‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫بنياتى هاوتةرييب لة دةقة شيعرييةكانى (رِةشيد نةجيب) دا‬

‫دلَشاد عةلي‬
‫زانكؤى سليَمانى‪/‬سكولَى زمان‪/‬بةشي كوردى‬

‫پێشەکی‬
‫تائێستاش ئەو لێکۆڵینەوانەی کە باس لە سەرەتاکانی بزووتنەوەی شیعری نوێی کوردیی لە بیستەکانی سەدەی‬
‫رابردوودا دەکەن ‪ ،‬ناوی (رەشید نەجیب)یش لەپاڵ (شیخ نوری و گۆران و پیرەمێرد)دا دەهێنن و راستەوخۆش بە یەکێ لە‬
‫رابەرانی نوێکردنەوەی شیعری کوردی دادەنین ‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا کەم و زۆر‪ ،‬نە پێگەکەیان لەناو بزووتنەوەکەدا دیاری‬
‫کردووەو نە ئاوڕیشیان لەو بوارە هونەریانە داوەتەوە کە لە دەقەکانیدا هەڵگری سیمای نوێکردنەوەن و هەڵگری شەقڵی‬
‫بزووتنەوەکەن ‪ ،‬بۆیە بەپێویستمان زانی لە رێگای ئاوردانەوە لە بنەمایەکی گرنگی چنینی دەقی شیعریی کە (هاوتەریبی)یە‬
‫ئەو رۆڵە دەستنیشان بکەین کە (رەشید نەجیب) لەو بزووتنەوەیەدا بینیویەتی و ئەو بنەما هونەریە نوێیانەش دیاری‬
‫بکەین کە دەقە شیعرییەکانی لە سەر بنیاتناوە ‪ ،‬بەم پێیەش لێکۆڵینەوەکە دوو ئامانج لەخۆی دەگرێت کە یەکەمیان‬
‫تایبەتە بە لێکۆڵینەوە لە دەقە شیعرییەکانی رەشید نەجیب و دووەمیان ئاوردانەوەیە لە سیمایەکی هونەری زمانی شیعر‬
‫کە بریتییە لە (هاوتەریبی)و بۆ خۆی و تا ئێستاش نەبووەتە جێگای بایەخ پێدانێکی بەرچاوی لێکۆڵەرانمان‬
‫هەر لە سەرەتاشەوە یەکێ لەو کێشانەی کە لێکۆڵینەوەکەمان رووبەرووی بووەوە‪ ،‬دیاردەی دەستکاری کردن و گۆڕینی‬
‫دەقەکان بوو لە الیەن هەندێ لەو نووسەرانەی کە ئاوڕیان لە (رەشید نەجیب) و دەقە شیعرییەکانی داوەتەوە کە بۆ‬
‫خۆیان تەنها ئەو (‪)٦‬شەش دەقەن کە لەبەر دەستدان و هەر شەشیشیان لە رۆژنامەی (ژیان)دا بالوکراونەتەوە ‪،‬‬
‫هەربۆیە ناچاربوین بەش ی یەکەمی لێکۆڵینەوەکەمان تەرخان بکەین بۆ سەرلەنوێ باڵوکردنەوەی دەقەکان تا لە الیەک‬
‫ئەو گۆرانکایانە دەستنیشان بکەین کە بەسەریاندا هێنراون و تا رادەی ناشیرین کردن هەندێکیان ناشیرین کراون ‪،‬‬
‫لەالیەکی ترەوە بە شێوەیەکی پراکتیکی ‪ ،‬ئەو شێوانەی هاوتەریبی بخەینە بەردەست کە دەقەکانیان پێ چنراوە‬
‫بەم پێیە پالنی لێکۆڵینەوەکەمان بەم شێوەیە دارشتووە‪:‬‬
‫بەش ی یەکەم ‪ :‬ناونیشانی (پوختکردنی دەقە شیعرییەکانی رەشید نەجیب)مان بۆ داناوەو و تیایدا دەقەکانمان وەک‬
‫خۆیان کە لە رۆژنامەی (ژیان)دا باڵوکراونەتەوە هیناوەتەوە و ئەو گۆڕانکاریانەشمان دەستنیشان کردووە کە تیایاندا‬
‫کراوە ‪ ،‬بەو ئامانجەی بە دروستی بکەونەوە بەردەستی شیعر دۆستان و لیکۆڵەران‬
‫بەش ی دووەم‪ :‬بە ناونیشانی (تەکنیکی هاوتەریبی لە دەقەکاندا)یەو تیایدا ئەو هونەرانەی هاوتەریبیمان دیاری کردووە کە‬
‫دەقەکانیان پێ چنراوە تا بە شێوەیەکی پراکتیکی ئەو سیماو شەقڵە هونەریانە دەستنیشان بکەین کە دەقەکان‬
‫پۆشیویانە‬
‫لە کۆتایشدا ئەو ئەنجامە گرنگانەمان گەاڵڵەکردووە کە لێکۆڵینەوەکە توانیویەتی پێیان بگات‬
‫بەش ی یەکەم‪ :‬پوختکردنی دەقە شیعرییەکانی رەشید نەجیب ‪:‬‬
‫یەکێ لەو ئەرکانەی کە پێویستە لێکۆڵەر لە پاڵ ئەرکە سەرەکیەکەی خۆیدا بیبینێ‪( ،‬پوختکردنی دەق)ە‪ ،‬چونکە نەک‬
‫هەر دەقی دەستنووس‪ ،‬بەڵکو زۆرجار دەقی چاپکراوو باڵوکراوەش ‪،‬بە دروستی و بەو شێوەیە ناخرێنە بەردەست کە‬
‫داهێنەرەکەی لە سەرەتاوە نووسیوویەتیەوەو باڵوی کردووەتەوە ‪ ،‬جا بەهۆی دەستکاری کردنی بوو بێت لە الیەن خودی‬
‫داهێنەرەکە خۆیەوە‪ ،‬بێ ئەوەی خوێنەری لێ ئاگاداربکاتەوە‪ ،‬یان بەهۆی هەڵەی چاپەوە بێت ‪ ،‬یاخود بەو هۆیەوە بێت کە‬
‫‪48‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬
‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫هەندێ لە لێکۆڵەران سەرپێیانە مامەڵە لەگەڵ دەقدا دەکەن و بە هەڵە وشەو دەستەواژەو دەربڕینەکان دەخوێننەوە‬
‫هەر لێرەوە و بە مەبەستی بەدیهێنانی ئەو ئەرکە‪،‬سەرەتا دەقەکان بە پێی مێژووی باڵوکردنەوەیان لە رۆژنامەی (ژیان)دا‬
‫دەخەینەوە بەردەست و لەگەڵیاندا ئەو گۆڕانکاریانە دیاری دەکەین کە بەسەریاندا هێنراون‪:‬‬
‫‪-١‬دەقی( ئینطیباعاتی هەورامان ‪...‬بۆ نوری) رۆژنامەی ژیان ژمارە (‪ )٥٤‬ی ‪ ١٧‬شوباتی ‪ ١٩٢٧‬بەناوی (رەشید نەجیب)ەوە‬
‫باڵوکراوەتەوە‬
‫ئەی کێوی بڵند پایە ئەیا شاخی موعەلال‬
‫هەر گاه کە ئەکەی جەلبی نەظەرگاهی حەزینم‬
‫بەم بەرزی یو بەم سەطوەتەوە ئەی کەژی واال‬
‫سروەو شنەکەت دەفعی ئەکا ئاه و ئەنینم‬

‫ئەی کێوی عەصر دیدە ئەتۆی ماض ی ئوممەت‬

‫تەئیدی ئەکەی خاطیرەیی شاهی کوردان‬
‫بۆ شەوکەتی رابردوو و ئەییامی صەفامان‬
‫بەرزیتە گەواهی حەشەم و قودرەتی میللەت‬

‫گاهێ کە ئەپۆش ێ سەری تۆ تاجی سەحابی‬

‫پڕ قەهرو مەرارەت ئەدەیە پڕمەیی گریان‬
‫شوبهەی نییە ئەی شاخی وەفادارو قەدرزان‬
‫بۆ میللەکەت وا بە پەرۆش و بە عیتابی‬

‫ئیستاکە کەوا فەصڵی زمستانی هەرەمتە‬

‫بێ بەرگ و نەوا ریش و سەرت گشتی سپی بوون‬
‫مەعلومە لە الم هەر ئەمە ئەسبابی ئەلەمتە‬
‫کوردانی حوکمرانت کەوا ئێستا نەوی بوون‬

‫خۆزگەم ئەمەیە قودرەتی ئیعجازی طەبیعەت‬

‫ئەی مولهیمی ئەشعاری لەطیف کێوی سەر ئازاد‬
‫ئەی باعیس ی تەسریری شاعیری ناشاد‬
‫ئەی کێوی ئەساطیری ئەیا شاخی موطەلەسسم‬
‫تۆش ی وەکو من ئێستە بهێنایەتە خەطابەت‬

‫دارو دەوەن و بولبول و ئەلواحی بەدیعەت‬

‫هەریەک وەک شیعرێکی بەدیعی بە فەصاحەت‬
‫پڕزەمزەمە تەقریری بکەن مەجدی بەبانی‬
‫ئیحیایی بکەن دەبدەبەیی عەهدی کەیانی‬
‫یەعنی ببنە صەفحەیی تەئریخی موجەسسەم‬
‫تێبینیەکان‪:‬‬

‫‪49‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬

‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫ئەم دەقەمان تەنها الی (ئومێد ئاشنا) بە دی کردۆتەوەو( ‪ )١‬ئەم گوڕانکاریانەش ی تیادا کراوە‪:‬‬
‫‪- ١‬شێوەی کۆپلەیی دەقەکە تێکدراوە ‪،‬ئەمەش بووەتە هۆی شاردنەوەی ئەو سیستەمە ئاوازەییەی کە قافیە پێکی هێناوە‬
‫‪- ٢‬ناونیشانی سەرەکی دەقەکە کە (ئینطیباعاتی هەورامان)ە ‪ ،‬نەنووسراوە و (بۆ شیخ نووری شێخ سالح) کراوە بە‬
‫ناونیشان ‪ ،‬ئەم هەڵەیەش بووەتە هۆی ئەوەی کە (ئازاد عەبدولواحد) بۆ ئەوە بچێت کە (رەشید نەجیب) لەو دەقەیدا‬
‫باس ی شیخ نوری دەکات و بە کێوی بڵند پایە ناوی دەهێنێ‪ ،‬ئەمە لەکاتێکدا (کێوی بڵند پایە)کە (هەورامان)ە نەک (شێخ‬
‫نوری)( ‪) ٢‬‬
‫‪- ٣‬لە دێڕی دووەمی کۆپلەی یەکەمدا‪ ،‬وشەی (جەلبی) کراوە بە (جەزبی)‬
‫‪- ٤‬لە دێڕی چوارەمی کۆپلەی دووەمدا‪،‬وشەی(بەرزیتە) کراوە بە (بڕژێتە)‬
‫‪- ٥‬لە دێڕی سێیەمی کۆپلەی پێنجەمدا‪،‬وشەی(تەسریری) کراوە بە(دەنگی سروودی)‪،‬ئەمەش بووەتە هۆی تێکدانی کێش ی‬
‫دێرەکە‬
‫‪- ٦‬لە کۆپلەی شەشەمیشدا‪،‬دێڕی سێیەم نەنووسراوە کە بۆخۆی و بەو ئاوڕدانەوەیەی لە بابانەکان‪،‬بووەتە دێڕێکی‬
‫گرنگی دەقەکە‬
‫‪- ٢‬دەقی ( ئاالمی بەشەر) ‪ ،‬رۆژنامەی ژیان ژمارە(‪)٩١‬ی ‪ ٢٢‬تشرینی دووەمی ‪١٩٢٧‬‬
‫بەناوی (رەشید نەجیب)ەوە باڵوکراوەتەوە‪:‬‬
‫لەوساوە کە مودریکی ئەندوهی بەشەر بووم‬
‫مەعلووم بوو لە الم هیچی یو ئاالمی نەهوفتەی‬
‫تەشریحی ئەکەم مەنقەبەیی حاڵ و گوزەشتەی‬
‫مەئیوس و ئەلەم بارو ئەسەفناکی کەدەر بووم‬
‫رۆژی نییە ئەم شاهی نجوومە بە جەاللی‬
‫نەڕوانێ بە صەد لەوحەییی خوێنینی بەشەردا‬
‫شەوگارنییە لەمعەی نەظەری شاهی لەیالی‬
‫زەرد هەڵنەگەڕێ هالەیی ئەنواری لە دەردا‬
‫گاهی ئەبیەم صەیحەیی دڵسۆزی کەساس ێ‬
‫بۆ دەفعەیی سەفالەت وەکو ئەوتاری رووبابێ‬
‫هەروەکو تەلی ناڵندەیی تارێ کە شکا بێ‬
‫پڕ رەعشە ئەپاڕێتەوە بۆ پارچە پەاڵس ێ‬
‫بەعضەن یێتە بەر دیدەیی نمناکی حەزینم‬
‫گریان و جەزعی فاجیعەی مەرگی موفاجات‬
‫ئانەن یێتە جۆشش غەضەبی کۆن و نوینم‬
‫ئەم قطعەیە ئەوسا ئەکەمە شیعری مەجازات‬
‫دنیا نە بەهەشتە نە چەمەنزاری صەفایە‬
‫صەحنێکی بە ئاشووبە ژیانیش ی جەفایە‬
‫تێبینیەکان‪:‬‬

‫‪50‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬

‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫ئەم دەقە الی (ئومێد ئاشنا)دەبینینەوەو ئەم گۆڕانانەش ی تیادا کراوە ‪) ٣ (:‬‬
‫ا‪ -‬بنیاتی کۆپلەیی دەقەکە رەچاونەکراوە‬
‫ب_لە دێری دووەمی کۆپلەی دووەمدا‪ ،‬وشەی(صەد) کراوە بە(سەر)‬
‫پ‪-‬لە دێری دووەمی کۆپلەی چوارەمدا‪،‬دەربڕینی (گریان و جەزعی)نەنووسراوە و وشەی(موفاجات)یش کراوە بە‬
‫(موجافات)‬
‫ت_ لە دێڕی سێیەمی کۆپلەی چوارەمدا‪ ،‬وشەی(نوینم) کراوە بە (نەوینم)‬
‫ج‪-‬لە دێڕی چوارەمی کۆپلەی چوارەمدا‪ ،‬وشەی (مەجازات) كراوە بە (موجازات)‬

‫‪- ٣‬دەقی (عەشق و خەیاڵ)‪،‬رۆژنامەی ژیان ژمارە(‪)٩٤‬ی ‪١‬کانوونی یەکەمی‪١٩٢٧‬بەناوی(رەشید نەجیب)ەوە باڵوکراوەتەوە‬
‫‪:‬‬
‫ئەوقاتێ ئەبێ روحم ئەکا تەرکی مەکانی‬
‫وەک طەیری جینانی‬
‫هەروەک کە وەڕس بووبێ لە دیداری حەقیقەت‬
‫یەعنی کە لە زەللت‬
‫تەسلیمی خەیااڵتی ئەکا دەستی عەنانی‬
‫قەصدەن ئەیەوێ دەرچێ لە دونیاو لە خیلقەت‬
‫ئەو وەختە لە سەر باڵی داڵوێزی خەیااڵت‬
‫هێندە دەفرم تاکو دەبم خاریجی عالەم‬
‫ئەم عالەمە مەعلوومە کەوا پڕیە لە ماتەم‬
‫بەو نەوعە ئەکەم طەيی مەکان قەطعی مەسافات‬
‫ئەوساکە موجەڕڕەد لە هەموو بەندو عەالئیق‬
‫شۆریدەو شائق‬
‫لەو بەرزییە بونیادی ئەنێم قەصري سەعادەت‬
‫تیمسالی لەطافەت‬
‫کاشانەیەک ئەطرافی کە پڕبێ لە لە حەدائیق‬
‫تەنرابێ بە ئەزهاری موعەطەر بە نەزاکەت‬
‫لەو گوڵشەنەدا خۆم و پەرستیدەیی حیسسم‬
‫تیمسالی ئەکەین عەشق و ژیانێکی موعەلال‬
‫عەشقیکی موقەددەس موتەنەوویر موتەبەسسیم‬
‫ژینێ نەبێ وێنەی نە لەدنیا نە لە عوقەبا‬
‫عەشقێ کە پڕی خەندەوو گوڵبانگی سروور بی‬
‫عەشقێ ئەبەدی بێ لە عەدەم خەیلێ بە دوور بێ‬
‫تێبینیەکان‪:‬‬

‫‪51‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬

‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫بنیاتی ئاوازەیی دەقەکە لە بنەڕەتدا کۆپلەییە‪ ،‬بەالم لە (ژیان)دا رەچاو نەکراوە و تەنها الی (ئومێد ئاشنا)ش‬
‫بینیومانەتەوە و الی ئەمیش بنیاتە کۆپلەییەکەی رەچاو نەکراوە‪ ،‬لەگەڵ ئەم گۆڕانانەی کە تیادا کراوە ‪) ٤ (:‬‬
‫ا‪ -‬لە دێڕی چوارەمی کۆپلەی یەکەمدا‪ ،‬وشەی(زيللەت)بە (زات)خوێنراوەتەوە بەوەش کێشەکەی تێک دراوە‬
‫ب‪ -‬لە دێری دووەمی کۆپلەی سێیەمدا‪ ،‬وشەی(شائق)بە (شاهیق) خوێنراوەتەوە کە قافیەکەی تیک دەدات‬
‫‪- ٤‬دەقی (شاری بەدبەخت)‪ ،‬رۆژنامەی ژیان ژمارە(‪)٣٤٧‬ی‪ ٨‬کانوونی دووەمی ‪ ، ١٩٣٢‬بە ناوی (فرامورز)ەوە باڵوکراوەتەوە‪:‬‬
‫فەرطەنەو باوو برووسکە ئاه و واوەیال و فوغان‬
‫گرمەو ناڵەیی سەما شین و شەپۆری سەرزەمین‬
‫دەنگی ئیستمدادی دایک و گریەیی پیرو جوان‬
‫هاژەیی الفاوو سەیل و نەوحەیی ئاخ و ئەنین‬

‫گاه لە تاو طیفلی خەواڵوو دایکی بێچارە و هەژار‬

‫بێ تەڕەددود بێ موحابا خۆی ئەخستە ئاوەوە‬
‫گاه لە تاو فەوتی مناڵی باوکی بەدبەخت بێ قەرار‬
‫هەروەکو مەل بۆ ئومێدێ خۆی ئەکرد بەداوەو‬
‫شاری بەدبەخت هەر طەبیعەت مابوو لێت بێتە خرۆش‬
‫وا ئەویش پڕچەک موسەەللح هاتە مەیدانی هجووم‬
‫با ئەمیش سەرباری دەرد بێ با قەلیش هەمدەنگی بووم‬
‫با سەماش جووت بێ لەگەڵ ئەرز بەڵکو کوردان بێنە جۆش‬
‫جۆش ی وام ناوێ کە بگرین یاخو سینە چاک بکەن‬
‫جۆش ی پڕسۆزم ئەوێ کیسەی حەمییەت بێننە دەر‬
‫بۆ ئیعانەی شاری بەدبەخت بۆ واڵتی قور بەسەر‬
‫بۆ برای بێ نان و شێو بۆ مردوانی بێ کەفەن‬
‫تێبینیەکان‪:‬‬
‫بنیاتی ئاوازەیی ئەم دەقە کە کۆپلەییە‪ ،‬لە (ژیان)دا رەچاوکراوەو بۆشایی لە نێوان کۆپلەکاندا بە جێهێڵراوە‪ ،‬الی (ئومێد‬
‫ئاشنا)ش دەبینرێت و ئەم گۆڕانانەش ی تیادا کراوە( ‪:)٥‬‬
‫ا‪-‬لە دێڕی سێیەمی کۆپلەی یەکەمدا‪،‬وشەی(ئیستمدادی) بە (ئیستعدادی)خوێنراوەتەوە‬
‫ب‪-‬لە دێری چوارەمی کۆپلەی یەکەمدا‪ ،‬وشەی(هاژەیی)بە (هاڕەیی)و وشەی (نەوحەو)بە (نەوحەیی)خوێنراونەتەوە‬
‫پ‪ -‬له ديرى سييه مى كوپله ی دووه مدا (فه وتى) به (مه وتى) خوينراوه ته وه‬
‫‪- ٥‬دەقی(عەشقی بی سوود‪..‬بۆ گۆران)رۆژنامەی ژیان ژمارە(‪)٣٥٠‬ی‪٢‬کانونی )دووەمی ‪،١٩٣٣‬بە ناوی (فرامورز)ەوە‬
‫باڵوکراوەتەوە‪:‬‬
‫دڵی پەشێواو دەمی بوو ون بووی‬
‫لە مەیدانی عەشق ئاالم و خەمدا‬
‫لە ناو ئەحالم و سەمای پڕتەمدا‬
‫زۆر شوکر دیسان بە تیرێ کون بووی‬
‫‪52‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬
‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫هەرچەند ئەزانم عەشقى بێسوودە‬

‫نەتیجەی حوزن و گریان و شینە‬
‫وەصڵی فیراقە شادی ئەنینە‬
‫بەاڵم لەالی دڵ دڵەی فرسوودە‬
‫عەقڵ و دووربینی خەوە سەرابە‬
‫مەنطق پرشنگی دوو چاوی کاڵە‬
‫حیکمەت پرشنگی کوڵمێکی ئاڵە‬
‫خوێناوی جگەر مەیە شەرابە‬
‫یەزدان شاهیدە ئەی دڵی السار‬
‫جێگەنزرگەی خەیاڵی دڵدار‬
‫گەر نەمزانیایە خەڵوەتگەی یاری‬
‫وەیا زاماری چاوی بیماری‬
‫ئێستا ئەمناردی بۆ شاری عەدەم‬
‫نەجاتم ئەدای لە دەست دەردوخەم‬
‫تێبینیەکان‪:‬‬
‫ئەم دەقە لەالی (ئومێد ئاشنا)(‪)٦‬و(علی کمال باپیراغا)(‪)٧‬و(نەجمەدین مەال)(‪)٨‬دەبینرێت‪:‬‬
‫ا‪ -‬لە (ژیان)دا دوادێڕی کۆپلەی چوارەم‪ ،‬کە بەیتێکی مەسنەوییە‪،‬خراوەتەسەر دوا کۆپلە‪ ،‬بەاڵم الی (ئومێد‬
‫ئاشنا)بەیتەکان بەدەم یەکەوە نووسراون و لەالی (علی کمال)یش بە شێوەی مەسنەوی نووسراون‪ ،‬الی (نەجەمەدین‬
‫مەال)ش کۆپلەکان جیاکراونەتەوە‬
‫ب‪ -‬لە دێڕی یەکەمی کۆپلەی یەکەمدا‪ ،‬وشەی(دڵی)الی (علی کمال) کراوە بە (دڵەی)‬
‫پ_ لە دێری چوارەمی کۆپلەی یەکەمدا‪ ،‬وشەی(زۆر) الی (علی کمال) کراوە بە (سەد)‬
‫ت‪ -‬لە دێری یەکەمى کۆپلەی دووه مدا‪ ،‬وشەی(عەشقی) الی (ئومید ئاشناو علی کمال)کراوە بە (عەشق)‬
‫ج‪ -‬لە دێری یەکەمی دوا کۆپلەدا‪ ،‬وشەی(ئێستا)الی (علی کمال) کراوە بە (زووتر)‬
‫‪- ٦‬دەقی (فەریادی دووری‪...‬بۆگیانی پاکی مەولەوی)‪ ،‬رۆژنامەی ژیان ژمارە(‪)٣٥٢‬ی ‪ ٢‬شوباتی ‪ ١٩٣٣‬بە ناوی (فرامورز)ەوە‬
‫باڵوکراوەتەوە‪:‬‬
‫دیجلە هاوارە بەرە بۆ واڵت‬
‫واڵتی پڕدەرد ئاالم و ئاوات‬
‫دەنگی دلسۆزی جگەر برینی‬
‫فەریادی یاری دۆستی دێرینی‬
‫بلێ بەندەکەی خەمخۆری جاران‬
‫شێتی جەمالتە لە کووچەی شاران‬
‫سیروان کەوسەری بەهەشتی کوردان‬
‫ئیکسیری زام و ئازارو دەردان‬
‫‪53‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬
‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫وەختێ پرشنگی نوورانیت وەک زیو‬

‫رووناکی ئەکا دۆڵ و دەروشیو‬
‫لە باتی منیش بە ئەشکی رەوان‬
‫بشۆ غوباری کەژی هەورامان‬
‫نەسیم گیان بەخش ی زیندوو جەمادات‬
‫روحی (فەرامەرز) ببێ بە فیدات‬
‫شنەیێ بایێ کزەی هەوایێ‬
‫لە شاخ و نزار دەشت و چیایێ‬
‫بێنە دەخیلە بۆ جەرگی سۆزان‬
‫تۆزێ لە هەوای شاخەکەی قەیوان‬
‫هەوری سپی رەنگ تۆ بێرە رەحمەت‬
‫تین بدەرە خۆت پڕ گوڕ بە هەڵمەت‬
‫بڕۆ لە زەلم و تانجەرۆو قەشان‬
‫لە گشت رووبارو گۆمی کوردستان‬
‫لەسەر شاباڵت بارانێ بێنە‬
‫تەنووری دڵمی پێ دامرکێنە‬
‫تێبینیەکان‪:‬‬
‫ئەم دەقە لەالی (ئومێد ئاشنا)و(علی کمال باپیراغا)و(نەجمەدین مەال)دەبینرێت(‪ )٩‬و (دوکتور مارف خەزنەدار)(‪)١٠‬یش‬
‫تەنها کۆپلەیەکی لە نووسینێکیدا کە بە بۆنەی کۆچی دوایی شاعیرەوەیە باڵوکردووەتەوە‬
‫ا‪ -‬لە الی (ئومێد ئاشنا)و(علی کمال باپیراغا)‪ ،‬شێوازی کۆپلەیی دەقەکە رەچاونەکراوە‬
‫ب‪ -‬لە دێڕی چوارەمی کۆپلەی یەکەمدا‪ ،‬وشەی (یاری)الی (علی کمال باپیراغا)کراوە بە (داوی)‬
‫پ‪ -‬لە دێڕی پێنجەمی کۆپلەی یەکەمدا‪ ،‬وشەی(بەندەکەی) الی(علی کمال باپیراغا) کراوە بە (شێتەکەی)‬
‫ت‪ -‬لە دێڕی شەشەمی کۆپلەی یەکەمدا‪ ،‬دەربڕینی(شێتی جەمالتە)الی (علی کمال باپیراغا) کراوە بە (وێڵی شێوەتە)‬
‫ج‪ -‬لە دێڕی سێیەمی کۆپلەی دووەمدا الی (علی کمال باپیراغا) وشەی (وەختێ)کراوە بە(کاتێ)و وشەی(نوورانیت) کراوە بە‬
‫(پڕ نوورت)‬
‫چ‪ -‬دێڕی چوارەمی کۆپلەی دووەم‪ ،‬الی (علی کمال باپیراغا) وای لێهاتووە (رووناکی ئەدا بە رووی هەردەو شیو)‬
‫ح‪ -‬دێڕی پێنجەمی کۆپلەی دووەم الی (علی کمال باپیراغا) وای لێهاتووە(بە خوێنی جەرگ و بە ئەشکی رەوان)‬
‫خ‪ -‬لە دێڕی یەکەمی کۆپلەی سێیەمدا‪ ،‬وشەی(زیندوو) الی (علی کمال باپیراغا) کراوە بە (سەوزە)و الی (نەجمەدین‬
‫مەال)ش کراوە بە (زیندووی)‬
‫د‪ -‬لە کۆپلەی سێیەمدا‪،‬دێڕی پێنجەم و شەشەم الی (علی کمال باپیراغا) وایان لێکراوە (بێنە دە بێنە بۆ دەروون‬
‫سۆزان‪.....‬یا لە ئەرخەوان گردەکەی سەیوان)‬
‫ر‪ -‬لە دێڕی یەکەمی کۆپلەی چوارەمدا‪ ،‬دەربرینی( تۆ بێرە) الی(علی کمال باپیراغا)کراوە بە (پێشخانەی)‬
‫ڕ‪ -‬دێڕی دووەمی کۆپلەی چوارەم‪ ،‬الی (ئومێد ئاشنا) کراوە بە (تینێ بدە خۆت پڕ گورو هەڵمەت) و الی (علی کمال‬
‫باپیراغا)و (نەجمەدین مەال)ش (پڕ گوڕو هەڵمەت) دەبینرێ نەک (پڕ گوڕ بە هەڵمەت)‬

‫‪54‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬

‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫ز‪ -‬لە دێڕی سێیەمی کۆپلەی چوارەمدا‪ ،‬وشەی(قەشان) الی (ئومێد ئاشنا) کراوە بە (سیروان)و الی(علی کمال باپیراغا) و‬
‫(دکتۆر مارف خەزنەدار)کراوە بە(چەقان)‬
‫ژ‪ -‬لە دێری چوارەمی کۆپلەی چوارەدا‪ ،‬وشەی (گۆمی) الی(علی کمال باپیراغا)کراوە بە (چەمی)‬
‫س‪ -‬لە دێری پێنجەمی کۆپلەی چوارەدا‪ ،‬دەربڕینی (لەسەر شاباڵت) الی((علی کمال باپیراغا)کراوە بە (لەناو خەرتوومتا)‬
‫ش‪ -‬دێڕی شەشەمی کۆپلەی چوارەم‪ ،‬الی(علی کمال باپیراغا) کراوە بە(گڕی تەنووری دڵ دامرکێنە)‬
‫وەک دەردەکەوێت‪ ،‬ئەو چەشنە گۆڕین و دەستکاری کردنەی دەقەکان‪ ،‬لە زۆر الیەنەوە دەقەکانیان ناشیرینکردووە و‬
‫ئەو بنەمایانەی شیعریەتیان تیا شێوێنراوە کە داهێنەرەکەی پێی پۆشیون‪ ،‬بۆیە پێویستیان بەو پوختکردنە بوو‪ ،‬دیارە بە‬
‫پێویستیش ی دەزانین لێرەدا ئاور لەو بۆچوون و تێروانینانەش بدەینەوە کە لێرەو لەوێ دەربارەی ئەو دەقانە خراونەتە‬
‫بەردەست و بۆخۆیان دەبنە سەرەتایەک بۆ سەرلەنوێ ناساندنەوەیەکی وردترو زانستانەی سیماو شەقڵە گشتییەکانیان‬

‫کۆنترین تێبینیش دەربارەیان‪ ،‬ئەو تێبینیە کورتەیە کە (علی کمال باپیراغا) دەربارەی(رەشید نەجیب)و دەربارەی‬
‫هەردوو دەقی (فریادی دووری)و(عەشقی بێسوود) خستوویەتیە بەردەست و دەڵێ‪ ((:‬لە ئودەباو شوعەرای موتەفەکرینی‬
‫ئەمڕۆی سلیمانییە تەنها بەزەکای خۆی مومەییزی وەزارەتی ئەشغالە نەوجەوانێکی پیربیرە ئاساری زۆرە لە ژیاندا زنجیرەی‬
‫مەقاالتی دائر بە ئەدەبیاتی کوردی و ئەشعاری بە ناوی (فرامرز)ەوە جوان و رەوان بە شێوەی(سۆنە)ی ئەشعاری‬
‫فرانسزی زۆرە بەاڵم ئێمە دوو مەنزوومەی دەنووسین یەکێ بەناوی عەشقی بێسود دووەم فریادی دووری )) ( ‪ )١١‬لێرەداو‬
‫ئەوەی سەرنجمان رادەکێش ێ ئەوەیە کە لە گەڵ ئەو بۆچوونەیدا کە دەقەکانی بە (جوان ورەوان)دادەنێ و شێوەشیان بە‬
‫(سۆنیت) دەبینێ کە هێماکردنە بۆ سیمای نوێگەریەکەیان بەاڵم هێشتا هەر (رەشید نەجیب)ی بە شاعیرێکی ناودار‬
‫دانەناوە چونکە لە بنەرەتدا لە سەر داوای (پیرەمێرد) هێناویەتییە ناوکتێبی (گوڵدەستەی شوعەرای‬
‫هاوعەسرم)ەکەیەوەو کاتێ لە سالی (‪)١٩٦٩‬دا بۆجاری دووەم چاپیکردەوە ناوی (رەشید نەجیب) ی دەرهێناوە و لەو‬
‫رووەشەوە دەڵێ‪ ((:‬لەیەکەم چاپکردنی ئەم گوڵدەستەیەدا پیرەمێردی نەمر وتی ‪ :‬تێچێنی ئەکەم ئەمین زەکی بەگ رەشید‬
‫نەجیب عەبدولواحد ئەفەندی خستەناو گوڵدەستەکەمەوە بەاڵم من بۆجاری دووەم نەم خستنەوە ناوی چونکی ئەوان‬
‫هیچ دیوانێکی شیعرییان نییە تا من لەم گوڵدەستەیەدا بە شاعیریان بدەمە قەڵەم))(‪)١٢‬‬
‫بێگومان بەالی ئێمەوە ئەو کارەی کە پیرەمێرد کردووەیەتی کاریکی چاک بووە چونکە باڵوکردنەوەی ئەو دوو دەقەی‬
‫(رەشید نەجیب) لەو سااڵنەدا بووەتە هۆی ئەوەی کە نووسەرێکی ترمان کە (نەجمەدین مەال)یە هەرئەو دوو دەقەی ناو‬
‫کتێبەکەی (کەمالی)کە (فریادی دووری و عەشقی بێسوود)ن بە شێوەیەکی پوختکراوتر بێنێتە ناو کەشکۆلی (سۆزی‬
‫نیشتمان)ەکەیەوەو (رەشید نەجیب) بناسێنێتەوە بە خوێنەرانی و دەربارەی بڵێ ‪((:‬خەڵکی سلێمانییە ناوی رەشید کوری‬
‫نەجیب ئەفەندییە ئەم زاتە گەنجێکی زاناو زرنگە و نیشتمان پەرووەرە لە شیعرا پەیڕەوی شێوەی غەرب _رۆژئاوا_ ئەکا))‬
‫(‪ )١٣‬دیارە ئەو تێبینیەی (نەجمەدین مەال) تەنها بۆ دەقی (عەشقی بێ سوود)راستە چونکە بنیاتی ئاوازەیی (فەریادی‬
‫دووری ) مەسنەویەو پەیوەندی بە رۆژئاواوە نییە‬
‫(دوکتۆر مارف خەزنەدار)یش دەربارەی (رەشید نەجیب) رای وابووە کە ‪((:‬یەکێک بوە لە قوتابیانی ئەو قوتابخانە‬
‫رۆمانتیکییە تازەیەی کە گۆران و عەبدولواحد نوری و نوری شێخ سالح و هی تری گرتبووە باوەش)) (‪ ) ١٤‬بەالی ئیمەوە‬
‫وەرگرتنی ئەم رایە دەبێ لەگەل ئەو راستیەدا بخرێتە بەردەست کە (رەشید نەجیب) پێش (گۆران) ئاشنای ئەو باوەشە‬
‫شیعرییە بووبوو‬
‫وەک ئاشکراشە جگە لەو نووسەرانە کۆمەڵێ لە نووسەرانی ترمان لەو باسانەیاندا کە دەربارەی نوێکردنەوەی شیعری‬
‫کوردی بوون ناوی (رەشید نەجیب) یان هێناوە بەاڵم کەسیان دەربارەی دەقەکانی هیچ تێڕوانینێکیان نەخستوەتە‬

‫‪55‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬

‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫بەردەست تا ئێمەش لێرەدا ئاوڕیان لێ بدەینەوە تەنها (ئومێد ئاشنا) نەبێ کە ئەویش زۆر بە کورتی و سەرپێییانە باس ی‬
‫کردون و تا رادەیەکیش نازانستانە هەندێ تێبینی خستووەتە بەردەست کە پێویستیان بە راستکردنەوە هەیە بەتایبەتی‬
‫کاتێ دەربارەی دەقی (عەشق و خەیاڵ) دەڵێ ‪ ((:‬شیعرەکە لە هەموو رووەیەکەوە نوێیە لە سەرەتادا خوێنەر وادەزانێ‬
‫شیعرەکە موستەزادە کە دەنووسێت ‪:‬‬
‫ئەوقاتێ ئەبێ روحم ئەکا تەرکی مەکانی‬
‫وەک تەیری جینانی‬
‫ئەم دێرە موستەزادە چواردە برگە و بەرامبەری شەش برگەیە بەاڵم هەر دوای ئەم دیرە شاعیر سەربەستی خۆی دەنوێنێ‬
‫یاری بە کێش و وشەکان دەکات و ناهێڵی مۆسیقاو ئاوازی شیعرەکە بمرێت دێڕی سێیەم دەکاتەوە چواردەو‬
‫موستەزادەکەی دەبێتە پێنج برگە دێڕی حەوتەم دەبێتە سیانزەو دێڕێکی چواردەیی بە دوادا دێت و ‪...‬هتد لە راستیدا ئەم‬
‫شیعرە هەوڵێکی پیرۆز بوو وە هەنگاوێکی پڕ جورئەت و بڕوا بە خۆبوون بوو لە دنیای شیعری کوردی و ژیانی شاعیردا‬
‫رەنگە شاعیر ئەم شیعرەی پێش مێژووی باڵوکردنەوەش ی نووسێبێت ‪) ١٥( ))..‬‬
‫ئەوەی سەرەتا دەربارەی ئەو بۆچوونانەی (ئومێد ئاشنا) دەبێ بووترێ ئەوەیە کە‬
‫دەقی (عەشق و خەیاڵ)ەکەی (رەشید نەجیب)کە بە الیەوە (هەنگاوێکی پر جورئەت و بروا بە خۆبوون بوو لە دنیای‬
‫شیعری کوردیدا) پێشتر الی (شێخ نوری شێخ ساڵح) بەرهەم هێنراوە و تەنانەت خودی (شێخ نوری)خۆی باس ی لەو‬
‫شێوازە نوێیانەی موستەزاد کردووەو دەڵێ‪((:‬بەعزەن تەسادوف ئەکات ئەگەر مەنزوومەیەکی درێژ بنووسین ئەو ئاهەنگە‬
‫یەک نەسقە کە مەنزوومەکە حاسڵی ئەکات لەبەر یەک نەسقی مالل ئاوەر ئەبێ لەبەر ئەمە بەین بەین لە بەعزێ جێگای‬
‫وەزنەکەدا لەبەرئەوەی کە تەنەوعێک بدرێ بە ئاهەنگی وەزنەکە لە عەینی وەزن بەعزێ شکل و پارچە ی عەالوە ئەکرێ‬
‫))(‪ ) ١٦‬بۆنموونەش کۆپلەیەک لەو دەقەی خۆی دەهێنێتەوە کە بە ناونیشانی(عەسکەر)ەو لە رۆژنامەی (رۆژی‬
‫کوردستان)دا بالوی کردووەتەوە( ‪)١٧‬‬
‫هەرچی دەربارەی کێش ی دەقەکەشە ئەوا سیستەمە ئاوازەییەکەی کێش ی عەروزییە نەک برگەیی وەک (ئومێد ئاشنا)‬
‫بۆی چووە و دێڕەکان لەسەرکێش ی (فعول مفاعیل مفاعیل فعولن)ن و پارچە زیادکراوەکانیش لەسەرکێش ی( فعول‬
‫فعولن)ن‬
‫بەم شێوەیەو بەو چەشنە پوختکردنەی دەقەکان و راستکردنەوەی ئەو تێروانینانەی دەربارەیان خراونەتە بەردەست‬
‫دەتوانین بە بەرچاوڕوونیەکی زانستانەوە روو لە دەقەکان بکەین و دیاردەی هاوتەریبی تیایاندا دیاری بکەین‬

‫بەش ی دووەم ‪ :‬تەکنیکی هاوتەریبی لە دەقەکاندا‬

‫لێرەداو پێش خستنەرووی ئەو چەمکەی هاوتەریبی کە کاری پێ دەکەین ‪ ،‬بە پێویستی دەزانین ئەو تێبینیەمان بخەینە‬
‫بەردەست کە ‪:‬ئەگەر لە دەقی شیعری کالسیکیدا سیستەمە ئاوازەییەکەی کە بە یەکێتی کێش و قافیە بنیات دەنرا رۆڵی‬
‫پێکهێنانی (یەکێتی دەق)ی بینی بێت ‪ ،‬ئەوا لە دەقی شیعری نوێی کوردیدا ئەو رۆلە زیاتر بە تاقیکردنەوەو سۆزو‬
‫ئەندیشەی دەقەکە دەبینرا‪ ،‬ئەم رۆڵ بینینەش بۆخۆی بووە مایەی ئەوەی کە هەردەقەو تۆڕێکی دەاللی تایبەت بە خۆی‬
‫بنیات بنێ کە تاقیکردنەوەو سۆز دەیچنێ و یەکێتی دەق و یەکێتی بابەتیشیان لێ پێک دێنێت‪ ،‬تەکنیکێکیش کە لەو‬
‫پرۆسەی چنینەدا کاری پێدەکرێت ‪،‬تەکنیکی (هاوتەریبی)یە‪ ،‬هەربۆیە ئیمەش لێرەدا بەوچەمکە تێی دەروانین کە بریتییە‬
‫لە ‪ (:‬تەکنیکی چنینی یەکەی زمانیی تەباو ناتەبایە پێکەوە ‪ ،‬لە سەر ئاستی دەنگی و پێکهاتەیی و واتایی و بە هەردوو‬
‫ئاراستەی ئاسۆیی و ستوونی دەقی شیعریدا ) بەم چەمک و تێڕوانینەشمان دەکرێ زوربەی چەمکەکانی هاوتەریبی لە‬
‫هەردوو زاراوەی(تەبا و ناتەبا)دا کۆکەینەوە کە لە رەوانبیژی و رەخنەی نویدا خراونەتە بەردەست‪ ،‬بەتایبەتی ئەو‬

‫‪56‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬

‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫چەمکانەی کە هاوتەریبی لە نیوان یەکەی زمانی (لەیەکچوو) نەک (وەکیەکی)دا دەبینن ‪ ،‬بەوپێیەی هەموو وەکیەکیەک‬
‫لەیەکچووە‪ ،‬بەاڵم هەموو لەیەکچوویەک وەکیەکی نیە‪،‬بۆیە دەکرێ رەگەزدۆزی و دووبارەکردنەوەو هاوواتایی و‬
‫دژەواتایی لە ئاستەجیاجیاکانی زمانی شیعرییدا ببنە کەرەسەی تەکنیکی هاوتەریبی لە بنياتى دەقی دا(‪ ، ) ١٨‬هێندە هەیە‬
‫دەبێ ئەو راستییە فەرامۆش نەکرێ کە یەکە زمانیەکان لە دەقی شیعرییدا ‪،‬نەک هەر هەمان ئەرکیان پێ نابینرێ کە لە‬
‫دەرەوەی دەق دەیبینن ‪،‬بەڵکو ئەرک پێبینینەکەیان لە دەقێکەوە بۆ دەقێکی تریش دەگۆرێ ‪ ،‬هەربۆیە ئێمەش لێرەدا‬
‫هەردوو زاراوەی (تەباو ناتەبا)‪ ،‬لە بری هەموو ئەو زاراوانە بەکاردەهێنین کە هاوته ریبی بنيات ده نین‬
‫هەر لێرەوە روو لە دەقەکان دەکەین و چۆنیەتی چنینیان بە تەکنیکی هاوتەریبی لە هەرس ێ ئاستی دەنگی و پێکهاتەیی و‬
‫دەاللیداو بە هەردوو ئاراستەی ئاسۆیی و ستوونیاندا دیاری دەکەین ‪:‬‬
‫‪- ١‬هاوتەریبی دەنگی ‪:‬‬
‫ئەگەر لە دەقی ستوونیدا ئەرکی ئاوازی دەرەوەی دەقی شیعریی بە هەردوو باڵەکەیەوە کە کێش و قافیەن رێکخستن و‬
‫چنینێکی هونەریانەی زمانی شیعریی بێت لە چوارچێوەیەکی ئاوازەییدا ‪ ،‬ئەوا ئەرکی ئاوازی ناوەوەی دەق ‪ ،‬رەواندنەوەی‬
‫سیمای ئەو ئاوازە یەک نەسقییەیە کە کێش و قافیەی یەکگرتوو پێکی دەهێنن‪ ،‬بنەمایەکیش لەو بنەمایانەی کە ئاوازی‬
‫ناوەوەی دەقی شیعریی پێک دێنێ‪،‬هاوتەریبکردنی دەنگەکانە بە دووبارەکردنەوەو چڕکردنەوەیان لە دێرو بەیت و کۆپلەکانی‬
‫دەقدا‪،‬دیارە هەروەک (المبۆرن)یش دەڵێ ‪(:‬ئاوازی ناوەوەی دەقی شیعری‪،‬ئاکامی هەڵبژاردنی وشەکان و رێکخستنیانە لە‬
‫الیەک و پێکەوە گونجاندنیانە لەالیەکی ترەوە )(‪ ،)١٩‬بەو پێکەوە گونجاندنەی وشەکانیش هەر دەقە و لە ناوەوەی خۆیدا‬
‫سیمای ئاوازەیی خۆی هەڵدەگرێ و خۆش ی لەو دەقانە جیادەکاتەوە کە ئاوازی دەرەوە کۆیان دەکاتەوە‪ ،‬هەربۆیە‬
‫(مەحوی)ش دەلی ‪:‬‬
‫لە هەر شیعرێ لە دیوانت دەجۆش ێ نەشئەیێ مەحوی‬
‫سەداێکی لەیەکتر جوێ دەدا هەر تاری قانوونت (‪)٢٠‬‬
‫کەواتە هەموو ئەو دەقە شیعریانەی کە لە بنیاتنانی ئاوازی دەرەوەیاندا وەک یەکن یا لە یەک دەچن‪ ،‬بۆخۆیان لە دوو‬
‫رووەوە شەقڵی ئاوازەییان لەیەکتر جوێ دەبێت ‪ :‬لە رووی چنینی یەکە مۆرفۆلۆژی و سینتاکسیەکان پێکەوە بە هەردوو‬
‫ئاراستەی ئاسۆیی و ستوونیاداو لە رووی هاوتەریبکردنی دەنگەکانی ئەو دوویەکەیە پێکەوە‪ ،‬جا بە شێوەیەکی تەواو بێت‬
‫یان ناتەواو بێت‪ ،‬بەم کارکردنە هونەریەش دەکرێ هەروەک (مەحوی) دەڵێ هەردێرو بەیت و کۆپلەیەکی شیعریی نەغمەو‬
‫ئاوازی جیای خۆی دەبێ‪ ،‬کەواتە ئەو ئەرکە هونەریە سەرکییەی کە دووبارەکردنەوەو چڕکردنەوەی دەنگەکان دەیبینن‪،‬‬
‫سازدانی ئاوازە لە دیوی ناوەوەی دەقی شیعریدا‪،‬هەرچی دەربارەی ئەرکە دەاللیەکانیشیانە‪،‬ئەوادەکرێ بڵێین کە سەلیقەی‬
‫شیعریی شاعیری بەتوانا دەتوانێ تایبەتمەندی دەنگەکان لە رووی کپی و دەنگداری و نەرمی و گڕیانەوە هاوتەبای کەش ی‬
‫تاقیکردنەوەی دەقەکە بکات و ئەو سۆزو هەڵچوونەیان پێ بپۆش ێ کە تاقیکردنەوەکە دەیورووژینێ‬
‫دیاریشە لە پانتایی دەقداو لەو دیو دیاردەی دووبارەکردنەوەی دەنگەکان و چرکردنەوەیانەوە‪،‬کۆمەڵێ دیاردەی هونەری‬
‫تر دەبینرێن کە لە هەر دەقیکدا بەشێوەیەکی راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ‪ ،‬زەمینەی هاوتەریبی دەنگ دەرەخسێنن و لە‬
‫جەستەی زمانی دەق خۆیدا‪ ،‬ئامادەکاری دەکەن بۆ دووبارەکردنەوەو چڕکردنەوەی دەنگەکان‬
‫هەرلێرەوەو بەو پێیەی هاوتەریبکردنی دەنگی لە زمانی دەقدا‪ ،‬بە دوو شێوە پێکدەهێنرێت‪ ،‬کە شێوەی (هاوتەریبکردنی‬
‫تاکە دەنگ )و(هاوتەریبکردنی دەستە دەنگ)ە‪،‬سەرەتا روو لە شێوەی یەکەم دەکەین و سەرنج لە رێژەی دووبارە‬
‫بووونەوەی تاکەتاکەی دەنگەکان لە هەر شەش دەقەکەدا بە گشتی و لە یەکەیەکەی دەقەکاندا بەتایبەتی دەدەین‪ ،‬بەو‬
‫سەرنجدانەشمان رووبەروووی ئەم دیاردە دەنگیانە دەبینەوە‪:‬‬
‫ا‪ -‬لە ناو دەنگە نەبزوێنەکاندا‪ ،‬رێژەی دووباەبوونەوەی دەنگەکانی (ن‪ ،‬ر‪ ،‬ب‪ ،‬م) لە دەنگەکانی تر زیاترە‪ ،‬ئەم دیاردەیەش‬

‫‪57‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬

‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫بە الی ئیمەوە پەیوەندی بە خودی سەلیقەی شیعری و شیعرییەتی دەقی لیریکییەوە هەیە‪ ،‬چونکە هەمان دیاردەی‬
‫دووبارەکردنەوەی ئەو دەنگانە بە تایبەتیش (ر ‪،‬م‪ ،‬ن)ەکە لە شیعری کالسیکی عەربی و فارس ی و کوردیشدا(‪ ) ٢١‬بە‬
‫دیدەکرێت‪ ،‬کە سەرچاوەی تاقیکردنەوەی شیعریی (رەشید نەجیب)بوون‪ ،‬هۆی ئەمەش ئەوەیە کە لە رووی دەاللییەوە‬
‫ئەو دەنگانە بۆخۆیان لە دەنگەکانی تر زیاتر توانای رووپۆشکردنی دەقی لیریکیان بە ئاوازیکی نەرمی سوزدارانە هەیە‪،‬‬
‫ئاوازیک کە ورووژێنەری سۆزی گوێگرو خوێنەریش بێت‬
‫لە ناو دەنگە بزوێنەکانیشدا‪ ،‬دەنگەکانی( ە‪ ،‬ی‪ ،‬ا‪ ،‬و)بەرێژەیەکی زۆرتر لە دەنگەکانی(وو‪ ،‬ۆ‪ ،‬ێ) بەکارهاتوون‪ ،‬هۆی‬
‫ئەمەش بەالمانەوە ئەوە بووە کە رێژەی وشەی کوردی پەتی لەناو فەرهەنگی شیعریی (رەشید نەجیب)دا‪ ،‬کەمتربوون لە‬
‫چاو ئەو وشەو دەستەواژانەی کە سەرچاوەکانیان زمانی عەربی و تورکی بوون‬
‫ب_ لە ناو ئەو دەنگانەشدا کە تایبەتن بە زمانی کوردی‪ ،‬نەک زمانی عەرەبی‪ ،‬ئەوا دەبینین دەنگی(ڤ) لە هیچ دەقێدا‬
‫نەهاتووە و دەنگی (ژ ‪،‬پ‪ ،‬چ)ش بەرێژەیەکی کەم بەکارهاتوون‪،‬ئەم دیاردەیەش لە شیعری کالسیکی کوردیشدا راشکاوانە‬
‫دەبینرێ و ئەو راستیە دەخەنە بەردەست کە سەلیقەی شیعریی (رەشید نەجیب) پەروەردەی زمانی شیعری کالسیکی‬
‫کوردی بووە‬
‫هەرچی دەربارەی ئەو دەنگانەشە کە تایبەتن بە زمانی عەربی‪ ،‬وەک دەنگەکانی (ص ‪،‬ض‪ ،‬ط‪ ،‬ظ)‪ ،‬ئەوا دوو تێبینی دێنە‬
‫بەردەستمان ‪ :‬یەکەم ئەوەیە‪،‬هەروەک چۆن لە شیعری عەرەبیشدا‪ ،‬بەتایبەتی له شیعری کالسیکیاندا‪ ،‬بەرێژەیەکی کەم‬
‫بەکارهاتوون‪ ،‬لە دەقەکانی (رەشید نەجیب)یشداو لەچاو رێژەی بەکارهێنانی وشەی عەرەبیدا‪ ،‬ئەو دەنگانە زۆر بەکەمی‬
‫یەکارهاتوون‪،‬ئەمەش ئەوە دەگەێنێ کە ئەودەنگانە بۆخۆیان و بەو ئاوازو نەغمانەی هەیانە‪ ،‬دووربوون لە سەلیقەی‬
‫ئاوازی شیعرییەوە‪ ،‬بە هەردوو دیوی ناوەو دەرەوەیدا‪ ،‬تێبینی دووەمیشمان ئەوەیە کە رێژەی بەکارهێنانی ئەو دەنگانە لە‬
‫دەقی چوارەم و پێنجەمدا‪ ،‬بە بەراوورد لەگەڵ دەقەکانی یەکەم و دووەم و سێیەمدا‪ ،‬بەرەوکەمی چوون‪ ،‬تا وایان لێهاتووە‬
‫لە دەقی شەشەمدا نەمێنن‪،‬ئەم دیاردەیەش بەالی ئێمەوە ئاکامی بەرەوپێش چوونی زمانی شیعریی (رەشید نەجیب) ە‬
‫بەرەو کوردی پەتی‪ ،‬هەروەک چۆن شاعیران و نووسورانی کورد لەو سااڵنەدا هەنگاوی فراوانتریان بەرەو رووی ناوە‬
‫پ_ بە بۆچوونی ئێمە‪،‬چڕبوونەوەی کۆمەڵێ دەنگ بە شێوەیەکی بەرچاو لە هەندێ دەقدا‪ ،‬رایەڵەکراوی تاقیکردنەوەی‬
‫دەقەکەو ئەو دەاللەتەن کە ناونیشانی دەقەکە پۆشیویانە‪،‬هەروەک لە دەقی (ئینطيباعاتی هەورامان)دا هەستی‬
‫پێدەکەین و دەبینین کە دەنگەکانی (ب ‪،‬ط‪ ،‬ت‪ ،‬ر‪ ،‬م‪ ،‬ن‪ ،‬ئـ) بە رێژەیەکی زۆرتر لە نەبزوینەکانی تری ناو دەقەکە‬
‫بەکارهاتوون و(ئـ ‪،‬ط‪ ،‬ت‪ ،‬م)ەکانیش بە بەراورد بە دەقەکانی تر‪ ،‬زۆرتر بەکارهاتوون‪ ،‬هەر وەک چۆن بزوینەکانی(ا ‪،‬ە‪ ،‬ی)‬
‫و بە بە راوورد لەگەڵ دەقەکانی تردا‪ ،‬بە رێژەیەکی زۆرتر بەکارهاتوون‪ ،‬بەم پێیە زەمینەی سازدراو بۆ هاتنە ناوەوەی ئەو‬
‫دەنگانە بەالی ئێمەوە بریتی بووە لە‪:‬‬
‫‪- ١‬ناونیشانی دەقەکە‪ ،‬بەو دەنگانەو بەو پەردە سۆزداریەی کە پێی پۆشراوە‪ ،‬رایەڵەکردووی ئەو دەنگانەن بۆناو دەقەکە‬
‫‪_ ٢‬دووبارە کردنەوەی دەنگی (ئـ)ەکە‪،‬ئاکامی ئەو دواندنە سۆزدارانەیە کە لە ئامرازی بانگکردنی(ئەی)دا هەستی‬
‫پێدەکریت و بە بزوێنەکانی ( ە‪ ،‬ی)بەرجەستە کراون‪ ،‬بەم پێیە ئەو ئەرکە دەاللییەی پێبینراوە کە تۆوی چرۆکردنی‬
‫دەقەکە هەڵگریەتی و بریتیە لە هەست و سۆزی خوشەویستی بۆ (هەورامان)‪ ،‬وەک هێمایەک بۆ بوونێکی شکۆمەندانەی‬
‫نەتەوەکەی لە مێژوودا‪،‬ئەمە سەرباری ئەوەی کە هەر بەو دووبارە کردنەوەیەی دەنگی (ئـ )کەو چڕکردنەوەی لە هەندێ‬
‫کۆپلەی دەقەکەدا‪،‬چەشنە هاوتەریبیەکی پێکهاتەییش بنیاتنراوە‪،‬هەروەک چۆن کردارەکانیش بە (ئە) نەک (دە) دارێژراون‬
‫‪_ ٣‬دووبارەکردنەوەی دەنگی (ب ) لە دەقەکەدا بەگشتی و چڕکردنەوەی لە دوا کۆپلەدا‪ ،‬سەرباری ئەوەی لە چوار دێڕدا‬
‫بووەتە قافیە‪،‬دەنگی چەشنە هەڵچوونێکی دەروونی شاعیریشمان پێدەگەێنێ‪،‬هەڵچوونێ کە لە ئاکامی بینینی دوێنێی‬
‫پڕشکۆی میللەتەکەی و ئەمڕۆی (نەوی بوونیان) بەرپا بوو‬

‫‪58‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬

‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫‪_ ٤‬ئەوەی دەربارەی دەنگی (ت)ش سەرج رادەکێش ێ‪ ،‬ئەوەیە کە وشە عەرەبیەکانی وەک (ئوممەت ‪ /‬قودرەت ‪/‬مەرارەت‬
‫‪....‬هتد) زەمینەی دووبارەکردنەوەی زیاتریان بۆ سازداوە‬
‫‪_ ٥‬هەرچی دەنگەکانی ( ر‪ ،‬م ‪ ،‬هـ )شە‪ ،‬ئەوا چەشنە هاوتەباییەکی ئاوازەیی و نەغمەیی شیاویان لەگەل (ئـ ‪،‬ب ‪،‬ت)ەکەدا‬
‫بۆ ورووژاندنی سۆزەکە پێکهیناوە‪ ،‬هەربۆیە لەو دەستە دەنگانەشدا جێگای خویانیان کردووەتەوە کە قافیەی‬
‫کۆپلەکانیان بنیاتناوە‪ ،‬تەنانەت هەر ئەو ئەرکە دەاللیە بووەتە مایەی ئەوەی کە چەشنە نامۆییەک لە سیستەمی قافیەی‬
‫کۆپلەی پینجەم و شەشەمدا رووبدات‪ ،‬بەوەی وشەی (موتەلەسسم) ی دێری چوارەمی کۆپلەی پێنجەم لەگەڵ دوا دێڕی‬
‫کۆپلەی شەشەمدا هاوقافیکراون و بەو هاوقافیە کردنەش هەردوو کۆپلەی پێنجەم و شەشەم ئاوێتەکراون کە بە پێی‬
‫سیستەمی قافیەی دەقەکە دەبوو سەربەخۆ بۆنایە‬
‫ت_ هەمان دیاردەی ئامادەبوونی هاوتەریبی دەنگیی بە کاریگەری تاقیکردنەوەی خودی دەقەکەو ئەو ناونیشانەی کە بۆی‬
‫دانراوە‪ ،‬لە دەقی (شاری بەدبەخت)یشدا بەدی دەکەین‪ ،‬بەو پێیەی هەردوو دەنگی (ب‪،‬خ) بە رێژەیەکی زۆرتر لەچاو‬
‫دەنگەکانی تری ناو دەقەکەو لە چاو رێژەی بەکارهێنانیان لە دەقەکانی تردا‪ ،‬بەکارهاتوون‬
‫هەرچی دیاردەی(هاوتەریبکردنی دەستە دەنگ)یشە کە لە رەوانبێژیدا دەخرێتە ژێر چەمکی زاراوەکانی وەک (جناس‪ ،‬رد‬
‫العجز علی الصدر‪ ،‬ترصیع‪ ،‬تشطیر‪ ،‬تەرکیب بەند‪ ،‬تەرجیع بەند‪ ،‬تەوشییح)وه(‪ ،)٢٢‬ئەوا وای دەبینین کە بۆخۆی‬
‫دیاردەیەکی دابڕاو نییە لە هاوتەریبکردنی تاکە دەنگ‪ ،‬بە رادەیەک کە دەتوانن ببنە دوو دیوی پێکهێنەری یەکتر‪ ،‬بەو‬
‫پێیەی خودی تاکە دەنگی دووبارەکراوە‪ ،‬دەبێتە ناوکی دەستەدەنگی دووبارەکراوە‪ ،‬هەروەک چۆن دەستە دەنگی‬
‫دووبارەکراوه ش‪ ،‬دەبێتە سازدەری تاکە دەنگی دووبارەکراو‬
‫هەرلێرەوە کاتێ بەو تێڕوانینە سەرنج لە دەقەکان دەدەینەوەو سەرنج ئاراستەی ئەو وشەو دەستەواژانە دەکەین کە وەک‬
‫دەستە دەنگ ‪،‬لە پێناو سازدانی ئاوازی ناوەوەدا‪ ،‬دیاردەی هاوتەریبی دەنگیان پێ بنیاتنراوە‪ ،‬دەبینین‪:‬‬
‫ا_له دەقی (شاری بەدبەخت)دا‪ ،‬خودی ئەم ناونیشانە وەک دەستە دەنگێ‪ ،‬دووجاری تر لە دەقەکەدا دوبارە کراوەتەوە‪،‬‬
‫بەو دووبارەکردنەوەیەش نەک هەر لە سەر ئاستی دەقەکە زەمینە بۆ دووبارە کردنەوەی هەردوو دەنگی (ب‪ ،‬خ)‬
‫رەخسێنراوە‪ ،‬بەڵکو لە سەر ئاستی دێڕەکانیش‪ ،‬لە الیەک زەمینە بۆ هاتنە ناوەوەی ئەو دەستەدەنگانەش رەخسێنراوە کە‬
‫هەردوو دەنگی (ب‪ ،‬خ)یان تێدایە‪ ،‬لە الیەکی ترەوە بە دەنگی تری ناو دەستەدەنگی (شاری بەدبەخت)‪ ،‬هاوتەریبی لە نێوان‬
‫دەنگ و دەستەدەنگی تر پێکهێنراوە‪ ،‬وەک لەم دوو کۆپلەیەدا دەبینرێ‪:‬‬
‫شاری بەدبەخت هەر طەبیعەت مابوو لێت بێتە خرۆش‬
‫وا ئەویش پڕچەک موسەەللح هاتە مەیدانی هجووم‬
‫با ئەمیش سەرباری دەرد بێ با قەلیش هەمدەنگی بووم‬
‫با سەماش جووت بێ لەگەڵ ئەرز بەڵکو کوردان بێنە جۆش‬
‫جۆش ی وام ناوێ کە بگرین یاخو سینە چاک بکەن‬
‫جۆش ی پڕسۆزم ئەوێ کیسەی حەمییەت بێننە دەر‬
‫بۆ ئیعانەی شاری بەدبەخت بۆ واڵتی قوڕ بەسەر‬
‫بۆ برای بێ نان و شێو بۆ مردوانی بێ کەفەن‬
‫ئەوەی لەو دوو کۆپلەیەدا راستەوخۆ هەستی پێ دەکرێ‪:‬‬
‫‪- ١‬چڕکردنەوەی دەنگی(ب)کەیە‪ ،‬لەژیرکاریگەری دەستەدەنگی (بەدبەخت)‪ ،‬بەو چڕکردنەوەیەش زەمینە بۆ‬
‫هاتنەناوەوەی کۆمەڵێ دەستەدەنگی دووبارەکراوەی وەک (بێتە‪ ،‬بێنە‪ ،‬بێننە )و( با‪ ،‬بێ‪ ،‬بۆ)سازدراوە‬

‫‪59‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬

‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫‪-٢‬دەستەدەنگی(بەدبەخت)‪ ،‬هەردوو دەستەدەنگی (تەبیعەت‪ ،‬حەمییەت)ی بەدوای خۆیداهێناوە‬

‫‪- ٣‬دەنگی (ش)ی ناو دەستەدەنگی (شاری) دووجار دووبارە بووەوە‪ ،‬هەروەک چۆن قافیەی(خرۆش‪ ،‬جۆش)ی پێکهێناوە‬
‫بە هەمان شێوە‪ ،‬رێ خۆشکەر بووە بۆ هاتنە ناوەوەی دەستەدەنگەکانی وەک ( ئەویش‪ ،‬ئەمیش‪ ،‬قەلیش‪ ،‬سەماش )‬
‫کە یەک ئەرکی پێکهاتەیی بینیوە تياياندا‬
‫رەنگە لێرەدا بووترێت کە وشەو دەستەواژەی دووبارەکراوە بۆخۆی دیاردەیەکی پەسەند نەبووە لە چنینی دەقدا‪ ،‬كه‬
‫بۆچوونيكى تا رادەیەک راستە‪ ،‬بەالم ئەگەر وشەو دەستەواژەی دووبارەکراوە توانیان لە رووی دەاللیەوە شەقڵێکی‬
‫واتایی تر بپۆشن ئەوا دەکرێ ئەو بۆچوونە خۆی بسرێتەوە وەک لە وشەی (جۆش ێ)دا دەیبینین کە لە پێناو پێداگری و‬
‫دووپاتکردنەوەدا پێکهاتەیەکی ناتەبەیان لەگەڵ (ناوێ ‪/‬ئەوێ)دا پێ دروست کراوە بەو رەنگەش نەک هەر هاوتەریبیەکی‬
‫ئاوەزەیی بەڵکو هاوتەریبیەکی دەاللیشیان لە شێوەی ناتەبادا بنیاتناوە‬
‫ب_لە کۆپلەیەی چوارەم و پێنجەمی (ئینطیباعاتی هەورامان)یشدا دەبینین ‪:‬‬
‫‪_ ١‬وشەی (ئێستا)ی سەرەتای کۆپلەی چوارەم دوو جاری تر بە شێوەی (ئێستە)دووبارە بووەتەوە‪ ،‬بەم دەست پێکردن و‬
‫دووبارەکردنەوەیەش بوار بە دەنگی (س)دراوە تا بە شێوەیەکی دیار چڕببێتەوە‪ ،‬بە رادەیەک کە لە کۆی (‪)١٨‬دەنگی‬
‫(س)ناو دەقەکە (‪ )١٢‬جاریان لەو دوو کۆپلەیەداهاتووە و بوونەتە بنەمای سازدانی ئاوازی ناوەوەی دوو کۆپلەکە‬
‫‪_ ٢‬بە چنینی وشەی(ئێستا)و(ئێستە)ی کۆپلەی چوارەم لەگەل دەستە دەنگی (کەوا)و پێکهێنانی دوو پێکهاتەی جیاواز بە‬
‫ئاراستەی ستتونیدا کە بریتین لە (ئێستاکە کەوا) ی دێڕی یەکەم و(کەوا ئێستە)ی دێڕی چوارەم‪ ،‬هاوتەریبیەکی ئاوازەیی‬
‫و پێکهاتەیی جوان سازدراوە و بەوچەشنە سازدانش خودی وشەی (ئێستا)‪ ،‬سنووری واتا فەرهەنگییەکەی دەبڕێ و‬
‫دەاللەتی تاقیکردنەوەی دەقەکە دەپۆش ێ کە بریتییە لە بەرامبەرپێکردنی دیمەنی دوێنێی بەرزی و پڕشکۆی‬
‫مییللەتەکەیان‪ ،‬بە دیمەنی ئەمڕۆی نەوی بوونیان‬
‫بەم پێیە‪ ،‬ئەوەی ئێمە لێرەداو لە دەقەکانی تریشدا دەیبینین ئەوەیە کە دووبارەکردنەوەی تاکە دەنگ و دەستەدەنگ لە‬
‫دەقەکانی (رەشید نەجیب )دا زیاتر ئاکامی سەلیقەی شیعریی و تۆوی تاقیکردنەوەی دەقەکەن‪ ،‬نەک بەرهەمی‬
‫کارکردنێکی سنعەتکارانە لە جەستەی دەقدا‪ ،‬وەک الی شاعیرێکی وەک (نالی) و شاعیرانی تری کالسیکیدا دەبینرێ‪،‬‬
‫بەهۆی مامەڵەکردنی جیاوازیان لەگەڵ چەمکی شیعردا‬
‫پ_ لە دەقی (عەشق و خەیاڵ) یشدا هەست بە کاریگەریی ناونیشانی دەقەکە دەکەین لە سەر دووبارە بووونەوەی هەندێ‬
‫دەنگ و لەسەر پێکهێنانی سیستەمی ئاوازەیی قافیەکان‪ ،‬هەروەک چۆن هەست بەوە دەکەین کە قافیەی هەمەڕەنگی‬
‫کۆپلەکان‪ ،‬سەرباری ئەوەی وەک دەستە دەنگ دیاردەی هاوتەریبیان پێ بنیاتنراوە و چەشنێ لە رەگەزدۆزیان پێ لێ‬
‫پێکهێنراوە‪ ،‬بووشنەتە زەمینە خۆشکەر بۆ دووبارە بوونەوەو چڕبوونەوەی هەندێ دەنگ‪ ،‬بەم شێوانە‪:‬‬
‫‪_١‬هەردوو دەنگی (ع ‪ ،‬ق)ی وشەی (عەشق)ی ناونیشانەکە‪ ،‬كه بوخوى چوار جار دووبارە بووەتەوە‪ ،‬بوون بە بەشێک‬
‫لەو دەستەدەنگانەی کە وشەی قافیەکانیان پێکهێناوە‪ ،‬وەک( حەقیقەت‪ ،‬خیلقەت‪ ،‬عەنانی‪ ،‬عالەم‪ ،‬عەالئیق‪ ،‬شائیق‪،‬‬
‫حەدائیق‪ ،‬موعەلال‪ ،‬عوقەبا )‪ ،‬بەم رەنگەش جگە لە رۆلی بەشداری کردنیان لە پێکهێنانی ئاوازی دەرەوەی دەقەکەدا‪ ،‬لە‬
‫ناو خۆیانداو لەگەڵ قافیەیەکانی تری ناو دەقەکەدا‪ ،‬وەک (خەیاالت ‪،‬مەسافات‪ ،‬لەتافەت‪ ،‬نەزاکەت )‪،‬جۆرێ لە‬
‫هاودەنگیان پێکهیناوەو هاوتەریبیەکی دەنگیان بنیاتناوە‬
‫‪_ ٢‬هەر ئەو چەشنە ئامادەبوونە دیارەی هەردوو دەنگی (ع ‪ ،‬ق) لە ناو دەستەدەنگی قافیەکانداو پێکهینانی ئاوازی ناوەوە‬
‫پێیان‪ ،‬لە ناو دێرەکاندانیشداو بە هەردوو ئاراستەی ستوونی و ئاسۆییدا دەبینرێن و بە دووبارەکردنەوەیان کۆمەڵێ‬
‫دەستە دەنگیان بە شێوەی رەگەزدۆزی چنیوەو هاوتەریبیەکی ئاوازەییان پێ بنیاتنراوە‪ ،‬وەک لە کۆپلەی دووەمدا‬
‫راشکاوانە دەبینرێ‪ ،‬بەوەی وشەی (عالەم)ی قافیەی دێڕی دووەمی کۆپلەی دووەم‪ ،‬بە دووبارەکردنەوەی لە سەرەتای‬

‫‪60‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬

‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫دێڕی سێیەمدا‪ ،‬جۆرێ لە هونەری (ردالعجز علی الصدر)یان دروست کردووە و بە هێنانەوەی وشەکانی (مەعلوومە‪،‬‬
‫نەوعە‪ ،‬قەتعی)لە هەمان کۆپلەدا زەمینەیەکی ئاوازەیی دیاریان بۆ دەنگی (ع) رەخساندووە و بەشداریان لە‬
‫چڕکردنەوەیدا پێ کراوە‬
‫ت_ لە دەقی (ئاالمی بەشەر)دا و لەگەڵ ئەوەی دەنگی (ن)‪،‬بە رێژەیەکی زۆرتر لە دەنگەکانی تر دەبینرێن‪ ،‬بەاڵم نەبووەتە‬
‫ناوکی دەستەدەنگی هاوتەریب‪ ،‬تەنها لە چەند شوێنێکی بنیاتی دێڕەکاندا نەبێت‪ ،‬وەک(رۆژێ نییە‪ ،‬شەوگار نییە)و (نە‬
‫بەهەشتە‪ ،‬نە چەمەنزار)‪،‬کە بۆخۆیان هاوتەریبیەکی پێکهاتەیشیان بنیات ناوە‪ ،‬لە پاڵ ئەوانەشداو لە کۆپلەی یەکەمدا‪،‬‬
‫بە دەستەدەنگەکانی(لەالم‪ ،‬ئاالم‪ ،‬ئەلەم)و لە کۆپلەی دووەمدا‪ ،‬بە دەستەدەنگەکانی(لەوحەی‪ ،‬لەمعەی)و(زەرد‪،‬‬
‫دەرد)و لە کۆپلەی سێیەمدا بە دەستەدەنگەکانی(ئەوتاری‪ ،‬تاری)و (ئەنواری)ی کۆپلەی پێش خۆیان‪ ،‬هاوتەریبیەکی‬
‫دەنگی هەستپێکراویان چنیوە‬
‫هەر لەم دەقەدا تێبینی ئەوە دەکرێ کە دەنگی(پ)‪ ،‬تەنها لە دیڕی چوارەمی کۆپلەی سێیەمدا هاتووەو چوارجاریش‬
‫دووبارە بووەتەوە و چەشنە هاودەنگیەکیان داوە بە وشەکانی(پڕرەعشە‪ ،‬ئەپاڕێتەوە‪ ،‬پارچە‪ ،‬پەاڵس ێ)‬
‫ج_لە دەقی (عەشقی بێسوود)دا و لەو دەنگانەی کە لە ناونیشانەکەیدا هاتوون‪ ،‬دەنگی (د) لە هەموو دەنگەکانی تر زیاتر‬
‫دەبینرێن و هەردوو دەنگی (ع‪ ،‬ق) بە رێژەیەکی زۆر کەمتر لە چاو دەقی (عەشق و خەیاڵ)دا بەشدارییان لە پێکهێنانی‬
‫دەستە دەنگەکاندا پێکراوە‪ ،‬هۆی ئەمەش ئەوە بووە کە زمانی دەقەکە بەبەراوورد بە دەقەکانی پێشترەوە‪ ،‬زیاتر بەرەو‬
‫کوردی پەتی براوە‪ ،‬هەربۆیە دەبینین‪:‬‬
‫‪_ ١‬لە پاڵ پێکهێنانی هاوتەریبیەکی دەنگی لە نیوان (ئاالم ‪ ،‬ئەحالم)دا‪ ،‬بە کۆکردنەوەی دەستەدەنگەکانی (یاری‪ ،‬زاماری‪،‬‬
‫چاوی‪ ،‬بیماری‪ ،‬ئەمناردی‪ ،‬شاری)‪،‬هاوتەریبیەکی ئاوازەیی جوانیان بنیات ناوەو لەگەڵ هەردوو قافیەی (السار‪،‬‬
‫دڵدار)یشدا‪ ،‬هاودەنگیەکی ئاوازەییان لێ پێکهێنراوە‬
‫‪_ ٢‬لە کۆپلەی چوارەمیشدا دەنگی(گ)بووەتە ناوکی دەستەدەنگەکانی(جێگە‪ ،‬نزرگە‪ ،‬گەر‪ ،‬خەڵوەتگە)وبەشێک لە‬
‫ئاوازی ناوەوەی دێڕەکانیان پێ بنیاتنراوە‬
‫چ_ لە دەقی (فەریادی دووری)یشدا‪ ،‬تێبینی ئەم دیاردە دەنگیانە دەکەین‪:‬‬
‫‪_ ١‬ئاوازی دەرەوەی دەقەکە‪ ،‬بنیاتنراوی کێش ی برگەیی و قافییەی مەسنەوین‪ ،‬ئەمەش بۆخۆی بووەتە هۆی ئەوەی کە‬
‫زمانی دەقەکە‪ ،‬لە چاودەقەکانی تردا‪ ،‬هەڵگری سیماوشەقڵێکی زیاتری کوردی پەتی بێت و لە دەنگە عەرەبیکان خۆی‬
‫داماڵێنێت‬
‫‪_ ٢‬خودی قافیەکان‪ ،‬وەک دەستەدەنگ‪ ،‬رۆلی دیاریان بینیوە لە پێکهێنانی هاوتەریبی دەنگیدا و سەرباری ئەوەی ئاوازی‬
‫دەرەوەیان بنیات ناوه‪ ،‬بوونه ته بەرهەم هێنەری دەستەدەنگی هاوتەریبیش و لە پێکهێنانی ئاوازی ناوەوەشدا رۆڵی‬
‫سەرەکیان بينيوه‪ ،‬وەک لە دووبارەکردنەوەی (ان) دا هەستی پێ دەکەین‪ ،‬کە لە پێنج بەیتدا‪ ،‬بووەتە قافیەو بە ئاراستەی‬
‫ستوونیدا هاوتەریبیەکی دەنگی دیاری لە نێوان دەستە دەنگەکانی(جاران‪ ،‬شاران‪ ،‬کوردان‪ ،‬دەردان‪ ،‬رەوان‪ ،‬هەورامان‪،‬‬
‫سوزان‪ ،‬قەیوان‪ ،‬کوردستان)داپێکهێناوەو بە ئاراستەی ئاسۆیشدا‪ ،‬هاوتەریبیەکی دەنگی لەگەڵ (سیروان)ی سەرەتای‬
‫دێڕی یەکەمی بەیتی چوارەدا چنیوە‪ ،‬بەهەمان شێوەش قافیەی (ایە)‪ ،‬هەردوو دەستەدەنگی (هەوایە‪ ،‬چیایە)ی بە‬
‫ئاراستەی ستونی داو‪ ،‬دەستەدەنگی (بایە)ی بە ئاراستەی ئاسۆییدا‪ ،‬هاوتەریبکردوون و ئاوازێکی دیاری ناوەوەی لێ‬
‫پێکهێناون‬
‫‪_٣‬لە ناوەوەی بەیتەکانیشدا‪ ،‬رووبەرووی کۆمەڵێ هاوتەریبی دەنگی تری پێک هاتوو بە دەستەدەنگ‪ ،‬دەبینەوە وەک‪:‬‬
‫‪-‬هاوتەریبکردنی (والت)ی کۆتایی دێڕی یەکەم و (والتی)سەرەتای دێڕی دووەمی بەیتی یەکەم‪ ،‬کە جۆرێکە لە (ردالعجز‬
‫علی الصدر)‬

‫‪61‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬

‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫‪-‬هاوتەریبکردنی دەستەدەنگەکانی (دەنگی‪ ،‬پرشنگی ) ودەستەدەنگەکانی( دۆستی‪ ،‬شێتی‪ ،‬بەهەشتی )لە بەیتەکانی ‪٦-١‬‬
‫‪-‬هاوتەریبکردنی هەردوو دەستەدەنگی( تۆزێ‪ ،‬تینێ) و (هەوای‪ ،‬هەوری) لە بەیتی نۆیەم و دەیەمدا‬
‫هەر لێرەداو پێش ئەوەی روو لە هاوتەریبی پێکهاتەیی بکەین‪ ،‬ئەو تێبینیەمان دەخەینە بەردەست کە بریتییە لە هەست‬
‫کردنمان بە بوونی هەندێ دەستەواژەی ئەوتۆ لە ناو دێرۆ بەیتەکاندا کە بۆخۆیان ئاوازدار دەبیسترێن وەک (خەمخۆری‬
‫جاران‪ ،‬کووچەی شاران‪ ،‬بەهەشتی کوردان‪ ،‬ئەشکی رەوان‪ ،‬بارانێ بێنە‪ ،‬تەنووری دڵمی‪... ،‬هتد)کە بە (چەپکە دەنگ)‬
‫دەیانناسێنین و لەبەر ئەوەی ناچنە ژێر چەمکی هاوتەریبیەوە بۆیە نەمانهێنانە ناو سنووری باسەکەمانەوە و دەکرێ لە‬
‫لێکۆڵینەوەیەکی تایبەتدا ئاوڕیان لێ بدرێتەوە‬
‫‪- ٢‬هاوتەریبی پێکهاتەیی ‪:‬‬
‫وەک ئاشکرایە دیاردەی هاوتەریبی پێکهاتەیی‪ ،‬لە ئاستی رستەسازی زمانی دەقدا‪،‬خۆی دەنوێنێ و لەگەڵ ئەوەی وەک‬
‫زاراوەش‪ ،‬دەرهاویشتەی رەخنەی نوێیە‪ ،‬بەاڵم هەر لە کۆنەوە رەخنەگران و لێکۆڵەران دەرکیان بە بەها هونەریەکەی‬
‫کردووەو لە ژێر چەمکی زاراوەی جۆراو جۆریشدا ئاوڕیان لێداوەتەوە ( ‪)٢٣‬‬
‫ئێمەش لێرەدا بەو چەمکە کاری لەگەڵدا دەکەین‪ ،‬کە لە بنەرەتدا(رۆمان یاکبسن)رەنگی بۆ رشتووە‪ ،‬بۆیە بەالمانەوە‬
‫بریتییە لە ‪ :‬هاوشێوەبوون و هاوتەبابوونی بنیاتی دەستەواژە و رستەی شیعری‪ ،‬لە ناو دێرو بەیت و کۆپلەی دەقی‬
‫شیعرییدا‪ ،‬بەم چەمکەش دەکرێ لەالیەک قووڵترو فراوانتر ببینرێ و لە بازنەی دەقدا ئەرکە هونەری و دەاللیەکەی‬
‫دەرک پێ بکرێ و لە الیەکی ترەوە ئەو راستییەی تیا فەرامۆش نەکرێ کە بۆ خۆی دیوێکی هاوتەریبی دەنگییەو دیوەکەی‬
‫تری هاوتەریبی دەاللییە (‪) ٢٤‬‬
‫هەر لێرەوەو بە مەبەستی دەستنیشان کردنێکی وردی دیاردەکە‪ ،‬وای بە شیاو دەزانین کە لە یەکە یەکەی دەقەکاندا و‬
‫لە هەردوو ئاراستەی ئاسۆیی و ستوونیاندا‪ ،‬پیشانی بدەین‪:‬‬
‫‪- ١‬لە دەقی (ئینطیباعاتی هەورامان)دا‪ ،‬ئەم جۆرە چنینانەی (هاوتەریبی پێکهاتەیی) دەبینین‪:‬‬
‫‪-‬هاوتەریب بوونێکی ئاسۆیی ( ئەی کێوی بڵند پایە ‪ ،‬ئەیا شاخی موعەلال) لە دێڕی یەکەمی دەقەکەداو هاوتەریب‬
‫بوونیشیان بە شێوەیەکی ستوونی لەگەڵ(ئەی کێوی عەسر دیدە )ی کۆپلەی دووەم و(ئەی شاخی وەفادارو قەدرزان)ی‬
‫کۆپلەی سێیەم و(ئەی کێوی ئەساتیری‪ ،‬ئەیا شاخی موتەلەسسم)ی کۆپلەی پێنجەم کە بۆخۆیان هاوتەریبیەکی‬
‫ئاسۆییشن‬
‫‪-‬هاوتەریبکردنێکی ستوونی ( ئەی مولهیمی ئەشعاری لەتیف ‪ /‬ئەی باعیس ی تەسریری )لە کۆپلەی پێنجەدا ‪،‬‬
‫وەک دیارە بەو چەشنە هاوتەریبکردنانەی کە ناوکی بنیاتنانەکانیان دواندنی (شاخی هەورامان)ە‪ ،‬لە رووی دەاللیەوە‬
‫سیمای یەکێتیەکیش بە دەقەکە پۆشراوە‬
‫‪- ٢‬لە دەقی (ئاالمی بەشەر)دا‪ ،‬هاوتەریبی پێکهاتەیی لەم بەیتانەدا دەبینرێن‪:‬‬
‫‪-‬لە کۆپلەی دووەمدا‪ ،‬دێری یەکەم و دووەم‪ ،‬لەم رستە شیعرییە پێکهاتوون ‪( :‬رۆژێ نییە ئەم شاهی نجوومە بە جەاللی‬
‫نەروانێ بەسەر لەوحەیی خوێنینی بەشەردا)‪،‬دێری سێیەم و چوارەمیش‪ ،‬لەم رستە شیعرییە پێکهاتوون‪:‬‬
‫(شەوگارنییە لەمعەی نەزەری شاهی لەیالی زەرد هەڵنەگەڕی هالەیی ئەنواری لە دەەردا)‪،‬جا وەک دەبینین‪ ،‬بنیاتی رستەیی‬
‫هەردوو بەیتەکە هاوشێوەن و لەرووی دەاللییشەوە هاوواتان‪ ،‬لەگەل ئەوەی سەرەتاکانیان بە دوو یەکەی دژ کە(رۆژ‪،‬‬
‫شەو)ن دەست پێدەکەن‪ ،‬چونکە بەیتی یەکەم لە (خۆر) دەدوێ و بەیتی دووەم لە (مانگ) و نەشکراونەتە دوو یەکەی‬
‫دژ بەیەک لە بەیتەکاندا‬
‫‪-‬لە کۆپلە سيیەمیشدا‪ ،‬دەربڕینی (وەکو ئەوتاری رووبابێ) لەگەڵ دەربڕینی (هەروەک تەلی نالندەیی تارێ)ی بە دوادا‬
‫هاتوویدا‪ ،‬هاوتەریبیەکی پێکهاتەیی ناتەواویان پێکهێناوە‬

‫‪62‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬

‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫‪-‬لە دوا بەیتیشداو لە دێڕی یەکەمدا ( نە بەهەشتە ) لەگەڵ ( نەچەمەنزاری سەفایە)و لە دێڕی دووەمدا(سەحنێکی‬
‫بەئاشووبە) لەگەڵ (ژیانیش ی جەفایە)‪،‬هاوتەریبیەکی پێكهاتەیی و دەاللیشیان پێکهێناوە‪ ،‬بەو پێیەی لە دەوری تەوەرێک‬
‫کۆکراونەتەوە کە (دنیا)یە‬
‫‪- ٣‬لە دەقی (عەشق و خەیاڵ)دا‪:‬‬
‫‪-‬لە دوا دێڕی کۆپلەی دووەمدا‪ ،‬هەردوو دەربڕینی (طەیی مەکان)و(قەطعی مەسافات)‪ ،‬لە رووی پێکهاتەیی و لەرووی‬
‫دەاللیشەوە‪ ،‬بوونەتە هاوتەریبی یەکتر‪ ،‬پەو پێیەی پێکهاتەی دووەم هەڵگری هەمان واتای یەکەمە‬
‫‪-‬لە دوا کۆپلەشدا (موقددەس‪ ،‬موتەنەوویر‪ ،‬موتەبەسسیم)‪ ،‬بە کۆکردنەوەیان لە دەوری تەوەرێک کە (عەشقێکی)یە‪،‬‬
‫بوونەتە هاوتەریبی یەکتر‪ ،‬هەروەک چۆن لە دێڕی دواتردا (ژینێ) بووەتە تەوەری کۆکردنەوەی (نە لە دنیا‪ ،‬نەلە عوقەبا)و‬
‫هاوتەریبیەکی پێکهاتەیشیان لێ پێکهێنراوە‬
‫لە دوا بەیتیشدا‪ ،‬رستەی ( عەشقێ کە پڕی خەندەو گوڵبانگی سروور بێ) لەگەل (عەشقێ ئەبەدی بێ)و رستەی دواییان‬
‫کە (لە عەدەم خەیلێ بە دوور بێ)یەو (عەشقی)تیا دووبارەنەکراوەتەوە‪ ،‬هاوتەریبیەکی پێکهاتەییان چنیوە‬
‫‪- ٤‬لە دەقی (شاری بەدبەخت)یشدا‪ ،‬ئەم هاوتەریبیە پیکهاتەییانە دەبینرێن‪:‬‬
‫‪-‬لە کۆپلەی یەکەمدا‪ ،‬کۆمەڵێ بنیاتی هاوتەریب دەبینرێن کە لە رووی پێکهاتەیی و لە رووی دەاللیەوە هونەریانە سازدراون‬
‫‪-‬لە دێڕی یەکەمدا‪( ،‬فەرتەنە با برووسکە) بە ئاراستەی ستوونیدا‪ ،‬لەگەڵ (گرمە‪ ،‬ناڵەیی‪ ،‬سەما)ی دیڕی دووەم و‬
‫(هارەیی‪ ،‬الفاو‪ ،‬سەیل)ی دێڕی چوارەم هاوتەریب کراون و لە رووی دەاللیشەوە هاوتەریبیەکی دەاللیشیان پێ سازدراوە‪،‬‬
‫چونکە وێنەی کارەساتی سروشتیان پێ نوێنراوە‬
‫هەر لە دێری یەکەمدا‪( ،‬ئاه‪ ،‬واوەیال‪ ،‬فوغان )‪ ،‬بە ئاراستەی ستووونیدا‪ ،‬لەگەڵ (شین‪ ،‬شەپۆری سەرزەمین)ی دێری‬
‫دووەم و( گریەیی پیرو جوان)ی دێری سێیەم و (نەوحەیی ئاخ و ئەنین)ی دێری چوارەم‪ ،‬هاوتەریبی پێکهاتەییان چنیوەو لە‬
‫رووی دەاللیشەوە هاوتەریبیان پێک هێناوە‪ ،‬بەو پێیەی وێنەی بێ دەسەالتی و ناهەمواریی مرۆڤمان پیشان دەدەن‪ ،‬ئەم‬
‫چەشنە بەرامبەر پێکردنەی ئەو دوو وێنەیەش‪ ،‬واتە وێنەی دەنگی سروشتی توورەو هەڵچوو‪ ،‬لەگەڵ وینەی دەنگی‬
‫مرۆڤی زیان لێکەوتووی پێچارە‪ ،‬بووەتە هۆی ئەوەی بە ئاراستەی ئاسۆیشدا‪ ،‬هاوتەریبیەکی ناتەواو پێک بهێنن‪،‬‬
‫‪-‬لە کۆپلەی دووەمداو بە ئاراستەی ستوونیدا‪ ،‬بنیاتی (گاه لە تاو طیفلی خەواڵو دایکی بێ چارە و هەژار)‪،‬هاوتەریبی بنیاتی‬
‫(گاه لە تاو فەوتی مناڵی باوکی بەدبەخت بێ قەرار)ەو بنیاتی (خۆی ئەخستە ئاوەوە)‪،‬هاوتەریبی بنیاتی(خۆی ئەکرد بە‬
‫داوەوە)یەو لە هەمان کاتدا هاوتەریبیەکی دەاللیشیان پێکهیناوە‬
‫‪-‬لە کۆپلەی سێیەمداو بە ئاراستەی ئاسۆییدا‪ ،‬بنیاتی(با ئەمیش سەرباری دەردبێ)‪،‬لەگەڵ بنیاتی (با قەلیش هەم دەنگی‬
‫بووم)‪،‬هاوتەریبکراون و بە ئاراستەی ستوونیدا لەگەڵ بنیاتی(باسەماش جوووت بێ لەگەڵ ئەرز)‪،‬هاوتەریبی پیکهاتەییان‬
‫پێ چنراوە‬
‫‪-‬لە کۆپلەی چوارەمیشدا و بە ئاراستەی ستوونیدا‪ ،‬دەربڕینی( جۆش ی وام ناوی)لەگەڵ دەربڕینی(جۆش ی پڕ سۆزم ئەوێ)‬
‫هاوتەریبی پێکهاتەیی ناتەواوو دژیان پێک هێناوە‬
‫‪-‬لە دوا بەیتیشدا (بۆ والتی قوربەسەر بۆ برای بێ نان و شێو بۆ مردووانی بێ کەفەن)‪،‬بە هەردوو ئاراستەی ستوونی و‬
‫ئاسۆییداو بە کۆکردنەوەیان لە دەوری (بۆ ئیعانەی)‪ ،‬هاوتەریبیەکی پێیکهاتەییان پێ چنراوەو دەاللەتی (لێ قەوماوان)یان‬
‫پێ هەڵگیراوە‬
‫‪- ٥‬لە دەقی (عەشقی بێ سوود)یشدا‪:‬‬
‫‪-‬لە کۆپلەی دووەمدا و بە ئاراستەی ئاسۆییدا‪ ،‬هاوتەریبی پێکهاتەیی و دەاللی دژ لە نیوان(وەسڵی فیراقە)و(شادیی‬
‫ئەنینە)پێکهێنراوە‬

‫‪63‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬

‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫‪-‬لە کۆپلەی چوارەمداو بە ئاراستەی ئاسۆیییدا‪( ،‬خەوە سەرابە)ی دێڕی یەکەم‪ ،‬لەگەڵ(مەیە شەرابە)ی دێڕی چوارەم‪،‬‬
‫هەروەک چۆن هاوقافیەن‪ ،‬هاوتەرییبیەکی پێکهاتەییشیان لێ پێکهێنراوە‬
‫‪-‬هەر لە کۆپلەی چوارەمدا و بە ئاراستەی ستوونیدا‪( ،‬پرشنگی دوو چاوی کاڵە)ی دێڕی دووەم‪ ،‬لەگەڵ (پرشنگی کوڵمێکی‬
‫ئاڵە)ی دێڕی سێیەم‪ ،‬هاوتەریبی پێکهاتەییان پێ چنراوە‬
‫‪-‬لە کۆپلەی چوارەمدا‪ ،‬دەربڕینەکانی ( نزرگەی خەیاڵی دڵدار)و( خەڵوەتگەی یاری)و(زاماری چاوی بیماری) بوونەتە‬
‫هاوتەریبی یەکتر‪ ،‬بەو پێیەی لە دەوری تەوەرێک سووراونەتەوە کە (دڵی السار)ی دێڕی یەکەمی کۆپلەکەیەو‬
‫جێناوی(ی)ناودەربڕینەکان جێگای گرتووەتەوە‬
‫‪-‬لە دوا بەیتی دەقەکەشدا‪ ،‬هەردوو بنیاتی(ئەمناردی بۆ شاری عەدەم)و(نەجاتم ئەدای لە دەست دەردوو غەم)کە‬
‫ئاوێزانی(دڵ)ن‪ ،‬جێناوی(ی) جێگای گرتووەتەوە‪ ،‬هاوتەریبیەکی پێکهاتەیی و دەاللی دژیشیان لێ پێکهێنراوە‪ ،‬بەوپێیەی‬
‫دوورخستنەوە بۆ شاری عەدەم‪ ،‬بۆ خۆی دەبێ غەم هێنەر بێت‪ ،‬نەک غەم رەوێنەر‬
‫‪- ٦‬لە دەقی (فەریادی دووری)دا‪ ،‬رووبەرووی ئەم جۆرانەی هاوتەریبی پێکهاتەیی دەبینەوە‪:‬‬
‫‪-‬لە بەیتی دووەمدا و بە ئاوێزان کردنی هەردوو دەربڕینی (دەنگی دڵسۆزی)و(فەریادی یاری)‪ ،‬بە دەربڕینی(بەرە بۆ والت)ی‬
‫دێڕی یەکەمی بەیتی یەکەمه وه ‪ ،‬هاوتەریبیەکی پێکهاتەیی بنیات نراوە‬
‫‪-‬لە بەیتی چوارەمدا‪ ،‬هەروەک چۆن بنیاتی (کەوسەری بەهەشتی کوردان)ی دێڕی یەکەم و(ئیکسیری زام و ئازارو‬
‫دەردان)‪ ،‬بە ئاراستەی ستوونیدا هاوتەریب کراون‪ ،‬بە هەمان شێوە لەگەڵ (گیان بەخش ی زیندوو جەمادات)ی دێڕی‬
‫یەکەمی بەیتی حەوتەمدايشدا هاوتەریبکراون‬
‫‪-‬لە بەیتی هەشتەمدا‪( ،‬شنەیێ بایێ) و (کزەی هەوایێ)‪ ،‬بە ئاراستەی ئاسۆییدا هاوتەریبکراون و بە دواشیاندا (لە شاخ و‬
‫نزار دەشت و چیایێ)ی هەمان بەیت‪ ،‬لەگەڵ(لە زەڵم و تانجەرۆو سیروان) هاوتەریبکراون‪ ،‬بەو پێیەی بەسراونەتەوە بە‬
‫یەک کردارەوە کە (بێنە)یە‬
‫بەم رەنگە‪ ،‬دەقەکان بەگشتی و بەو چەشنە تەکنیکەی هاوتەریبیی پێکهاتەیی کە زیاتر سازدراوی سەلیقەی شیعریی‬
‫شاعیرو زەمینەی تاقیکردنەوە شیعرییەکەین‪ ،‬نەک کارکردنێکی سنعەتکارانە‪ ،‬توانراوە زمانی دەقەکان بەرەو‬
‫چڕکردنەوەیەکی هونەری ببرين و بنەمایەکی شیعرییەتیان بۆ برەخسێنرێ‬
‫‪- ٣‬هاوتەریبی دەاللی‪:‬‬
‫لەگەڵ پەسەند کردنی ئەو تیڕوانینەی (یاکبسن)دا ‪ ،‬کە بەالیەوە بنیاتی ئاوازەیی رێکخەری سەرەکی یەکە فەرهەنگیەکانی‬
‫دەق و چنینی واتایی دەقە (‪ ،) ٢٥‬بەتایبەتی لە و دەقانەدا کە ئەرکی زمان تیایاندا پێش هەر ئەرکێکی تر‪ ،‬جوانی چنینه‪،‬‬
‫ئەوا ناکرێ ئەو راستیەش فەرامۆش کرێ کە کێڵگەی واتایی دەقیش بۆخۆی‪ ،‬تۆڕێکی چنراوی تایبەتەو لە رێگای‬
‫کارکردنێکی تایبەت لە زماندا‪ ،‬کاریگەری راستەوخۆی لەسەر تۆڕی ئاوازەیی دەق بەجێ دێڵێ‪ ،‬بە تایبەتی لەو دەقانەدا کە‬
‫تۆوی چەکەرەکردنیان تاقیکردنەوەیەکی سۆز ورووژێنەر بوو بێت‬
‫هەر بۆیە بەالی ئێمەوە و لە ئاستی دەاللی دەقدا‪ ،‬یەکە فەرهەنگیەکان نەک هەر لە رێگای (الدان)ەوە ‪ ،‬بەرگی واتایی‬
‫نوێیان پێ دەپۆشرێ ‪ ،‬بەڵکو تۆڕێکی دەاللی ئەوتۆشیان پێ دەچنرێ کە دەبنە بەرهەمهێنراوو بەرهەم هێنەری یەکتر و‬
‫پێکهێنەری هاوتەریبی دەاللی له ناو ده قدا‬
‫بەم پێیەو بەو تێروانینەشمان ‪ ،‬کاتێ کە لە دەقەکانی(رەشید نەجیب) دەڕوانین دەبینین‪:-‬‬
‫ا‪ -‬لە دەقی (ئینطیباعاتی هەورامان) ندا‪:‬‬
‫تۆوی تاقیکردنەوەکە بۆخۆی بینینی دۆخی (نەوی بوون)ی (ئێستا)ی (میللەتی کورد)و لەدەست چوونی (شەوکەتی‬
‫رابووردوویان)و (ئەییامی سەفایان)ە ‪ ،‬سۆزی ورووژێنراویش بەو تاقیکردنەوەیە ‪ ،‬چۆڕێنراوەتە ناو وێنەکانی ئەوسا و‬

‫‪64‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬

‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫ئێستای میللەت و ناو وێنەی (کێوی هەورامان)‪ ،‬بە (سەتوەت)ییه کەی ئەوساویی و (هەرەم)ییەکەی ئێستای ‪،‬‬
‫بەم چەشنەش ‪ ،‬هەریەکێ لەو وشانەو بەو دەاللەتانەی لە دەقەکەدا پۆشیویانە‪ ،‬کۆمەڵێ وشەو دەستەواژەی تریان لە‬
‫رێگای (تەباکردن و ناتەباکردن)ەوە‪،‬لە دەوری خۆیان کۆکردووەتەوەو بەم شێوەیە هاوتەریبی دەاللیان لێ پێکهێناون ‪:‬‬
‫‪-‬هاوتەریبکردنێکی تەبا لە نێوان (کێو= شاخ =کەژ)و( بڵند پایە =بەرزی= موعەلال)بە دەاللەتی (شکۆمەندی) لە دەوری‬
‫(هەورامان)‬
‫‪-‬هاوتەریبکردنی (عەصر= ئەییام )و(ماض ی =رابوردوو)و راگرتنیان بەرامبەر (ئێستا)‬
‫‪-‬هاوتەریبکردنی( شەوکەت= حەشەم = قودرەت )و (ئوممەت =میللەت )و کۆکردنەوەیان لە دەوری (کوردان)و‬
‫هاوتەریبکردنی لەگەڵ(بابانی =کەیانی)‬
‫‪-‬هاوتەریبکردنی (حەزینم= ئەنینم =پڕقەهر= مەرارەت)ی رایەڵکراوی(ئێستا)‬
‫‪-‬هاوتەریبکردنی(شاهی= تاج)و (زمستان =سەحاب)و (تەبیعەت= دارو دەوەن و بولبول)و(ئیلهام =ئەشعار= شاعیر=‬
‫شیعر)و(ئەساتیر =موتەلەسسیم)و(بەدیع= فەساحەت)‬
‫‪-‬هاوتەریبکردنی ناتەبا لە نێوان (بەرزی ‪ #‬نەوی بوون)و (تەسریر‪ #‬ناشاد)‬
‫بەم شێوەیەو بە هاوتەریبکرنی یەکەی زمانی تەباو ناتەبا لە رووی دەاللییەوە ‪ ،‬تۆرێکی دەاللی چڕی ئەوتۆی پێکهێناوە کە‬
‫بتوانێ سوزدارانە تاقیکردنەوەکەی بچۆرێنێتە دەروونی خوێنەرەوە‬
‫ب_لە دەقی (ئاالمی بەشەر) دا‪:‬‬
‫لەم دەقەدا راستەوخۆ هەست بەوە دەکەین کە یەکە واتاییەکان ‪ ،‬لە اللەیک بەرهەم هێنراوی ئاوێتەکردنی مرۆڤە بە‬
‫سروشتەوەو‪ ،‬لە الیەکی ترەوە چەکەرەکردووی تۆوی تاقیکردنەوەیەکن کە بەری دەرککردن بووە بە (بێهودەیی ژیانی‬
‫مرۆڤ) ‪ ،‬بۆیە توانراوە بەو سیماو شەقڵە خەماویەی کە پێیان پۆشراوە ‪ ،‬تۆڕێکی هاوتەریبی دەاللی چڕ‪ ،‬بەم شێوەیە لە‬
‫نيوانیاندا بچنرێ‪:‬‬
‫‪-‬هاوتەریبکردنی (مودریک =مەعلوم)و( ئەندووه = ئاالم = کەدەر)و(هیچی= مەئیووس ی)‬
‫‪-‬بە هاوتەریبکردنی هەردوو دەربڕینی خوازەیی (شاهی نجووم )و (شاهی لەیالی)کە یەکەمیان (خۆر)و دووەمیان (مانگ)‬
‫دەگەێنێ‪ ،‬توانیویەتی زنجیرەیەک هاوتەریبی دەاللی بنیات بنێت وەک‪(:‬شاهی لەیالی(مانگ) = هالەیی‬
‫ئەنواری)و(زەردهەلنەگەرێ = دەرد)‬
‫‪-‬دیارە (رۆژ‪ #‬شەو) بۆخۆیان هاوتەریبیەکی ناتەبایان پێ بنیات دەنرێ‪ ،‬بەاڵم لێرەدا هەردوو دەستەواژەی (رۆژێ نییە=‬
‫شەوگارنییە)تەبا کراون‪ ،‬بەو پێیەی دەاللەت لە بەردەوامی دەکەن‪،‬واتە هاوتەریبییەکی تەبایان لی پێکهێنراوە نەک دژو‬
‫ناتەبا‬
‫‪-‬هاوتەریبکردنی( ئەوتار= رووباب =تەل= تار)و(سەیحە =ناڵندە)و(پڕ رەعشە =پەاڵس)و(گریان= نمناک)و(قطعە=‬
‫شعر)و هاوتەریبی ناتەبا لە نێوان (کۆن ‪#‬نوین) دا‬
‫‪-‬لە دوا بەیتیشدا‪ ،‬هاوتەریبکردنێکی دەاللی چڕ دەبینین ‪ ،‬بەوەی لە الیەک و لە ناو بەیتەکەدا (نە بەهەشتە =‬
‫نەچەمەنزار) تەباکراون و (سەفا‪ #‬جەفا)ش ناتەبا کراون ‪ ،‬لە الیەکی ترەوە دێری یەکەم کە (دنیا نەبەهەشتە نە‬
‫چەمەنزاری سەفایە) لەگەڵ دێری دووەمدا کە(سەحنێکی بە ئاشووبە ژیانیش ی جەفایە)یە هاوتەریبیەکی تەبایان‬
‫پێکهێناوە‬
‫پ_ دەقی (عەشق و خەیاڵ)دا‪:‬‬
‫لەم دەقەدا‪ ،‬خودی ناونیشانەکە بەگشتی و (خەیاڵ) بەتایبەتی‪ ،‬کراونەتە یەکەیەکی دەاللی و بەرامبەر (عالم ) دانراوەو‬
‫هاوتەریبیەکی ناتەبایان لێ پێکهێنراوە و لە دەوریشیاندا کۆمەڵێ یەکەی دەاللی کۆکراونەتەوە ‪ ،‬تا بتوانن تۆوی‬

‫‪65‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬

‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫تاقیکردنەوەکە ‪ ،‬کە بەری تێڕوانینێکی رۆمانسییانەی رەشبینە بەرامبەر ژیان ‪ ،‬چەکەرە پێ بکەن و بەم شێوەیەش‬
‫هاوتەریبیی دەاللیان لە نێواندا پێک بهێنری‪:‬‬
‫‪-‬هاوتەریبکردنێکی تەبا لە نێوان ( دنیا =حەقیقەت =خیلقەت =عالم)و هاوتەریبکردنێکی ناتەبا پێیان لەگەڵ (خەیاالت)‬
‫‪ -‬هاوتەریبکردنی (طەیر= باڵ= فرین ) و ( طەيي مەكان = قەطعى مەسافات) و (شاهق =بەرزی= موعەلال)و(قەصر=‬
‫کاشانە) (حەدائق =ئەزهار= موعەتتەر= گوڵشەن)‬
‫‪-‬هاوتەریبکردنێکی تەبا لەنیوان دەربرینی (موجەررەد لە هەموو بەندو عەالئیق)لەگەڵ(پەرستیدەی حیسسم)بەو پێیەی‬
‫دەیەوێ (هەست)ی ببێتە هاوتەریبی (ئەندیشە)ی ‪ ،‬ئەوەش بە دی نایەت تا (هەست) بەتەواوی خۆی لە (واقع) دانەماڵێ‬
‫چونکە (هەست) وەک (ئەندێشە) نییە کە بە تەواوی وێنە لە مادە داماڵێنێ‬
‫‪-‬هاوتەریبکردنی (سەعادەت =موتەبەسسیم= خەندە= سروور)‬
‫‪-‬هاوتەریبکردنی ناتەبا لەنێوان (دنیا‪ #‬عوقبا)و(ئەبەدی‪ #‬عەدەم)‬
‫ت_ دەقی (شاری بەدبەخت)دا‪:‬‬
‫وەک دیارە ‪ ،‬دەقەکە بەرهەم هێنراوی سۆزێکی مرۆڤانەو نیشتمانیانەی ورووژینراوی رووداوێکی کارەساتبارە کە (الفاو)ەو‬
‫بۆخۆی (کارپێکراوە)و (کارکەر)ەکەی (سروشت)ەو ( کارلەسەرکراو)*یش‪( ،‬شاری بەدبەخت ‪ -‬دانیشتوانی کورد)ی‬
‫گیرۆدەبووە بە کۆمەڵێ کێشەی تری نیشتمانی و کۆمەالیەتیەوە ‪ ،‬هەربۆیە دەبینین یەکە دەاللیەکان بە هەردوو سیماو‬
‫شەقڵی سوزدارانەو واقیعیانەیانەوە ‪ ،‬لە دەوری هەردوو بنەما سەرەکیەکەی رووداوەکە ‪،‬کە‬
‫(کارکەر)و(کارلەسەرکراو)ن‪ ،‬کۆکراونەتەوەو بە تەکنیکی هاوتەریبی پێکەوە چنراون بەم شێوەیە‪:‬‬
‫‪-‬هاوتەریبکردنی (با =بروسکە =گرمە= ناڵە= الفاو= سەیل) ی پەیوەست بە رووداوەکەو (کارکەر)ی رووداوەکە کە‬
‫(سروشت)ە لە الیەک و هاوتەریبکردنی(ئاهو= واوەیال= فوغان = شین =شەپۆر= گریە =نەوحە= ئاخ =ئەنین)ی‬
‫پەیوەست بە (کارلەسەرکراو) لە الیەکی ترەوەو بەرامبەرپێکردنی هەردووکیشان بە شێوەیەکی هاوتەریب پێکەوە‬
‫لەو بەرامبەرپێکردنەیەشدا هەست بەوەدەکرێ کە ئەگەر دێری سێیەم و چوارەمی کۆپلەکە ئاڵوگۆر بکرانایە ئەوا‬
‫دەستەواژەی(دەنگی ئیستمدادی دایک ) بێ پچران دەبووە هاوتەریبی(دایکی بێچارەو هەژار)ی دێری یەکەمی کۆپلەی‬
‫دووەم‬
‫‪-‬هاوتەریبکردنی پێکهاتەیی بەیتی یەکەم و دووەمی کۆپلەی دووەم بۆخۆی ئاکامی هاوتەریبکردنی دەاللی نیوان یەکە‬
‫واتاییەکانە کە بەم شێوەیە پێکەوە چنراون ‪(:‬طیفل= منال)و(دایک =باوک)و (بێچارە= بەدبەخت)و(مەل =داو)‬
‫(‬ ‫‪-‬وشەی (طەبیعەت) لە کۆپلەی سێیەمدا راستەوخۆ بووەتە (کارکەر)ی رووداوەکە کە (الفاو) تیایدا (کارپێکراوە)و‬
‫شارودانشتوانی)ش(کارلەسەرکراو)و (کار)ەکەش بۆخۆی (کاولکاری)یە بەم شێوەیە (طەبیعەت) خۆیی و هەموو ئەو‬
‫یەکە واتاییانەی کە لە دەوری کۆکراونەتەوە وەک(پڕ چەک= موسەلەح =هجووم) بەرامبەر (شاری بەدبەخت‪/‬‬
‫کوردان)کراوەنەتەوەو هاوتەریبیەکی دەاللی ناتەبایان لێ پێکهێنراوەو کراویشەتە بەرهەمهێنەری دوو هاوتەریبی تەبا کە‬
‫بریتین لە دەنگی (قەل= بووم)و جووتبوونی(سەما= ئەرز) لەرێگای ئەو هێما دەاللیەی کە پێیان پۆشراوە و بریتییە‬
‫لە(کاولکاریی)‬
‫‪-‬وەک دیارە ‪ ،‬دوا کۆپلەی دەقەکە ‪ ،‬سیمای گوتارێکی شیعریی وشیارکردنەوەو ئامۆژگاری پێ پۆشراوە ‪ ،‬ئەمەش بووەتە‬
‫هۆی ئەوەی کۆمەڵێ یەکەی دەاللی تری پەیوەست بەو الیەنە بێنە ناوزمانی دەقەکەوەو وەک یەکە دەاللیەکانی تر‬
‫هاوتەریبی تەباو ناتەبیان پێ بنیات بنرێ وەک‪:‬‬
‫( کیسە= ئیعانە= حەمییەت)و(بەدبەخت= قوربەسەر)لەالیەک و لە الیەکی ترەوە دەستەواژەی(برای بێ نان و شێو)کە‬
‫خوازەیە بۆ مرۆڤی (زیندوو) لەگەڵ (بێ کەفەن )ی خوازە لە (مردوو) بە هۆی وشەی (ئیعانە)ەوە هاوتەریبیەکی تەبایان لێ‬

‫‪66‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬

‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫چنراوە‬
‫ج_ لە دەقی (عەشقی بێ سوود)دا‪:‬‬
‫لێرەشدا رەنگڕشتنی پێکهاتەی دەاللی دەقەکە لە کۆپلەی یەکەمدا بە دەربڕینێکی پارادۆکس ی چاوەروان نەکراو بەوەی کە‬
‫(پەشێوی و ئاالم و غەمی دڵ و ون بوونی لە لەناو ئەحالم و سەمای پڕتەم) ئاکامی (عاشق نەبوونی بووە نەک عاشق‬
‫بوونی) بوار بۆ ئەوەکراوەتەوە تا زنجیرەیەک یەکەی واتایی یەک بخات و هاوتەریبکردنێکی دەاللیان پێ بچنێ بەم شێوەیە‪:‬‬
‫‪(-‬وەصل‪ #‬فیراق)و(شادی ‪#‬ئەنین) لە الیەک و ( وەصل =شادی)و (فیراق =ئەنین)‬
‫‪(-‬عەقڵ =مەنتیق= حیکمەت )و (چاو= کوڵم) و(کاڵ= ئاڵ )‬
‫‪-‬تەباکردنی(مەی= شەراب)(جێگە =نزرگە= خەڵوەتگە) (زامار= بیمار)‬
‫‪-‬ناتەبا کردنێکی چاوەرێ نەکراوی (عەدەم ‪#‬نەجاتدان)ی دێڕی یەکەم و دووەمی دوا بەیت (ئەمناردی بۆ شاری عەدەم‬
‫نەجاتم ئەدای لە دەست دەردوغەم)‬
‫چ_ لە دەقی (فەریادی دووری)یشدا ‪:‬‬
‫ناونیشانی دەقەکە ‪ ،‬بەو دەاللەتەی کە هەڵی گرتووە و بریتییە لە سۆزی غەریبی ودووریی شاعیر لە کوردستان ‪ ،‬بۆخۆی‬
‫لەچنینی کێڵگە واتاییەکەیدا و لە چنینی پێکهاتە دەاللیەکانیدا‪ ،‬ئاراستەکراوێکی دیار بووە ‪ ،‬بە تایبەتی لە رووکردنە‬
‫سروشت و دیاردە سروشتییە جوانەکان ‪ ،‬کە سیمایەکی رۆمانسیانەی بە یەکە دەاللیەکان پۆشیوە ‪ ،‬دیارە دەبێ‬
‫ئەوەشمان لە یاد نەچێتەوە کە سروشت بە سيما رۆمانسیەکەیەوە ‪ ،‬لێرەشدابووەتە الیەنێکی ئەو هاوکێشەیەی کە‬
‫الکەی تری خۆشەویستی کوردستانە‪ ،‬هەربۆیە ئەو یەکە دەاللیانەی کە لێرەدا هاوتەریبی دەاللیان چنیوە ‪ ،‬لە جوانیەکانی‬
‫سروشتی کوردستانەوە هەڵێنجراون و خەمی غەریبیان پێ رەوێنراوەتەوە‪ ،‬وەک لەم هاوتەریببکردنە دەاللیانەدا دەبینرێن‬
‫( ‪(:-‬دجلە = سیروان) وەک (رووبار)و وەک لێکدەری شوێنی غەریبی و زێدی شاعیر کە کوردستانە هەر بەو سۆزەش (زەڵم‬
‫= تانجەرۆ= قەشان )و (رووبار= گۆم) لە الیەک و( کەژ= شاخ= چیا )ی کوردستان هاوتەریبکراون‬
‫‪-‬هاوتەریبکردنی دەاللی تەبا لە نێوان(هاوار= دەنگ =فەریاد)و(یار= دۆست =بەندە= خەمخۆر )و(کوچە =شار)‬
‫و(کەوسەر= بەهەشت )و( برین= زام)و(ئاالم =ئازار)و(نوورانی= رووناکی)و(دۆڵ= شیو)و(با= هەوا)و( نەسیم =شنە‬
‫=کزە)و(هەور= باران)‬
‫‪-‬هاوتەریبکردنی ناتەبا لە نیوان(ئاالم ‪ #‬ئاوات )و(دۆڵ‪ #‬شاخ)و(زیندوو ‪#‬جەمادات)و (نەسیم‪ #‬جەرگی سۆزان)و(باران‬
‫‪ #‬تەنووری دڵ)‬
‫بەم رەنگە دەبینین ‪ ،‬بەو هاوتەریبکردنە دەاللیانە ‪ ،‬توانراوە سیمای چڕبوونەوەیەکی هونەری جوان بە زمانی سادەی‬
‫دەقەکە ببپۆشرێ و ئەو راستیەی پێ بخرێتە بەردەست ‪ ،‬کە بنەمایەکی جوانیی دەقی شیعریی‪ ،‬لە چۆنیتی چنینی یەکە‬
‫فەرهەنگییەکانەوە ‪ ،‬بەو دەاللەتانەی لەناو دەقدا پییان دەبەخشرێ ‪ ،‬سەرچاوە دەگرێ ‪ ،‬نەک لەو واتایانەی لە دەرەوەی‬
‫دەق هەیانە‬

‫ئەنجام‪:‬‬
‫لە رێڕه وی لێکۆڵێنەوەکەدا ئەم ئەنجامانە دێنە بەردەست‪:‬‬
‫‪- ١‬تەکنیکی هاوتەریبی ‪ ،‬هەروەچۆن بنەمایەکی سەرەکی پرۆسەی بنیاتنانی دەقی شیعرییە ‪ ،‬بەهەمان شێوەش‬
‫دەرکپێکردن و شیکردنەوەشیان بنەمایەکی گرنگی پرۆسەی خویندنەوەیە‬
‫‪- ٢‬دیاردەی هاوتەریبی لە ئاستەکانی زمانی دەقی شیعرییدا‪ ،‬نەک هەر دابراو نابن لە یەکتر‪ ،‬بەڵکو بەردەوام پێکهێنەرو‬
‫پێکهێنراوی یەکترن‬

‫‪67‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬

‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫‪- ٣‬دەستکاری کردنی دەقەکانی (رەشید نەجیب) ‪ ،‬لە الیەن ئەو نووسەرانەی کە ئاوڕیان لیداونه تەوە ‪ ،‬بووەتە هۆی‬
‫شێواندنیان و ناشیرین کردنیان‬
‫‪- ٤‬داهینانی شیعریی الی (رەشید نەجیب)و لەژێر ئەو چەمکەی شیعر‪ ،‬کە لە قۆناغە شیعرییەکەیدا باو بووە ‪ ،‬بووەتە‬
‫هۆی ئەوەی کارکردن بە تەکنیکی هاوتەریبی لەالی‪ ،‬ئاراستەکراوی سەلیقەی شیعریی خۆی و سۆزی ورووژێنراوی‬
‫تاقیکردنەوە شیعرییەکانی بن ‪ ،‬نەک بەرهەمی کاری سنعەتکارانەی شیعریی‬
‫‪- ٥‬بنیاتی هاوتەریبی لە دەقەکانی (رەشید نەجیب)دا‪ ،‬سازدراوی دوو رێچکەی شیعریی بوون‪ ،‬یەکەمیان ئەو رێچکەیە‬
‫بووە کە لە بیستەکانی سەدەی رابردوودا (شێخ نوری شێخ ساڵح) کردوویەتیەوە‪ ،‬دووەمیشان ئەو رێچکەیە بووە کە لە‬
‫سییەکانی هەمان سەدەدا (گۆران) رەنگی بۆ رشتووە‪ ،‬بەم رەنگەش لەو شەش دەقەی (رەشید نەجیب) دا کە‬
‫لەبەردستان ‪ ،‬دەقی یەکەمی کە (ئینتباعاتی هەورامان)ەکەیەتی و پێشکەش ی (شێخ نوری) کردووە ‪ ،‬لەگەڵ‬
‫دەقەکانی(ئاالمی بەشەر‪ ،‬عەشق و خەیال ‪ ،‬شاری بەدبەخت )‪ ،‬بە شوێن پێ هەلگرتنی (شێخ نوری)داهێنراون ‪ ،‬بە‬
‫تایبەتی لە رووی هەردوو سیستەمی ئاوازی دەرەوەیان کە کێش ی عەروزی و قافیەی هەمەرەنگە ‪ ،‬هەرچی دەقی (عەشقی‬
‫بیسوود‪ ،‬فەریادی دووری )يەکەین و پێشکەش ی (گۆران)و (گیانی مەولەوی)ی کردوون ‪ ،‬چەکەرە کردووی ئەو تۆوەن کە‬
‫لە (گۆران) وە بەدەستی هێناوە ‪ ،‬بە تایبەتی لەرووی ئاوازی دەرەوەیان کە کێش ی برگەیی و قافیەی مەسنەوین‬

‫خشتەی دەنگەکان‬

‫فەریادی‬ ‫عەشقی بێ‬ ‫شاری‬ ‫عەشق‬ ‫ئینتیباعاتی‬

‫سەرجەم‬ ‫ئاالمی بەشەر‬
‫دووری‬ ‫سوود‬ ‫بەدبەخت‬ ‫وخەیاڵ‬ ‫هەورامان‬
‫‪٩٥‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫‪٩‬‬ ‫‪١١‬‬ ‫‪١٧‬‬ ‫‪١٧‬‬ ‫‪٣٥‬‬ ‫ئـ‬
‫‪٢٨٩‬‬ ‫‪٥٢‬‬ ‫‪٤٠‬‬ ‫‪٥٠‬‬ ‫‪٤٣‬‬ ‫‪٤١‬‬ ‫‪٥٨‬‬ ‫ا‬
‫‪١٥٥‬‬ ‫‪٢٥‬‬ ‫‪١١‬‬ ‫‪٣٩‬‬ ‫‪٢١‬‬ ‫‪٢١‬‬ ‫‪٣٧‬‬ ‫ب‬
‫‪٢٨‬‬ ‫‪٥‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫پ‬
‫‪١٣٥‬‬ ‫‪٢٢‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫‪١٧‬‬ ‫‪٢٥‬‬ ‫‪١٣‬‬ ‫‪٣٧‬‬ ‫ت‬
‫‪٣٣‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫‪٥‬‬ ‫ج‬
‫‪١٢‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪-‬‬ ‫چ‬
‫‪٢٧‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫ح‬
‫‪٣٦‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫‪١١‬‬ ‫‪٩‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫خ‬
‫‪١٣٠‬‬ ‫‪٢٢‬‬ ‫‪٢٥‬‬ ‫‪١٩‬‬ ‫‪٢٥‬‬ ‫‪١٤‬‬ ‫‪٢٣‬‬ ‫د‬
‫‪١٦٤‬‬ ‫‪٣٦‬‬ ‫‪٢٣‬‬ ‫‪٢٧‬‬ ‫‪١٩‬‬ ‫‪٢٢‬‬ ‫‪٣٦‬‬ ‫ر‬
‫‪٣٤‬‬ ‫‪٩‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫ڕ‬
‫‪٤٨‬‬ ‫‪١١‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪٥‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫‪١١‬‬ ‫ز‬
‫‪٨‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪١‬‬ ‫ژ‬

‫‪68‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬

‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫‪٨٧‬‬ ‫‪٩‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫‪١٣‬‬ ‫‪١٥‬‬ ‫‪١٠‬‬ ‫‪١٨‬‬ ‫س‬

‫‪٨٠‬‬ ‫‪١٦‬‬ ‫‪١١‬‬ ‫‪١٣‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫‪١٥‬‬ ‫‪١٧‬‬ ‫ش‬
‫‪٤٧‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪١٧‬‬ ‫‪٩‬‬ ‫‪١٥‬‬ ‫ع‬
‫‪٦‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪١‬‬ ‫‪-‬‬ ‫غ‬
‫‪٢٩‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٥‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫ف‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ڤ‬
‫‪٣٣‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٥‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪١٦‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٥‬‬ ‫ق‬
‫‪٩٥‬‬ ‫‪١٤‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫‪١٤‬‬ ‫‪٢١‬‬ ‫‪١٤‬‬ ‫‪٢٦‬‬ ‫ک‬
‫‪٤٢‬‬ ‫‪٩‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫گ‬
‫‪٩٠‬‬ ‫‪١١‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫‪١٢‬‬ ‫‪٢٧‬‬ ‫‪١٦‬‬ ‫‪١٦‬‬ ‫ل‬
‫‪٤٢‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫‪١٣‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫‪٥‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫ڵ‬
‫‪١٤٤‬‬ ‫‪١٥‬‬ ‫‪٢٠‬‬ ‫‪٢٠‬‬ ‫‪٢٩‬‬ ‫‪٢٣‬‬ ‫‪٣٥‬‬ ‫م‬
‫‪١٧٢‬‬ ‫‪٣٢‬‬ ‫‪٢٤‬‬ ‫‪٢٤‬‬ ‫‪٢٩‬‬ ‫‪٣٢‬‬ ‫‪٢٨‬‬ ‫ن‬
‫‪٢٨٠‬‬ ‫‪٢٩‬‬ ‫‪٢٠‬‬ ‫‪٤٢‬‬ ‫‪٣٣‬‬ ‫‪٢٧‬‬ ‫‪٤٥‬‬ ‫و‬
‫‪٤٥‬‬ ‫‪١٤‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪١٣‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٦‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫ۆ‬
‫‪٣٨‬‬ ‫‪٥‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫وو‬
‫‪٤٨‬‬ ‫‪٧‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪١٠‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫‪١٠‬‬ ‫‪١٤‬‬ ‫ها‬
‫‪٥٩٦‬‬ ‫‪٧١‬‬ ‫‪٦٣‬‬ ‫‪٨٠‬‬ ‫‪١٢٥‬‬ ‫‪١١١‬‬ ‫‪١٤٥‬‬ ‫ە‬

‫‪٣٩٨‬‬ ‫‪٥٦‬‬ ‫‪٤٦‬‬ ‫‪٥٢‬‬ ‫‪٥٥‬‬ ‫‪٧١‬‬ ‫‪١٠٦‬‬ ‫ی‬

‫‪٨٧‬‬ ‫‪١٦‬‬ ‫‪٨‬‬ ‫‪١٧‬‬ ‫‪٢٠‬‬ ‫‪١٢‬‬ ‫‪١٢‬‬ ‫ێ‬

‫پەراوێزەکان‪:‬‬
‫‪- ١‬رەشید نەجیب ژیان و بەرهەمەکانی ‪٢٣_١٩:‬‬
‫‪- ٢‬دیوانی شێخ نوری شێخ ساڵح ‪٢٧١:‬‬
‫‪- ٣‬رەشید نەجیب ژیان و به رهەمەکانی‪:‬‬
‫‪- ٤‬سەرچاوەی پێشوو‪٢١‬‬
‫‪- ٥‬سەرچاوەی پێشوو‪٢٠‬‬
‫‪- ٦‬سەرچاوەی پێشوو‪١٩‬‬
‫‪-٧‬گوڵدەستەی شوعەرای هاوعەسرم‪٢٧:‬‬
‫‪- ٨‬کەشکۆڵی سۆزی نشتیمان‪:‬‬
‫‪-٩‬بروانە ‪ :‬رەشید نەجیب ژیان و بەرهەمەکانی‪٢٢ :‬و گوڵدەستەی شوعەرای هاوعەسرم‪ ٢٧ :‬و سوزی نیشتمان‪٣٤١:‬‬
‫‪- ١٠‬رۆژنامەی برایی ژمارە ‪ ٢٩٣‬ساڵی دووەم ‪١٩٦٨-٦-٢٢‬‬
‫‪- ١١‬گوڵدەستەی شوعەرای هاوعەسرم ‪٢٧:‬‬
‫‪- ١٢‬رەشید نەجیب ژیان و بەرهەمەکانی ‪٩:‬‬
‫‪-١٤‬رۆژنامەی برایی ژمارە ‪ ٢٩٣‬ساڵی دووەم ‪١٩٦٨-٦-٢٢‬‬
‫‪-١٥‬رەشید نەجیب ژیان و بەرهەمەکانی ‪:‬‬
‫‪- ١٦‬رۆژنامەی ژیان ژمارە (‪ ٩ )٣٢‬ئەیلولی ‪١٩٢٦‬‬
‫‪-١٧‬رۆژنامەی رۆژی کوردستان ژمارە(‪)٥‬ساڵی (‪ ١٥ )١‬کانوونی یەکەم ‪١٩٢٢‬‬
‫‪69‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬
‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫‪-١٨‬بروانە‪ :‬جمالیە التوازی فی شعر نزارقبانی‪٢٨:‬‬

‫‪- ١٩‬بروانە‪ :‬بنائ القصیدە فی النقد العربی القدیم ‪٥٦:‬‬
‫‪_ ٢٠‬دیوانی مەحوی‪٧٥:‬‬
‫‪_ ٢١‬بروانە ‪ :‬چنینی دەق لە شیعرەکانی نالی دا‪١١٨:‬‬
‫‪_ ٢٢‬التوازی الترکیبی فی دیوان فجرالندی‪ ١٠-٤:‬هەروەها بروانە ‪:‬البنيات املتوازنة في شعر مصطفى محمد الغماري ‪٣١٢:‬‬
‫‪_ ٢٣‬بروانە‪ :‬سەرچاوەی پێشوو ‪ ٨:‬هەروەها بروانە البديع والتوازي‪٨٦ :‬‬
‫‪_ ٢٤‬بروانە ‪ :‬قضایا الشعریە ‪ ١٠٨:‬هەروەها بروانە ‪ :‬علم النص ‪٤٦:‬‬
‫‪_ ٢٥‬بروانە ‪ :‬قضایا الشعریە‪ ٨٠_٧٥:‬هەروەها بروانە‪ :‬التوازي الداللي في المية ليلى االخيلية‪٥٨ :‬‬
‫(*)_ ئه و زاراوانه مان له برى (بكه ر)و (به ركار) دارشتووه و به شياوترمان زانى بويه به كارمان هيناون‬

‫سەرچاوەکان‪:‬‬
‫_چنینی دەق لە شیعرەکانی نالی دا‪ ،‬ئاڤان علی میرزا توفیق‪ ،‬بەرێوەبەرێتی چاپ و بالوکردنەوەی سلێمانی‪٢٠١٢ ،‬‬
‫_دیوانی شێخ نوری شێخ ساڵح‪ ،‬بەرگی یەکەم‪ ،‬ئازاد عەبدولواحد کۆی کردووەتەوەو ساغی کردووەتەوە و لزەسەری‬
‫نووسیوە‪ ،‬باڵوکراوەی ئاراس‪ ،‬چاپی دووەم‪ ،‬هەولێر ‪٢٠٠٨‬‬
‫_دیوانی مەحوی‪ ،‬لێکدانەوەی مەال عبدالکریمی مودەرس و محمدی مەال کەریم‪ ،‬چاپی دووەم ‪،‬چاپخانەی حسام‪،‬‬
‫بغداد‪١٩٨٤ ،‬‬
‫_رەشید نەجیب ‪ ١٩٦٨_١٩٠٦‬ژیان و بەرهەمەکانی‪ ،‬ئامادەکردنی ئومێد ئاشنا‪ ،‬چاپی یەکەم‪ ،‬باڵوکراوەی ئاراس‪،‬‬
‫هەولێر‪٢٠٠١ ،‬‬
‫_کەشکۆڵی سۆزی نشتیمان‪ ،‬نەجمەدین مەال‪ ،‬دەستنووس‪ ،‬کتێبخانەی تایبەتی علی عرفان‬
‫_گوڵدەستەی شوعەرای هاوعەسرم‪ ،‬بە قەڵەمی علی کمال باپیرئاغا نووسراوە‪ ،‬چاپخانەی ژیان‪ ،‬سلێمانی‪١٩٣٩ ،‬‬
‫_رۆژنامەی برایی‪ ،‬ژمارە ‪ ٢٩٣‬ساڵی دووەم ‪١٩٦٨-٦-٢٢‬‬
‫_رۆژنامەی رۆژی کوردستان‪ ،‬ژمارە(‪)٥‬ساڵی (‪ ١٥ )١‬کانوونی یەکەم ‪١٩٢٢‬‬
‫_رۆژنامەی ژیان‪ ،‬ژمارە (‪ ٩ )٣٢‬ئەیلولی ‪ ١٩٢٦‬و ژمارەکانی دواتر‬
‫_بناء القصیدة فی النقد العربی القدیم‪ ،‬د‪.‬یوسف حسین بكار‪ ،‬دار االندلس‪ ،‬الطبعة الثانية‪ ،‬بیروت‪١٩٨٣ ،‬‬
‫_البديع والتوازي‪ ،‬عبدالواحد حسن الشيخ‪ ،‬مكتبة االشعاع الفنية‪ ،‬ط‪، ١‬االسكندرية‪١٩٩٩ ،‬‬
‫_التوازی الترکیبی فی دیوان فجرالندی‪ ،‬حالب نورالهدى‪ ،‬رسالة ماجستیر‪ ،‬جامعة العقيد اكلي محند اولحاج‪ ،‬الجزائر‪،‬‬
‫‪ _٢٠١٤‬ـ‪٢٠١٥‬‬
‫_جمالیە التوازی فی شعر نزارقبانی‪ ،‬يوسف بديده‪ ،‬رسالة دكتورا‪ ،‬جامعة الحاج لخضر‪ ،‬باتنه‪ ،‬الجزائر ‪٢٠١٤ ،‬‬
‫_قضایا الشعریة‪ ،‬رومان ياكوبسن‪ ،‬ترجمة محمد املولى و مبارك حنون‪ ،‬دار توبقال للنشر‪ ،‬ط‪، ١‬الدارالبيضاء‪١٩٨٨ ،‬‬
‫_علم النص‪ ،‬جوليا كرستيفا‪ ،‬ترجمة فريد الزاهي‪ ،‬دار توبقال للنشر‪ ،‬ط‪، ٢‬الدارالبيضاء‪١٩٩٧ ،‬‬
‫_البنيات املتوازنة في شعر مصطفى محمد الغماري‪ ،‬مجلة املخبر‪ ،‬العدد العاشر ‪٢٠١٤‬‬
‫_التوازي الداللي في المية ليلى االخيلية‪ ،‬االء طارق محمد اغا ‪،‬مجلة التربية والعلم املجلد ‪ ١٤‬العدد ‪ ٣‬لسنة ‪٢٠٠٧‬‬

‫کورتەی لێکۆڵینەوەکە‬
‫لەم لێکۆڵیتەوەیەدا کە بەناونیشانی (بنیاتی هاوتەریبی لە دەقە شیعرییەکانی (رەشید نەجیب)دا )یە بە شێوەیەکی‬
‫پراکتیکی هەر س ێ جۆری هاوتەریبی دەنگی و پێکهاتەیی و دەاللی لە دەقە شیعرییەکانی شاعیردا دیاری کراون‬
‫‪70‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬
‫مجلة جامعة كرميان‬ ‫‪Journal of Garmian University‬‬ ‫طؤظاري زانكؤي طةرميان‬

‫پالنی لێکۆڵینەوەکەش لە پێشەکی و دوو بەش و ئەنجام پێک هاتووە ‪:‬‬

‫بەش ی یەکەم تەرخان کراوە بۆ (پوختکردنەوەی دەقەکان) تا بەشێوەیەکی دروست بیان خەینەوە بەردەست و ئەو‬
‫هەاڵنەیان تیا راستەکەینەوە کە لەالیەن نووسەرانی ترەوە تیایاندا کراون‬
‫بەش ی دووەمیش کە بەناو نیشانی ( تەکنیکی هاوتەریبی لە دەقەکاندا)یە بۆ دەستنیشان کردنی بنیاتی هاوتەریبی دەنگی و‬
‫پێکهاتەیی و دەاللی ناو دەقەکان تەرخان کراوە‬
‫لە کۆتایشدا ئەو ئەنجامانەمان خستووەتە بەردەست کە لێکۆڵینەوەکە گەاڵڵەی کردوون‬

‫ملخص البحث‬
‫يبین هذا البحث املوسوم (بناء التوازي في النصوص الشعرية ل(رشيد نجيب)بصورة تطبيقية انواع التوازي‬
‫الثالثة‪،‬الصوتي والتركيبي والداللي في النصوص الشعرية للشاعر‪.‬وتتضمن خطة البحث مقدمة وفصلین ونتائج‬
‫البحث‬
‫اختص الفصل االول من البحث بتنقيح النصوص مما تراكم عليها من اخطاء بعض الدارسین ووضعها على مسارها‬
‫الصحيح لتكون ساملة وصحيحة عند ارادة تناولها‬
‫اما الفصل الثاني الذي كان تحت عنوان(تقنية التوازي في النصوص)فقد اختص بتحديد بناء التوازي الصوتي والتركيبي‬
‫والداللي داخل النصوص واالشارة اليه‬
‫وفي الختام عرضنا النتائج التي وصل اليها البحث‬

‫‪Abstract‬‬

‫‪This paper is entitled”parallelism in Rashed Najeb’s Poetry ‘’that pracaticlty focuses on the‬‬
‫‪three‬‬ ‫‪types‬‬ ‫‪of‬‬ ‫‪parallelism,sound‬‬ ‫‪parallelism,grammatical‬‬ ‫‪parallelism,and‬‬ ‫‪semantic‬‬
‫‪parallelismin the Poetic texts‬‬
‫‪The paper starts with an Introduction ,and section one is about summerizing the texts of‬‬
‫‪different writers, in order to make it ready and vivid for the readers,and to purfy it from‬‬
‫‪mendacious idea‬‬
‫‪Section two is about technical parallelism in the texts ,in which specifies the three types of‬‬
‫‪parallelism ,sound parallelism,grammatical and semantic parallelism‬‬
‫‪At the end comes the most important results and conclusions in which the reseach paper has‬‬
‫‪attained‬‬

‫‪71‬‬ ‫‪acadj@garmianuniv.net‬‬ ‫)‪Vol.1 No.10 (2016‬‬