنگ افغانستان‪ ،‬شهرهای کابل‪ ،‬بلخ و هرات‪ 23 ،‬ـ ‪ 27‬فروردین ‪1395‬؛‬
‫ـ همایش بین المللی خداوندگار بلخ‪ ،‬وزارت اطالعات و فرهنگ‪ ،‬مؤسسۀ فرهنگی‬
‫ایکو و استانداری بلخ‪ ،‬شهرهای بلخ و کابل‪ 1 ،‬ـ ‪ 3‬شهریور ‪1395‬؛‬
‫صالحمحمّد خلیق‪ ،‬از دوران دانشآموزی به نوشتن مقاله و سرودن شعر روی‬
‫آورد‪ .‬در دورۀ دانشجویی در دانشسرای نفت و گاز دست به برگردان یک سلسله‬
‫مقاالت دربارۀ دانش و فناوری از منابع زبان روسی به زبان فارسی دری زد که پی هم‬
‫از طریق روزنامۀ بیدار و سایر نشریّهها به نشر میرسیدند‪ .‬نوشتهها و سرودههای خلیق‬
‫در نشریّههای درونمرزی و بیرونمرزی به چاپ رسیده اند و همچنین از نام‪ ،‬احوال و‬
‫آثار خلیق در بیشتر از صد کتاب در داخل و خارج کشور یاد شده است‪.‬‬
‫در ‪ 19‬بهمن ‪ 1393‬خورشیدی‪ ،‬از چهلمین سال سرایش شعر خلیق از سوی انجمن‬
‫ادبی «هشت بهشت» با برگزاری همایشی در بلخ بزرگداشت شد‪ ،‬در جشن نوروز‬
‫سال ‪ 1394‬برایش لقب «پژوهشگر بلخ» داده شد و در ‪ 19‬آبان ‪ 1394‬از جایگاه‬
‫وی به عنوان یک نویسندۀ پیشکسوت کشور‪ ،‬از سوی نهاد دانشآموختهگان‬
‫افغانستان با برگزاری همایشی در بلخ گرامیداشت شد و نیز در ‪ 2‬دی ‪ 1395‬انجمن‬
‫قلم افغانستان در کابل در بزرگداشت از وی محفلی را برای شعرخوانیاش زیر‬
‫سرنامۀ «دلم کی میشود با گریه خالی» برگزار کرد و به همین گونه بر پایۀ فرمان‬
‫شماره ‪ 3‬مؤرخ ‪ 18‬فروردین ‪ 1396‬خورشیدی جاللتمآب دکتر محمّداشرف غنی‪،‬‬
‫رئیس جمهوری اسالمی افغانستان‪ ،‬مبنی بر منظوری تفویض نشانها و مدالهای‬
‫دولتی برای ‪ 36‬تن از شخصیّتهای فرهنگی کشور به خاطر سهمگیری خوب و‬
‫اثرگذار شان درباروری فرهنگ و آفرینش آثار ارزشمند‪ ،‬در همایشی که در همین‬
‫پیوند در ‪ 13‬اردیبهشت ‪1396‬در ارگ ریاست جمهوری کشور در کابل برگزار شده‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪264‬‬

‫برای صالحمحمّد خلیق به عنوان شاعر و ادیب مدال دولتی غازی میرمسجدیخان‬
‫تفویض شد‪.‬‬
‫کارنامههای علمی‪ ،‬فرهنگی و ادبی خلیق در زمینۀ سرایش شعر؛ و نیز پژوهش و‬
‫نگارش در زمینههای فرهنگ‪ ،‬ادبیّات و زبان؛ و به همینگونه برگردان از زبان‬
‫روسی به زبان فارسی دری در گسترههای ادبیّات‪ ،‬تاریخ و دانش و فناوری؛ تا هنوز‬
‫ادامه دارد‪.‬‬
‫آثار چاپشدۀ صالحمحمّد خلیق‪ ،‬به ترتیب سال چاپ شان از این قرار اند‪:‬‬
‫‪ 1‬ـ «سالم به آفتاب» (مجموعۀ شعر)‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬بلخ‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪،‬‬
‫‪ 1363‬خورشیدی؛‬
‫‪ 2‬ـ «کاج بلند سبز» (مجموعۀ شعر)‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬بلخ‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪،‬‬
‫‪ 1366‬خورشیدی؛‬
‫‪ 3‬ـ «جشنهای آریایی» (پژوهش ادبی)‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬بلخ‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪،‬‬
‫‪ 1370‬خورشیدی؛ چاپ دوم‪ ،‬ویرایش دوم‪ 1380 ،‬خورشیدی؛ چاپ سوم‪ ،‬کابل‪:‬‬
‫دفتر رسانهیی میدیوتیک‪ 1383 ،‬خورشیدی؛ چاپ چهارم‪ ،‬ویرایش سوم‪ ،‬کابل‪:‬‬
‫انجمن نویسندهگان بلخ‪ 1388 ،‬خورشیدی‪.‬‬
‫‪ 4‬ـ «بر پای راه ابریشم» (مجموعۀ شعر)‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬بلخ‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪،‬‬
‫‪ 1372‬خورشیدی؛‬
‫‪ 5‬ـ «عُقاب در فرهنگ ملّی و جهانی و در سرودهها»‪( ،‬پژوهش ادبی)‪ ،‬چاپ یکم‪،‬‬
‫تهران‪ 1375 ،‬خورشیدی؛‬
‫‪ 6‬ـ «سرگذشت روزنامۀ بیدار» ‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬پیشاور‪ :‬کانون فرهنگی موالنا‬
‫جاللالدّین محمّد بلخی‪ 1380 ،‬خورشیدی؛‬
‫‪265‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫‪ 7‬ـ «یک آسمان ستاره» (مجموعۀ شعر)‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬بلخ‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪،‬‬
‫‪ 1382‬خورشیدی؛‬
‫‪ 8‬ـ «فریاد آزادی» (نگرشی بر سرودههای علّامه سیّد اسماعیل بلخی)‪ ،‬چاپ یکم‪،‬‬
‫بلخ‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪ 1383 ،‬خورشیدی؛‬
‫‪ 9‬ـ «از اوجهای آبی‪( »...‬گزینۀ شعر)‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬کابل‪ :‬انجمن فرهنگی میرزا بابر‪،‬‬
‫‪ 1386‬خورشیدی؛‬
‫‪ 10‬ـ «تاریخ ادبیّات بلخ»‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬کابل‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪1387 ،‬‬
‫خورشیدی؛‬
‫‪ 11‬ـ « تاریخ روزنامهنگاری بلخ»‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬تهران‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪،‬‬
‫‪ 1389‬خورشیدی؛‬
‫‪ 12‬ـ «سرود ملّی عشّاق» (مجموعۀ شعر)‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬کابل‪ :‬انجمن نویسندهگان‬
‫بلخ‪ 1391 ،‬خورشیدی؛‬
‫‪ 13‬ـ «در بامیانِ قلبِ منی» (مجموعۀ شعر)‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬کابل‪ :‬انجمن نویسندهگان‬
‫بلخ‪ 1392 ،‬خورشیدی؛‬
‫‪ 14‬ـ «آهنگ کیانی» (گزینۀ شعر دربارۀ درۀ کیان با معرفی سرایشگران آنها)‪،‬‬
‫چاپ یکم‪ ،‬کابل‪ :‬کانون فرهنگی حکیم ناصر خسرو بلخی‪ 1392 ،‬خورشیدی؛‬
‫‪ 15‬ـ « مراد از بلخ‪ ،‬تو بودی‪( »...‬مجموعۀ شعر)‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬کابل‪ :‬انجمن‬
‫نویسندهگان بلخ‪ 1393 ،‬خورشیدی؛‬
‫‪ 16‬ـ «نقطه و نقطه‪ ،‬باز هم نقطه» (مجموعۀ شعر)‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬کابل‪ :‬انجمن‬
‫نویسندهگان بلخ‪ 1393 ،‬خورشیدی؛‬
‫‪ 17‬ـ «اینک فقط تو مانده ای» (گزینۀ شعر)‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬کابل‪ :‬انجمن قلم‬
‫افغانستان‪ 1393 ،‬خورشیدی؛‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ ‫‪266‬‬

‫‪ 18‬ـ «سوگنامۀ گل سرخ» (مجموعۀ شعر)‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬کابل‪ :‬انجمن‬

‫نویسندهگان بلخ‪ 1394 ،‬خورشیدی؛‬
‫‪ 19‬ـ «آخرین مرز بیکرانی» (مجموعۀ شعر)‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬کابل‪ :‬انجمن‬
‫نویسندهگان بلخ‪ 1394 ،‬خورشیدی؛‬
‫‪ 20‬ـ «ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ»‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬تهران‪ :‬انجمن‬
‫نویسندهگان بلخ‪ 1394 ،‬خورشیدی؛‬
‫‪ 21‬ـ «آیینه در آیینه» (پژوهش‪ ،‬نقد و نظر)‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬کابل‪ :‬انجمن نویسندهگان‬
‫بلخ‪ 1394 ،‬خورشیدی؛‬
‫‪ 22‬ـ «تأثیر شاهنامه بر شعر مقاو مت افغانستان»‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬تهران‪ :‬انجمن‬
‫نویسندهگان بلخ‪ 1395 ،‬خورشیدی؛‬
‫‪ 23‬ـ «هیجانِ جان» (مجموعۀ شعر)‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬کابل‪ :‬انجمن نویسندهگان بلخ‪،‬‬
‫‪ 1395‬خورشیدی؛‬
‫‪ 24‬ـ «سرنوشتی دیگر» (مجموعۀ شعر)‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬کابل‪ :‬انجمن نویسندهگان‬
‫بلخ‪ 1395 ،‬خورشیدی؛‬
‫‪ 25‬ـ «سخن عشق‪( ،»Слова любви /‬گزینۀ شعر برگردانشده از زبان فارسی‬
‫دری به زبان روسی)‪ ،‬ترجمۀ میرعادل شریف زاده‪ ،‬چاپ یکم‪ ،‬کابل‪ :‬انتشارات شمال‬
‫افغانستان‪ 1395 ،‬خورشیدی‪.‬‬
‫صالح محمّد خلیق بر شماری از آثار دیگران مقدمه نگاشته است و برخی از آثار‬
‫دیگران را ویراستاری کرده است‪ .‬کتاب «خوان تاکستان» (بلخ‪ 1382 ،‬خورشیدی)‪،‬‬
‫مجموعۀ شعر روانشاد خلیفه شرفالدّین شرف «خیاط»‪ ،‬یک تن از شاعران معاصر‬
‫بلخ‪ ،‬نیز به کوشش او از سوی انجمن نویسندهگان بلخ چاپ شده است‪.‬‬
‫‪267‬‬
‫ناشناختههای دانش‬

‫برگرفتهشده و ویرایششده از کتاب «سرایشگر مهر و آزادی» (مجموعۀ مقالهها‬

‫دربارۀ آثار شعری صالحمحمّد خلیق)‪ ،‬اثر پیمانه خلیق‬
‫صالحمحمّد خلیق‬ 268

Неопознанные наукой

Сборник статей, переведенных с

русского языка

Переводчик: Салех Мухаммад Халиk

‫‪269‬‬
‫ناشناختههای دانش‬