Professional Documents
Culture Documents
PDF بنیاتی هاوتەریبی لەدەقە شیعرییەکانی ڕەشید نەجیب دا
PDF بنیاتی هاوتەریبی لەدەقە شیعرییەکانی ڕەشید نەجیب دا
PDF بنیاتی هاوتەریبی لەدەقە شیعرییەکانی ڕەشید نەجیب دا
دلَشاد عةلي
زانكؤى سليَمانى/سكولَى زمان/بةشي كوردى
پێشەکی
تائێستاش ئەو لێکۆڵینەوانەی کە باس لە سەرەتاکانی بزووتنەوەی شیعری نوێی کوردیی لە بیستەکانی سەدەی
رابردوودا دەکەن ،ناوی (رەشید نەجیب)یش لەپاڵ (شیخ نوری و گۆران و پیرەمێرد)دا دەهێنن و راستەوخۆش بە یەکێ لە
رابەرانی نوێکردنەوەی شیعری کوردی دادەنین ،لەگەڵ ئەوەشدا کەم و زۆر ،نە پێگەکەیان لەناو بزووتنەوەکەدا دیاری
کردووەو نە ئاوڕیشیان لەو بوارە هونەریانە داوەتەوە کە لە دەقەکانیدا هەڵگری سیمای نوێکردنەوەن و هەڵگری شەقڵی
بزووتنەوەکەن ،بۆیە بەپێویستمان زانی لە رێگای ئاوردانەوە لە بنەمایەکی گرنگی چنینی دەقی شیعریی کە (هاوتەریبی)یە
ئەو رۆڵە دەستنیشان بکەین کە (رەشید نەجیب) لەو بزووتنەوەیەدا بینیویەتی و ئەو بنەما هونەریە نوێیانەش دیاری
بکەین کە دەقە شیعرییەکانی لە سەر بنیاتناوە ،بەم پێیەش لێکۆڵینەوەکە دوو ئامانج لەخۆی دەگرێت کە یەکەمیان
تایبەتە بە لێکۆڵینەوە لە دەقە شیعرییەکانی رەشید نەجیب و دووەمیان ئاوردانەوەیە لە سیمایەکی هونەری زمانی شیعر
کە بریتییە لە (هاوتەریبی)و بۆ خۆی و تا ئێستاش نەبووەتە جێگای بایەخ پێدانێکی بەرچاوی لێکۆڵەرانمان
هەر لە سەرەتاشەوە یەکێ لەو کێشانەی کە لێکۆڵینەوەکەمان رووبەرووی بووەوە ،دیاردەی دەستکاری کردن و گۆڕینی
دەقەکان بوو لە الیەن هەندێ لەو نووسەرانەی کە ئاوڕیان لە (رەشید نەجیب) و دەقە شیعرییەکانی داوەتەوە کە بۆ
خۆیان تەنها ئەو ()٦شەش دەقەن کە لەبەر دەستدان و هەر شەشیشیان لە رۆژنامەی (ژیان)دا بالوکراونەتەوە ،
هەربۆیە ناچاربوین بەش ی یەکەمی لێکۆڵینەوەکەمان تەرخان بکەین بۆ سەرلەنوێ باڵوکردنەوەی دەقەکان تا لە الیەک
ئەو گۆرانکایانە دەستنیشان بکەین کە بەسەریاندا هێنراون و تا رادەی ناشیرین کردن هەندێکیان ناشیرین کراون ،
لەالیەکی ترەوە بە شێوەیەکی پراکتیکی ،ئەو شێوانەی هاوتەریبی بخەینە بەردەست کە دەقەکانیان پێ چنراوە
بەم پێیە پالنی لێکۆڵینەوەکەمان بەم شێوەیە دارشتووە:
بەش ی یەکەم :ناونیشانی (پوختکردنی دەقە شیعرییەکانی رەشید نەجیب)مان بۆ داناوەو و تیایدا دەقەکانمان وەک
خۆیان کە لە رۆژنامەی (ژیان)دا باڵوکراونەتەوە هیناوەتەوە و ئەو گۆڕانکاریانەشمان دەستنیشان کردووە کە تیایاندا
کراوە ،بەو ئامانجەی بە دروستی بکەونەوە بەردەستی شیعر دۆستان و لیکۆڵەران
بەش ی دووەم :بە ناونیشانی (تەکنیکی هاوتەریبی لە دەقەکاندا)یەو تیایدا ئەو هونەرانەی هاوتەریبیمان دیاری کردووە کە
دەقەکانیان پێ چنراوە تا بە شێوەیەکی پراکتیکی ئەو سیماو شەقڵە هونەریانە دەستنیشان بکەین کە دەقەکان
پۆشیویانە
لە کۆتایشدا ئەو ئەنجامە گرنگانەمان گەاڵڵەکردووە کە لێکۆڵینەوەکە توانیویەتی پێیان بگات
بەش ی یەکەم :پوختکردنی دەقە شیعرییەکانی رەشید نەجیب :
یەکێ لەو ئەرکانەی کە پێویستە لێکۆڵەر لە پاڵ ئەرکە سەرەکیەکەی خۆیدا بیبینێ( ،پوختکردنی دەق)ە ،چونکە نەک
هەر دەقی دەستنووس ،بەڵکو زۆرجار دەقی چاپکراوو باڵوکراوەش ،بە دروستی و بەو شێوەیە ناخرێنە بەردەست کە
داهێنەرەکەی لە سەرەتاوە نووسیوویەتیەوەو باڵوی کردووەتەوە ،جا بەهۆی دەستکاری کردنی بوو بێت لە الیەن خودی
داهێنەرەکە خۆیەوە ،بێ ئەوەی خوێنەری لێ ئاگاداربکاتەوە ،یان بەهۆی هەڵەی چاپەوە بێت ،یاخود بەو هۆیەوە بێت کە
48 acadj@garmianuniv.net )Vol.1 No.10 (2016
مجلة جامعة كرميان Journal of Garmian University طؤظاري زانكؤي طةرميان
هەندێ لە لێکۆڵەران سەرپێیانە مامەڵە لەگەڵ دەقدا دەکەن و بە هەڵە وشەو دەستەواژەو دەربڕینەکان دەخوێننەوە
هەر لێرەوە و بە مەبەستی بەدیهێنانی ئەو ئەرکە،سەرەتا دەقەکان بە پێی مێژووی باڵوکردنەوەیان لە رۆژنامەی (ژیان)دا
دەخەینەوە بەردەست و لەگەڵیاندا ئەو گۆڕانکاریانە دیاری دەکەین کە بەسەریاندا هێنراون:
-١دەقی( ئینطیباعاتی هەورامان ...بۆ نوری) رۆژنامەی ژیان ژمارە ( )٥٤ی ١٧شوباتی ١٩٢٧بەناوی (رەشید نەجیب)ەوە
باڵوکراوەتەوە
ئەی کێوی بڵند پایە ئەیا شاخی موعەلال
هەر گاه کە ئەکەی جەلبی نەظەرگاهی حەزینم
بەم بەرزی یو بەم سەطوەتەوە ئەی کەژی واال
سروەو شنەکەت دەفعی ئەکا ئاه و ئەنینم
ئەم دەقەمان تەنها الی (ئومێد ئاشنا) بە دی کردۆتەوەو( )١ئەم گوڕانکاریانەش ی تیادا کراوە:
- ١شێوەی کۆپلەیی دەقەکە تێکدراوە ،ئەمەش بووەتە هۆی شاردنەوەی ئەو سیستەمە ئاوازەییەی کە قافیە پێکی هێناوە
- ٢ناونیشانی سەرەکی دەقەکە کە (ئینطیباعاتی هەورامان)ە ،نەنووسراوە و (بۆ شیخ نووری شێخ سالح) کراوە بە
ناونیشان ،ئەم هەڵەیەش بووەتە هۆی ئەوەی کە (ئازاد عەبدولواحد) بۆ ئەوە بچێت کە (رەشید نەجیب) لەو دەقەیدا
باس ی شیخ نوری دەکات و بە کێوی بڵند پایە ناوی دەهێنێ ،ئەمە لەکاتێکدا (کێوی بڵند پایە)کە (هەورامان)ە نەک (شێخ
نوری)( ) ٢
- ٣لە دێڕی دووەمی کۆپلەی یەکەمدا ،وشەی (جەلبی) کراوە بە (جەزبی)
- ٤لە دێڕی چوارەمی کۆپلەی دووەمدا،وشەی(بەرزیتە) کراوە بە (بڕژێتە)
- ٥لە دێڕی سێیەمی کۆپلەی پێنجەمدا،وشەی(تەسریری) کراوە بە(دەنگی سروودی)،ئەمەش بووەتە هۆی تێکدانی کێش ی
دێرەکە
- ٦لە کۆپلەی شەشەمیشدا،دێڕی سێیەم نەنووسراوە کە بۆخۆی و بەو ئاوڕدانەوەیەی لە بابانەکان،بووەتە دێڕێکی
گرنگی دەقەکە
- ٢دەقی ( ئاالمی بەشەر) ،رۆژنامەی ژیان ژمارە()٩١ی ٢٢تشرینی دووەمی ١٩٢٧
بەناوی (رەشید نەجیب)ەوە باڵوکراوەتەوە:
لەوساوە کە مودریکی ئەندوهی بەشەر بووم
مەعلووم بوو لە الم هیچی یو ئاالمی نەهوفتەی
تەشریحی ئەکەم مەنقەبەیی حاڵ و گوزەشتەی
مەئیوس و ئەلەم بارو ئەسەفناکی کەدەر بووم
رۆژی نییە ئەم شاهی نجوومە بە جەاللی
نەڕوانێ بە صەد لەوحەییی خوێنینی بەشەردا
شەوگارنییە لەمعەی نەظەری شاهی لەیالی
زەرد هەڵنەگەڕێ هالەیی ئەنواری لە دەردا
گاهی ئەبیەم صەیحەیی دڵسۆزی کەساس ێ
بۆ دەفعەیی سەفالەت وەکو ئەوتاری رووبابێ
هەروەکو تەلی ناڵندەیی تارێ کە شکا بێ
پڕ رەعشە ئەپاڕێتەوە بۆ پارچە پەاڵس ێ
بەعضەن یێتە بەر دیدەیی نمناکی حەزینم
گریان و جەزعی فاجیعەی مەرگی موفاجات
ئانەن یێتە جۆشش غەضەبی کۆن و نوینم
ئەم قطعەیە ئەوسا ئەکەمە شیعری مەجازات
دنیا نە بەهەشتە نە چەمەنزاری صەفایە
صەحنێکی بە ئاشووبە ژیانیش ی جەفایە
تێبینیەکان:
ئەم دەقە الی (ئومێد ئاشنا)دەبینینەوەو ئەم گۆڕانانەش ی تیادا کراوە ) ٣ (:
ا -بنیاتی کۆپلەیی دەقەکە رەچاونەکراوە
ب_لە دێری دووەمی کۆپلەی دووەمدا ،وشەی(صەد) کراوە بە(سەر)
پ-لە دێری دووەمی کۆپلەی چوارەمدا،دەربڕینی (گریان و جەزعی)نەنووسراوە و وشەی(موفاجات)یش کراوە بە
(موجافات)
ت_ لە دێڕی سێیەمی کۆپلەی چوارەمدا ،وشەی(نوینم) کراوە بە (نەوینم)
ج-لە دێڕی چوارەمی کۆپلەی چوارەمدا ،وشەی (مەجازات) كراوە بە (موجازات)
- ٣دەقی (عەشق و خەیاڵ)،رۆژنامەی ژیان ژمارە()٩٤ی ١کانوونی یەکەمی١٩٢٧بەناوی(رەشید نەجیب)ەوە باڵوکراوەتەوە
:
ئەوقاتێ ئەبێ روحم ئەکا تەرکی مەکانی
وەک طەیری جینانی
هەروەک کە وەڕس بووبێ لە دیداری حەقیقەت
یەعنی کە لە زەللت
تەسلیمی خەیااڵتی ئەکا دەستی عەنانی
قەصدەن ئەیەوێ دەرچێ لە دونیاو لە خیلقەت
ئەو وەختە لە سەر باڵی داڵوێزی خەیااڵت
هێندە دەفرم تاکو دەبم خاریجی عالەم
ئەم عالەمە مەعلوومە کەوا پڕیە لە ماتەم
بەو نەوعە ئەکەم طەيی مەکان قەطعی مەسافات
ئەوساکە موجەڕڕەد لە هەموو بەندو عەالئیق
شۆریدەو شائق
لەو بەرزییە بونیادی ئەنێم قەصري سەعادەت
تیمسالی لەطافەت
کاشانەیەک ئەطرافی کە پڕبێ لە لە حەدائیق
تەنرابێ بە ئەزهاری موعەطەر بە نەزاکەت
لەو گوڵشەنەدا خۆم و پەرستیدەیی حیسسم
تیمسالی ئەکەین عەشق و ژیانێکی موعەلال
عەشقیکی موقەددەس موتەنەوویر موتەبەسسیم
ژینێ نەبێ وێنەی نە لەدنیا نە لە عوقەبا
عەشقێ کە پڕی خەندەوو گوڵبانگی سروور بی
عەشقێ ئەبەدی بێ لە عەدەم خەیلێ بە دوور بێ
تێبینیەکان:
بنیاتی ئاوازەیی دەقەکە لە بنەڕەتدا کۆپلەییە ،بەالم لە (ژیان)دا رەچاو نەکراوە و تەنها الی (ئومێد ئاشنا)ش
بینیومانەتەوە و الی ئەمیش بنیاتە کۆپلەییەکەی رەچاو نەکراوە ،لەگەڵ ئەم گۆڕانانەی کە تیادا کراوە ) ٤ (:
ا -لە دێڕی چوارەمی کۆپلەی یەکەمدا ،وشەی(زيللەت)بە (زات)خوێنراوەتەوە بەوەش کێشەکەی تێک دراوە
ب -لە دێری دووەمی کۆپلەی سێیەمدا ،وشەی(شائق)بە (شاهیق) خوێنراوەتەوە کە قافیەکەی تیک دەدات
- ٤دەقی (شاری بەدبەخت) ،رۆژنامەی ژیان ژمارە()٣٤٧ی ٨کانوونی دووەمی ، ١٩٣٢بە ناوی (فرامورز)ەوە باڵوکراوەتەوە:
فەرطەنەو باوو برووسکە ئاه و واوەیال و فوغان
گرمەو ناڵەیی سەما شین و شەپۆری سەرزەمین
دەنگی ئیستمدادی دایک و گریەیی پیرو جوان
هاژەیی الفاوو سەیل و نەوحەیی ئاخ و ئەنین
ز -لە دێڕی سێیەمی کۆپلەی چوارەمدا ،وشەی(قەشان) الی (ئومێد ئاشنا) کراوە بە (سیروان)و الی(علی کمال باپیراغا) و
(دکتۆر مارف خەزنەدار)کراوە بە(چەقان)
ژ -لە دێری چوارەمی کۆپلەی چوارەدا ،وشەی (گۆمی) الی(علی کمال باپیراغا)کراوە بە (چەمی)
س -لە دێری پێنجەمی کۆپلەی چوارەدا ،دەربڕینی (لەسەر شاباڵت) الی((علی کمال باپیراغا)کراوە بە (لەناو خەرتوومتا)
ش -دێڕی شەشەمی کۆپلەی چوارەم ،الی(علی کمال باپیراغا) کراوە بە(گڕی تەنووری دڵ دامرکێنە)
وەک دەردەکەوێت ،ئەو چەشنە گۆڕین و دەستکاری کردنەی دەقەکان ،لە زۆر الیەنەوە دەقەکانیان ناشیرینکردووە و
ئەو بنەمایانەی شیعریەتیان تیا شێوێنراوە کە داهێنەرەکەی پێی پۆشیون ،بۆیە پێویستیان بەو پوختکردنە بوو ،دیارە بە
پێویستیش ی دەزانین لێرەدا ئاور لەو بۆچوون و تێروانینانەش بدەینەوە کە لێرەو لەوێ دەربارەی ئەو دەقانە خراونەتە
بەردەست و بۆخۆیان دەبنە سەرەتایەک بۆ سەرلەنوێ ناساندنەوەیەکی وردترو زانستانەی سیماو شەقڵە گشتییەکانیان
کۆنترین تێبینیش دەربارەیان ،ئەو تێبینیە کورتەیە کە (علی کمال باپیراغا) دەربارەی(رەشید نەجیب)و دەربارەی
هەردوو دەقی (فریادی دووری)و(عەشقی بێسوود) خستوویەتیە بەردەست و دەڵێ ((:لە ئودەباو شوعەرای موتەفەکرینی
ئەمڕۆی سلیمانییە تەنها بەزەکای خۆی مومەییزی وەزارەتی ئەشغالە نەوجەوانێکی پیربیرە ئاساری زۆرە لە ژیاندا زنجیرەی
مەقاالتی دائر بە ئەدەبیاتی کوردی و ئەشعاری بە ناوی (فرامرز)ەوە جوان و رەوان بە شێوەی(سۆنە)ی ئەشعاری
فرانسزی زۆرە بەاڵم ئێمە دوو مەنزوومەی دەنووسین یەکێ بەناوی عەشقی بێسود دووەم فریادی دووری )) ( )١١لێرەداو
ئەوەی سەرنجمان رادەکێش ێ ئەوەیە کە لە گەڵ ئەو بۆچوونەیدا کە دەقەکانی بە (جوان ورەوان)دادەنێ و شێوەشیان بە
(سۆنیت) دەبینێ کە هێماکردنە بۆ سیمای نوێگەریەکەیان بەاڵم هێشتا هەر (رەشید نەجیب)ی بە شاعیرێکی ناودار
دانەناوە چونکە لە بنەرەتدا لە سەر داوای (پیرەمێرد) هێناویەتییە ناوکتێبی (گوڵدەستەی شوعەرای
هاوعەسرم)ەکەیەوەو کاتێ لە سالی ()١٩٦٩دا بۆجاری دووەم چاپیکردەوە ناوی (رەشید نەجیب) ی دەرهێناوە و لەو
رووەشەوە دەڵێ ((:لەیەکەم چاپکردنی ئەم گوڵدەستەیەدا پیرەمێردی نەمر وتی :تێچێنی ئەکەم ئەمین زەکی بەگ رەشید
نەجیب عەبدولواحد ئەفەندی خستەناو گوڵدەستەکەمەوە بەاڵم من بۆجاری دووەم نەم خستنەوە ناوی چونکی ئەوان
هیچ دیوانێکی شیعرییان نییە تا من لەم گوڵدەستەیەدا بە شاعیریان بدەمە قەڵەم))()١٢
بێگومان بەالی ئێمەوە ئەو کارەی کە پیرەمێرد کردووەیەتی کاریکی چاک بووە چونکە باڵوکردنەوەی ئەو دوو دەقەی
(رەشید نەجیب) لەو سااڵنەدا بووەتە هۆی ئەوەی کە نووسەرێکی ترمان کە (نەجمەدین مەال)یە هەرئەو دوو دەقەی ناو
کتێبەکەی (کەمالی)کە (فریادی دووری و عەشقی بێسوود)ن بە شێوەیەکی پوختکراوتر بێنێتە ناو کەشکۆلی (سۆزی
نیشتمان)ەکەیەوەو (رەشید نەجیب) بناسێنێتەوە بە خوێنەرانی و دەربارەی بڵێ ((:خەڵکی سلێمانییە ناوی رەشید کوری
نەجیب ئەفەندییە ئەم زاتە گەنجێکی زاناو زرنگە و نیشتمان پەرووەرە لە شیعرا پەیڕەوی شێوەی غەرب _رۆژئاوا_ ئەکا))
( )١٣دیارە ئەو تێبینیەی (نەجمەدین مەال) تەنها بۆ دەقی (عەشقی بێ سوود)راستە چونکە بنیاتی ئاوازەیی (فەریادی
دووری ) مەسنەویەو پەیوەندی بە رۆژئاواوە نییە
(دوکتۆر مارف خەزنەدار)یش دەربارەی (رەشید نەجیب) رای وابووە کە ((:یەکێک بوە لە قوتابیانی ئەو قوتابخانە
رۆمانتیکییە تازەیەی کە گۆران و عەبدولواحد نوری و نوری شێخ سالح و هی تری گرتبووە باوەش)) ( ) ١٤بەالی ئیمەوە
وەرگرتنی ئەم رایە دەبێ لەگەل ئەو راستیەدا بخرێتە بەردەست کە (رەشید نەجیب) پێش (گۆران) ئاشنای ئەو باوەشە
شیعرییە بووبوو
وەک ئاشکراشە جگە لەو نووسەرانە کۆمەڵێ لە نووسەرانی ترمان لەو باسانەیاندا کە دەربارەی نوێکردنەوەی شیعری
کوردی بوون ناوی (رەشید نەجیب) یان هێناوە بەاڵم کەسیان دەربارەی دەقەکانی هیچ تێڕوانینێکیان نەخستوەتە
بەردەست تا ئێمەش لێرەدا ئاوڕیان لێ بدەینەوە تەنها (ئومێد ئاشنا) نەبێ کە ئەویش زۆر بە کورتی و سەرپێییانە باس ی
کردون و تا رادەیەکیش نازانستانە هەندێ تێبینی خستووەتە بەردەست کە پێویستیان بە راستکردنەوە هەیە بەتایبەتی
کاتێ دەربارەی دەقی (عەشق و خەیاڵ) دەڵێ ((:شیعرەکە لە هەموو رووەیەکەوە نوێیە لە سەرەتادا خوێنەر وادەزانێ
شیعرەکە موستەزادە کە دەنووسێت :
ئەوقاتێ ئەبێ روحم ئەکا تەرکی مەکانی
وەک تەیری جینانی
ئەم دێرە موستەزادە چواردە برگە و بەرامبەری شەش برگەیە بەاڵم هەر دوای ئەم دیرە شاعیر سەربەستی خۆی دەنوێنێ
یاری بە کێش و وشەکان دەکات و ناهێڵی مۆسیقاو ئاوازی شیعرەکە بمرێت دێڕی سێیەم دەکاتەوە چواردەو
موستەزادەکەی دەبێتە پێنج برگە دێڕی حەوتەم دەبێتە سیانزەو دێڕێکی چواردەیی بە دوادا دێت و ...هتد لە راستیدا ئەم
شیعرە هەوڵێکی پیرۆز بوو وە هەنگاوێکی پڕ جورئەت و بڕوا بە خۆبوون بوو لە دنیای شیعری کوردی و ژیانی شاعیردا
رەنگە شاعیر ئەم شیعرەی پێش مێژووی باڵوکردنەوەش ی نووسێبێت ) ١٥( ))..
ئەوەی سەرەتا دەربارەی ئەو بۆچوونانەی (ئومێد ئاشنا) دەبێ بووترێ ئەوەیە کە
دەقی (عەشق و خەیاڵ)ەکەی (رەشید نەجیب)کە بە الیەوە (هەنگاوێکی پر جورئەت و بروا بە خۆبوون بوو لە دنیای
شیعری کوردیدا) پێشتر الی (شێخ نوری شێخ ساڵح) بەرهەم هێنراوە و تەنانەت خودی (شێخ نوری)خۆی باس ی لەو
شێوازە نوێیانەی موستەزاد کردووەو دەڵێ((:بەعزەن تەسادوف ئەکات ئەگەر مەنزوومەیەکی درێژ بنووسین ئەو ئاهەنگە
یەک نەسقە کە مەنزوومەکە حاسڵی ئەکات لەبەر یەک نەسقی مالل ئاوەر ئەبێ لەبەر ئەمە بەین بەین لە بەعزێ جێگای
وەزنەکەدا لەبەرئەوەی کە تەنەوعێک بدرێ بە ئاهەنگی وەزنەکە لە عەینی وەزن بەعزێ شکل و پارچە ی عەالوە ئەکرێ
))( ) ١٦بۆنموونەش کۆپلەیەک لەو دەقەی خۆی دەهێنێتەوە کە بە ناونیشانی(عەسکەر)ەو لە رۆژنامەی (رۆژی
کوردستان)دا بالوی کردووەتەوە( )١٧
هەرچی دەربارەی کێش ی دەقەکەشە ئەوا سیستەمە ئاوازەییەکەی کێش ی عەروزییە نەک برگەیی وەک (ئومێد ئاشنا)
بۆی چووە و دێڕەکان لەسەرکێش ی (فعول مفاعیل مفاعیل فعولن)ن و پارچە زیادکراوەکانیش لەسەرکێش ی( فعول
فعولن)ن
بەم شێوەیەو بەو چەشنە پوختکردنەی دەقەکان و راستکردنەوەی ئەو تێروانینانەی دەربارەیان خراونەتە بەردەست
دەتوانین بە بەرچاوڕوونیەکی زانستانەوە روو لە دەقەکان بکەین و دیاردەی هاوتەریبی تیایاندا دیاری بکەین
چەمکانەی کە هاوتەریبی لە نیوان یەکەی زمانی (لەیەکچوو) نەک (وەکیەکی)دا دەبینن ،بەوپێیەی هەموو وەکیەکیەک
لەیەکچووە ،بەاڵم هەموو لەیەکچوویەک وەکیەکی نیە،بۆیە دەکرێ رەگەزدۆزی و دووبارەکردنەوەو هاوواتایی و
دژەواتایی لە ئاستەجیاجیاکانی زمانی شیعرییدا ببنە کەرەسەی تەکنیکی هاوتەریبی لە بنياتى دەقی دا( ، ) ١٨هێندە هەیە
دەبێ ئەو راستییە فەرامۆش نەکرێ کە یەکە زمانیەکان لە دەقی شیعرییدا ،نەک هەر هەمان ئەرکیان پێ نابینرێ کە لە
دەرەوەی دەق دەیبینن ،بەڵکو ئەرک پێبینینەکەیان لە دەقێکەوە بۆ دەقێکی تریش دەگۆرێ ،هەربۆیە ئێمەش لێرەدا
هەردوو زاراوەی (تەباو ناتەبا) ،لە بری هەموو ئەو زاراوانە بەکاردەهێنین کە هاوته ریبی بنيات ده نین
هەر لێرەوە روو لە دەقەکان دەکەین و چۆنیەتی چنینیان بە تەکنیکی هاوتەریبی لە هەرس ێ ئاستی دەنگی و پێکهاتەیی و
دەاللیداو بە هەردوو ئاراستەی ئاسۆیی و ستوونیاندا دیاری دەکەین :
- ١هاوتەریبی دەنگی :
ئەگەر لە دەقی ستوونیدا ئەرکی ئاوازی دەرەوەی دەقی شیعریی بە هەردوو باڵەکەیەوە کە کێش و قافیەن رێکخستن و
چنینێکی هونەریانەی زمانی شیعریی بێت لە چوارچێوەیەکی ئاوازەییدا ،ئەوا ئەرکی ئاوازی ناوەوەی دەق ،رەواندنەوەی
سیمای ئەو ئاوازە یەک نەسقییەیە کە کێش و قافیەی یەکگرتوو پێکی دەهێنن ،بنەمایەکیش لەو بنەمایانەی کە ئاوازی
ناوەوەی دەقی شیعریی پێک دێنێ،هاوتەریبکردنی دەنگەکانە بە دووبارەکردنەوەو چڕکردنەوەیان لە دێرو بەیت و کۆپلەکانی
دەقدا،دیارە هەروەک (المبۆرن)یش دەڵێ (:ئاوازی ناوەوەی دەقی شیعری،ئاکامی هەڵبژاردنی وشەکان و رێکخستنیانە لە
الیەک و پێکەوە گونجاندنیانە لەالیەکی ترەوە )( ،)١٩بەو پێکەوە گونجاندنەی وشەکانیش هەر دەقە و لە ناوەوەی خۆیدا
سیمای ئاوازەیی خۆی هەڵدەگرێ و خۆش ی لەو دەقانە جیادەکاتەوە کە ئاوازی دەرەوە کۆیان دەکاتەوە ،هەربۆیە
(مەحوی)ش دەلی :
لە هەر شیعرێ لە دیوانت دەجۆش ێ نەشئەیێ مەحوی
سەداێکی لەیەکتر جوێ دەدا هەر تاری قانوونت ()٢٠
کەواتە هەموو ئەو دەقە شیعریانەی کە لە بنیاتنانی ئاوازی دەرەوەیاندا وەک یەکن یا لە یەک دەچن ،بۆخۆیان لە دوو
رووەوە شەقڵی ئاوازەییان لەیەکتر جوێ دەبێت :لە رووی چنینی یەکە مۆرفۆلۆژی و سینتاکسیەکان پێکەوە بە هەردوو
ئاراستەی ئاسۆیی و ستوونیاداو لە رووی هاوتەریبکردنی دەنگەکانی ئەو دوویەکەیە پێکەوە ،جا بە شێوەیەکی تەواو بێت
یان ناتەواو بێت ،بەم کارکردنە هونەریەش دەکرێ هەروەک (مەحوی) دەڵێ هەردێرو بەیت و کۆپلەیەکی شیعریی نەغمەو
ئاوازی جیای خۆی دەبێ ،کەواتە ئەو ئەرکە هونەریە سەرکییەی کە دووبارەکردنەوەو چڕکردنەوەی دەنگەکان دەیبینن،
سازدانی ئاوازە لە دیوی ناوەوەی دەقی شیعریدا،هەرچی دەربارەی ئەرکە دەاللیەکانیشیانە،ئەوادەکرێ بڵێین کە سەلیقەی
شیعریی شاعیری بەتوانا دەتوانێ تایبەتمەندی دەنگەکان لە رووی کپی و دەنگداری و نەرمی و گڕیانەوە هاوتەبای کەش ی
تاقیکردنەوەی دەقەکە بکات و ئەو سۆزو هەڵچوونەیان پێ بپۆش ێ کە تاقیکردنەوەکە دەیورووژینێ
دیاریشە لە پانتایی دەقداو لەو دیو دیاردەی دووبارەکردنەوەی دەنگەکان و چرکردنەوەیانەوە،کۆمەڵێ دیاردەی هونەری
تر دەبینرێن کە لە هەر دەقیکدا بەشێوەیەکی راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ ،زەمینەی هاوتەریبی دەنگ دەرەخسێنن و لە
جەستەی زمانی دەق خۆیدا ،ئامادەکاری دەکەن بۆ دووبارەکردنەوەو چڕکردنەوەی دەنگەکان
هەرلێرەوەو بەو پێیەی هاوتەریبکردنی دەنگی لە زمانی دەقدا ،بە دوو شێوە پێکدەهێنرێت ،کە شێوەی (هاوتەریبکردنی
تاکە دەنگ )و(هاوتەریبکردنی دەستە دەنگ)ە،سەرەتا روو لە شێوەی یەکەم دەکەین و سەرنج لە رێژەی دووبارە
بووونەوەی تاکەتاکەی دەنگەکان لە هەر شەش دەقەکەدا بە گشتی و لە یەکەیەکەی دەقەکاندا بەتایبەتی دەدەین ،بەو
سەرنجدانەشمان رووبەروووی ئەم دیاردە دەنگیانە دەبینەوە:
ا -لە ناو دەنگە نەبزوێنەکاندا ،رێژەی دووباەبوونەوەی دەنگەکانی (ن ،ر ،ب ،م) لە دەنگەکانی تر زیاترە ،ئەم دیاردەیەش
بە الی ئیمەوە پەیوەندی بە خودی سەلیقەی شیعری و شیعرییەتی دەقی لیریکییەوە هەیە ،چونکە هەمان دیاردەی
دووبارەکردنەوەی ئەو دەنگانە بە تایبەتیش (ر ،م ،ن)ەکە لە شیعری کالسیکی عەربی و فارس ی و کوردیشدا( ) ٢١بە
دیدەکرێت ،کە سەرچاوەی تاقیکردنەوەی شیعریی (رەشید نەجیب)بوون ،هۆی ئەمەش ئەوەیە کە لە رووی دەاللییەوە
ئەو دەنگانە بۆخۆیان لە دەنگەکانی تر زیاتر توانای رووپۆشکردنی دەقی لیریکیان بە ئاوازیکی نەرمی سوزدارانە هەیە،
ئاوازیک کە ورووژێنەری سۆزی گوێگرو خوێنەریش بێت
لە ناو دەنگە بزوێنەکانیشدا ،دەنگەکانی( ە ،ی ،ا ،و)بەرێژەیەکی زۆرتر لە دەنگەکانی(وو ،ۆ ،ێ) بەکارهاتوون ،هۆی
ئەمەش بەالمانەوە ئەوە بووە کە رێژەی وشەی کوردی پەتی لەناو فەرهەنگی شیعریی (رەشید نەجیب)دا ،کەمتربوون لە
چاو ئەو وشەو دەستەواژانەی کە سەرچاوەکانیان زمانی عەربی و تورکی بوون
ب_ لە ناو ئەو دەنگانەشدا کە تایبەتن بە زمانی کوردی ،نەک زمانی عەرەبی ،ئەوا دەبینین دەنگی(ڤ) لە هیچ دەقێدا
نەهاتووە و دەنگی (ژ ،پ ،چ)ش بەرێژەیەکی کەم بەکارهاتوون،ئەم دیاردەیەش لە شیعری کالسیکی کوردیشدا راشکاوانە
دەبینرێ و ئەو راستیە دەخەنە بەردەست کە سەلیقەی شیعریی (رەشید نەجیب) پەروەردەی زمانی شیعری کالسیکی
کوردی بووە
هەرچی دەربارەی ئەو دەنگانەشە کە تایبەتن بە زمانی عەربی ،وەک دەنگەکانی (ص ،ض ،ط ،ظ) ،ئەوا دوو تێبینی دێنە
بەردەستمان :یەکەم ئەوەیە،هەروەک چۆن لە شیعری عەرەبیشدا ،بەتایبەتی له شیعری کالسیکیاندا ،بەرێژەیەکی کەم
بەکارهاتوون ،لە دەقەکانی (رەشید نەجیب)یشداو لەچاو رێژەی بەکارهێنانی وشەی عەرەبیدا ،ئەو دەنگانە زۆر بەکەمی
یەکارهاتوون،ئەمەش ئەوە دەگەێنێ کە ئەودەنگانە بۆخۆیان و بەو ئاوازو نەغمانەی هەیانە ،دووربوون لە سەلیقەی
ئاوازی شیعرییەوە ،بە هەردوو دیوی ناوەو دەرەوەیدا ،تێبینی دووەمیشمان ئەوەیە کە رێژەی بەکارهێنانی ئەو دەنگانە لە
دەقی چوارەم و پێنجەمدا ،بە بەراوورد لەگەڵ دەقەکانی یەکەم و دووەم و سێیەمدا ،بەرەوکەمی چوون ،تا وایان لێهاتووە
لە دەقی شەشەمدا نەمێنن،ئەم دیاردەیەش بەالی ئێمەوە ئاکامی بەرەوپێش چوونی زمانی شیعریی (رەشید نەجیب) ە
بەرەو کوردی پەتی ،هەروەک چۆن شاعیران و نووسورانی کورد لەو سااڵنەدا هەنگاوی فراوانتریان بەرەو رووی ناوە
پ_ بە بۆچوونی ئێمە،چڕبوونەوەی کۆمەڵێ دەنگ بە شێوەیەکی بەرچاو لە هەندێ دەقدا ،رایەڵەکراوی تاقیکردنەوەی
دەقەکەو ئەو دەاللەتەن کە ناونیشانی دەقەکە پۆشیویانە،هەروەک لە دەقی (ئینطيباعاتی هەورامان)دا هەستی
پێدەکەین و دەبینین کە دەنگەکانی (ب ،ط ،ت ،ر ،م ،ن ،ئـ) بە رێژەیەکی زۆرتر لە نەبزوینەکانی تری ناو دەقەکە
بەکارهاتوون و(ئـ ،ط ،ت ،م)ەکانیش بە بەراورد بە دەقەکانی تر ،زۆرتر بەکارهاتوون ،هەر وەک چۆن بزوینەکانی(ا ،ە ،ی)
و بە بە راوورد لەگەڵ دەقەکانی تردا ،بە رێژەیەکی زۆرتر بەکارهاتوون ،بەم پێیە زەمینەی سازدراو بۆ هاتنە ناوەوەی ئەو
دەنگانە بەالی ئێمەوە بریتی بووە لە:
- ١ناونیشانی دەقەکە ،بەو دەنگانەو بەو پەردە سۆزداریەی کە پێی پۆشراوە ،رایەڵەکردووی ئەو دەنگانەن بۆناو دەقەکە
_ ٢دووبارە کردنەوەی دەنگی (ئـ)ەکە،ئاکامی ئەو دواندنە سۆزدارانەیە کە لە ئامرازی بانگکردنی(ئەی)دا هەستی
پێدەکریت و بە بزوێنەکانی ( ە ،ی)بەرجەستە کراون ،بەم پێیە ئەو ئەرکە دەاللییەی پێبینراوە کە تۆوی چرۆکردنی
دەقەکە هەڵگریەتی و بریتیە لە هەست و سۆزی خوشەویستی بۆ (هەورامان) ،وەک هێمایەک بۆ بوونێکی شکۆمەندانەی
نەتەوەکەی لە مێژوودا،ئەمە سەرباری ئەوەی کە هەر بەو دووبارە کردنەوەیەی دەنگی (ئـ )کەو چڕکردنەوەی لە هەندێ
کۆپلەی دەقەکەدا،چەشنە هاوتەریبیەکی پێکهاتەییش بنیاتنراوە،هەروەک چۆن کردارەکانیش بە (ئە) نەک (دە) دارێژراون
_ ٣دووبارەکردنەوەی دەنگی (ب ) لە دەقەکەدا بەگشتی و چڕکردنەوەی لە دوا کۆپلەدا ،سەرباری ئەوەی لە چوار دێڕدا
بووەتە قافیە،دەنگی چەشنە هەڵچوونێکی دەروونی شاعیریشمان پێدەگەێنێ،هەڵچوونێ کە لە ئاکامی بینینی دوێنێی
پڕشکۆی میللەتەکەی و ئەمڕۆی (نەوی بوونیان) بەرپا بوو
_ ٤ئەوەی دەربارەی دەنگی (ت)ش سەرج رادەکێش ێ ،ئەوەیە کە وشە عەرەبیەکانی وەک (ئوممەت /قودرەت /مەرارەت
....هتد) زەمینەی دووبارەکردنەوەی زیاتریان بۆ سازداوە
_ ٥هەرچی دەنگەکانی ( ر ،م ،هـ )شە ،ئەوا چەشنە هاوتەباییەکی ئاوازەیی و نەغمەیی شیاویان لەگەل (ئـ ،ب ،ت)ەکەدا
بۆ ورووژاندنی سۆزەکە پێکهیناوە ،هەربۆیە لەو دەستە دەنگانەشدا جێگای خویانیان کردووەتەوە کە قافیەی
کۆپلەکانیان بنیاتناوە ،تەنانەت هەر ئەو ئەرکە دەاللیە بووەتە مایەی ئەوەی کە چەشنە نامۆییەک لە سیستەمی قافیەی
کۆپلەی پینجەم و شەشەمدا رووبدات ،بەوەی وشەی (موتەلەسسم) ی دێری چوارەمی کۆپلەی پێنجەم لەگەڵ دوا دێڕی
کۆپلەی شەشەمدا هاوقافیکراون و بەو هاوقافیە کردنەش هەردوو کۆپلەی پێنجەم و شەشەم ئاوێتەکراون کە بە پێی
سیستەمی قافیەی دەقەکە دەبوو سەربەخۆ بۆنایە
ت_ هەمان دیاردەی ئامادەبوونی هاوتەریبی دەنگیی بە کاریگەری تاقیکردنەوەی خودی دەقەکەو ئەو ناونیشانەی کە بۆی
دانراوە ،لە دەقی (شاری بەدبەخت)یشدا بەدی دەکەین ،بەو پێیەی هەردوو دەنگی (ب،خ) بە رێژەیەکی زۆرتر لەچاو
دەنگەکانی تری ناو دەقەکەو لە چاو رێژەی بەکارهێنانیان لە دەقەکانی تردا ،بەکارهاتوون
هەرچی دیاردەی(هاوتەریبکردنی دەستە دەنگ)یشە کە لە رەوانبێژیدا دەخرێتە ژێر چەمکی زاراوەکانی وەک (جناس ،رد
العجز علی الصدر ،ترصیع ،تشطیر ،تەرکیب بەند ،تەرجیع بەند ،تەوشییح)وه( ،)٢٢ئەوا وای دەبینین کە بۆخۆی
دیاردەیەکی دابڕاو نییە لە هاوتەریبکردنی تاکە دەنگ ،بە رادەیەک کە دەتوانن ببنە دوو دیوی پێکهێنەری یەکتر ،بەو
پێیەی خودی تاکە دەنگی دووبارەکراوە ،دەبێتە ناوکی دەستەدەنگی دووبارەکراوە ،هەروەک چۆن دەستە دەنگی
دووبارەکراوه ش ،دەبێتە سازدەری تاکە دەنگی دووبارەکراو
هەرلێرەوە کاتێ بەو تێڕوانینە سەرنج لە دەقەکان دەدەینەوەو سەرنج ئاراستەی ئەو وشەو دەستەواژانە دەکەین کە وەک
دەستە دەنگ ،لە پێناو سازدانی ئاوازی ناوەوەدا ،دیاردەی هاوتەریبی دەنگیان پێ بنیاتنراوە ،دەبینین:
ا_له دەقی (شاری بەدبەخت)دا ،خودی ئەم ناونیشانە وەک دەستە دەنگێ ،دووجاری تر لە دەقەکەدا دوبارە کراوەتەوە،
بەو دووبارەکردنەوەیەش نەک هەر لە سەر ئاستی دەقەکە زەمینە بۆ دووبارە کردنەوەی هەردوو دەنگی (ب ،خ)
رەخسێنراوە ،بەڵکو لە سەر ئاستی دێڕەکانیش ،لە الیەک زەمینە بۆ هاتنە ناوەوەی ئەو دەستەدەنگانەش رەخسێنراوە کە
هەردوو دەنگی (ب ،خ)یان تێدایە ،لە الیەکی ترەوە بە دەنگی تری ناو دەستەدەنگی (شاری بەدبەخت) ،هاوتەریبی لە نێوان
دەنگ و دەستەدەنگی تر پێکهێنراوە ،وەک لەم دوو کۆپلەیەدا دەبینرێ:
شاری بەدبەخت هەر طەبیعەت مابوو لێت بێتە خرۆش
وا ئەویش پڕچەک موسەەللح هاتە مەیدانی هجووم
با ئەمیش سەرباری دەرد بێ با قەلیش هەمدەنگی بووم
با سەماش جووت بێ لەگەڵ ئەرز بەڵکو کوردان بێنە جۆش
جۆش ی وام ناوێ کە بگرین یاخو سینە چاک بکەن
جۆش ی پڕسۆزم ئەوێ کیسەی حەمییەت بێننە دەر
بۆ ئیعانەی شاری بەدبەخت بۆ واڵتی قوڕ بەسەر
بۆ برای بێ نان و شێو بۆ مردوانی بێ کەفەن
ئەوەی لەو دوو کۆپلەیەدا راستەوخۆ هەستی پێ دەکرێ:
- ١چڕکردنەوەی دەنگی(ب)کەیە ،لەژیرکاریگەری دەستەدەنگی (بەدبەخت) ،بەو چڕکردنەوەیەش زەمینە بۆ
هاتنەناوەوەی کۆمەڵێ دەستەدەنگی دووبارەکراوەی وەک (بێتە ،بێنە ،بێننە )و( با ،بێ ،بۆ)سازدراوە
دێڕی سێیەمدا ،جۆرێ لە هونەری (ردالعجز علی الصدر)یان دروست کردووە و بە هێنانەوەی وشەکانی (مەعلوومە،
نەوعە ،قەتعی)لە هەمان کۆپلەدا زەمینەیەکی ئاوازەیی دیاریان بۆ دەنگی (ع) رەخساندووە و بەشداریان لە
چڕکردنەوەیدا پێ کراوە
ت_ لە دەقی (ئاالمی بەشەر)دا و لەگەڵ ئەوەی دەنگی (ن)،بە رێژەیەکی زۆرتر لە دەنگەکانی تر دەبینرێن ،بەاڵم نەبووەتە
ناوکی دەستەدەنگی هاوتەریب ،تەنها لە چەند شوێنێکی بنیاتی دێڕەکاندا نەبێت ،وەک(رۆژێ نییە ،شەوگار نییە)و (نە
بەهەشتە ،نە چەمەنزار)،کە بۆخۆیان هاوتەریبیەکی پێکهاتەیشیان بنیات ناوە ،لە پاڵ ئەوانەشداو لە کۆپلەی یەکەمدا،
بە دەستەدەنگەکانی(لەالم ،ئاالم ،ئەلەم)و لە کۆپلەی دووەمدا ،بە دەستەدەنگەکانی(لەوحەی ،لەمعەی)و(زەرد،
دەرد)و لە کۆپلەی سێیەمدا بە دەستەدەنگەکانی(ئەوتاری ،تاری)و (ئەنواری)ی کۆپلەی پێش خۆیان ،هاوتەریبیەکی
دەنگی هەستپێکراویان چنیوە
هەر لەم دەقەدا تێبینی ئەوە دەکرێ کە دەنگی(پ) ،تەنها لە دیڕی چوارەمی کۆپلەی سێیەمدا هاتووەو چوارجاریش
دووبارە بووەتەوە و چەشنە هاودەنگیەکیان داوە بە وشەکانی(پڕرەعشە ،ئەپاڕێتەوە ،پارچە ،پەاڵس ێ)
ج_لە دەقی (عەشقی بێسوود)دا و لەو دەنگانەی کە لە ناونیشانەکەیدا هاتوون ،دەنگی (د) لە هەموو دەنگەکانی تر زیاتر
دەبینرێن و هەردوو دەنگی (ع ،ق) بە رێژەیەکی زۆر کەمتر لە چاو دەقی (عەشق و خەیاڵ)دا بەشدارییان لە پێکهێنانی
دەستە دەنگەکاندا پێکراوە ،هۆی ئەمەش ئەوە بووە کە زمانی دەقەکە بەبەراوورد بە دەقەکانی پێشترەوە ،زیاتر بەرەو
کوردی پەتی براوە ،هەربۆیە دەبینین:
_ ١لە پاڵ پێکهێنانی هاوتەریبیەکی دەنگی لە نیوان (ئاالم ،ئەحالم)دا ،بە کۆکردنەوەی دەستەدەنگەکانی (یاری ،زاماری،
چاوی ،بیماری ،ئەمناردی ،شاری)،هاوتەریبیەکی ئاوازەیی جوانیان بنیات ناوەو لەگەڵ هەردوو قافیەی (السار،
دڵدار)یشدا ،هاودەنگیەکی ئاوازەییان لێ پێکهێنراوە
_ ٢لە کۆپلەی چوارەمیشدا دەنگی(گ)بووەتە ناوکی دەستەدەنگەکانی(جێگە ،نزرگە ،گەر ،خەڵوەتگە)وبەشێک لە
ئاوازی ناوەوەی دێڕەکانیان پێ بنیاتنراوە
چ_ لە دەقی (فەریادی دووری)یشدا ،تێبینی ئەم دیاردە دەنگیانە دەکەین:
_ ١ئاوازی دەرەوەی دەقەکە ،بنیاتنراوی کێش ی برگەیی و قافییەی مەسنەوین ،ئەمەش بۆخۆی بووەتە هۆی ئەوەی کە
زمانی دەقەکە ،لە چاودەقەکانی تردا ،هەڵگری سیماوشەقڵێکی زیاتری کوردی پەتی بێت و لە دەنگە عەرەبیکان خۆی
داماڵێنێت
_ ٢خودی قافیەکان ،وەک دەستەدەنگ ،رۆلی دیاریان بینیوە لە پێکهێنانی هاوتەریبی دەنگیدا و سەرباری ئەوەی ئاوازی
دەرەوەیان بنیات ناوه ،بوونه ته بەرهەم هێنەری دەستەدەنگی هاوتەریبیش و لە پێکهێنانی ئاوازی ناوەوەشدا رۆڵی
سەرەکیان بينيوه ،وەک لە دووبارەکردنەوەی (ان) دا هەستی پێ دەکەین ،کە لە پێنج بەیتدا ،بووەتە قافیەو بە ئاراستەی
ستوونیدا هاوتەریبیەکی دەنگی دیاری لە نێوان دەستە دەنگەکانی(جاران ،شاران ،کوردان ،دەردان ،رەوان ،هەورامان،
سوزان ،قەیوان ،کوردستان)داپێکهێناوەو بە ئاراستەی ئاسۆیشدا ،هاوتەریبیەکی دەنگی لەگەڵ (سیروان)ی سەرەتای
دێڕی یەکەمی بەیتی چوارەدا چنیوە ،بەهەمان شێوەش قافیەی (ایە) ،هەردوو دەستەدەنگی (هەوایە ،چیایە)ی بە
ئاراستەی ستونی داو ،دەستەدەنگی (بایە)ی بە ئاراستەی ئاسۆییدا ،هاوتەریبکردوون و ئاوازێکی دیاری ناوەوەی لێ
پێکهێناون
_٣لە ناوەوەی بەیتەکانیشدا ،رووبەرووی کۆمەڵێ هاوتەریبی دەنگی تری پێک هاتوو بە دەستەدەنگ ،دەبینەوە وەک:
-هاوتەریبکردنی (والت)ی کۆتایی دێڕی یەکەم و (والتی)سەرەتای دێڕی دووەمی بەیتی یەکەم ،کە جۆرێکە لە (ردالعجز
علی الصدر)
-هاوتەریبکردنی دەستەدەنگەکانی (دەنگی ،پرشنگی ) ودەستەدەنگەکانی( دۆستی ،شێتی ،بەهەشتی )لە بەیتەکانی ٦-١
-هاوتەریبکردنی هەردوو دەستەدەنگی( تۆزێ ،تینێ) و (هەوای ،هەوری) لە بەیتی نۆیەم و دەیەمدا
هەر لێرەداو پێش ئەوەی روو لە هاوتەریبی پێکهاتەیی بکەین ،ئەو تێبینیەمان دەخەینە بەردەست کە بریتییە لە هەست
کردنمان بە بوونی هەندێ دەستەواژەی ئەوتۆ لە ناو دێرۆ بەیتەکاندا کە بۆخۆیان ئاوازدار دەبیسترێن وەک (خەمخۆری
جاران ،کووچەی شاران ،بەهەشتی کوردان ،ئەشکی رەوان ،بارانێ بێنە ،تەنووری دڵمی... ،هتد)کە بە (چەپکە دەنگ)
دەیانناسێنین و لەبەر ئەوەی ناچنە ژێر چەمکی هاوتەریبیەوە بۆیە نەمانهێنانە ناو سنووری باسەکەمانەوە و دەکرێ لە
لێکۆڵینەوەیەکی تایبەتدا ئاوڕیان لێ بدرێتەوە
- ٢هاوتەریبی پێکهاتەیی :
وەک ئاشکرایە دیاردەی هاوتەریبی پێکهاتەیی ،لە ئاستی رستەسازی زمانی دەقدا،خۆی دەنوێنێ و لەگەڵ ئەوەی وەک
زاراوەش ،دەرهاویشتەی رەخنەی نوێیە ،بەاڵم هەر لە کۆنەوە رەخنەگران و لێکۆڵەران دەرکیان بە بەها هونەریەکەی
کردووەو لە ژێر چەمکی زاراوەی جۆراو جۆریشدا ئاوڕیان لێداوەتەوە ( )٢٣
ئێمەش لێرەدا بەو چەمکە کاری لەگەڵدا دەکەین ،کە لە بنەرەتدا(رۆمان یاکبسن)رەنگی بۆ رشتووە ،بۆیە بەالمانەوە
بریتییە لە :هاوشێوەبوون و هاوتەبابوونی بنیاتی دەستەواژە و رستەی شیعری ،لە ناو دێرو بەیت و کۆپلەی دەقی
شیعرییدا ،بەم چەمکەش دەکرێ لەالیەک قووڵترو فراوانتر ببینرێ و لە بازنەی دەقدا ئەرکە هونەری و دەاللیەکەی
دەرک پێ بکرێ و لە الیەکی ترەوە ئەو راستییەی تیا فەرامۆش نەکرێ کە بۆ خۆی دیوێکی هاوتەریبی دەنگییەو دیوەکەی
تری هاوتەریبی دەاللییە () ٢٤
هەر لێرەوەو بە مەبەستی دەستنیشان کردنێکی وردی دیاردەکە ،وای بە شیاو دەزانین کە لە یەکە یەکەی دەقەکاندا و
لە هەردوو ئاراستەی ئاسۆیی و ستوونیاندا ،پیشانی بدەین:
- ١لە دەقی (ئینطیباعاتی هەورامان)دا ،ئەم جۆرە چنینانەی (هاوتەریبی پێکهاتەیی) دەبینین:
-هاوتەریب بوونێکی ئاسۆیی ( ئەی کێوی بڵند پایە ،ئەیا شاخی موعەلال) لە دێڕی یەکەمی دەقەکەداو هاوتەریب
بوونیشیان بە شێوەیەکی ستوونی لەگەڵ(ئەی کێوی عەسر دیدە )ی کۆپلەی دووەم و(ئەی شاخی وەفادارو قەدرزان)ی
کۆپلەی سێیەم و(ئەی کێوی ئەساتیری ،ئەیا شاخی موتەلەسسم)ی کۆپلەی پێنجەم کە بۆخۆیان هاوتەریبیەکی
ئاسۆییشن
-هاوتەریبکردنێکی ستوونی ( ئەی مولهیمی ئەشعاری لەتیف /ئەی باعیس ی تەسریری )لە کۆپلەی پێنجەدا ،
وەک دیارە بەو چەشنە هاوتەریبکردنانەی کە ناوکی بنیاتنانەکانیان دواندنی (شاخی هەورامان)ە ،لە رووی دەاللیەوە
سیمای یەکێتیەکیش بە دەقەکە پۆشراوە
- ٢لە دەقی (ئاالمی بەشەر)دا ،هاوتەریبی پێکهاتەیی لەم بەیتانەدا دەبینرێن:
-لە کۆپلەی دووەمدا ،دێری یەکەم و دووەم ،لەم رستە شیعرییە پێکهاتوون ( :رۆژێ نییە ئەم شاهی نجوومە بە جەاللی
نەروانێ بەسەر لەوحەیی خوێنینی بەشەردا)،دێری سێیەم و چوارەمیش ،لەم رستە شیعرییە پێکهاتوون:
(شەوگارنییە لەمعەی نەزەری شاهی لەیالی زەرد هەڵنەگەڕی هالەیی ئەنواری لە دەەردا)،جا وەک دەبینین ،بنیاتی رستەیی
هەردوو بەیتەکە هاوشێوەن و لەرووی دەاللییشەوە هاوواتان ،لەگەل ئەوەی سەرەتاکانیان بە دوو یەکەی دژ کە(رۆژ،
شەو)ن دەست پێدەکەن ،چونکە بەیتی یەکەم لە (خۆر) دەدوێ و بەیتی دووەم لە (مانگ) و نەشکراونەتە دوو یەکەی
دژ بەیەک لە بەیتەکاندا
-لە کۆپلە سيیەمیشدا ،دەربڕینی (وەکو ئەوتاری رووبابێ) لەگەڵ دەربڕینی (هەروەک تەلی نالندەیی تارێ)ی بە دوادا
هاتوویدا ،هاوتەریبیەکی پێکهاتەیی ناتەواویان پێکهێناوە
-لە دوا بەیتیشداو لە دێڕی یەکەمدا ( نە بەهەشتە ) لەگەڵ ( نەچەمەنزاری سەفایە)و لە دێڕی دووەمدا(سەحنێکی
بەئاشووبە) لەگەڵ (ژیانیش ی جەفایە)،هاوتەریبیەکی پێكهاتەیی و دەاللیشیان پێکهێناوە ،بەو پێیەی لە دەوری تەوەرێک
کۆکراونەتەوە کە (دنیا)یە
- ٣لە دەقی (عەشق و خەیاڵ)دا:
-لە دوا دێڕی کۆپلەی دووەمدا ،هەردوو دەربڕینی (طەیی مەکان)و(قەطعی مەسافات) ،لە رووی پێکهاتەیی و لەرووی
دەاللیشەوە ،بوونەتە هاوتەریبی یەکتر ،پەو پێیەی پێکهاتەی دووەم هەڵگری هەمان واتای یەکەمە
-لە دوا کۆپلەشدا (موقددەس ،موتەنەوویر ،موتەبەسسیم) ،بە کۆکردنەوەیان لە دەوری تەوەرێک کە (عەشقێکی)یە،
بوونەتە هاوتەریبی یەکتر ،هەروەک چۆن لە دێڕی دواتردا (ژینێ) بووەتە تەوەری کۆکردنەوەی (نە لە دنیا ،نەلە عوقەبا)و
هاوتەریبیەکی پێکهاتەیشیان لێ پێکهێنراوە
لە دوا بەیتیشدا ،رستەی ( عەشقێ کە پڕی خەندەو گوڵبانگی سروور بێ) لەگەل (عەشقێ ئەبەدی بێ)و رستەی دواییان
کە (لە عەدەم خەیلێ بە دوور بێ)یەو (عەشقی)تیا دووبارەنەکراوەتەوە ،هاوتەریبیەکی پێکهاتەییان چنیوە
- ٤لە دەقی (شاری بەدبەخت)یشدا ،ئەم هاوتەریبیە پیکهاتەییانە دەبینرێن:
-لە کۆپلەی یەکەمدا ،کۆمەڵێ بنیاتی هاوتەریب دەبینرێن کە لە رووی پێکهاتەیی و لە رووی دەاللیەوە هونەریانە سازدراون
-لە دێڕی یەکەمدا( ،فەرتەنە با برووسکە) بە ئاراستەی ستوونیدا ،لەگەڵ (گرمە ،ناڵەیی ،سەما)ی دیڕی دووەم و
(هارەیی ،الفاو ،سەیل)ی دێڕی چوارەم هاوتەریب کراون و لە رووی دەاللیشەوە هاوتەریبیەکی دەاللیشیان پێ سازدراوە،
چونکە وێنەی کارەساتی سروشتیان پێ نوێنراوە
هەر لە دێری یەکەمدا( ،ئاه ،واوەیال ،فوغان ) ،بە ئاراستەی ستووونیدا ،لەگەڵ (شین ،شەپۆری سەرزەمین)ی دێری
دووەم و( گریەیی پیرو جوان)ی دێری سێیەم و (نەوحەیی ئاخ و ئەنین)ی دێری چوارەم ،هاوتەریبی پێکهاتەییان چنیوەو لە
رووی دەاللیشەوە هاوتەریبیان پێک هێناوە ،بەو پێیەی وێنەی بێ دەسەالتی و ناهەمواریی مرۆڤمان پیشان دەدەن ،ئەم
چەشنە بەرامبەر پێکردنەی ئەو دوو وێنەیەش ،واتە وێنەی دەنگی سروشتی توورەو هەڵچوو ،لەگەڵ وینەی دەنگی
مرۆڤی زیان لێکەوتووی پێچارە ،بووەتە هۆی ئەوەی بە ئاراستەی ئاسۆیشدا ،هاوتەریبیەکی ناتەواو پێک بهێنن،
-لە کۆپلەی دووەمداو بە ئاراستەی ستوونیدا ،بنیاتی (گاه لە تاو طیفلی خەواڵو دایکی بێ چارە و هەژار)،هاوتەریبی بنیاتی
(گاه لە تاو فەوتی مناڵی باوکی بەدبەخت بێ قەرار)ەو بنیاتی (خۆی ئەخستە ئاوەوە)،هاوتەریبی بنیاتی(خۆی ئەکرد بە
داوەوە)یەو لە هەمان کاتدا هاوتەریبیەکی دەاللیشیان پێکهیناوە
-لە کۆپلەی سێیەمداو بە ئاراستەی ئاسۆییدا ،بنیاتی(با ئەمیش سەرباری دەردبێ)،لەگەڵ بنیاتی (با قەلیش هەم دەنگی
بووم)،هاوتەریبکراون و بە ئاراستەی ستوونیدا لەگەڵ بنیاتی(باسەماش جوووت بێ لەگەڵ ئەرز)،هاوتەریبی پیکهاتەییان
پێ چنراوە
-لە کۆپلەی چوارەمیشدا و بە ئاراستەی ستوونیدا ،دەربڕینی( جۆش ی وام ناوی)لەگەڵ دەربڕینی(جۆش ی پڕ سۆزم ئەوێ)
هاوتەریبی پێکهاتەیی ناتەواوو دژیان پێک هێناوە
-لە دوا بەیتیشدا (بۆ والتی قوربەسەر بۆ برای بێ نان و شێو بۆ مردووانی بێ کەفەن)،بە هەردوو ئاراستەی ستوونی و
ئاسۆییداو بە کۆکردنەوەیان لە دەوری (بۆ ئیعانەی) ،هاوتەریبیەکی پێیکهاتەییان پێ چنراوەو دەاللەتی (لێ قەوماوان)یان
پێ هەڵگیراوە
- ٥لە دەقی (عەشقی بێ سوود)یشدا:
-لە کۆپلەی دووەمدا و بە ئاراستەی ئاسۆییدا ،هاوتەریبی پێکهاتەیی و دەاللی دژ لە نیوان(وەسڵی فیراقە)و(شادیی
ئەنینە)پێکهێنراوە
-لە کۆپلەی چوارەمداو بە ئاراستەی ئاسۆیییدا( ،خەوە سەرابە)ی دێڕی یەکەم ،لەگەڵ(مەیە شەرابە)ی دێڕی چوارەم،
هەروەک چۆن هاوقافیەن ،هاوتەرییبیەکی پێکهاتەییشیان لێ پێکهێنراوە
-هەر لە کۆپلەی چوارەمدا و بە ئاراستەی ستوونیدا( ،پرشنگی دوو چاوی کاڵە)ی دێڕی دووەم ،لەگەڵ (پرشنگی کوڵمێکی
ئاڵە)ی دێڕی سێیەم ،هاوتەریبی پێکهاتەییان پێ چنراوە
-لە کۆپلەی چوارەمدا ،دەربڕینەکانی ( نزرگەی خەیاڵی دڵدار)و( خەڵوەتگەی یاری)و(زاماری چاوی بیماری) بوونەتە
هاوتەریبی یەکتر ،بەو پێیەی لە دەوری تەوەرێک سووراونەتەوە کە (دڵی السار)ی دێڕی یەکەمی کۆپلەکەیەو
جێناوی(ی)ناودەربڕینەکان جێگای گرتووەتەوە
-لە دوا بەیتی دەقەکەشدا ،هەردوو بنیاتی(ئەمناردی بۆ شاری عەدەم)و(نەجاتم ئەدای لە دەست دەردوو غەم)کە
ئاوێزانی(دڵ)ن ،جێناوی(ی) جێگای گرتووەتەوە ،هاوتەریبیەکی پێکهاتەیی و دەاللی دژیشیان لێ پێکهێنراوە ،بەوپێیەی
دوورخستنەوە بۆ شاری عەدەم ،بۆ خۆی دەبێ غەم هێنەر بێت ،نەک غەم رەوێنەر
- ٦لە دەقی (فەریادی دووری)دا ،رووبەرووی ئەم جۆرانەی هاوتەریبی پێکهاتەیی دەبینەوە:
-لە بەیتی دووەمدا و بە ئاوێزان کردنی هەردوو دەربڕینی (دەنگی دڵسۆزی)و(فەریادی یاری) ،بە دەربڕینی(بەرە بۆ والت)ی
دێڕی یەکەمی بەیتی یەکەمه وه ،هاوتەریبیەکی پێکهاتەیی بنیات نراوە
-لە بەیتی چوارەمدا ،هەروەک چۆن بنیاتی (کەوسەری بەهەشتی کوردان)ی دێڕی یەکەم و(ئیکسیری زام و ئازارو
دەردان) ،بە ئاراستەی ستوونیدا هاوتەریب کراون ،بە هەمان شێوە لەگەڵ (گیان بەخش ی زیندوو جەمادات)ی دێڕی
یەکەمی بەیتی حەوتەمدايشدا هاوتەریبکراون
-لە بەیتی هەشتەمدا( ،شنەیێ بایێ) و (کزەی هەوایێ) ،بە ئاراستەی ئاسۆییدا هاوتەریبکراون و بە دواشیاندا (لە شاخ و
نزار دەشت و چیایێ)ی هەمان بەیت ،لەگەڵ(لە زەڵم و تانجەرۆو سیروان) هاوتەریبکراون ،بەو پێیەی بەسراونەتەوە بە
یەک کردارەوە کە (بێنە)یە
بەم رەنگە ،دەقەکان بەگشتی و بەو چەشنە تەکنیکەی هاوتەریبیی پێکهاتەیی کە زیاتر سازدراوی سەلیقەی شیعریی
شاعیرو زەمینەی تاقیکردنەوە شیعرییەکەین ،نەک کارکردنێکی سنعەتکارانە ،توانراوە زمانی دەقەکان بەرەو
چڕکردنەوەیەکی هونەری ببرين و بنەمایەکی شیعرییەتیان بۆ برەخسێنرێ
- ٣هاوتەریبی دەاللی:
لەگەڵ پەسەند کردنی ئەو تیڕوانینەی (یاکبسن)دا ،کە بەالیەوە بنیاتی ئاوازەیی رێکخەری سەرەکی یەکە فەرهەنگیەکانی
دەق و چنینی واتایی دەقە ( ،) ٢٥بەتایبەتی لە و دەقانەدا کە ئەرکی زمان تیایاندا پێش هەر ئەرکێکی تر ،جوانی چنینه،
ئەوا ناکرێ ئەو راستیەش فەرامۆش کرێ کە کێڵگەی واتایی دەقیش بۆخۆی ،تۆڕێکی چنراوی تایبەتەو لە رێگای
کارکردنێکی تایبەت لە زماندا ،کاریگەری راستەوخۆی لەسەر تۆڕی ئاوازەیی دەق بەجێ دێڵێ ،بە تایبەتی لەو دەقانەدا کە
تۆوی چەکەرەکردنیان تاقیکردنەوەیەکی سۆز ورووژێنەر بوو بێت
هەر بۆیە بەالی ئێمەوە و لە ئاستی دەاللی دەقدا ،یەکە فەرهەنگیەکان نەک هەر لە رێگای (الدان)ەوە ،بەرگی واتایی
نوێیان پێ دەپۆشرێ ،بەڵکو تۆڕێکی دەاللی ئەوتۆشیان پێ دەچنرێ کە دەبنە بەرهەمهێنراوو بەرهەم هێنەری یەکتر و
پێکهێنەری هاوتەریبی دەاللی له ناو ده قدا
بەم پێیەو بەو تێروانینەشمان ،کاتێ کە لە دەقەکانی(رەشید نەجیب) دەڕوانین دەبینین:-
ا -لە دەقی (ئینطیباعاتی هەورامان) ندا:
تۆوی تاقیکردنەوەکە بۆخۆی بینینی دۆخی (نەوی بوون)ی (ئێستا)ی (میللەتی کورد)و لەدەست چوونی (شەوکەتی
رابووردوویان)و (ئەییامی سەفایان)ە ،سۆزی ورووژێنراویش بەو تاقیکردنەوەیە ،چۆڕێنراوەتە ناو وێنەکانی ئەوسا و
ئێستای میللەت و ناو وێنەی (کێوی هەورامان) ،بە (سەتوەت)ییه کەی ئەوساویی و (هەرەم)ییەکەی ئێستای ،
بەم چەشنەش ،هەریەکێ لەو وشانەو بەو دەاللەتانەی لە دەقەکەدا پۆشیویانە ،کۆمەڵێ وشەو دەستەواژەی تریان لە
رێگای (تەباکردن و ناتەباکردن)ەوە،لە دەوری خۆیان کۆکردووەتەوەو بەم شێوەیە هاوتەریبی دەاللیان لێ پێکهێناون :
-هاوتەریبکردنێکی تەبا لە نێوان (کێو= شاخ =کەژ)و( بڵند پایە =بەرزی= موعەلال)بە دەاللەتی (شکۆمەندی) لە دەوری
(هەورامان)
-هاوتەریبکردنی (عەصر= ئەییام )و(ماض ی =رابوردوو)و راگرتنیان بەرامبەر (ئێستا)
-هاوتەریبکردنی( شەوکەت= حەشەم = قودرەت )و (ئوممەت =میللەت )و کۆکردنەوەیان لە دەوری (کوردان)و
هاوتەریبکردنی لەگەڵ(بابانی =کەیانی)
-هاوتەریبکردنی (حەزینم= ئەنینم =پڕقەهر= مەرارەت)ی رایەڵکراوی(ئێستا)
-هاوتەریبکردنی(شاهی= تاج)و (زمستان =سەحاب)و (تەبیعەت= دارو دەوەن و بولبول)و(ئیلهام =ئەشعار= شاعیر=
شیعر)و(ئەساتیر =موتەلەسسیم)و(بەدیع= فەساحەت)
-هاوتەریبکردنی ناتەبا لە نێوان (بەرزی #نەوی بوون)و (تەسریر #ناشاد)
بەم شێوەیەو بە هاوتەریبکرنی یەکەی زمانی تەباو ناتەبا لە رووی دەاللییەوە ،تۆرێکی دەاللی چڕی ئەوتۆی پێکهێناوە کە
بتوانێ سوزدارانە تاقیکردنەوەکەی بچۆرێنێتە دەروونی خوێنەرەوە
ب_لە دەقی (ئاالمی بەشەر) دا:
لەم دەقەدا راستەوخۆ هەست بەوە دەکەین کە یەکە واتاییەکان ،لە اللەیک بەرهەم هێنراوی ئاوێتەکردنی مرۆڤە بە
سروشتەوەو ،لە الیەکی ترەوە چەکەرەکردووی تۆوی تاقیکردنەوەیەکن کە بەری دەرککردن بووە بە (بێهودەیی ژیانی
مرۆڤ) ،بۆیە توانراوە بەو سیماو شەقڵە خەماویەی کە پێیان پۆشراوە ،تۆڕێکی هاوتەریبی دەاللی چڕ ،بەم شێوەیە لە
نيوانیاندا بچنرێ:
-هاوتەریبکردنی (مودریک =مەعلوم)و( ئەندووه = ئاالم = کەدەر)و(هیچی= مەئیووس ی)
-بە هاوتەریبکردنی هەردوو دەربڕینی خوازەیی (شاهی نجووم )و (شاهی لەیالی)کە یەکەمیان (خۆر)و دووەمیان (مانگ)
دەگەێنێ ،توانیویەتی زنجیرەیەک هاوتەریبی دەاللی بنیات بنێت وەک(:شاهی لەیالی(مانگ) = هالەیی
ئەنواری)و(زەردهەلنەگەرێ = دەرد)
-دیارە (رۆژ #شەو) بۆخۆیان هاوتەریبیەکی ناتەبایان پێ بنیات دەنرێ ،بەاڵم لێرەدا هەردوو دەستەواژەی (رۆژێ نییە=
شەوگارنییە)تەبا کراون ،بەو پێیەی دەاللەت لە بەردەوامی دەکەن،واتە هاوتەریبییەکی تەبایان لی پێکهێنراوە نەک دژو
ناتەبا
-هاوتەریبکردنی( ئەوتار= رووباب =تەل= تار)و(سەیحە =ناڵندە)و(پڕ رەعشە =پەاڵس)و(گریان= نمناک)و(قطعە=
شعر)و هاوتەریبی ناتەبا لە نێوان (کۆن #نوین) دا
-لە دوا بەیتیشدا ،هاوتەریبکردنێکی دەاللی چڕ دەبینین ،بەوەی لە الیەک و لە ناو بەیتەکەدا (نە بەهەشتە =
نەچەمەنزار) تەباکراون و (سەفا #جەفا)ش ناتەبا کراون ،لە الیەکی ترەوە دێری یەکەم کە (دنیا نەبەهەشتە نە
چەمەنزاری سەفایە) لەگەڵ دێری دووەمدا کە(سەحنێکی بە ئاشووبە ژیانیش ی جەفایە)یە هاوتەریبیەکی تەبایان
پێکهێناوە
پ_ دەقی (عەشق و خەیاڵ)دا:
لەم دەقەدا ،خودی ناونیشانەکە بەگشتی و (خەیاڵ) بەتایبەتی ،کراونەتە یەکەیەکی دەاللی و بەرامبەر (عالم ) دانراوەو
هاوتەریبیەکی ناتەبایان لێ پێکهێنراوە و لە دەوریشیاندا کۆمەڵێ یەکەی دەاللی کۆکراونەتەوە ،تا بتوانن تۆوی
تاقیکردنەوەکە ،کە بەری تێڕوانینێکی رۆمانسییانەی رەشبینە بەرامبەر ژیان ،چەکەرە پێ بکەن و بەم شێوەیەش
هاوتەریبیی دەاللیان لە نێواندا پێک بهێنری:
-هاوتەریبکردنێکی تەبا لە نێوان ( دنیا =حەقیقەت =خیلقەت =عالم)و هاوتەریبکردنێکی ناتەبا پێیان لەگەڵ (خەیاالت)
-هاوتەریبکردنی (طەیر= باڵ= فرین ) و ( طەيي مەكان = قەطعى مەسافات) و (شاهق =بەرزی= موعەلال)و(قەصر=
کاشانە) (حەدائق =ئەزهار= موعەتتەر= گوڵشەن)
-هاوتەریبکردنێکی تەبا لەنیوان دەربرینی (موجەررەد لە هەموو بەندو عەالئیق)لەگەڵ(پەرستیدەی حیسسم)بەو پێیەی
دەیەوێ (هەست)ی ببێتە هاوتەریبی (ئەندیشە)ی ،ئەوەش بە دی نایەت تا (هەست) بەتەواوی خۆی لە (واقع) دانەماڵێ
چونکە (هەست) وەک (ئەندێشە) نییە کە بە تەواوی وێنە لە مادە داماڵێنێ
-هاوتەریبکردنی (سەعادەت =موتەبەسسیم= خەندە= سروور)
-هاوتەریبکردنی ناتەبا لەنێوان (دنیا #عوقبا)و(ئەبەدی #عەدەم)
ت_ دەقی (شاری بەدبەخت)دا:
وەک دیارە ،دەقەکە بەرهەم هێنراوی سۆزێکی مرۆڤانەو نیشتمانیانەی ورووژینراوی رووداوێکی کارەساتبارە کە (الفاو)ەو
بۆخۆی (کارپێکراوە)و (کارکەر)ەکەی (سروشت)ەو ( کارلەسەرکراو)*یش( ،شاری بەدبەخت -دانیشتوانی کورد)ی
گیرۆدەبووە بە کۆمەڵێ کێشەی تری نیشتمانی و کۆمەالیەتیەوە ،هەربۆیە دەبینین یەکە دەاللیەکان بە هەردوو سیماو
شەقڵی سوزدارانەو واقیعیانەیانەوە ،لە دەوری هەردوو بنەما سەرەکیەکەی رووداوەکە ،کە
(کارکەر)و(کارلەسەرکراو)ن ،کۆکراونەتەوەو بە تەکنیکی هاوتەریبی پێکەوە چنراون بەم شێوەیە:
-هاوتەریبکردنی (با =بروسکە =گرمە= ناڵە= الفاو= سەیل) ی پەیوەست بە رووداوەکەو (کارکەر)ی رووداوەکە کە
(سروشت)ە لە الیەک و هاوتەریبکردنی(ئاهو= واوەیال= فوغان = شین =شەپۆر= گریە =نەوحە= ئاخ =ئەنین)ی
پەیوەست بە (کارلەسەرکراو) لە الیەکی ترەوەو بەرامبەرپێکردنی هەردووکیشان بە شێوەیەکی هاوتەریب پێکەوە
لەو بەرامبەرپێکردنەیەشدا هەست بەوەدەکرێ کە ئەگەر دێری سێیەم و چوارەمی کۆپلەکە ئاڵوگۆر بکرانایە ئەوا
دەستەواژەی(دەنگی ئیستمدادی دایک ) بێ پچران دەبووە هاوتەریبی(دایکی بێچارەو هەژار)ی دێری یەکەمی کۆپلەی
دووەم
-هاوتەریبکردنی پێکهاتەیی بەیتی یەکەم و دووەمی کۆپلەی دووەم بۆخۆی ئاکامی هاوتەریبکردنی دەاللی نیوان یەکە
واتاییەکانە کە بەم شێوەیە پێکەوە چنراون (:طیفل= منال)و(دایک =باوک)و (بێچارە= بەدبەخت)و(مەل =داو)
( -وشەی (طەبیعەت) لە کۆپلەی سێیەمدا راستەوخۆ بووەتە (کارکەر)ی رووداوەکە کە (الفاو) تیایدا (کارپێکراوە)و
شارودانشتوانی)ش(کارلەسەرکراو)و (کار)ەکەش بۆخۆی (کاولکاری)یە بەم شێوەیە (طەبیعەت) خۆیی و هەموو ئەو
یەکە واتاییانەی کە لە دەوری کۆکراونەتەوە وەک(پڕ چەک= موسەلەح =هجووم) بەرامبەر (شاری بەدبەخت/
کوردان)کراوەنەتەوەو هاوتەریبیەکی دەاللی ناتەبایان لێ پێکهێنراوەو کراویشەتە بەرهەمهێنەری دوو هاوتەریبی تەبا کە
بریتین لە دەنگی (قەل= بووم)و جووتبوونی(سەما= ئەرز) لەرێگای ئەو هێما دەاللیەی کە پێیان پۆشراوە و بریتییە
لە(کاولکاریی)
-وەک دیارە ،دوا کۆپلەی دەقەکە ،سیمای گوتارێکی شیعریی وشیارکردنەوەو ئامۆژگاری پێ پۆشراوە ،ئەمەش بووەتە
هۆی ئەوەی کۆمەڵێ یەکەی دەاللی تری پەیوەست بەو الیەنە بێنە ناوزمانی دەقەکەوەو وەک یەکە دەاللیەکانی تر
هاوتەریبی تەباو ناتەبیان پێ بنیات بنرێ وەک:
( کیسە= ئیعانە= حەمییەت)و(بەدبەخت= قوربەسەر)لەالیەک و لە الیەکی ترەوە دەستەواژەی(برای بێ نان و شێو)کە
خوازەیە بۆ مرۆڤی (زیندوو) لەگەڵ (بێ کەفەن )ی خوازە لە (مردوو) بە هۆی وشەی (ئیعانە)ەوە هاوتەریبیەکی تەبایان لێ
چنراوە
ج_ لە دەقی (عەشقی بێ سوود)دا:
لێرەشدا رەنگڕشتنی پێکهاتەی دەاللی دەقەکە لە کۆپلەی یەکەمدا بە دەربڕینێکی پارادۆکس ی چاوەروان نەکراو بەوەی کە
(پەشێوی و ئاالم و غەمی دڵ و ون بوونی لە لەناو ئەحالم و سەمای پڕتەم) ئاکامی (عاشق نەبوونی بووە نەک عاشق
بوونی) بوار بۆ ئەوەکراوەتەوە تا زنجیرەیەک یەکەی واتایی یەک بخات و هاوتەریبکردنێکی دەاللیان پێ بچنێ بەم شێوەیە:
(-وەصل #فیراق)و(شادی #ئەنین) لە الیەک و ( وەصل =شادی)و (فیراق =ئەنین)
(-عەقڵ =مەنتیق= حیکمەت )و (چاو= کوڵم) و(کاڵ= ئاڵ )
-تەباکردنی(مەی= شەراب)(جێگە =نزرگە= خەڵوەتگە) (زامار= بیمار)
-ناتەبا کردنێکی چاوەرێ نەکراوی (عەدەم #نەجاتدان)ی دێڕی یەکەم و دووەمی دوا بەیت (ئەمناردی بۆ شاری عەدەم
نەجاتم ئەدای لە دەست دەردوغەم)
چ_ لە دەقی (فەریادی دووری)یشدا :
ناونیشانی دەقەکە ،بەو دەاللەتەی کە هەڵی گرتووە و بریتییە لە سۆزی غەریبی ودووریی شاعیر لە کوردستان ،بۆخۆی
لەچنینی کێڵگە واتاییەکەیدا و لە چنینی پێکهاتە دەاللیەکانیدا ،ئاراستەکراوێکی دیار بووە ،بە تایبەتی لە رووکردنە
سروشت و دیاردە سروشتییە جوانەکان ،کە سیمایەکی رۆمانسیانەی بە یەکە دەاللیەکان پۆشیوە ،دیارە دەبێ
ئەوەشمان لە یاد نەچێتەوە کە سروشت بە سيما رۆمانسیەکەیەوە ،لێرەشدابووەتە الیەنێکی ئەو هاوکێشەیەی کە
الکەی تری خۆشەویستی کوردستانە ،هەربۆیە ئەو یەکە دەاللیانەی کە لێرەدا هاوتەریبی دەاللیان چنیوە ،لە جوانیەکانی
سروشتی کوردستانەوە هەڵێنجراون و خەمی غەریبیان پێ رەوێنراوەتەوە ،وەک لەم هاوتەریببکردنە دەاللیانەدا دەبینرێن
( (:-دجلە = سیروان) وەک (رووبار)و وەک لێکدەری شوێنی غەریبی و زێدی شاعیر کە کوردستانە هەر بەو سۆزەش (زەڵم
= تانجەرۆ= قەشان )و (رووبار= گۆم) لە الیەک و( کەژ= شاخ= چیا )ی کوردستان هاوتەریبکراون
-هاوتەریبکردنی دەاللی تەبا لە نێوان(هاوار= دەنگ =فەریاد)و(یار= دۆست =بەندە= خەمخۆر )و(کوچە =شار)
و(کەوسەر= بەهەشت )و( برین= زام)و(ئاالم =ئازار)و(نوورانی= رووناکی)و(دۆڵ= شیو)و(با= هەوا)و( نەسیم =شنە
=کزە)و(هەور= باران)
-هاوتەریبکردنی ناتەبا لە نیوان(ئاالم #ئاوات )و(دۆڵ #شاخ)و(زیندوو #جەمادات)و (نەسیم #جەرگی سۆزان)و(باران
#تەنووری دڵ)
بەم رەنگە دەبینین ،بەو هاوتەریبکردنە دەاللیانە ،توانراوە سیمای چڕبوونەوەیەکی هونەری جوان بە زمانی سادەی
دەقەکە ببپۆشرێ و ئەو راستیەی پێ بخرێتە بەردەست ،کە بنەمایەکی جوانیی دەقی شیعریی ،لە چۆنیتی چنینی یەکە
فەرهەنگییەکانەوە ،بەو دەاللەتانەی لەناو دەقدا پییان دەبەخشرێ ،سەرچاوە دەگرێ ،نەک لەو واتایانەی لە دەرەوەی
دەق هەیانە
ئەنجام:
لە رێڕه وی لێکۆڵێنەوەکەدا ئەم ئەنجامانە دێنە بەردەست:
- ١تەکنیکی هاوتەریبی ،هەروەچۆن بنەمایەکی سەرەکی پرۆسەی بنیاتنانی دەقی شیعرییە ،بەهەمان شێوەش
دەرکپێکردن و شیکردنەوەشیان بنەمایەکی گرنگی پرۆسەی خویندنەوەیە
- ٢دیاردەی هاوتەریبی لە ئاستەکانی زمانی دەقی شیعرییدا ،نەک هەر دابراو نابن لە یەکتر ،بەڵکو بەردەوام پێکهێنەرو
پێکهێنراوی یەکترن
- ٣دەستکاری کردنی دەقەکانی (رەشید نەجیب) ،لە الیەن ئەو نووسەرانەی کە ئاوڕیان لیداونه تەوە ،بووەتە هۆی
شێواندنیان و ناشیرین کردنیان
- ٤داهینانی شیعریی الی (رەشید نەجیب)و لەژێر ئەو چەمکەی شیعر ،کە لە قۆناغە شیعرییەکەیدا باو بووە ،بووەتە
هۆی ئەوەی کارکردن بە تەکنیکی هاوتەریبی لەالی ،ئاراستەکراوی سەلیقەی شیعریی خۆی و سۆزی ورووژێنراوی
تاقیکردنەوە شیعرییەکانی بن ،نەک بەرهەمی کاری سنعەتکارانەی شیعریی
- ٥بنیاتی هاوتەریبی لە دەقەکانی (رەشید نەجیب)دا ،سازدراوی دوو رێچکەی شیعریی بوون ،یەکەمیان ئەو رێچکەیە
بووە کە لە بیستەکانی سەدەی رابردوودا (شێخ نوری شێخ ساڵح) کردوویەتیەوە ،دووەمیشان ئەو رێچکەیە بووە کە لە
سییەکانی هەمان سەدەدا (گۆران) رەنگی بۆ رشتووە ،بەم رەنگەش لەو شەش دەقەی (رەشید نەجیب) دا کە
لەبەردستان ،دەقی یەکەمی کە (ئینتباعاتی هەورامان)ەکەیەتی و پێشکەش ی (شێخ نوری) کردووە ،لەگەڵ
دەقەکانی(ئاالمی بەشەر ،عەشق و خەیال ،شاری بەدبەخت ) ،بە شوێن پێ هەلگرتنی (شێخ نوری)داهێنراون ،بە
تایبەتی لە رووی هەردوو سیستەمی ئاوازی دەرەوەیان کە کێش ی عەروزی و قافیەی هەمەرەنگە ،هەرچی دەقی (عەشقی
بیسوود ،فەریادی دووری )يەکەین و پێشکەش ی (گۆران)و (گیانی مەولەوی)ی کردوون ،چەکەرە کردووی ئەو تۆوەن کە
لە (گۆران) وە بەدەستی هێناوە ،بە تایبەتی لەرووی ئاوازی دەرەوەیان کە کێش ی برگەیی و قافیەی مەسنەوین
خشتەی دەنگەکان
پەراوێزەکان:
- ١رەشید نەجیب ژیان و بەرهەمەکانی ٢٣_١٩:
- ٢دیوانی شێخ نوری شێخ ساڵح ٢٧١:
- ٣رەشید نەجیب ژیان و به رهەمەکانی:
- ٤سەرچاوەی پێشوو٢١
- ٥سەرچاوەی پێشوو٢٠
- ٦سەرچاوەی پێشوو١٩
-٧گوڵدەستەی شوعەرای هاوعەسرم٢٧:
- ٨کەشکۆڵی سۆزی نشتیمان:
-٩بروانە :رەشید نەجیب ژیان و بەرهەمەکانی٢٢ :و گوڵدەستەی شوعەرای هاوعەسرم ٢٧ :و سوزی نیشتمان٣٤١:
- ١٠رۆژنامەی برایی ژمارە ٢٩٣ساڵی دووەم ١٩٦٨-٦-٢٢
- ١١گوڵدەستەی شوعەرای هاوعەسرم ٢٧:
- ١٢رەشید نەجیب ژیان و بەرهەمەکانی ٩:
-١٤رۆژنامەی برایی ژمارە ٢٩٣ساڵی دووەم ١٩٦٨-٦-٢٢
-١٥رەشید نەجیب ژیان و بەرهەمەکانی :
- ١٦رۆژنامەی ژیان ژمارە ( ٩ )٣٢ئەیلولی ١٩٢٦
-١٧رۆژنامەی رۆژی کوردستان ژمارە()٥ساڵی ( ١٥ )١کانوونی یەکەم ١٩٢٢
69 acadj@garmianuniv.net )Vol.1 No.10 (2016
مجلة جامعة كرميان Journal of Garmian University طؤظاري زانكؤي طةرميان
سەرچاوەکان:
_چنینی دەق لە شیعرەکانی نالی دا ،ئاڤان علی میرزا توفیق ،بەرێوەبەرێتی چاپ و بالوکردنەوەی سلێمانی٢٠١٢ ،
_دیوانی شێخ نوری شێخ ساڵح ،بەرگی یەکەم ،ئازاد عەبدولواحد کۆی کردووەتەوەو ساغی کردووەتەوە و لزەسەری
نووسیوە ،باڵوکراوەی ئاراس ،چاپی دووەم ،هەولێر ٢٠٠٨
_دیوانی مەحوی ،لێکدانەوەی مەال عبدالکریمی مودەرس و محمدی مەال کەریم ،چاپی دووەم ،چاپخانەی حسام،
بغداد١٩٨٤ ،
_رەشید نەجیب ١٩٦٨_١٩٠٦ژیان و بەرهەمەکانی ،ئامادەکردنی ئومێد ئاشنا ،چاپی یەکەم ،باڵوکراوەی ئاراس،
هەولێر٢٠٠١ ،
_کەشکۆڵی سۆزی نشتیمان ،نەجمەدین مەال ،دەستنووس ،کتێبخانەی تایبەتی علی عرفان
_گوڵدەستەی شوعەرای هاوعەسرم ،بە قەڵەمی علی کمال باپیرئاغا نووسراوە ،چاپخانەی ژیان ،سلێمانی١٩٣٩ ،
_رۆژنامەی برایی ،ژمارە ٢٩٣ساڵی دووەم ١٩٦٨-٦-٢٢
_رۆژنامەی رۆژی کوردستان ،ژمارە()٥ساڵی ( ١٥ )١کانوونی یەکەم ١٩٢٢
_رۆژنامەی ژیان ،ژمارە ( ٩ )٣٢ئەیلولی ١٩٢٦و ژمارەکانی دواتر
_بناء القصیدة فی النقد العربی القدیم ،د.یوسف حسین بكار ،دار االندلس ،الطبعة الثانية ،بیروت١٩٨٣ ،
_البديع والتوازي ،عبدالواحد حسن الشيخ ،مكتبة االشعاع الفنية ،ط، ١االسكندرية١٩٩٩ ،
_التوازی الترکیبی فی دیوان فجرالندی ،حالب نورالهدى ،رسالة ماجستیر ،جامعة العقيد اكلي محند اولحاج ،الجزائر،
_٢٠١٤ـ٢٠١٥
_جمالیە التوازی فی شعر نزارقبانی ،يوسف بديده ،رسالة دكتورا ،جامعة الحاج لخضر ،باتنه ،الجزائر ٢٠١٤ ،
_قضایا الشعریة ،رومان ياكوبسن ،ترجمة محمد املولى و مبارك حنون ،دار توبقال للنشر ،ط، ١الدارالبيضاء١٩٨٨ ،
_علم النص ،جوليا كرستيفا ،ترجمة فريد الزاهي ،دار توبقال للنشر ،ط، ٢الدارالبيضاء١٩٩٧ ،
_البنيات املتوازنة في شعر مصطفى محمد الغماري ،مجلة املخبر ،العدد العاشر ٢٠١٤
_التوازي الداللي في المية ليلى االخيلية ،االء طارق محمد اغا ،مجلة التربية والعلم املجلد ١٤العدد ٣لسنة ٢٠٠٧
کورتەی لێکۆڵینەوەکە
لەم لێکۆڵیتەوەیەدا کە بەناونیشانی (بنیاتی هاوتەریبی لە دەقە شیعرییەکانی (رەشید نەجیب)دا )یە بە شێوەیەکی
پراکتیکی هەر س ێ جۆری هاوتەریبی دەنگی و پێکهاتەیی و دەاللی لە دەقە شیعرییەکانی شاعیردا دیاری کراون
70 acadj@garmianuniv.net )Vol.1 No.10 (2016
مجلة جامعة كرميان Journal of Garmian University طؤظاري زانكؤي طةرميان
ملخص البحث
يبین هذا البحث املوسوم (بناء التوازي في النصوص الشعرية ل(رشيد نجيب)بصورة تطبيقية انواع التوازي
الثالثة،الصوتي والتركيبي والداللي في النصوص الشعرية للشاعر.وتتضمن خطة البحث مقدمة وفصلین ونتائج
البحث
اختص الفصل االول من البحث بتنقيح النصوص مما تراكم عليها من اخطاء بعض الدارسین ووضعها على مسارها
الصحيح لتكون ساملة وصحيحة عند ارادة تناولها
اما الفصل الثاني الذي كان تحت عنوان(تقنية التوازي في النصوص)فقد اختص بتحديد بناء التوازي الصوتي والتركيبي
والداللي داخل النصوص واالشارة اليه
وفي الختام عرضنا النتائج التي وصل اليها البحث
Abstract
This paper is entitled”parallelism in Rashed Najeb’s Poetry ‘’that pracaticlty focuses on the
three types of parallelism,sound parallelism,grammatical parallelism,and semantic
parallelismin the Poetic texts
The paper starts with an Introduction ,and section one is about summerizing the texts of
different writers, in order to make it ready and vivid for the readers,and to purfy it from
mendacious idea
Section two is about technical parallelism in the texts ,in which specifies the three types of
parallelism ,sound parallelism,grammatical and semantic parallelism
At the end comes the most important results and conclusions in which the reseach paper has
attained