le=leer³e Je<e& keÀuee

me$e - VI (CBCS)

cejeþer DeY³eemeHeef$ekeÀe ¬eÀ. VI

meeefnl³e DeeefCe meceepe

efJe<e³e keÀes[ : 86585

 © UNIVERSITY OF MUMBAI

ÒeeO³eeHekeÀ [e@. [er. ìer. efMekexÀ

mLeeveeHevve kegÀueiegª,
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&

Òee®ee³e& [e@. Depe³e Yeecejs ÒeeO³eeHekeÀ ÒekeÀeMe ceneveJej

mLeeveeHevve Òe-kegÀueieg©, meb®eeuekeÀ,
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF& otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&

He´keÀuHe mecevJe³ekeÀ : Òee. Deefveue Deej. yevekeÀj

men³eesieer ÒeeO³eeHekeÀ, Fefleneme efJeYeeie Je
ÒecegKe, ceeveJ³eefJeÐeeMeeKee,
otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
DeY³eeme mecevJe³ekeÀ ëæ Òee. yeeueepeer i³eeveesyee keÀebyeUs
cejeþer efJeYeeie (Dee³e[e@ue),
otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, (Dee³e[e@ue)
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&
uesKekeÀ ë [e@. JewMeeueer peeJeUskeÀj
men³eesieer ÒeeO³eeHekeÀ,
[er. pes. ©Heejsue ceneefJeÐeeue³e, ceeefnce, cegbyeF&
: [e@. meboerHe keÀoce
men³eesieer ÒeeO³eeHekeÀ,
meeþ³es ceneefJeÐeeue³e,
efJeuesHeeues@, cegbyeF&
: [e@. jengue YeeuesjeJe Heeìerue
cejeþer efJeYeeie ÒecegKe,
ieesKeues Sp³egkesÀMeve meesmee³eìer keÀuee, JeeefCep³e Je efJe%eeve
ceneefJeÐeeue³e, peJnej, efpe. HeeueIej
: Òee. yeeueepeer i³eeveesyee keÀebyeUs
cejeþer efJeYeeie (Dee³e[e@ue),
otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, (Dee³e[e@ue)
cegbyeF& efJeÐeeHeerþ, cegbyeF&

SefÒeue 2023, cegêCe - 1

He´keÀeµekeÀ ë meb®eeuekeÀ, otj Je cegkeÌle DeO³e³eve mebmLee, cegbyeF& efJeÐeeHeerþ,

efJeÐeeveiejer, cegbyeF& -400 098.
ipin Enterprises
Tantia Jogani Industrial Estate, Unit No. 2,
De#ej pegUCeer Je cegêCe ë cegbyeF& efJGround
eÐeeHeerþ cegêFloor,
Ceeue³e, Sitaram Mill Compound,
efJeÐeeveiejer
J.R., meebBoricha
lee¬egÀPe (HetMarg,
Je&), cegbyeF&Mumbai
- 400098- 400 011
 Devegke´ÀceefCekeÀe
ke´ÀceebkeÀ DeO³ee³e He=<þ ke´ÀceebkeÀ

1) meeceeefpekeÀ efmLel³eblejs DeeefCe cejeþer meeefnl³e 01

2De) oefuele meeefnl³e 18

2ye) YeeF& legcner kegÀþs Deenele! 35
3De) m$eerJeeoer meeefnl³eeb®eer mebkeÀuHevee Je cejeþerleerue HejbHeje 50
3ye) m$eerJeeoer peeefCeJes®es meeefnl³e : efle®ee DeJekeÀeMe 56


 सत्र सहािे अभ्यासपवत्रका -६
सावहत्य आवण समाज भाग २
(तावसका ६० ) श्रेयाुंकने ४
उददष्टे (Objective)
१) समाजातील सामातजक तस्थत्यातराचा आतण सातहत्याचा सबं ंध जाणून घेणे
२) दतलत सातहत्याचे स्वरूप, वैतशष्ट्ये समजावून घेणे
३) स्त्रीवादी जाणीवेच्या सातहत्याची वैतशष्ट्ये समजावून घेणे
४) तनवडक कलाकृतीच्या आधारे वाड्मयीन प्रवाह समजावून घेणे

घटक -१ सामावजक वस्थत्युंतरे आवण मराठी सावहत्य (तावसका १५ ) श्रेयाुंकने १

अ) महाराष्ट्रातील सामावजक वस्थत्युंतरे ि मराठी सावहत्य – मागोिा
ब) सावहत्य- समाज सुंबुंध- १) लवलत िाड्मयातील सामावजक जावणिेचे स्िरूप : शरदचुंद्र
मविबोध, सावहत्य विचार आवण समाजलचतन. २) दवलत जावणिेचे स्िरूप - म.ना िानखेडे
याुंच्या लेखाधारे
घटक –२ दवलत सावहत्य (तावसका १५ ) श्रेयाुंकने १
अ) दवलत सावहत्य : सुंकल्पना ि मराठीतील परुं परा
ब) भाई तम्ही कठे आहात ! : ऋवर्के श काुंबळे , वचन्मय प्रकाशन, औरुं गाबाद

घटक ३ स्त्रीिादी जावणिेचे सावहत्य (तावसका१५ ) श्रेयाुंकन १

अ) स्त्रीिादी सावहत्याची सुंकल्पना ि मराठीतील परुं परा
ब) वनिडलेल्या स्त्रीिादी कथाुंचा अभ्यास
१) गौरी देशपाुंडे – पाऊस आला मोठा (आहे हे अस आहे)
२) सावनया – दष्ट्काळ (अशी िेळ )
३) वप्रया तेंडूलकर – खेळ माुंवडयला (वतहार)
४) उर्ममला पिार – सटे वगऱ्हाण (हातचा एक )
५) मेघना पेठे – आहे कछ अब्र (आुंधळ्याच्या गायी)
६) नीरजा – मवहर्ासरमर्ददनी (ओल हरिलेली माती)
७) प्रज्ञा दया पिार – आईच्या नािान (वमळू न साऱ्या जणी मावसक)
८) प्रवतमा जोशी – दरी (जहन्नम)
९) मनवस्िनी लता रिींद्र – माझ्या जन्माची गोष्ट (ब्लॉगच या आरशा पल्याड)
१०) िुंदना महाजन – वनिाषणाची स्िगते (िसा ददिाळी अुंक)

घटक –४ प्रकल्प अहिाल – सबुंवधत विर्यािर २० गणाुंचे प्रकल्प लेखन

 सत्रान्त परीक्षा ( गण ८० + २०)
प्रश्न १. घटक १ िर आधाररत प्रश्न ( पयाषयासह) गण २०
प्रश्न २. घटक २ िर आधाररत प्रश्न ( पयाषयासह) गण २०
प्रश्न ३. घटक ३ िर आधाररत प्रश्न ( पयाषयासह) गण २०
प्रश्न ४. सिष घटकाुंिर आधाररत दोन टीपा (पयाषयासह ) गण २०

साध्ये (Outcome)

१) सामातजक तस्थत्यतं राचा मराठी सातहत्यावर प्रभाव पडतो, हे समजेल

२) दतलत सातहत्याची तनतमाती प्रतिया समजेल
३) स्त्रीवादी जाणीव आतण वाड्मयीन प्रवृतीचे ज्ञान होईल

सुंदभष ग्रुंथ

१) दवलत सावहत्य- प्रिाह ि प्रवतदक्रया -गो. म. कळकणी, प्रवतमा प्रकाशन, पणे, १९८६
२) वनळी पहाट-रा. ग. जाधि, प्राज्ञपाठशाळा िाई.१९७८.
३) दवलत सावहत्य- एक लचतन- अजषन डाुंगळे (सुंपा.), महाराष्ट्र राज्य सावहत्य सुंस्कृ ती
आवण मुंडळ, मुंबई, १९७८.
४) दवलत सावहत्य-िेदना आवण विद्रोह- भालचुंद्र फडके , श्रीविद्या प्रकाशन, पणे, १९७७
(प्र.आ.), १९८९(द. आ.)
५) दवलत सावहत्याची वस्थवतगती- के शि मेश्राम ि इतर (सुंपा.) मराठी विभाग, मुंबई
विद्यापीठ आवण अनभि पवब्लके शन्स, मुंबई, १९९७
६) स्त्रीिादी समीक्षा- सैद्धावन्तक चौकट- डॉ. वमललद मालशे, श्रीिाणी- ऑक्टोबर, १९९३
७) स्त्रीिादी सावहत्य समीक्षा-स्िरूप आवण व्याप्ती- िसुंत आबाजी डहाके , श्रीिाणी-
ऑक्टोबर, १९९३.
८) स्त्रीिादी सावहत्य आवण समीक्षा विशेर्ाुंक- अनष्टभ, सप्टें. ऑक्टो१९९६.
९) स्त्रीिादी समीक्षा-स्िरूप आवण उपयोजन- ददलीपराज प्रकाशन, पणे, १९९३.
१०) आुंबेडकरिाद, डॉ. शेरे नीलकुं ठ, सविद्या प्रकाशन, पणे २००९.
११) डॉ. बाबासाहेब आुंबेडकराुंचे तत्त्िज्ञान: आशय ि विश्लेर्ण, गायकिाड दत्तात्रय स्ियुंदीप
प्रकाशन, पणे २०१६.
१२) आुंबेडकर आवण माक्सष, कसबे रािसाहेब, सगािा प्रकाशन, पणे, १९८५.
१३) प्रज्ञासूय,ष ललबाळे शरणकमार, (सुंपा.), प्रचार प्रकाशन, कोल्हापूर,१९९१.
१४) दवलत कविता आवण ब्लॅक पोएट्री ऋवर्के श काुंबळे गोदा प्रकाशन औरुं गाबाद
१५) डॉ. आुंबेडकर लचतन, के शि मेश्राम, लोकिाड्मयग्रह, मुंबई.
१६) सत्तासुंघर्ष : सुंपा. सहास पळशीकर, सहास कलकणी, समकालीन प्रकाशन, पणे.
 १
सामािजक ि थ यंतरे आिण मराठी सािह य
घटक रचना :
१.० उि ये
१.१ तावना
१.२ िवषय िववेचन :
१.२.१ आधिु नक सािह याचा कालखंड
१.२.२ आधिु नकता आिण मराठी सािह य
अ) सामािजक ि थ यंतरे आिण मराठी सािह य – मागोवा
ब) सािह य समाज संबंध –
१.२.३ लिलत वाड् मयातील सामािजक जािणवेचे व प-शरदचं मिु बोध
१.२.४ लिलत वाड् मय आिण भाषा
१.२.५ ‘जाणीव’- य आिण समाज
१.२.६ सािह य, समाज आिण ांती - डॉ.म.ना.वानखडे
१.३ समारोप
१.४
१.५ संदभ
अ सामािजक ि थ यंतरे आिण मराठी सािह य - मागोवा
ब) सािह य समाज संबंध –
१) लिलत वाड् मयातील सामािजक जािणवेचे व प शर चं मिु बोध (सािह यिवचार
आिण समाजिचंतन)
२) दिलत जािणवेचे व प - म.ना वानखडे (दिलतांचे िव ोही वाड् मय) या लेखां या
आधारे

1
सािह य आिण समाज १.० उि ् ये
 तेन आिण मा स यां या सािह य-समाज संबंधा या भूिमके चे मराठी सािह या या
इितहासा या अनषु ंगाने आकलन क न घेणे.
 मराठी सािह य िनिमती या ेरणा आिण समकालीन सामािजक सां कृितक पा भूमी
समजून घेणे
 शर चं मिु बोध आिण म.ना वानखडे यां या लेखां या आधारे लिलत वाड् मयातील
सामािजक जािणवेचे आिण दिलत जािणवेचे व प उलगडून घेणे.
अ) सामािजक ि थ यंतरे आिण मराठी सािह य – मागोवा
१.१ तावना
मराठी सािह या या इितहासाचे कालखंड ् या ाचीन -आधिु नक आिण नवयगु असे तीन
ट पे दाखवता येतील .
ाचीन सािह याचा कालखंड हा चौदावे शतक ते अठरावे शतक असा चार शतकांचा
मानला जातो. यात संतांची अभंगवाणी, पंिडत कव चे आ यानपर, महाका या म व पाचे
सािह य. शािहरी किवता आिण राजक य, सामािजक वा तवाचे ितिबंब असलेले बखर
वाड् मय अशा ि िवध वाहातील सािह यिनिमती िदसते. मु णकले या उदयापूव या
मौिखक आिण ह तिलिखत अशा सािह य काशनाचा हा कालखंड होता. यामळ ु े क तन,
लोककले या, रंजना या मा यमातून सािह याचे काशन आिण सार होत असे. मराठी
सािह या या पिह या कालखंडात ‘किवता’ हा सािह य कार भावी ठरला. संत
सािह याने अभंगरचने या आधारे आपली एक वतं , दीघ परंपरा िनमाण के ली. या
संतकिवतेचा पाया संत ाने रांनी घातला तर संत तक ु ारामांची किवता कळस झाली.
संतका याचे सवात मह वाचे वैिश ् य हणजे ितने मराठीत आ मिन का याची परंपरा
िनमाण के ली. वणनपर, तिु तपर अशी आ याि मक किवतेला छे द देऊन उ कट, उ फूत
असा भावनेचा आिव कार िनमाण के ला. धम, पंथ, िलंग असे भेद न मानता येक
य साठी हा अभंगका याचा माग खल ु ा झा यामळु े िव ल ेमाचा, भ चा सहज
आिव कार अभंगांतून झाला. सामा यांना अिभ य चे वातं य िमळवून देणे,
लोकवा याला ित ा िमळवून देणे हे संतकिवतेचे काय ल णीय आहे.
पंिडती आ यानका याची परंपरा महानभु ावीय सािह यापासून ते एकनाथी का यापयत
िदसते. महानभु ाव सािह य पंथीय िन ेला मह व देते. यामळु े ीकृ णच र िवषयक
का यात सं कृत महाका या या आदशाचे अनक ु रण आिण उपदेशपरता, पांिड य दशन
अिधक िदसते. िकं बहना पांिड य दशन आिण कलािवलास हे या पंिडती का याचे िवशेष
आहेत. या याशी सवसामा य जनता फारसे नाते साधू शकली नाही. अ रगण वृ ा मक
ोकरचने या बंधनात ही किवता अडकली. अ या म, भ , िवनोद यांचा सदंु र िमलाफ
आप याला एकनाथी आ यानका यात पहायला िमळतो. या आ यानका यातून य
लौिकक वा तव, सामा य माणसाचे अनभु व कधी य होऊ शकले नाहीत. ाचीन मराठी
सािह यात ‘बखर’ हा ग ा मक वा य कार आढळतो. या सािह य काराने इितहास
2
आिण कि पताचे सरु खे िम ण साधले होते. १४४८ म ये िलिहले या ‘मिहकावती’ या सामािजक ि थ यंतरे आिण
बखरीने जो महारा धम जवला तो १६५० ते १८०० या वरा या या काळात मराठी सािह य
िवकिसत होत गेला. यामळ
ु े बखरी, पोवाडे, रामायण, महाभारत, भागवत या थं ांची पांतरे
िनमाण झाली. संत रामदासांनी रा वादी जाणीव आप या सािह यातून जवली.
शािहरी किवता ही राजा यावर िटकून रािहलेली होती. ढासळ या राजकारणाचा य ा
य असा प रणाम ित या व पावर झाला. शगंृ ार, वीर, रसांनी यु अशी ही
रंजन धान रचना होती; िजला वा यीन, सामािजक ित ा िमळाली नाही. पढु े
पेशवाईसोबत या का याचा वाहही ीण झाला. या शािहरी जानपद किवतेतून मराठी
किवते या िवकासा या ट याम ये मह वाचा असा 'बिहमख'
ु वृ ीचा िवकास झाला आहे.
१.२ िवषय िववेचन
१.२.१ आधुिनक सािह याचा कालखंड –
सािह या या जडणघडणीवर 'काळ' फार प रणाम घडिवत असतो.जसा काळ बदलत जातो
या माणे भोवतालचे सामािजक-सां कृितक पयावरण बदलत जाते. याचा प रणाम
समकालीन माणसां या जीवनजािणवांवर होत असतो. असे भौितक, सामािजक-सां कृितक
ि थ यंतर सािह या या िनिमती, आ वादावर भाव टाकते. उदाहरणाथ चौदा या
शतकातील धािमक अि थरता, कमकांडांचे वाढते मह व यासाठी धमजागरणा या हेततु ून
ाचीन संत किवतेची रचना झाली. यामळ ु े सािह य लोकािभमखु झाले, अनेक
लोकवा यातील रचनाबंधांना वा यीन ित ा ा झाली.
असेच एक ि थ यंतर १९ या शतकात घडले. वसाहतवादी इं जी राजवटीने आणले या
सावि क िश णामळ ु े महारा ात एका बोधनयगु ाला सु वात झाली. नविशि त त णांची
पे सर, मेकॉले या पा ा य िवचारवंतां या िवचारांशी ओळख झाली. वातं य-समता
बंधतु ा या मू य य बाबत िव ास िनमाण झाला, यामळ ु े एक सामािजक सां कृितक
जनजागरण िनमाण झाले. जु या ढी-परंपरा, कालबा वा याचा पनु िवचार सु झाला.
ी िश ण आिण सामािजक ढी परंपरांना नकार देत आचार -िवचारातील नवता य
होऊ लागली. नवे सािह य, नवे का य-सािह यिवषयक संकेत िनमाण होत गेले. या सग या
सं कारांतून 'आधिु नक' सािह याची रचना झाली.
इं जी िश णासोबतच मंबु ई िव ापीठाची थापना आिण मु ण कलेचा शोध यामळ ु े
िनयतकािलकांची िनिमती होणे या घटना आधिु नक वा या या िनिमती, वाढ-िवकासाला
पूरक ठर या. याच कालखंडात मराठी सािह यातील िनबंध, कथा, किवता आिण
समी ािवचार या सािह य कारांची पायाभरणी झाली. १८३२ रोजी बाळशा ी जांभेकरांनी
‘दपण’ हे मराठीतले पिहले िनयतकािलक िस द के ले. यानंतर या स यकथा (१९३३)
ानोदय (१८४२), ान काश (१८४९), िविवध ानिव तार (१८६७), करमणूक
(१८९०) मनोरंजन (१८९५), र नाकर (१९२५ ) अशा िनयतकािलकां या िव तारात
मराठी सािह याचा िवकास आप याला िदसतो. सु वातीला किवता, कथा आिण िनबंध या
सािह य कारांमधून भाषांत रत सािह याची िनिमती झाली. मराठी किवता इं जी
सािह या या प रशीलनातून वेग या आशयािव काराला सामोरी जात होती. िव ण-ु मोरे र
3
सािह य आिण समाज महाजनी यांचा 'कुसमु ां जली' हा भाषांत रत का यसं ह आिण महादेव-मोरे र-कंु टे यांचा
'राजा िशवाजी' या का यातील योगशीलतेतून नवे बदल, न या जािणवा ढ झा या आिण
के शवसतु ां या किवतेतून या भावीपणे य होऊ लाग या. वा येितहासात १८८५-
१९२० या कालखंडाला 'के शवसतु कालखंड' हणतात. इतका के शवसतु ां या किवतेचा या
कालखंडावर भाव पडला. यांचा 'के शवसतु सं दाय' िनमाण झाला. के शवसतु ां या
किवतेने मराठी का यात जी नवता आणली, यामागे एकोिणसा या शतका या पूवाधातील
वा यीन, सां कृितक घडामोडी कारणीभूत हो या. के शवसतु ां या किवतां माणे हरी
नारायण आपटे यां या कथा आिण िव णशु ा ी िचपळूणकर, लोकिहतवादी, महा मा फुले
यांनी आप या िनबंधामधून आधिु नक जीवनमू ये जवली.
१.२.२ आधिु नकता आिण मराठी सािह य -
१८७४ ते १९२० हा कालखंड मराठी सािह यात आधिु नक कालखंड हणून ओळखला
जातो कारण आधिु नक िवचारसरणीची मू ये या काळातील सािह यातून आिव कृत झाली.
ीिवषयक सधु ारणा , ढी-परंपरांना नकार, सामािजक यायाची आस, बंडखोरी आिण
समाज प रवतनाची आस याबरोबरच रा वादी, पनु जीवनवादी जीवनजािणवांनी हा
कालखंड भारलेला िदसतो. याचे ितिबंब मराठी िनबंध, किवता आिण ऐितहािसक
कादंबरीमधून पडलेले िदसते. लोकमा य िटळक आिण िश.म.परांजपे यां या िनबंधात खर
रा वाद िदसतो. कवी गोिवंद आिण िव.दा.सावरकर यां या किवतांमधून आिण
कृ. .खाडीलकर यां या नाट् यरचनेतून रा वादाची जाणीव भावीपणे य होते तर
गो.ग.आगरकर यां या सधु ारणावादी िवचारपरंपरेचा सं कार हरी नारायण आपटे,
गो.ब.देवल यां यावर झालेला िदसतो. मु ामाला, मंजघु ोषा अशा अ तु र य
कादंब यांपासून ते ‘यमनु ा पयटन’ आिण ‘पण ल ात कोण घेतो?’, असा वा तववादी,
सामािजक कादंबरीचा वास या काळात िदसतो.
१९२० ते १९६० पयतचा काळ हा महा मा गांधी या वातं य चळवळीतील योगदानाचा
आिण नेह यगु ा या उदयाचा होता. इं जी वसाहतवादी राजस ेशी संघष अिधक ती
झाला. भारतीय वातं य लढ् याला गती देणारा असा हा कालखंड हणता येईल. राजक य
वातं यासोबतच सामािजक याय, बहजन समाजा या िश णासाठी कृितशील झालेला
समाज या कालखंडात िदसतो. कामगार चळवळ आिण शेतक यांची आंदोलने यांना
सु वात झाली होती. लोकशाही, उदारमतवाद, ीपु ष समानता, यि वातं य या न या
मू यां या सं कारातून एक सधु ारणावादी नवसमाज आकार घेत होता. या समाजमनाचे
नेतृ व राजक य ् या यामळ ु े िववाहसं था, ी-पु ष संबंध, कुटुंब प त, म यमवग य
सं कृती यांबाबत ि थ यंतर िदसून येते. बदल, प रवतनाची ही लाट सािह यिव ातही
‘आधिु नकता’ जवत होती. िविवध सामािजक आिण वा यीन ांवर िवचारमंथन करणारी
अशी िनयतकािलके छापली जात होती यांचा मराठी मन आिण सािह या या
जडणघडणीत य सहभाग होता. यात र नाकर, यशवंत ितभा यांचा उ लेख करता
येईल. या काळातील नवमतवाद हा म यमवग य जीवन जािणवा आिण ीपु ष
नातेसबं ंधा या िच णातून य होतो. िवभावरी िश रकर, ी. यं.के तकर, प.ु य.देशपांडे,
वा.म.जोशी यां या कादंब या उदाहरणादाखल सांगता येतील. गांधीवादी आिण सा यवादी
िवचारसरणीचे दशन प.ु य.देशपांडे, भा.िव.वरेकर आिण साने गु जी यां या सािह यातून
4
घडते. ना.िस.फडके आिण िव.स.खांडेकर, प.ु भा.भावे या कादंबरीकारांनी समाजवा तव सामािजक ि थ यंतरे आिण
आदशवादी, रोमँटीक कला जािणवेतून मांडले. खांडेकरांनी बोधन, जीवन मू यांचा मराठी सािह य
सं कार करणा या कथा-कादंब या िलिह या. मढकरां या ‘रा ीचा िदवस’, ‘पाणी’ आिण
‘तांबडी माती’ या कादंब या आधिु नकतेने िनमाण के ले या सम यांवर भा य करतात. न या
भांडवलशाही यव थेने माणसाचे ु लक होत जाणे, माणसाचे एकाक होत जाणे हा
आशय यां या कादंबरीतून जसा साकारला तसा तो किवतेतूनही य होताना िदसतो.
वातं यो र कालखंडातील िवफलता आिण नैरा या या भावामळ ु े कलावंत मन मानवी
अि त वािवषयी या िचंतनाला, परा मते या जािणवेला सामोरे जाऊ लागले.
१९६० नंतर ामीण-नागर अशा ादेिशक अवकाशात आिण दिलत तसेच ी िवषयक
जाणीवेत ि थ यंतर घडून आले.१९६० नंतरचे सािह य हे ामीण, दिलत आिण ी
यां या अि मतेच,े आ मभानाचे आिण एकूणच सां कृितक, वा यीन बंडखोरीचे
होते.१९५० नंतर लोकशाहीची थापना झाली. १९६० साली महारा रा याची
िनिमती चीनचे आ मण (१९६२), बांगलादेशचे यु (१९७१), अणीबाणी (१९७५),
अिभ य वातं यासाठी संघष, नामांतराची चळवळ, यु ांद, दिलत पँथर, सा यवादी
ांती अशा यवु ा चळवळ यांनी गजबजलेला, अितशय उलथापालथीचा असा हा कालखंड
होता. या काळातील बंडखोर, संत िपढीने सामािजक, राजक य अिधस ल े ा जशी धडक
िदली तशीच लघअ ु िनयतकािलकां या चळवळीतून थािपतां या वा यीन परंपरेलाही
ध के िदले. यातून १९६० नंतर मराठी किवते या े ात वा यीन व पाचे ि थ यंतर
घडून आले, िजने आधिु नकवादी जािणवांना गितशील के ले अि त ववादी जीवनसंवेदना
मृ यूिवषयीचे िचंतन, महानगरीतील माणसाची होणारी कुचंबणा, याचे नग यपण, यु द -
िहंसा यांमळ
ु े िनमाण होणारी भय तता, एकूणच सावि क अथशू यता, नातेसबं ंध आिण
जग यातील घस ु मट य करणारी अशी साठो री आधिु नकवादी किवता िदसते. का यू,
का का, सा यांनी या साठो री किवसंवेदनेला आकार िदला. मढकर यगु ातील
स दयवादाला नकार देऊन जीवना या असंब तेला श दब करणारी, परमश ला
सवकष नकार देणारी िकं वा पाखंडीपणाचेच आ या म मांडणा या या आधिु नकवादी
किवतेची धरु ा सदानंद रेग,े िदिलप पु षो म िच े िवलास सारंग यांनी वािहली. भालचं
नेमाडे, िकरण नगरकर, ए.िव.जोशी, कमल देसाई यांनी मराठी कथा-कादंबरी या े ात
थािपत संकेत यूहाची मोडतोड के ली. भा गणोरकर, वसंत आबाजी डहाके , नीरजा,
मिलका अमरशेख, ा पवार, यांची िपढी घडत होती िलिहत होती
१९८० नंतर या जागितक करणा या भौितक बदलांनी सामािजक सां कृितक
ि थ यंतराला चालना िदली. उ र आधिु नक जीवनजाणीव आकार घेऊ लागली. देशीवाद,
सं ा वाही, अितवा तववादी असे सािह य वाह सािह यातील आशय आिण
अिभ य ला योगशीलतेने घडवीत होते.दस ु रीकडे िवकासा या पंचवािषक योजनांनी
आणले या बदलांचे िव ेषण आिण प रणामांची झळ य करणारे वा तव य होत होते.
सािह याचे व प के वळ कलावादी न राहता, बदलांसाठीचे मख ु प होऊ लागले. ामीण
कादंबरी जागितक करणाने मोडलेला खेड्यांचा कणा, पयावरण हास, शेतीची नासाडी,
शेतक यां या आ मह या अशा ांना सािह यातून वाचा फोडू लागले. दिलत, आिदवासी,
ी सािह य सामािजक याय आिण समता या ह कांिवषयी सजग झाली. भज ु गं मे ाम,
अ ण काळे , वीण दशरथ बांदेकर, ि या तडूलकर, क पना महाजन, महेश एलकंु चवार,
5
सािह य आिण समाज जयंत पवार असे लेखक आप या सािह यातून समाज संब ता बाळगतात आिण लेखक
हणून सामािजक जबाबदारी, बांिधलक िकं वा सािमलक याचा यय देत राहतात.
उपरो लेिखत िववेचन हे मराठी सािह या या सामािजक-सां कृितक ि थ यंतराचा एक
धावता आलेख मांड याचा य न आहे. िव ा यानी महारा सािह य प रषदेने कािशत
के ले या ‘मराठी वा याचा इितहास’ या खंडांचे वाचन करावे. तसेच िविश कालखंड
आिण िविश सािह य काराचा ऐितहािसक िवकास म मांडणा या थं ांचा िव ा यानी
संदभासाठी अ यास करावा.
मराठीम ये ‘सािह य आिण समाज’ यां यातील पर पर संबंधा या अनषु ंगाने अनेक मा यवर
समी कांनी आपली भूिमका मांडली आहे.

 लिलत वाड् मयातील सामािजक जािणवेचे व प-शरदचं मिु बोध

शरदचं मिु बोध यांनी मा सवादी मू य ी या आधारे आपले िवचार मांडले आहेत.
लिलत वाड् मयातील सामािजक जािणवेचे व प या लेखात यांनी सािह यातील
कला मकता आिण सामािजकता या दोन पर पर िवरोधी संक पना आहेत का? या ाचा
िचिक सक वेध घेतला आहे. या लेखातील मु ांची मवार चचा क .

 लिलत वाड् मय आिण भाषा -

यांनी सािह याचे मा यम असले या भाषा या घटकाचा िवचार करताना भाषा हे श दांचे
दोन कारात वग करण के ले. अमूत क पना कट करणारे श द, आिण संवेदना भावना
फुरिव याचे साम य असणारे श द. हणजे काही श दांचा वापर के ला तर आपणास
एखादी क पना कळते, तर काही श दां या वापरा ारे एखादी संवेदना-िकं वा भावना मक
अनभु व तीत होतो. ही क पना वा अनभु व याला ती भाषा कळते यालाच तीत होतो;
इतरां या ीने तो श द हणजे अथशू य ग गाटच ठरणार. िविवध नादांना जो अथ ा
होतो वा संवेदना - भावना िनिमतीचे जे साम य यां यात येते तो या नादांचा अंगभूत
गणु धम नसतो, तर एखादा िववि त समाजच यांना तो अथ देत असतो. भाषेचे काय
िनवेदन हेच असते व याची गरज समाजातच उ प न होते. िनवेदना ारे जीवन- यवहार
सक ु र करणे हेच भाषेचे काय असते. समाज आिण िनसगा या संबंधाचे व प जसे
असते या माणे समाजाची भौितक प रि थती जशी असेल, तदनस ु ार काही वृ ी-
वृ ीमानवी मनात जोपास या जातात. या कारची अनभु वाची ेणी समाजा या
वाट् याला येते या सा यांची िविश ठेवण भाषेला ा होते. उदाहरणादाखल आिदम
अव थेतील समाजा या श दसं हाची बाब मिु बोध मांडतात. आिदम अव थेतील
माणसा या भाषेत संवदे ना-भावना य करणारे श द अिधक असतात एकाच संवदे ने या
सू माितसू म छटा य करणारे वेगवेगळे श द या भाषांम ये मोठ् या माणात
आढळतात. मा अमूत क पना य करणारे श द या भाषांम ये अ य प माणात
िदसतात. भाषा ही सामािजक सं था अस याने श दां या संवदे ना ेरक िकं वा भाव ेरक
साम ी या आधारे भाषे ारे अनभव ु साकार के ले जातात. किवतेत, कादंबरीम ये वा
नाटकात आरंभापासून अखेरपयत संवे 'अनभु वांची मािलकाच आप या डो यासमोर
उभी राहत असते. या मािलके त िवचार, अमूत क पना, कट करणारे श द नसतात असे
6
नाही. लिलतकृतीत यांचे काय वैचा रक भाषेपे ा अगदी िभ न असते. मिु बोध सामािजक ि थ यंतरे आिण
लिलतकृतीतील भाषेचे काय सांगताना हणतात क , “याचाच अथ असा क मराठी सािह य
लिलतकृतीम ये िवचार वा अमूत क पना कट करणारे श द आलेले िदसत असले तरी
यांचे काय वैचा रक भाषेपे ा अगदी िभ न असते; व त वत: असे श दसु ा, असे िवचार
सु ा संवेदना-भावना ेरकच असतात. संवेदना-भावनांमधून ते अप रहायपणे पढु े येतात व
यांम येच यांचे पयवसान होते. ते हा लिलतकृतीम ये श दांचे काय संवेदना भावनांचा
अनभु व आणून देणे हे असते व लिलतकृती ही अशा संवेदना भावनांची एक संघटनाच
असते असे हणणे व तिु थतीला ध नच होईल यात शंका नाही.” (प.ृ ७६) मिु बोधांनी
“ तीती" ही संक पना संघटनत व या अथाने उपयोिजली आहे. ितचे संघटनत व समजवून
सांगताना मिु बोधयांनी तीन मु े िवचारात घेतले आहेत .- तीती मागील कलावंताचे
मानसशा , तीतीचे ं ा मक व प आिण ितचे िववि त व प तीतीचे व प १
‘ तीती’ मागील कलावंताचे मानसशा मिु बोध येथे संवेदना आिण भावना यांची संघटना
हणजे लिलतकृती अशी सािह याची या या करतात. तसेच कथा, कादंबरी, नाटकात ही
संवेदना-भावनांची संघटना कशी असते हे सांगताना यांनी ‘ तीती’ ही संक पना मांडली.
‘संवेदना-भावनांची मािलका’ ही सटु ी राहता कामा नये. तशी ती सदोष ठरेल. लिलतकृतीचे
स दय हे ित यातील ‘संवेदना-भावनां या एकिजनसी, एका म अस यात आहे’. या संवेदना-
भावनांचे एकिजनसी संघटन घडवणारे त वकोणते असावे यािवषयीची सिव तर चचा
मिु बोध या लेखात करतात. यांनी संवेदना आिण भावना यांचे पर परांशी अप रहायपणे
िनगडीत होणे ही एकिजनसी हो यासाठीची अट लय आिण अथ या दोन त वांनी पूण होऊ
शकते का तपासून पािहले. यां या मते संवाद-िवरोध या लयत वानस ु ार लिलतकृतीतील
घटक एक येत असले तरी ते स दय िनमाण क शकत नाही. याउलट ‘अथ’ या त वाने
संवेदना-भावनांचे सव घटक पर परांशी एकिजनसीपणे िनगडीत होतात. लिलतकृतीमधील
अथ हा िविवध घटकां या एकिजनसी संघटनेतून िनमाण होतो असा अथ लिलतकृतीमधून
य होणे हीच तीती होय. कलावंताला तीत होणारा अथ तो रिसकाला िनवेदन
कर यासाठी धडपडत असतो, रिसकाला तो अथ तीत हावा लागतो. भाषे या ारे
संवेदना-भावनांची ही तीती येते. भाषेचे व प सामािजक अस याने या तीतीलाही
सामािजक व प ा होते.
कलावंत जी तीती य करतो ती ‘ तीती’ ही या या जाग क मनाची तीती असते, जी
या या नकळत य होत असते मिु बोध कलािनिमती ि येतील कलावंता या
तीतीचा मनो यापार उलगडत कले या मानसशा ावर काश टाक याचा य न करतात.
यासाठी. हबट रीड यांनी मानसशा आिण कला व पशा यां या संबंधािवषयी
के लेली मांडणी आधारभूत मानली. यांनी ॉईड आिण यगंु या मानसशा ां या मतांचा
आधार घेतला आहे.
“ ॉईड या मते कलाकृतीत कट होतो तो सु मनाचा व नस य ितका मक
मनो यापार. जागतृ मनाने समाज व सं कृतीमळ
ु े नाकारले या वदडपून टाकले या सु गु
इ छा आकां ा कलाकृतीम ये तीक पाने कट होत असतात. यूरॉिटक य व
कलावंत यां याम ये ॉईड या मते, फारसा भेद नसतो. फरक एवढाच क यथाथापासून
पळून जाणे व वतः याच गूढ मनांत बंिद त होणे या ि या यूरॉिटक माणसा या बाबतीत
अटळ असतात. कलावंत मा आप या कंु िठत भावनांना कला प देऊ शकतो व यामळ ु े
7
सािह य आिण समाज याला मनोिवकृतीपासून मोकळे होता येते.” (प.ृ ७९) ॉईड या या मताचा परामश घेताना
‘ व नसृ ीतील वैर संगतीरिहत यमाला व कलाकृतीमधील ितमासृ ी यांम ये
ॉईडने भेद के लेला िदसत नाही.’ असे िनरी ण मांडून व नसृ ीतील ितमांम ये सु
मनाची जशी संगती असते ती तशीच ती लिलतकृतीतील ितमासृ ी याही बडु ाशी असते
असे ॉईडचे मत मिु बोध वीकारतात. य ात लिलतकृतीतील िवसंगत ितमांचीही
संगती लागू शकते अशी आप या आ वादा या अनभु वािवषयी िट पणी ते करतात. तर यगंु
यां या मताचा संदभ घेऊन मिु बोध हणतात, ‘मानवाने दडपून टाकले या अशा
िनसगा या ददु य ेरणा हणजे Archetypes ‘आिदबंध’ होय. या तीका म व पा या
अित ाचीन आिदअनभु वांचे बळ भावना मक आवेग कट कर याचे अ यंत संवेदनशील
मा यम हणजे कलावंताचे मन होय.’ दो ही मानसशा ां या मते लिलतवा यातील
ितमासृ ी ही जागतृ मनाला अ ात अशा गूढ मनोभावना कट करणारी असते.
याच माणे सं ा वाही अितवा तववादी कलाकृतीतून य होणारी तीती ही व नस य
ितमा सृ ीसारखी आिण बा त: संगतीरिहत वाटली तरी ती अितवा तववादा या
कलािवषयक आंदोलनामागे एक जाग क जीवन ी िदसते. असे िववेचन क न मिु बोध
यांनी ‘ तीती’ या कलाकृती या संघटक त वािवषयी िन कषा मक िवधान के ले आहे क ,
“लिलतकृतीतील संघटक त व जे ' तीती' ते कलावंता या सज ु ाण मनातून तर उ वलेले
असतेच, परंतु कलाकृतीचे अवयव प घटक हे सज ु ाण पातळीवर येऊन संघिटत होत
असतात असे हणणे व तिु थतीला ध नच होईल यात शंका नाही. 'मळ ु ात कलागणु च
के वळ बौि क ि येतून िनमाण होतील' -असे मी हणू इ छीत नाही हे कृपया येथे ल यात
यावे. कलाकृतीची संघटना न कळत होत नसते तर कलावंत आपली ' तीती' कट
कर यासाठी ब हंशी जागतृ मनाने ती संघटना करत असतो असे मला हणावयाचे आहे.”
(प.ृ ८३)
तीतीचे व प २ ‘ तीती’चे ं ा मक व प
कलावंताची तीती ही कलावंताला गवसले या एखा ा िववि त जीवना या अंगाची संगती
असते असे सांगून तीतीम ये घटक अवयव प असलेले संवेदना-भावना मक अनभु व हे
वैिव य आिण वैिच यपूण कसे असतात यांची चचा यांनी ‘warandpeace’ या
महाकादंबरी या संदभाने के ली. लिलतकृतीतील िविभ न अनभु वांम ये खर व सू म
ताणांम ये एक ाणत व वाहत असते. लिलतकृतीतील या अंतगत ताणाला िजवंतपणा
देणारी आिण तोल सांभाळणारी अशी कलावंताची तीती असते असे तीतीचे ल ण
मु बोधांनी सांिगतले. कलावंताला तीती गवसते ती य अनभु वासारखी आिण
सा ा कारासारखी जी कट कर यासाठी लेखक िकं वा कलावंत श दां या साधना ारे
कि पत संवे अनभु वांची संघटना िनमाण करतो. व ित या ारे साकार तीतीचा
रिसकाला यय आणनू देतो. कलावंताची ही तीती ं शील घटकावयवा या ारे साकार
होत असते. संपूण कलाकृती ही ितभे या भेने यापलेली, एकिजनसी व पाची असते.
हणूनच रिसकाला अनभु वायला िमळते ती संपूण कलाकृती हणजेच साकार, सा ा कारी
तीती होय.

8
 तीतीचे व प ३ िववि तता सामािजक ि थ यंतरे आिण
मराठी सािह य
िववि त लिलतकृतीतील ‘ तीती’ ही िववि त, अन यसाधारण असते हणनू च ती मौिलक
असते असे ‘ तीती’ चे वैिश ् य मिु बोध सांगतात. पण याचबरोबर एकाच कलावंता या
अनेक िकं वा सवच कलाकृत चा एक िवचार के ला तर यातून एका वतं जीवनिवषयक
जािणवेचा यय येतो. ही 'जाणीव' कोणती ते या या िववि त कलाकृतीतील िववि त
तीतीव नच आपणास कळू शकते; कारण, ' तीती' म येच ती गिभत असते. मिु बोध
कलावंताची बौि क जीवन ी, जाणीव, कलावंताचा ि कोण यांचे अथिनणयन क न
कलाकृितगत जािणवे या िवचाराबाबत खालील िन कष मांडतात.
(१) ' तीती' ही कलावंता या जागतृ (conscious) मनाला गवसलेली असते.
(२) वैिव यातून एका मते या, िवसंगतीमधून संगती या व पात ती या या ययाला
येते.
(३) ती अमूत क पने माणे तकबु ीला गवसत नसून कलावंता या यि वाला एकदम
' तीत' होते.
(४) कलाकृतीतील िविवध ं शील घटकावयवांना एकाथाने तोलून देणारी, यांचा
पर परांमधील ताण अटळ व सजीव (organic) करणारी अशी असते.
(५) तीतीम ये जाणीव गिभत असते. सवसामा य आिण िविश ाचे अ ैत झालेले
अस याने ‘जाणीव’ हा य ययाचा िवषय असतो.
१.२.३ ‘जाणीव’- य आिण समाज
य आिण समाज पर परसंबंधातील सामािजक जाणीव प करताना मिु बोध मा स
यांचा िवचार यूह आधारभूत मानून वग य जाणीव ही कशी मू या मक असते आिण ती
सािह यातील तीतीला कशी भािवत करते हे प करतात. यासाठी मिु बोध समाज
संरचना, या संरचने या मळ
ु ाशी असणारी उ पादन संबंधाची पायाभूतता, समाज आिण
शा त मू यांचा िवचार यांची संघटना प करतात. कलावंताची जीवनजाणीव आिण
सािह य, समकालीन जीवन य एक कलािवषयक जाणीव कशी घडवते याचे िववेचन
करतात. यां या या िववेचनाचे मु ेसूद आकलन क न घेऊ.

 मकट योनीतून िवकिसत होत समाज हणजे य चा समूह व य ची गोळाबेरीज

न हे. समाजाला वतं असे यि िनरपे अि त व आहे व याची वतं अशी
अंतगत रचना ही (Structure) आहे. समाजाची ही अंतगत रचना, हे यि - िनरपे
संबंध, िववि त आिथक संबंधांमधूनच िनमाण झालेले असतात. तर मानवी समाज
याचे सामािजक संबंध हे अिधक यापक, मू या मक कसे असतात या िवषयी
ितपादन करताना मिु बोध मानवी समाजा या संरचनेचे ल ण देतात. “मानवी
समाजाची रचना उ पादना या िविश अव थेनस ु ार अटळपणे िनमाण झाले या
आिथक संबंधांची रचना असते. या संबंधां या अभावी मानवी समाजाचे अि त वच
अश य झाले असते. आिथक संबंधां या पायावरच समाज उभा असतो ही गो अगदी
प आहे.” (प.ृ ८९ ) मानवी आिदसमाज हा वगिवरिहत कसा होता आिण या
अव थेत यि जाणीव आिण सामािजक जाणीव असा भेद िदसत नाही. या अव थेत
आिथक समानता अस याने आिदम समाज वग य दोषांपासून मु होता यासाठी
9
सािह य आिण समाज यांनी डॉ.डी.डी.कोसंबी आिण एच.पी.शा ी यां या मताचा दाखला िदला आहे.
यां या उ ृत मताने आिदमानवा या अव थेपासून ते वगयु सामािजक अव था
कशी िनमाण झाली याचे भान आप याला येते.
 माणसाला शेतक चा शोध लागला. नवा उ पादनसंबंध िनमाण झाला आिण समाज
वगयु झाला. वगयु समाजाम ये पर परिवरोधी िहतसंबंध अस यामळ ु े तो कट वा
अ कट वगिव हाचाही इितहास आहे. असे मिु बोध सांगतात. अथ यव था धम,
नीती या िवचारिव ावर कसा भाव टाकते हे मिु बोध प करताना हणतात,
“आिथक संबंधां या पायावरच ही धािमक, सामािजक, आिथक, नैितक िवचारांची व
क पनांची इमारत उभारलेली असते. समाजाची अि त वात असलेली घडी सरु ि त
राखणे हेच या िवचारांचे मु य काय असते. अथातच िवचारां या आिथक मूलाधारांची
जाणीव सामािजकाला वतःला असतेच असे न हे. बहशः ती नसतेच. समाजा या या
िवचार यव था सामािजक य चे मनोिव घडवीत असतात; धम-अधम, पाप-पु य,
चांगले-वाईट, इ यादीचा एक भावना मक यव था यां या मनात िनमाण करीत
असतात. आिण हणून अथसंबंध बदलले तरी या यव था मनात घर क न राहतात.
ता काळ बदलत नाहीत. समाजसंघष जे हा अगदी िनकराला पोचतो ते हा या िवचार
यव थांचे खरे व प सामा यांनाही कळते.” (प.ृ ९३) अथसंबंध बदलणेही बाब न या
मानवसंबंधांना वाहीत करते. न या-िवचार क पनांचा िवजय होऊन सामािजक
प रवतन घडून येते. असा मानवी इितहासाचा िवकास म मिु बोध प करतात.
संतां या चळवळीचे पयवसान सामािजक ांतीत होऊ शकले नाही संत चळवळ वग य
जािणवा बदलू शकली नाही समाज ि थतीशील रािहला याचे कारण उ पादनाचे नवे
साधन ते हा अि त वात येणे श य न हते असे उदाहरणाने आपले मत िस करतात.
 कलावंत िकं वा कोणतीही य वाढते ती एका वगयु आिण वग य संघषाची श यता
असले या समाजातच. यामुळे भोवताल या जीवनातील संदभ य ची मू य आिण
विृ यव था घडवत असतो. हणजेच यि मनातील या विृ यव थेबरोबरच
ित याशी संल न अशी भाव यव था य या मनात िनमाण झालेली असते. व ततु ः
ही विृ त यव था आिण भाव यव था दोन गो ी नसतातच या एकजीवच असतात.
मिु बोध कलावंताची जाणीव प करताना भावना, िवचार, सामािजकता बाळगणा या
य या िति येवर ल कि त करतात, “ य या अनभु वसृ ीतून कट होणा या
विृ यव थेचे वणन तािकक भाषेत करावयाचे झा यास ितला या य चा ि कोण
असे हणता येईल. हा ि कोण य या वभावात मरु ला हणजे याला
विृ यव थेचे 'जाणीवेचे' व प येते. कलावंत हीही सामािजक य च अस यामळ ु े
ित याही ठायी ही विृ यव था वा 'जाणीव' असतेच. व अथातच ही 'जाणीव' वग य
हणनू सामािजक मू यभाव कट करणारी असते. कलावंता या अनभु वसृ ीत या या
यि वाचे अन यसाधारण गणु धम जसे असतातच तसे दस ु या बाजूला या अनभु व
सु ीतील भावनांची वा भावसंदभाची यवि थती या या विृ यव थे ारे जाणीवे ारे
झालेली असते. हणजेच वग य व सामािजक मू या ारे जीवनाचे िववि त िनवचनच
(Interpretation) या या अनभु वसृ ीत साकार झालेले असते.” (प९ृ ७.) असे सांगून
मिु बोधांनी कलावंताचे ल ण आिण याची िनिमती ि या सांिगतली आहे.

10
 1. कलावंताकडे एक खास संवेदनशीलता असते . सामािजक ि थ यंतरे आिण
2. िनिमतीचे साम य हणजे या याकडे उपजत असलेली ‘ प’ िवषयक जाणीव मराठी सािह य
3. मानवी जीवनानभु वाब लचे कुतूहल या अनभु वामागील जीवन स यािवषयी
कलावंताला असलेली आ था , या याकडे अनभु वांिवषयीची संवे ता असणे
आिण विन अनभु वाचे विनरपे , व त-ु कािशत अनभु वात पांतर होणे
यासव घटक आिण ि येतून कलावंताची िनिमती ि या, तीती साकार होतं
असते यासाठी ‘आ था’ ही सं ा मिु बोध वापरतात.
 कलावंताची जीवनिवषयक ‘आ था’ आिण याचा ‘ व’ यांमधील ताण िकं वा संघष
कलावंताची जाणीव घडवतो एका अथ कलावंताची जाणीव ही या या वगाची जाणीव
असते आिण कलावंताने आप या ववग य जािणवेचे े ओलांडावे असा आ ह
बाळगला जातो. यावर मिु बोध प ीकरण देतात क “रवी नाथ, शर चं , ह रभाऊ
इ. कलावंतां या लिलतकृत म ये ववगाचेच िच रेखाटलेले िदसेल. कलावंता या
िवषयांचा नसून या या जाणीवांचा आहे. अनभु वाचे प आकळताना वतः या
जाणीवांसबं ंधी ' व'ची 'जाणीव' ही. विृ यव थाच अस यामळ ु े िचिक सक वृ ी
िनमाण होणे हे सज ृ नशील कलावंता या बाबतीत आव यक असते असे माझे हणणे
आहे. या संघषातूनच ख या अथाने कलावंताची 'जाणीव' यापक मू यािधि त मानवी
'जाणीव' बनत असते असे मी हटलेले आहे.” (प.ृ १०१) वग य जािणवेची उदाहरणे
मिु बोध देतात. यात १९२० या कालखंडात लिलत वा या या जािणवेतेच घडून
आलेला बदल िदसतो. ‘माधवराव पटवधन यां या ‘िवरह तरंग’ आिण ‘सधु ारक’ या
का यसं हात सवसामा य म यमवग य माणसांची जाणीव आिण कलावंताची जाणीव
एकच झालेली िदसते. तर ना.सी.फडके हे म यमवग य सख ु व तू जािणवांचे जाग क
ितिनधी ठरतात. यां या कादंब यांमधून म यमवग यां या लोकरंजनासाठी
िलिहले या िदसतात. तर िव.स.खांडेकर किन म यमवग य माणसां या साि वक,
व नाळूपणाची सांगड येयवादाशी घालून कला मक, आभासा मक असे जीवनिच ण
करतात. माधवराव पटवधन आिण फडके -खांडेकर यां या िवषयी लेखक हणून आदर
य क न मिु बोध या तीन कलावंतांचे सािह य व वगाशी संघष क न उदयाला
आले या जािणवेचे दशन घडवत नाही असे रोखठोकपणे सांगतात. याउलट हरी
नारायण आपटे यांची जाणीव सख ु व तू नाही. सदािशवपेठी जीवनाचे िच ण करणा या
कलावंताची जाणीव सदािशवपेठी न हती असे मत हरी नारायण आपटे यां या
सािह यािवषयी मिु बोध मांडतात “पण ल ात कोण घेतो' या पाने िभ न आिण
िविवध अशा संवे अनभु व प घटकावयवांमधून साकार झालेली ह रभाऊंची ' तीती'
ही कलावंता या 'आ थे'मधून उदयाला आले या यापकजाणीवेचेच कट प होय.”
(प.ृ १०६ ) असे हणनू मिु बोध कलावंताची सामािजक जाणीव आिण सािह याची
समाज संब ता साधार प करतात.
लेखाचा सारांश :
 श दा या संवेदना-भावना ेरक साम याने अनभु व साकार होत असतो. श द अनभु व
ययास आणतात.

11
सािह य आिण समाज  लिलतकृतीतील अथ आधी लेखकाला/ कलावंताला तीत झालेला असतो. रिसकाला
तो आ वादसमयी तीत होतो.
 संवेदना-भावना, अनभु व आिण जाणीव अशा घटक अवयवांनी जी अथपूणता
सािह यात िनमाण होते ती एकाथ असते.एकाथ, एकिजनसीपणा आणणारे संघटक
त व हणजे तीती .
 कलावंताची य होणारी िववि त तीती ही तकबु ीने िमळवलेली नसून ती सा ात
यय प असते. कलावंताची जीवनािवषयीची आ था हणजे याची कला ‘जाणीव’
 आ था ही अनभु वाचा यय देणारी, वैिव यातून, िवषमतेतून, िवसंगतीतून
एका मतेचा, समानता आिण सस ु वं ादाचा शोध घेऊ पाहणारी िज ासा प वृ ी
असते.
 आ थे या यापारात कलावंत व गत वृ ीिवषयी तट थ, व तिु न होतो. याचवेळी
बा जगाशी कलावंत संघष, ताणाचा अनभु व घेत असतो. अशा दहु ेरी ताणातून
कलावंताची ‘आ था’ संगतीचा वा स याचा शोध घेत जाते. आ था 'जेवढी बळ तेवढा
हा दहु ेरी संघष अ सल, तेवढीच कलावंताची 'जाणीव.' ही नवी विृ यव था सखोल व
समृ बनत असते.
 कलावंताची 'जाणीव' घडत जा याची ि या सतत चालू असते, या ि येतच
कलावंताला िववि त जीवनाथ प, संगित प अशा ' तीती' अनभु वावयास िमळत
असतात आिण याच ' तीती' अ सल अनभु वां या घटकावयवां या ारे श दात
साकार होतात ते हां यांना आपण लिलतकृती हणतो. ' तीत 'म ये गिभत असलेली
'जाणीव' हीच खरीखरु ी लिलतकृतीतील सामािजक जाणीव होय.'
लिलत वाड् मयातील सामािजक जािणवेचे व प - शरदचं मिु बोध, जीवन आिण
सािह य ,अिभनव काशन ,मंबु ई , .आ.१९७२
१.२.६ सािह य, समाज आिण ांती - डॉ.म.ना.वानखडे
भस ु ावळ येथे महारा बौ सािह य प रषदे या नव या संमेलना या अ य ीय भाषणात
डॉ.म.ना.वानखडे यांनी दिलत सािह यिवषयक आपली भूिमका मांडली. यांचे हे अ य ीय
भाषण ‘दिलतांचे िव ोही वा य’ या वामन िनंबाळकर आिण यशवंत मनोहर यांनी संपािदत
के ले या थं ात समिव आहे. या भाषणात आजवर मराठी सािह यात दिलतांची उपे ा
कशी झाली हे सांगून सािह याची समाज संब ता प करत ी.म.ना.वानखडे बौ
सािहि यकांचे उदबोधन करतात.
भारतीय सािह यातील दिलत िच ण
आजवर भारतीय सािह यात दिलतांची उपे ाच झाली या समाजाचे जीवन आिण अंतरंग
ओळखू शकणारा सािहि यक िनमाण झाला नाही ही बाब डॉ.म.ना.वानखडे यांना अ व थ
करते. ाचीन वेद थं ांनी दिलतांना ान हणापासून वंिचत ठेवले. मनु मतृ ीसार या
थं ांनी तर अमानषु , पाशवी कायदे क न दिलतांना गल
ु ामिगरी या गतत लोटले. भारतीय
सािह यात जी अ र वा ये मानली जातात ती एकांगी वगवादी अशा ि कोणातून कशी

12
िलिहली गेली आहेत असा आ ेप घेत ‘भगवतगीता ते नवसािह याचे’ मू यमापन यांनी सामािजक ि थ यंतरे आिण
के ले आहे. या िव ेषणाचे मख
ु मु े पढु ील माणे – मराठी सािह य

 रामायण आिण महाभारत या महाका यात दिलत जीवनाचा अभाव िदसतो. ‘चातवु य
मया सृ म्’ अशा उपिनषदातील समाजिवघातक त वांचा उपदेश करणारे सािह य
वंदनीय कसे ठरावे? असा म.ना.वानखडे उपि थत करतात.
 हे सािह य आपले न वाट यामागे आणखी एक कारण हणजे किन वगा या पा ा या
मख ु ात िवटाळ होतो हणून ाकृत भाषा घातलेली िदसते.
 मराठीतील संत वा य हे के वळ पारमािथक व पाचे आहे. संत ाने रांनी वेदांत
धमाचीच पताका उचलून धरली आहे. महानभु ाव अवैिदक असले तरी यांनी
सामािजक जीवन ढवळून काढले नाही. संत रामदासांनी तर उघड ा ण धमाचा
परु कार के ला. ‘अं यज श दा ाता बरवा| परी नेऊन काय करावा|’ अशा कारे
अं यजांची अवहेलनाच ते करतात. या सव महारा धमा या णे यांवर टीका
उगारणारे डॉ.म.ना.वानखडे यांचे िवधान सािह याची समाज संब ता आिण वाचकावर
होणारा परीणाम य करणारे आहे, “ यां या (संतां या) भूतदयावादी ीमळ ु े
समानतेवर आधारलेला नवा समाजदेह िनमाण होऊ शकला नाही. उलट तो
कमकांडा या आहारी गेला. चातवु याची समाजमनावरची पकड ढ झाली.
 शािहरी सािह य ‘तमाशा’हे दिलतां या अिभ य चे साधन होते पण आज िस
झाले या शािहरी वा यात दिलतांना थान नाही. अशी न द ते करतात.
 आधिु नक मराठी सािह य हे म यमवग य, पांढरपेशीपण अशा ा ण समाजाचे िच ण
आहे. यांना काही माणात ि यांचे द:ु ख जाणवले पण दिलतां या द:ु खाला ते वाचा
फोडू शकले नाही.
 १९३०-४० या दशकातील ामीण सािह याने गावकुसाबाहेर या समाजाला अ हेरले
 सा यवाद िकं वा गांधीवाद यांनी े रत झाले या मानवतावादी सािहि यकांची
दिलतो ारािवषयी भूिमका ही भूतदयावादी आहे. सवहारा िकं वा ह रजन असे
संबोध यातून ही भूतदयावादी ी य होते, जी य या वािभमानाला, ित ेला
दु यमताच देते.
 दस ु या महायु ो र मराठी सािह यात जो नवसािह याचा वाह आला यात जीवन
दशनापे ा अिभ य या, तं वादा या वैिच यावर अिधक भर दे यात आलेला आहे.
अशी सािह य इितहासाचा वेध डॉ.वानखडे घेतात.
एकूण १९६० पयत या मराठी सािह यात दिलत वेदनेचा आिव कार िदसत नाही. संत
सािह यातील आ याि मक चळवळ असो वा सा यवादी, गांधीवादी िवचार णालीचे सािह य
असो मराठी सािह यातील लेखकांचा जीवनाकडे पाह याचा ि कोण हा वगवादी आहे.
यां या सािह यातून दिलत जीवनानभु वाकडे समानतावादी ीतून पाह याची वृ ी
िदसत नाही. या पा भूमीवर म.ना.वानखडे यांना अ णाभाऊ साठे आिण शंकरराव खरात
यांचे सािह य मू या मक वाटते. कारण ते भूतदयावादी ि कोणातून न हे तर
वािभमाना या वा म ि कोणातून सािह यिच ण करीत होते. “आप या (दिलत) समाज
जीवनाचे िच ण घडवणा या सािह याचा भिवत याला फार मोठा आशेचा िकरण वाटतो.”
13
सािह य आिण समाज अशा श दात १९६० या दर यान दिलत जीवनाला सािह यातून वाचा फोडणा या
अ णाभाऊ साठे आिण शंकरराव खरात यां या सािह यािवषयीचा अिभ ाय वानखडे य
करतात.
दिलत सािह य आिण नव समाजिनिमतीची रे णा
सािह य आिण समाजाचा अ यो यसंबंध प करताना म.ना.वानखडे हणतात क ,
“समाजमनावर सं कार कर याचे फार मोठे साम य सािह यात असते. समाज जीवनाला
सावर याचे, ेरणा दे याचे, एवढेच न हे तर समाज ांती कर याचे साम य सािह यात
असते. सािह य नवसमाज िनिमतीची ांती घडवू शकते.” (प.ृ ९) दिलत सािह या या
ांितच ाला गती दे याचे ेय म.ना.वानखडे डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांना देतात.
दिलत सािह या या संदभात डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांचे योगदान यांनी प के ले
आहे.-
o अ पृ यता हा मानवी सं कृतीला जडलेला महारोग आहे, मानवतेवरील कलंक आिण
बिु हीनतेचे ल ण मानले. यामळ
ु े शतकानशु तके दिलतपणाची मानिसक गल ु ामिगरी
करणा या मनाला माणूसपणाची जाणीव आिण ित ा ा झाली.
o अपमान, अमानषु ते या खोल दरीत अडकून पडले या दिलत माणसाम ये वािभमान
आिण अि मतेची भावना जागतृ के ली.
o दिलत वाची वेदना पचव यासाठीच न हे तर एकूण मानव जातीला उपकारक ठरेल
अशी मानवतावादी बौ मानव ी डॉ.बाबासाहेबांनी दिलत बांधवांना िदली.
डॉ.बाबासाहेब हे दिलत सािह याचे ेरणा ोत मानून समकालीन बौ जनांनी
सािह यिनिमती करावी. भगवान बु हणजे अंितम पयाय मानून बाबासाहेबां या ांित वण
िवचारां या काशात बौ जनान आप या सािह याची िनिमती करावी अशी अपे ा
वानखडे करतात. आप या अपे े या पु ् यथ जागितक इितहासातील दोन उदाहरणे िदली.
सािह य हे नवसमाज िनिमतीला कसे ेरक ठरते हे च रा य ांती आिण रिशयन
ांती या आधारे यांनी प के ले आहे. या दोन उदाहरणा माणे बौ सािहि यकांनी
आपले नवसमाजिनिमतीचे येय साकार के ले पािहजे.
बौ सािह या या जीवनधारणेचे संकेत
डॉ.म.ना.वानखडे यांनी नवसमाजा या धारणेत सािह याचा मोठा वाटा असतो हे प के ले
आहे. यासाठी ‘बायबल’ या थं ाचा आधार घेतला आहे. बायबल हा नस ु ता धािमक थं
न हे या थं ाने ि न समाजा या धारणेला ेरणा िदली. याच माणे डॉ.बाबासाहेब
आंबेडकर यां या ‘बु आिण याचा ध म ‘या महान थ ं ाला बौ सािह य परंपरेचा
मूल ोत मानावा. 'चांग या लेखकाला परंपरेचा वारसा लागतो.’ या टी.एस.इिलयट यां या
' ॅिडशन अॅ ड इंिडि ह यअु ल टॅले ट’ या लेखातील िवधाना माणे बौ जीवन ी या
परंपरेचा वारसा आपण बौ सािहि यकांनी घेतला पािहजे. असे आवाहन डॉ.म.ना.वानखडे
करतात. डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यां या ह.वी.देसाई यांनी घेतले या मल ु ाखतीतून
वानखडे यांना बौ सािह यांची भूिमका रेखांिकत करतात. बाबासाहेबांनी कधी

14
मनोरंजनासाठी वाचन के ले नाही तर िशक यासाठी के ले. हणून बौ सािह याचे सामािजक ि थ यंतरे आिण
नवे संकेत - मराठी सािह य

o बौ सािह याचे योजन िश ण, बोधन असेल. मनोरंजन नाही.

o बाबासाहेबां या कलािवषयक आवडीिनवडीचे अिभसरण करणे ही आपली
कलािवषयक भूिमका असावी.
o आज या मराठी सािह यातील लेखकांचा कल हा लिगकतेकडे िदसतो याच माणे
वैफ यवादही बोकाळलेला िदसतो. याला कारण सािह याची जीवनमू यांशी फारकत
झाली आहे. या पा भूमीवर वातं य, समता आिण बंधतु ा अशा मानवतावादी मू यांचे
पोषण करणारे बौ शै य असावे.
o जीवनधारणा घडव यासाठी मायथॉलॉजी उपयु ठरते. िहंदू मायथॉलॉजी बौ
सािह या या नवसंकेतांना आधारभूत ठरत नाही. हणून जातक कथा आिण आजचे
सािह य यांची सांगड घालून न या धारणा आिण िव ासाचे नाते वाचकमनात िनमाण
करता येईल.
o बौ सािह य कोण या सािह य परंपरेशी नाते जोडू शकते याचे उ र म.ना.वानखडे
‘िन ो’ सािह यात शोधतात. अमे रकन सािह यात िन ो समाजाचे थान हा या पद
होते. पण १९३० या दशकात रचड राईट या िन ो लेखकाने ‘द नेिट ह सन’ या
कादंबरीतून िन ो माणसांना कसे दडपून ठेवले जाते या वा तवाला वाचा फोडली.
जे स बो ड् िवन यांनीही या कारे िन या ाला वाचा फोडली तसे बौ सािह य
िव ोही, समाजमन य करणारे सािह य असावे.
बौ जीवनिन ा िकं वा जीवन ीचे िद दशन करताना म.ना.वानखडे ‘द:ु ख’ हे बौ
ीचे मूळ आहे. या द:ु खाचे मूळ पाप-पू य, ई र-आ मा अशा अप रप व क पनांम ये
नाही. ‘तृ णा’,भाविववशता या िवकारांवर मात कर यासाठी बिु ामा यवाद आिण
िव ानिन ेवर आधा रत जीवनाचे वा तवदशन सािह यातून आिव कृत झाले पािहजे.
असा आ ह बाळगतात. जीवन हे अिन य आहे. प रवतनशीलता हा जीवनधम आहे
यावर बौ त वाची ा आहे. तसेच ा, तकिन तेसोबतच अनभु व आिण क णा
यांना मानवी जािणवेचे मूल ोत आहे हे वानखडे यांनी अधोरेिखत के ले आहे. बौ
जीवन ी ही िहंदू धमा या अभावातून िकं वा िवरोधातून िनमाण झाली नाही. तर ती
मानवा या क याणसाठी िवधायक आिण भाव प अशी जीवन ी आहे. अखंड
िव ा या क याणाची धारणा असणारे जीवनदशन बौ सािहि यकांनी साम यपूणतेने,
ययकारी आिण प रणामकारक प तीने करावे असा मूलमं म.ना.वानखडे देतात.
बौ सािह याचे व प
बौ सािह य हणजे बौ वादाचे मंडन न हे क चार न हे.सािह याची प रणती
क पकतेतच असते. कोण याही क पकतेला बौ ी िवरोध दशवत नाही. “बौ ी
हणजे अनभु व घेणारी एक मनाची पातळी आहे. आिण अनभु ूती या गणु धमानस
ु ार ितचा
आिव कार होतो. याला अनु प असे कला मक प ा होते. बौ सािहि यक हा ामीण
जीवनातून आलेला असतो. ामीण जीवनाकडे भूतदयेने पाहणे, ामीण भाषेला अशु
मानणे याला वानखडे िवरोध दशवतात. यां या मते लेखकांनी ामीण जीवनातले चैत य
15
सािह य आिण समाज िटपले पािहजे. कालचा ामीण बौ लेखक आज नागरी वातावरणात वावरत असतो.
ामीण जीवनाशी संबंध तटु ू न नागरी जीवनातील वग य जीवनसं कृतीचा भाव पडणे हे
सिु शि त बौ समाजात घडू शकते. सिु शि त बौ समाजाने ामीण जनतेची गती
घडवून आण यासाठी नेतृ व करायला हवे. बौ समाजा या जीवनातील घडामोड चे
पडसाद सािह यात पडायला हवेत. बाबासाहेबां या समपणाशी हे बौ समाजातील
माणसांनी, लेखकांनी बांिधलक बाळगावी. बौ सािह य अिभ ची घडवणे आिण बौ
समाज ांतीचे बौ समाजात अिभसरण होईल यासाठी बौ सािह य प रषदेने कोणते
उपाय िकं वा य न करावेत यांची िदशा वानखडे सचु िवतात.
(१) बौ सािह याची परंपरा अखंडपणे सु ठेवली पािहजे. यासाठी सािह याचा िवचार,
परामश झाला पािहजे.
(२) बौ िन ेचे सािह यशा िनमाण करावे.
(३) सजनशील सािह या माणे इतर सािह याचे संघटन करीत रहावे.
(४) सम भीमभारताची िकं वा भीमायनाची िनिमती झाली पािहजे.
(५) बौ सािह य प रषदेतफ अ यासवग आयोिजत हावे. यासाठी िमक पु तकांची
िनिमती झाली पािहजे. बौ सािह यिनिमती आिण ितचा चार झाला पािहजे.
(६) आप या अ य ीय भाषणाचा समारोप करताना, बौ सािहि यकांनी बंडखोर, ांितचे
वतक हायला हवे असे. म.ना.वानखडे ठासून सांगतात. समकालीन जीवनात बौ
सािह याचे थान आिण येय प करताना ते हणतात, “आपली नवसमाज
िनिमतीची ांती के वळ आप यापरु तीच नाही तर संबंध देशा या वातं यासाठी आिण
अिभवृ ीसाठी आहे. नवभारता या िनिमतीसाठी आहे. यासाठी आप या कत यात
आपण तसूभरही मागे राहता कामा नये. लोकशाहीला पोषक असा एकसंध समाज
िनमाण कर यासाठी बौ धमाचा सव भारतीयांनी वीकार करायला हवा तरच
वातं य, समता आिण बंधतु ेचे आपले येय साकार होईल. यासाठी न या जाणीवेने,
नवा मानव, नवा समाज, नवा भारत िनमाण कर यासाठी सव भारतीयांनी िस
हायला हवे.” (प.ृ १६ )

सािह य, समाज आिण ांती-डॉ.म.ना.वानखडे, दिलतांचे िव ोही वा य, संपा.वामन

िनंबाळकर आिण डॉ.यशवंत मनोहर, बोधन काशन, नागपूर .
आपली गती तपासा :
दिलत सािह य आिण नवसमाज िनिमतीची ेरणा प करा.
१.३ समारोप
भारतीय समाज यव थेम ये सािह य आिण मानव यांचा फार जवळचा संबंध आहे.
सािह य हे मानवाने िनमाण के ले आहे. आिण मानव हा सािह या या सं कारातून घडत
गेला आहे . सािह या या िविवध चळवळीतून मानवाला जीवनातील घडामोडी समज या
आहेत . सािह यामळु े च मानव हा पूण पणे िवकिसत झा याचे आपणास िदसून येत असते.

16
 १८७४ ते १९२० हा मराठी सािह याचा कालखंड हा आधिु नक कालखंड हणून सामािजक ि थ यंतरे आिण
ओळखला जातो याच कालखंडात वतं चळवळीला सु वात झाली सव समाज एक मराठी सािह य
आला के वळ आिण के वळ सािह या या मा यमातून जागतृ ी फार मोठया माणात झाली
आहे. हणून सािह य आिण समाज यांचा र आिण मांस यां या सारखा संबंध आहे
मानवाला सािह यातून वजा के यास सािह याला काहीही अथ राहणार नाही हणून
सािह य आिण मानवी जीवनाचा अितशय जवळचा संबंध आहे असे आपणास वरील
िववेचनाव न सांगता येईल .

१.४ वा याय
१) मराठी सािह या या ेरणा सांगून, समकालीन सां कृतीक पा भूमी प करा.
२) लिलत वाड;मय हणजे काय? वाड:मयातील सामािजक जािणवेचे व प उलघडून
दाखवा.
३) दिलत सािह या या ेरणा कोण या सिव तर सांगा .
४) १८७४ ते १९२० या काळखंडास मराठी सािह यात आधिु नक कालखंड हणून
ओळखले जाते, िववेचन करा.
५) सािह य समाज व य यांचा पर पर संबंध सोदाहरण चचा करा.

१.५ अ यासपूरक थ
ं सूची
 जोगरा. ी., दि णा-खंडएक आिण दोन कॉि टने टल काशन १९७२

 मराठी वा याचा इितहास खंड ३ ,४,५,६,मराठी सािह य प रषद ,पणु े

 मराठी सािह य ेरणा आिण व प, गो.मा.पवार १९५०



17
 २अ
दिलत सािह य
घटक रचना :
२अ.१ ा तािवक
२अ.२ दिलत सािह य :पा भूमी
२अ.३ दिलत चळवळ
२अ.४ समाज यव था आिण चळवळ
२अ.५ दिलत सािह याचा आरंभिबंदू –जलसा
२अ.६ दिलत सािह य कार
२अ.६.१ कथना मक सािह य (कथा,कादंबरी)
२अ.६.२ का या म सािह य
२अ.६.३ नाट् य म सािह य (दिलत रंगभूमी)
२अ.६.४ आ मकथनपर सािह य
२अ.६.५ वैचा रक सािह य-समी ा
२अ.७ दिलत सािह याची वैिश ् ये
२अ.८ समारोप
२अ.९ संदभ
२अ.१० वा याय
२अ.११ अिधक वाचन

२अ.१ ा तािवक
मराठी सािह यात १९६० नंतर दिलत सािह य आकारास येत गेले आहे. यापूव
संतमेळयातील संत चोखामेळा हा दिलत सािह याचा पिहला उ ार वर आहे, असे हटले
तर ती अितशयो ठरणार नाही. कारण आप यावर अ याय होतो आहे, याची जाणीव
यांनी अभंगरचनांतून य के ली आहे. इं ज राजवटीत महा मा फुले यां यापासून ते डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकरयांपयत अनेकांनी आपले अनभु विव य के लेले आहे. गौतम बु ,
संत चोखामेळा, महा मा फुले, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर या महान य दिलत
18
सािह या या ेरक ठर या. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी सु के लेली िनयतकािलके दिलत सािह य
(जनता, मूकनायक, बु भारत) वैचा रकता, िचंतना मकता िनमाण करणारी होती; तशीच
ती सािह य िनिमतीला ो साहन देणारी ही होती.
मराठी सिह यात मोलाची भर घालणारा दिलत सािह य वाह आहे. हे सािह य एकूणच
बोधनाची, समाजप रवतनाची भूिमका घेणारे आहे. या दिलत सािह यािवषयी अनेक
मतमतांतरे आहेत. 'दिलत' या श दापासून 'दिलत सािह य' या िवषयी अनेकांनी अनक ु ू ल-
ितकूल अशी चचा के लेली आहे. 'दिलत सािह य' या सं ेऐवजी 'फुले-आंबेडकरी सािह य',
'प रवतनवादी सािह य', 'िव ोही सािह य', 'आंबेडकरवादी सािह य' अशी अनेक पयायी
श दयोजना करावी अशा सूचना अनेकांनी के ले या आहेत.

२अ.२ दिलत सािह य : पा भूमी

दिलत सािह य िनिमतीमागे अनेक घटक कारणीभूत ठरले. दिलत सािह याचा अ यास
करताना अनेक संदभाचाही िवचारिवमश करावा लागतो. चातवु य यव था, िहंदू धम
यव था, बु त व ान, सामािजक- आिथक यव था, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरयांची
भूिमका- त व ान आदी संदभयू तेने दिलतसािह य आकारास येत गेले.
महा मा फुले यांनी 'िश ण' या घटकाचे मह व पटवून देत पु यात शाळा सु के ली.
दिलतांना बाहेर काढ यासाठी िश ण हाच यो य माग आहे. हे पटवून दे याचा य न के ला.
‘ ा हणांचे कसब’ (१९६९), ‘गल ु ामिगरी’ (१९७३), ‘शेतक याचा असूड’ (१८८३) या
वैचा रक लेखनाबरोबरच यांनी 'ततृ ीय र न' (१८५५) हे नाटक िलिहले. पढु े अनेकांनी
दिलतां या उ ारासाठी य न के ले. शाह महाराज यांनी दिलतां या िश णासाठी य न
के ले. तसेच िव ल रामजी िशंदे यांनी दिलत समूहातील िव ा या या िश णाची सोय
कर याक रता वसितगहृ े उभारली. यामळ ु े अनेक दिलत िव ाथ िशकू शकले. यांनी पढु े
आपले अनभु वकथन करीत सािह य िनिमती क न वा तव मांडले.

२अ.३ दिलत चळवळ

महारा हा िविवध चळवळ चा उजा ोत आहे. एकोिणसा या शतकात सामािजक
बोधना या हेतूने अनेक चळवळी उदयास आ या. लोकिहतवादी ते डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर हा बोधना मक चळवळ चा एक चढता आलेख आहे. या चळवळ म ये अनेकांचे
सहकाय होते. यापैक च महा मा फुले आिण यांचे सव सहकारी हा एक िवचार वाह
न दिवता येईल. या िवचार वाहाला ध न राजष शाह महाराज यांची कृितशील चळवळ
उभी रािहलेली िदसते. आंबेडकरपूव आिण आंबेडकरकालीन जी एक चळवळ उभी रािहली
ती वतं पणे िवचारात यावयास हवी. या चळवळीने दिलत,वंिचत समूहा या मु साठी
लढा देत सामािजक याय थािपत हावा,हे उि समोर ठेवून समाजो ार कर याचा
य न के लेला आहे.
महा मा फुले यांनी ीिश ण, के शवपन,िवधवािववाह यांसार या ांना चळवळी या
क थानी ठेवले. तसेच शेतकरी आिण अ पृ य समज या गेले या जात चे सामािजक,
आिथक आिण धािमक भावीपणे यांनी समाजासमोर ठेव याचा य न के ला. िनबंध,
19
सािह य आिण समाज किवता, आिण नाटक या सािह य कारांतून लेखन करीत आपले िवचार समाजस मख ु
ठेवले. याच बरोबर यांनी स यशोधक समाजाची थापना के ली. िहंदू धमातील पारंप रक
िवचारांना शह देत परु ोिहतशाहीला िवरोध दशिवला. यातूनच यांनी त कालीन
समाज यव थेचा दंभ फोट के ला. महा मा फुले यांनी सामािजक समता, याय आिण
मानवता या ि सू चा परु कार के ला. आिण समाजाला जाणीवपूवक समाज यव थेकडे
पाह याचा, एक नवा ि कोन िदला. यातूनच बहजन समाज िवचारमंथना या ि येत
येऊ शकला. हे महा मा फुले यां या कायामळ
ु े , चळवळीमळ
ु े होऊ शकले.
चातवु य यव थेतील अ पृ य मान या गेले या वगातील अनेकांनी आपले मांड याचा
य न पढु ील काळात के ला. याम ये गोपाळबाबा वलंगकर, िशवराम जानबा कांबळे ,
िकसन फागु बनसोडे, आदी भतु नी आपले त कालीन ि िटश सरकार आिण जनता
यां यासमोर कृितशील चळवळीतून मांडले. पढु े अनेकांनी ही चळवळ आपाप यापरीने पढु े
ने याचा य न के ला. छ पती शाह महाराज यांनी शू ाितशू ां या िवकासासाठी आप या
सं थानात मोठे काय हाती घेतले. उदाहरणाथ, नोकरीत अ म िमळावा हणून राखीव
जागांची क पना मांडून ती राबवली. यांची ही कृितशील अंमलबजावणी सामािजक
चळवळीला ो साहन देणारी ठरली. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी माच १९२७ म ये
महाड येथील चवदार त या या स या ह के ला. नािशकचा काळाराम मंिदर स या ह
(१९३०) या आंदोलन कृतीतून एक नवा आयाम चळवळ ना ा झाला. डॉ.बाबासाहेब
आंबेडकर यांची ही कृती सामािजक आिण धािमक ांत चा आरंभ करणारी ठरली. यानंतर
अ पृ यां या मूलभूत ह कांसाठी अनेक लढे उभारले गेले.

२अ.४ समाज यव था आिण चळवळ

पारंपा रक समाज यव थेम ये 'जात' हा घटक भावीपणे अि त वात होता. सावजिनक
िहत आिण सहकाय हे जाितंपरु तेच मयािदत के ले होते. जाितिनहाय यवसाय धोरण या
यव थेने वीकारले होते. यामळु े यवसाय वातं य न हते. ते जर वीकारले असते तर
जाती यव थांचे व प बदलले असते. हणनू च जात आिण यवसाय हे समीकरण
दीघकाळ चालूच रािहले. तसेच ी वातं यालाही नाकारले गेले होते. जात, यवसाय
आिण िववाह यव था या ि सू ी ारे समाज बांधणी के ली गेली. आिण अनेक अ पृ य
वगातील लोकांना, ि यांना दा यता वीकारावी लागली. समाज यव थेचा हा
कावेबाजपणा डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां या ल ात आला. आिण यांनी भारतीय घटनेत
याला शह िदला. अ पृ य समाजाबरोबर ि यांनाही मूलभूत ह क िमळवून दे याची
कायदेशीर यव था के ली.
िहंदू धमाने वषानवु ष अ पृ यांचे अनेकांगी शोषण के ले. े -किन वा या ेणीब
यव थेत यांना अडकवून यांचे माणूसपण नाकारले व-िवकासा या कोण याच संधी
अ पृ यांना ा होऊ शक या नाहीत. हे वा तव आहे. यामळ ु े च तो दीघकाळ
िश णापासून, सख ु ापासून वंिचत रािहला. या या वाट् याला उदािसनता, दा र य् आिण
अ ान आले. या सवातून बाहेर काढ यासाठी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांची
प रवतनवादी चळवळ मह वाची ठरली. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी अ पृ य मु चा
सवकष लढा उभारला. आिण ‘िशका, संघिटत हा आिण संघष करा' हा मूलमं िदला. या
20
मूलमं ाने े रत होत दिलत समूहातील अनेकांनी िश णाचा वीकार करीत; अ याय- दिलत सािह य
अ याचार-शोषण या िवरोधात संघष के ला. वातं यो र काळातही दिलतांवर मोठ् या
माणावर अ याय अ याचार होत होता. यािवरोधात अनेकांनी आवाज उठिवला. यापैक
राजा ढाले, नामदेव ढसाळ, ज.िव.पवार,अजनु डांगळे , सयाजी वाघमारे आद नी 'दिलत
पँथर'ची (१९७२) थापना के ली. दिलत पँथर ही एक राजक य-सां कृितक चळवळ होती.
वातं य ा ीनंतरही दिलतांना याय िमळू शकलेला नाही, हे वा तव अनेक कवी,
सािहि यक यांनी य के ले. नामदेव ढसाळ यांची ' वातं य हे कोणा गाढिवचं नाव आहे?'
ही किवता; राजा ढाले यांचा 'काळा वातं यिदन' हा लेख यासंदभात पाहता येईल.

२अ.५ दिलत सािह याचा आरंभिबंदू – जलसा

डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यां या िवचारांनी े रत झाले या एक सजनशील समहु हणजे
लोककलावंत होत. आंबेडकरां या िवचारांना या समूहाने सवदूर ने यासाठी जलसा यांचा
वापर के ला. कवनांची रचना के ली. हणूनच दिलत सािह याचा आरंभिबंदू हणून अ पृ य
समाजातील शािहरांनी के ले या कवनांना देता येईल. पारंपा रक िवचार यूहात अडकले या
समाजाला बाहेर काढ याचा िवचारमाग जो आंबेडकरांनी वीकारला होता; तो शािहरांनी
अनेक समूहांपयत पोहोचिवला. शािहरांनी आप या कवनांमधून सामािजक काय हाती
घेतले. या कवनांनी अ पृ य समाजातील लोकांम ये प रवतन घडवून आण यास मदत
के ली. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी 'बिह कृत िहतकारणी सभा'(१९२४), 'समाज समता
संघ'(१९२७), ' वतं मजदूर प '(१९३६), अिखल भारतीय शेड्यल ु का ट
फे डरेशन(१९४२) इ याद ची थापना के ली. यांमागे यांची असलेली भूिमका शािहरांनी
कवनांमधून लोकांपयत पोहोचिवली. तसेच डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे यि म व, आदी
यांचे काय यांचा गौरव कर यासाठी तिु तपर कवने ही रचली. आंबेडकरी िवचारांचा
अवलंब क न कवने रचणारा शािहरांचा एक मोठा वग याकाळात उदयास आला. िकसन
फागू बंदसोडे, गोपाळबाबा वलंगकर, िशवराम कांबळे , शाहीर धेगडे, के बवु ा गायकवाड,
शाहीर भीमराव कडक, अ णाभाऊ साठे , वामनदादा कडक आद नी आंबेडकरी
िवचार वाहाला, चळवळीला बळकट के ले.डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां या िवचारांना,
प रवतना या भूिमके ला अनेक ‘जलसाकारां’नी श दब के ले. पोवाडा, गीतरचना, तमाशा,
जलसा (पारंपा रक लोककला) यांमधून डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरांचे त व ान शािहर अजनु
घेगडे, दीनबंधू,के बवु ा गायकवाड, अ णाभाऊ साठे , वामनदादा कडक इ याद नी
जनमानसापयत पोहोचिवले.

२अ.६ दिलत सािह य

िशि त दिलत वगाने समाजवा तव खरतेने कथा, कादंबरी, किवता, नाटक, आ मकथन,
आदी सािह य कारांतून मांडले. यातूनच दिलत सािह याचा िवकास होत गेला.दिलत
सािह याचे पढु ील कारे काही कार कि पता येतात.
१) कथना मक सािह य
२)का या म सािह य

21
सािह य आिण समाज ३) नाट् य म सािह य
४)च र -आ मकथनपर सािह य
५)वैचा रक सािह य
२अ.६.१ कथना मक सािह य :
भारतीय चातवु य यव थेने'शू ' या वणातील लोकांनी तीन वणाची ( ा हण, ि य,
वै य)सेवा करावी हेच यांचे 'कम' हणनू अधोरेिखत के ले. आिण याचे समाजातील थान
हे किन च ठेवले. गल ु ामिगरी या जोखडात यांना बंिद त क न ठेवले. डॉ.बाबासाहेब
आंबेडकर यां या िवचाराने दिलत समाजाला या जोखडातून बाहेर काढले. आिण िश ण
घेत आपले अनभु विव कथा-कादंबरी या कथनातून यांनी य के ले. कथना मक
सािह यातून सामािजक वा तवाचे दशन घडवत समाजाचे उ ोधन करणे हा हेतू साधला
गेला.
२अ.६.१.१ दिलत कथा -
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां या सोबत असणारे आिण यां या िवचाराने े रत झाले या
अनेकांनी ारंभापासून कथा लेखन के ले आहे. १९३३ ते १९५८ या काळात 'जनता'
आिण ' बु भारत' या सा ािहकांतून दिलत कथा लेखनाला ारंभ झालेला आहे.
बंधूमाधव हे सात याने कथालेखन करीत होते. तेच दिलत कथेचे जनक आहेत, असे
हणता येईल. याची कथा ही वणन, घटना, िनवेदन करणारी असून आवाहन करणारी
देखील आहे. यांची पिहली कथा ‘जावे यां या वंशा’ (१९३५) ही आहे. 'बंदा गल
ु ाम', 'नवी
वाट,बै याचा बैल यांसार या कथांमधून यांनी दिलत माणसाचे िच ण के ले आहे.दिलत
कथाकारांम ये अ णाभाऊ साठे, शंकरराव खरात, बाबरु ाव बागूल हे तीन मह वाचे िशलेदार
हणावे, असे आहेत.
अ णाभाऊ साठे यांनी साधारणत: १९४९ पासून कथालेखनास आरंभ के लेला िदसतो.
आशय, िवषया या अनषु ंगाने यांची कथा इतरांपे ा वेगळी आहे. यां यावर मा सवाद
आिण आंबेडकरवाद यांचा भाव होता. यांनी ामीण जीवन, दिलतांची जीवन प ती,
मंबु ईतील दिलत व या आद चे मािमक दशन आप या कथांमधून घडिवले आहे. यांचे
‘खळ ु ं वाडी’ (१९५७), ‘बरबा ा कं जारी’ (१९६०), ‘भानामती’ (१९६२), ‘कृ णाकाठ या
कथा’ (१९६४),‘गजाआड’ (१९६५), ‘भतु ाचा मळा’ (१९७५), ‘िचरानगरची भतु ं’
(१९७८) इ यादी कथासं ह आहेत. दिलतां या वाट् याला आलेले दःु ख, जग यासाठी
यांना करावी लागणारी धडपड, पोटाची भूक भागिव यासाठी यांना करावा लागणारा
संघष यां या ' मशानातील सोनं', 'भोम या', 'मरीआईचा गाडा', ‘क बडी चोर’, ‘सल ु तान’
इ यादी कथांमधून आलेला आहे.
शंकरराव खरात यांचा ‘बारा बलतु ेदार’ (१९५९) हा पिहला कथासं ह आहे. यानंतर
‘तिडपार’ (१९६१),‘सांगवा’ (१९६२),‘िटटवीचा फे रा’(१९६३), ‘आडगावचं पाणी’
(१९७०), ‘माझा काय दोष?’ (१९९६), ‘ वातं य कुणा या दारी’ (१९९९) इ यादी
कथासं ह ल वेधक आहेत. शंकरराव खरात यांची कथा ही जु या- न या िवचारांचे दशन
22
घडिवणारी जशी आहे; तशी ती जु या- न या िवचारांचा संघष उभा करणारी ही आहे. तसेच दिलत सािह य
यांची कथा भट या-िवमु , गु हेगार ठरिव या गेले या जातीतील लोकांचे जीवन
अधोरेिखत के ले आहे. तसेच वातं यो र बदलणा या गावांचे िच ण क न बदलती गाव
सं कृती उभी के ली आहे. उदाहरणाथ,आडगावचं पाणी’, ‘गाविशव’ हे कथासं ह यासंदभात
पाहता येतील. गावागावांम ये महारक करणारा समूह वतनी कामात कसा गतंु वून ठेवला
होता याचे िच ण 'भार', 'कमाई', 'रामा महार', 'सांगावा', 'द डी' इ यादी कथांमधून
करतात. दिलत समाजा या अपमानाचे, हालाखीचे, लाचारीचे, संघषाचे दशन यां या
कथनांनमधून शंकरराव खरात यांनी के लेले आहे.
दिलत िव ोही कथाकार हणून बाबूराव बागूल यांना मानले जाते. अ याय,
अ याचार,िवषमता या िवषयाची चीड यां या कथांमधून ययास येते. तसेच
आ मभानाचा वर यां या कथेतून प पणे कट झालेला आहे. यांचे 'जे हा मी जात
चोरली होती' (१९६३),‘मरण व त होत आहे’ (१९६९) हे कथासं ह आहेत. यां या
कथेचे वेगळे पण हणजे दिलतांचे दःु खे अधोरेिखत करणे आिण आ हान देणे, हे आहे. ा.
बाळकृ ण कवठेकर यां या कथेिवषयी हणतात, "बागल ु यांची कथा ही दिलत
आ मभानाने मराठी सािह य सृ ीतील िदलेली सव े देणगी होय"१
बाबरु ाव बागूल यां या कथांमधून शोिषत माणसाचे बहमख ु ी दःु ख रेखाटले गेले आहे.
यां या ‘भूक’, ‘गडंु ’,‘आई’, ‘स मजरु ी’,‘जे हा मी जात चोरली होती’ या कथा अनेक
क ानवु त आहेत. यां या िवशेष हणजे मानवी मन, यातील ताणतणाव, म सर,
ितर कार, वासना, सु - दु वृ ी यांचे िच ण करणे हा आहे. समाज यव थेतील शोषण
यव थेचे दशन घडवून मु चा लढा वीकारला गेला पािहजे, हे वैचा रक व वाचका या
मनात िनमाण करणारे आहे.
दिलत कथा ही अि मतादश,अि त व,दिलत ांती, जातक, मागोवा, सगु ावा, बोधन
लोकायत, ध मिलपी, जयभीम, िसंहगजनाआदी अंकांमधून, िनयतकािलकांमधून कािशत
झालेली आहे. वातं यो र काळात औ ोिगक करण, जागितक करण काळात समाज
बदलत गेला. याम ये दिलत जीवन ही बदलत गेले.शहर, महानगरांमधील झोपडप ीमधील
दिलतांचे जीवन तेथील वासना, िवकार,दा र य यांचे िच ण दिलत कथेने के ले आहे. के शव
मे ाम, वामन होवाळ, योिगराज वाघमारे, अजनु डांगळे , अिवनाश डोळस, दया पवार,
माधव क डिवलकर, आदी कथाकारांनी दिलत जीवनाचा वेध दिलत कथेतून घेतला आहे.
वामन होवाळ यां या ‘येळकोट’ (१९८२), ‘वारसदार’ (१९८६)इ यादी कथासं हातून
ामीण, शहरी जीवनातील दिलत वा तव अधोरेिखत के ले आहे. तसेच योिगराज वाघमारे
यां या ‘उ ेक’(१९७८),‘बेगड’(१९८०),‘गडु दाणी’(१९८३) हे कथासं ह दिलत माणूस,
समाज बांिधलक , आ मशोध अ यंत भावीपणे रेखाटतात. अजनु डांगळे यांनी दिलत
समाजा या रोज या ांचा शोध कथेतून घेतला आहे. ‘बांधावरची माणसं’ (१९८१) या
कथासं हातून गाव, गावक , अ याय, अ याचार, सवणाकडूंन दिलतांची होणारी िपळवणूक
आदीचे िच ण करतात.दिलत कथा ही माणसाला स मान िमळावा यासाठी य नशील
आहे. ती वा तवाशी संघष करीत वतमान मांडत रािहली. दिलतांना सतत संघषमय
वातावरणात जगावे लागले. जे जगले तेच यांनी कथांमधून मांडले, असे हट यास ती
अितशयो ठ नये.
23
सािह य आिण समाज उिमला पवार यांचे ‘सहावे बोट’ (१९८८), ‘चौथी िभंत’ (१९९०) या कथासं हातील
कथांमधून दिलत ीचे यि िच ण जसे आले आहे, तसेच दिलत ीला आ मभान ा
हावे, ितला माणस
ू हणनू जगता यावे या िवषयाचे िच ण येते. भीमसेन देठे यां या
'िग हाणा' (१९८८) या कथासं हात िशि त समाज, याची मानिसकता, यां यात होणारे
ि थ यंतर उपरोिधक शैलीत मांडले आहे. अिवनाश डोळस यां छाया ‘महासंगर’ (१९८३)
हा कथासं ह दिलत पँथर चळवळी या भावाचा ठसा उमटवणारा आहे. गौतमीपु कांबळे
यांचा ‘प र ाजक’ (२००५) हा कथासं ह आंबेडकरी त व ानाचे दशन घडिवणारा आहे.
एकूणच दिलत कथा दिलत कुटुंबातील माणसाचे जगणे, यां या संघषमय जीवन वास,
यांची सखु दःु खे यांचा वा तव वेध घेते. दिलत कथेत डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां या
िवचारांचा उ कट आिव कार जाणवतो. दिलत कथा पारंपा रक मराठी कथेचा बाज मोडीत
काढताना िदसते. थलकालिनहाय बोल चे उपयोजन क न कथे या भाषावैभवात
ल णीय भर घालणारी आहे.
२अ.६.१.२ दिलत कादंबरी -
कथा, किवता, आ मकथन या सािह य कारांबरोबरच दिलत कादंबरीनेही दिलत समाजाचे
जीवनानभु व कथन के लेले आहेत. सवण आिण दिलत यां यातील संघष िहं.गो. बनसोडे
यां या 'मिु सं ाम' या कादंबरीत आहे. भारतीय समाज यव था ही ाचीन काळापासून
चातवु यािध ीत आहे. पेशवाई कालखंडापयत दिलत वगाचे सव कारचे शोषण होत होते.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां या िवचाराने े रत झाले या दिलत वगाने या शोषणाला
नकार िदला आिण आप या दःु खाचे वा तव असे वणन पढु े मांडले आिण आप या वगाला
अ यायािव आवाज उठिव यास बळही िदले. शोषणाचे ाचीन व दिलत लेखकांनी
कादंबरीतून िचि त के ले. उदाहरणाथ,‘पोखरण’,‘सूड’ या कादंब या यासंदभात पाहता
येतील.
दिलत कादंबरीकार हणून अ णाभाऊ साठे शंकरराव खरात, के शव मे ाम, नामदेव
कांबळे , माधव क डिवलकर, अशोक हटकर, उ म बंडू तपु ,े ल मण गायकवाड,बी.
रंगराव, भीमसेन देठे आद यांचे कादंबरीलेखन पाहावे लागेल.अ णाभाऊ साठे दिलत
माणसा या जीवनाचे या या कथा वेदनांचे िच आप या कादंबरी लेखनात करतात. उदा.
‘फक रा’, ‘वैर’, ‘अलगूज’,‘कु प’,‘रानबोका’ इ यादी. अ णाभाऊ साठे हे एक लोकि य
कादंबरीकार हणून प रिचत आहेत. यांनी ामीण अनभु विव आिण दिलत जीवन यांची
सांगड आप या कादंबरी लेखनात घाल याचा य न के लेला िदसतो.
शंकरराव खरात यांनी ‘माणसु क ची हाक’, ‘हातभ ी’, ‘झोपडप ी’, ’गावचा िटनपोल गु जी’,
‘पारधी’, ‘ब याची िदंडी’ इ यादी कादंब या िलिह या आहेत. ते साधारणत: शहरी
थलावकाशातील बकाल व यांम ये राहणारा दिलत समूह आिण याचे जगणे आप या
लेखनातून दशिवतात. ‘झोपडप ी’, ‘हातभ ी’,‘फुटपाथ नं.१’ या कादंब या झोपडप ीतील
भीषण वा तवता वाचकासमोर ठेवतात. 'माणसु क ची हाक' या कादंबरीत दिलत िव
सवण असा संघष कि पला गेला आहे. हा संघष वा तव समाज जीवनाला साकारणारा
आहे.

24
'पोखरण',‘हिककत’, ‘जटायू’ या कादंब या िलिहणारे के शव मे ाम एक मह वपूण दिलत सािह य
कादंबरीकारआहेत. यांची ‘पोखरण’ ही कादंबरी ाचीन कालापासून या शोषण यव थेचे
दशन घडिवते. सामािजक,आिथक, धािमक तरावरील िवषमतेचे िच ण ते जसे करतात
तसेच ते माणूस हणून आपला जग याचा ह क आहे, याची जाणीव क न दे याचा य न
करतात. बाबूराव बागूल यांनी दिलत कादंबरी लेखनाला एक नवी ी, नवी िदशा िदली,
यांची ‘सूड’ही लघक
ु ादंबरी 'काल' या जीवनापासूनचे दःु ख ते 'आज' या अवकाशातील
आपले जगणे आिण यातून सख ु ाचा माग शोध याचा वास कसा सु झाला आहे. या
िवषयीचे िचंतन साकारले आहे. तसेच नामदेव ढसाळ यांची ‘हाडक हाडवळी’, सधु ाकर
गायकवाड यांची ‘शू ’, नामदेव कांबळे यांची ‘राघववेळ’, योग मे ाम यांची 'माझ गाव
कुठाय?', िवजय िशरसाट यांची 'कु ती' या कादंब या काल, आज आिण उ ाचे
अवकाशातील दिलतांचे जीवन कसे आहे आिण कसे असावे यािवषयीचे दशन घडिवतात.
माधव क डिवलकर यां या 'अनाथ','अजून उजाडायचं आहे',‘छे द’ या कादंबरीमधून
दिलतांचे वा तवजीवन िचि त के ले आहे. माई तांबे यांची 'िनयती' ही कादंबरी कोकणातील
दिलत जीवनाचा वेध घेते. भीमसेन देठ यांची 'च ' ही कादंबरी १९९४ या जळगाव
वासनाकांडातील ि यांचे हलाखीचे, या या उद् व त हो याचे दशन घडिवते.
एकूणच दिलत कादंबरी ही रंजनवादा यापलीकडे जाऊन वा तवपूण असे जीवन
साकार याचा य न करणारी आहे. परंपरािनहाय वाट् याला आले या जीवनाचा वेध घेत
वतमानातील दःु खाकडून भिव यातील सख ु ाचा शोध घेऊ पाहणारी आहे. तसेच दिलत
कादंबरी काहीशी ' व कथनात' गतंु लेली जाणवते.
२अ.६.२ का या म सािह य :
डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यां या िवचाराने े रत होत आिण जाणीवपूवक सामािजक
ि थतीगती, धम- समाज यव था याबरोबरच प रवतनाची भूिमका घेऊन दिलत किवता पढु े
आली. १४ ऑ टोबर १९५६ रोजी डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यांनी अनेक अनयु ायांसह
बौ धमाची दी ा घेतली. डॉ.बाबासाहेब आंबेडकरकालीन आिण आंबेडकरो रकालीन
अनेक कव नी आप या किवतेतून सामािजक जीवन, अ याय, अ याचार, अधोरेिखत
करीत िव ोह, संघष मांडला. तसेच समतेचा आशावादही य के ला. १९६०ते १९८० या
काळातील के शव मे ाम, नामदेव ढसाळ, हाद चदवणकर, अजनु डांगळे , वामन
िनंबाळकर, ज.िव.पवार, यशवंत मनोहर, िहरा बनसोडे, योती लांजेवार, आदी कव नी
समाजवा तव मांडलेआहे. अ पृ य मान या गेले या जातीतील जीवनाचे दशन यांनी
किवतेमधून घडिवले आहे. दा र य, उपासमार, िनराशा, अगितकता, भूकेला समाज, याचे
फोटक िच ण के ले आहे. यातून एका बाजूला अ यंत ग रबीत, दा र य अव थेत
जगणारा समाज आिण दस ु या बाजूला अ यंत सधन, सख ु ी असलेला समाज अधोरेिखत
के ला आहे. सामािजक-धािमक-आिथक ् या अ यंत मागासले या समाज दिलत किवतेतून
साकारला आहे. हे वा तव िच ण दिलत कव नी के लेले आहे.
दिलत किवतेने 'शोषणािव ची बंडखोरी' वीकारणे आिण जाित यव थेला, पारंप रक
मू यांना नकार देणे वीकारलेले िदसते. दिलत किवतेने नवतेचा, िव ानचा परु कार के ला.

25
सािह य आिण समाज उदाहरणाथ,
‘मी झगु ा न िदली आहे कमिवपाकाची िनयती
अंगावरील सव ल रे फे कून
मी झालो गभाशयातून बाहेर पडणा या लहानु या
मल
ु ासारखा नवा’ (नवा ज म, नामदेव ढसाळ)
िकं वा
‘सूयाकडे पाठ िफरवून यांनी शतकांचा वास के ला
आता अंधार यि क हो याचे नाकारलेच पािहजे’
(आता- नामदेव ढसाळ)
दिलत सािह य हे वेदना, िव ोह यांचे िच ण करते. आप या समाजाची परंपरागत ि थती
कव नी किवतेतून मांडली आहे. वामन िनंबाळकर' गावकुसाबाहेरील किवता' या
का यसं हात दिलतां या वाट् याला जे हलाखीचे, दा र य् ाचे, दःु खाचे जीवन आले ते यांनी
किवतेतून य के ले आहे.
उदाहरणाथ,
‘अंधार पचवनु ी अवघा
दःु खाचे ओझे पाठी
या गावकुसाबाहेरी
ते जगती दस
ु यांसाठी’(माय, वामन िनंबाळकर)
सभोवतालचा समाज, वा तव आिण दिलतांचे दःु ख अनेक किवतांमधून उ तृ झालेले
आहे. दःु खाला वाचा फोडणे, समाज यव थेला नकार देत बंड पक
ु ारणे, िव ोहाचे प
वीकारणे ही भूिमका दिलत कव नी घेतलेली िदसते.
उदाहरणाथ,
‘ यांनी इथ या सूयाला,दगडांनाही
ऐिहक वाथासाठी अ या माचे रंग िदले
संिचत िनि त के ले
या हरामखोर परंपरांवर मी िव वंसाचा नांगर धरतो.
ते सव देवदैवत माझे वैरी आहेत
यांनी अ पृ यता अभंग के ली, ितची मधरु ओवी के ली.
ते श द ामा यवादी सगणु िनगणु वैरी आहेत माझे
यांनी मला आजवर मु होऊ िदले नाही.’
(वैरी,यशवंत मनोहर)
26
भारतीय पु ष धान सं कृतीत ीला दु यम थान िदले गेले आहे. दिलत ीचे जगणे ही दिलत सािह य
याच व पाचे रािहलेले आहे. ीवर होणा या अ याय, अ याचाराचे िव ततृ िच ण िहरा
बनसोडे, योती लांजेवार, मिलकाअमर शेख, उिमला पवार, सं या रंगारी, ा दया पवार,
उषा अंभोरे, किवता मोरवणकर, आशालता कांबळे आदी कविय ीने के लेले आहे. दिलत
ीचे यि म व, ी संबंधी या समजतु ना यांनी िचंतनपूवक मांडली आहे. ी या
शोषणा या िविवध त हा समथपणे िहरा बनसोडे, ा दया पवार, मिलका अमर शेख,
कुमदु पावडे आद नी य के या आहेत. जात समाज,सं कृती यांचा दिलत कविय ी
िध कार करताना िदसतात.
उदाहरणाथ,
‘या देशा या महान सं कृती.
तल
ु ा कोपरापासून नम कार....!
जगातील अित ाचीन िन उ च सं कृती हणनू
तल
ु ा अिभवादन करायला नाही िवसरलो
पण आज पाठ् यपु तकात या
खोट् या वणनांची चीड येते
िन तल
ु ा आई हणताना आ हाला लाज वाटते.
तू आई असलीस तरी
आम याशी के लेस साव पणाचे िवषम राजकारण...
हे सं कृती आमचं माणूसपण तू िपंजून िपंजून काढलेस
वालामखु ीचा नांगर आम या घरादारावर िफरवलास.
आ ही राख राख झालो,बेिचराख झालो.’ (सं कृती- िहरा बनसोडे)
१९८० नंतर या दिलत किवतेत सामािजक भान, अंतमखता, ु मानवी मू यांचा उ ोष,
आशयघन ितमा आिण अथाचे सूचन करणारी आहे. अ ण काळे यांचे ‘रॉकगाडन’
(१९९३), ‘सायरनचे शहर’(१९९७), ‘नंतर आलेले लोक’ (२००६), ‘ लोबलचं गावकुस’
(२००८) हे चार किवता सं ह आहेत. आधिु नक करण, जागितक करणाचा वेध घेत
सामा य, गरीब दिलतांचे जीवन अधोरेिखत करतात. लोकनाथ यशवंत यांचे 'आता होऊन
जाऊ ा' (१९८९), ‘शेवटी काय झाले’(१९९६), ‘पु हा चाल क या’ (२००९) या
का यलेखनातून काल आिण आज या प र े यातील दिलतांचे जीवन, यांचे शोषण यांचा
परामश घेणारे आहे. दिलत किवतेने न याचा वीकार करीत नवनवीन योग के लेले
िदसतात. किवतेची आशयािभ य , ितचे शीषक या अनषु ंगाने के लेले योग ल वेधून
घेणारे आहेत. उदाहरणाथ, उ म अंभोरे यांचा 'प ा बदलत जाणारा गणीम' (२०००) हा
का यसं ह पाहता येईल. तसेच उ म कांबळे यांचा 'जागितक करणात माझी किवता
(२००६) हा का यसं ह न या काळासोबत येणारी नवी आ हाने समोर ठेवणारा आहे.

27
सािह य आिण समाज एकूणच १९८० नंतरची किवता ही दिलत किवतेला समृ करणारी आहे. 'काल' आिण
'आज'चे िनरी ण करीत समकालीन जीवनसं कृतीचे अनेक पदर उलगड याचा य न
करणारी आहे. तसेच बु त व ानाचा कला मक आिव कार घडिवत वैि क जािणवांना
य करणारी आहे, असे हणता येईल.दिलत किवता ही पारंप रक मराठी किवतेपे ा
आशय आिण अिभ य ् या िभ न आहे. मराठी किवतेचे दालन ितने यापक के ले. डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर यांना आप या किवतेचे ेरणा थान अनेक कव नी मानलेले आहे. ते
यां या किवतांमधून य झाले आहे. पारंप रक मराठी किवतेतील चाकोरीब
अनभु विव नाकारत भावीपणे आप या समूहाचे ययकारी जीवनदशन घडिवले हे ितचे
वेगळे पण आहे.
२अ.६.३ नाट् या म सािह य :
दिलत रंगभूमी ही ामु याने लोकरंगभूमीतून उदयास आलेली आहे. ारंभीचे जलसे हे
दिलत रंगभूमीचे उगम थान हणता येईल. दिलत नाटक आिण रंगभूमी यािवषयी अनेकांनी
मत-मतांतरे मांडली आहेत. द ा भगत आप या या येत हणतात, "आंबेडकरी िवचार
आ मसात के यामळ ु े ा होणा या जीवनिवषयक ीकोना या आधारे वतःला
वतःभोवती या वा तवाला जाणनू घे याचा उ कट इ छाश चा अिव कार हणजे दिलत
नाटक होय"२ ा. भगवान ठाकूर रंगभूमीिवषयी हणतात, "दिलतांनी,दिलतांसाठी,दिलतांच,े
दिलत व दूर हावे हणून के लेला नाट् यधम अिव कार हणजे दिलत रंगभूमी"३
आपणास पढु ील माणे दिलत नाटकाची या या करता येईल.
‘जागितक पातळीवर थािपताकडून, उ च ू समज या गेले या य कडून
समाजाकडून, वणा या, जाती या, धमा या नावाने शोष या गेले या वेदनांचा दाहक
आिव कार लोकधम नाट् यिव कारातून य होते, याला दिलत नाटक असे हणता
येईल.’
दिलत नाट् यसृ ीचे ऊजा ोत हे ामु याने महा मा फुले यांचे 'ततृ ीयर न' (१८५५),
स यशोधक जलसे (१९१० ते १९३०), आंबेडकरी जलसे (१९३१ ते १९५६ ), ाचाय
म. िभ. िचटणीस यांचे 'यगु या ा' (१९५५) हे होत. याच ऊजा ोतातून अनेक नाटके
उदयास आली. यामधूनच १९७९साली दिलत रंगभूमीआिण १९८० म ये औरंगाबाद येथे
दिलत िथएटरची थापना झालेली िदसते.१९८३ म ये औरंगाबाद येथे अिखल भारतीय
दिलत नाट् य प रषदेची थापना झाली. १९८४ म ये पिहले दिलत नाट् य संमेलन िभ. िश.
िशंदे यां या अ य तेखाली झाले. १९८० ते १९९० या दशकात दिलत नाट् यसृ ी जोमाने
बह लागलेली िदसते. इ. स २००० या समु ारास दिलत नाट् यप रषदे या नामांतराचा
िवचार पढु े आला आिण २००३ म ये दिलत नाट् य प रषदेचे अिखल भारतीय बोधी
नाट् यप रषद व बोधी रंगभूमी असे नामांतर मंबु ई येथे कर यात आले.दिलत रंगभूमी ही
जनजागतृ ी आिण आ मभान जागे क न पाहणारी आहे. दिलतेतर रंगभूमीचे लोकरंजन हे
वैिश ् य आहे तर दिलत रंगभमू ी लोकिश ण देऊ पाहते.हा फरक ल ात घेतला तर दिलत
रंगभूमी आशयाला ाधा य देऊन आपलावेगळे पणा िस करते.

28
१९८० नंतर या काळात दिलत नाटकांनी पारंप रकतेपे ा वेगळी वाट वीकार याचा दिलत सािह य
य न के लेला आहे.जसे 'जय जय रघवु ीर समथ' (१९८६), 'पांढरा बधु वार' (१९९५),
'गांधीआंबेडकर' ( ेमानंद ग वी); 'कोण हणत ट का िदला' (संजय पवार); 'दोन अंक
नाटक' (रामनाथ च हाण); 'वाटा-पळवाटा' (१९९१), 'खेळीया' (१९८२) (द ा भगत)
यासार या नाटकांमधून पा ां या मानिसकतेचे भडक िच ण नाका न यां या
मानिसकतेतील अंतिवरोध, तकिवसंगतता, आपमतलबीवृ ी, िवषमतािधि त मन या
नाटकांमधून य के लेले िदसते. याचा सकारा मक एक प रणाम हणजे सवण े कांना
वत: या मानिसकतेचे पनु रावलोकन कर यास, िचंतन कर यास वृ करते. ही नाटके
या कारे सवणाची मानिसकता अधोरेिखत करतात. तसेच काही दिलत नाटकांमधून
आधिु नक करणामळ ु े , जागितक करणामळु े दिलत मानिसकतेत होणारा बदल यांचे
आंत रक ं ही अधोरेिखत करतात. उदा. ‘वाटा-पळवाटा’ या नाटकात सवणा सारखे
त वशू य जगणे आिण वतः या मूळ िपंडाचा िवसर पडणे. तसेच ' काशपु ' (१९९२),
'जाता नाही जात' (२००७), या नाटकांमधून वतःची जात लपिवणारे दिलत इ याद चे
िच ण नाटकातून होताना िदसते. यासार या नाटकांमधून नाटककार आ मिव ेषण,
आ मपरी ण आिण मानवेतर आधा रत यापक िवचार यावर ल कि त क पाहताना
िदसतात.
दिलत नाटककार सामािजक बोधनातून सामािजक प रवतन घडून आणू पाहतात. आिण
या प रवतनातूनच जागतृ ी आिण जागतृ ीतून आनंद मु चा लढा उदयास येऊन
मानवतावादी ि कोनाची िनिमती कर याचा य न करतात. दिलतांना 'माणूस' हणून
पाहन माणसाने माणसासारखे वागावे या मानवी मू यांची जोपासना करावी हा बोधना या
प रवतनाचा संदेश दिलत नाटक देताना िदसते. जगातील शोिषतांचे दःु ख उजागर
कर याची वृ ी दिलत नाटकात आहे, असे हट यास वावगे ठ नये. दिलत नाटकाने
जीवनवादी भूिमका वीकारलेली आहे. लोकरंजन, कलावाद याला दु यम थान देऊन
बोधनाला अ थान िदले आहे. प रवतनवादी नवी जाणीव दिलत नाटकात पाहावयास
िमळते. जागितक करणा या या ि येत अशी जाणीव दिलत नाटकात आहे. हा या दिलत
नाटकाचा िवशेष आहे. सामािजक, राजक य, आिथक, सां कृितक े ातील समता
वातं य, याय, मानवता याचे समथन क न दिलतांम ये आ मभान जागतृ क न
आ मशोध घे यास वृ दिलत नाटक करताना िदसते. पारंप रक नाट् यसृ ीला छे द देत
प रवतनशील आिण बोधनवादी ठ न दिलत जीवनातील अनेक सम यांची, नांची
उकल करीत कला मक मांडणी करते.
जागितक करण, खाजगीकरण, उदारीकरण यां या नावाखाली िश ण, नोकरी ,राजकारण
इ यादी े ांम ये दिलतांची चालवलेली कोडी नाट् या पाने अनेक िवषयांमधून य
होताना िदसते. दिलत नाटकाने सव समाजातील शोिषतांना समजावून घेतले आहे.
अ पृ य, वेठािबगारी, भूिमहीन, मोलमजूर, क करी, ि या इ याद ना आप या नाटकाचे
िवषय के ले. उदा. ‘िकरवंत’ (१९९१) (मितकाचे काम करणार ा ण), ‘देवनवरी’(१९८१)
(देवदासी ि या), ‘तनमाजोरी’ (१९८५) (वेठिबगार) इ यादी. दिलत नाटकाम ये
पा याचा, िश णाचा, शोषणाचा, अि त वाचा, नामांतराचा इ यादी ांची मांडणी
भावीपणे के लेली िदसते. तसेच खचु साठी वेठीस धरणा या, दिलत वचा बाजार
मांडणा या, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरां या नावाने यां या आदश िवचारांचा ब याबोळ
29
सािह य आिण समाज करणा या, दिलतां या अि त वाला वातं याला ध का देणा या, मतलबीवृ ी या िविवध
अंगांचा दिलत नाटक वेध घेत उभे राहताना िदसते. उदाहरणाथ, 'घोषणा' (संजय जीवणे),
' रपि लकन पाट ऑफ इंदोर' (धमश सोनट के ), 'बामनवाडा' (रामनाथ च हाण), वाटा-
पळवाटा' (द ा भगत), ‘शहर’ (अमर रामटेके), 'घोटभर पाणी' ( ेमानंद ग वी) इ यादी.
संघष हा नाटकाचा एक अिवभा य घटक असतो. दिलत नाटकातही तो ओत ोत आहे.
दिलत नाटकातील संघष हा माणसापे ा शोषण यव था आिण वृ ी यािवषयीचा आहे. व
आिण वेतर समाजातील शोषकांशी चाललेला संघष दिलत नाटकाम ये य होताना
िदसतो. सवसामा यचे दिलतांचे शोषण करणा या ाहम य वृ ी या य अिधक आहेत
हे दिलत नाटकामधून य झाले आहे. उदा. 'काळोखा या गभात', 'झबंु र', 'वाटा-
पळवाटा', 'खेळीया', 'िकरवंत', 'आ ही देशाचे मारेकरी' इ यादी. ाहमणी कसब खोडून
काढणे कसे आव यक आहे, हे पा ा या मा यमातून जनमानसात जिव याचा य त
नाटककार करतात. सावकार, मालक, सरंजामी पाटील या यासारखे स ा ढ आिण
आिथक सबु ा असलेले लोक वषानवु ष दिलतांना गल ु ामी कर यास भाग पडतात आिण
तेच याचे शोषक आिण शोषणकता असतात या सव यव थेम ये माणूस 'माणूसपण'
हरवत चाललेला िदसतो. यामळ ु े एकूणच, जगावं कसं? हा गरीबांसमोरउभा असलेला
िदसतो. उदा. 'तनमाजोरी', ‘कारान',‘अक चन' इ यादी नाटकातून याचा यय येतो.
जागितिककरणा या वेढ्यात अडकत चाललेला माणूस हा वतः मधील 'माणूसपण' िवसरत
चालला आहे. यामळ ु े याला दस
ु याचे दःु ख, दा र य् , उदासिनता िदसत नाही. चंगळवादी
सं कृतीत तो वतःला गरु फटून घेतो आहे. चंगळवादी सं कृतीततो िन न थराला जा याची
तयारी दशिवतो आहे. याचे बळी गरीबच ठरत आहेत. उदा. 'आ ही देशाचे मारेकरी' मधील
पढु ील संवाद या संदभात ल ात घेता येईल.
"....... तु ही मनु य हणवून यायला देखील नालायक आहात. तु ही मानव नाही,
मानवाची कातडी पांघरलेले पशु आहात पश!ु " (आ ही देशाचे मारेकरी, टे सास गायकवाड
प.ृ ५२.५३)
दिलत नाटकाने समाजातील अनेक सम यांना वाचा फोड याचा य न के लेला िदसतो.
तसेच या सम यांवर उपाय शोध याचे काय करीत समाज बोधन कर याचे काय ही के ले
आहे. हे दिलत नाट् यसृ ीचे स दय र काय आहे.
दिलत नाटकाने दिलतांमधील गटबाजी, वाथ वृ ी, फसवे नेतृ व, ाचार,
यसनािधनता, कजबाजरीपणा, बु -फुले-आंबेडकरी िवचाराचा वाथासाठी के ला जाणारा
उपयोग, यायाचा, आर णाचा , अ यापन े ातील वृ ी यासारखे अनेक िवषय
दिलत नाटकाने आप या कवेत घेतले आहे. वाथाने जगणा या, आपला हणून
असतानाही आपला िव ासघात करणा या माणसाला नाटककार फटकारताना िदसतो.
स कालीन जीवनातील अपमातलबीपणाने वागणा या माणसाचे िच ण दिलत नाटककार
करतात. उदाहरणाथ, 'खेळीया' नाटकातील पढु ील संवाद पाहता येईल.
"दादासाहेब, आ हाला धोका आहे, तो तमु या सार यापासून, ओठावर आमचे कर याचे
श द आिण कृतीने क लखोर" (खेळीया, द ा भगत, पृ ६४,६५)
30
आज या जागितिककरणा या मू यहीन समाजात दिलत नाटक मानवी मू यांची पेरणी दिलत सािह य
करते. माणूसपणा हरवले या या सं कृती माणूसपण जागं कर याचा य त करते. उदा
‘बामणवाडा’नाटकातील पढु ील संवाद पाहता येईल.
"आपण एकमेकांना माणूस हणून वीका आिण आपणच आपला नवा समाज िनमाण
क .िजथे जाती,पोटजाती,पोटजाती या भ ती नसलेले वाडे असतील आिण यात राहतील
फ माणूस नावा या ि या आिण पु ष नावाची माणसं" (बामनवाडा, रामनाथ च हाण,
प.ृ ८३)
आज या आधिु नक तं यगु ात जो-तो आप या भौितक सख ु ाला ाधा य देतो आहे.
कोण याही भावभावना जपायला कोणालाही वेळ नाही अशी ि थती िनमाण होत आहे.याचे
िच ण दिलत नाटकाने के लेले आहे. उदा. 'जाता नाही जात' नाटकातील कांबळे हणतात,
"भौितक ांपे ा कोणी भाविनक मोठे क नयेत." (जाता नाही जात, िस ाथ तांबे,
प.ृ ३२)
आधिु निककरण, जागितक करण यांमळ ु े मानव अिधकािधक चंगळवादी, मू यहीन,
भावनाशू य, असंवेहनशील होत आहे. या आधिु नक तं ाना या यगु ात भावनेला थान
नाही. भौितक सोयी-सिु वधांनीयु आपले जीवन जग याकडे मानवाची वृ ी अस याचे
िदसते. हे दिलत नाटकाने ययास आणून दे याचा य त के ला आहे. आिण
याचबरोबरच मानवी मू यांची जपणूक कर याचे आवाहनही ते करताना िदसते.हे याचे
मह वपूण काय हणता येईल.
२अ.६.३आ मकथनपर सािह य :
आ मकथन हे मु य वे भूतकाळ आिण वतमानकाळ यां याशी नाते सांगणारे आहे; तसेच ते
भिव यकाळाला अधोरेिखत करणारे आहे. आ मकथनांमधून सभोवताल आिण वबरोबर
समाजजीवन मांडले गेले. दिलत आिण दिलतेतर समाज, यि गत आिण समूहजीवन
भावीपणे दिलत लेखकांनी साकारले आहे. कारण दिलत य या वाट् याला
कशा कारचे जीवन आले, याला दिलतेतर समाजाने कशा कारची वागणूक िदली याचा
य न समाजाला क न देणे हा उ ेश दिलत आ मकथनांमागे रािहलेला िदसतो. डॉ.
िवलास खोले दिलत आ मकथनािवषयीची या या करताना हणतात, "आंबेडकरी
िवचारां या य ा य भावामळ ु े आ मभान जागे होऊन या पूवा पृ याना वतःला
व वत: भोवताल या वा तवाला जाणून घे याची ेरणा िमळाली आिण या ेरणे या
िदशेने व-िवकासाची कथा सांगता पूवायु यातील दःु ि थतीची यांनी के लेली श दांकने,
हणजे दिलत आ मकथने, असे हणता येईल.”
दिलत आ मकथनांम ये दिलतवगालाकरावी लागणारी मेहनत, यांची उपासमार,
यां यावर झालेले अ याय-अ याचार,असहा यता,गल ु ामिगरी इ याद चे वणन आलेले आहे.
दया पवार यांचे ‘बलतु ’ं (१९७८) हे मराठीतील पिहले दिलत आ मकथन आहे. या
आ मकथनाने एकूणच मराठी सािह यजगतात मानाचे थान ा के ले. यानंतर अनेक
आ मकथने िलिहली गेली. शंकरराव खरात यांचे ‘तराळ-अंतराळ’, बेबी कांबळे यांचे ‘िजणं
आमचु ’ं , शांताबाई कांबळे यांचे ‘मा या ज मा या िच रकथा’, .ई.सोनकांबळे यांचे
31
सािह य आिण समाज ‘आठवण चे प ी’,माधव क डिवलकर यांचे ‘मु काम पो ट देवाचे गोठणे’, ल मण माने यांचे
‘उपरा’, शरणकुमार िलंबाळे यांचे ‘अ करमाशी’, ल मण गायकवाड यांचे ‘उच या’, िकशोर
काळे यांचे ‘को हाट् याचे पोरं’, िसंधतु ाई सकपाळ यांचे ‘मी वनवासी’, उिमला पवार यांचे
‘आयदान’, मंगला के वळे यांचे ‘जगायचंय येक सेकंद’ आदी दिलत आ मकथने िलिहली
गेली आहेत.
आ मकथने ही व आिण वेतर समाजाचे जीवन अधोरेिखत क न बोधनकाय
करतानािदसतात.बाबासाहेब आंबेडकर यां या िवचारांमळ
ु े दिलत समाजाने जो नवा
जीवनाथ अनभु वला याचे िच ण ती करतात.आिण नवी समाज यव था थािपत हावी
यांचे सूचन करताना िदसतात. जे घडले, सोसले ते जसे या तसे कथन करावे ही
आ मकथनांची भूिमका रािहलेली िदसते. आ मकथनकार जीवनाशयाचे कथन करीत
समाजा या जीवनधारणांना अिभ य करतात.
२अ.६.४ वैचा रक सािह य – समी ा :
मराठी वैचा रक सािह याला एक दीघ परंपरा आहे. या परंपरेत दिलत सािह यातील
वैचा रक सािह याने मह वाची भूिमका बजावलेली आहे. महा मा फुले, डॉ. बाबासाहेब
आंबेडकर यां या लेखनातून वैचा रकता, त व ान, जीवनोपयु असे िवचार य झालेले
आहेत. महा मा फुले यांचे 'गल ु ामिगरी', 'शेतक यांचा असूड, ' ा णांचे कसब' हे लेखन
दिलत चळवळीला वैचा रक िदशा देणारे ठरले, तसेच ते दिलतांची ि थतीगती अधोरेिखत
करणारे ही आहे. 'ह वेअर द शु ाज', 'दी अनटचेब स' हे डॉ.आंबेडकरांचे मह वपूण थं
आिण ‘मूकनायक’, ‘जनता’, ‘ बु भारत’ ही िनयतकािलके वैचा रक ीने लेखन करणारे
सािह य हणून मह वाचे आहे. तसेच िव ल रामजी िशंदे यांचे 'भारतीय अ पृ यता', रा. ठ.
इंगळे यांचा 'महाराजांचा सां कृितक इितहास', डॉ. सदा क हाडे यांचा बु वाद, मा सवाद,
आंबेडकरवाद, सनु ील सोनवणे यांचा आंबेडकरी सािह य आिण त व ान, यशवंत मनोहर
यांची आंबेडकरी चळवळ आिण दिलत सािह य', 'आंबेडकरी आ वादक समी ा'; रा.
ग.जाधव यांचा 'िनळी पहाट', िनळी ि तीजे हे थं , म.ना. वानखेडे यांचा 'दिलत िव ोही
वाड़मय', अजनु डांगळे यांचा 'दिलत सािह य एक अ यास', शंकरराव खरात यांचा 'दिलत
वाड् मयीन ेरणा व वृ ी, आदी थं संपदा वैचा रक ि कोनातून िनमाण झालेली िदसते.
यातून िस ांतने, वैचा रक भूिमका, सािह य संक पना, िवचारत वे सु प पणे मांड याचा
य न के लेला आहे.
दिलत सािह य समी ा अनेक िनयतकािलकांमधून कर यात आलेले आहे. ित ान,
महारा सािह य पि का, यगु वणी, अि मतादश, सगु ावा यांसार या िनयतकािलकांनी
दिलत सािह य समी ेला कािशत के लेली आहे.ही सािह यसमी ा दिलत चळवळीला,
सािह याला पूरक ठरली आहे. तसेच अनेक समी कांनी अनेक समी ा थं िलहन दिलत
सािह यसमी ेत मोलाची भर घातलेली आहे. डॉ. गंगाधर पानतावने यांचा ‘दिलतांचे
बोधन', 'मू यवेध', 'दिलत वैचा रक वा य'; बाबूराव बागूल यांचे 'दिलत सािह य: आजचे
ांतीिव ान'; के शव मे ाम यांचे ‘श दांगण’, 'सम वय', श द त;डॉ. यशवंत मनोहर यांचे
' वाद आिण िचिक सा, समाज आिण सािह यसमी ा, 'दिलत सािह यिचंतन; द ा भगत
यांचे 'दिलत सािह य: िदशा आिण िदशांतर,िनळी वाटचाल; वामन िनंबाळकर यांचे
32
साठो री मराठी किवतेत आंबेडकरदशन, दिलत सािह य: एक वाड् मयीन चळवळ इ यादी दिलत सािह य
समी कांनी िलिहलेली समी ा ही दिलत चळवळ आिण दिलत सािह य यांचा सांधा
बांध याचा य न करणारी आहे. एकूणच, दिलत सािह य िवचारआिण दिलत समी ा ही
दिलत सािह यात मह वपूण मोलाची भर घालणारी आहे.

२अ.७ दिलत सािह याची वैिश ् ये

१) डॉ.बाबासाहेब आंबेडकर यां या 'िशका, संघिटत हाआिण संघष करा' या ि सू ी
बरोबरच ा, क णा, शील या त व यीचा ठसा दिलत सािह यात उमटलेला िदसतो.
२) वेदना, िव ोह, नकार,िव ानिन ा, मानवता यांचा परु कारदिलत सािह याने के लेला
आहे.
३) दिलत सािह य हे वा तववादी आहे. ते पारंप रक मू य यव थेला नकार देते.
४) दिलत सािह य महा मा फुले, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांचा प रवतनवादी िवचारांवर
िव ास ठेवणारे आहे. आिण समाजप रवतन हावे हा आशावाद बाळगत समतेचा
परु कार करणारे आहे.
५) दिलत सािह य आ मशोध घेत आ मभान देऊ पाहते. आिण आ मस मानाने
जग याची ी देते.

२अ.८ समारोप
दिलत सािह यामधून न या जािणवा अधोरेिखत झाले या आहेत. शंकरराव खरात
हणतात, "िहंदू धमातील चातवु याने, परंपरागत ढीने, दिलत माणसाला दा यात,
अ पृ यते या गल ु ामिगरीत डांबले, बंिद त के ले होते. गल
ु ामिगरीतील या िज यामळ ु े
दिलतांना अपमानाचे, अवहेलनेचे िजणे जगावे लागत होते. हणून दिलतांत या दा या या,
अ पृ यते या जीवनाब ल चीड, संताप, िनमाण झाली. ही गल ु ामिगरी िनमाण करणारी
शतकानशु तकांची वणा मधम यव था,जाित यव था आिण थािपत परंपरा यांचा दिलत
सािह याने िनषेध के ला. याला नकार दशिवला आिण याच ेरणांतून दिलत सािह याने
माणसा या मु साठी िव ोही बंडाचा आवाज उठवला : दिलतां या जािणवातून िनमाण
झाले या दिलतां या सािहि यक कलाकृती स याथाने वा तववादी व जीवनवादी आहेत.”
या सािह याची समाज प रवतन ही भूिमका रािहलेली आहे. यामळ ु े च दिलत सािह य
जागितक सािह य िव ातही आपले थान िनमाण करीत आहे.असे असले तरी मराठी
पांढरपेशी समी कांनी मा यां या सािह याला फारसे थान िदलेले िदसत नाही.मु य वे
दिलत सािह य हे वा तवाचे दशन घडवून िवचारमंथन घडवून आणणारे सािह य आहे.
यामळु े समी कांनी या सािह याचा सामािजक, वाङमयीन आिण स दयशा ीय अंगाने
िचिक सक अ यास करणे आव यक आहे.

33
सािह य आिण समाज २अ.९ संदभ
१. कवठेकर बाळकृ ण,दिलत सािह य: एक आकलन, अजब काशन, को हापूर,१९८१,
प.ृ ५४
२. भगत द ा, दिलत सािह य िदशा आिण िदशांतर, प.ृ ९१
३. मरिणका, सातवे अ. भा. दिलत नाट् यसंमेलन, धळ
ु े , प.ृ ३२
४. खरात शंकरराव, दिलत सािह य ेरणा व वृ ी, इनामदार बंधु का. पणु ,े १९७८,
प.ृ १२३

२अ.१० वा याय
१. दिलत चळवळीचे व प िलहा.
२. दिलत कथना म सािह य सांगा
३. दिलत का या म सािह याचा प रचय क न ा.
४. दिलत सािह याची वैिश े सांगा.
५. मराठी दिलत सािह य सोदाहरण प करा.

२अ.११ अिधक वाचन

 िनळी पहाट – रा. ग. जाधव

 आंबेडकरवादी मराठी सािह य –यशवंत मनोहर

 दिलत सािह य आजचे ांितिव ान – बाबरु ाव बागूल



34
 २ब
‘भाई तु ही कुठे आहात!’
घटक रचना :
२ब.० उि ये
२ब.१ तावना
२ब.२ िवषय िववेचन
२ब.३ सारांश
२ब.४
२ब.५ संदभ

२ब.० उि ये
१) मराठी सािह यातील दिलत नाटक ही परंपरा समजेल
२) दिलत नाटक हे इतर नाटका पै ा कसे वेगळे आहे यांची जाणीव होईल .
३) या नाटकातून क पनेला वा तवाची कशी उ म सांगड घातली आहे याची
िव ाथाला जाणीव होईल .
४) दिलत नाटकातून समाजातील दु वतृ ीचे वा तिवक दशन होईल.
५) दिलत नाटकातून अिशि त लोकांत आ मभान जागतृ होईल.

२ब.१ ा तािवक
वातं ो र काळात ामीण सािह य, दिलत सािह य, ीवादी सािह य, आिदवासी,
जनवादी सािह य असे अनेक वाह िनमाण झाले. पण या सवाम ये दिलत सािह य हा एक
सश असा वाह मानला जातो. मराठी सािह याला आंतररा ीय पातळीवर ने याचे काय
दिलत सािह याने के लेले आहे.
दिलत सािह यात कथा, किवता, आ मकथने इ. सािह य कार सवात जा त हाताळले
गेलेले आहेत. असे असले तरी दिलत नाटकांचीदेखील एक समृ अशी परंपरा दिलत
सािह यात असलेली िदसून येते. दिलतांचे द:ु ख, वेदना, यां यावर होणारे अ याय-
अ याचार, बाबासाहेब आंबेडकरां या िवचार व कायामळ ु े यां यात िनमाण झालेले
आ मभान, यांचा वतःचे अि त व िस कर यासाठी चाललेला संघष, कालानु प
बदलत गेलेले दिलत वा तव इ. अनेक िवषय दिलत नाटकाने हाताळलेले आहेत.

35
सािह य आिण समाज ारंभी या काळात म. िभ. िचटणीस (यगु या ा), नामदेव हटकर (डाग, वाट चक
ु ली), मा.
आ. कारंडे (संगीत जयबौ ), िभ. िश. िशंदे (काळोखा या गभात) काश ि भवु न (थांबा
रामरा य येतंय) यांची नाटके रंगभूमीवर आली. यांनतर रामनाथ च हाण'आधार तंभ'
(१९८१), तमु अचलखांब -'कै िफयत' (१९८१), एकनाथ च हाण-'सा ीपूरम'
(१९८२), ेमानंद ग वी-'तनमाजोरी' (१९८३), वांझ माती (१९८२), टे सास
गायकवाड-'आ ही देशाचे मारेकरी' (१९८२), 'जळवा' (१९८४), िश पा मु ीसकर-
'झाडाझडती' (१९८४), ेमानंद गौरकर-'मशाल' (१९८६), टे सास गायकवाड-'म वंतर'
(१९८६), द ा भगत-'खेिळया' (१९८६), 'वाटा-पळवाटा' (१९८७), तषु ार भ े-'कारान'
(१९८७), एस. जी. वाघ-'भूिमहीन' (१९८८), रामनाथ च हाण-'बामणवाडा' (१९९१),
ेमानंद ग वी-'िकरवंत' (१९९१), 'गांधी-आंबेडकर' (१९९८), भालचं फडके -'डॉ.
आंबेडकर आिण गांधीजी' (१९८८) इ. नाटकांनी दिलत रंगभूमीवर आशय व अिभ य चे
िविवध योग क न मराठी रंगभूमीवरही मह वाची भर टाकलेली आहे.
अशाच नाटकांपैक अलीकड या कालखंडात िलिहले गेलेले व मराठी रंगभूमीवर आलेले
‘भाई तु ही कुठे आहात!’ हे मह वाचे नाटक आहे. हे नाटक ऋिषके श कांबळे यांनी
िलिहलेले असून या नाटकाची पिहली आवृ ी २० माच, २०१६ रोजी कािशत झाली. तर
िद दशक रमाकांत भालेराव यांनी ते रंगभूमीवर आणले. मराठवाडा सािह य प रषद
औरंगाबाद या सािह य सं थेने हे नाटक महारा रा य नाट् य पधत उतरिवले. यात या
नाटकाला मराठवाडा िवभागात पिहला मांक िमळालेला आहे.
दिलतांवरील अ यायाला याच भाषेत उ र दे यासाठी उभी रािहलेली दिलतपँथरची
चळवळ, यानंतर ितची झालेली मोडतोड, यात दिलत कायक याची झालेली दरु ाव था या
िवषयावर हे नाटक आधारलेले आहे.

२ब.२ िवषय िववेचन

 लेखक डॉ. ऋिषके श कांबळे यांचा प रचय-
ऋिषके श कांबळे हे १९९० नंतर या काळातील एक मह वाचे दिलत लेखक, अ यासक व
आंबेडकरी चळवळीचे भा यकार हणून िस आहेत. उदगीर येथे भरले या ४० या
मराठवाडा सािह य संमेलनाचे अ य थान यांनी भूषिवलेले आहे. यांची ‘भाई तु ही कुठे
आहात!’(नाटक), ‘दिलत किवता आिण अमे रकन लॅक पोए ी’,‘प रवतन आिण
बोधन’(वैचा रक), ‘वादािचये गावा’, ‘अि त व आिण अि मता’ इ. थं संपदा कािशत
आहे.

 ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटका या लेखनामागील ेरणा-

‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटका या लेखनामागे लेखक डॉ. ऋिषके श कांबळे यां या
आयु यातील एक वा तव घटना कारणीभूत ठरलेली आहे. एकदा लेखक नांदेड येथे एका
िति त अशा या यानमालेम ये या यान ायला गेलेले असताना या यान आटोपून
गद तून जात होते. ते हा यांना एक जनु ा कायकता भेटला. लेखकाचे ल वेधून घे यासाठी
यांनी खणखणीत आवाज ‘जय भीम सर’ असा आवाज िदला. याची दाढी वाढलेली होती.
36
डो यावरचे के स िव कटलेले होते. मा याने खां ावर बाबदार अशी शाल लपेटलेली ‘भाई तु ही कु ठे आहात!’
होती. लेखकाने याला ओळखले. पण नाव व य बरोबर आहे का याची खा ी
कर यासाठी ‘तोच काय रे?’ असा के ला. यानंतर मा तो लेखकाशी संतापात बोलू
लागला.“बरं झालं, तु ही ओळख तरी ठेवली. आपले जे जे नेते आहेत ना ते तर ओळखही
देत नाहीत”, अशी खंत याने य के ली. यानंतर “आज या भाषणाचा तु ही मु ा नाही
सोडला, पण या काळातली जी पेटवापेटवीची भाषा होती ना तो जोर या भाषणात न हता”,
असेही याने लेखकाला सांिगतले व यां या जु या भाषणाची आठवण क न िदली.
यानंतर याने लेखकाला जो िवचारला. तो यांना चंड अ व थ करणारा होता. तो
हणाला क ,“काय चक ु लं आमचं. तु ही हाक िदली क आ ही अ या रा ी ब बलत
िनघायचो, आम या िजंदगीची माती का के ली?” दसु या िदवशी याने लेखकाला फोन
क न लेखका या या याना या बात या पेपरम ये आ याचे व यात यांना िवचारवंत
हट याचे सांिगतले.
हा संग लेखकाने यांचे सहकारी व जे रंगकम डॉ. िदलीप घारे यांना सांिगतला. यांनी
सव ऐकून घेतले व या िवषयावर नाटक िलहायला सांिगतले.“ऋषी, तू नाटक छान
िलिहशील. एक तर तू चळवळीतून आला आहेस. चळवळीत या सग या िद गजांना तू
जवळून पािहलंस. चळवळीचं जसं तू वैभव पािहलंस. तशी वाताहातसु ा? िलही बरं
लवकर”, असे ो साहन िदले. पण पढु ील तीन-चार वष यांना काही ते श य झाले नाही.
घारे सर यां या मागे लागून रािहले. पढु े लेखक ऋिषके श कांबळे यांनी एक दीघाक िलहन
पूण के ला. याला ‘उसळ या र ाची थंड कहाणी’ असे नाव िदले. कारण दिलत चळवळीची
वाताहत होऊन सव आ मक नेते, कायकत अलीकडे शांत थंड झालेले होते. लेखकाने ही
दीघाक एकदा डॉ. गंगाधर पानतावणे यांना वाचून दाखिवला. यांनी कौतक ु के ले. परंतु
दीघाकाऐवजी दोन अंक नाटक करायला सांिगतले.
पढु े या डॉ. घारे यां या सांग याव न ‘उसळ या र ाची थंड कहाणी’ हे नाव बदलून ‘कोणे
एके काळी चळवळीचे धरु ीण रािहलेले, चळवळीला आिण समाजाला चैत य देणारे लोक गेले
कुठे?’, हा आशय ल ात घेऊन ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ असे नामकरण कर यात आले.
पढु े हे नाटक महारा रा य नाट् य पधत सादर कर यात आले. या नाट् य पधत हे
नाटक मराठवाडा िवभागात पिहले आले. पढु े नािशक या कािलदास रंगमंिदरात ितक ट
लावून याचा योग झाला. तर नाट् यगहृ पूण भरले.नािशककरांनीखाली बसून तसेच
िभंतीला पाठ लावून उभे राहन तीन तास हे नाटक पािहले. याला चंड ितसाद िदला.
अशा कारे या नाटकाचे लेखन होऊन ते रंगभूमीवर अवतरले.

 नाटकाचे कथानक-
‘भाई तु ही कुठे आहात!’ हे दोन अंक नाटक आहे. पिह या अंकात सात तर दस
ु या
अंकात पाच असे एकूण बारा य या नाटकात आहेत. अशा वेगवेग या यांमधून या
नाटकातील कथानक साकारलेले आहे. हे नाटक दिलत चळवळीची सु वात, यातील
आ मकता, दिलतां या सम या, या सोडिव यासाठी उभे रािहलेले नेते, कायकत,

37
सािह य आिण समाज यासाठी यांनी घेतलेला आ मक पिव ा, पण पढु े या ने यांचासंिधसाधूपणा व वाथ पणा
यामळ
ु े चळवळीची होत गेलेली वाताहत यावर आधारलेले आहे.
पिह या अंकातील पिह या याची सु वात दिलतांचे पूवा मीचे आ मक नेते भाई हे
समाजक याणमं ी बन यानंतर एका स कार समारंभातील भाषणाने होते. यां या
भाषणा या आधी जमलेले कायकत छ पती िशवाजी महाराज, महा मा गांधी, महा मा फुले,
राजष शाह महाराज व बाबासाहेब आंबेडकर यांचा िवजय असो अशा घोषणा देतात. भाई
आप या भाषणात यांनी समाजक याणमं ीपद वीकार यामागची भूिमका मांडतात.
यां या भाषणात ते सांगतात क , बाबासाहेबांचे दिलतो ाराचे व न पूण कर यासाठी मी
मं ीपद वीकारले. यासाठी हा कटू िनणय घेतला. समाजात प रवतन घडवून आणायचे
असेल तर सव घटकांना सोबत घेऊन पढु े जायला पािहजे. समिवचारी लोकांसोबत स ेत
जायला पािहजे.उ चवण यांम येही काही चांगली माणसे असतात. यांना जपायला पािहजे.
दीनदबु यां या क याणासाठीच मी हे पद वीकारलेले असून मा यासमोर नेहमी माझा हा
दीनदबु ळा समाज असतो, असे ितपादन ते करतात आिण शेवटी संपूण समाज ांतीसाठी
मला हणजे तमु या भाईला बळ ा असे आवाहन ते करतात.
याच स कार समारंभात भाई ंचे भाषण सु असताना यांचे आधीचे कायकत अरिवंद
देशपांडे, िमिलंद, मु तफा, सखाराम, मंजळ
ु ामाय हे देखील उपि थत असतात. भाषण
आटोप यावर कायक या या गराड् यातून भाई जात असताना हे सवजण ‘जय भीम’ आवाज
देऊन यांचे ल वेध याचा य न करतात. पण भाई यां याकडे फ कटा टाकून
यां याशी न बोलता तेथून िनघून जातात. इथे या सवाना आपला भाई स ेमळ
ु े बदलला,
याचे यंतर येते.
यानंतर दस ु या याम ये दिलत चळवळीचा आ मक व झज ंु ार कायकता िमिलंद व
भाई ंची भेट तसेच यां यातील संवाद आलेले आहेत. या भेटीम ये यांचा जो संवाद घडून
आलेला आहे यातून भाई ं या बदलले या व पावर काश पडतो.भाई आता ५५वषाचे
आहेत. ते वया या २६-२७ या वष चळवळीम ये आले. यांचा आ मक, धाडसी वभाव,
बाबासाहेबांचे िवचार व कायाचा अ यास, बाबासाहेबांवरील ा यामळ
ु े ते दिलत
चळवळीचे िबनीचे नेते हणून पढु े आले. यांनी दिलत कायक याम ये उ साह, वािभमान
िनमाण के ला. यांनी अनेक ांव न आंदोलने उभारली. आप या भाषणांमधून ते
थािपत अ या य यव थेवर तटु ू न पडायचे. यां या एका श दावर िमिलंद, शांत,
मु तफा, अरिवंद देशपांडे, मंजळ
ु ा माय, सखाराम पाटील, बालिकशन येरमे, गंगाधर ढवळे ,
यशवंत वाघमारे, के शव बोड, सभु ाष, मक ु ंु द, धैयशील, संदेश व इतर सव जाती-धमाचे
कायकत लढायला, कुणालाही मारायला, तु ं गात जायला तयार हायचे. कायक याची एक
फळीच भाई ंनी उभारलेली होती.
गाव पातळीवरील अ पृ यता, सावजिनक पाणवठ् यावर, िविहरीवर पा याचा ह क
नाकारणे, पो यासार या सणाला दिलतांनी वा वाजवायला नकार िदला हणून
यां यावर पृ य समाजातील गावक यांनी बिह कार टाकणे, गायरान जिमनी दिलतांनी
कस यासाठी ता यात घेत यावर यां या उ या िपकात जनावरेघालणे, आंतरजातीय
िववाह करणा या अ पृ य मल
ु ाला मारहाण, अ पृ य जाती या मल
ु ीवर सवण मलु ांकडून
38
लिगक अ याचार, सरकारी अिधका यांचा ास, हमालांचे शोषण, यांचे अशा अनेक ‘भाई तु ही कु ठे आहात!’
गो चा/ संगांचा उ लेख/ िच ण या नाटकात आलेले आहे. या सम यांिव भाई व
िदनकरराव यां या नेतृ वाखाली यांचे कायकत अिवरत संघष करताना िदसून येतात. या
कायक यानी या ांवर लढताना कुणाला मारहाण के ली, कुणाचा खून के ला िकं वा आणखी
काही के ले तरी भाई खंबीरपणे यां या पाठीशी उभे राहतात, आप या कायक याना
लढ याचे बळ व साधने परु िवतात.
भाई व िदनकरराव या दोघांनी बाबासाहेब आंबेडकरांनतं र ही चळवळ उभी के लेली असते.
या सव कायक याचे दोघांवर सारखेच ेम व िन ा असते. अनेक आंदोलने या दोघांनी
िमळून उभारलेली असतात. पण काळा या ओघात या दोघांम ये ‘वणलढा क वगलढा’ या
ाव न संबंध दरु ावयला सु वात होते. भाई वणलढ् याला तर िदनकरराव वग लढ् याला
ाधा य देतात. यात िदनकररावांचे असे मत असते क ,“आपण र यावरची लढाई
लढतोच आहोत.कुणीतरी र यावरची लढाई लढावी आिण कुणीतरी या लढाईचा जाळ
िवधानमंडळात काढावा” (प.ृ ४८). हणजे य राजकारणात उत न स ेचा एक भाग
बनून आपण समाज प रवतनासाठी य न करावा, असे यांना वाटते. परंतु भाई व िमिलंद
यां या या िवचाराला अितशय खर भाषेत िवरोध दशवतात. स ेत जा याला ते
समाजाचा िव ासघात, बेईमानी समजतात. यांनाही आप या चळवळीशी व वािभमानाशी
के लेली तडजोड वाटते.“हा भाई िजवंत असेपयत बाबासाहेबांनी िदलेला वािभमानाचा
झडा कधीच खाली पडू देणार नाही. या झड् याचा दांडा कुणी काढून घेत असेल तर याला
दंडु यानेच ठोके ल” (प.ृ ४८), असे उ र ते देतात. यां या या पर परिवरोधी भूिमके मळ
ु े
हळूहळू चळवळीम ये फूट पडते. यामळ ु े चळवळीचे नक
ु सान होते.
स ेत जाणे हणजे िव ासघात व बेइमानी समजणारे भाई मा पढु े मु स ी राजकारणी
असले या भा कररावां या गळाला लागून सािह य-सं कृती मंडळाचे अ य पद
वीकारायला तयार होतात व पढु े िवधानमंडळात जाऊन रा याचे समाजक याणमं ी
होतात. स ेत जायचे नाही, असे हणणारे भाई शेवटी वतः त वांशी तडजोड करतात.
स ेत गे यावर ते कायक यापासून लांब जातात. यां याशी संबंध कमी क न टाकतात.
या िमिलंदला सोबत घेऊन यांनी अनेक सभा, आंदोलनाचे िनयोजन के लेले असते,
याच िमिलंदला भेट यावर ते ‘िमिलंद कारे?’ असे िवचारतात.
या सव गो मळ ु े चळवळीची खूप हानी होते. चळवळीला माग दाखवायला, नेतृ व करायला
कोणी राहत नाही. दिलतां या चळवळीमधून नावा पाला आ यावर स ेत जाऊन थंड
झाले या ने यांमळु े दिलतां या चळवळी मोडून पड या. समाजाचे , सम या सोडवायला
कोणीच रािहले नाही. लढ यासाठी तयार असलेले पण िदशा, माग दाखिवणारे, संगी
पाठीशी उभे राहणारे नेतृ वच न रािह याने कायक याचे मनोधैय खचले, ही दिलत
समाजाची व तिु थती या नाटकातून लेखकाने मांडलेली आहे.

 यि रेखा-
‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकात या माणे दिलत चळवळीचे िच ण आलेले आहे
याच माणे राजकारणावर देखील काश टाकलेला िदसून येतो. यामळ ु े या
राजकारणातील जवळपास सव यि रेखा या चळवळीशी, राजकारणाशी संबंिधत आहेत.
39
सािह य आिण समाज या नाटकात भाई, िमिलंद, िदनकरराव, भा करराव ही मह वाची पा े आहेत. तर अरिवंद
देशपांडे, मंजळ
ु ा माय, शांत ा इतर मह वा या यि रेखा आहेत.

 भाई-
या नाटकाचे कथानक भाई या पा ाभोवती िफरते. या पा ा या मा यमातूनच लेखकाने
एके काळ या झझ
ंु ार, आ मक, धाडसी, त विन नेतृ वाचे अध:पतन होऊन ते कसे
वाथ , यि क ी, स ािपपासू बनते, याचे िच ण के लेले आहे. भाई हे २७-२८ वषाचे
असतानाच दिलतांचे नेते हणून पढु े आलेले असतात. यांचा ज म दिलत कुटुंबात झालेला
अस याने यांनी अ पृ यतेचे चटके सहन के लेले असतात. दा र य् ात िदवस काढलेले
असतात. याची जाणीव यांना सु वाती या काळात असते. ते सु वातीला अितशय
िनभ ड, आ मक, धाडसी, प व ा, बाबासाहेबां या िवचारांवर िन ा असलेला पढु ारी
हणून सवाना प रिचत असतात. कायक याची एक मोठी फौज यांनी िनमाण के लेली
असते.
ामीण िकं वा शहरी भागातही दिलतांवर िविवध कारचे अ याय ७०-८० या दशकात
होत होते. दिलतांवर कुठेही, कोण याही व पाचा अ याय झाला तरी ते याचे िनराकरण
कर यासाठी पढु ाकार घेत असतात. दिलत समाजातील लोकं ही यां याकडे मोठ् या आशेने
पाहत असतात. भाई ंचा यांना खूप मोठा आधार असतो. गाव पातळीवरील अ पृ यता,
सावजिनक पाणवठ् यावर, िविहरीवर पाणी िपऊ न देणे, पो यासार या सणाला दिलतांनी
वा वाजवायला नकार िदला हणून यां यावर पृ यसमाजातील गावक यांनी बिह कार
टाकणे, गायरान जिमनी दिलतांनी कस यासाठी ता यात घेत यावर यां या उ या िपकात
जनावरेघालणे, आंतरजातीय िववाह करणा या अ पृ य मल ु ाला मारहाण, अ पृ य
जाती या मल ु ीवर सवण मुलांकडून लिगक अ याचार, सरकारी अिधका यांचा ास,
हमालांचे शोषण, यांचे अशा अनेक सम यांिव भाई आंदोलने उभारतात. आप या
कायक याना पाठवून संबिधतांना अ ल घडिवतात, वठणीवर आणतात. असे करताना या
कायक यानी कुणाला मारहाण के ली, कुणाचा खून के ला िकं वा आणखी काही के ले तरी भाई
खंबीरपणे यां या पाठीशी उभे राहतात, आप या कायक याना लढ याचे बळ व साधने
परु िवतात.
भाई ंवर बाबासाहेबां या िवचारांचा खूप मोठा भाव असतो. आप या भाषणांमधून ते नेहमी
यांचा उ लेख करत असतात. बाबासाहेबां या नंतर यांची चळवळ भाई व िदनकरराव
यांनीच पढु े नेलेली असते. भाई िक येक वष या चळवळीचे नेतृ व करतात. या लढ् याचे
नेतृ व यां याकडे अस यामळ ु े एक खूप मोठा समूह यां या पाठीशी असतो. यामळ ु े
स ाधारी प ातील लोकांचे यांना आप याकडे वळिव याचे य न सु असतात.
सु वातीला ‘स ेत सामील होणे हणजे समाजाशी, बाबासाहेबां या िवचारांशी बेईमानी’
असे हणणारे भाई मा नंतर भा करराव यां या जा यात अडकतात. अनेक वष झगडून,
लढूनदेखील प रि थतीत फारसा बदल होत नाही. यांचे वय वाढत राहते. तसेच स ेत
गेले तर समाजाचे अिधक भले करता येईल व आप यालाही या िस ीचा वापर क न
स ा िमळिवता येईल, असा िवचार क न ते स ते सामील होतात.

40
 यानंतर मा ते आप या समाजापासून, कायक यापासून हळूहळू दूर जातात. पढु े तर ते ‘भाई तु ही कु ठे आहात!’
यांना ओळखही दाखवत नाहीत. स ेत गे यावरदेखील ते दिलतां या द:ु खाब ल
बोलतात. पण सु वातीला लढ याची, पेटवापेटवीची भाषा करणारे भाई नंतर म यमवग य,
ा णी भाषा बोलू लागतात. यां या अशा वाथ व संिधसाधूपणामळ ु े दिलत चळवळीची
खूप मोठी हानी होते. कायक याना िदशा दाखवायला, यां या पाठीशी खंबीरपणे उभा
राहायला कुणी राहत नाही.

 िदनकरराव-
‘भाई तु ही कुठे आहात’ या नाटकात भाई ंइतके िदनकरावांचे िच ण आलेले नाही. मा
यां या संदभात जेवढे संग, संवाद आलेले आहेत, यातून हे ल ात येते क ,िदनकरराव हे
देखील भाई ं माणेच दिलतां या लढ् याचे नेतृ व करणारे नेते आहेत. भाई ं माणेच
िदनकरराव यांनीही बाबासाहेबांनतं र दिलत चळवळ उभी कर यात योगदान िदलेले
आहे. यांनीही चळवळीला पढु े नेलेले आहे. आकार िदलेला आहे. दिलत कायकत जेवढे
भाई ंना मानतात, यां या श दांसाठी वाटेल ते करायला तयार असतात तेवढाच मानते
िदनकररावांचाही ठे वतात. पण पढु या कालखंडात चळवळ पढु े कशी यायची या
मदु ् ाव न भाई व िदनकरराव यां यात हळूहळू मतभेद िनमाण हायला लागतात.
िदनकररावांना असे वाटते क ,‘‘नाही रे’ वगाला एक के लं तर चळवळ बलशाली करता
येईल आिण मग यां यात जातीअंताची ेरणा ओतता येईल” (प.ृ ३६).भाई ंनाही सामािजक
व आिथक समता िनमाण कर यासाठी वण व वगसंघष एक लढावा, असे वाटत असते.
मा “पोटाची खळगी भर यासाठी एक आलेले लोक जात समज यावर पांगायला
लागतात” (प.ृ ३६), असा यांचा अनभु व, यांचे िनरी ण असते. हणून आधी
जातीअंतासाठी लढा ावा, अशी यांची भूिमका असते. तर िदनकररावांना वगलढा
मह वाचा वाटतो. कारण यामळ ु े शेतमजूर, कामगार अशा आिथक ् या दबु ल व
लोकसं येने अिधक असले या वगाला एक क न लढा अिधक ती व मजबूत करणे
श य होईल, असे यांना वाटते.
िदनकरराव हे गरम डो याचे व उ ण र ाचे आहेत, हे मक ु ंु द, धैयशील यां याशी यांचा जो
संवाद झालेला आहे यातून ल ात येते. यां यामळ ु े चळवळ तटु ते आहे, असा संशय जे हा
मकु ंु द, धैयशीलसारखे कायकत घेतात िकं वा तशी चचा सु आहे असे यां या कानावर
येते ते हा यांना खूप संताप येतो. तो यां या भाषेतून य होताना िदसतो.
पढु े िदनकरावांना असे वाटू लागते क , लोकांचे सोडव यासाठी िवधानमंडळात जायला
हवे. र यावरची लढाई तर यांनी िक येक वष लढलेली असते. यासोबत स ेत गेले तर
याचा दीनदिलतांना लाभ होईल, असे यांना वाटते.‘र यावरची लढाई तसेच
िविधमंडळात जाऊन लढाई’ अशी दहु ेरी लढाई लढावी, असे ते भाई ंजवळ बोलून
दाखवतात.भाई ंना ती चळवळीशी, बाबासाहेबां या िवचारांशी बेईमानी वाटते. तर
िदनकररावां या मते,“स ेत बसूनही प रवतन घडवता येईल... आप याला स ेचा वारा का
खरचटू नये, काय यांचीच म े दारी आहे? आिण आप या िन ा मजबूत असतील तर
आप या ांसाठीच भांडू नाितथं” (प.ृ ४८). अशी चळवळी या आतापयत या
वाटचालीपे ा वेगळी भूिमका िदनकरराव मांडतात. भाई ंनाही ‘मागेपढु े तु हीही िवचार
41
सािह य आिण समाज करावा’, असा स ला देतात. अथातच यावेळेस भाई ंना यांचा िवचार पटत नाही. पढु े
िदनकराव स ेत गेले क नाही गेले याचा उ लेख नाटकात आलेला नाही. परंतु काही
कालावधीनंतर भाई मा राजकारणात जातात. चळवळ दभु गं ते. कायकत िनराधार,
िदशाहीन होतात.
िदनकररावां या यि रेखे या मा यमातून चळवळीसाठी अध आयु यिझजले या,
रा ंिदवस संघष के ले या, परंतु शेवट या काळात वगलढा, शेतमजूर, कामगार यां या
ां या संदभात भांडता-भांडता स े या वाटेने गेले या दिलत ने याचे िच ण या नाटकात
लेखकाने के लेले आहे.

 भा करराव-
भा करराव हे स ाधारी प ातील अितशय मु स ी, संिधसाधू, कुिटल, गोड बोलून आपला
उ ेश सा य करणारे बेरक राजक य नेते आहेत. यांचे यां या प रसराम ये मोठे नाव व
थ आहे. साखर कारखाने व इतर सहकारी कारखाने यां या िनयं णाखाली अस याने
साखर कारखा यांवर दिलत जातीतील नरिसंग हेळंबकर या य ला ते संचालक हणून
नेमतात. आ मक दिलत नेते असलेले भाई राजकारणात यावेत, यांना चळवळीपासून
लांब यावेयासाठी जणू यांनी िवडाच उचललेला असतो. यासाठी ते रा य तरावरील
वर या नेतृ वाशी बोललेले असतात. भाई ंना सािह य-सं कृती मंडळाचे अ य पद देऊन ते
यांचा आ मकपणा संपवून दिलतांची चळवळच मोडून काढतात. हणजे यांचा
रा य तरावरील नेतृ वापयत दबदबा आहे, हेच अशा संगांमधून िदसून येते.
भा करावांचे वडील वारकरी सं दायाचे होते. आप यावर वारकरी सं दायाचे सं कार
आहेत, असे ते हणतात. वतःला ‘गांधीज या िवचारांचे’ असेही ते हणवून घेतात.वरवर
ते उदा , परु ोगामी िवचारांचे अस याचे दाखिवतात. पण विडलां या सोबत िदंडीला
जाणा या दिलत समाजातील ध डू येसकरचा उ लेख ते ‘ध ड् या’ असा करतात. आप या
जातीतील गावोगाव या पढु ा यांना काळानसु ार बदलायला हवे, असे सांगतात व याच
वेळेस “मलामा वागाव लागतं. याला जसं वागायचं यानं तसं वागावं... मी कधी रोखलं
तु हाला? कधी हणालो, हे करा आिण ते क नका” (प.ृ ६०-६१) असेही हणतात. असा
दटु पी, धोरणी, दांिभक वभाव भा करराव यांचा आहे. एक कडे आप या लोकांनाही
जपायचे व दस ु रीकडे दिलत ने यांनाही जवळ करायचे. दोघां या आ मणपणाची धार
बोथट करायची व आप या लोकांना मा मोकळे सोडायचे, असे यांचे धोरण आहे.एके
िठकाणी भगवान पाटील यां याब ल असे हणतात क , “दादासाहेबांचं गिणत आप या
डो याबाहेरचं आहे. यायचा कुणा या डो यावर हात असतो आन̖ कुणाचा पाय याय या
हातात अडकतो काहीच कळत नाही” (प.ृ ५९). याव न यांचा धूतपणा ल ात येतो.
भा करराव हे राजकारणाचा, बदलले याप रि थतीचा, सामािजक वातावरणाचा अचूक
अंदाज घेऊन डाव टाकतात. यां या व यां या विडलां या हे ल ात आलेले असते क ,
वातं यानंतर दबले या व वंिचत समूहांम ये आ मभान िनमाण झालेले आहे. ते आप या
ह कांसाठी संघष क लागलेले आहेत. उ चवण यांचे, थािपतांचे वच व ते झगु ा न
देऊ लागले आहेत. भा करराव व यां या विडलांसार या गावोगाव या थािपत
42
राजकार यांना खरेतर ही बाब चणारी नसते. पण लोकशाही यव थेत आपले थान ‘भाई तु ही कु ठे आहात!’
अबािधत ठेव यासाठी व स ा आप या हातात ठेव यासाठी ते अिन ेने वतःला
काळानु प बदलून घेतात. एके िठकाणी ते आप या जाती या भाऊबंदक या लोकांना
सांगतात क , “भगवानराव, इतका ताठरपणाही काही कामाचा नाही. आम या विडलांनी
सांभाळलाच क नाही गावगाडा. शेवटी शेवटी बदललं वारं, मनाला मरु ड घालून बदललेलं
वारं यांनी घेतलं क नाही धोतरा या घोळात. होती का यांची इ छा? पण घालावी लागली
मरु ड आिण सांभाळलाच क नाही गावगाडा! करावंलागतं तसं” (प.ृ ६०). थोड यात, हा
बदल यांनी मनापासून न हे तर नाईलाजाने वीकारलेला आहे, पण हा बदल पचवून यांचे
नेतृ व उभे रािहलेले आहे, असे िदसून येते.
बदलले या वा तवात भाई ंसार या आ मक दिलत ने यांचा िवरोध, चळवळी मोडून
काढणे, हे यां यासमोर मोठे आ हान असते. हे आ हान ते वीकारतात व भाई ंशी न
लढता, यां याशी गोड बोलून, प रवतनाचे खोटे/ आभासी िच यां या डो यासमोर उभे
क न, संगी यां यासमोर नमते घेत यासारखे दाखवून, वरवर यांना भरपूर मानस मान
देऊन आप या मु स ीपणाने ते यांना चळवळीपासून दूर नेतात. एका कतृ ववान दिलत
ने याला ते थंड क न टाकतात. यांना यां या कायक यापासून तोडून, यांचा
आ मकपणा संपवून, यांची भाषा, यांची वाटचाल, यांची येय धोरणे इ.म ये आमलु ा
बदल घडून आणतात. भा कररावां या पाने स ाधारी प ातील थािपत, उ चवग य,
उ चवण य, ‘जैसे थे’ वृ ी या मु स ी राजकार याचे िच लेखकाने या नाटकातून
वाचकांसमोर उभे के लेले िदसून येते.

 िमिलंद -
भाई, िदनकरराव, भा करराव यानंतर िमिलंद ही मह वाची यि रेखा या नाटकात आहे.
िमिलंद हा नाटकभर वावताना आप याला िदसून येतो. तो आ मक व तळमळीचा असा
दिलत कायकता आहे. भाई ंचा उजवा हात अस यासारखे याचे चळवळीत थान आहे.
भाई ं या अनेक मोचाचे, आंदोलनाचे िनयोजन, यासाठी लोकांना जमवणे इ यादी गो ची
जबाबदारी याने यश वी र या पार पाडलेली असते. भाई ं या सांग याव न विकलांना,
पोिलसांना, सरकारी अिधका यांना भेटणे, यां यात चळवळीचा धाक िनमाण करणे,
अ याय करणा या गावोगाव या सवणाना भेटून यांचा यो य तो बंदोब त करणे, यांना
वठणीवर आणणे, चळवळीत या कायक या या पाठीशी ठामपणे उभे राहणे, यां या
लप याची, तेथील राह याची वगैरे यव था करणे, इ यादी जबाबदा या अितशय चोखपणे
याने पार पाडले या असतात. याने चळवळीम ये आपले संपूण आयु य झोकून िदलेले
असते. लोकां या, दिलतां या सम या सोडव यासाठी, चळवळीसाठी याने ल नही के लेले
नसते.
भा करराव, िदनकरराव यां यासोबत चचा कर यासाठी तो भाईसोबत जात असतो. ितथे
चचतही तो भाग घेत असतो. कुणी काही चक
ु चे बोलला तर ितथेच याला खडसाव याची,
बोल याची िहंमत, धाडस या यात आहे. िमिलंदसार या झज ंु ार व समपणशील
कायक या या जोरावर भाई व िदनकरराव चळवळ पढु े रेटत असतात.तो अनेकदा भाई ंना
भा करावांपासून सावध करत असतो. पण पढु े जे हा भाई व िदनकरराव हे राजकारणात
43
सािह य आिण समाज िनघून जातात व चळवळीकडे पाठ िफरवतात. कायक याना वा यावर सोडून जातात ते हा
भाई ंना जाब िवचार याचे, यांना खडसाव याचे धाडस तो दाखवतो. भाई ंना तो
भूतकाळाची, यां या आधी या भूिमके ची, यां यावर असले या जबाबदारीची जाणीव
क न देतो. यांची हतबलता, बदललेले प पाहन यांचा िध कार करतो. याचे िच ण
पिह या अंकातील दस ु या यात तसेच बारा या यात आलेले आहे. या या
बोल यातून याची तळमळ, तडफड, संताप, चीड, आ मकपणा, समजदारपणा ठायी
ठायी य होताना िदसतो.
नाटका या शेवटी जे हा भाई व िदनकरराव हताश, हतबल झालेले आहेत. ते हा हाच
िमिलंद चळवळ पु हा उभी कर यासाठी य न करतो. यांना यांचा अहंकार िवस न,
ठेचून पु हा एक ये यासाठी सांगतो. पण ते जे हा श य िदसत नाही ते हा तो शांत या
(एक दिलत कायकता) मल ु ाला-राहलला या यासाठी िनवडतो. चळवळीची धरु ा तो नवीन
िपढीवर सोपवतो. या राहल या हातात तो एक दंडुका देतो व याला "राहल, हा घे दंडुका.
जे जे बेईमान असतील यांना ठोका या दंडु यानं. मे या मडु ासारखं वागू नका. वाघावानी
या झेप. हा िमिलंद काही दमला नाही, थकला नाही. मी होईल पाया, चळवळीची बांधा
इमारत न यानं." (प.ृ ७८), अशा श दांम ये याला ेरणा देतो. अशा रीतीने चळवळीसाठी
सव व वेचणा या दिलत कायक याचे िच ण या नाटकात िमिलंद या पाने आलेले आहे.

 ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकातील इतर पा /े यि रेखा-

या नाटकात वरील मु य यि रेखांखेरीज मंजळ ु ामाय, अरिवंद अशा इतर यि रेखा
आहेत. मंजळु ामाय ही अिशि त आहे. ती ामीण भागात राहन दिलतां या ह कांसाठी
लढते. भाई, िमिलंद यांनी उभारले या मोचाम ये, आंदोलनांम ये सहभागी होते. ती ी
असूनही अितशय आ मक आहे. ामीण भागातील दिलत समाज, मल ु ी-ि या यां यावर
होणारा अ याय, यांचे होणारे लिगक शोषण यािव ती हातात कोयता घेऊन गाव
पातळीवरील सवण, धनदांडगे, स ाधारी यां यािव उभे राहते. ितथे ितने दिलतां या
संघटन उभे के ले अस यामळ ु े ते ित यामागे ठामपणे उभे राहतात.
ित या गावातील गंगी नावा या मल ु ीवर जमीनदार तक ु ाराम अ णांचा मलु गा अंकुश
बला कार करतो. ते हा ती गंगीला याय िमळवून देते.गावपातळीवरील लोकांचे पाठबळ व
हातातील कोयता यां या जोरावर अंकुशला गंगीशी ल न करायला भाग पाडते. कले टर
कायालयात चार सा ीदारांसमोर यांचे ल न लावून देते. तक ु ाराम अ णा व यांचे भाऊबंद
िचडतात. ितला बोलवून घेतात. ते हा ती सग यांसमोर यांना िवचारते क , “तमु ी मायी या
पोटातून येताना तमु या कुणा-कुणा या इंि यावर जात ि हवून आली ते दाखवा (प.ृ ७४),
असा िवचा न ती सवाना खाली मान घालायला भाग पाडते. ित यात एवढा
आ मिव ास, लढव येपणा बाबासाहेबां या िवचारांमळ ु े आलेला असतो. चळवळीसाठी
तीही अिववािहत राहते. आपले संपूण आयु य चळवळीला वाहन घेते. शेवटी भाई,
िदनकररावसारखे नेते स ेमागे िनघून गे याचे ितला वाईट वाटते.
अरिवंद हा ा ण समाजातील असूनही दिलत, हमाल, कामगार, शेतमजूर यां या
ह कांसाठी दिलतांसोबत राहन लढा देतो. भाई ंचा या यावर खूप िव ास असतो. एकदा
के शव बोड नावाचा दिलत कायकता भाई ंना ‘तु ही अरिवंद देशपांडेवर इतका भरवसा टाकू
44
नये. कारण तो आप या बात या फोडत असेल’, अशी शंका घेतो. ते हा भाई सवासमोर ‘भाई तु ही कु ठे आहात!’
या या थोबाडीत मारतात. एवढा िव ास भाई ंचा अरिवंदवर असतो.
अरिवंदचे वडील नरहरी देशपांडे हे िश क होते. भाई हे याचेच िव ाथ . नरहरी मा तर हे
वातं यपूव कालखंडात अ पृ यता न मानणारे, दिलत मुलांवर ेम करणारे होते. साने
गु ज नी िव ल मंिदर अ पृ यांसाठी खल ु े हावे हणनू उपोषण सु के यावर नरहरी
गु ज नी यां या गावातील िपराजी मंिदर अ पृ यांना खल ु े हावे हणून उपोषण के लेले
असते. अरिवंद देशपांडे हा अशा विडलां या सं कारात लहानाचा मोठा झालेला असतो.
याला या या समाजातील ल मीपंत व इतर वजातीयांकडून नेहमी ास होत राहतो.
याला ‘दिलतां या पोटचा आहेस का?’ (प.ृ ५२), असे बोलणे ऐकावे लागते. तरीही तो
दिलतांची बाजू घेतो. समतेसाठी संघष करत राहतो. दिलतांसोबत अनेक सवण लोकांनीही
शोषणिवरिहत, समतेवर आधा रत समाज िनमाण हावा यासाठी संघष के लेला आहे.
नरहरी देशपांडे, अरिवंद हे सवण कायक याचे ितिनधी हणून या नाटकात येतात.

 ‘भाई तु ही कुठे आहात!’या नाटकातील दिलत जािणवा-

दिलत सािह य हे बाबासाहेब आंबेडकरांपासून ेरणा घेऊन िनमाण झालेले आहे.
बाबासाहेबांना वातं य, समता, बंधतु ा व मानवतावाद या मू यांवर आधारलेला समाज
उभा करायचा होता. हजारो वषापासून चालत आलेली गल ु ामिगरी, शोषण यावर
आधारलेली समाज यव था, धम यव था बाबासाहेबांनी नाकारली. या समाजातील था,
परंपरा, अिन ढी, िवषमता यािव िव ोह पक ु ारला. यांना पयाय िदला. दिलत
समाजाला आ मभान िदले. यां यात वतःचा शोध (आ मशोध) घे याची मता,
इ छाश िनमाण के ली. दिलतां या वेदनांना, ांना वाचा फोडली. हाच िवचार घेऊन
दिलत सािह य िलिहले जाऊ लागले. आंबेडकरी िवचार, आ मभान, आ मशोध, वेदना,
िव ोह, नकार इ यादी गो ी दिलत सािह यात मोठ् या ताकदीने य होऊ लाग या.
िकं बहना या गो नी यु सािह य हणजे दिलत सािह य.
दिलत सािह याची ही सव वैिश ् ये ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकात आलेली आहेत.
या नाटकातूनही दिलतां या ांना, सम यांना वाचा फोडलेली आहे. िमिलंद, भाई,
िदनकरराव, मंजळ ु ामाय हे सव तेच करतात. या नाटकातील भाई व इतर दिलत पा े
आंबेडकरी िवचार घेऊन आप या आयु यात वाटचाल करतात. ते परंपरेवर, िवषमतेवर
आधारले या समाज यव थेवर जोरदार ह ला चढवतात. या यव थेचे समथन करणा या
य व वृ ना वठणीवर आण याचा य न करतात. यां यािव िव ोह पक ु ारतात.
यां यातही आ मभान, वािभमान िनमाण झालेला आहे. समतेवर आधारलेला
शोषणिवरिहत समाज उभा कर यासाठी ते आप या आयु याची,सख ु ांची आहती देतात.
बाबासाहेबांचे व न स यात उतरव यासाठी अहोरा संघष करत राहतात. समाजाचे
संघटन करतात. मोचा, आंदोलने यां या मा यमातून लोकांम ये जागतृ ी िनमाण करतात.
थोड यात, दिलत सािह याची सव वैिश ् ये या नाटकातही आलेली आहेत, दिलत जािणवा
या नाटकात य झाले या आहेत, असे िदसून येते.

45
सािह य आिण समाज  ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकातील सामािजकता-
‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकात १९७० नंतर या सामािजक प रि थतीचे िच ण
आलेले आहे. भारतात जाित यव था ही खोलवर जलेली आहे. हजारो वषापासून
दिलतांवर अ याचार होत आलेले आहेत. मा िवसा या शतकात बाबासाहेब आंबेडकरांचे
काय व िवचार यामळ ु े दिलत समाजात जागतृ ी िनमाण होऊ लागली व यांना आ मभान
ा झाले.भारतीय वातं य व रा यघटनेत िनदिशत के या माणे वातं य, समता, बंधतु ा
यासार या मू यांवर आधा रत समाजाची िनिमती, बाबासाहेबांसह लाखो अनयु ायांनी
घेतलेली बौ धमाची दी ा यासार या ऐितहािसक, ांितकारक घटनांमळ ु े भारतीय
समाजात प रवतन घडून येईल व दिलतांची ि थती सधु ारेल, अशी अपे ा दिलत, अ पृ य
वगाकडून य के ली जाऊ लागली. मा यां या अपे े माणे समाजवा तव बदलले नाही.
दिलतांवर अ याचार होतच रािहले. गाव पातळीवरील अ पृ यता, सावजिनक
पाणवठ् यावर, िविहरीवर पाणी िपऊ न देणे, पो यासार या सणाला दिलतांनी वा
वाजवायला नकार िदला हणून यां यावर पृ य समाजातील गावक यांनी बिह कार
टाकणे, गायरान जिमनी दिलतांनी कस यासाठी ता यात घेत यावर यां या उ या िपकात
जनावरे घालणे, आंतरजातीय िववाह करणा या अ पृ य मल ु ाला मारहाण, अ पृ य
जाती या मलु ीवर सवण मल ु ांकडून लिगक अ याचार अशा गो ी घडतच रािह या. या सव
घटनांचे उ लेख, िच ण या नाटकात आलेले आहे.
दिलत नेते, कायकत यांनी या अ याय-अ याचारािव लढा िदला. बाबासाहेबांनतं र काही
काळ चळवळ िजवंत ठेवली. लोकांम ये वािभमान, लढव येपणा िनमाण के ला. पण
चळवळ ऐन जोमात असताना यांना स ेची हाव िनमाण झाली व अलगदपणे ते
समाजापासून दूर िनघून गेले. यां या वैचा रक मतभेदांमळ
ु े व राजक य मह वाकां ेमळ
ु े
चळवळीत फूट पडली. ने यांनी वतःचा वाथ साधून घेतला. कायकत मा िदशाहीन
झाले. यांनी यांचे संपूण आयु य चळवळीला वाहन घेतलेले होते. उतारवयात ते एकटे
पडले. दिलतांचे काही माणात सटु ले. इतर तसेच रािहले. अशा सामािजक
वा तवाचे िच ण या नाटकात आलेले आहे.

 'भाई तु ही कुठे आहात!' या नाटकाची भाषाशैली-

दिलत सािह याची भाषा ही इतर सािह य वाहातील सािह या या भाषेहन वेगळी असते.
िकं बहना दिलत सािह याची भाषा हे दिलत सािह याचे एक मह वाचे वैिश ् य आहे. 'भाई
तु ही कुठे आहात!' या नाटकात दिलत पँथर या चळवळी या काळातील दिलतांवर होणारा
अ याय,शोषणावर आधारलेली यव था, यािव त कालीन दिलत लेखक, नेते,
कायकत यांनी िदलेला लढा, या वेळची यांची ती अ यायाला िवरोध करणारी, यामागील
मानिसकतेवर तटु ू न पडणारी भाषणे, दिलतांचे दःु ख, अंतमनातील वेदना, पँथरची चळवळ
ओसर यानंतर दिलत ने यांची बदललेली भाषा, ित यात आलेला पांढरपेशपे णा, ामािणक
कायक याचा संताप या सव िबंदूवं र जाऊन या नाटकाची भाषा अ यासावी लागेल.
पँथरची चळवळ जोरात असताना या नाटकातील भाई ंची भाषा ही आ मक, बंडखोर,
िचथावणीखोर, दिलतांमधील वािभमान व आ मस मानाला हाक देणारी, यांना
46
लढ यासाठी उ ु करणारी आहे. भाई ं या या भाषेब ल िमिलंद यांनाच आठवण क न ‘भाई तु ही कु ठे आहात!’
देताना हणतो क , "काय धार होती भाई या काळात या तमु या श दाला. कोलमडून
गेले या मनाला श ायचे तमु चे श द. लंगडंसु ा पळायचं तमु चे श द ऐकून. आग
ओकायचे तमु चे श द. जो ऐकायचा याचं र सळसळायचं. कानशीलं गरम हायची. छाती
फुगून यायची आन् मनगट दगडासारखं हायचं. जमीनदार, धनदांडगे, जातीयवादी चळचळ
कापायचे तु हाला ऐकून" (प.ृ १६). अशी भाषा या नाटकातील पँथर या काळातील दिलत
नेतृ वाची िदसून येते.
चळवळ थंड झा यानंतर दिलत कायक याची अव था वाईट होते. यांनी यांचे संपूण
आयु य चळवळीसाठी वाहन िदलेले असते. िमिलंद, मंजळ ु ामाय यां यासार या
कायक यानी चळवळीसाठी िववाहसु ा के लेला नसतो. दिलतां या चळवळीचा
राजकारणात जाऊन मोठमोठी पदे िमळव यासाठी ने यांना उपयोग होतो. पण
कायक याना काहीच फायदा होत नाही. यांचे, दिलतांचे , सम या संपले या नसतात.
याच माणे सव आशा मावळले या असतात. अशा अव थेत यां या भाषेतून चीड, संताप
य होताना िदसून येतो. ‘मग चळवळीची माय का िनजिवली?’ (प.ृ १८), ‘थू, अस या
िछनाल लढाईवर' (प.ृ १७), 'मायचा भोसडा या इितहासा या!' (प.ृ १७), अशी िश यांनी
यु भाषा िमिलंद या त डी आलेली आहे. 'पण या िसंदळी या मालीपाटलानं घातली
माय'(प.ृ २२), असे दशरथ अ याय करणा या य ब ल एके िठकाणी हणतो.
िदनकरराव यां यावर जे हा कायकत संशय घेतात. ते हा यां या त डीही ‘मायघा या’ (प.ृ
४०), ‘कोण या रांडे यानं सांिगतलं तु हाला क मा यात आिण भाईत दरु ावा आहे?’ (प.ृ
४१) असे श द येतात. थोड यात, चीड, संताप, राग या श दांमधून य होऊ शकतो,
या श दांमधून वाभािवकपणे लेखकाने य के ला आहे.
अ ं धती, अरिवंद हे उ चवण य ा ण कुटुंबातील आहेत. तर भा करराव, भगवान पाटील
हे सवण आहेत. यां या त डी या- या कारची माणभाषा आलेली आहे. येक
यि रेखा यां या संवादा या भाषेतून आप यासमोर साकार होते. या नाटकात मु तफा
ही मिु लम यि रेखा आलेली आहे. ित या त डी िहंदी बोली आलेली आहे. ती देखील
माण िहंदी नसून सामा य अिशि त माणसांकडून बोलली जाणारी िहंदी आहे.
उदाहरणाथ, “आपना भाई बदल गया या रे? आपनेकू वळखबी देत नाय. िमिलंदभौ, तेरा
जरा वजन पडेगा. तू जोर से दे भला आवाज” (प.ृ १४). ल मण, दशरथ, मंजळ ु ामाय हे
ामीण भागातील अस याने यां या त डी बोली भाषेतील संवाद आलेले आहेत. अशा
रीतीने पा , संग प रि थती यानस
ु ार या नाटकाची भाषा बदलताना िदसून येते.
आपली गती तपासा :
१. 'भाई तु ही कुठे आहात!' या नाटकाचे कथानक सांगा .
२ब.३ समारोप
डॉ. बाबासाहेबां या आंबेडकर यां या िवचाराने े रत झालेला त ण जातीय यव था
उलथून टाक या या िज ीने पेटून उठला आिण येक दिलत समाजातील त ण जागतृ
47
सािह य आिण समाज झाला. आिण आप या िवचारा या जोरावर िलखाण क लागला आिण मराठी
सािह यात एक मोठी चळवळ िनमाण झाली. समाजा या वेगवेग या थरातील लोक आपली
द:ु ख दिलत सािह या या मा यमातून मांडू लागली. दिलतांनी आप या जीवनातील
जातीयतेची दहाक अनभु व आप या सािह या या मा यमातून मांडली यामळ
ु े समाजातील
सव थरातील मंडळ नी एक दिलत चळवळ उभी के ली याम ये अनेक दिलत त णांचे घरे
उदव त झाली. अशाच एका त णाची कहाणी या नाटकातून ऋिषके श कांबळे यांनी
वा तिवकपणे रेखाटले आहे.
'भाई तु ही कुठे आहात!' या नाटकातून दिलत पँथर या दिलत त णाने डो यावर घेतली
आिण या या जीवना या संघषाचे वणन या नाटकातून आले आहे .

२ब.४ वा याय
 दीघ री -
१) ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकातून दिलत जािणवा कशा प तीने य झाले या
आहेत, ते सिव तर िलहा.
२) ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकातून दिलतां या संघषाचे िविवध पदर कसे उलगडून
दाखिवलेले आहेत, ते िलहा.
३) ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटका या आधारे दिलत पँथरची चळवळ, ितचा उदय व
अ त याचे िच ण कसे आलेले आहे, ते सोदाहरण िलहा.
४) दिलतां या चळवळी मोड यानंतर दिलत कायक याची अव था कशी झाली, हे ‘भाई
तु ही कुठे आहात!’ या नाटका या आधारे उलगडून दाखवा.
५) ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकात दिलत ने यां या बदलले या भूिमके चे िच ण
कसे आलेले आहे, ते सिव तर िलहा.
 टीपा-
१) ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकाची भाषाशैली
२) ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकातील संघष
३) ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकातील दिलत कायक याची अव था
४) ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकातील दिलत नेते
५) भा करराव
६) भाई
७) िदनकरराव
८) िमिलंद
९) ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकातील दिलत जािणवा
१०) ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकातील ामपातळीवर वा तव

 एका वा यात उ रे िलहा.

१) गंगीचे ल न लावून दे यासाठी कोण संघष करते?
२) गंगीचे ल न कुणासोबत लावून िदले जाते?
३) ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ हे नाटक कोण या वष कािशत झाले?
48
४) ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकाचे िद दशन कुणी के लेले आहे? ‘भाई तु ही कु ठे आहात!’
५) ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ हे नाटक िलिह यासाठी लेखक ऋषीके श कांबळे यांना
कुणी ेरणा िदली?
६) ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकात चळवळीत पूणवेळ काम करता यावे हणून
कोण अिववािहत रािहलेले आहेत?
७) भाई व िदनकरराव यां यात कोण या मदु ् ाव न वैचा रक मतभेद होतात?
८) भाई ंना स ाधारी प ाकडून कोणते पद िदले जाते?
९) ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकातील मालीपाटलाचा मृ यू कुणामळु े होतो?
१०) ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकात पो याला वाजवले नाही हणनू कोण या
गावातील अ पृ यांवर गावक यांनी बिह कार टाकलेला आहे?
११) ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकात कोण या गावातील लोकं अ पृ यांना सरकारी
िविहरीवर पाणी यायला मनाई करतात?
१२) भा करराव हे साखर कारखा यावर संचालक हणून कुणाची नेमणूक करतात?
१३) भा कररावांवर कोण या पंथाचा भाव असतो?
१४) अरिवंद या विडलांचे नाव काय आहे?
१५) अरिवंदिव या या जातीतील कोण कार थाने करत असते?
१६) भाई ंना अिव ळ ु े आप या बात या फुटत असतील, असे कोण सांगते?
१७) िदनकररावांनी घरामधील टेबलवर कुणाची ितमा ठेवलेली आहे?
१८) अरिवंद-अ ं धती यां या घरात कुणाकुणा या ितमा आहेत?
१९) िवजयावािहनी अ ं धतीला मल ु गा अथवा मलु गी झा यावर कुणाचे नाव ठेवायला
सांगतात?
२०) सभु ाष हा भाई ंकडे कुणािवषयी त ार करतो?

२ब.५ संदभ थ
ं

१) कांबळे , ऋषीके श, भाई तु ही कुठे आहात!, िच मय काशन, औरंगाबाद, माच,

२०१६.
२) कोताप ले, नागनाथ व इतर, ामीण, दिलत व ीवादी सािह य, यशवंतरावच हाण
महारा मु िव ापीठ, नािशक, थम काशन स टबर २००१.
३) मे ाम, योग , दिलत सािह य: उ म आिण िवकास, ी. मंगेश काशन, नागपूर.




49
 ३अ
ीवादी सािह याची संक पना व मराठीतील परंपरा
घटक रचना
३अ .० उि े
३अ.१ तावना
३अ.२ ीवादी सािह याची संक पना
३अ.३ ीवादी सािह य पूव परंपरा
३अ.४ समारोप
३अ.५ संदभ
३अ.६ वा याय
३अ.७ अिधक वाचन

३अ.० उि े
१) ीवादी सािह याची संक पना समजेल .
२) भारतीय समाज य थेतील ी जीवन समजेल
३) ीवादी सािह या या पूव परंपरा समजेल
४) मराठी सािह यात ि यां या जीवनातील संघष समजेल.

३अ.१ तावना
भारतीय समाज यव थेम ये ाचीन काळापासून मिहलांना समाजात दु यम थान
अस याचे पाहावयास िमळते. मिहलांवरील अ याचार हा िदवसेन िदवस वाढतच होता.
भारतीय सं कृतीने यांना िश णापासून दूर ठेव याचा जाणीव पूवक य न के याचे
आपणास िदसून येते . परंतु आधिु नक काळापासून फार मह वाचे ब ल घडून आले.
याम ये ि यां या द:ु खाला वाचा फोड याचे काम ांती सूय म. जोतीबा फुले यांनी के ले
आिण मिहलांचा ांती सूय उगवला. म. फुले आिण सािव ीबाई फुले या दोन दा प याने
मिहलां या द:ु ख, वेदनेवर काश टाक यासाठी यां यात िश णाची बीजे पेरली आिण
भारतीय मिहलांना िश णामळ ु े यां यात िह मत आली, आिण आपले माणूस हणून काय
द:ु ख आहेत ते जगासमोर मिहला मांडू लाग या ाचीन काळातील मिहला िश ण घेणे
हणजे धम बडु ी आहे. या भाकड क पनाचा िध कार क न भारतीय मिहला िशकली

50
स ानी बनली आिण मराठी सािह य वाहात ीवादी सािह याची वेगळी ओळख ीवादी सािह याची
समाजाला झाली . या करणात आपण मिहलां या सािह य संक पनेचा िवचार करीत संक पना व मराठीतील
असताना यां या पूव पीिठके चा िवचार करावा लागणार आहे. परंपरा
ीवादी सािह य वाहाचा िवचार करीत असताना थम मराठी वाड:मयीन वाहाचा
िवचार करणे आव यक आहे. ाचीन काळापासून मराठी सािह य अि त वात अस याचे
आपणास िदसून येते . परंतु ख या अथाने मराठी सािह या या िविवध क ा िव तार याचे
काय हे परु ोगामी िवचारातून झाले आहे. साधारणपणे इ. स. १९६० नंतर या काळात डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर यां या ेरणेने दिलत वग जागतृ झाला. आिण आप या जीवनातील
द:ु ख, वेदना सा या जगा समोर परखडपणे मांडू लागला आिण या पाठोपाठ ामीण,
ीवादी, सािह याने ही जोर धरला यातूनच मिहला जागतृ झा या आप या जीवनातील
अनेक सम येचा उलगडा कर या या उ ेशाने यां या हातात लेखणी आली आिण मराठी
सािह या या क ा ं दाव या.एकोणीसावे शतक हे मळ ु ातच सामािजक प रवतनाचा काळ
हणून ओळखला जातो. या काळात समाजातील सव घटकापयत व अि त वाची जाणीव
झाली. आिण न या जािणवेतून सािह य िनमाण झाले. याम ये दिलत, ामीण, ीवादी,
आिदवासी , जनवादी, कामगार, आिण िव ानवादी िनमाण झाले यातून ख या अथाने
जािणवेचे सािह य िनमाण झाले. एकोणीसावे शतक हे प रवतन वादी अस यामुळे
त कालीन इं जी िश णाचा सार झाला आिण इथ या सामािजक ांतीला ेरक ठर याचे
िदसून येते. सािह य आिण समाज यांचा अितशय जवळचा संबंध आहे यामळ ु े समाजा या
येक थरात प रवतनाचे वारे आले. आिण मराठी सािह याने १९६० नंतर या काळात
िविवध जािणवांचे सािह य आकारास येऊ लागले. याम ये ीवादी जािणवेचा सािह य
वाह िव तारलेला िदसतो.

 ीवादी जािणवेचे सािह य :

भारतीय समाज यव थेम ये वातं याची रणधमु ाळी सु असताना भारतीय समाजाम ये
िविवध े ात प रवतनाचे वारे वाह लागले. आिण याचा प रणाम दीन दबु ळया समाजावर
झाला आहे. याम ये ी , दिलत , कामगार , या लोकांना खरा जीवनाचा अथ कळाला,
यां यात आप या व वाची जाणीव िनमाण झाली. याचा प रणाम हणून मराठी सािह य
वाहात नवनवीन वाह अि त वात आले आिण यातूनच ीवादी जािणवेचे सािह य
िनमाण झाले. मानवी जातीचा इितहास जेवढा ाचीन आहे तेवढाच मानवी शोषणाचा आहे
आिण यातील सवात या त जर या शोषणाला बळी कोण असेल तर ते हणजे या
देशातील सवात कतबगार आिण धाडशी मिहला होय. ाचीन काळापासून मिहलांवर
अ याय अ याचार होत होता माणस ू असूनही पशू पे ा हीन जीवन ित या वाट् याला आले
होते. आज या ही आधिु नक समाजात मिहला आिण पु ष यात भेद के ला जातो . ित या
सरु ि ततेच कोणीही िवचार करत नाहीत. परंतु या सव बंधनातून ती वत:ची सटु का क न
घेतली आहे आिण येक े ात आपली खंभीर बाजू मांडली आहे. वेगवग यां चलवळ या
मा यमातून ित यात आ मभान िनमाण झाले आहे.
जागितक पातळीवर ीमु या चळवळ चा िवचार के ला असता असे आपणास िदसून येते
क , च रा य ांतीने जगाला समता, बंधतु ा, याय , या मानवी ह का या जािहरनामाने
51
सािह य आिण समाज ीमु चळवळ जोर धरली आहे. यातूनच मिहलांना या यव थेिव लढ याचे बळ
िमळाले आहे. या सव भाकड यव थे या िव ी परखडपणे आपले िवचार मांडू
लागली.
भारतीय समाजात हा मळ ु ातच पु ष धान यव थेचा समाज आहे यामळ ु े या समाज
यव थेम ये मिहलांवर सतत अ याय होत होता परंतु आधिु नक काळात वातं य आिण
समते या लढयातून रा ,समाज आिण य यां यात ांतीकारक बदल घडून आले.
आिण भारतीय समाजात जी िवषमता होती या यव थे िव वेदना आिण िव ोहाने
आवाज उठिव यात येऊ लागले आिण याचाच प रणाम समाजाम ये िविवध वाड:मयीन
वाह उदयास आले यातील एक वाह हणजे ‘ ीवादी सािह य वाह होय.मानवी
जातीचा इितहास जेवढा ाचीन आहे तेवढाच गलु ामिगरीचा इितहास ाचीन आहे. यांपैक
ि यांचा ही इितहास तेवढाच ाचीन आिण शोषणाचा आहे. पु ष धान समाजात ज माला
आले या येक ीला ित या जीवनात मल ु गी , बहीण, प नी , आई, सून, सासू, अशा
वेगवेग या भूिमका पार पाडत असताना याना अनेक कारे शोषणाला सामोरे जावे
लाग यामळ ु े यां यात आ मभान िनमाण झाले आिण मराठी सािह यात नव सािह य
िनमाण झाले.
१) ीवादी जािणवे या किवता :
ीवादी सािह य हे मळ ु ातच द:ु खी, क ी, शोषनािधि त अस याचे आपणास िदसून येते.
सासर , माहेर या पाशाम ये ती ाचीन काळापासून आहे. यात ती सवाची सेवा कर यातच
तीचे आयु य जाते आहे. यातूनही तो सारवास , के शवपन, सती था , बालिववाह,
कुमारीमाता, बालजरठ िववाह प ती , सोवळे – ओवाळे , माहेरला पोरक होणे,
िजवाभावाची नाती दरु ावणं या सव कठीण प रि थतीचा आज ही मिहला सामना करताना
िदसून येते. वेगवेग या सािह य कारातून आप या निशबात आले या घटना घडामोडीचा
आलेख वेगवेग या सािह य कारातून ीवादी सािह य आपली भूिमका मांडत असते.
असे आपणास िदसून येते.
डॉ. सदािशव सरकटे यांनी १९८० नंतरची ीवादी किवता’ या समी ा थं ांम ये म ये
असे हंटले आहे क , किवता हा ीचा िवसावा आहे. किवते या मा यमातून आप या
जीवनातील द:ु ख, वेदना, शोषण, ही मिहला परखडपणे मांडून आपले मन हलके करीत
असते.
किव ी लिलता गादग हणतात,
“वाण बादललंस आई"
भोगणं उरलंच पण
ते आलंच पदराला पदर लागून
आिण जाईलही ते तसंच
तारकात घर बांधू बघणा या
मा या लेक याही वाट् याला”१३६
52
असा आिदम द:ु खाचा पदर ित या आई पासून ते लेक पयत जातो. ही लेक जारी न या ीवादी सािह याची
िवचाराची नव वातं याची व ने पहात असली तरी ितला पु षी भोगाला , यां या अ याय संक पना व मराठीतील
अ याचाराचा सामना करावाच लागतो अशी प भूिमका ीवादी सािह यात मांडली जाते. परंपरा
तसेच अनरु ाधा पाटील ही आप या का य िलखाना या मा यमातून ते हणतात क , जे हा
ी वयात येते ते हाच ित या आयु यात द:ु खाचा वेश होतो. ितचे वतं संपते आिण
आिण ती गल ु ाम बनत असते.
अशा िविवध सािह य कारातून भारतीय ी आपले द:ु ख मांडताना िदसून येते.
१) ीवादी कादंबरी :
ीवादी सािह याचा धावता आढावा घेत असताना मराठी सािह यातील ीवादी पिहली
कादंबरी हणून १८७३ म ये साळूबाई तांबवेकर यांची
‘चं भा िवरहवणन’ या कादंबरीचा उ लेख करावा लागेल. या नंतर वेगवेग या ी
लेखीका यांनी समाजातील वेगवेळया िवषयात हात घातले . िवसा या शतकापासून तर ी
िलखाणाचा जोर वाढला आिण समाजातील वा तव जीवन आिण मिहलां यावर होत
असलेला अ याय यावर सािह या या मा यमातून मिहला वग समाजाला कोरडे ओढ याचे
काय स के ले आहे. या शतकात ी सधु ारणा कर या या उ ेशाने कादंबरी िलखानास
सु वात के ली. आहे. काशीबाई कािनटकर यांनी ‘रंगराव’ ही कादंबरी िलिहली. तर
जानक बाई देसाई यांनी समाजात चालत असलेली ‘हंडा’ था मोड यासाठी हंडा घेणे
िकती महाभयंकर आहे. याचा या मिहलेला आपला जीवन संघष कसा करावा लागतो
यावर समाजाचे ल वेध यासाठी १९१५ म ये ‘गहृ ल मी’ ही कादंबरी िलिहली. तसेच ‘
िवधवांचे मांड यासाठी ‘यशोदाबाई भट यांनी “भूतांचे बंड” ही कादंबरी िलिहली. सन
१९३० म ये कमलाबाई बंबेवाले ‘बंधमु ’ ही कादंबरी िलहन ि यां या घट फोटाची
आिण पोटगीची या कादंबरीतून चचा के ली आहे. मा िवभावरी िश रकर यांनी सश
कादंबरी लेखन के ले आहे. “िहंदो यावर” या कादंबरीत िवभावरी िश रकर यांनी पौढ
ि यां या ांची चचा के ली आहे.
अशा कारे ि यांनी इतर सािह य कारात ही आपले िलखाण के ले आहे. याम ये
ि यांनी आ मकथन , आ मच र ही अितशय भावी पणे िलिहले आहेत. िवसा या
शतका या सु वातीला हणजेच १९१० म ये रमाबाई रानडे यांनी ‘आम या आयु यातील
कांही आठवणी” हे मराठीतले पिहले आ मच र िलिहले.
एकूणच मराठी सािह या या बाबतीत एक िवशेष बाबा जाणवते ते हणजे, ीवादी सािह य
हे फ म यम वगा या आिण उ चवगा या मिहलां या बाबतीत ीवादी सािह य चचा
करताना िदसून येते. हीच एक ीवादी सािह याची मयादा हणावे लागेल.

53
सािह य आिण समाज  ीवादी सािह याची रे णा व परंपरा
भारतीय समाज यव थेम ये ीवादाला जी सु वात झाली ती हणजे एकोिणसा या
शतकात भारतात या या सधु ारणावादी चळवळी स झा या याचा प रणाम हणजे
मिहला वग ही जागतृ झाला. कारण या काळात समाज सधु ार यासाठी समाजात वेगवेग या
िवभागात सधु ारणा होत असत. कारण थम राजाराम मोहनराय यांनी बंगाल म ये
महारा ात म. जोितबा फुले यां या कायाचा भाव ीवादी सािह यावर िदसून येतो. इं जी
िव े या सारामळ ु े इथ या समाजाला न या िवचारांची ओळख झाली आिण याचा भाव
ी िलखानावर झा याचे िदसून येते हीच एक ेरणा आहे असे आपणास हणता येईल.
ीवादाला वाचा फोड याचे महान काय म. फुले यांनी के ले आहे हणून ीवादी
सािह याचे खरे ेरणा थान ांती सूय म. फुले आहेत. या ेरणेतूनच ताराबाई िशंदे यांनी
ीवादी जािणवेचा थं हणजे “ ी –पु ष तल ु ना’ हा होय हा थं िलहन ताराबाई िशंदे
यांनी भारतीय ीवादाचा पाया घातला.म. फुले यांनी ताराबाई िशंदे व पंिडत रमाबाई
यां या िवचाराला चालना देऊन यांना ो साहण दे यासाठी ीवादी भूिमका प मांडली
आिण भारतीय समाजाला लागलेला सती थेवर कडाडून टीका के ली क , “ आज वर
कोणता पु ष सती गेला का? असा खडा सवाल या समाज यव थेला जाब िवचारले आिण
आय भ यां या थं ावर टीका के ली. म. फुले यांनी मिहलां या उ ार कर यासाठी
अहोरा मेहनत क न यांना याय िमळून देऊन समाजात स मानाणं जग याचे वातं
िदले आहे. या यां या िवचाराचा वेध घेत असतांना ीवादी िवचाराचा पाया मानावे
लागेल.इ.स.१८८२ म ये पंिडता रमाबाई ‘आय मिहला समाज’ ही पिहली मिहला संघटना
थापन क न मिहलां या ांची दखल घेतली आहे. आिण ीमु कायाचे संगटना मक
व प िदले आहे.
िवसा या शतका या म यापयत ीमु या संदभातील घटना व भारतीय तसेच
महारा ीय सामािजक, सां कृतीक व राजक य घटना संगाचा प रणाम हणून मराठी
सािह य आज िविवध तरावर ी लेिखकांनी वेगवेग या सािह य कारातून आपली प
भूिमका मांडली आहे.
आपली गती तपासा:
१. ीवादी सािह याची सिव तर चचा करा.

३अ.४ समारोप
भारतीय समाज यव थेत ाचीन काळापासून येक े ात मानांचे आिण स मानांचे
थान मिहलाना समाजात न हते . पु ष धान सं कृतीने तीला एक गल ु ाम बनवले होते.
ी एक बोगाची व तु आहे. तीला काही कळत नाही ती फ प षांची सेवा कर यासाठी
तीचा ज म झाला आहे. अशी दु था ाचीन काळापासून होती . परंतु आधिु नक काळात
प रवतनाचे वारे वाह लागले आिण या गलु ाम समज या जाणा या ी वगाला म.फुले यां या
ेरणेने यां या द:ु खाला वाचा फोडली . ती हणजे यांनी सु के ले या ी िश णाने
यां यात आ मभान िनमाण झाले. भारतीय समाजात इं जी िश णाने फार मोठे बदल झाले
यात ि यांनी सवात या त गती के ली आहे. आधिु नक काळातील ी ही या समाज
54
 यव थेचा िध कार क न सव बंदणे तोडून आपले समाजात अि त व िनमाण के ले. आिण ीवादी सािह याची
प षां या बरोबरीने येक े ात गतीची फरारी घेत याचे आपणास िदसून येते. संक पना व मराठीतील
परंपरा
कला, सािह य , शासन , राजकारण या सव े ात पु षा पे ा सरस भूिमका बजावतांना
िदसून येतात. आज ी भारतीय समाजात स मानाने जगतानां िदसून येते. परंतु ित यावर
या या वेळी अ याय झाला आहे ती मा संयमाने समाजापढु े आप या जीवनातील
घटना आिण संगाचे िच ण करत गेली आिण यातूनच नव सािह य कार अि त वात
आला तो हणजे ीवादी सािह य वाह होय. ि यांचे सािह य हे जाणीवेतून िनमाण झाले
आहे. हणून आप या अ यास माला ीवादी जािणवेचे सािह य ठेऊन समाजात बदल
घडावा आिण ी बदल समाजात दु भावना दूर हावी हा ही एक उ ेश िदसून येतो . ी
यांनी िलिहले या सािह यातून सव सािह य कार आला आहे , कथा, किवता, नाटक ,
कादंबरी इ. सािह य कारातून आपले द:ु ख मांडले आहे. हणून या दस ु या घटकात
आपण िनवडक दहा कथांचा अ यास करणार आहोत .

३अ.५ संदभ
१) ितचा अवकाश- संपा.डॉ.वंदना महाजन, डॉ.िवनोद कुमरे, डॉ.सूयकांत आजगावकर,
श दालय काशन, ीरामपूर, .आ.नो हे.२०२१
२) ीवादी सािह य समी ा व संशोधन वाड:मय ( िनवडक ) गोदावरी काशन , ोफे सर
कॉलनी, सावडे, अहमदनगर. ४१४००३

३अ.६ वा याय
१) ीवादी सािह याची परंपरा सांगा.
२) ीवादी सािह याची ेरणा व व प सिव तर प करा.
३) ीवादी सािह य हे जािणवेचे सािह य आहे आढावा या.
४) ीवाद हणजे काय ते सांगून ीवादी किवतेचा आढावा या.

३अ.७ अिधक वाचन

ितचा अवकाश- संपा. डॉ. वंदना महाजन, डॉ.िवनोद कुमरे, डॉ.सूयकांत आजगावकर,
श दालय काशन, ीरामपूर, .आ.नो हे.२०२१



55
 ३ब
ीवादी जािणवेचे सािह य: (ितचा अवकाश)
घटक रचना :
३ब.० उि ये
३ब.१ तावना
३ब.२ ीवादी सािह याची संक पना व मराठी परंपरा
३ब.२.१ िनवडले या ीवादी कथांचा अ यास
३ब.२.२ पाऊस आला मोठा – गौरी देशपांडे
३ब.२.३ दु काळ – सािनया
३ब.२.४ खेळ मांिडयला – ि या तडुलकर
३ब.२.५ सटु े िग हाण - उिमला पवार
३ब.२.६ आहे कुछ अ – मेघना पेठे
३ब.२.७ मिहषासरु मिदनी – नीरजा
३ब.२.८ आई या नावानं – ा पवार
३ब.२.९ दरी – ितमा जोशी
३ब.२.१० मा या ज माची गो - मनि वनी ल ा रव
३ब.२.११ िनवाणाची वगते – वंदना महाजन
३ब.३ सारांश
३ब.४
३ब.५ संदभ

३ब.० उि े
१) िव ा याना ीवादी सािह याचे व प समज यास मदत होईल.
२) भारतीय समाजात ि यांची होणारी मानिसक िपळवणूक ल ात येईल .
३) िव ा या या मनातील ि यां या िवषयी आदर िनमाण होईल .
56
४) ी – पु ष समानता वाढीस लागेल. ीवादी जािणवेचे सािह य:
(ितचा अवकाश)
५) िव ा याना मिहलां या वर होत असले या जल
ु माची जाणीव िनमाण होईल .
३ब.१ तावना
‘ितचा अवकाश’ या संपािदत कथासं हात दहा ीवादी कथांचा समावेश आहे.
१९७५-८० या काळापासू आधिु नकता, आ मशोध, मु ता आिण बंडखोरी या
गणु वैिश ् यांनी मराठी ीवादी कथेचा त डवळा तयार होऊ लागला. या कथांमधून ी-
पु ष संबंधाची चचा िविवध तरावर आिण अिधक सू मपणे होऊ लागली. गौरी देशपांडे
यां या कथेपासून या ीवादी कथांचा वाह गहृ ीत ध न २००० या दशकात िलिहणा या
मनि वनी लता रव या ी कथाकारांपयतचा वास या दहा कथांमधून साकार होतो.
गौरी देशपांडे यां या माणे मेघना पेठे, ि या तडूलकर, सािनया, उिमला पवार, वंदना
महाजन, ितमा जोशी आिण मनि वनी लता रव या सव ी कथाकारांचा ीवादी
चळवळ िकं वा िस ांतन यां याशी य -अ य संबंध आहे. या सव कथांचे
िव ेषण ीवादी प र ीतून करता येईल..

३ब.२ ीवादी सािह याची संक पना व मराठी परंपरा

३ब.२.१ िनवडले या ीवादी कथांचा अ यास :
िलंगभेदा या समाजरिचत अवकाशात ी हणून िमळणारी गौण वागणूक या कथांमधून
पानोपान वाचता येते. कुटुंब यव था, िववाह यव था, आिथक संबंधाचे राजकारण
यािवषयीचे िव ेषण या कथांमधून साकार झाले आहे. लिगक गरजेिवषयी पापाची जाणीव,
नैितकता िवषयक क पनांची गतंु ागतंु यां या कचाट् यात ीची वजाणीव िवखंडीत होते.
ी-पु ष नातेसबं ंधसामािजक संकेता या चौकटीतून पािहले जाते. यामळ
ु े या नातेसबं ंधात
नैसिगक, मु असा अवकाश िमळत नाही. या मानिसक संघषाला या कथां या आशयात
अवकाश िमळाला आहे. या सं हातील कथा ी-पु ष अशा वु ीय संबंधात ‘मै ’ व पाची
आदशवादी, मानवतावादी अपे ा कधी य होते.तर कधी आ मशोधा या वासात
िवकिसत होत गेलेली ी स मीकरणाची जाणीव कथाबंधातून उलगडत जाते.
३ब.२.२ पाऊस आला मोठा – गौरी देशपांडे :
'पाऊस आला मोठा' या कथेत त ण मल ु गी सािव ी आिण ित यापे ा वयाने फ चार ते
पाच वषानी मोठी असलेली ितची साव आई अमला यां या संघषाचे, अनभु वांचे आिण
जगाकडे बघ या या वेगवेग या ीचे िव ेषण आले आहे. या दो ही ि या वेगवेग या
आिथक तरांतून आले या अस यामळ ु े यांची जग याकडे बघ याची ी वेगळी आहे.
सािव ी एक उ चम यमवग य तरातील शहरात राहणारी मल ु गी िदसते. जी आईिवना
वाढलेली, ी हणून न घडवलेली मलु गी, िजचे वडील आप या यवसायात य असणारे
पारंप रक पु ष ितमा धारण करणारे िदसतात. सािव ीने कत यिन पालक व
िनभावणा या आप या विडलां या सहवासात ेम, ना यातील ओलावा कधी अनभु वलेला
नाही. िप या या वच ववादािव बंड करणारी, आपले िव िनमाण करायला धडपडणारी,
57
सािह य आिण समाज यासाठी घर सोडणारी, ल न यव थेला नाकारणा या िपढीचे ितिनिध व करणारी एक
बंडखोर मलु गी सािव ीम ये िदसते. दस
ु रीकडे सामा य कुटुंबातील एक िनर र मल ु गी
‘अमला’ जी अनाथपण आिण कदािचत आप या असा य आजारपणामळ ु े तडजोड क न
अ पांसार या ौढ पु षाशी ल न करते. नवरा गे यानंतर िनमूट साव मल ु ीकडे आ याला
येणारी अमला ही कायम प रि थितशरण आिण समंजस िदसते. अशा दोन टोकांवर या
दोघ या भिगनीभावाची ही कथा हणता येईल.
खर तर उ च ू वगातील सािव ी कोण याच कार या लादले या बाईपणा या चौकटीत
वाढली नाही. तरी नातेसबं ंधाची गतंु वणूक न झालेली ही मल
ु गी ल न, कुटुंब या सामािजक
सं थांशी फारकत घेत जगते. आधिु नक कपडे, आधिु नक िवचारसरणी यांची म े दारी
िमरवताना आपण वातं या या ामक क पनांना कवटाळून बसलो आहोत याचे ितला
भान नसते. क न अ पा अमलाला आप या कुटुंबात आणतात. हे स य अ मी या
मृ यस ु मयी सािव ीला कळते. मानवी नातेसबं ंधात भाविनक गतंु वणूक, ढता आणणा या.
‘कुटुंबाला’ आपण गमावून बसलो यांची जाणीव सािव ीला होते. ही जाणीव ‘माणूस’ हणून
आपण एकमेकांशी नाते थािपत कर यात अपरु े पडतो या वा तवाला ठळक करते.
गौरी देशपांडे यां या कथेमधून ी-पु ष संबंधातील समाजाचे नीितिनयम, म यमवग य
कुटुंबजीवन आिण आधिु नक, बंडखोर हणवणा या ीचे दस ु या ीला समजून
घे याबाबतचे तोकडेपण अधोरेिखत होते. िलंगभेदापलीकडे जाऊन ही कथा
मानवतावादाला पश करते.
३ब.२.३ दु काळ - सािनया :
सािनया यां या कथांमधून ीचा वत: आिण भवतालािवषयीचा एक िव ेषक ि कोन
अिभ य होत असतो. मानवी नातेसबं ंधांचा शोध घे याची ेरणा यां या सवच कथां या
मळु ाशी िदसते. ‘दु काळ’ ही कथा ‘तो आिण ित या’ सांसा रक जीवनाचा अवकाश
आप यासमोर मांडते. ल न ठरताना मल ु ाचे घरदार बघून मल
ु ी ल न करतात. कथेत या
नाियके ने ल नापूव च आपले लहानसे दोन खो यांचे घर बघून आप या संसाराची व ने
रचायला सु वात के ली. ल नानंतर वतं घरात संसार थाटायला िमळणे मैि ण ना अ ूप
वाटणारी गो होती. याला आपले घर छोटे अस यािवषयी थोडी कमतरतेची जाणीव आहे.
तर नाियके ला छोट् या घरातही संसार थाट यािवषयी खूप नवल वाटत असते. आईला
वाटते ‘क लेक ला मदत थोडीथोडी’ तर याचा आवेश असतो क “तसं काही मी
जरासु ा घेणार नाही तु या आईविडलांकडून. सगळं आपण, आपलं जमवू.” अशी यां या
संसार कथेला सु वात होते. दोघां याच या घरा या अवकाशात जगताना दोघे दोन
पालपु दे चालवत राहतात. याला सारखं वाटते अमक ु , तमकु घेतलं पािहजे. तो सारखं
हणतो, “ हणूनच मी हटलं मोठ् या जागेत जायला हवं.” तर रोज जगताना याची
बेिफक रतेची सवय मोडू पाहणारी ती याला सतत सांगत राहते , “तु नळ घ बंद करत जा
पाणी गळतं, फुकट जातं.” तो न या थावरजंगम मालम ेचा िवचार करतो. पण घर हणजे
एकाने पसरायचे आिण दस ु याने हणजे ितनेच आवरायचे या पु षिस ह कावर कायम
राहतो. मैि णी आिण आई या ि या हणजे सामािजक संकेतां या चौकटीत आप या
संसाराची घडी बसवणा या ि या या ितला नव या या त हा खपवून यायचा स ला
58
देतात. पु षा या बेिफिकरीमळ
ु े वाहणा या नळामळ ु े पाणी वाया जाणे, दु काळा या बात या, ीवादी जािणवेचे सािह य:
नळाला बादली लावून पाणी भरणा या बाया काय आिण डो यावर पा याचे घडे वाहणा या (ितचा अवकाश)
बाया काय, पाणी जप याची सामािजक जबाबदारी बाईचीच असते या संदभाचे वैि क भान
ितला येते. यांचे भांडण ी-पु ष वृ ी िभ नताआिण िवषमतेला पश करते. संसाराला
सरु वात झा यावर “ती भांबावून गेली. हे घर, हा पु ष, हा नळ आपण इथे काय करतो
आहोत हेच समजेना.” (प.ृ ८९ ) या िवधानापासून ते “हे माझे घर आहे? िजथं असं
थबाथबाने पाणी गळायचं थांबणारच नाही ितथ मला कसं राहता येईल? िवशेषत:
उ हा यात, दु काळा या बात या रोज पेपरला येत असताना ते कसं श य होईल? ितने
वळून ित या नव याकडे पाहीलं. आता तो िततका अनोळखी वाटला नाही. ओळखी या
माणसाबाबत काही करता येणं ितला आता श य वाटलं कदािचत अिधक ह ीपणाने काही
हणत राहणं िकं वा याला सोडून देण.ं ” (प.ृ ९५) या दोन िवधानात संसारातील लढाई-
झगडे टीन होऊन गे याची सा पटते. संसारा या लढाईत सोबत या माणसाची ओळख
झाली क वाद- ितवाद करणे सवयीचे होत जाते. संघषािशवाय घर नावा या अवकाशात
ी आपली जागा िनमाण क शकत नाही. घर नावा या चौकटीत ीला सजग राहन
आप या िहताचे र ण करावे लागते. असे खटके उडत राहणे सवयीचे क न घेणे नाहीतर
ही वच वाची क डी तोडून आपण ल नबंधनातून मु हो याचा पयाय वीका शकतो
असा िवचार नाियका करते..हा पयाय सचु यामळ ु े नाियके ला ल नसंबंधा या परा मतेपासून
मु तेची एका अथ िदशा िमळाली.
ल नसंबंधामळ
ु े एक आले या ी-पु ष यां यात एक नातं िनमाण होणं ही एक ि या
असते जी सािनया यां या दु काळ कथेत वाचता येते. दोघेही आप या आप या जग या या
या या ठरवत सहजीवन जगू पाहतात. कथेतील नाियका ही आधिु नक ी आहे जी
आ मस मान जपते. तडजोड क न कुढत जगणे ती मा य करणार नाही. भोवताल या
ि यां या स याचा िचिक सक अ यास करत आपली िदशा ठरवणारी नाियका
सािनया या कथेत िदसते.
३ब.२.४ खेळ मांिडयला – ि या तडुलकर
सोशाली ट पाट ची उमेदवार िनवेिदता पवार ही. जयिसंगराव पवार या कॉं ेस आय या
खासदार आिण पूवा मी या नव यािव िवधानसभे या िनवडणूक रंगणात उतरते.
िवरोधी प ाची उमेदवार हणून सात-आठ गावे चारासाठी िफरताना भूतकाळाची पाने
उलगडत राहते. पिह यांदाच िनवडणूक लढवत असली तरी ित या प ाने ित या चारावर
खूप खच आिण आशा बाळग या आहेत. देसाई हे ित या विडलांचे िम आिण पाट चे
कायकत अस याने यांची िनवेिदताचे राजक य गु हणून नेमणूक होते. ितला काय, कधी
बोलावे यांची िशकवण देत राजकारणात पारंगत करीत असतात. असे कथानक घडत जाते.
मूळची िनवेिदता रानडे एक खूप हसरी अवखळ चारचौघांसार या घरात वाढलेली मल ु गी.
जयिसंगरावाशी पळून जाऊन ल न करते. गेली बारा वष मतदार संघातले वच व िटकवून
धरणारा जयिसंगराव “पॉवर इज पवार, पॉिलिट स इज अ डट गेम” असे हणायचा.
या या िव िनवेिदताला उभे के याने पाट ची ितमाच एकदम उजळून जायला परु शे ी
होती. ित या चार या ेतच िवरोधी प कॉं ेस आय या कायक याचा खून झाला असा
गवगवा क न ितला शह दे याचा जयिसंगचा डाव िनवेिदता उधळून लावते. जयिसंग असो
59
सािह य आिण समाज क देसाई राजकारण हे बाई माणसाचं काम न हे, अशी पु ष धान वच वाची भूिमका
मांडत असतात. ती भूिमकाच िनवेिदता उधळून लावते. बाई,संसार आिण सदा वाघमारे या
प नीचे सौभा य संपणे या मागे स े या राजकारणाची काळी श असून ितला संपवले
पािहजे अशी खेळी िनवेिदता रचते. भाविनक आवाहनावर सभा िजंकते. कळत-नकळत
पु षी राजक य अिधस ेला शह देते. कदािचत ही ी णीत राजक य स ा न या यगु ाची
नांदी असेल. राजकारण हा बायकांचा खेळ नाही ही चौकट मोडून ‘खेळ मांडीयेला..’ अशी
सकारा मक नवी चौकट िनवेिदता रचते.
ि या तडूलकर यांची ही कथा ी या व व शोधा या वासाला श दब करते. राजक य
स ा माणसाला कशी नीित करते. आप या पूविपढीतले राजकारणी यांची कुटुंबे, यांचे
वतन यातील सौज य हरवले आहे आिण के वळ स ािपपासूवृ ी माणसाचे नैितक
अध:पतन घडवते आहे असा मू यिवचार ि या तडूलकर कथावकाशात िव तारतात.
िनवेिदताचे बंड या स ािपपासू पु षीवृ ी िव आहे
३ब.२.५ सुटे िगराण - ऊिमला पवार
समु ती सबनीस या हशार, बँकेत नोकरी करणा या नाक डोळी नीटस पण उंची चार फुट
असले या मल ु ीची ही कथा. ी देहाकडून स दय, माणब रचनेची अपे ा बाळगली
जाते. ितला पहायला आलेले थळ उंचीमळ ु े ितला नकार देऊन धाकट् या कंु दाला मागणे
घालतात. हा समु ीला गरु ांचा बाजार वाटतो. एखा ा पु षात यंग असले, अपंगपण असले
तर याला िहणवले जात असेलही, पण याला बाईइतके नाकारले जात नाही हे वा तव
आहे. बँकेत अिधकारी असलेला आिण ज मत:च कोपरापासून हात नसलेला सरु शे
मु गकर या या अपरु पे णा या जािणवेशी संघष करतो. समु ती या इंटर ू या वेळी
“तमु ची उंची िकती?” अ या अनाहत ापासून समु तीची पाठराखण करणारा. हा सरु शे
आपला लाि टकचा हात टेबलावर आपटून ठामपणे हणतो क , “आप या वतं देशात
नोकरीच, नोकरी या िनवडीचं वातं य सवानाच आहे. फ वृ , बालक, गु हेगार,
असा य आजार त रोगी वगैरे वगळून आिण िमस समु ती सबनीस यापैक नाहीत आिण
काऊंटरसाठी ह या तशा खु या बनवणारे सतु ारही संपावर गेलेले नाहीत. ते हा....”
(प.ृ १00) अशा कारे नोकरी कर यासाठी समु ती स म अस याचे मा य करणारा सरु शे
ल नासाठी मा समु तीला नाकारतो ते हा याचे प ीकरण अपूण असला तरी ‘पु षी’ स ा
दशवणारे असते. “मला आणखी अपूणता नकोय. लीज ड ट बी उपसेट. बट यु आर नॉट
से शअ ु ली अॅ ॅि टव...ओ येस ...अॅ ड आय अॅमआ सो नॉट !..”(प.ृ १०५) हे हणणारा
पु ष ल नासाठी प रपूण ीची जोडीदार हणून िनवड करेल जे या समाजात श य आहे.
पण समानते या मु ावर दोन अपूण एकमेकांचे संपूण होऊ शकतात यािवषयी याला
िवचार करायचा नाही. कॉफ िप यासाठी बोलवून ित या शरीर आिण मनाला. पश
कर याचे वातं य घेणारा सरु ेश ितला से शअ ु ली
अॅ ॅि टव नस याचे कारण देऊन नाकारतो. हा नाकर याचा अनभु व समु ीला आघात
करणारा ठरतो. दीड फुट हणून सतत िहणवले जाणे यामळ ु े जखमी होणा या मना या
जखमा भळभळून वाहायला लागतात.समाजात सतत उडव या जाणा या िख लीमळ ु े समु ी
िनराशा, एकटेपणा या काळो या पोकळीत अडक याचे अनभु वते. आपण हणा या वेळी
60
ज माला आलो असतो तर आपण योनीतून बाहेर खेचले जाताना लांब, उंच झालो असतो ीवादी जािणवेचे सािह य:
का? अशी अ तु र य श यता कवटाळत आप या बथ या पायाशी असणा या (ितचा अवकाश)
हिटलेटर या पोकळीकडे पहात राहते.सकाळपासून हणा या दिु मळ, शभु -अशभु
प रणामा या योगावर चचा ऐकणारी समु ती आप या देहाचे मटु कुळ या हिटलेटर या
पोकळीत ढकलते. कथाकार या अ तु श यतेचा क पक वापर क न घेत समु ी या हण
लागले या आयु याला नवा ज म देते. एखा ा उघड् या पडले या उपड् या अभकाला
माते या योनीतून हळुहळू ओढून सावकाश बाहेर काढणारा एका िच काराचा हात
समु ती या मदतीला येतो. ित या के सात अडकलेली जळमटे काढून ित यासह धमु के तू
बघ याचा दिु मळ योगसाधतो. वय, जातपात, उंची, रंग यापलीकडे माणसाचं माणस
ू पण
जाणणारी सोबत बहदा समु ती सबनीसला िमळ याचा हा योग असावा.
ऊिमला पवार यांचा ीवादी आिण दिलत चळवळीशी य संबंध अस याने अभाव त,
यून असले या समु तीची बाजू या समानते या भूिमके तून मांडतात. यूनता झटकून
टाक यासाठी एका क पक श यतेचा िवचार करतात.
३ब.२.६ आये कुछ अ - मेघना पेठे :
‘आये कुछ अ ’ या मेघना पेठे. यां या कथेतील नाियका३३-३४ वषाची म यमवग य
नोकरदार अिववािहत ी आहे. ल ना या बाजारात सदंु र, आकषक बां याची नस यामुळे
नाकारली गेलेली. कमावती असूनही कुटुंबातील पु ष धान यव था वतं िनणय घेणा या
मलु ीचे अि त वच नाकारतात. या नाियके ला वत:िवषयी सदंु र, कमनीय नस याचा
यूनगंड आहे. से स या गरजेसाठी ल न हीच सामािजक संरचनेने मा य के लेली यव था
आहे. मग ल न न जमणा या ीने मनात घस ु मटणा या लिगक भावनांचे काय करायचे?
अशा िववंचनेत अडकलेली ही नाियका ी या दडपले या लिगक जािणवांना य करते
आहे. वाचक हणून आप याला ही कथा वाचताना “बाबांचा संसार माझा कसा होणार?
”िकं वा “अंत:करणाचे र नदीप” या िवभावरी िश रकर यां या कथेतली ौढ कुमा रकां या
मनाची िन ािसते आठवतात. पण या कथेतील नाियका काल या कथेतील ‘यम’ु पे ा वेगळी
आहे. ती यथा मांडत नाही. िवभावरी िश रकरांची नाियका या िन कषापयत आली होती
क ‘शेवटी हा मल
ु नी आपण हवा तसा सोडवावा. असे गतंु ागतंु ीचे दस
ु रे कुणी
आप यासाठी सोडवणार नाही.’ याच िवधानाला उ र शोधणारी, माग शोध याचा आिण तो
अवलंब याचा य न करणारी नाियका ‘आये कुछ अ ’ या मेघना पेठे. यां या कथेत
सापडते. ही नाियका िववािहत या सामािजक दजा िमळव यासाठी धडपडत नाही. लिगक
गरजेसाठी ल न हा एकमेव पयाय नाही हे ती जाणते. या नाियके ला कथांतगत सामािजक
अवकाशाम ये ‘ यावसाियक वे या’अशी यव था उपल ध .एकट् या राहणा या कमाव या
ी या लिगक गरजांसाठी सोबत देऊ इि छणारे आिण यासाठी ‘सेवा’वृ ीने ताव
ठेवणारे डहाणूकर िकं वा क नमवार सारखे पयाय ित यासमोर आहेत.एका बाजूला
मोहनसारखा मधाळ बोलणारा, या या सारखी जाणती आिण काहीतरी हरव याची उदास
छटा असणारा चेहरा शोधते तर कधी क नमवारचा पु षी देह ितला आकिषत करतो.
स ावीस वषात कोणा पु षाचा पश न अनभु वलेली ही ी यावेळी क नमवारला
एकांतात भेटते ते हाच ी-पु ष ना यातील शगंृ ारभाव आिण लिगक वासना यातला फरक
समजते.’ शरीर अनभु वाचा उ कष िबंदू एकट् यानेही गाठता येतो, हे जाणते. िशरीनचा
61
सािह य आिण समाज जीवनानभु व वत:शी ताडून बघत राहते. “कसली शिु चता आिण कसल काय ....कुणाशीही
वचनब ता, मी तल ु ा आप यातल सगळ सांगेन एवढीच असते. माझा मा या आयु यावरचा
योग कर याचा ह क मी कोणालाही िवकत घेऊ देणार नाही.....”(प.ृ ५२) हे िशरीनचे
त व ान नाियके या पचनी न पडणारे पण हणून आप याला से स, जात, पैसा,
िश णपाहन िनवड के लेला जोडीदार हवाय? क संर ण देणारा िटळा, समाजमा यता
देणारे ल न ितला हवंय का? तर तेही नाही कारण असे आयु य दु यमपणा देणारे,
गल
ु ामिगरीचे अस याचेही ितला जाणवते.
आप या आयु याचा माग िनवडणे, आप या जोडीदारािवषयी आप या अपे ा िकं वा
िनवडीचे िनकष काय असावेत? ही िनवड करताना आप या आईविडलांचा संसार,
िशरीनचे आयु य आिण आजवर भेटलेले उपवर ल नाळू मल ु गे या सग यांचा तल
ु ना मक
िवचार सतत मनात येत राहतो. आि त हणून घरी आले या मोहनिवषयी अठरा या वषात
जलेले, पिहले ेम अ रासारखे सतत दरवळत राहते. ितला खूप िवचार क नही िनणय
घेता येत नाही. काही सकारा मक माग िदसत नाही. जग यातली क डी, तोचतोचपणा
कबतु रां या घरभर पंख फडफडव यातून आिण शेजार या मंगोल िसं ोम वयात आलेला
मलु ा या वणनातून ठसठसत राहते. अशा वेळेस अनपेि तपणे एका िन या शटवा या
माणसाशी चहासोबत ग पा होतात. ल न अपे ा, होकार-नकार कसलीच चचा नसले या
ग पा होतात. कथे या शेवटी हा िनळा शटवाला असाच अचानक ित या घरी येतो आता तो
करड् या रंगावर गलु बट धागे असलेला शट घालून येतो. कुठ याही अपे ेिशवाय अगदी
सहज ित या यि गत अवकाशात वेश करतो. फडफडणा या एका जखमी कबतु रा या
जखमेवर हळद लावतो, कॉफ येईपयत कोप यातील पेटी ओढून पेटी वाजव यात म न
होतो. तु ही गाता का िवचारत पांढरी पाचचा सूर लावत आजवी हसतो. हे सगळे वतन ,हा
सहवास एका सहमानवाचा आहे हे उमजून या ना याचा वीकार कर यास सूराला श द
दे यास ती तयार होणे ही एक ाची उकल असू शकते. ी-पु ष िकं वा लिगकता -
अशारीर ेम अशा ं ाला ओलांडून एका सह वासाची सु वात वाचकाला जाणवते. ी-
पु ष ना यात या लिगक संबंधािवषयीची पाप ही जाणीव गळून पडणे ही नाियके या
पूण वा या जािणवेसाठी मू या मक बाब ठरते. मोहन या मधाळ ितमेला ओलांडून
माणसाला माणसाची सोबत या िवकिसत जािणवेपयतचा ट पा ती गाठते.
मेघना पेठे यांची ही कथा पारंपा रक कुटुंब यव थेतील पु षी स ाकारण प करते.
चौकट मोडणा या नाियके ची आ मिचिक सा आिण आप या जीवनावर आपला ताबा
ठेव यात कदािचत ही नाियका यश वी ठरली.
३ब.२.७ मिहषासरु मिदनी - नीरजा
मंबु ईतील िगर या बंद झा यावर अनेक िगरणीकामगारां माणे हाती आलेला थोडाफार पैसा
उडवून, घरात खडु ु क होऊन बसले या िव ाम या संसाराचा गाडा ओढणा या ‘सतीची’ ही
कथा आहे. िगरणीकामगारां या संसाराची वाताहत या कथेतून य होते याहीपे ा
किन वग य, चाळकरी ी जी बालपणापासून एक अभावाचे जीवन जगते आहे. ितचे
ाितिनिधक िच ण सती या पा ा या िनिम ाने घडते. सती वा तव जगत असताना सतत
एक व नरंजन करत असते. ‘पु षासारखं तंगड् या लांब क न कॉटवर लोळत पडायचं
62
आिण छताकडे िकं वा आभाळाकडे पाहत व नलोकात गगंु ून जाणे हा ितचा आवडता छं द ीवादी जािणवेचे सािह य:
असे. य वा तवाचे चटके सहन करताना या व नरंजनाने ितला दहा हाताचे बळच िदले (ितचा अवकाश)
असते. सतीचे ाितिनिधक व ठसव यासाठी िनवेदक ितचे वणन करताना हणतात,
‘मरु लीधर माने िकं वा, हा े िकं वा पाटील िकं वा जाधव िकं वा आणखी कोण या
आडनावा या माणसा या पाच मल ु पैक दोन नंबरची मल ु गी सती. ितचे वडील क र शैव
पंथीय अस याने यांनी आपले जावई सगळे गोसावीच शोधले. कफ लक! कसा बसा
संसार ओढत िबड् या फुकत बसणारे !...’ (प.ृ ११५) िनवेदका या सूरातील उपरोध कथेत
भावी ठरलेला िदसतो. दोनदा नापास होऊन दहावी झाले या सतीचे ल न िव ामशी
होते. िगरणीत मक
ु ादम आिण चाळीत राहायला श त जागा (तीन बाय तीनची मोरी आिण
चार बाय चारचे वयंपाकघर असलेली ) या भांडवलावर सतीने होकार िदला होता. का या
म यांचे सौभा यलेणं आिण पोळपाट लाटणे हाती घेत सतीने संसाराला सु वात के ली.
संपानंतर याच पोळपाट लाट याने कुटुंबाचा गाडा ितने ओढला .
िदवसा या दोन-अडीचशे पो या करताना आप याला दहा हात असते तर बर झालं असत
असे ितला वाटते. दहा हातात दहा लाटणी, िकं वा नऊ हातात लाटणी आिण एका हातात
मंडु कं असावं, र बंबाळ... धडािशवाय ! असं ितचे व नरंजनाचे वणन के ले आहे.
देवी या पायाखाली असतो तसा एक पु ष सती आप याही पायाखाली पाहते. आप या
आयु याची भीक मागत गयावया करणारा पु ष आिण याला िजभेने वेडावणारी सती ...हे
ितचे आवडते व निच असते. या व नामागची ितची क डी कथेत य होते. दळण
आण, पो या लाट, पो यांचा रतीब ऑडर माणे पोहोचवणे, अंगभर पीठ पांघ न असं
वयंपाकघरात िशजत िशजत संपून जाणे ितला मा य न हते. पो यांचा रतीब पोहोचवताना
कामत, िदलीपशेट यां या आशाळभूत नजरा पश यांचाही ितला उबग आलेला असतो.
ितची इ छा काय तर सँडिवचची गाडी टाकावी, कमी मात बरे पैसे िमळवावे आिण मु य
हणजे नीटनेट या कपड् यात, वेणीफणी क न, फुले माळून, स न चेह याने उभे राहन
यवसाय करायचा. आपले सामा यपण झटकून टाक यासाठी ती आप या मल ु ांची नावे
अिनल (अंबानी आडनाव लावता आले नाही हणून) आिण ऐ या ठे वते. नव या या
आजारपणात याला सरकारी हॉि पटलम ये नेणे ही गो ित यासाठी सामािजक जीवन
असते. या सतीचा नवरा पो या ायला जाताना अपघातात वारला तर खर हणजे
सतीसाठी ती दख ु ःद घटना हायला हवी होती. पण िट ही वर या मािलकांनी मनात
रंगवले या व नरंजनात सतीला नवरा ए सेचज ऑफरम ये नाहीतर भंगारम ये तरी
काढावा असे वाटत असते. यामळ ु े िव ामचा अपघात ितला अनपेि तपणे आप या
एकसूरी आयु याला िवराम वाटतो. अपघाताचा पंचनामा, चॅनेलवा यांसमोर दालीज्
माणे‘िसंिगंग अॅ ड ाियंग’चा संगीतमय आ ोश करत िव ामचा अं यिवधी सती
आटोपते. नवरा गे यामळ ु े ‘मंगळसू , कंु कू आिण फुले’ या गो ी आपण गमाव या याची
जाणीव ितला होते. तेरा िदवसाचा दख ु वटा संपवून सती आप या न या संसाराला सु वात
करते. ‘घर माझे आहे. पैसाही मीच कमवत होते. राहीन मी एकटीच मल ु ांसोबत असं हणत
घर िव कटून न याने लावते. मल ु ांचे मजेचे िदवस ती यांना गमावू देत नाही यां या
इ छे माणे सु ी संपेपयत मल ु े मावशीकडे आनंदाने जातात. सतीचे व निच पूण होते ती
दगु ा होऊन मिहषासरु ाचा वध क न िवजयो सव साजरा करते.

63
सािह य आिण समाज नीरजा यांची कथा ी-पु ष यां यातील नातेसबं ंधाबरोबरच एकूण मानवी ना यांमधील
स ा पाचा वेध घेते. ‘सती’ म ये कुटुंब यव थेने दाबून टाकले या ीचे ाितिनिधक
यि म व िदसते. ित या सहज ेरणा, छोटी-छोटी व ने सु ा पूण होऊ शकत नाहीत
असे तडजोडीचे कौटुंिबक आिण सामािजक जीवन ती जगत असते..
३ब.२.८ आई या नावाने – ा पवार
आिथक मंदी, िदवाळखोरी अशा संकटांमळ ु े ीला आपला संसार चालव यासाठी खोट् या
चेह याने वे या यवसायात उतरावे लागते. ि मताचे बाबा ती तीन वषाचे असताना वारले.
विडलांचे पेअर पाटचे दक ु ान भाड् याचे यातही खूप कज क न ठेवलेले. आईचे िश ण
जेमतेम बारावी, दोनतीन पाट टाईम से समनिशप या नोक या क न हातपाय चालव याचा
य न के ला. दसु या ल नाचा पयाय होता पण ि मताची कायमची वतं यव था करणे
आईने मा य के ले नाही. ‘ितलो मा वग स’ अशी एक उपरी ओळख घेऊन या खंबीर ी,
आदश आईने आपला संसार चालव याची धडपड के ली. ितने संिगनी हॉटेलम ये आपण
रसे शिन ट हणून काम करत अस याचे मल ु ीला सांगून िश णासाठी ितला पाचगणीला
पाठवले. ि मता या सग या गरजा दाम दपु टीने पूण करायची. आई या नोकरीमुळे
प रि थती सधु ारली ि मता पाचगणीतले िश ण संपवून पु यात उ च िश णासाठी येते.
ितला आई राह यासाठी पु यात वन बीएचके चा लॅट घेऊन देते. पैशाने सबु ा आली
हणून १०,००० पये खचून पेपर खरेदी करणे आिण परी ेत यश वी होणे हा शोटकट
आई मा य करत नाही. ‘अ यास क न जे िमळवशील ते खरे माक यातच मला आनंद’
अशी भूिमका ि मताची आई घेते. या संगाने ि मतासाठी आपली आई िटिपकल शामची
आई, एक कतृ ववान बाई हे य होते.
इंिडयन बँकेत नोकरी करणा या ि मतावर एकटीने सारे मॅनेज करणा या आईचा भाव
होता. यामळ ु े ितने आई मागे लागूनही ल नाचे मनावर घेतले नाही. स ािवस वषा या
ि मता या आयु यात नवीन कुणी येत नाही आिण आई अचानकच नऊ मिह यापूव वारते.
कदािचत ितने संसारही मांडला असता पढु ेमागे. पण ि मता या आयु यात एक ि थ यंतर
येते यामळु े ितला आपला भूतकाळ आिण आई या क -संघषािवषयी वा तव उलगडते.
ित यासाठी तो मो ा ध का असतो. सु वातीला मानिसक आघात वाटतो, फसवले
गे याची खोल जखम होते. सात िदवस ि मता या ं ाशी एकटीच झगडते. आईने काय
भोगलं ितने प रि थतीला एकटीने कसे त ड िदले हे जाणून घे यासाठी. ि मता चौहान
नामक अनोळखी माणसासोबत वत:ची ५००० .िकं मत लावून एक रा आईसाठी,
आई या रा ीसारखी रा जगते. आई या नावानं....नवी उजा घेते आिण पु हा आप या
िव ात परतते.
ा पवार यांची कथा ी या संघष आिण स मीकरणा या ि येबाबत िवचार वृ
करते. वे येचा यवसाय क न आप या मल ु ीला मु य वाहात स म ी हणनू उभी
करणारी ितलो मा ही एक अपारंप रक, खंबीर, कतृ ववान मिहला वाटते. हेड ॉस, अ यंत
र पे टेबल हेटेरन असे कृतक जीवन जगून आदश शाम या आईची मू या मकता जोपासू
शकते. ितचा जीवनसंघष सिु शि त वतं मल ु ी या म यमवग य जािणवांना छे द देतो.

64
३ब.२.९ दरी - ितमा जोशी ीवादी जािणवेचे सािह य:
(ितचा अवकाश)
वे या यवसाय करणा या देश-िवदेशात या ि या आिण या ि यांसोबत काम करणा या
एन जी ओ या कायक या, राजकारणी आिण िवदेशी ितिनधी हे सगळे एका चचास ा या
िनिम ाने भेटतात. एड् स या संसगाला कारण ठरणा या वे या यवसायावर बंदी आणावी
क या यवसायाला लायसन िमळावे हणनू य न करावेत यािवषयी चचा मंथन सु होते.
एड् सिवषयक ितबंधा मक उपाययोजना हणजे से स वकर ि यांना कं डोम वाट याचा
काय म. य वे या यवसायात या आशा, अनस ु या, जमनु ा, िग रजा आिण अपणा,
रना, योती या एनजीओ चालवणा या एड् स या चलनी ना यावर फं ड ग गोळा कर याचा
यवसाय करणा या उ च ू ि या यांचे या ाकडे पाह याचे ि कोन या कथेत य
झाले आहेत. यूयाक, अॅम टरडॅम व न आले या से स वकर नॉमा, यल ु ीएट एका
जागितक यिु नयनची मागणी करतात. िबहार, नेपाळ, बांगलादेश, ओ रसामध या सग या
आजूबाजू या रंगीबेरगं ी िठप यांना बघून िग रजा या मनात िवचार येतो क घरदार असूनही
यात या िक येकजणी या वाटेला कशा आ या असतील? जमनु ाला मोलमजरु ीपे ा यातच
बरे पैसे िमळतात. पण पैसा घरवाले आिण कोठेवा यांचे िखसे भर यात जातात. “चतकोर
रोटी िन पाऊणकोर िबमारी अशी हालत होते.”(प.ृ १८३) आिण पैसे कमवता येतात पण या
नरकात इ जत तर िहरावूनच घेतली जाते. अनस ु याला आपण आिण आपली मल ु गी शंकर
अ णाने खाते यात कशी ढकलली हे आठवून शहारते. आशा आिण अनस ु या सग या
बायांशी बोलतात ते हा यातील काह ना मल ु ांना शाळा िशकवायची आहे, काह ना
परवडणारी औषधे हवीत, कुणाला हातारपणात आसरा हवाय., कुणाला वाटते धं ाला
लायसन िमळाले तर पोलीस ‘गैरकाननु ी’ ठरवणार नाही. नॉमा सार या िवदेशी ि यांना
वाटते हा यवसाय माण सा या इितहासापासून चलत आला आहे याला बेकायदा ठरवता
येणार नाही सोशल वकर असतो तसा से सवकर का नसावा? या यवसायाला कामगार
काय ाखाली संर ण िमळावे, सिु वधा िमळावी या जमनु ा या भाषणाला टा या िमळतात.
उ च ूवगातील एनजीओ चालवणा या अपणा सार या ि यांना वाटते क , “हे लोकसु ा
फालतू चचा करत बसतात. सरळ दोन वा यात रझो यशु न ा ट करायचं, बा स! इफ
वन कॅ न सेल िहज टॅले ट, िहज लेबर, देन हाय का ट वन सेल द बॉडी? पोटाला भूक
लागली क आपण रे तराँत जातो; पोटाखाली भूक लागली क से स वकरकडे जायचं.
सो पंय... ितला पण चार पैसे िमळतात आिण ना, आप याकडं से स या श दाला पण
फालतू से सॉरिशप आहे. अरे, शरीर आहे.. याला भूक लागली, ती िमटवली इतकं साधं
आहे. इट् स अ े झॅ शन िबटिवन टू बॉडीज.”(प.ृ १८२ )
कथे या शेवटी आ मभान आले या आशा,िग रजा आिण अनस ु ूया यांना वे या
यवसायािवषयी भांडवलदारी भूिमका कळते. या एनजीओ या बाया आिण आप यातील
दरी या िनदिशत करतात. “तु ही लोक ितथं हाटेलात सख ु ानं झोपताय आन् आम यासाठी
काय बरं काय वाईट ते तु हीच ठरवताय.? .....तमु या आम यात एवढी दरी हाय क ,
अनसूया काय. बोलती तेबी तु हाला कळं ना! इ े िदवस आ ही तु ही सांगाल तसं िनरोध
वाटायचं काम के लं. पण नु ते जा ती पैसे िमळतात एवढंच बघायचं? इथं िनरोधची खोक
वाढतात. िग हाइकं वाढतात. या या दपु टीनं धं ाला लागणा या पोरीबाळी वाढतात. आन्
या खाटीकखा याला तमु ी लायसन मागता? आ ही अनाडी बाया हणून तमु या मनाला
यीन ते तु ही बोलता. बाया फसतात. तमु ची दकु ानं चालतात.” (प.ृ १८७-८८ )
65
सािह य आिण समाज ितमा जोशी यांची कथा वे या ि यांचे शोषणवा तव उलगडते. जागितक करणाने
शरीरिव यतेचा, चामडी िवक याचा बाजारच उभा के ला आहे तर एनजीओ ही
भांडवलदारपूरक िकवा धािजणी यव था कशी झाली आहे याचे भान ही कथा देते.
शोिषत, गल
ु ाम ठरवले या वे यांना आप या गल
ु ामिगरीची जाणीव झाली तरी काळोखी दरी
अजून ओलांडता आली नाही. संघष सु च आहे.
३ब.२.१० मा या ज माची गो - मनि वनी लता रव
आप या आजीचा ज म, आप या आईचा ज म आिण आपला ज म अशी मातपृ रंपरा आिण
जोडीला येक िपढीतील पु ष ितमा यांची सांगड घालून संपूण कथानक गफ ंु ले आहे.
याकथेत िनवेदक ढी त पु ष ितमेची जडता आिण येक िपढीतील ीनेपु ष
वच वाला त ड कसे िदले, आप या जग याचा माग कसा सक ु र के ला याचा ऐितहािसक
िवकास मच रचला आहे. िनवेदक ीचे पणजोबा कािशनाथ क र मूलत ववादी िवचारांचे
बायकोला इं ज अिधका या समोर न आणणारे, ितला आरसाही व यकरणारे आिण यांनी
वत: या मल ु ाव न बायकोवर संशय घेतला हणून ितने वत:ला जाळून घेतले. िनवेदक
ीचे आजोबा हणजे आईने जाळून घेत यावर घर सोडून शहरात गेलेले पणजोबांचे
ितसरे िचरंजीव जे प कार असले या गहृ थां या आ याने रािहले, िशकले. या गहृ थांनी
आप या पतु णीशी यांचे ल न लावून िदले. आजोबा सामािजक, राजक य बदलांवर भा य
करणारे, एकमेकांना िनवडीच वातं य देतो असे हणत, मल ु ी या ज मा यावेळी विडलांनी
हजर असणे गरजेचे नाही असे वातं य घेतात. आजी बाळं तपणात बंडखोर ि यांिवषयी
खूप वाचत होती. ितला वाटत असे क आपली मल ु गी इझोरा डंकन, िसमोन द बु हा िकं वा
सािव ी बाई फुले होईल. आजोबांनी आईला ित या ज मानंतर पंधरा िदवसांनी पाहीलं.
आजी-आजोबांचा िड होस झाला ते हा आई सतरा वषाची होती. मूल ज माला येताना
विडल जवळ नस याने पु षाला बाई या सववेदना न कळ याची जणू परंपराच आहे
आप या घराची असावी असे आजीचे श द आईला आठवतात. आई-बाबांनी एकच मल ु ीला
ज म िद याने बाबाला काहीच बघता आले नाही. आजीची एकुलती एक मल ु गी
िशक यासाठी लंडनला जाते. आजी सारखी बंडखोर नसली तरी धस ु फूसणारी होती असे
आप या आईचे वणन िनवेदक ी करते. ‘िव थापन आिण थलांतरण’ या िवषयावर या
ित या ट् स नामक लेखावर चचा करायला आले या भारतीय वंशा या वाटणा या
मलु ासोबत खडाजंगी चचा होते. या त णा याच ेमात आई पडते. याचे बाबा भारतीय
आिण आई आय रश असते. या मल ु ाचे पणजोबा हणजे िनवेदक ीचे पणजोबा
(काशीनाथ) या इं ज डॉ टरकडे काम करीत असत. यां या भावाची बायको. जी आठ
मिह याची गरोदर असताना डॉ टरबरोबर पळून गेली. लंडनला पोहोच यावर यांना मल ु गा
झाला. जे या मल ु ाचे िनवेदक ी या िम ाचे आजोबा. यांना आप या आई-बाबांनी
अनैितक काही तरी वतन के ले असे वाटून यांनी आप या आईचा चंड राग के ला आिण
आपली बायको पण आईसारखी पळून जाईल या ामक क पनेने यांनी आप या
बायकोचाही खूप छळ के ला. आधी चच -चच के लं मग िहंदू धम वीका न कमठ, कडक
वातावरणात मल ु ांना वाढवले. थलांतराचे आिण वांिशक अि मतांचे दु प रणाम या
लंडनमध या मल ु ा या विडलांनी भोगले. िनवेदक ीची आई हे ऐकून आप या
पणजोबां या कथेतील सा य ऐकून आ य चिकत होते.आिण अशा कारे आईचा ि यकर

66
ितचा बाबा होतो आिण आप या ज मा या वेळी हजर राहन तो माग या परंपरेतील पु ष ीवादी जािणवेचे सािह य:
ितमेची साखळी तोडतो. (ितचा अवकाश)
कथा आजीचे आजोबा, आईचे आजोबा, वडील आिण मी अशी वंशावळ, या माणसाचा
इितहास, यां या कुटुंब, ी-पु ष सबंधिवषयक जािणवा, जीवनिवषयक धारणा आिण
थलकालानु प बदललेला सां कृितक अवकाश यांची गतंु ागतंु ी िनवेदक रचत जाते.
बहपेडी अशी आशयबंधाची गंफ
ु ण िदसते.
मनि वनी लता रव यांनी गिृ हणी असलेली ी, नवरा, मलु गा या पु षस ेकडून संसारात
दु यमपणा कसा अनभु वते हे अिभ य के ले आहे. िनवेदक ी आप या आई-विडलां या
िपढीत आई एक वतं य हणनू पु ष या परत वाशी वाद-िववाद घालत आपले
वातं य अबािधत ठेव याचा य न करते. परंपरा, वांिशकता यां या ओ याखाली बाईची
होणारी घस ु मट कळणारा पु ष िनवेदक ीचा बाबा होणे ही एका आदश ीपु ष
नातेसबं ंधाची नांदी असू शकते.
३ब.२.११ िनवाणाची वगते – वंदना महाजन
नमदा नावा या एका क करी ामीण ी या जीवनातील दख ु :, उपेि तता आिण ितने
दखु :मु साठी शोधलेला माग यांची ही कथा आहे. कोरडवाह शेती करणा या क करी
घरात नमदेचा ज म झाला. घरात या मोठ् या मल ु ीसाठी धाकट् या भावंडांची आई आिण
शेतात, घरात राबत राहणा या आईची सखी हो याचा समंजस योग ठरलेला असतो.
शेजार या िश क दा प याला ित या या समंजसपणाचे कौतक ु हणनू यांनी ितचा
वाचनाचा छं द जोपासला. तरी पु ष धान यव थे या चौकटीत या बापाला वाचन सहन
होत नसे. “मोठी मा तरीन वाया चालली, फे क ते पु तक. ” हणणा या बापाला पंधरा
वषा या मल ु ीचे जग रहाटीनस
ु ार ल न लावून देणे मह वाचे वाटले. आप यापे ा बरी
आिथक प रि थती, बागायती शेती एवढचं बघून यांनी नमदाचे ल न तीन मल ु े असणा या
िवधरु ाशी लावून िदले. तीन मल ु ांची कायदेशीर साव आई अशी ओळख िमळाले या
नमदेकडून मूल नको असे हणणा या नव याने, िनंबाने ित यावर पाच वषात तीन गभपात
लादले. सासरी येऊन सग यांसाठी एक ह काची मोलकरीण आिण नव यासाठी एक
उपभोगाचे साधन ठरली. क , गभपातामळ ु े िखळिखळी झालेली कृती या प रि थतीने
गांजलेली ही ी जे हा आपले िनराधारपण य करते आिण संसाराचा याग करेन असे
हणते ते हा सासू या समाजरिचत ीलाही असे वाटते क िहला कुणाची तरी फूस आहे.
याच बळावर ही घर सोडून जा याची भाषा करते. सगळे घर यांची ती सेवक होती ते
ितला घराबाहेर हाकलतात. नव याने तर मा न अधमेली करतो. हेच असते ामीण ीचे
कुटुंबजीवन याचे भान वाचकाला येते. शोिषत ीला घराबाहेर पडणे हा मु चा माग सोपा
नाहीच. िदशाहीन भटकत नमदा अिजंठ्या या ले यां या प रसरात येते. हॉटेलात पो या
लाट याचे काम क न पोटाची सोय होते आिण अिजंठ्याची लेणी पहात यांचा अथ लावत
लावत मनावर या जखमा भ न येतात. ले यातील महामाया, गौतमी, यशोधरा, आ पाली,
ह रती, सज ु ाता या सग या बु ां या कथेत वावरणा या ि यां या जािणवांना नमदा गाईड
हणनू श दब कर याची धडपड करते. ही ितची ाना मक वाढ हणावी लागेल. ी
असणे हे दःु खाचे कारण असेल तर नाती, संसार, समाज आिण शोषण, अथकारण
67
सािह य आिण समाज यासग या बाईला बंधन घालणा या गो ना सा न िवमु ा हो याचे बळ या बु भूमीत
नमदेला िमळते.
वंदना महाजन यांची कथा ीचे कुटुंबांतगत होणारे शोषण आिण संसारापासून परा म
होणारी अ व थता क डी य करते. अजंठ्या या बु ले यांमधील कला मकता आिण
बु िशकवणक ू तील ा आिण क णा ही िशकवण यांमळ ु े नमदे या मनाला शांतता
लाभते.
ीवादी ीकोनातून कथांचे िव षे ण करताना आढळणारे काही ठळक मु े :
 ल न या यव थेिवषयी या कथासं हात िविवध पातळीवर चचा घडते. ल नसं था ही
ीकडे वासना, जनन याच उपयोिगता मू याने पाहते. आए कुछ अ .. कथेतील
वडील मल ु ा-लेकरांसमोर आईला ‘भाकड बकरी’ हणतात, ल न न जळ ु णा या लेक ला
‘पेि वक मस स जून झा यावर काय उपयोग’ असा िवचारतात. यांचे यि म व
कुटुंब मख ु ाची अिधस ा दशवते. मा या ज माची गो मधील आजीचे आजोबा
आप या सदंु र बायकोला नजरबंदीतच ठेवतात. एकापाठोपाठ लादली जाणारी
बाळं तपणे बाईवर लादून ितला संसारा या तु ं गात बंिद त के ले जाते. बाळं तपणात
सववेणांपासून अनिभ राहणारी पु ष धान परंपराही गिृ हणीला िदले जाणारे
गलु ामपण य करते. ल न सं था ही माणसां या लिगक, भाविनक गरजा
भागव यासाठीची समाजमा य चौकट आहे. पण या चौकटीत बाई बंदीवान होते.
संसार, मल ु ांचे संगोपन अशा जबाबदा या ित या एकटीवरच येऊन पडत अस याने
एक कारे ती या संसारापासून परा म होते ‘िनवाणाची वगते’कथेतील. नमदे या
िठकाणी ही परा मता आप याला ठळक िदसते. आधिु नक ीचे ितिनिध व
करणा या कथेतील ि या ल न संबंधात एका ‘सहमानवाचा सहवास’ अपेि तात.
सटु ेिगराण, आए कुछ अ ...’ या कथांमधून ही अपे ा य होते. तशी व नवत
श यताही िनवेदक सूिचत करते. ऐितहािसक काळापासून चालत आलेली कुटुंबातील
ीची वंिचतता आिण दडपणक ू संपेल, ितला वतं मानवी दजा िमळे ल ते हाच ी-
पु षांम ये सहमानवाचे नातेसबं ंध िनमाण होऊ शके ल. ‘दु काळ’ कथेतील
नविववािहता घरातील लिगक वच वा या राजकारणाला यु र देणे सवयीचे क न
घेणे आिण बदलाची वाट पाहणे िकं वा अश य वाट यास ल नसंबंधाची गाठ सोडणे
असा माग िनवडते. बदलासाठी ती कृितशील झालेली िदसते. अशी ल न यव थेची
िचिक साच या कथासं हात घडते.

 ीची संसारातील भूिमका वेठिबगारी िकं वा उपभो य व तू मू याने कशी ठरते हे

वा तव िनवाणाची वगते, मिहषासूरमिदनी या कथांमधून ठळकपणे य होते. नमदा
िकं वा सती दोघ नाही वत:िवषयी, संसारािवषयी परा मता िनमाण झालेली िदसते
नमदा आप या परीने मु चा शोध घेते. सती या आयु यात अपघाताने वातं य येते.

 िविवध तरातील ी जीवनवा तव या कथासं हातून साकार झाले आहे. िववािहत -

अिववािहत असा सामािजक दजा बाळगणा या या ि या ामीण-शहरी अशा दो ही
तरात या आहेत. या कथांमधील ि या नोकरदार वगात या, घरगतु ी यवसाय
68
 करणा या असंघटीत कामगार वगात या िकं वा से स वकर ि या आहेत. सामािजक ीवादी जािणवेचे सािह य:
उ पादन संबंधात सहभागी असूनही यांना आप याबाबत बाळगला जाणारा दु यम (ितचा अवकाश)
भाव समजतो. से स वकर असणा या आशा, अनस ु या यांना आप या आिथक,
सामािजक शोषणाला कारणीभूत असले या. भांडवलदारी पु ष धान यव था िकं वा
अगदी क याणकारी शासन यव था सु ा आप याला या नरकात ढकल यास
कारणीभूत आहेत यािवषयी जाग कता िनमाण झालेली िदसते. या ि या राजक य
भूिमका घेऊन संघषाला उतरत नस या तरी यांना आलेले भान हे मू या मक आहे.
याच संदभाने ि या तडूलकर यां या कथेतील िनवेिदता पु षी राजकारणाला शह
देताना बाईपण, संसार, सदा वाघमारेची िवधवा बायको यांचा साधना मक उपयोग
क न जो राजक य स ाबदलाचा खेळ मांडते िकं वा डाव उलटवते ते आ यचिकत
करणारे ठरते. पु षी वच व असणा या राजकारणा या खेळात समाजरिचत
संक पनांचाच आधार घेत खेळी खेळणारी िनवेिदता “राजकारण हे बाईचे े नाही.”
या पारंपा रक समजतु ीला शह देते.

 मातृ पात साकार होणारी ी ही समाजरिचत आहे क पारंप रक चौकट मोडणारी

याचे िव ेषण या कथासं हातील कथां या आधारे करता येईल. या येक आईला
भोगा या लागले या दडपशाहीतून आपले एक सटु के चे िकं वा सामोरे जा याचे शा
तयार झाले आहे. जे या आप या लेक ला सांगत असतात. आये कुछ अ ... मधली
‘अ मी’ आिण खेळ मांडीयेला मधील ‘माई’ दु काळ मधली आई, सटु े िगराण मधील
आई या पु ष धान यव थेला झेलणा या ि या आप या मल ु सोबत जो संवाद
साधतात यात यांची प रि थती शरणता आहेच. आप या मल ु नी ल न करावेच असं
यांना वाटते. ल न का करावे तर शरीरा या सख ु ासाठी असे अ मीला वाटते.
िनवेिदताची माई ितला नेहमी हणायची , “..जरा बाई सारखं वागायला िशका. नाहीतर
आयु यभर रडायची पाळी येईल. ”समु ीची आई “पाठची बहीण ना ती ? तीच आता
तु या सख ु द:ु खाला हणते.” जी कंु दा समु ीला उंची नाही हणनू ितला नकार देणा या
मलु ासोबत ल न क न जाते ितचा आधार यायला सांगणारी आई बाईचे अवलंबून
राहणे सचु वते. ‘आई या नावाने..’ या ा पवार यां या कथेतील आई याम या
आईची जीवनिवषयक मू या मक जाणीव जवते. पण िततक च एका अपारंप रक
आईची ितमा उभी करते.
 या कथासं हातील कथांमधून ी आिण लिगकतेची जाणीव, पािव य-पाप-
योिनशिु चता यािवषयीची अिभ य आलेली िदसते. ‘आये कुछ अ ...’ कथेतील
नाियका एकटी राहते ते हा समाजाला ती प रपूण अशी सामािजक य वाटत नाही.
क नमवार सारखे लोक ित यासमोर जे ताव ठेवतात. याव न एकट् या बाईचे
अवमू यन ठळक होते. ल न या यित र इतर मागाने शरीर सख ु िमळवणे हे ितला पाप
वाटते. आपण सदंु र नस यामळ ु े आप याला शरीरसख ु िमळणार नाही असे
आ मपीडन ती अनभु वते याउलट िशरीन मा चौकट मोडणारी ी िदसते. “कसली
शिु चता आिण कसलं काय ?....आयु य आ मशोधासाठी आहे. कुणा या तरी दावणीला
बांधून घेऊन, आरामात चरत आिण वीत राहतात या गायी हशी. आपला ज म
यासाठीच असावा? नो. आपण योग करायला हवेत.” (प.ृ ५२ ) िशरीनचे िवचार
69
सािह य आिण समाज ीवादी प र ीतून आलेले वाटतात. ना पारंप रक ितमा ना ीवादी ितमा काय
िनवडायचे याचा िव म नाियके या मनात िदसतो.
 ीला नोकरी- यवसायामळ ु े िमळणारे आिथक वातं य, िनणय वातं य यामळ
ु े य
हणून समाजात एक अि त व अनभु वणा या ि या सती, नमदा आहेतच. पण
‘आई यानावाने..’ या कथेतील ितलो मा वग स आिण ितने एकल पालक वाने
वाढवलेली ि मता या दोघी ि या “एकट राहणं हे नैसिगक असतं” हे िस क
शक या आहेत. ितलो मा ि मताकडे ल नासाठी पाठपरु ावा करत असली तरी ित या
खंबीरवतनाने ि मता एकट राहन मूल द क घे याचा िवचार कर यास वृ होते.

आपली गती तपासा :

१ अ यास माला िनवडले या कोण याही दोन कथांचा सिव तर आढावा या.

३ब.३ सारांश
एकूण या कथा समाजातील िविवध तरातील ि यां या सामािजक वा तव आिण
सम यांना श द प देतात. िववाह, कुटुंब, सामािजक संरचना यांची ील यी िचिक सा या
सं हातील कथांमधून घडते..
मु चा माग कोणता? यांची िदशा दाखव यास या कथा मागदशक ठर या आहेत. के वळ
कौटुंिबक वातावरण आिण या अंतगत िवषमतानभु व मांडणे अशी या कथासं हातील
कथांना मयादा पडलेली नाही. िविवध थल, काल, अवकाशाने या सं हातील कथानभु व
आशय ् या समृ झाला आहे.

३ब.४
दीघउ री .
१) ीवादी सािह याची संक पना प करा.
२) तमु या अ यास माला असले या उिमला पवार यां या कथेचा आढावा या.
३) ीवादी सािह याची परंपरा के हा पासून सु झाली िववेचन करा.
४) ‘ पाऊस आला मोठा ‘ या कथेचा भावाथ प करा.

३ब.५ संदभ
ितचा अवकाश- संपा.डॉ.वंदना महाजन, डॉ.िवनोद कुमरे, डॉ.सूयकांत आजगावकर,
श दालय काशन, ीरामपूर, .आ.नो हे.२०२१


70
 तृतीय वष कला स - स – VI
अ यासपि का . ६ भाग २
‘सािह य आिण समाज’
( िवषय कोड : ८६५८५ )
नमूना पि का गणु – १००
सूचना: १) सव सोडिवणे आव यक आहे.
१) अंतगत पयाय ल ात यावेत .
२) ांसमोरील अंक गणु दशिवतात.
.१. लिलत वाड;मय हणजे काय? वाड:मयातील सामािजक जािणवेचे व प उलघडून
दाखवा. (२०)
िकं वा
१८७४ ते १९२० या काळखंडास मराठी सािह यात आधिु नक कालखंड हणनू
ओळखले जाते, िववेचन करा.
२. दिलत चळवळीचे व प िलहा. (२०)
िकं वा
‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकातून दिलत जािणवा कशा प तीने य झाले या
आहेत, ते सिव तर िलहा.
. ३. ीवादी सािह याची ेरणा व व प सिव तर प करा. (२०)
िकं वा
ीवादी सािह याची परंपरा के हा पासून सु झाली िववेचन करा.
िकं वा
४. तमु या अ यास माला असले या उिमला पवार यां या कथेचा आढावा या.
(२०)
िकं वा
ीवादी ीकोनातून कथांचे वाड;मय काराचे िव षे ण तुम या भाषेत सिव तर
िववेचन करा.
५ खालील येक गटातील एके क टीप िलहा . (२०)
अ गट
१) सािह य समाज संबंध
िकं वा
लिलत वाड् मय आिण भाषा
गट ब
१) ‘भाई तु ही कुठे आहात!’ या नाटकाची भाषाशैली
िकं वा
ीवादी सािह य हे जािणवेचे सािह य
