1.

Renesans
a. Włochy- XIII w.- XVI w.
b. Europa (zachodnia, północna, środkowa)- XV w.- XVI w.
c. 1492r.- odkrycie Ameryki; 1455r.- wynalezienie druku- daty przyjmowane za początki
renesansu
d. Humanizm – prąd umysłowy na przełomie średniowiecza i renesansu, który polegał
na odrodzeniu znajomości kultury klasycznej (starożytnej). To także kulturalne
odrodzenie przeciwstawiające się teocentrycznej kulturze średniowiecznej.
Humanizm stawia nacisk na możliwości ludzkiego rozumu.
e. Antropocentryzm- człowiek w centrum wszechrzecz; zainteresowanie człowiekiem
f. Koncepcje filozoficzne stawiające człowieka w centralnym miejscu w świecie i
uznające go za najważniejszą wartość
g. Człowiek renesansu – osoba wszechstronnie uzdolniona, stawiająca na swój rozwój
h. „humanitas” (z łacińskiego)- człowieczeństwo
i. „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce”- Terencjusz- jedno z haseł
renesansu
j. Humanizm nie odrzucał Boga, szerzył tolerancję wyznaniową i pokojowe
współistnienie
k. Reformacja:
i. „reformatio”- przekształcenie
ii. Ruch religijno – polityczny w Europie w XVI w., który doprowadził w kościele
katolickim do powstania nowych wyznań: protestantyzm w Niemczech;
anglikanizm w Anglii; kalwinizm w Szwajcarii
iii. 1517r. - Wystąpienie Marcina Lutera, który na drzwiach katedry wywiesił 95
tez. Sprzeciwiał się w nich m.in. sprzedaży odpustów, celibatowi, absolutnej
władzy papieża, niemoralnemu postępowaniu duchownych. Stawiał słowa
Pisma Świętego na pierwszym miejscu przez co osłabił autorytet ojców
kościoła. Orzucał kult święty, głosił: „tylko Chrystus, tylko Ewangelia, tylko
wiara dadzą zbawienie”
iv. Ogłoszenie przez Jana Kalwina koncepcji predestynacji, czyli doktryny o
ustalonym z góry losie człowieka, którego żadne wysiłki nie mogą zmienić
(kto ma trafić do nieba trafi do nieba, kto ma trafić do piekła trafi do piekła,
nieważne co zrobi)
v. W 1534r. powstał Kościół Anglikański, oddzielając się od Rzymu, w którym
władzę sprawował Henryk VIII
vi. Reformacja zachwiała potęgą papiestwa, hierarchią w kościoła i
światopoglądem, rozbijając Europę na różne prawdy wiary
l. „ireniści”- ludzie dążący do rozwiązywania sporów pokojowo

Średniowiecze
Teocentryzm
Nastawienie na chrześcijaństwo
Sztuka skupiała się na religii
Artyści anonimowi- tworzą w imię Boga
Renesans
Antropocentryzm (humanizm)
Tolerancja religijna, obniżenie jej
ważności (religii)
Sztuka skupia się na człowieku
Znani artyści- tworzą we własnym
imieniu
 Wzorce: rycerz, święty, władca
Nauką kierowała teologia i zasady wiary
Sztuki umierania
Odrzucenie kultury starożytnej
Dualizm- dobro i zło
Wzorce: szlachcic, ziemianin
Rozwój nauki- wolność jej poznawania
Sztuki życia
Wzorowanie i opieranie się na kulturze
starożytnej
Nie wszystko jest złe lub dobre, są rzeczy
pomiędzy

2. Sztuka renesansowa (do zobaczenia zdjęcia poszczególnych dzieł)

a. Leonardo da Vinci- 1452-1519r. – włoski renesansowy artysta i uczony- uznawany za
archetyp „człowieka renesansu”, wprowadził perspektywę
i. Dzieła:
1. „Mona Lisa”- portret kobiety siedzącej na tle krajobrazu
2. „Ostatnia wieczerza”- malowidło ścienne przedstawiające Chrystusa i
jego apostołów w ostatnią wieczerzę przed śmiercią Jezusa
3. „Człowiek Witruwiański”- rysunek przedstawiający figurę nagiego
mężczyzny w dwóch nałożonych na siebie pozycjach, wpisanych w
okrąg i kwadrat- perfekcyjna proporcjonalność człowieka
4. „Dama z Gronostajem”- portret damy z gronostajem
b. Michał Anioł- włoski rzeźbiarz, malarz, poeta, architekt epoki odrodzenia- 1475-
1564r.
i. Dzieła:
1. „Stworzenie Adama”- fresk znajdujący się w Kaplicy Sykstyńskiej w
Watykanie, przedstawia scenę z Księgi Rodzaju, pokazując
perfekcyjność człowieka jako kreację boską i na wzór Boga
2. „Pietá (watykańska)”- rzeźba, przedstawiająca Maryję trzymającą
martwe ciało Jezusa
3. „Sąd ostateczny”- fresk w Kaplicy Sykstyńskiej, dzieło Symbolizuje
koniec świata i sąd ostateczny, który według Biblii czeka każdego
człowieka
c. Erazm z Rotterdamu- „Pochwała głupoty”- ukazuje głupotę jako źródło wszelkiej
ludzkiej szczęśliwości. Zestawia ją z mądrością, która doprowadza człowieka do
cierpienia i przedwczesnej śmierci.
d. Mikołaj Rej- 1505- 1569r.- polski poeta renesansowy, tłumacz, polityk i teolog
ewangelicki . Propagował język polski w literaturze.
i. Dzieła:
1. „Krótka rozprawa między panem, wójtem a plebanem”
2. „Apocalypsis”
3. „Kupiec”
e. Zabytki renesansowe:
i. Sukiennice w Krakowie- attyka, zdobiona przez charakterystyczne podobizny
ni to ludzi ni potworów; arkady, czyli duże kolumny połączone łukiem;
podcień, czyli otwarta na zewnątrz przestrzeń ograniczona dachem i filarami
ii. Kaplica Zygmuntowska na Wawelu- jest zamkniętą kopułą; składa się z
zespołu brył geometrycznych; pilastry, czyli płaski filar ozdobny, nieznacznie
wystający z ściany
 iii. Bazylika św. Piotra w Rzymie- duża kopuła na środku, cztery małe (kopuły) na
ramionach
iv. Pałac Mecydeuszy we Florencji
3. Stoicyzm- postawa życiowa i intelektualna, której celem jest życie zgodne z cnotą,
pojmowaną jako harmonie rozumnych działań człowieka- spokój wewnętrzny; opanowanie
afektów; niewzruszoność wobec tego, co od człowieka niezależne (więcej w poprzednich
działach- średniowiecze)
4. Epikureizm- kierunek filozoficzny, kierujący się etyką; uważano, że podstawowym
zagadnieniem życia jest szczęście, którego należy szukać w przyjemności (więcej w
poprzednich działach- średniowiecze)
5. „Renesans”- pochodzi od francuskiego słowa „la renaissance” oznaczający odrodzenie
6. „Ad fontes”- z łac. : do źródeł, do początków; renesansowe hasło powrotu do utworów w
wersji oryginalnej (nietłumaczonych i niekomentowanych- powrót do kultury starożytnej-
źródeł)
7. Jan Kochanowski (przydomek: „z Czarnolasu”) urodzony w 1530r. w Sycynie Północnej a
zmarł 1584r. w Lublinie. Był Poetą epoki renesansu, tłumacz, prepozyt kapituły katedralnej
poznańskiej, poeta nadworny Stefana Batorego w 1579r., sekretarz królewski Zygmunta
Augusta i Stefana Batorego. Zasłynął z fraszek, komentujących aspekty życia, pieśni oraz
trenów poświęconych jego zmarłej córce- Urszulce.
8. Fraszka- (dosłownie „sprawa błaha”)- krótki, najczęściej żartobliwy wiersz, zakończony
puentą
a. Tematyka:
i. Żartobliwa- zabawy, biesiady, sielankowe życie, zabawne sytuacje
ii. Miłosna
iii. Filozoficzno-refleksyjna
9. Fraszki (do przeczytania):
a. „O żywocie ludzkim” Jan Kochanowski- fraszka filozoficzna
i. „fraszka”- błahostka
ii. Wszystko co robimy i myślimy, to błahostka w stosunku do śmierci czy całego
naszego życia
iii. Filozofia Koheleta- „marność nad marnościami i wszystko marność” (więcej
w poprzednich działach- średniowiecze)
iv. Motyw przemijania- głownie materialne „ziemskie” (uroda, władza,
pieniądze)
v. „łątkom”- marionetką
vi. Umierając kończymy naszą „karierę”, nasze „przedstawienie”- kończymy w
mieszku jako marionetka
vii. Motyw Theatrum Mundi- „teatr świata”- ludzie to aktorzy, pod wodzą
reżysera (wyższej/wyższych istot, np. Boga)
viii. „naśmiawszy się”, wemkną”- nie wszystko zależy od nas, ktoś nami kieruje
(reżyser)
ix. Obraz „Sztuka dyplomacji” (do zobaczenia)- ilustracja motywu Theatrum
Mundi (kontekst do niego)
b. „Wieczna myśli” Jan Kochanowski- fraszka pesymistyczna
i. „wieczna Myśli”= Bóg
 ii. Podmiot liryczny zwraca się do Boga
iii. Motyw Deus Ridens- ukazuje Boga jako obserwatora ludzi, Bóg jako
prześmiewca a człowiek jako marionetka dająca Bogu rozrywkę, Boga bawi
obserwowanie ludzi- walczymy o rzeczy często bezsensowne, niewarte,
tracąc przy tym m.in. zdrowie i inne naprawdę ważne rzeczy
iv. Krytyka chciwości, pogoni za bezsensownymi rzeczami materialnymi
v. Kochanowski chce tak jak Bóg obserwować to wszystko (wyścig szczurów) z
boku- postawa stoicka
c. „Raki” Jan Kochanowski- fraszka żartobliwa, satyryczna
i. Fraszka, którą można zarówno czytać normlanie jak i od tyłu
ii. Ma dwa znaczenia- popierające dogodzenie kobietom oraz przeciwstawienie
się temu
d. „Na lipę” Jan Kochanowski
i. Podmiot liryczny jako lipa (antropomorfizacja- polegająca na nadaniu
przedmiotowi, zwierzęciu itp. Cech ludzkich) zaprasza podróżnego do
spoczęcia pod jego liśćmi
ii. Pochwała natury i jej darów
e. „Do gór i lasów” Jan Kochanowski
i. Apostrofa do gór i lasów (najprawdopodobniej) do tych, między którymi
wychowywał się sam Kochanowski
ii. Podmiot liryczny porządkuje i przypomina sobie co przeżył w życiu
iii. Wykonywał różne role w życiu (prace, zajmował się wieloma rzeczami) i był
w wielu miejscach- porównał się do Protusa
iv. Podmiot liryczny zastanawia się co dalej przed nim- starość, ale cieszy się
chwilą- postawa epikureizmu
f. „Na dom w Czarnolesie” Jan Kochanowski- fraszka refleksyjna
i. Wiąże się z biografią poety i z miejscem w którym mieszkał
ii. Podmiot liryczny przemawia do Boga- modlitwa
iii. Prosi w niej o wartości duchowe (spokojne życie, zdrowie itp.), a nie o
wartości materialne
iv. Wszystko zależy od naszej własnej pracy, jednak potrzebna jest łaska boska
do osiągnięcia w pełni naszych celów i szczęścia
v. Wartości:
1. Istotne: dom rodzinny, zdrowie, spokojna starość, przynależność do
miejsca, przyjemność, brak samotności
2. Nieistotne: materialne
10. Pieśni (do przeczytania):
a. „Pieśń IX” Jan Kochanowski (pieśni wtóre, „Nie porzucaj nadzieje”)
i. Podmiot liryczny zwara się do ludzi, którzy zwątpili, stracili nadzieje
ii. Przemawia filozof, mędrzec, poeta doctus- poeta uczony
iii. Podmiot liryczny odwołuje się w argumentacji do natury:
1. Po nocy przychodzi dzień
2. Zima i wiosna- zima „uśmierca”, wiosna „odradza”- analogia do życia
ludzkiego
iv. Po złych chwilach przychodzi ulga, uśmiech
 v. Życie jest zmienne- nie ma nic stałego (dobra, zła itp.)
vi. Bogini Fortuna- bogini losu, szczęścia- jest losowa w swoich działaniach
(fortuna kołem się toczy)
vii. Postawa stoicka- zachowaj stałość w swojej osobie, wierzę, myśleniu,
zarówno kiedy jest dobrze jak i źle w życiu
viii. Bóg zawsze może nas wspomóc- należy przy nim trwać, a to do nas wróci w
potrzebie
b. „Pieśń IX” Jan Kochanowski (pieśni pierwsze)
i. Postawa epikurejska
ii. Nie wiemy co wydarzy się jutro
iii. Radość, zabawa, biesiady
iv. Postawa stoicka (przedstawienie dwóch różnych postaw w jednym utworze-
niekoniecznie muszę być dla siebie przeciwstawne, można je połączyć w
zgodzie)
v. Porada jak żyć
c. „Pieśń XXV” Jan Kochanowski (pieśni wtóre)
i. Rozpoczyna się dwoma pytaniami retorycznymi- oznajmiają hojność Boga,
jego dobro
ii. Obraz Boga „hojny, niepojęty, jest wszędzie, stwórca świata, architekt, dba o
estetykę (świata), artysta, opiekun
iii. Deus Faber- Bóg pracujący- wkładający trud w świat
iv. Deus Artifex- Bóg artysta- dbający o wygląd świata
v. Pochwała Boga poprzez pochwałę świata, który stworzył
vi. Utwór ukazuje wdzięczność do Boga
vii. Utwór zaczyna się i kończy apostrofą do Boga (klamra)
viii. Pieśń kończy się prośbą o dalszą ochronę, opiekę- kochający Bóg
ix. W renesansie Bóg jest blisko ludzi
x. Świat jest uporządkowany, celowy, harmonijny- doskonały
xi. Człowiek- wdzięczny, jest bezpieczny na świecie
d. „Pieśń V” Jan Kochanowski
i. nawiązuje do najazdu Tatarów w 1575r. na Podole.
ii. Poeta wspominając klęskę Polaków ubolewa nad ich losem. Oto bowiem
ogromna ilość chrześcijan została zamordowana w okrutny sposób lub tez
wzięta w niewolę.
iii. Podmiot liryczny utożsamia się z napadniętymi przez najeźdźcę
iv. Jest (podmiot) Polakiem oraz patriotą, przerażony skutkami agresji
najeźdźców
e. „Pieśń XIX” Jan Kochanowski
i. Jesteśmy ponad potrzebami fizjologicznymi, instynktem- należy to
wykorzystać
ii. Podmiot liryczny nakłania do sięgania myślą poza dobra materialne,
kierowania się wyższymi wartościami
iii. Zastanowienie się nad celem życia
11. Treny (do przeczytania):
a. Tren- utwór żałobny poświęcony zmarłej osobie, wychwalający, upamiętniający ją
b. Jan Kochanowski stworzył cykl (spójnych) trenów, cykl liczył 19 utworów
c. Budowa (całego cyklu J.K, niegdyś (w antyku) budowa jednego trenu):
i. Pochwała zmarłego
ii. Uwydatnienie wielkości poniesionej straty
iii. Wyciszenie żalu
iv. Pocieszenie- (consolatio)
Kulminacja
v.
IX,X,X XII - XVIII
II - VIII
Treny
filozoficzne

I XIX
wstęp pocieszenie

d. Treny autorstwa J.K to utwory opowiadające o kryzysie życiowym, załamaniu tego w

co człowiek wierzy- kryzys światopoglądowy
e. Jan Kochanowski „wprowadził” dziecko do literatury, zaczęto o nich pisać (jako
bohaterach utworów)
f. 2 bohaterów -> Urszulka oraz podmiot liryczny- rozpaczający ojciec

Różnice w trenach Kochanowskiego a starożytnych trenach:

Starożytne treny: Treny Kochanowskiego:
Jeden tren Cykl trenów
Poświęcony ważnej osobie Poświęcony dziecku
Brak filozofii Filozoficzne utwory
Jeden bohater Dwóch bohaterów
Budowa jednego trenu = budowa cyklu
g. Tren I
i. Wyrażenie uczuć (lament, ból, smutek)
ii. Apostrofa do: żalów, lamentów, łez heraklitowych itp. – zwraca się do tych,
których pomogliby podmiotowi lirycznemu opłakiwać śmierć
iii. Cykl trenów rozpoczyna się apostrofą z prośbą o pomoc tak jak w eposie
(antycznym)
iv. Śmierć = smok (szuka ofiar, niepokonany) > dziecko = słowik – dysproporcja
sił
v. „marność nad marnościami i wszystko marność”- życie jest marnością, świat
nie jest idealny
vi. Szukamy szczęścia w życiu, jednak zawsze może dopaść nas nieszczęście,
nawet tam gdzie się go nie spodziewamy
vii. Konflikt między poglądami filozoficznymi (stoicyzm)- wyżalić się, poddać się
emocją czy stłamsić je
 viii. „błąd wiek człowieczy”- w świecie nie jest wszystko celowe i ktoś nad tym
panuje- śmierć dziecka nie jest potrzebna
h. Tren V
i. Porównanie homeryckie (do natury)  Urszulka jest porównywana do
gałązki oliwnej, która tak jak Urszulka umarła za wcześnie
ii. Gałązka oliwna została przypadkowo przez nadgorliwego ogrodnika 
śmierć może być omyłkowa, przypadkowa, nie ma nikogo, kto by nad nią
panował- dziecko nie powinno umierać
iii. Tren filozoficzny
iv. Apostrofa do Persefony- królowej podziemia
i. Tren VII
i. Podmiot liryczny wraca się do rzeczy, które zostały po Urszulce
ii. Metafora śmierci do snu, określonej trzema synonimicznymi epitetami
(żelazny, twardy, nieprzespany)
iii. Dużo zdrobnień użytych w tekście wyrażają uczucia (czułość, miłość) oraz
podkreślają śmierć małego dziecka (jego wiek)
iv. Matka przygotowywała Urszuli posag, jednak ta umarła- miała dostać na ślub
wielki posag, lecz nie dostała nic
v. Wesele =/= śmierć (zestawienie, kontrast)
vi. skrzynka oznacza skrzynie na posag oraz trumnę zarazem- emocjonalne
j. Tren VIII
i. Ukazuje kontrast w atmosferze domowej, gdy Urszulka była w domu oraz po
jej śmierci
ii. Urszulka dawała radość, pocieszenie, kiedy umarła to wszystko zniknęło
k. Tren IX
i. Podmiot liryczny chce pojąć jakąś mądrość, która potrafiłaby zmienić
człowieka w anioła (istotę w pełni dobrą, czystą), która pozwala nie
odczuwać bólu, smutku  filozofia stoicka- to stoik decyduje czy coś jest dla
niego złe i jak na to zareaguje, pozwala nam na to ta mądrość
ii. Podmiot liryczny całe życie starał się dotrzeć do takiej mądrości, jednak
„spadł ze schodów” na samym końcu ponieważ nie zastawał tej mądrości,
kiedy jego córka zmarła
iii. Utwór jest ironiczny, ponieważ zbyt przesadnie wychwala ów mądrość,
pokazuje, że ostatecznie w życiu mu nie pomogła
iv. Mądrość stoicka jest mądrością teoretyczną, a nie praktyczną, ciężko ją
zastosować i być jej wiernym w życiu
l. Tren X
i. Apostrofa do Urszuli- pyta się jej gdzie jest
ii. Zadając powyższe pytanie retoryczne, stara się jednocześnie na nie
odpowiedzieć:
1. W niebie- chrześcijaństwo
2. Wyspy szczęśliwe- mitologia
3. Przewozi ją Charon przez rzeki podziemne- mitologia
4. Czyściec- chrześcijaństwo
5. Platońska wędrówka dusz
 iii. Te wszystkie możliwe odpowiedzi składają się na „Ubi est?”- gdzie jest?-
Urszulka po śmierci i czy w ogóle gdzieś jest po śmierci- czy istnieje życie po
śmierci
iv. Załamanie wiary w życie po śmierci (chrześcijaństwo)
m. Tren XI
i. Żal do cnót, którym oddał życie, życie, w którym żył według cnót, które nic
mu ostatecznie nie dały
n. Tren XIX
i. Pocieszenia:
1. Matka z Urszulką na rękach odwiedza podmiot liryczny
(Kochanowski) we śnie
2. Zapewnia, że Urszulka trafiła do nieba, do rodziny, jest szczęśliwa
3. Urszula odeszła od frasunków i trudności życia, jest jej lepiej
4. Urszula w niebie nie ma problemów, starości, śmierci, chorób, nie
zazna zła, ze świata ziemskiego
5. Matka pyta się Jana czy płacze dlatego, że jego córka nie doznała
bólu życia
6. Trzeba nie opłakiwać tego co utraciliśmy, ale szanować i cieszyć się z
tego co nam zostało
o. Tren XVII
i. Tren opowiada o zmierzeniu się człowieka z żałobą i jej wpływem na niego
(przemiany)
ii. Utwór także podważa filozofie stoicką, podkreślając, że nie ma zastosowania
w rzeczywistości: „Próżne to ludzkie wywody, żeby szkodą nie zwać szkody”;
„A kto się w nieszczęściu śmieje, ja bym tak rzekł, że szaleje”
iii. Utwór jest pretensjonalny i przepełniony żalem do świata a także do Boga za
jego niesprawiedliwość: „Pańska ręka mię dotknęła, wszystkę mi radość
odjęła”
iv. Podmiot liryczny wyrzuca z siebie swoje żale i troski, daje im upust, kiedy
wcześniej je wstrzymywał
v. Utwór pokazuje, że po stracie ciężko zaznać ukojenia w życiu
p. Tren XVIII
i. Podmiot liryczny zwraca uwagę na ogromną szczodrość Boga i krytykuje to,
że ludzie jej nie dostrzegają, kiedy są w dobrych czasach- zapominają wtedy u
Boga, od którego to dobroci pochodzą
ii. Rozumie gniew Boga, kiedy tak się dzieje
iii. Bóg jest sprawiedliwy dla ludzi
iv. Pomimo straty Kochanowski oddaje się Bogu, pomimo straty