© Pediatr Med Rodz 2018, 14 (3), p.

267–270
DOI: 10.15557/PiMR.2018.0028

Received: 19.03.2018
Accepted: 23.08.2018
Anna Otlewska1, Grzegorz Szpotowicz2, Paweł Hackemer3 Published: 31.10.2018

Wpływ steroidoterapii na układ sercowo-naczyniowy

The effects of steroid therapy on the cardiovascular system
1 Katedra i Zakład Fizjologii, Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu, Wrocław, Polska. Kierownik Katedry: prof. dr hab. n. med. Beata Ponikowska
2 Zakład Anatomii Prawidłowej, Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu, Wrocław, Polska. Kierownik Zakładu (p.o.): dr n. med. Zygmunt Domagała
3 Klinika Urologii i Onkologii Urologicznej, Uniwersytecki Szpital Kliniczny we Wrocławiu, Wrocław, Polska. Kierownik Kliniki: prof. dr hab. n. med. Romuald Zdrojowy
Adres do korespondencji: Anna Otlewska, al. Wiązowa 7/1, 53-127 Wrocław, tel.: +48 500 074 744, e-mail: a.otlewska@gmail.com

Glikokortykosteroidy są powszechnie stosowane w terapii wielu chorób, gdzie wykorzystywane jest ich działanie
Streszczenie przeciwzapalne, przeciwproliferacyjne i immunosupresyjne. Często podawane są długotrwale, co wiąże się z ryzykiem
wystąpienia działań niepożądanych ze strony różnych układów. W niniejszej pracy zwrócono uwagę przede wszystkim na wpływ
steroidoterapii na pojawienie się chorób serca i naczyń, ponieważ długotrwała terapia steroidami zwiększa ryzyko zgonu
z przyczyn sercowo-naczyniowych. Stopień ryzyka wystąpienia powikłań zależy od wielkości stosowanej dawki oraz czasu
prowadzonej terapii. Nie znika on nawet wtedy, gdy steroidy stosowane są miejscowo. Według danych z literatury
przyjmowanie glikokortykosteroidów może przyczyniać się do rozwoju nadciśnienia tętniczego, niedokrwienia mięśnia
sercowego, niewydolności serca, a według niektórych badań także do udarów. Stosowanie steroidoterapii może prowadzić
do rozwoju zaburzeń będących elementami zespołu metabolicznego. W patogenezie uwzględnia się wpływ
glikokortykosteroidów na układ renina–angiotensyna–aldosteron, układ autonomiczny, pobudzanie receptora
mineralokortykosteroidowego, wpływ na syntezę czynników regulujących szerokość naczyń krwionośnych. Innymi
zaburzeniami, które w przebiegu tej terapii mogą się rozwijać, są: osteoporoza, miopatia, zaburzenia elektrolitowe
i metaboliczne. Trudno jednak określić, w jakim stopniu sama terapia wpływa na wystąpienie powikłań, a w jakim choroba,
z której powodu stosowane są te leki. Warto również pamiętać o negatywnym wpływie na organizm steroidów anabolicznych,
których przyjmowanie zazwyczaj nie jest elementem terapii innego schorzenia.

Słowa kluczowe: glikokortykosteroidy, choroby sercowo-naczyniowe, zespół Cushinga, steroidoterapia

Abstract Glucocorticoids are widely used as anti-inflammatory, antiproliferative and immunosuppressive agents in many diseases.
Their use is often long-term, which is associated with the risk of adverse effects from various systems. In this paper, we pay
particular attention to the effects of steroid therapy on cardiovascular diseases as long-term steroid therapy increases the risk
of cardiovascular death. The risk of complications depends on the dose and therapy duration. Complications may also occur
when steroids are used locally. According to literature data, glucocorticoids may contribute to the development of
hypertension, myocardial ischaemia, heart failure and, according to some studies, stroke. The use of steroid therapy can lead
to the development of disorders that are part of the metabolic syndrome. The pathogenesis includes the effects of
glucocorticoids on the renin–angiotensin–aldosterone system, the autonomic system, stimulation of the mineralocorticoid
receptor, and effects on the synthesis of factors regulating the width of blood vessels. Other disorders that may develop in the
course of this therapy include osteoporosis, myopathy, electrolyte and metabolic disorders. However, it is difficult to
determine to what extent the complications are caused by the therapy itself and to what extent by the treated disease. It is also
worth noting about the negative impact of anabolic steroids, the use of which is usually not a part of therapy.

Keywords: glucocorticosteroids, cardiovascular diseases, Cushing’s syndrome, steroid therapy

267
© Medical Communications Sp. z o.o. This is an open-access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives License
(CC BY-NC-ND). Reproduction is permitted for personal, educational, non-commercial use, provided that the original article is in whole, unmodified, and properly cited.
 Anna Otlewska, Grzegorz Szpotowicz, Paweł Hackemer
WSTĘP
G
likokortykosteroidy znajdują szerokie zastosowa-
nie w terapii różnych chorób, co wiąże się przede
wszystkim z ich działaniem immunosupresyj-
nym(1), przeciwzapalnym i przeciwproliferacyjnym(2). Dane
z literatury wskazują, że około 1% populacji przyjmuje ste-
roidy długoterminowo. U około 2/3 pacjentów stosujących
długotrwałą terapię steroidami pojawiają się objawy ich
nadmiaru(3). A niektórzy badacze uważają, że działania niepo-
żądane mogą wystąpić nawet u 90% pacjentów przyjmujących
steroidy przez czas dłuższy niż 60 dni(4). Do chorób, w których
leczeniu są one wykorzystywane, należą: toczeń układowy ru-
mieniowaty, reumatoidalne zapalenie stawów, astma, sarko-
idoza, choroby zapalne jelit, zespół nerczycowy(5), zapalenie
naczyń, polimialgia reumatyczna(6). Glikokortykosteroidy
muszą być także przyjmowane przez pacjentów z niedoczyn-
nością przysadki. Ważne dla tych pacjentów jest dobranie naj-
niższej potrzebnej dawki substytucyjnej steroidów(7).
Zespół objawów wynikających z ekspozycji na działa-
nie nadmiaru kortyzolu nazywamy zespołem Cushinga.
Objawy tego zespołu mogą być spowodowane poda-
żą steroidów z zewnątrz w ramach terapii różnych jedno-
stek chorobowych lub ich nadmierną syntezą endogenną.
Za większość przypadków odpowiada egzogenna podaż
steroidów(8). Omawiane leki mogą być podawane różnymi
drogami: domięśniowo, dożylnie, doustnie, wziewnie oraz
miejscowo (przezskórnie)(9). Warto tutaj dodać, że także
miejscowo stosowane steroidy mogą prowadzić do wystą-
pienia narządowych działań niepożądanych(10,11), zwłaszcza
gdy stosowane są przez dłuższy czas, na cienką skórę oraz
okolice zmienione zapalnie(12).
CHOROBY SERCOWO-NACZYNIOWE
U PACJENTÓW PODDAWANYCH
TERAPII STEROIDAMI
Najczęstszą przyczyną zgonów u pacjentów z zespo-
łem Cushinga są powikłania sercowo-naczyniowe (11).
Śmiertelność u tych chorych jest 2–5-krotnie większa w po-
równaniu z ogólną populacją(13). Liczne czynniki związane
ze steroidoterapią wpływają na ryzyko wystąpienia dzia-
łań niepożądanych. Należą do nich przede wszystkim czas
trwania terapii i dawka leku, a także wiek, płeć, schemat
przyjmowania leku, palenie papierosów, wyjściowe stężenie
cholesterolu(14). Ryzyko wystąpienia powikłań jest większe,
gdy steroidy są przyjmowane w sposób ciągły w porówna-
niu ze stosowaniem terapii przerywanej(11).
Hiperkortyzolemia predysponuje do rozwoju nadciśnie-
nia tętniczego, cukrzycy, zaburzeń lipidowych(15–17), oty-
łości brzusznej i insulinooporności(18). Powikłania wyni-
kające z hiperkortyzolemii mogą tworzyć obraz zespołu
metabolicznego(13). Glikokortykosteroidy zwiększają rozpad
glikogenu, białek i trójglicerydów(19). Ich wpływ na zmiany
w obrębie gospodarki lipidowej zależy od stosowanej daw-
268 ki oraz czasu terapii(20). Powodują wzrost glukoneogenezy
DOI: 10.15557/PiMR.2018.0028
w wątrobie oraz zmniejszenie wychwytu glukozy przez wą-
trobę i tkankę tłuszczową(21). Prawdopodobnie prowadzą
także do zmian w zakresie krzepnięcia i fibrynolizy, zwięk-
szając syntezę fibrynogenu i zmniejszając syntezę aktywa-
tora plazminogenu oraz fosfolipazy A2(5).
Fardet i wsp. wykazali, że ryzyko wystąpienia chorób ser-
cowo-naczyniowych jest największe u osób, u których pod
wpływem steroidoterapii rozwinęły się objawy jatrogen-
nego zespołu Cushinga(3). Rozwój nadciśnienia tętnicze-
go pod wpływem przyjmowania glikokortykosteroidów
może wynikać z różnych mechanizmów – wpływu leku
na układ renina–angiotensyna–aldosteron, układ autono-
miczny, działania mineralokortykosteroidowego oraz wpły-
wu na syntezę czynników regulujących szerokość naczyń(13).
Uważa się, że wzrost ciśnienia tętniczego może być także
skutkiem zwiększonej pod wpływem steroidów syntezy ery-
tropoetyny(22), zwiększonej retencji sodu w nerkach(19) oraz
wzrostu objętości płynu zewnątrzkomórkowego(23). Warto
tutaj podkreślić, że o ile w przypadku endogennego zespołu
Cushinga rozpowszechnienie nadciśnienia tętniczego wy-
nosi około 70–85%, o tyle w przypadku postaci egzogennej
wynosi ono około 20%(13). Być może jednak krótko stoso-
wana terapia nie wpływa na rozwój nadciśnienia tętniczego.
Do takich wniosków doszli w swoim badaniu Fardet i wsp.,
nie wykazując istotnego wzrostu ciśnienia tętniczego pod-
czas krótkotrwałej terapii steroidami(24).
Souverein i wsp. stwierdzili na podstawie przeprowadzone-
go przez siebie badania, że stosowanie steroidów zwiększa
ryzyko rozwoju niewydolności serca i niedokrwienia mię-
śnia sercowego oraz że ryzyko to rośnie wraz ze stosowaną
dawką(23). Według niektórych badaczy leczenie steroidami
może wpływać także na zwiększenie grubości kompleksu
intima–media tętnic szyjnych(25).
Sprzeczne są natomiast dane dotyczące wpływu steroidów
na występowanie udarów oraz przemijającego niedokrwienia
mózgu(11). Manson i wsp. wskazują na to, że zdarzenia naczy-
niowo-mózgowe mogą być powikłaniem steroidoterapii(14).
Z kolei według Souvereina i wsp. terapia glikokortykostero-
idami może nawet zmniejszać ryzyko ich wystąpienia(23).
Negatywnego wpływu steroidów na układ sercowo-naczy-
niowy pośrednio dowodzi to, że u pacjentów po adrenalekto-
mii z powodu zespołu Cushinga dochodzi do poprawy róż-
nych parametrów: obniżenia ciśnienia tętniczego, poprawy
kontroli cukrzycy, zmniejszenia masy ciała(26), jak w badaniu
przeprowadzonym przez Terzola i wsp. Przeanalizowali oni
stan pacjentów po skutecznym leczeniu operacyjnym osób
z zespołem Cushinga, wykazując poprawę w zakresie kon-
troli ciśnienia tętniczego oraz wyrównania cukrzycy – obni-
żenie stężenia hemoglobiny glikowanej(27).
BADANIA NA WYBRANYCH
GRUPACH PACJENTÓW
Przeprowadzono wiele badań dotyczących wpływu przyj-
mowanych steroidów na organizm u pacjentów z określo-
nymi jednostkami chorobowymi. Należy bowiem pamiętać
PEDIATR MED RODZ Vol. 14 No. 3, p. 267–270
 Wpływ steroidoterapii na układ sercowo-naczyniowy
o tym, że przewlekły proces zapalny również ma wpływ
na rozwój chorób sercowo-naczyniowych, a w ich przebie-
gu steroidy są stosowane(28).
Chester Wasko i wsp. dowiedli zwiększonej śmiertelności
u pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów, przyj-
mujących w terapii steroidy. Jednak jednoczesne stosowa-
nie leków modyfikujących przebieg choroby zmniejszało
tę zależność(29).
Kolejne badanie, przeprowadzone przez Davisa i wsp., wy-
kazało, że stosowanie w leczeniu glikokortykosteroidów
zwiększa ryzyko chorób sercowo-naczyniowych u pa-
cjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów, ale jedy-
nie u tych, u których obecny jest czynnik reumatoidalny.
Ze zwiększonym ryzykiem wiązała się dawka powy-
żej 7,5 mg prednizonu na dobę(30). Kitterer i wsp. bada-
li wpływ stosowania steroidów na odkładanie się tkanki
tłuszczowej w obrębie serca u pacjentów z chorobami reu-
matycznymi, wykazując istnienie takiej zależności. Ryzyko
to rosło istotnie przy dawce większej niż 7,5 mg prednizo-
nu na dobę, stosowanego przez przynajmniej 6 miesięcy(31).
Dostępnych jest również wiele badań dotyczących wpły-
wu glikokortykosteroidów stosowanych wziewnie na wy-
stępowanie ogólnoustrojowych działań niepożądanych.
Loke i wsp. w swojej pracy przeanalizowali piśmiennictwo
dotyczące wpływu wziewnej steroidoterapii, wykorzysty-
wanej w leczeniu przewlekłej obturacyjnej choroby płuc,
na występowanie powikłań. Stwierdzili, że badania obser-
wacyjne wykazują istnienie zależności między stosowaną
terapią a występowaniem zgonów z przyczyn sercowo-na-
czyniowych oraz zawałów serca. Powyższe wyniki nie zna-
lazły natomiast potwierdzenia w randomizowanych bada-
niach kontrolnych(32).
STEROIDY ANABOLICZNE
Warto również wspomnieć o wpływie steroidów anabo-
licznych na układ sercowo-naczyniowy. Według wyników
licznych badań przyjmowanie androgennych steroidów
anabolicznych może prowadzić do rozwoju choroby nie-
dokrwiennej serca, zaburzeń rytmu serca oraz wystąpienia
nagłej śmierci sercowej(33). Do innych konsekwencji stoso-
wania tych leków należą przerost mięśnia sercowego, zabu-
rzenia lipidowe(34), zwiększające ryzyko rozwoju miażdżycy.
Przerost mięśnia sercowego może prowadzić do pojawie-
nia się zaburzeń rytmu, rozwoju nadciśnienia tętniczego,
wystąpienia zawału mięśnia sercowego, nagłej śmierci ser-
cowej(35) oraz zwiększonej krzepliwości krwi i tendencji do
agregacji płytek krwi. Zaprzestanie stosowania steroidów
anabolicznych powoduje wyrównanie zaburzeń. U niektó-
rych pacjentów zażywających steroidy anaboliczne, u któ-
rych doszło do zawału mięśnia sercowego, nie stwierdzo-
no zmian w naczyniach wieńcowych, co może świadczyć
o tym, że niedokrwienie mięśnia sercowego wynikało
prawdopodobnie ze skurczu naczyń(36). Według doniesień
badaczy stosowanie steroidów anabolicznych może prowa-
dzić również do zaburzeń funkcji rozkurczowej serca oraz
PEDIATR MED RODZ Vol. 14 No. 3, p. 267–270
do zwiększenia ilości krwinek czerwonych, predysponują-
cego do powstawania zakrzepów(37).
INNE POWIKŁANIA
Do pozostałych działań niepożądanych związanych z przyj-
mowaniem steroidów należą: rozwój kandydozy jamy ust-
nej, wzrost masy ciała, miopatia, osteoporoza, hipergli-
kemia(38), hipokaliemia(39), zaburzenia nastroju, supresja
nadnerczy(40), zmiana dystrybucji tkanki tłuszczowej, za-
burzenia miesiączkowania czy obniżenie libido. Ponadto
zwiększają one ryzyko rozwoju zaćmy oraz jaskry(41,42),
mogą powodować opóźnienie wzrostu(43).
PODSUMOWANIE
Szerokie zastosowanie steroidów w terapii różnych chorób
i liczne działania niepożądane związane z ich przyjmowa-
niem powinny skłaniać do dokładnego analizowania wska-
zań do terapii i ścisłej kontroli podczas leczenia. Konieczne
jest odpowiednie balansowanie między skuteczną dawką
steroidu a taką, która będzie w najmniejszym stopniu wpły-
wać na występowanie powikłań. Należy również pamiętać,
że steroidy mogą prowadzić do wystąpienia działań niepo-
żądanych niezależnie od drogi podania. Ostrożność trzeba
zachować, także stosując steroidy miejscowo. W związku
z opisanym ryzykiem wystąpienia powikłań powyższej te-
rapii pacjenci przyjmujący glikokortykosteroidy w dużych
dawkach przez dłuższy czas powinni regularnie mierzyć ci-
śnienie tętnicze oraz okresowo kontrolować lipidogram(25).
Konflikt interesów
Autorzy nie zgłaszają żadnych finansowych ani osobistych powiązań
z innymi osobami lub organizacjami, które mogłyby negatywnie wpły-
nąć na treść publikacji oraz rościć sobie prawo do tej publikacji.
Piśmiennictwo
1. Jacobs JW, Bijlsma JW: Innovative combination strategy to
enhance effect and diminish adverse effects of glucocorticoids:
another promise? Arthritis Res Ther 2009; 11: 105.
2. Liu D, Ahmet A, Ward L et al.: A practical guide to the monitor-
ing and management of the complications of systemic cortico-
steroid therapy. Allergy Asthma Clin Immunol 2013; 9: 30.
3. Fardet L, Petersen I, Nazareth I: Risk of cardiovascular events
in people prescribed glucocorticoids with iatrogenic Cushing’s
syndrome: cohort study. BMJ 2012; 345: e4928.
4. Ericson-Neilsen W, Kaye AD: Steroids: pharmacology, complica-
tions, and practice delivery issues. Ochsner J 2014; 14: 203–207.
5. Maxwell SR, Moots RJ, Kendall MJ: Corticosteroids: do they
damage the cardiovascular system? Postgrad Med J 1994; 70:
863–870.
6. van der Goes MC, Jacobs JW, Bijlsma JW: The value of glucocor-
ticoid co-therapy in different rheumatic diseases – positive and
adverse effects. Arthritis Res Ther 2014; 16 Suppl 2: S2.
7. Petersons CJ, Mangelsdorf BL, Thompson CH et al.: Acute effect
of increasing glucocorticoid replacement dose on cardiovascular
risk and insulin sensitivity in patients with adrenocorticotrophin
deficiency. J Clin Endocrinol Metab 2014; 99: 2269–2276.
269
DOI: 10.15557/PiMR.2018.0028
 Anna Otlewska, Grzegorz Szpotowicz, Paweł Hackemer
8. Chaudhry HS, Bhimji SS: Cushing Syndrome, StatPearls
[Internet]. Treasure Island (FL), StatPearls Publishing 2018.
9. Paragliola RM, Papi G, Pontecorvi A et al.: Treatment with syn-
thetic glucocorticoids and the hypothalamus-pituitary-adrenal
axis. Int J Mol Sci 2017; 18: pii: E2201.
10. Decani S, Federighi V, Baruzzi E et al.: Iatrogenic Cushing’s syn-
drome and topical steroid therapy: case series and review of the
literature. J Dermatolog Treat 2014; 25: 495–500.
11. Nowak KM, Papierska L: Prevention and monitoring of the side
effects of chronic corticosteroid therapy. Postępy Nauk Med
2014; 27: 852–859.
12. Coondoo A, Phiske M, Verma S et al.: Side-effects of topical ste-
roids: a long overdue revisit. Indian Dermatol Online J 2014; 5:
416–425.
13. Isidori AM, Graziadio C, Paragliola RM et al.: The hypertension
of Cushing’s syndrome: controversies in the pathophysiology and
focus on cardiovascular complications. J Hypertens 2015; 33: 44–60.
14. Manson SC, Brown RE, Cerulli A et al.: The cumulative burden
of oral corticosteroid side effects and the economic implications
of steroid use. Respir Med 2009; 103: 975–994.
15. Anagnostis P, Karras SN, Athyros VG et al.: Subclinical Cushing’s
syndrome and cardiovascular disease. Lancet Diabetes Endocri-
nol 2014; 2: 361.
16. Hunter RW, Ivy JR, Bailey MA: Glucocorticoids and renal Na+
transport: implications for hypertension and salt sensitivity.
J Physiol 2014; 592: 1731–1744.
17. Ng MK, Celermajer DS: Glucocorticoid treatment and cardio-
vascular disease. Heart 2004; 90: 829–830.
18. Coelho MC, Santos CV, Vieira Neto L et al.: Adverse effects
of glucocorticoids: coagulopathy. Eur J Endocrinol 2015; 173:
M11–M21.
19. Walker BR: Glucocorticoids and cardiovascular disease. Eur
J Endocrinol 2007; 157: 545–559.
20. Trence DL: Management of patients on chronic glucocorticoid
therapy: an endocrine perspective. Prim Care 2003; 30: 593–605.
21. Pandya D, Puttanna A, Balagopal V: Systemic effects of inhaled
corticosteroids: an overview. Open Respir Med J 2014; 8: 59–65.
22. Whitworth JA, Mangos GJ, Kelly JJ: Cushing, cortisol, and car-
diovascular disease. Hypertension 2000; 36: 912–916.
23. Souverein PC, Berard A, Van Staa TP et al.: Use of oral gluco-
corticoids and risk of cardiovascular and cerebrovascular dis-
ease in a population based case-control study. Heart 2004; 90:
859–865.
24. Fardet L, Nazareth I, Petersen I: Synthetic glucocorticoids and
early variations of blood pressure: a population-based cohort
study. J Clin Endocrinol Metab 2015; 100: 2777–2783.
25. Patt H, Bandgar T, Lila A et al.: Management issues with exoge-
nous steroid therapy. Indian J Endocrinol Metab 2013; 17
(Suppl 3): S612–S617.
26. Bancos I, Alahdab F, Crowley RK et al.: Improvement of cardio-
vascular risk factors after adrenalectomy in patients with adre-
nal tumors and subclinical Cushing’s syndrome: a systematic
review and meta-analysis. Eur J Endocrin 2016; 175: R283–R295.
270
DOI: 10.15557/PiMR.2018.0028
27. Terzolo M, Allasino B, Pia A et al.: Surgical remission of Cush-
ing’s syndrome reduces cardiovascular risk. Eur J Endocrinol
2014; 171: 127–136.
28. Bijlsma JWJ, Buttgereit F: Adverse events of glucocorticoids
during treatment of rheumatoid arthritis: lessons from cohort
and registry studies. Rheumatology (Oxford) 2016; 55 (Suppl 2):
ii3–ii5.
29. Chester Wasko M, Dasgupta A, Ilse Sears G et al.: Prednisone use
and risk of mortality in patients with rheumatoid arthritis: mod-
eration by use of disease-modifying antirheumatic drugs. Arthri-
tis Care Res (Hoboken) 2016; 68: 706–710.
30. Davis JM 3rd, Maradit Kremers H, Crowson CS et al.: Glucocor-
ticoids and cardiovascular events in rheumatoid arthritis: a pop-
ulation-based cohort study. Arthritis Rheum 2007; 56: 820–830.
31. Kitterer D, Latus J, Henes J et al.: Impact of long-term steroid
therapy on epicardial and pericardial fat deposition: a cardiac
MRI study. Cardiovasc Diabetol 2015; 14: 130.
32. Loke YK, Kwok CS, Singh S: Risk of myocardial infarction and
cardiovascular death associated with inhaled corticosteroids
in COPD. Eur Respir J 2010; 35: 1003–1021.
33. Karila T: Adverse effects of anabolic androgenic steroids on the
cardiovascular, metabolic and reproductive systems of anabolic
substance abusers. Drug Research Unit, Department of Mental
Health and Alcohol Research, National Public Health Institute,
Helsinki 2003: 19–24.
34. Hausmann R: Long-term effects of anabolic-androgenic-steroid
abuse. Morphological findings associated with fatal outcome. In:
Tsokos M (ed.): Forensic Pathology Reviews, Vol. 2. Humana
Press Inc., Totowa, NJ 2005: 273–289.
35. van Amsterdam J, Opperhuizen A, Hartgens F: Adverse health
effects of anabolic–androgenic steroids. Regul Toxicol Pharma-
col 2010; 57: 117–123.
36. Payne JR, Kotwinski PJ, Montgomery HE: Cardiac effects of ana-
bolic steroids. Heart 2004; 90: 473–475.
37. Deligiannis AP, Kouidi EI: Cardiovascular adverse effects of dop-
ing in sports. Hellenic J Cardiol 2012; 53: 447–457.
38. Fsadni CJ: A study on the management of corticosteroid side
effects in cancer patients. The Journal of the Malta College of Fam-
ily Doctors 2015; 4: 18–30.
39. Stanbury RM, Graham EM: Systemic corticosteroid therapy –
side effects and their management. Br J Ophthalmol 1998; 82:
704–708.
40. Aulakh R, Singh S: Strategies for minimizing corticosteroid tox-
icity: a review. Indian J Pediatr 2008; 75: 1067–1073.
41. Saag KG: Short-term and long-term safety of glucocorticoids
in rheumatoid arthritis. Bull NYU Hosp Jt Dis 2012; 70 Suppl 1:
21–25.
42. Longui CA: Glucocorticoid therapy: minimizing side effects.
J Pediatr (Rio J) 2007; 83 (Suppl): S163–S177.
43. Cruz-Topete D, Cidlowski JA: One hormone, two actions: anti-
and pro-inflammatory effects of glucocorticoids. Neuroimmu-
nomodulation 2015; 22: 20–32.
PEDIATR MED RODZ Vol. 14 No. 3, p. 267–270
 © Pediatr Med Rodz 2018, 14 (3), p. 267–270
DOI: 10.15557/PiMR.2018.0028

Received: 19.03.2018
Accepted: 23.08.2018
Anna Otlewska1, Grzegorz Szpotowicz2, Paweł Hackemer3 Published: 31.10.2018

The effects of steroid therapy on the cardiovascular system

Wpływ steroidoterapii na układ sercowo-naczyniowy
1 Chair and Department of Physiology, Wroclaw Medical University, Wrocław, Poland. Head of the Department: Professor Beata Ponikowska, MD, PhD
2 Division of Anatomy, Wroclaw Medical University, Wrocław, Poland. Acting Head of the Division: Zygmunt Domagała, MD, PhD
3 Department of Urology and Urological Oncology, University Teaching Hospital in Wroclaw, Wrocław, Poland. Head of the Department: Professor Romuald Zdrojowy, MD, PhD
Correspondence: Anna Otlewska, Wiązowa 7/1, 53-127 Wrocław, Poland, tel.: +48 500 074 744, e-mail: a.otlewska@gmail.com

Glucocorticoids are widely used as anti-inflammatory, antiproliferative and immunosuppressive agents in many diseases.
Abstract Their use is often long-term, which is associated with the risk of adverse effects from various systems. In this paper, we pay
particular attention to the effects of steroid therapy on cardiovascular diseases as long-term steroid therapy increases the risk
of cardiovascular death. The risk of complications depends on the dose and therapy duration. Complications may also occur
when steroids are used locally. According to literature data, glucocorticoids may contribute to the development of
hypertension, myocardial ischaemia, heart failure and, according to some studies, stroke. The use of steroid therapy can lead
to the development of disorders that are part of the metabolic syndrome. The pathogenesis includes the effects of
glucocorticoids on the renin–angiotensin–aldosterone system, the autonomic system, stimulation of the mineralocorticoid
receptor, and effects on the synthesis of factors regulating the width of blood vessels. Other disorders that may develop in the
course of this therapy include osteoporosis, myopathy, electrolyte and metabolic disorders. However, it is difficult to
determine to what extent the complications are caused by the therapy itself and to what extent by the treated disease. It is also
worth noting about the negative impact of anabolic steroids, the use of which is usually not a part of therapy.

Keywords: glucocorticosteroids, cardiovascular diseases, Cushing’s syndrome, steroid therapy

Streszczenie Glikokortykosteroidy są powszechnie stosowane w terapii wielu chorób, gdzie wykorzystywane jest ich działanie
przeciwzapalne, przeciwproliferacyjne i immunosupresyjne. Często podawane są długotrwale, co wiąże się z ryzykiem
wystąpienia działań niepożądanych ze strony różnych układów. W niniejszej pracy zwrócono uwagę przede wszystkim na wpływ
steroidoterapii na pojawienie się chorób serca i naczyń, ponieważ długotrwała terapia steroidami zwiększa ryzyko zgonu
z przyczyn sercowo-naczyniowych. Stopień ryzyka wystąpienia powikłań zależy od wielkości stosowanej dawki oraz czasu
prowadzonej terapii. Nie znika on nawet wtedy, gdy steroidy stosowane są miejscowo. Według danych z literatury
przyjmowanie glikokortykosteroidów może przyczyniać się do rozwoju nadciśnienia tętniczego, niedokrwienia mięśnia
sercowego, niewydolności serca, a według niektórych badań także do udarów. Stosowanie steroidoterapii może prowadzić
do rozwoju zaburzeń będących elementami zespołu metabolicznego. W patogenezie uwzględnia się wpływ
glikokortykosteroidów na układ renina–angiotensyna–aldosteron, układ autonomiczny, pobudzanie receptora
mineralokortykosteroidowego, wpływ na syntezę czynników regulujących szerokość naczyń krwionośnych. Innymi
zaburzeniami, które w przebiegu tej terapii mogą się rozwijać, są: osteoporoza, miopatia, zaburzenia elektrolitowe
i metaboliczne. Trudno jednak określić, w jakim stopniu sama terapia wpływa na wystąpienie powikłań, a w jakim choroba,
z której powodu stosowane są te leki. Warto również pamiętać o negatywnym wpływie na organizm steroidów anabolicznych,
których przyjmowanie zazwyczaj nie jest elementem terapii innego schorzenia.

Słowa kluczowe: glikokortykosteroidy, choroby sercowo-naczyniowe, zespół Cushinga, steroidoterapia

267
© Medical Communications Sp. z o.o. This is an open-access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives License
(CC BY-NC-ND). Reproduction is permitted for personal, educational, non-commercial use, provided that the original article is in whole, unmodified, and properly cited.
 Anna Otlewska, Grzegorz Szpotowicz, Paweł Hackemer
INTRODUCTION
G
lucocorticoids are widely used in many diseases
due to their immunosuppressive(1), anti-inflam-
matory and antiproliferative effects(2). According
to literature data, long-term steroid therapy is used in about
1% of population. About 2/3 of patients using long-term
steroids show signs of their excess(3). Some researchers be-
lieve that adverse effects may occur in up to 90% of patients
receiving steroids for more than 60 days(4). Steroids are used
for the treatment of systemic lupus erythematosus, rheu-
matoid arthritis, asthma, sarcoidosis, inflammatory bowel
diseases, nephrotic syndrome(5), vasculitis and polymyalgia
rheumatica(6). Glucocorticosteroids are also used in patients
with hypopituitarism. It is important for these patients to
choose the lowest needed replacement doses of steroids(7).
Cushing’s syndrome is a collection of signs and symptoms due
to prolonged exposure to cortisol. Symptoms of this syndrome
may be caused by either exogenous steroids administered as
part of therapy in various diseases or their excessive endog-
enous synthesis. Most cases are due to exogenous steroids(8).
These agents may be administered via different routes, e.g. in-
tramuscular, intravenous, oral, inhalation and topical (trans-
dermal)(9). It is worth adding that topical steroids may also
lead to organ adverse effects(10,11), especially when used for
a long time on the thin skin and inflamed areas(12).
CARDIOVASCULAR DISEASES IN PATIENTS
RECEIVING STEROID THERAPY
Cardiovascular complications are the most common cause
of death in patients with Cushing’s syndrome(11). Mortality
in these patients is 2–5 times higher than in the general
population(13). There are many factors associated with ste-
roid therapy that affect the risk of adverse effects. These
primarily include therapy duration and the doses used as
well as age, gender, regimen, smoking tobacco and base-
line cholesterol(14). The risk of complications is higher
when the steroids are used continuously compared to in-
termittent therapy(11).
Hypercortisolism predisposes to hypertension, diabetes
mellitus, lipid disorders(15–17), abdominal obesity and in-
sulin resistance(18). Complications resulting from hyper-
cortisolaemia may resemble the metabolic syndrome(13).
Glucocorticosteroids increase glycogen, protein and tri-
glyceride breakdown(19). Their influence on changes in lipid
metabolism depends on the dose and therapy duration(20).
They increase hepatic gluconeogenesis and reduce glucose
uptake by the liver and adipose tissue(21). They are also likely
to cause changes in coagulation and fibrinolysis, by increas-
ing the synthesis of fibrinogen and reducing the synthesis
of plasminogen activator and phospholipase A2(5).
Fardet et al. showed that patients who developed ste-
roid-induced iatrogenic Cushing’s disease have the high-
est risk of cardiovascular diseases(3). There may exist a va-
268 riety of mechanisms underlying glucocorticoid-induced
DOI: 10.15557/PiMR.2018.0028
hypertension, e.g. drug effects on the renin–angiotensin–
aldosterone system, the autonomic nervous system, miner-
alocorticoid activity and the effects on the synthesis of fac-
tors that regulate vascular width(13). It is believed that the
increase in blood pressure may also be the result of steroid-
induced increased synthesis of erythropoietin(22), increased
sodium retention in the kidneys(19) and increased volume
of extracellular fluid(23). It is worth stressing here that hy-
pertension affects about 70–85% of patients with endoge-
nous Cushing’s syndrome compared to 20% of patients with
exogenous disease(13). Perhaps short-term therapy has no
effects on hypertension. Such conclusions were drawn by
Fardet et al. who showed no significant increase in hyper-
tension during short-term steroid therapy(24).
Souverein et al. found in their study that steroids increase
the risk of heart failure and myocardial ischemia as well as
that the risk increases with increasing doses(23). According to
some researchers, steroid therapy may also increase the thick-
ness of the intima–media complex of the carotid arteries(25).
The data on the effects of steroids on stroke and transient ce-
rebral ischaemia are contradictory(11). Manson et al. showed
that cerebrovascular events may be a complication of ste-
roid therapy(14). According to Souverein et al., steroid ther-
apy can even reduce the risk of cerebrovascular events(23).
Patients after adrenalectomy due to Cushing’s syndrome
show improvement in various parameters, e.g. reduced
blood pressure, improved diabetes control, and reduced
body weight(26), as shown in the study by Terzolo et al.,
which indirectly points to the negative effects of steroids
on the cardiovascular system. The authors analysed pa-
tients’ condition after successful surgical treatment due to
Cushing’s syndrome, and showed improved blood pressure
control as well as metabolic compensation of diabetes (re-
duced glycated haemoglobin)(27).
STUDIES IN SELECTED PATIENT
POPULATIONS
A number of studies on the effects of steroid therapy
in patients with certain conditions have been conducted.
It should be noted that chronic inflammation also promotes
the development of cardiovascular diseases, which are treat-
ed with steroids(28).
Chester Wasko et al. demonstrated increased mortality
among patients with rheumatoid arthritis who were on ste-
roid therapy. However, concomitant use of disease-modify-
ing drugs reduced this correlation(29).
Davis et al. showed that glucocorticosteroids increase the risk
of cardiovascular diseases in patients with rheumatoid ar-
thritis, but only those with rheumatoid factor. The increased
risk was observed for prednisone doses above 7.5 mg/day(30).
Kitterer et al. analysed the effects of steroid therapy on myo-
cardial lipid accumulation in patients with rheumatic diseas-
es and confirmed this relationship. The risk was significantly
higher at doses above 7.5 mg prednisone per day, with ther-
apy duration of more than 6 months(31).
PEDIATR MED RODZ Vol. 14 No. 3, p. 267–270
 The effects of steroid therapy on the cardiovascular system
Many studies have been also conducted on the effects of in-
haled glucocorticosteroids on systemic side effects. In their
study, Loke et al. analysed literature data on the effects
of inhaled glucocorticosteroid therapy used for the treat-
ment of chronic obstructive pulmonary disease on the oc-
currence of complications. They found that observation-
al studies point to a relationship between the therapy used
and mortality due to cardiovascular diseases and myocar-
dial infarction. However, these findings were not confirmed
in randomised controlled trials(32).
ANABOLIC STEROIDS
It also seems worth mentioning about the effects of anabol-
ic steroids on the cardiovascular system. A number of stud-
ies have shown that the use of androgenic anabolic steroids
may lead to ischaemic heart disease, arrhythmia and sud-
den cardiac death(33). Other consequences of using these
drugs include myocardial hypertrophy, lipid disorders(34),
and an increased risk of atherosclerosis. Myocardial hy-
pertrophy may lead to arrhythmia, hypertension, myocar-
dial infarction, sudden cardiac death(35), increased blood
clotting and a tendency to platelet aggregation. The dis-
orders resolve after discontinuation of anabolic steroids.
No coronary changes were found in some of the patients
after myocardial infarction who received anabolic steroids,
which may indicate that myocardial ischaemia was like-
ly to result from vasospasm(36). Researchers show that the
use of anabolic steroids may also lead to diastolic dysfunc-
tion and increased red blood cell count, which predispos-
es to thrombosis(37).
OTHER COMPLICATIONS
Other adverse effects of steroid therapy include oral candidi-
asis, weight gain, myopathy, osteoporosis, hyperglycaemia(38),
hypokalaemia(39), mood disorders, adrenal suppression(40),
altered fat distribution, menstrual disorders and reduced
libido. Furthermore, they increase the risk of cataract and
glaucoma(41,42), and may cause growth retardation(43).
CONCLUSIONS
The wide use of steroids in the treatment of various diseases
and multiple adverse effects associated with their use should
encourage a thorough analysis of the indications for thera-
py and careful monitoring during treatment. It is necessary
to properly balance between effective steroid doses and dos-
es that are least likely to cause complications. It should be
also noted that steroids may cause adverse effects regard-
less of the route of administration. Caution is also neces-
sary with topical steroids. Due to the described risk of com-
plications of the above discussed therapy, patients receiving
long-term therapy with high doses of glucocorticosteroids
should undergo regular blood pressure check-ups and have
their lipidogram controlled periodically(25).
PEDIATR MED RODZ Vol. 14 No. 3, p. 267–270
Conflict of interest
Authors do not report any financial or personal connections with oth-
er persons or organisations, which might negatively affect the contents
of this publication and/or claim authorship rights to this publication.
References
1. Jacobs JW, Bijlsma JW: Innovative combination strategy to
enhance effect and diminish adverse effects of glucocorticoids:
another promise? Arthritis Res Ther 2009; 11: 105.
2. Liu D, Ahmet A, Ward L et al.: A practical guide to the monitor-
ing and management of the complications of systemic cortico-
steroid therapy. Allergy Asthma Clin Immunol 2013; 9: 30.
3. Fardet L, Petersen I, Nazareth I: Risk of cardiovascular events
in people prescribed glucocorticoids with iatrogenic Cushing’s
syndrome: cohort study. BMJ 2012; 345: e4928.
4. Ericson-Neilsen W, Kaye AD: Steroids: pharmacology, complica-
tions, and practice delivery issues. Ochsner J 2014; 14: 203–207.
5. Maxwell SR, Moots RJ, Kendall MJ: Corticosteroids: do they
damage the cardiovascular system? Postgrad Med J 1994; 70:
863–870.
6. van der Goes MC, Jacobs JW, Bijlsma JW: The value of glucocor-
ticoid co-therapy in different rheumatic diseases – positive and
adverse effects. Arthritis Res Ther 2014; 16 Suppl 2: S2.
7. Petersons CJ, Mangelsdorf BL, Thompson CH et al.: Acute effect
of increasing glucocorticoid replacement dose on cardiovascular
risk and insulin sensitivity in patients with adrenocorticotrophin
deficiency. J Clin Endocrinol Metab 2014; 99: 2269–2276.
8. Chaudhry HS, Bhimji SS: Cushing Syndrome, StatPearls
[Internet]. Treasure Island (FL), StatPearls Publishing 2018.
9. Paragliola RM, Papi G, Pontecorvi A et al.: Treatment with syn-
thetic glucocorticoids and the hypothalamus-pituitary-adrenal
axis. Int J Mol Sci 2017; 18: pii: E2201.
10. Decani S, Federighi V, Baruzzi E et al.: Iatrogenic Cushing’s syn-
drome and topical steroid therapy: case series and review of the
literature. J Dermatolog Treat 2014; 25: 495–500.
11. Nowak KM, Papierska L: Prevention and monitoring of the side
effects of chronic corticosteroid therapy. Postępy Nauk Med
2014; 27: 852–859.
12. Coondoo A, Phiske M, Verma S et al.: Side-effects of topical ste-
roids: a long overdue revisit. Indian Dermatol Online J 2014; 5:
416–425.
13. Isidori AM, Graziadio C, Paragliola RM et al.: The hypertension
of Cushing’s syndrome: controversies in the pathophysiology and
focus on cardiovascular complications. J Hypertens 2015; 33: 44–60.
14. Manson SC, Brown RE, Cerulli A et al.: The cumulative burden
of oral corticosteroid side effects and the economic implications
of steroid use. Respir Med 2009; 103: 975–994.
15. Anagnostis P, Karras SN, Athyros VG et al.: Subclinical Cushing’s
syndrome and cardiovascular disease. Lancet Diabetes Endocri-
nol 2014; 2: 361.
16. Hunter RW, Ivy JR, Bailey MA: Glucocorticoids and renal Na+
transport: implications for hypertension and salt sensitivity.
J Physiol 2014; 592: 1731–1744.
17. Ng MK, Celermajer DS: Glucocorticoid treatment and cardio-
vascular disease. Heart 2004; 90: 829–830.
18. Coelho MC, Santos CV, Vieira Neto L et al.: Adverse effects
of glucocorticoids: coagulopathy. Eur J Endocrinol 2015; 173:
M11–M21.
19. Walker BR: Glucocorticoids and cardiovascular disease. Eur
J Endocrinol 2007; 157: 545–559.
20. Trence DL: Management of patients on chronic glucocorticoid
therapy: an endocrine perspective. Prim Care 2003; 30: 593–605.
21. Pandya D, Puttanna A, Balagopal V: Systemic effects of inhaled
corticosteroids: an overview. Open Respir Med J 2014; 8: 59–65.
22. Whitworth JA, Mangos GJ, Kelly JJ: Cushing, cortisol, and car-
diovascular disease. Hypertension 2000; 36: 912–916.
269
DOI: 10.15557/PiMR.2018.0028
 Anna Otlewska, Grzegorz Szpotowicz, Paweł Hackemer
23. Souverein PC, Berard A, Van Staa TP et al.: Use of oral gluco-
corticoids and risk of cardiovascular and cerebrovascular dis-
ease in a population based case-control study. Heart 2004; 90:
859–865.
24. Fardet L, Nazareth I, Petersen I: Synthetic glucocorticoids and
early variations of blood pressure: a population-based cohort
study. J Clin Endocrinol Metab 2015; 100: 2777–2783.
25. Patt H, Bandgar T, Lila A et al.: Management issues with exoge-
nous steroid therapy. Indian J Endocrinol Metab 2013; 17
(Suppl 3): S612–S617.
26. Bancos I, Alahdab F, Crowley RK et al.: Improvement of cardio-
vascular risk factors after adrenalectomy in patients with adre-
nal tumors and subclinical Cushing’s syndrome: a systematic
review and meta-analysis. Eur J Endocrin 2016; 175: R283–R295.
27. Terzolo M, Allasino B, Pia A et al.: Surgical remission of Cush-
ing’s syndrome reduces cardiovascular risk. Eur J Endocrinol
2014; 171: 127–136.
28. Bijlsma JWJ, Buttgereit F: Adverse events of glucocorticoids
during treatment of rheumatoid arthritis: lessons from cohort
and registry studies. Rheumatology (Oxford) 2016; 55 (Suppl 2):
ii3–ii5.
29. Chester Wasko M, Dasgupta A, Ilse Sears G et al.: Prednisone use
and risk of mortality in patients with rheumatoid arthritis: mod-
eration by use of disease-modifying antirheumatic drugs. Arthri-
tis Care Res (Hoboken) 2016; 68: 706–710.
30. Davis JM 3rd, Maradit Kremers H, Crowson CS et al.: Glucocor-
ticoids and cardiovascular events in rheumatoid arthritis: a pop-
ulation-based cohort study. Arthritis Rheum 2007; 56: 820–830.
31. Kitterer D, Latus J, Henes J et al.: Impact of long-term steroid
therapy on epicardial and pericardial fat deposition: a cardiac
MRI study. Cardiovasc Diabetol 2015; 14: 130.
32. Loke YK, Kwok CS, Singh S: Risk of myocardial infarction and
cardiovascular death associated with inhaled corticosteroids
in COPD. Eur Respir J 2010; 35: 1003–1021.
270
DOI: 10.15557/PiMR.2018.0028
33. Karila T: Adverse effects of anabolic androgenic steroids on the
cardiovascular, metabolic and reproductive systems of anabolic
substance abusers. Drug Research Unit, Department of Mental
Health and Alcohol Research, National Public Health Institute,
Helsinki 2003: 19–24.
34. Hausmann R: Long-term effects of anabolic-androgenic-steroid
abuse. Morphological findings associated with fatal outcome. In:
Tsokos M (ed.): Forensic Pathology Reviews, Vol. 2. Humana
Press Inc., Totowa, NJ 2005: 273–289.
35. van Amsterdam J, Opperhuizen A, Hartgens F: Adverse health
effects of anabolic–androgenic steroids. Regul Toxicol Pharma-
col 2010; 57: 117–123.
36. Payne JR, Kotwinski PJ, Montgomery HE: Cardiac effects of ana-
bolic steroids. Heart 2004; 90: 473–475.
37. Deligiannis AP, Kouidi EI: Cardiovascular adverse effects of dop-
ing in sports. Hellenic J Cardiol 2012; 53: 447–457.
38. Fsadni CJ: A study on the management of corticosteroid side
effects in cancer patients. The Journal of the Malta College of Fam-
ily Doctors 2015; 4: 18–30.
39. Stanbury RM, Graham EM: Systemic corticosteroid therapy –
side effects and their management. Br J Ophthalmol 1998; 82:
704–708.
40. Aulakh R, Singh S: Strategies for minimizing corticosteroid tox-
icity: a review. Indian J Pediatr 2008; 75: 1067–1073.
41. Saag KG: Short-term and long-term safety of glucocorticoids
in rheumatoid arthritis. Bull NYU Hosp Jt Dis 2012; 70 Suppl 1:
21–25.
42. Longui CA: Glucocorticoid therapy: minimizing side effects.
J Pediatr (Rio J) 2007; 83 (Suppl): S163–S177.
43. Cruz-Topete D, Cidlowski JA: One hormone, two actions: anti-
and pro-inflammatory effects of glucocorticoids. Neuroimmu-
nomodulation 2015; 22: 20–32.
PEDIATR MED RODZ Vol. 14 No. 3, p. 267–270