1

‫اصول نسخه نویسی و تجویز مکمل ها‬

‫ارائه دهنده‪:‬‬
‫دکتر غالمرضا محمدی فارسانی‬
‫استادیار گروه تغذیه بالینی‬
‫دانشکده علوم تغذیه و رژیم شناسی‬
‫دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران‬
‫فهرست مطالب‪:‬‬

‫‪ ‬اصول منطقی درمان‬

‫‪ ‬اصول کلی نسخه نویسی‬

‫‪ ‬تجویز مکمل (مکمل یاری)‬

‫کودکان‬ ‫‪‬‬
‫مادران باردار‬ ‫‪‬‬
‫دختران نوجوان‬ ‫‪‬‬
‫تمام اقشار جامعه‬ ‫‪‬‬
‫اصول و مراحل منطقی درمان‬
‫مراحل درمان منطقي‬

‫‪ ‬گام نخست‪ :‬تعریف دقیق مشکل بیمار‬

‫‪ ‬گام دوم‪ :‬هدفهای درمانی و روشهای درمانی‬
‫دادن اطالعات و توصيه هاي الزم به بيمار‬ ‫‪‬‬

‫درمان بدون دارو‬ ‫‪‬‬

‫درمان دارويي‬ ‫‪‬‬

‫ارجاع‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬گام سوم‪ :‬تعیین مناسب بودن داروی انتخابی‬

‫‪ ‬مناسب بودن ماده فعال و شکل دارو برای بیمار‬
‫‪ ‬مناسب و استاندارد بودن برنامه و مقدار دارو برای بیمار‬
‫‪ ‬مناسب و استاندارد بودن طول درمان برای بیمار‬
‫(بی ضرر یا کم ضرر بودن دارو)‬
‫‪ ‬گام چهارم‪ :‬شروع درمان(نوشتن نسخه)‬
‫‪ ‬گام پنجم‪ :‬دادن اطالعات‪ ،‬دستورها و هشدارهای مصرف‬
‫‪ ‬گام ششم‪ :‬پیگیری یا قطع درمان‬
‫اصول كلي نسخه نويسي‬
 ‫مقدمه‬
‫‪ ‬افزایش مصرف دارو بدون اجازه پزشک یا درمانگر‬
‫‪ ‬افزایش گزارش مرگ ناشی از افزایش مصرف داروها‬

‫‪ ‬دارو غذا نيست و بايد از مصرف بي رويه آن خود داري شود‬

‫‪ ‬نسخه نویسی دارای قواعدی است که رعایت آنها موجب بهره وری و اثربخشی بیشتر خواهد شد‬

‫‪ ‬هر کشوری قوانین داروئی خاص خود را دارد که باید رعایت شود‬
‫‪ ‬تجویز داروهای که مورد سوء استفاده قرار می گیرد قانون خاص دارد‬

‫‪ ‬مسئول داروخانه می تواند از تحویل مقدار زیاد دارو پرهیز کند‬

‫‪ ‬تحویل دارو باید به افراد بالغ و عاقل باشد‬
 ‫مقدمه‪...‬‬
‫‪ ‬نسخه حاوی تشخیص پزشک و داروها و دستورات الزم برای بهبود بیمار است‬

‫‪ ‬نسخه نویسی منطقی به معنای تجویز مؤثرترین و سالم ترین دارو برای یک بیماری با‬
‫توجه به ویژگیهای بیمار و شرایطی همچون قابلیت دسترسی و مناسب بودن قیمت‬
‫می باشد‬

‫‪ ‬بهتر است در صورت امکان نسخه تایپ شود یا با خط خوش و خوانا نوشته شود‬

‫‪ ‬رعایت اصول نسخه نویسی‬

‫‪ ‬اوالً مستلزم اطالع از آن اصول‬
‫‪ ‬ثانیاً اجراء آنها هنگام نسخه نویسی(منوط به تمرین بیشتر)‬
 ‫مزاياي نسخه نويسي منطقي‪:‬‬

‫‪‬کاهش مصرف داروها‬

‫‪‬جلوگیری از تداخالت مختلف دارویی‬

‫‪‬کاهش عوارض جانبی داروها‬

‫‪‬رعایت دستور مصرف دارو از طرف بیمار‬

‫‪ ‬کاهش مقاومتهای میکروبی به آنتی بیوتیکها‬

‫‪‬جلوگیری از وابستگی افراد به مصرف بعضی داروها بخصوص داروهای مؤثر‬
‫بر سیستم عصبی مرکزی‬
 ‫تعريف نسخه‬

‫نسخه حاوی تشخیص و دستورات دارویی الزم برای بهبود بیمار است که توسط‬
‫پزشک یا کادر درمانی مجاز تجویز می شود‬

‫چهار چوب نسخه‬

‫‪ -1‬مشخصات پزشک‬
‫‪ -2‬تاریخ نسخه‬
‫‪ -3‬مشخصات بیمار‬
‫‪ -4‬شروع نسخه‬
‫‪ -5‬محتوای دارویی(متن نسخه)‬
‫نام دارو‬ ‫‪‬‬
‫شکل دارو‬ ‫‪‬‬
‫دوز دارو‬ ‫‪‬‬
‫دستور دارو‬ ‫‪‬‬
‫‪ -6‬امضاء یا پاراف نویسنده نسخه‬

‫‪‬اندازه اغلب نسخ‪ ،‬حدود نصف یک صفحه ‪A4‬می باشد (‪)A5‬‬

 ‫‪ .1‬مشخصات پزشک يا نويسنده نسخه‪:‬‬
‫نام و نام خانوادگی‬
‫درجه علمی‬
‫شماره نظام پزشکی‬
‫آدرس و تلفن محل طبابت‬
‫ساعات کار‬

‫‪ .2‬تاريخ نسخه‪:‬‬
‫نسخه یک مدرک قابل استناد‬
‫مهم از نظر قانونی و درمانی‬
‫ضروری بودن نوشتن تاریخ‬
‫واضح و بدون خط خوردگی بودن تاریخ‬
‫محدود بودن اعتبار نسخه (متفاوت در کشورها مثال ‪ 3‬تا ‪ 6‬ماه)‬
‫عدم پوشش برخی سازمانهای بیمه گر نسبت به تاریخ نسخه مخدوش شده یا گذشتن زمان کوتاهی‬
‫بعد از تجویز‬

‫‪ .3‬نام و آدرس بيمار‪ ،‬سن(براي کودکان و سالمندان)‬

 ‫‪ .4‬شروع نسخه‬

‫‪‬نسخه در خیلی از جاهای دنیا با عالمت ‪( R‬نه ‪ )RX‬شروع می شود که بر گرفته از کلمه ‪ Recipe‬به‬
‫معنی ”به این شکل اجرا کن“ یا”به این صورت تهیه کنید “ می باشد‪.‬‬

‫‪‬این عالمت در سمت چپ و باالی نسخه نوشته می شود‬

‫‪‬برخی یک عالمت ‪ /‬جلو ‪ R‬می گذارند‬

‫‪‬در کشور ما ذکر ”هوالشافی“ در کنار و بجای این عالمت متداول گردیده است‬
 ‫‪ -5‬محتوای دارویی (متن نسخه)‬
‫مهمترين قسمت نسخه محتواي دارويي است و اساسي ترين نكته اين است که اين بخش از نسخه بايد خوانا‪،‬‬
‫کامل‪ ،‬و صحيح باشد و بايد شامل ‪ 6‬قسمت زير باشد‪:‬‬
‫نام دارو‪ ،‬شكل دارو‪ ،‬واحد دارويي‪ ،‬تعداد دارو‪ ،‬نحوه مصرف‪ ،‬فواصل تجويز‬

‫‪ .1‬نام دارو‬
‫‪ ‬نام دارو بايد به زبان انگليسي باشد‬
‫‪ ‬نام دارو ممكن است بصورت ژنريک (بهتر) يا تجاري نوشته شود‬
‫‪ ‬در صورت لزوم نام کارخانه بدنبال آن در داخل پرانتز نوشته شود‬

‫‪ -2‬شكل دارو‬
‫اشكال مختلفي براي داروها موجود است‬ ‫‪‬‬

‫انتخاب شكل دارو براي مصرف آن‪ ،‬يكي از مهمترين وظايف پزشک است زيرا هر کدام از راههاي مصرف داروها‪،‬‬ ‫‪‬‬
‫داراي مزايا و معايبي است‪ .‬پزشک با توجه به وضعيت بيمار و ويژگيهاي دارو و بيماري راه مصرف آن را تعيين مي‬
‫کند‬
‫مي توان براي انتخاب بهترين شكل دارو متناسب با شرايط بيمار و کسب اطالعات بيشتر در مورد دارو‪ ،‬با داروساز‬ ‫‪‬‬
‫مشورت شود‬
 ‫اختصار‬ ‫نام انگليسي‬ ‫شكل دارو‬

Tab tablet ‫قرص‬

Cap capsul ‫کپسول‬

Syr syrup ‫شربت‬

Amp ampule ‫آمپول‬

Supp suppository ‫شياف‬

vial vial ‫محلول هاي تزريقي‬

Sol Solution
Inj Injection
Inf Infusion

Eff effactory ‫جوشان‬

Oint Ointment ‫پماد‬

Gel Gel ‫ژل‬
Cream Cream ‫کرم‬

Tab coated tablet coated ‫قرص پوشش دار‬

Powder Powder ‫پودر‬

 ‫‪ -3‬واحد دارو‬
‫داروها ممكن است در دوزهاي مختلفي موجود باشند‬
‫‪Vitamin D 50000 IU , 1000 IU‬‬

‫‪ ‬توصيه ميشود واحد دارو حتي براي فراورده هايي که تنها يک واحد معين دارند نوشته شود‬

‫‪ -4‬تعداد دارو‬
‫‪ ‬حتي االمكان تعداد دارو را با اعداد رومي نوشته نشود‬

‫‪ -5‬نحوه مصرف‬

‫‪ -6‬فواصل تجويز دارو‬

 ‫‪ -5‬نحوه مصرف دارو‬

‫مقدار‬ ‫‪‬‬
‫فواصل‬ ‫‪‬‬
‫نحوه مصرف‬ ‫‪‬‬
‫بهترین زمان مصرف‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬بصورت اختصار یا فارسی ممکن است نوشته شده باشد‬

‫‪ ‬توصیه شده که به زبان فارسی بطور خوانا و کامل برای بیمار نوشته شود و ازبکار بردن‬
‫اختصارات خودداری شود‬
 ‫برخي عالئم اختصاري مورد استفاده در نسخه‬

‫اختصار‬ ‫انگليسي‬ ‫عالمت‬

‫‪qod‬‬ ‫‪every other day‬‬ ‫یک روز درمیان‬
‫‪qd‬‬ ‫‪every day‬‬ ‫هر روز‬
‫‪bid‬‬ ‫‪twice a day‬‬ ‫دو بار در روز‬
‫‪tid‬‬ ‫‪three times a day‬‬ ‫سه بار در روز‬
‫‪qid‬‬ ‫‪4 times a day‬‬ ‫چهار بار در روز‬

‫‪q8hr‬‬ ‫‪every 4 hours‬‬ ‫هر هشت ساعت‬

‫‪q6hr‬‬ ‫‪every 6 hours‬‬ ‫هر شش ساعت‬
‫‪q4hr‬‬ ‫‪every 8 hours‬‬ ‫هر چهار ساعت‬
‫‪qh‬‬ ‫‪every hour‬‬ ‫هر ساعت‬

‫‪Prn‬‬ ‫‪as needed‬‬ ‫هرموقع الزم شد‬

‫‪IV‬‬ ‫‪Intravenous‬‬ ‫داخل وریدی‬
‫‪IM‬‬ ‫‪intramascular‬‬ ‫داخل عضالنی‬
 ‫‪ -5‬نحوه مصرف دارو‬

‫‪ ‬عبارت ”طبق دستور“‬

‫‪ ‬حتی المقدور خودداری شود‬
‫‪ ‬برای اطمینان بیشتر الزم است داروساز از بیمار نحوه مصرف دارو را‬
‫جویا شود‬

‫‪ ‬درصورت لزوم‪ ،‬قید کلمه جانشين نشود یا همانطور که نوشته شده‬

‫داده شود‬
 ‫نمونه هايي از نحوه مصرف دارو‬

‫**داکسی سایکلین و آلندرونات به همراه یک لیوان آب مصرف شود و بیمار بعد از‬
‫مصرف دارو تا یک ربع دراز نکشد‬

‫**همراه کلسیم یک لیوان آب مصرف شود‬

‫**همراه سولفاساالزین یک لیوان آب مصرف شود‬

‫**ترتینوئین را شبها به صورت یک الیه نازک روی پوست قرار دهید‬

‫**دو قطره (چشمی ‪،‬گوشی ‪ ،‬بینی) با فاصله حداقل ‪ 5‬دقیقه از هم ریخته شوند‬
 ‫بهترين زمان مصرف‪:‬‬

‫‪‬بسته به زمان اثر دارو‬

‫‪‬زمان استفاده از دارو بخصوص در ارتباط با مصرف غذا و ساير‬

‫داروها بايد براي بيمار شرح داده شود‬
 ‫نمونه هايي در مورد زمان مصرف دارو‬

‫آنتي اسيد ها بعد غذا‬ ‫‪‬‬

‫متوکلوپراميد نيمساعت قبل غذا‬ ‫‪‬‬
‫هيوسين نيمساعت بعد غذا‬ ‫‪‬‬
‫امپرازول قبل غذا‬ ‫‪‬‬
‫لووتيروکسين صبح ناشتا‬ ‫‪‬‬
‫سيپروفلوکساسين يک ربع قبل غذا‬ ‫‪‬‬
‫فلوکستين پس از صبحانه‬ ‫‪‬‬
‫جم فيبروزيل قبل غذا‬ ‫‪‬‬
‫سوربيتول قبل از غذا‬ ‫‪‬‬
‫کلسيم همراه غذا‬ ‫‪‬‬
‫گلي بن گالميد يک ربع قبل غذا‬ ‫‪‬‬
‫مت فورمين همراه غذا‬ ‫‪‬‬
‫ايبوپروفن‪ ،‬سلكوکسيب‪ ،‬ناپروکسن‪ ،‬ديكلوفناك‪ ،‬مفناميک اسيد‪ ،‬پيروکسيكام بعد از غذا‬ ‫‪‬‬
‫لوستاتين‪ ،‬آتورواستاتين و سيمواستاتين در شب‬ ‫‪‬‬
‫هيدروکينون در شب‬ ‫‪‬‬
 ‫متن نسخه‬

‫در هر قلم داروي تجويز شده بطور معمول ‪ 6‬عامل بايد مشخص‬ ‫‪‬‬
‫گردد‬
‫‪cefuroxime‬‬ ‫‪ .1‬نام دارو‬
‫‪Cap.‬‬ ‫‪ .2‬شكل دارو‬
‫‪500mg‬‬ ‫‪ .3‬واحد دارويي‬
‫‪20‬‬ ‫‪ .4‬تعداد دارو‬
‫‪Oral‬‬ ‫‪ .5‬نحوه مصرف‬
‫‪bid‬‬ ‫‪ .6‬فواصل تجويز‬
‫‪ -6‬فواصل تجويز دارو(دستور مخصوص‪ ،‬دستور تكرار نسخه)‬

‫‪ ‬تعداد دفعاتی که نسخه بایست تکرار شود‬

‫‪ ‬تعداد دفعات تکرار نسخه نباید بیش از ‪ 5‬مرتبه باشد و یا اینکه‬

‫بعد از ‪ 6‬ماه از تاریخ نسخه نباید تکرار شود‬

‫‪ ‬اگر نیاز به تجدید ندارد‪ ،‬عبارت ‪ Refill‬ذکر گردد‬

 ‫مهر و امضاء پزشک‬

‫‪‬هر نسخه دارویی با امضای پزشک رسمیت مییابد و ارزش حقوقی و قانونی پیدا میکند‬

‫‪ ‬داروسازان از لحاظ قانونی مجاز به پیچیدن نسخههای فاقد امضاء نیستند‬

‫‪‬نسخههای دارویی باید مستقیماً و به صورت دستی توسط پزشک امضا شوند و بکارگیری‬
‫مهر امضا به جای امضای دستی فاقد وجاهت و ارزش قانونی میباشد‬
 ‫نكات مورد توجه در نسخه نويسي‬

‫‪ ‬مشاهده و کنترل دارو توسط پزشک در صورت صالحدید(در مورد داروهائی که تلفظ و یا دیکته‬
‫مشابهی دارند)‬
‫‪ ‬نوشتن دارو در جای سفید نسخه (پرهیز از نوشتن در باالی نسخ و کنار و پایین که مخصوص‬
‫محل امضاء و مهر میباشد)‬

‫‪ ‬در صورت وجود افسردگی یا خطر خودکشی‪ ،‬مقدار کل داروی مورد نیاز باید طوری نسخه شود‬
‫که در صورت مصرف یکجا باعث مرگ نشود‪.‬‬
‫‪ ‬در نوشتن فرموالسيون ترکيبي‪ :‬ماده دارویی اصلی را در اول و سایر داروها زیر آن نوشته می‬
‫شود(داخل کروشه) و میزان آنها به درصد و یا گرم (واحد یکسان) نوشته شود‬

‫‪ ‬در تجویز دارو برای بیمارانی که دارای رژیم های فاقد قند‪ ،‬نمک یا الکل هستند دقت شود‬
‫نكات مورد توجه در نسخه نويسي (ادامه)‬

‫داليل تجويز داروي تزريقي‪:‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬اثر سریع دارو‬
‫‪ ‬فرم تزریقی تنها شکل دارو باشد که برای بیمار مفید باشد‬
‫‪ ‬عدم وجود راه دیگر در رسانیدن دارو به بیمار‬
‫سعی شود داروهای تزریقی با هم مخلوط نشوند‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬تعدادي از بيماران داروي خود را بداليل زير بدرستي مصرف نمي کنند‪:‬‬
‫‪ ‬فروکش کردن نشانه های بیماری‬
‫‪ ‬بروز عوارض جانبی و نامطلوب دارو‬
‫‪ ‬بیمار دارو را کارساز نمی داند‬
‫‪ ‬برنامه مصرف دارو پیچیده است(تعداد زیاد دارو‪ ،‬در زمانهای متفاوت)‬
‫‪ ‬فقدان آموزش الزم در مورد مصرف دارو‬

‫‪ ‬براي آنكه بيمار داروهاي خود را بخوبي مصرف کند‪:‬‬

‫نوشتن یک داروی انتخابی برای بیمار‬ ‫‪‬‬
‫ارتباط خوب با بیمار‬ ‫‪‬‬
 ‫مهمترين خطاها در تجويز و دريافت دارو‪:‬‬

‫‪ ‬خطای شباهت امالیی‬

‫‪‬‬ ‫‪Adalat , Adult Cold‬‬
‫‪‬‬ ‫‪Metronidazole, Methocarbamol, Methimazole‬‬

‫‪ ‬خطای ناشی از شکل اشتباه دارو (کپسول‪ ،‬قرص ‪ ،‬ویال و ‪)...‬‬

‫‪ ‬خطای ناشی از واحد دارو (ویال یک گرمی به جای ‪)500mg‬‬

‫‪ ‬خطای ناشی از نحوه مصرف( مانند ‪ IM‬بجای ‪)IV‬‬

‫‪ ‬خطای ناشی از تعداد دارو (خصوصاً زمانی که با اعداد رومی و یا مخلوط رومی و عربی نوشته می‬
‫شوند)‬
 ‫‪ ‬گام پنجم‪ :‬دادن اطالعات‪ ،‬دستورها و هشدارهای مصرف‬
‫اثرات دارو‬ ‫‪‬‬
‫عوارض جانبی دارو‬ ‫‪‬‬
‫روشهای مصرف‬ ‫‪‬‬
‫اخطار در مورد حداکثر میزان دریافت‪ ،‬زمانهای عدم مصرف‪ ،‬کامل کردن درمان‬ ‫‪‬‬
‫زمان مشاوره آینده‬ ‫‪‬‬
‫بررسی میزان اطالعات کسب شده توسط بیمار‬ ‫‪‬‬

‫‪ ‬گام ششم‪ :‬پیگیری یا قطع درمان‬

‫پیگیری غیرفعال(توسط بیمار)‬ ‫‪‬‬
‫پیگیری فعال‬ ‫‪‬‬
 ‫تمرين عملي‪:‬‬

‫‪ ‬خانم ‪ 23‬ساله با کمبود ویتامین دی و آنمی فقر آهن مراجعه کرده است‬
‫نسخه تجویزی شما چیست؟‬
 ‫تجويز مكمل‬
‫در نوزادان و شيرخواران‬
‫قطره آ‪+‬د یا مولتی ویتامین(‪ 25‬قطره از روز پنجم تا پانزدهم بعد از تولد) ‪ 1500‬واحد ویتامین ‪A‬و ‪400‬‬
‫واحد ویتامین ‪D‬‬
‫قطره آهن(‪ 15‬قطره همزمان با شروع تغذیه تکمیلی یا شش ماهگی) ‪15‬میلیگرم المنتال‬
‫در نوزادان با وزن تولد کم (‪ 15‬قطره از ماه دوم یا بعد از دو برابر شدن وزن نوزاد)‬

‫درمادران باردار‬
‫قرص اسیدفولیک(یک قرص از سه ماه قبل از بارداری تا پایان ماه چهارم) ‪400‬میکروگرمی‬
‫قرص آهن(یک قرص از شروع هفته ‪ 16‬بارداری تا سه ماه بعد از زایمان)‪ 150‬میلیگرمی(‪ 60‬میلیگرم المنتال)‬
‫قرص مولتی ویتامین(یک قرص از شروع هفته ‪ 16‬بارداری تا سه ماه بعد از زایمان)‬

‫در دختران نوجوان‬

‫قرص ویتامین دی(ماهانه یک قرص ‪ 50000‬واحدی)‬
‫قرص آهن(هفتگی یک قرص فروس سولفات ‪ 150‬میلیگرمی برای دوره ‪ 4-3‬ماهه در سال)‬
‫بالغین‪ :‬قرص ویتامین دی(ماهانه یک قرص ‪ 50000‬واحدی)‬
‫سالمندان‪ :‬قرص ویتامین دی(ماهانه یک قرص ‪ 50000‬واحدی و یک قرص کلسیم ‪ 500‬میلیگرمی)‬
Thanks for your attention

31