Professional Documents
Culture Documents
Imvelo Lolimi Analysis-1 (1) 105830
Imvelo Lolimi Analysis-1 (1) 105830
Izaga
ngamazwi ahlakaniphileyo ansuku zonke. Inkulumo le iqukethe iqiniso elivela kulokhu
abantu abakubona kusenzakala empilweni. Lokhu kuveza ukuba amaNdebele ngabantu
abananzelela kakhulu lokho okubagombolozeleyo. Zonke izehlakalo zifaniswa lempilo
yomuntu ngandlela thize. Esikhathini esinengi, izaga ziyalaya, zicebise abantu ukuze
bahlakaniphe kumbe balimuke
ingoziengabavelela.Izagazivezainkaliphongobaingcazeloyazoifihlakele.Isagakasibhadlazi,
inkulumo yaso yembeswe yikusebenzisa kwaso impawu ezithile. Izaga zigoqela imikhuba,
amasiko, imbali, imisebenzi lamazilo okutholakala esizweni samaNdebele. Umuntu uba
lolwazi ngokudla lobudlelwano phakathi kwamaNdebele. UP. Moyo uthi isaga ngumutsho
opheleleyo olengcazelo ezimazileyo.
2. ISIMO SEZAGA ⦁ Singaba ngumutsho omfitshane ongaba libala elilodwa kumbe amabili
loba amathathu – isbn. ngumnyankomo, ikhotha eyikhothayo -kwenza sibambeke lula,
sikhumbuleke lula singakhohlakali masinyane ⦁ Ezeqa inhloko – kufinyeza umutsho oyisaga
ukuze sibambeke lula singakhohlakali masinyane njalo kwakha isigqi – isbn. Awumbiwa godi
linye. Kweqiwe inhloko ‘umuthi’. ⦁ Ezeqa unkamisa – kufinyeza isaga ukuze sibambeke lula
singakhohlakali lula njalo kwakha isigqi – isbn, ikhoth’eyikhothayo ikhab’ eyikhabayo.
Kweqiwe u /a/ ka ‘ikhotha’ lo /e/ ka ‘ikhabe’. ⦁ Ezisebenzisa isakhi sokulandula – kwenza
isaga sikhwabitheke ngokususa indlela eandisayo. Kwenza ingcazelo ithilakale lula – isbn,
akusoka lingelasici. ⦁ Ezithatha isimo sesibanjalo – zenza umebenzi wokungathekisa zakhe
umfanekisomqondo oyenza ingcazelo itholakale lula – isbn, ngamathe lolini, yingwe lenja. ⦁
Ezilemiqondo ephikisanayo – kwenza ingcazelo itholakale lula – isbn, umlungisi ngumoni,
inala kayihambi kuhamba indlala. ⦁ Zingaba ngumtshwana oyimpoqo – kuncedisa ekuthini
ingcazelo itholakale lula – isbn, hamba juba bazakucutha phambili, guga sithebe kade
wawucholela. ⦁ Eziphinda umqondo – zakha isigqi esenza isaga sikhwabitheke besesigcineka
lula singakhohlakali masinyane. Kuncedisa ekuvezeni ingcazelo yesaga – isbn, kwaphekwa
yena kwaphekwa ilitshe, ilitshe lavuthwa kuqala, oyitshayileyo kakayosi, oyosileyo kakayidli,
oyidlileyo udlicala. ⦁ Zingaba yimitshwana emibili epheleleyo – kuncedisa ekuthini ingcazelo
itholakale lula – isbn, kusile phambili kuhlwile emuva, ikhotha eyikhothayo ikhabe
eyikhabayo. ⦁ Isaga kasiguquki ngobunengi langesikhathi.
izidalwalezizivelelaikakhuluabantukumbeabantwanaabangaleleliyokubesengathiinjongo
yikubonisa laba abangalaleliyo ingozi engahle ibehlele. Bala inganekwane ethi Nzawu Bani
yonale? Kumbe ethi Inyoni Ntshantshaza. ⦁ Ubunsumansumane Ubunsumansumane
yizehlakalo ezenzakala elizweni lezinganekwane kodwa kubenzima
ukubasikholweukubazingenzekaelizwenilethulalamhla.Kukhonaizehlakaloezifanalexoxo
elaguquka labayisalukazi, uMvundla waguquka waba lilitshe, idwala elithi lingahlatshelelwa
livuleke lezinye nje izehlakalo. Kunzima ukuba sizikholwe lezi izehlakalo ngoba zingenzeki
ensukwini zethu. ⦁ Ulimi lwenganekane Ulimi lwesiNdebele olusetshenzisiweyo lulula ukuze
indatshana zizwisiseke lula. Kodwa akhona amagama angayisiwo esiNdebele atholakalayo.
Amanye amagama ngaweSizulu, akumangalisi lokhu ngoba indimi lezi zilobudlelwano.
Kodwa akhona amanye angaziwayo esiZulwini lasesiNdebeleni. La atholakala kaKhulu
engomeni. Kuwe heliya lenda Kuwe zala zala.
UKUTHETHELA
✓ Ukuthethela yikucela abaphansi ukuba bakulondoloze kukho konke okubi wena lemuli
yakho. ✓ Abaphansi ngokhokho abangasekho emhlabeni, amadlozi okuyiwo asibhekileyo.
✓ Ukungaziphathi kuhle thina abaphilayo yikho okwenza amadlozi asithukuthelele. Lapho
amadlozi ethukuthele abantwana bangahlaselwa yimikhuhlane, umuntu angehlelwa
yiminyama, ukungatholi umsebenzi. Nxa kulalezi izibonakaliso kuyadingeka ukuthethela. ✓
Ukuthethela yikubhula umlilo loba ukwehlisa ulaka lwabaphansi. ✓
Laphokuthethelwainkosiyayizibongelamathuphaikhokhelaabosendolwayokumbe isizwe
sayo. Inkosi yayithethela ngesikhathi senxwala, isikhathi sendlala loba lapho izitha zithe
zahlasela. ✓ Abantukazana labo babethethela ngezibongo zabo. Indoda lendoda yiyo
ekhokhela umuzi wayo lapho kuthethelwa. ✓ Kuthethelwa emadlozini, kulamadlozi
amakhulu abokhokho lamadlozi amancane abobabamkhulu. ✓ AmaNdebele ayakholwa
kuMdali wezinto zonke, uNkulunkulu, uSomandla. ✓ AmaNdebele athethela emadlozini
ukuze wona awacelele kuSomandla lokho akufunayo.
UKUZILA ✓ Ukuzila ngumthetho osibamba ngamandla ukuba senze izinto loba singazenzi.
✓ Ukungalandeli umkhuba wokuzila kwakucunula abaphansi okuyibo abalendlela
yokujezisa ogangileyo. 1. Kuyazila ukuthatha udadewenu kumbe isihobo. Izijeziso zalabo
abeqe lelizilo lingaba yikungatholi inzalo, ukufelwa, kumbe ukuzala izilima. 2. Kuyazila
ukubasa ichithamuzi kumbe ukwakha eduze lalo loba ukulenza umuntu ekhaya, abeqa
lelizilo bazilethela ukungezwani ekhaya. 3.
Kuyazilaukuthiuphakathikohamboimpunziiqumeeduzekwakho;kulethaumnyama njalo lapho
oyakhona ungathola kufiwe. 4. Kuyazila ukuthi uthekwane aphaphe phezu komuzi; uhlola
imfa kumbe ukutsha komuzi. 5. Kuyazila ukuhlala phezu komlalazi; oweqa lelizilo umila
amathumba ezibunu.
7. Kuyazila ukuthi umuntu ozithweleyo ahleke isilima; laye angahle azale isilima.
8. Kuyazila ukuhlala phakathi kwendlela; uyamila amathumba.
UKUPHICANA
Umsebenzi
5. Vezaimpawuezenzainganekwanezehlukekwezinyendatshana.Zisekelengezibonelo ezivela
enganekwaneni (25) 6. Zifundo bani ezitholakala enganekwaneni? (25)
7. Khetha izibongo zekhosi elilodwa ozithandileyo. Phana izizatho ukuba kungani uzithandile
(25) 8. Khetha izibongo zekhosi elilodwa uveze ukuba zivezani ngombuso walo (25)
10. Izibongo zikaTshaka zivezani ngaye, isimilo kanye lesimo sakhe? (25)