Заштитни текстилни материјали и облека

УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ” – ШТИП
ТЕХНОЛОШКО ТЕХНИЧКИ ФАКУЛТЕТ
Проф. Д-р Винета Сребренкоска
Проф. Д-р Винета

Сребренкоска
Штип, 2019
Проф. Д-р. Винета Сребренкоска, Заштитни текстилни материјали и облека

ЗАШТИТНИ ТЕКСТИЛНИ МАТЕРИЈАЛИ И ОБЛЕКА
Автори:
ЗАШТИТНИ МАТЕРИЈАЛИ И ОБЛЕКА
Рецензенти:
Проф. д-р Димко Димески, Проф. д-р Светлана Ристеска
Лектор:
Марија Иванова
Уредник:
Техничко уредување:
Издавач:
Универзитет „Гоце Делчев” - Штип
Објавено во е-библиотека:
https://e-lib.ugd.edu.mk
CIP - Каталогизација во публикација

Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје
687.173/.175-037(075.8)
СРЕБРЕНКОСКА, Винета
Заштитни текстилни материјали и облека [Електронски извор] / Винета
Сребренкоска. - Штип : Универзитет "Гоце Делчев", Технолошко технички факултет,
2019
Начин на пристап (URL): http://e-lib.ugd.edu.mk/876. - Текст во PDF формат, содржи 199

стр., илустр. - Наслов преземен од екранот. - Опис на изворот на ден 04.12.2019. -
Библиографија: стр. 196-197
ISBN 978-608-244-684-4
а) Заштитна облека - Текстилни материјали - Високошколски учебници COBISS.MK-ID

111799050
УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ” – ШТИП
ТЕХНОЛОШКО ТЕХНИЧКИ ФАКУЛТЕТ
Проф. д-р Винета Сребренкоска
Штип, 2019
ПРЕДГОВОР
Учебникот „Заштитни текстилни материјали и облека“ е наменет за студентите на

Технолошко-техничкиот факултет при универзитетот „Гоце Делчев“ во Штип. Учебникот
го покрива наставниот материјал по предметот „Заштитни текстилни материјали“. Во
учебникот се опфатени материјалите кои се развиени до 2015 год. и кои се етаблирани
на пазарот како инженерски или текстилни заштитни материјали и наоѓаат широка
примена во современото инженерството и општество.
Од почетниот развој на синтетичките влакна, истите стануваат конкурент, а во некои
апликации дури ги заменуваат природните влакна. Арамидните, полиестерските и др.
се денес најшироко користените влакна како за заштитни ткаенини така и за технички
апликации. Овие влакна прво се произведени во 1947 г. Но, првото вистинско синтетско
влакно е полиамидното или најлон, чија комерцијална продукција почнува во 1938 г.
Последниве 50-тина години современите синтетички влакна се развија во технички
филаменти со особини кои се креирани преку контрола на нивната молекулска
структура. Најсовремените влакна поседуваат особини, особено крутост во комбинација
со мала густина, кои се на горната граница што природата и физиката ги дозволуваат.
Тоа овозможува техничките структури базирани на влакна да бидат креирани со
извонредни особини што претставува база за нови технички иновации. Природните
влакна пак, од своја страна, имаат квалитети кои што синтетичките не можат да ги
заменат особено комфорот, мекоста, допирот, но исто така тие се обновливи и евтин
извор на структурни зајакнувачи, со што наоѓаат и нови апликации покрај
традиционалните текстилни апликации.
По развојот на полиамидот 66 (1935 г) следи период на рапиден развој и на други
синтетички влакна, полиамид 6 („перлон, 1938), полиестер (1941), полиакрилонитрил
(1942) итн.
Денес на пазарот веќе постои нова генерација на високоперформансни влакна кои
се одликуваат со високи и јакост и модул и кои се пред се наменети за заштитни
материјали и облека. Некои од овие влакна се дури и во втора или трета генерација од
својот развој.
Влакната претставуваат значајна форма на материјал и често пати поседуваат
особини кои се супериорни во однос на истиот материјал во невлакнеста форма.
Финоста (од редот на 10 микрони) им овозможува голема флексибилност. Формата на
влакната, со должина од неколку десетици реда на величини поголема во однос на
дебелината, ја детерминира нивната преферентна апликација за оптоварување на
затегање во аксијален правец. И токму во таквите апликации доаѓа до полн израз
бенефитот од користењето на влакната било како заштитни текстилни материјали, било
како технички.
Извонредните карактеристики, текстилните и техничките влакна ги должат на својата
структурна градба. Од тука, логично следи, за да се објаснат својствата на влакната
потребно е да се познава нивната структура. Токму затоа, последните глави од овој
учебник се посветени на структурата на влакната; на сите релевантни механички и други
карактеристики на заштитни материјали и нивната најчеста употреба.
При пишувањето на учебникот авторот водеше сметка за предзнаењата на
студентите и ја прилагоди содржината на ниво кое ќе биде јасно и разбирливо за нивото
на стекнатите предзнаења. Учебникот е богато илустриран со слики кои секако
овозможуваат полесно да се совлада градивото кое е презентирано.
Авторот, Штип, 2019

СОДРЖИНА
Стр.
1 ПРЕГЛЕД НА ЗАШТИТНАТА ОБЛЕКА
1 ПРЕГЛЕД НА ЗАШТИТНАТА ОБЛЕКА 12
1.1 Вовед 12
1.2 Класификација 12
1.2.1. Заштита од оган 13
1.2.2. Термичка заштита 14
1.2.3. Хемиска заштита 15
1.2.4. Заштита од механички удар 15
1.2.5. Балистичка заштита 16
1.2.6. Заштита од радијација 17
1.2.7. Електрична заштита 19
1.2.8. Заштита од намалена видливост 20
2 МАТЕРИЈАЛИ И ТЕХНОЛОГИИ
2 МАТЕРИЈАЛИ И ТЕХНОЛОГИИ 21
2.1 Влакна/предива 23
2.2 Ткаенини 25
2.3 Финиширање 29
2.4 Шиење и асемблирање 29
3 ИДНИНАТА НА ЛИЧНАТА ЗАШТИТА
3 ИДНИНАТА НА ЛИЧНАТА ЗАШТИТА 31
3.1 Високофункционална облека со физиолошки комфор 31
3.2 Нанотехнологија 31
3.3 Биотехнологија 32
3.4 Електронска технологија (Електроника) 33
4 ИЗБОР НА МАТЕРИЈАЛ ЗА ЗАШТИТНА ОБЛЕКА
4 ИЗБОР НА МАТЕРИЈАЛ ЗА ЗАШТИТНА ОБЛЕКА 36
4.1 Вовед 36
4.2 Проценка на опасноста (Чекор 1) 36
4.2.1 Типови на опасност 36
4.2.2. Интензитет на опасноста 37
4.3 Наоѓање соодветни стандарди и упатства (Чекор 2) 38
4.3.1 Стандарди со добро дефинирани тест-процеури и спецификации за 38
перформансите
4.3.2. Стандарди со недобро дефинирани тест-процеури и спецификации 38
за перформансите
4.3.3 Стандарди со препораки за дизајнот на облеката но и за 39
4.4 Разгледување на материјалите од аспект на заштитните 39
перформанси (Чекор 3)
4.4.1 Хемиски заштитни перформанси 39
4.4.2 Биолошки заштитни перформанси 41
4.4.3 Огнени и термички заштитни перформанси 42
4.4.4 Механички заштитни перформанси 43
4.5 Избор на материјали врз база на други важни фактори (Чекор 4) 46
4.5.1 Перформанси при работа 46
4.5.2 Конфор 46
4.5.3 Цена 47
4.5.4 Трајност 47
4.5.5 Употреба, нега, одржување 47
4.5.6 Културни фактори 47
4.6 Идни трендови 48
5 ХЕМИСКА ЗАШТИТА НА НАСЕЛЕНИЕТО
5 ХЕМИСКА ЗАШТИТА НА НАСЕЛЕНИЕТО 51
5.1 Вовед 51
5.2 Класификација на ХЗО 51
5.2.1 Класификација според дизајнот 51
5.2.2 Класификација според перформансите 52
5.2.3 Класификација според рокот на употреба 53
5.3 Облека, материјали, дизајн и величина 53
5.3.1 Типови на облека 53
5.3.2 Материјали 53
5.3.3 Дизајн 53
5.3.4 Величина 56
6 ТЕКСТИЛ ЗА ЗАШТИТА ОД СТУД
6 ТЕКСТИЛ ЗА ЗАШТИТА ОД СТУД 58
6.1 Вовед 58
6.2 Студена околина 58
6.2.1 Конвекција 58
6.2.2 Радијација 59
6.2.3 Кондукција 59
6.2.4 Испарување 59
6.2.5 Респирација (Дишни патишта) 60
6.3 Енергетски метаболизам, продукција на топлина и физичка работа 60
6.4 Равенка за термичка рамнотежа 61
6.5 Мерење на перформансите на облеката 62
6.6 Специфични материјали и текстил за заштита од студ 63
7 ТЕКСТИЛ ЗА БАЛИСТИЧКА ЗАШТИТА
7 ТЕКСТИЛ ЗА БАЛИСТИЧКА ЗАШТИТА 65
7.1 Балистички заштитни материјали 65
7.2 Конструкција на ткаенини за балистичка заштита 68
7.3 Механизам на стопирање на куршумот 69
7.4 Балистички текстилни производи 70
8 ТЕКСТИЛ ЗА УВ ЗАШТИТА
8 ТЕКСТИЛ ЗА УВ ЗАШТИТА 73
9 ТЕКСТИЛ ЗА БИОЛОШКА ЗАШТИТА
9 ТЕКСТИЛ ЗА БИОЛОШКА ЗАШТИТА 76
9.1 Што се микроби 76
9.2 Влијание на микробите врз текстилот и луѓето 76
9.3 Неопходност од антимикробни финиши 77
9.4 Барање за антимикробните финиши 77
9.5 Антимикробмни финиши 77
10 ТЕКСТИЛ ЗА РЕСПИРАТОРНА ЗАШТИТА
10 ТЕКСТИЛ ЗА РЕСПИРАТОРНА ЗАШТИТА 80
10.1 Класификација на неткаен текстил 80
10.2 Оценка на филтер материјалот за заштита на респираторниот тракт 82
11 ТЕКСТИЛ ЗА ЕЛЕКТРОСТАТСКА ЗАШТИТА

11 ТЕКСТИЛ ЗА ЕЛЕКТРОСТАТСКА ЗАШТИТА 87
12 ТИПОВИ И КАРАКТЕРИСТИКИ НА ВЛАКНА ЗА ЗАШТИТЕН
ТЕКСТИЛ
12 ТИПОВИ И КАРАКТЕРИСТИКИ НА ВЛАКНА ЗА ЗАШТИТЕН 90
ТЕКСТИЛ
12.1 Вовед 90
12.2 Постапки и формирање на заштитни синтетски влакна 92
12.2.1 Извлекување од раствор 93
12.2.1.1 Суво извлекување 93
12.2.1.2 Влажно извлекување 94
12.2.2 Извлекување од растоп 95
12.2.3 Извлекување од гел 96
12.2.4 Влечење и ориентирање 97
13 АРАМИДНИ ВЛАКНА
13 АРАМИДНИ ВЛАКНА 99
13.1 Вовед 99
13.2 Синтеза 100
13.3 Типови комерцијални арамидни влакна 104
13.4 Структура 105
13.5 Особини 107
13.5.1 Хидролитска и рН стабилност 107
13.5.2 Апсорпција на влага 109
13.5.3 Температура на разградување 110
13.5.4 Влијание на повишената температура брз силата на затегање 111
13.5.5 Влијание на повишената температура брз димензионата 112
стабилност
13.5.6 Топлина на согорување 112
13.5.7 Специфична топлина 113
13.5.8 Влијание на ниските температури 113
13.6 Примена 114
13.6.1 Јажиња 114
13.6.2 Геотекстил 116
13.6.3 Арматура за гума 116
13.6.4 Трансмисиони ремени и црева 116
13.6.5 Балистичка заштита 117
13.6.6 Заштита на отворен пламен 117
13.6.7 Заштита од посекотини и убод од остар предмет 118
13.6.8 Композитни материјали 118
13.6.9 Останата примена 119
13.6.10 Компактен преглед на примената на арамидни влакна 120
14 ВИСОКОПЕРФОРМАНСНИ РЕ ВЛАКНА
14 ВИСОКОПЕРФОРМАНСНИ РЕ ВЛАКНА 122
14.1 Вовед 122
14.2 Добивање 122
14.3.1 Физички особини на влакната 124
14.3.2 Останати особини на влакната 127
14.4.1 Јажиња 130

14.4.2 Балистичка заштита 131
14.4.3 Балистички композити 131
15 ЈАГЛЕРОДНИ ВЛАКНА
15 ЈАГЛЕРОДНИ ВЛАКНА 134
15.1 Вовед 134
15.2 Прекурсори 134
15.3 Јаглеродни влакна врз база на PAN 134
15.3.1 Оксидација 136
15.3.2 Карбонизација 137
15.3.3 Површински третман 137
15.3.4 Финиширање 138
15.4 Класификација 139
15.5 Механички карактеристики 139
16 НАНО ВЛАКНА
16 НАНО ВЛАКНА 144
16.1 Вовед во нано технологија 144
16.2 Факти за нано технологијата 144
16.3 Основни димензии во нанометри 144
16.4 Неткаен текстил од нано влакна 146
16.5 Добивање 146
16.5.1 Острови-во-море технологија 146
16.5.2 Електро-извлекување 147
16.6 Полимер/растворувач систем 149
16.7 Особини на нано влакната 149
16.8 Апликација на нано влакната 150
16.8.1 Биомедицина 150
16.8.2 Филтрација 150
16.8.3 Останати апликации 150
17 КЕРАМИЧКИ ВЛАКНА
17 КЕРАМИЧКИ ВЛАКНА 152
17.1 Вовед 152
17.2 Поделба 152
17.3 Добивање на неоксидни влакна 153
17.3.1 Производство на предкерамички полимер 154
17.3.2 Развој на микроструктурата 157
17.4 Производство на оксидни влакна 158
18 СТАКЛЕНИ ВЛАКНА
18 СТАКЛЕНИ ВЛАКНА 165
18.1 Вовед 165
18.2 Добивање на континуирани влакна 165
18.2.1 Кугличен процес 165
18.2.2 Директен процес 166
18.2.3 Финиширање 168
18.2.4 Структура 168
18.2.5 Суровини 189
18.3 Типови на стаклени влакна 169

18.4 Типови на творевини од стаклени влакна 170
18.5.1 Механички и физички особини 170
18.5.2 Хемиски особини 170
18.5.3 Основни особини 171
18.6 Примена на стаклени влакна 171
18.6.1 Композити 171
18.6.2 Автомобилска индустрија 171
18.6.3 Авио – индустрија 171
18.6.4 Електроиндустрија и електроника 172
18.6.5 Генерално индустрија 172
18.6.6 Геотекстил 172
18.6.7 Спортски реквизити 172
19 ПОЛИАМИДНИ ВЛАКНА
19 ПОЛИАМИДНИ ВЛАКНА 174
19.1 Физички особини 176
19.2 Хемиски особини 177
19.3 Употреба 177
20 ПОЛИЕСТЕРСКИ ВЛАКНА
20 ПОЛИЕСТЕРСКИ ВЛАКНА 179
21 ПОЛИАКРИЛНИ ВЛАКНА
21 ПОЛИАКРИЛНИ ВЛАКНА 184
22 ПОЛИЕТИЛЕНСКИ ВЛАКНА
22 ПОЛИЕТИЛЕНСКИ ВЛАКНА 188
23 ПОЛИПРОПИЛЕНСКИ ВЛАКНА
23 ПОЛИПРОПИЛЕНСКИ ВЛАКНА 191
24 МИКРОВЛАКНА
24 МИКРОВЛАКНА 194
KОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА 196

1
ПРЕГЛЕД НА ЗАШТИТНАТА ОБЛЕКА
ВОВЕД
КЛАСИФИКАЦИЈА
ЗАШТИТА ОД ОГАН
ТЕРМИЧКА ЗАШТИТА
ХЕМИСКА ЗАШТИТА
ЗАШТИТА ОД МЕХАНИЧКИ УДАР
БАЛИСТИЧКА ЗАШТИТА
ЗАШТИТА ОД РАДИЈАЦИЈА
ЕЛЕКТРИЧНА ЗАШТИТА
ЗАШТИТА ОД НАМАЛЕНА ВИДЛИВОСТ

1. ПРЕГЛЕД НА ЗАШТИТНАТА ОБЛЕКА
1.1. Вовед 1.
Научниот напредок во различни полиња овозможува
зголемен квалитет на животот на луѓето. Од друга страна,
технолошкиот развој, исто така доведува до тоа луѓето да
бидат изложени на поголем ризик и опасност од физички,
хемиски и биолошки напад. За среќа постои едноставна и
ефикасна заштита за повеќето од овие опасности. Текстилот
претставува интегрален дел на поголем број од заштитната
опрема. Заштитната облека се произведува со користење на
традиционалните текстилни технологии како што се ткаење и
плетење а исто така и со специјални техники како што е 3Д
ткаењето, при што се користат природни и синтетички влакна.
Заштитната облека се изработува од текстил кој го

нарекуваме технички или индустриски. Опасноста на која што
човек во денешно време е изложен често е толку разновидна
така што не постои еден вид на облека што ќе штити од
секаков вид на опасност. Извршено е големо истражување за
развој на заштитна облека за разни обични и специјални
цивилни и воени професии. Обезбедувањето заштита и за
цивилното население кое може да биде цел на терористички
или биохемиски напад исто така е озбилно разгледувано.
Заштитните текстилни материјали се дел од техничките

текстилни материјали. Во технички текстилни материјали
спаѓаат сите оние материјали кои пред се’ се користат заради
нивните перформанси т.е. функционални карактеристики а
помалку заради естетските или декоративните. Во 2000 година
техничките текстилни материјали учествувале со 25 % по маса
во однос на вкупната светска потрошувачка на текстилни
материјали, додека заштитните текстилни материјали со 14 %
од сите технички текстилни материјали. Потрошувачката на
заштитна облека линеарно е зголемена во последниве десет
години и во 2010 година таа изнесувала околу 340000 тони што
претставува зголемување од 85 % во однос на 1995 година.
1.2. Класификација
Класифицирањето на текстилните материјали за лична

заштита е сложено бидејќи не може да се направи единствена
класификација која ќе ги опфати сите видови на заштита.
Преклопувањето во класификацијата е сосема вообичаено
бидејќи постојат толку многу професии и апликации што дури
и во иста класа постојат различни барања за техниката и
заштитата што треба да ја исполнат материјалите. Во
зависност од крајната употреба, текстилните материјали за
лична заштита можат да се класифицираат како: индустриски,
агрикултурни, воени, цивилни, медицински, спортски и авио-
индустриски.
Понатаму можат да бидат класифицирани според

функцијата на крајната употреба како што е: термичка (студ)
заштита, заштита од оган, хемиска заштита, заштита од
механички удар, заштита од радијација, биолошка заштита,
електрична заштита и заштита од невидливост т.е.
намалената видливост.
1.
На сликата 1.2.1. сумарно е претставена личната
(персоналната) заштита каде се користат текстилни
материјали.
Текстил за лична
заштита
Термичка заштита
Биолошка заштита
Хемиска заштита
Заштита од механички
удар
Заштита од радијација
Заштита од оган
Заштита од
невидливост
Слика 1.2.1. Примена на текстилот кај различни видови

на заштита
1.2.1. ЗАШТИТА ОД ОГАН
Пожари многу често се случуваат што резултираат со

фатални или нефатални последици. Во домаќинствата едни
од најзапаливите материјали се текстилните: мебел штофот,
теписите и пердињата. Треба да се има во предвид дека
фаталните последици не се секогаш предизвикани од
изгореници туку од гушење со чад и емисијата на токсични
гасови кои се ослободуваат при горењето. Затоа, употребата
на нетоксични или нискотоксични запаливи материјали е многу
важна при заштита од пожар.
Човечкото ткиво (кожата) е многу осетливо на топлина. При
45 оС се јавува чувство на болка а при 72 оС кожата комплетно
изгорува.
Времето на изложеност на дејство на пламен како и

количината на топлинскиот флукс што се развива се важни
фактори при дизајнирањето на заштитната облека
Заштитната облека од оган мора да исполнува две
функции: да биде огноотпорна и да формира топлинска
бариера. Заштитната бариера е многу важен фактор ако
1.
човекот мора да остане во близина на огнот подолго време.
Всушност, при пожарите најмногу страдаат незаштитените
делови од телото: лицето и рацете Во некои развиени земји
постои и законска регулатива постелнината, завесите,
теписите и мебелот да бидат од огноотпорен текстил како што
се Кевлар и Номекс или од хибридни материјали во кои ги има
нив.
1.2.2. ТЕРМИЧКА ЗАШТИТА
Метаболизмот во човековиот организам генерира топлина

која може да му го спаси животот или пак да биде фатална во
зависност од околината во која се наоѓа. Човековото тело
лагодно се чувствува во многу мал температурен опсег од 28
– 30 оС. Во лето потребно е топлината од метаболичната
активност да ја пренесеме во околината што е можно побрзо,
додека во зима, особено во екстремно студени услови, треба
да се најде начин како да се заштитиме од загуба на телесната
топлина.
Генерално, топлината се пренесува со кондукција,
конвекција и со радијација или како комбинација на овие три
начини во зависност од изворот на топлина.
За заштита од кондуктивна топлина дебелината на

ткаенината и нејзината густина се главни фактори за
разгледување бидејќи воздухот кој е заробен меѓу влакната
има најмала можна кондуктивност од сите материјали.
За заштита од конвективна топлина (особено од пламен)

најважен фактор се огноотпорните својства на ткаенината.
Што се однесува до заштитата од радијацијаоната

топлина метализираните ткаенини ( како што се
алуминизираните) се најпогодни бидејќи имаат голема
рефлексија од површината а исто така се и електро
спроводливи.
За температури од – 30 оС неопходна е специјално

дизајнирана облека за преживување и работа.
Најефикасен метод за заштита од студ е да се спречи или
смали загубата на телесната топлина со кондукција. Облеката
наменета да штити од студ е обично повеќе-слојна. Се состои
од:
- неапсорбирачки внатрешен слој,
- среден изолирачки слој кој е способен да го зароби
воздухот но истовремено да ја пренесе влагата, и од
- надворешен слој кој е непропустлив за ветар и вода.
1.2.3. ХЕМИСКА ЗАШТИТА
Облека за хемиска заштита што ќе штити од секаква

опасност практично не постои бидејќи хемијата е многу широка
област и облеката може да штити само од одредена хемиска
опасност. Генерално, хемиски заштитната облека може да се
1.
категоризира како херметизирачка и не-херметизирачка.
Херметизирачката го покрива целото тело и вклучува

опрема за респираторна заштита и обично се користи таму
каде се бара голема хемиска заштита.
Не-херметизирачката облека се состои од сепаратни

делови и кај неа нема вклучена опрема за заштита на
респираторниот тракт.
Во САД хемиски заштитната облека се класифицира во четири

нивоа А, В, С и D почнувајќи од највисокото кон најниското,
додека во Европа се класифицира во типови од 1 до 7 во
зависност од видот на хемиската изложеност. Хемикалиите во
течна состојба многу почесто се користат отколку тие во тврда
па затоа хемиски заштитната облека треба да биде одбојна
или непропустлива за течности.
Посебно внимание е посветено на развој на заштитна облека

од пестициди бидејќи изложеноста на кожата на дејство на
пестицидите претставува главна здравствена опасност за
земјоделците.
Друго важна функција на хемиски заштитната облека е да

штити од хемикалиите присутни во воздухот како што се
штетните и токсичните гасови или издувните гасови од
автомобилите, прашина и микроорганизми кои се присутни во
воздухот. За заштита од загаден воздух обично се користат
заштитни маски со честички од активен јаглерод кои ја
апсорбираат прашината присутна во атмосферата.
1.2.4. ЗАШТИТА ОД МЕХАНИЧКИ УДАР
Балистичка заштита
Балистичка заштита обично им е потребна на војници,

полицајци и на луѓе кои работат во обезбедување. Историски,
опремата за балистичка заштита била направена од метали и
била претешка за носење. Текстилните материјали
обезбедуваат исто ниво на балистичка заштита како и
металите но се многу полесни и покомфорни за носење.
Најголем број на жртви при војна предизвикуваат
фрагментите/шрапнели од експлодирани бомби, мини и
гранати - 59 %, од куршумите - 19 %, останатите 22 % -
отпаѓаат на други причини.
Високо-перформансната опрема за балистичка заштита ја
расејува енергијата од фрагментите со тоа што предивото се
истегнува/кини а во точките каде се вкрстува основата и
јатокот се врши трансфер на енергијата врз предивото кое не
директно погодено. Меѓу првите материјали кои се користеле

за балистичка заштита е ткаената свила која покасно е
заменета со високо-модулни влакна од најлон 6.6. Од 1970 –
те се користат ароматични полиамидни влакна како што се
Кевлар (Kevlar) и Тварон (Twaron) и полиетиленски влакна со
ултра висока молекулска маса како што се Дајнема (Dyneema)
1.
и Спектра (Spectra).
Заштита од друг вид на удар
Само во САД секоја година повеќе од еден милион

работници се жртви на повреди поврзани со професијата, а 25
% од повредите се на дланките и рацете. Ракавиците и
шлемовите се основните заштитни средства за персоналот кој
работи во хемиската, градежната и другите индустрии. Некои
примери за заштита од удар се сигурносните ремени и
воздушните перничиња во колите. Воздушните перничиња ја
смалуваат смртноста при несреќи за 28 %, опасните повреди
за 29 % и хоспитализацијата за 24 %, додека сигурносните
ремени ја смалуваат смртноста за 50 %. Јакоста на затегање
на сигурносните ремени треба да е најмалку 30 кN/50 mm.
Многу несреќи се случуваат при спортските и рекреативните
активности. Најчести заштитни средства кои се користат при
спортување се стегачи за зглобовите, колената, глуждовите,
шлемови и заштитниците (за скејтери, фудбалери, ролериџии,
итн.)
1.2.5. БИОЛОШКА ЗАШТИТА
Повеќето природни влакна, како што се волнените,

свилените, целулозните и други се подложни на биолошка
деградација од бактерии, габи, итн. За среќа, постојат
различни хемикалии и технологии на доработка кои го штитат
текстилот и човекот, што носи облека од вакви влакна, од
биолошка опасност. Текстилот наменет за биолошка заштита
има две функции:
• Да го заштитат човекот од бактерии, габи,

дерматофитски фунги и други микроорганизми кои
предизвикуваат естетски, хигиенски или здравствени
проблеми.
• Да го заштитат самиот текстил од био-деградација која

ја предизвикуваат мувлата, гнилежот или габите, како и од
консумирање од страна на инсекти и паразити
Антимикробните својства на свилата со години се

користени во медицински апликации. Природните влакна
содржат лигнин и други супстанци кои имаат природни
антимикробни својства. Генерално, текстилот врз база на
природни влакна има многу подобри антимикробни својства од
синтетските влакна заради присуството на супстанци како што
е лигнинот и пектинот.
Хемиските површински агенси најчесто се користат за да им
се дадат антимикробни особини на природните и синтетските
текстилни творевини со нанесување на функционални
финиши врз површината на ткаенините или влакната. Покрај

тоа се користат и разни видови на функционални мембрани во
комбинација со ткаенините кои штитат од опасните материи
или микроби. Ризикот и контаминацијата предизвикана од HIV
и други вируси ги зголемуваат заштитните барања за
медицинскиот текстил. Пожелно е да се има антимикробно
финиширање дури и за секојдневниот текстил како што е
1.
долната облека, детската облека, пелените, пешкирите, итн.
1.2.6. ЗАШТИТА ОД РАДИЈАЦИЈА
Заштита од нуклеарна радијација
Специјална заштита е потребна за луѓето што работат во

радиоактивна средина. Алфа, бета и гама зрачењето се
најважните видови на радијација. Озрачувањето од алфа и
некои видови на бета радијација можат да се спречат со
чување на радиоактивната нечистотија подалеку од кожата ,
очите, носот и устата. Заштитни очила, респираторни маски,
ракавици и лесна заштитна облека можат да бидат соодветна
заштита од некои алфа и бета радијации кои имаат слаба
продорност. Меѓутоа, гама и донекаде бета радијацијата
имаат доволна енергија да пенетрираат низ текстилот и да
дејствуваат врз човечкото ткиво дури и кога радиоактивната
супстанца не е во контакт со човековата кожа. Заштитата од
радијација зависи од нивото на контрола на радијацијата,
времето на изложеност, оддалеченоста од изворот на
радијација и од типот на достапната радиоактивна заштита.
Заштитата се состои од ставање на густа (тешка) радијациона
бариера како што е оловото меѓу радиоактивната нечистотија
и работникот
Ткаени ткаенини од памук, полиестер/памук или
најлон/полиестер со кепер или сатен преплет се главните
видови на ткаенини кои се користат за нуклеарна заштитна
облека. Неткаените ткаенини се користат како наметки над
ткаената заштита и делуваат како бариера спротив опасните
честици и ја штитат основната облека . Кога самите ќе се
контаминираат едноставно се фрлаат и заменуваат со нови.
Заштита од УВ радијација
Брановата должина на соларната радијација која стигнува

на површината од Земјата е во опсег од 280 до 3000 nm.
Ултравиолетовата (УВ) светлина има највисока енергија на
радијација која се состои од УВ-А и УВ-Б, чија радијација е од
320 – 340 nm и од 280 – 320 nm, соодветно. Продолженото
излагање на кожата на УВ-А радијација може да биде
канцерогено што резултира во хронични реакции и повреди,
забрзано стареење на кожата и предизвикување на
фотодерматоза (акни). итн. Претераната доза на УВ-Б може
да доведе до акутни и хронични реакции, поцрвенување на
кожата и до рак на кожата.
Очилата за сонце, шапките и облеката се главните средства
за заштита од УВ радијација. Текстилот е одличен материјал
за УВ заштита и повеќето УВ светлина може да биде
блокирана од обичната облека.
Табела 1.2.6.1. Главни фактори кои влијаат врз

заштитата од УВ радијација
1
Фактори
Влакно
Ефект
Памукот има најголема
1.
пропустливост на УВ
радијација (УВР). Волната има
најголема апсорпција.
Полиестерот има голема
апсорпција на УВ-Б,
полиамидите се прилично
пропустливи на УВР
2 Преплет Конструкцијата на ткаенината
со кој се определува
порозноста и типот на
преплетот е најважниот фактор
кој влијае врз УВ заштитата.
Колку е погуста ткаенината
толку е помала УВ
трансмисијата.
3 Боја Темните бои повеќе
апсорбираат УВР па според
тоа имаат висок УЗФ
(ултравиолетов заштитен
фактор)
4 Маса Колку е подебела и потешка
ткаенината дотолку
трансмисијата на УВР е
помала
5 Растегливост Колку е поголема растегливост
толку е помал УЗФ
6 Влага Зависи од апсорбентноста на
влага на влакната/ткаенините.
Генерално, заштитата од УВР е
помала во влажна состојба.
7 Финиширање Апсорбирачки агенси на УВР
можат да се користат за да се
зголеми заштитата на лесната
летна облека.
Во последниве две декади, напорите да се намали појавата

на рак на кожата се главно фокусирани на намалување на
изложеноста на сончева светлина. Во табелата 1.2.6.1 се
прикажани факторите кои влијаат на заштитата од УВ
радијација.
Како што е прикажано во табелата, заштитната способност
на ткаенините зависи од видот на влакната, преплетот, бојата,
доработката, присуството на адитиви и од перењето.
Заштита од електромагнетна радијација
Со развојот на модерното општество луѓето во секојдневниот

живот, дома и на работа, се повеќе користат електрични и
електронски уреди. Меѓутоа, овие уреди се способни да
емитуваат радио фреквенции кои се потенцијално штетни за
1.
здравјето. Такви се на пример мобилните телефони со
фреквенции од 900 до 1800 MHz, микробрановите печки со
2450 MHz, радарските комуникациони системи од 1 до 10000
MHz, итн.
Кога електромагнетните бранови ќе навлезат во организмот
тие ги вибрираат молекулите при што се создава топлина која
може да ја попречи способноста на клетките за регенерација
на ДНК (дезоксирибонуклеинска киселина) и РНК
(рибонуклеинска киселина). Потоа, електромагнетните
бранови можат да предизвикаат абнормални хемиски
активности кои продуцираат канцерогени клетки што
доведуваат до леукемија и други видови на рак.
Традиционално, метален лим се користи за заштита од
радио фреквенции. Во последно време за заштита од
електромагнетно зрачење се користат електро-спроводливи
ткаенини.
Спроводливите ткаенини се прават користејќи различни
техники, како што се:
1. Ламинирање на спроводлив слој на површината од

ткаенината.
2. Додавање на спроводливи полнители како јаглеродна

гареж, јаглеродни влакна, метални влакна или метална
прашина на изолирачкиот материјал.
3. Додавање на спроводливи влакна и предиво во самата

ткаенина.
1.2.7. ЕЛЕКТРИЧНА ЗАШТИТА
Електромагнетна заштита
Заштита од електромагнетни извори е потребна за луѓето

кои работат блиску до електричните мрежи и електричните
апарати затоа што постои можност да бидат изложени на
електричен удар и изгореници. За електромагнетна заштита
се користат гумени ракавици, диелектрични шлемови и чизми,
изолациони мотки итн. Изолациона заштитна облека со
огноотпорни особини е неопходна за луѓето кои работат во
близина на високо-напонска електро опрема.
Електростатска заштита
Електростатскиот електрицитет лесно се акумулира во

обичните текстилни материјали особено во сува атмосфера.
Акумулираниот електрицитет тешко се отстранува.
Празнењето на електростатскиот електрицитет се случува со
1.
шокови и искри кои можат да бидат опасни во запалива
атмосфера. Според тоа, присуството на статички
електрицитет во текстилот може да претставува голема
опасност во индустријата за хартија, експлозиви, пластика, во
печатниците, итн.
Пред да се развијат анестетични и антистатички гумени
компоненти за опремата во операционите сали, постоеле
случаи на експлозии во болниците предизвикани од статички
електрицитет. Набојот во облеката може да достигне и над 60
kV во зависност од рамнотежата меѓу стапката на
наелектризирање и стапката на дисипација на статичкиот
електрицитет и од потенцијалот на телото.
Меѓусебното соединување (спојување) е чест проблем
предизвикан од електростатското наелектризирање.
Електростатската привлечност може да претставува опасност
и за отворање на падобраните дури и да доведе до
катастрофални последици во одредени случаи.
За заштита се користат анти-електростатски финиши за
текстилните материјали во цивилните и нецивилните
апликации. Основниот принцип за изработка на антистатичка
облека е да се намали електричната отпорност или можноста
за акумулирање на електростатски електрицитет во
ткаенината.
• Еден начин за намалување на електричната отпорност
е во растопот/растворот од кој се извлекуваат влакната да се
стават спроводливи материјали.
• Друг начин е да се произведуваат композитни влакна
кои содржат барем една електро-спроводлива компонента или
на влакната да се нанесат електро-спрободливи метални или
јаглеродни облоги. Такви примери се анти-статските финиши.
Од друга страна електро-статскиот електрицитет може да
биде многу корисен за практични индустриски апликации. Во
текстилната индустрија електростатиката се користи како
средство за предење на влакна и предива.
1.2.8. ЗАШТИТА ОД НАМАЛЕНА ВИДЛИВОСТ
Намалената видливост придонесува за фаталните

последици на пешаците. Се известува дека во ноќно време
возилата удираат и убиваат повеќе од 4000 а повредуваат
повеќе од 30000 пешаци годишно само во САД. Јасно-
видливите материјали (high-visibility materials) овозможуваат
значително намалување на смртноста и озбилните повреди кај
работниците и пешаците. Јасно-видливите материјали треба
да ги носат пешаците, работниците кои работат или ги
одржуваат патиштата, полицајците, џогерите,
велосипедистите, пожарникарите, автостоперите и други.
1.
Слика 1.2.8.1. Јасно видливи материјали за

заштита од намалена видливост
Облеката се прави видлива ако е сошиена од јасно-видливи

материјали или со хемиско финиширање. Постојат три типови
на јасно-видливи материјали:
1. Рефелектирачки материјали кои светат кога се

осветлени пр. рефлектирачки микропризми.
2. Фотолуминисцентни материјали кои ја апсорбираат

дневната или вештачка светлина, ја зачувуваат енергијата и
емитуваат зелен, жолт отсјај во темнина.
3. Флуоресцентни материјали.
Во некои случаи, се користат комбинации на овие материјали

за да се постигне оптимална ноќна видливост.
На сликата 1.2.8.1. претставени се некои продукти со јасна
ноќна видливост.
2
МАТЕРИЈАЛИ И ТЕХНОЛОГИИ
Влакна/предива
Ткаенини
Финиширање
Шиење и асемблирање
2. МАТЕРИЈАЛИ И ТЕХНОЛОГИИ
Како што видовме постојат различни видови на облека за

персонална заштита во зависност од намената и опасноста од
2.
која треба да штити. Заштитната функција на облеката може
да и се постигне преку стандардните технологии за
производство на текстил или преку новите апликативни
технологии. Освен за некои сигурносни текстилни производи
како што се сигурносните појаси, воздушните перничиња,
ортомите и падобраните, поголемиот дел од материјалот за
персонална заштита може да се направи во облека.
Иако процесните технологии за дадена заштитна облека се
различни, генерално процесот опфаќа:
• Производство или избор на материјал

• Производство на ткаенини или други слични производи
• Доработка (финиширање)
• Дизајнирање на облеката
2.1. ВЛАКНА/ПРЕДИВА
Хемиска структура
Хемиската структура ги детерминира карактеристиките и

перформансите на секој вид на влакна. Природните влакна се
една од најважните класи на влакна што се користат за
заштитна облека. Меѓутоа, со појавата на синтетските и
регенерираните влакна, а особено на високоперформансните
влакна, изборот на влакна стана толку широк што практично
за секаков вид на заштитна облека може да се најде соодветно
влакно.
Најважни од синтетските влакна за заштитна облека се:
Синтетски влакна со високи механички перформанси
Влакната од оваа категорија имаат супериорна јакост и

висок модул така што ја прават заштитната облека способна
да издржи удар на објект со голема брзина и да го задржи
својот облик во текот на ударот и по ударот.
Високоперформансните арамидни влакна познати под
комерцијално име како Kevlar (DuPont) и Twaron (Teijin) се
полимеризирани од пара-арамиден мономер со користење на
постапка на извлекување од течни кристали.
Арамидните влакна имаат одлична термичка отпорност со
висока точка на стаклосување од ~ 370 оС и лесно ни се топат
ниту горат, единствено се подложни на фото деградација.
Друго високо-перформансно механичко влакно е
полиетиленското влакно со ултра висока молекулска маса кое
има модул од 70 GN/m2 a специфичната јакост ( јакост во
однос на масата) му е 15 пати поголема од таа на челикот и 2
пати поголема од таа на арамидните влакна.
Но овие влакна се топат при ~ 150 оС што претставува голем

недостаток.
Арамидните и полиетиленските влакна наоѓаат широка
употреба (во вид на ткаенини или унидирекционални ленти) за
зајакнување на композити за заштита од механички удар. 2.
1. Огноотпорни органски влакна
Лимитирачкиот кислороден индекс (ЛКИ) е

мерка за отпорноста на влакната на горење
и претставува минимална концентрација на
кислород во % што го поддржува горењето
на полимерот.
Влакната Nomex (Номекс) и Conex (Конекс) кои се

произведуваат од мета-арамиди имаат ЛКИ од 29. Овие
влакна можат да се користат во огно- и термо-отпорна
заштитна облека без дополнителна хемиска доработка.
2. Високоперформансни неоргански влакна – јаглеродни,

стаклени и керамички
Јаглеродните влакна имаат високи механички

карактеристики, електрични се спроводливи а термички –
високо отпорни. Се користат како зајакнувачи за композити а
исто така и за електромагнетска и електростатска заштита.
Стаклените влакна издржуваат температури од 1250 оС до

1400 оС во зависност од составот.
Керамичките влакна врз база на силициум карбид (SiC) имаат

извонредна способност да функционираат во оксидирачка
средина до 1800 оС.
3. Микро влакна
Микро влакната прво се развиени во Јапонија во обид да се

репродуцираат особините слични на оние од свилата но со
зголемена издржливост. Првобитните микро влакната имале
финост (линеарна густина) слична на свилените влакна. Во
денешно време успешно се произведуваат многу пофини
влакна од свилените и со нивно користење можат да се
произведат стишни (густи) ткаени ткаенини и со густина од
30000 филаменти/cm2. Стишните ткаенини се непропустливи
за водените капки но овозможуваат циркулација на воздух и
водена пареа. Стишните ткаенини од микровлакна се идеален
материјал за водоотпорни ткаенини за облека што се носи на
отворено.
Физичка структура
Во зависност од нивната должина влакната се делат на

континуирани и штапелни (кратки). Природните влакна имаат
нерамномерна физичка структура и тоа, како штапелните така
и континуираните (свилените) влакна.
Финоста, обликот на попречниот пресек, механичките

особини дури и бојата се различи и варираат од влакно до
влакно. Варијабилноста и нехомогеноста ги прави природните
влакна уникатни во нивните особини.
Дури и синтетските влакна можат да се произведат со
особини слични на природните со користење на техники како
2.
што е текстурирањето.
Континуираните влакна можат директно да се користат за
ткаење. Со блендирање на различни видови на влакна може
да се произведе предиво со специфични и уникатни
функционални особини. На пример со блендирање на челични
влакна со други влакна се добива електро-спроводливо
предиво.
2.2. ТКАЕНИНИ
Ткаени и плетени ткаенини
Традиционалните ткаени ткаенини се произведуваат со

преплетување на два системи од предиво (основа и јаток) под
прав агол. Различни конструкции на ткаенини можат да се
добијат со менување на видот на преплетот, густината и типот
на предивото. При плетењето единично предиво или сет од
предива се насочуваат во еден правец за разлика од двата
сета на предива кај ткаењето. Постојат два типа на плетени
ткаенини (кои обично ги нарекуваме плетенини), плетенини по
основа и плетенини по јаток. Плетените ткаенини, генерално,
се меки на допир и повеќе ја зачувуваат топлината споредени
со ткаените ткаенини со иста дебелина или маса. Плетените
структури имаат поголема порозност што задржува повеќе
воздух со што овозможуваат поголема изолација. Особините
на ткаените и плетените ткаенини се различни во различни
насоки што значи дека се тие многу анизотропни со што се
лимитира нивната апликација таму каде се бараат изотропни
особини. За да се добијат изотропни особини развиени се три-
и тетра-аксијални ткаенини. Изотропните ткаенини имаат
поголема јакост на цепење и распрснување од
традиционалните ткаени ткаенини бидејќи деформацијата при
напрегање секогаш се разделува во повеќе насоки.
Небрановидни ткаенини
Кај ткаените и плетените ткаенини предивото е брановидно

заради преплетувањето. Заради брановидноста овие
ткаенини многу лесно можат да го менуваат обликот под
дејство на надворешни сили. За да се избегне тоа развиени се
небрановидните ткаенини. Овие ткаенини се прават од
неколку слоеви паралелни прави предива поставени под
различни агли и меѓусебно сошиени долж неколку оски со
помош на плетачки игли кои ги пробиваат неколкуте слоеви на
предива , слика 2.2.1. Овие ткаенини главно се користат како
зајакнувачи со потенцијал да ги надминат анизотропните
недостатоци без да влијаат врз другите особини. Тие се
прават наменски спрема потребите на крајната апликација.
Брановидна ткаенина Небрановидна ткаенина

2.
Слика 2.2.1 Небрановидна ткаенина
Дијагонално плетени ткаенини – плетенки
Овие ткаенини се прават со дијагонално вкрстување на

предивото без дефинирана основа и јаток како кај ткаените
ткаенини, слика 2.2.2.
а б в
Слика 2.2.2. Плетенка (а), тепих од плетенка (б),
плетено црево (в)
Плетенките главно се користат како зајакнувачи за

композитни структури. Во индустријата вакви плетенки се
среќаваат кај електричните жици и кабли, црева, погонски
ленти, итн. Плетенките исто така се користат во
производството на асесори за нормалната облека.
Неткаени ткаенини
Неткаените текстилни структури се произведуваат со

сврзување и/или преплетување на влакна и други полимерни
материјали во вид на филмови со помош на механичка,
хемиска, термичка атхезија или растворувачи или пак нивна
2.
комбинација, слика 2.2.3. За некои специјални апликации
предиво и
Слика 2.2.3. Неткаени ткаенини
ткаенини се користат како составен дел од неткаениот

материјал. Иако има исклучоци, неткаениот текстил генерално
се произведува преку континуиран процес директно од
сировините во финален материјал. Тоа значи многу помала
манипулација на материјалот во однос на традиционалниот
процес и затоа неткаените ткаенини се поевтини од ткаените
или плетените. Ценета е главна причина за рапидниот развој
на неткаениот текстил во последните неколку декади.
Примената на неткаениот текстил расти со стапка од 11 %
годишно. Иако се очекува неткаените ткаенини делумно да ги
заменат ткаените ткаенини во цивилните и нецивилните
апликации, нивната слаба постојаност особено при перењето
ја прави нивната апликација доста ограничена за специфични
апликации. Неткаениот текстил наоѓа широка примена во
филтрацијата, геотекстилот и како медицински текстил.
Композитни текстилни материјали
Композитите можат да бидат дефинирани како комбинација

на два или повеќе разнородни материјали дизајнирани да
вршат функција која ниту една од индивидуалните компоненти
не може да ја изврши самостојно. Во последниве неколку
декади текстилните композити имаат направено огромен
прогрес додавајќи им нови функционалности на ткаенините
проширувајќи го опсегот на примена на текстилот во хај-тек
апликациите. Најопшто композитите се класифицираат како
флексибилни и крути материјали. Примери за флексибилни
композити се обложените ткаенини, автомобилските гуми и
транспортните ленти, но почесто композитите зајакнати со
текстил се крути материјали.
Ламинирани и обложени ткаенини
Ламинирани ткаенини се произведуваат со сврзување на

ткаенина со ткаенина, ткаенина со пена, ткаенина со полимер
и ткаенина со филм (фолија). Ламинирањето на филмови со
ткаенините рапидно е развиено во последниве години..
Неодамна се развиени мембрани со микропори кои се

пропустливи за молекулите на водената пареа но не се
непропустливи за течности и други органски молекули. Овие
мембрани се нарекуваат „перм-сенситивни“ (“perm sensitive” -
пермеабилно сензитивни) заради сензитивноста што ја
покажуваат во однос на молекуларната растворливост и
2.
дифузивност низ полимерната структура. Кога се користат за
облека, мембраните се ставаат меѓу надворешната ткаенина
и поставата со што се добива облека пропустлива на водена
пареа но отпорна на пенетрација на органските молекули.
Облеката која е развиена со употреба на мембрани
овозможува заштита од опасни органски хемикалии без да
биде на штета на комфорот. Место да се користат мембрани,
се користат пени за производство на облека кои овозможуваат
задржување на топлината а истовремено овозможуваат
висока пропустливост на водена пареа и воздух.
Обложените ткаенини се композитни текстилни материјали
кај кои јакоста и другите особини се подобрени со користење
на соодветно формулиран полимер. Обложувањето на
текстилот обично се врши со вискозни течности кои се
размачкуваат врз површината на супстратот. По
размачкувањето следи сушење или загревање со што се
вцврснува облогата. Обложените ткаенини нашироко се
користат за заштитна облека против хемикалии и течности а
исто така и за био-заштитна облека.
Композитни материјали зајакнати со текстил
Композитните материјали зајакнати со текстил

претставуваат посебна класа на технички материјали
наречени композити. Композитите зајакнати со текстил се
прават од текстилен зајакнувач и од матрица. Структурите
зајакнати со текстил можат да се изработуваат од влакна,
предива и ткаенини ( во кои спаѓаат ткаени, плетени, не-
брановидни, плетенки и неткаени) кои можат да се
преобликуваат во различни форми и облици било како
пресувани материјали било како 3Д текстил. Како матрица се
користат термопластични полимери, термореактивни
полимери, керамика или метали.
Композитите зајакнати со текстил најчесто се користат како
технички материјали. Главните карактеристики на тврдите
текстилни композити се висока крутост, висока јакост и мала
густина. Текстилните структурни композитни имаат повисок
однос јакост/тежина од металните композити. Друга предност
на текстилните композити е што тие можат да се направат да
бидат анизотропни. Со употреба на ориентирани влакна или
предиво во снопови или слоеви, текстилните композити можат
да бидат направени анизотропни со што ќе покажуваат
различни особини долж различни оски.
Текстилните композити успешно ги заменуваат металите и
металните легури во многу апликации и индустрии како што се
автомобилската, вселенската, електронската, воената и
рекреационата. За што и да се користат овие материјали,
повеќето од нив се дизајнирани да ги заштитат луѓето од
механички удар. Најтипичните композити за заштита се прават
од високо-јаки, високо-модулни влакна во апликации како што
се лесен заштитен оклоп, балистички шлемови и елеци, и
додатоци за блиндирање на коли. Најзабележителни

карактеристики на овие продукти се малата густина, високата
јакост и високата апсорпција на енергија. Модерните армии
користат шлемови зајакнати со Кевлар кои при значително
зголемена заштита се за околу 15% полесни од
конвенционалните шлемови. Ламинирањето и пресувањето во
2.
калапи се обично користени техники за производство на
заштитни композити, но 3Д текстилот кој се произведува со 3Д
ткаење добива се поголемо значење кај зајакнувачките
текстилни структурни материјали при знатно подобрени
карактеристики.
2.3. ФИНИШИРАЊЕ
Текстилното финиширање грубо се дели на механичко и

хемиско финиширање. Примери за механички финиширање се
каландирање, отсекување, компресивно собирање и термичка
стабилизација. Хемиското финиширање опфаќа нанесување
на хемикалии врз ткаенината и претставува главна постапка
за заштитна облека заради својата разновидност и
исплатливост. Со хемиското финиширање на ткаенините им
се даваат огноотпорност, водо-непропустливост. анти-
електростатичност, голема видливост, анти-микробни и
хемиски-заштитни функции.
2.4. ШИЕЊЕ ИЛИ АСЕМБЛИРАЊЕ
Шиењето или асемблирањето на заштитниот материјал во

облека е обично последниот но многу важен процес на
заштитната облека. Повеќето од заштитната облека има
специфична функција и барањата па таа може да биде
различна дури и кога се работи за ист вид на функционална
заштита. Дизајнирањето на заштитната облека е
професионална работа што може да го детерминира нивото
на заштита. Најсофистициран дизајн за заштитна облека е
веројатно вселенската/космонаутската облека која
претставува хај-тек интегриран систем асемблиран од многу
функционални делови. Дизајнот на космонаутските одела е
толку совршен така што до денес кај нив не е приметен
никаков проблем. Заштитната функција, комфорот и
исплатливоста се основни фактори при дизајнирањето на
заштитната облека.
Кај било која заштитна облека, сите асесори кои се користат
за нејзина изработка треба да ги задоволуваат заштитните
барања. На пример, кај огноотпорната облека, сите асесори,
како што се копчињата и конци треба да поседуваат огнена
или термичка отпорност. За производство на заштитна облека
потребни се професионални дизајнери и опрема за
соодветната апликација.
3
ИДНИНАТА НА ЛИЧНАТА ЗАШТИТА
Високофункционална облека со физиолошки комфор
Нанотехнологија
Биотехнологија
Електронска технологија (Електроника)

3. ИДНИНАТА НА ЛИЧНАТА ЗАШТИТА
3.1. ВИСОКОФУНКЦИОНАЛНА
ФИЗИОЛОШКИ КОМФОР
ОБЛЕКА СО
3.
Заштитната облека го чува носителот од непредвидливоста
на природата и од абнормалната околина. Покрај заштитната
функција, облеката треба да биде комфорна за да се зачува
енергетската рамнотежа во границите на толерантноста за
загреаност или студеност на телото. Кога се носи заштитна
облека и истовремено се извршува напорна физичка работа
телото генерира метаболична топлина која предизвикува
термички стрес кај носителот. Термичкиот стрес или
комфорните проблеми се од голем интерес за научниците во
последно време. Термичкиот стрес го зголемува пулсот,
телесната температура, притисокот на крвта и загубата на
течности кои се потенцијална опасност по здравјето на
носителот
Поновите технологии и материјали направија
производството на заштитната облека со висока заштитна
функција и добар комфор да биде реалност. Најтипичен
пример е примената на дишливи мембрани, слика 3.1, кај
заштитната облека. Нано технологијата, биотехнологијата и
електронската технологија (електрониката) имаат свој
придонес кон развојот на комфорна заштитна облека.
Слика 3.1. Функција на дишливите мембрани
3.2. НАНО ТЕХНОЛОГИЈА
Нанотехнологијата овозможува евтина контрола на

структурата на материјата со манипулација на атомите.
Наноматеријалите, понекогаш наречени нанопрашкови, ако не
се компримирани, имаат големина на честици од редот 1 – 100
nm во најмалку една насока а нормално во сите три.
Наноматеријалите вклучуваат нанопрашкови, нановлакна,
наноцевчиња и нанофилмови. Наноматеријалите не се нови.
Саѓите се природен наноматеријал кој се користи во
автомобилските гуми за да им го продолжи животниот век и да
ги направи црни. Меѓутоа, дури во последниве декади
научниците почнаа подобро да ја разбираат суштината на
нанотехнологијата и покушаа да ја применат во
инженерството т.е. техниката.
Наноматеријалите, по димензии, се толку мали што

повеќето атоми им се на површината. Ваквата структура
покажува сосема различни особини во однос на нормалните
материјали кај кои атомите се закопани во волуменот на
супстанците. Особините на материјалите драстично се
менуваат кога ќе се сведат на нано големина. Силициумот во
3.
вид на наноцевчиња покажува спроводливост слична на
металите. Јаглеродните наноцевчиња се пожилави од било
кои природни или синтетички органски влакна. Јаглеродните
или силициумовите наноцевчиња можат да бидат многу
корисни за изработка на заштитна облека. Почетните
истражувања покажуваат дека нанотехнологијата може да
биде многу корисна за текстилот и дека има огромна
перспектива. Наноматеријалите можат да се додадат на
полимерите за да се произведат нано-модифицирани
полимерни влакна или да се употребат при финиширањето за
да се добијат нано-финиширани текстилни материјали.
Полимер/глина нанокомпозитите се појавија како нова класа
на материјали со супериорни карактеристики како што се
поголема јакост при затегање, термичка отпорност, и помала
пропустливост на гасови во споредба со традиционалните
композити. Полипропиленските (РР) влакна се едни од
најважните влакна што се користат за текстил но РР е високо
хидрофобен и природно необојив. Модифицираните со глина
нановлакна можат да се бојат со кисели и дисперзни бои. Нано
структурните материјали како што се нановлакната и
нанофилмовите имаат голем потенцијал за употреба кај
текстилот. Лесна, мултифункционална мембрана направена
од електро-извлечени нано влакна покажува одлична
дишливост, еластичност и филтрациона ефикасност. Со сол-
гел постапка (тоа е една од вообичаените постапки за
добивање на нано материјали) површината на памучни влакна
се обложува со титаниумски нано слој, кои имаат одлична УВ
заштита. Облоги од наночестици се многу корисни за
производство на текстилни ткаенини со специјални
површински ефекти.
Иако нанотехнологијата им даде нови особини на
полимерите, практичната апликација кај текстилот се уште не
е добро воспоставена. Наноматеријалите имаат далеку
повисок однос површина/волумен од нормалните материјали.
Големата површинска енергија ги прави наноматеријалите
агломерати (збиени) што може да резултира со големо
смалување на јакоста на композитите. Исто така,
агломерацијата го смалува односот површина/волумен со што
се доведува наноматеријалите да имаат редуцирани особини.
3.3. БИОТЕХНОЛОГИЈА
Животните имаат свој ефективен начин да се заштитат

самите себе од предатори и абнормални климатски услови.
Интересен пример за заштита кој е устален кај животните е
промената на бојата според бојата на околината во која се
наоѓа. Камелеоните имаат неколку слоеви на ќелии под
транспарентната кожа од кои некои ќелии содржат пигменти
додека други само ја рефлектираат светлината за да создадат
нови бои.
Најчесто камелеоните ја менуваат бојата меѓу зелена,

кафеава и сива, која коинцидентно, често одговара на бојата
од нивното живеалиште/околина. Иако ние (луѓето) се уште не
сме дојдени до фаза да произведеме ткаенина која ќе ја
менува својата боја со промената на позадината (околината),
камуфлажната униформа/облека е ефикасен начин за да ги
3.
сокрие војниците во нивната околна средина, слика 3.2.
Слика 3.2. Камуфлажни мостри на облека
Природните материјали се познати по својата релативно

висока јакост и жилавост. Пајаковата свила има прекидна
енергија по единица тежина за два реда на величини поголема
од таа на високо-јак челик. Пајаковата свила е појака од
Кевлар и повеќе се истегнува од најлонот што претставува
комбинација на особини која ниту едно друго влакно ја нема.
Таа се смета за идеален материјал за балистичка заштита.
Пајаковата свила вештачки се произведува со извлекување од
раствор на течни кристали. Со успешно копирање на
пајаковиот внатрешен процесен механизам постигнато е
индустриско производство на слични влакна врз база на свила
со уникатни особини.
3.4. ЕЛЕКТРОНСКА ТЕХНОЛОГИЈА (ЕЛЕКТРОНИКА)
Електронските системи кои можат да се носат со/во

облеката се перспективна област за текстилот. Носливата
(wearable) електроника е дел од т.н. интелигентен текстил или
интелигентна облека. Паметен (интелигентен) е оној
материјал кој ги менува своите особини во зависност од
надворешните услови или предефинирано побудување.
Носливата електроника успешно се користи кај
космонаутските одела и воените одела кои се снабдени со
GPS (Global Positioning System).
Носливите електронски системи се дизајнираат да ги
задоволат новите и иновативни апликации во војската, јавната
безбедност, здравството, истражувањето на вселената,
спортот и фитнес полето. Развојот на електронската
технологија овозможи да се интегрираат иновациите,
интелигенцијата и информатиката во нослива и комфорна
инфраструктура кај новата генерација на интерактивен
текстил. Интерактивна облека наречена нослива матична
плоча или паметна кошула неодамна е развиена во Georgia
Institute of Technology во САД. Оваа облека има интегрирано
оптички влакна за да ги детектира балистичките рани, и
специјални сензори за мониторинг на виталните органи на
телото во воени (борбени) операции.
3.
Слика 3.3. Нослива матична плоча (паметна кошула)
Во неа има интегрирано EKG, мерач на телесната

температура и пулсот, снимач на глас, итн.
Примената на електронската технологија сигурно, во
иднина, ќе ја направи заштитната облека посигурна,
побезбедна и покомфорна.
ИЗБОР НА МАТЕРИЈАЛ ЗА ЗАШТИТНА ОБЛЕКА
4 Вовед
Проценка на опасноста (Чекор 1)
Типови на опасност
Интензитет на опасноста
Наоѓање соодветни стандарди и упатства (Чекор 2)
Стандарди со добро дефинирани тест-процеури и спецификации

за перформансите
Стандарди со недобро дефинирани тест-процеури и

спецификации за перформансите
Стандарди со препораки за дизајнот на облеката но и за

Разгледување на материјалите од аспект на заштитните

перформанси (Чекор 3)
Хемиски заштитни перформанси
Биолошки заштитни перформанси
Огнени и термички заштитни перформанси
Механички заштитни перформанси
Избор на материјали врз база на други важни фактори (Чекор 4)
Перформанси при работа
Конфор
Цена
Трајност
Употреба, нега, одржување
Културни фактори
Идни трендови
4. ИЗБОР НА МАТЕРИЈАЛ ЗА ЗАШТИТНА ОБЛЕКА
4.1. Вовед
Техничкиот напредок во полето на техничкиот и

4.
високоперформансниот текстил овозможува да се дизајнираат
материјали кои ќе ги задоволат потребите на специфичните
апликации. Меѓутоа, не постои „идеален“ материјал кој ќе ги
задоволи потребите за заштита од секаков вид на опасност.
Внимателниот избор на соодветен текстилен материјал е од
основно значење за перформансите, примената и
одржувањето на заштитната облека.
Генерално, разбирањето на работната околина и

перформансните барања како и познавањето на
текстилните материјали е од основно значење при
одлучувањето.
За дадена ситуација, опремата и облеката треба да бидат

избрани така да овозможат соодветно ниво на заштита.
Предимензионираната заштита како и недоволната заштита
се ризични и треба да се избегнуваат.
Изборот на текстилен материјал бара пристап чекор-по-
чекор кај кој потенцијалната опасност е јасно дефинирана а
материјалот се избира во склад со расположливите стандарди
и упатства. Ако не постојат стандарди или упатства тогаш
треба да се изврши соодветно тестирање на материјалот.
На сликата 4.1 даден е модел за избор на заштитен материјал
чекор-по-чекор.
4.2. Проценка на опасноста (Чекор 1)
Опасноста и сценариото (ситуацијата) кои помагаат при

изборот на материјалот се многу добро дефинирани во некои
сектори, но во други не се. Генерално, добро дефинираното
сценарио на ризик и перформансните спецификации во однос
на ризикот постојат за секторите каде користењето на
заштитната облека е круцијално (пресудно) за безбедноста на
поединците. На пример, изборот на заштитната облека за
пожарникарите и полицајците е базиран на добро развиени
сценарија и барања.
Во случај на сериозни нови опасности, одлуката за
заштитната облека можеби ќе треба да се донесе во многу
кратко време. На пример, можеби ќе треба да се донесе брзо
одлука за избор на персонална заштитна опрема за заштита
од вируси и антракс. Кај овие две сценарија, процената на
опасноста е круцијален прв чекор во изборот на заштитната
облека.
4.2.1. Типови на опасност
Главните категории на опасност се хемиска, биолошка,

физичка/механичка, радиолошка како и огнена и термичка.
Факторите како што се композицијата и физичката форма на
опасноста се користат за понатамошна категоризација на
главните категории на опасност. Така на пример:
4.
Слика 4.1 Препорачани чекори при изборот на текстил за

заштитна облека
• Хемиската опасност се категоризира според

хемискиот состав, физичката форма и токсичноста.
• Биолошката опасност се категоризира според
типот на микроорганизмите и начинот на контаминација.
• Физичката опасност се категоризира според видот
на контактот на предметот со материјалот како што се
расекување, прободување, балистички удар и гребење.
• Огнената и термичката опасност се категоризира
според изворот на пламен и топлина.
4.2.2. Интензитет на опасноста
Токсичноста на опасната материја,

Времето на изложување и
Нивото на изложување се користат за да се определи
интензитетот на опасноста.
Сите три фактори се меѓусебно поврзани и треба да се
сметаат за еден сет. За сите категории токсичноста на
материјалите и нуспроизводите се од примарно значење.
Високо токсичните супстанци или опасните услови треба да

се третираат со крајно внимание кај сите категории, без
разлика на траењето и нивото на изложеност.
За многу крајни корисници персоналната заштитна опрема
(ПЗО) се класифицира според интензитетот на опасност. На
пример, персоналната балистичка заштитна опрема се
4.
класифицира на 6 нивоа во зависност од видот на опасноста.
Но сепак не постои универзален систем за класификација од
секаков вид на опасност.
4.3. Наоѓање соодветни стандарди и упатства (Чекор 2)
Постојат регулаторни стандарди, спецификации за

перформансите, упатства и тест стандарди за одредување на
перформансите кои помагаат во изборот на текстилните
материјали. Знаењето на спецификациите на перформансите
и стандардите е од основно значење. Често фирмите што
произведуваат материјали и заштитна облека треба да
задоволат повеќе од еден сет на барања бидејќи барањата
можат да варираат од географската локација. На пример,
заради разликата во минималните барања и разликата во тест
методите , облеката може да ги задоволи барањата за
користење во САД но не и во ЕУ и обратно. Затоа не е
необично еден ист производител да пласира различни
производи за иста намена за различни пазари т.е. локации.
И специфичноста на регулативата и стандардите значително
варираат. Некои стандарди многу јасно го прецизираат
изборот, употребата, грижата и одржувањето на ПЗО додека
други само му налагаат на работодавецот да обезбеди
„соодветна заштитна облека“.
4.3.1. Стандарди со добро дефинирани тест-процедури

и спецификации за перформансите
Има многу стандарди кај кои јасно се дефинирани

постапките за тестирање и минималните барања кои многу го
олеснуваат изборот на материјалот за заштитна облека.
Производителите на материјали често даваат податоци како
водич за избор на материјал. Добро дефинираните стандарди,
спецификациите за перформансите се многу корисни при
изборот бидејќи му овозможуваат на лицето одговорно за
избор да може да ги спореди перформансните карактеристики
како и другите фактори кои имаат важна улога во избор на
најдобриот материјал за дадена крајната употреба.
4.3.2. Стандарди со недобро дефинирани тест-

процедури и без спецификации за перформансите
Кај некои занимања, според стандардите работодавецот е

должен да обезбеди соодветна заштитна опрема за
вработените. Меѓутоа, тест методите и минималните барања
не се специфицирани. Така, одговорност на работодавачот е
да ја определи опасноста и да одбере соодветна ПЗО за да ги
заштити вработените. Стандардите без тест методи и
минимални барања претставуваат голем проблем при изборот
на соодветен материјал што често резултира во преголема
или недоволна заштита на вработените.
4.3.3. Стандарди со препораки за дизајнот на облеката

но не и за перформансите
Барањата за ПЗО од пестициди во некои земји се базираат

на дизајнот но не и на перформансите на облеката.
Резултатите од испитувањата за пенетрацијата на
4.
пестицидите низ материјалот, за иста категорија, варираат
значително. Така, препораките за носење на кошули со долги
ракави и долги пантолони кои обично се препорачуваат во
сигурносните упатства, не се доволни. Препораките базирани
само на дизајнот можат да резултираат во преголема или
недоволна заштита.
4.4. Разгледување на материјалите од аспект на

заштитните перформанси (Чекор 3)
Специфичноста на стандардите, спецификациите за

перформансите и упатствата го одредуваат потребниот тест
за оценка на заштитните перформанси на материјалот. За
крајна употреба, каде опасноста и минималните барања се
јасно дефинирани, податоци од испитувањата обично дава
производителот на облеката или производителот на
материјалот. Соодветноста на материјалот и облеката со
стандардите е обично дадена на веб страната од
производителот. Во ситуации каде регулативата не ги
специфицира тест методите или ако нема спецификации за
перформансите одговорностите на поединецот за избор на
заштитна облека претставува додатно оптоварување за
одредување на сценариото и тест методите кои се погодни за
оценка на материјалот. Јасното разбирање на сценариото на
изложеност кое го вклучува типот, нивото, траењето на
изложеноста и условите на околината е од есенцијално
значење.
4.4.1 Хемиски заштитни перформанси
Хемиската заштитна облека е наменета да ја заштити

кожата од изложеност на штетни и опасни хемикалии. Хемиски
заштитните материјали пошироко ги делиме на:
• ткаени,
• неткаени.
• ламинирани со микропорозни или хидрофилни
мембрани,
• обложени, споени или ламинирани со пластичен филм
или гума, и на
• филмови, листови или обликувана пластика односно
гума.
Перформансите на хемиски заштитните материјали

значително варираат во односот на пропустливоста на воздух,
хемискиот состав и карактеристиките на материјалите. За да
се определи нивната хемиска отпорност се мери нивната
пропустливост, пенетрација и деградација.
Пропустливоста е процес според кој

хемикалиите се движат низ заштитниот
материјал на молекуларно ниво. 4.
Пропустливоста (или пермеативност) вклучува:
• Сорпција на молекулите од хемикалијата врз

контактната површина на материјалот.
• Дифузија на сорбираните молекули во материјалот
• Десорпција на молекулите од спротивната површина на
материјалот
За мерење на пропустливоста важни параметри се темпото

(стапката) на пропустливост и времето на поминување. Тестот
на пропустливоста се користи за одредување на
перформансите на непорозни материјали како што се
монолитните филмови спрема испарливи и неиспарливи
течности и гасови. Тој не се користи за мерење на
перформансите на ткаени или плетени ткаенини. За вакви
порозни материјали се користи тестот на пенетрација за
мерење на перформансите.
Пенетрацијата е дефинирана како процес

според кој тврди, течни и гасовити
супстанци навлегуваат низ заштитниот
материјал или опрема на немолекуларно
ниво.
Пенетрацијата низ материјалот се одредува според

национални и интернационални стандарди. Изборот на
стандардот зависи од сценариото на изложеност
Во Македонија стандардите ги носи Институтот за
Стандардизација на Република Македонија (www.isrm.gov.mk).
Стандардите кои се однесуваат на текстил се главно превод
од европските норми (EN). Во продолжение е дадена листа на
некои европски и меѓународни (ISO) стандарди кои се
однесуваат на хемиски заштитни материјали.
- EN 943-1:2002 Protective clothing against liquid and

gaseous chemicals, including liquid aerosols and solid particles -
Part 1: Performance requirements.
- EN 467:1995 Protective Clothing -Protection against liquid

chemicals - Performance requirements for garments providing
protection to parts of the body.
- EN374-3:1994 Protective gloves against chemicals and

micro-organisms - Part 3: Determination of resistance to
permeation by chemicals.
- EN ISO 6529 Protective clothing - Protection against

chemicals - Determination of resistance of protective clothing
materials to permeation by liquids and gases.
- ISO 6530 (1990) Protective clothing - Protection against

liquid chemicals - Determination of resistance of materials to
penetration by liquids.
- ISO 13994 (1998) Clothing for protection against liquid

chemicals - Determination of the resistance of protective clothing
4.
materials to penetration by liquids under pressure.
- ISO 17491(2002) Protective clothing - Protection against

gaseous and liquid chemicals - Determination of resistance of
protective clothing to penetration by liquids and gases.
- ISO 22608 (2004) Protective clothing - Protection against

liquid chemicals - Measurement of repellency, retention, and
penetration of liquid pesticide formulations through protective
clothing materials.
4.4.2 Биолошки заштитни перформанси
Изборот на биолошка заштитна облека зависи од крајната

намена. Вообичаена крајна употреба е да ги штити пациентите
и медицинскиот персонал од крвно-пренесливи и други
патогени агенси. Биолошката опасност обично претставуваат
бактериите, вирусите, токсините во воздухот и честиците што
се пренесуваат со течностите.
Во продолжение се дадени некои американски (АЅТМ –

American Society of Testing and Materials) и меѓународни
стандарди (ISO – International Standard Organization) кои ја
илустрираат специфичноста на облеката.
- F1670-03 Standard Test Method for Resistance of Materials

Used in Protective Clothing to Penetration by Synthetic Blood.
- F1671-03 Standard Test Method for Resistance of Materials

Used in Protective Clothing to Penetration by Blood-Borne
Pathogens Using Phi-X174 Bacteriophage Penetration as a Test
System.
· F1819-04 Standard Test Method for Resistance of Materials

Used in Protective Clothing to Penetration by Synthetic Blood
Using a Mechanical Pressure Technique.
· F1862-00a Standard Test Method for Resistance of Medical

Face Masks to Penetration by Synthetic Blood (Horizontal
Projection of Fixed Volume at a Known Velocity).
- F2100-04 Standard Specification for Performance of Materials

Used in Medical Face Masks.
- F2101-01 Standard Test Method for Evaluating the Bacterial

Filtration Efficiency (BFE) of Medical Face Mask Materials, Using
a Biological Aerosol of Staphylococcus aureus.
- F2299-03 Standard Test Method for Determining the Initial

Efficiency of Materials Used in Medical Face Masks to Penetration
by Particulates Using Latex Spheres.
- F1868-02 Standard Test Method for Thermal and

Evaporative Resistance of Clothing Materials Using a
Sweating Hot Plate.
- ISO 16603:2004 Clothing for protection against contact with

blood and body fluids - Determination of the resistance of
4.
protective clothing materials to penetration by blood and body
fluids - Test method using synthetic blood.
- ISO 16604:2004 Clothing for protection against contact with

blood and body fluids - Determination of resistance of protective
clothing materials to penetration by blood-borne pathogens - Test
method using Phi-X 174 bacteriophage.
4.4.3 Огнени и термички заштитни перформанси
Изборот на заштитна облека што овозможува заштита од

топлина и запалени предмети зависи од крајната намена на
облеката. Некои од вообичаените намени се заштита од
отворен пламен, стопени материјали и радијациона топлина.
Генерално, материјалите кои имаат природни огноотпорни
особини се користат за огнена и термичка заштита. Често
термички заштитната облека бара употреба на повеќеслојни
ткаенини каде секој слој има специфична функција. Заштитна
облека носат пожарникарите, електричарите , тркачите со
моторни и рели возила и многу други. Заради многу
специфичните барања постојат многу спецификации за
огнената и термичка заштитната облека. Во продолжение се
дадени примери на ISO и EN стандардите кои ја илустрираат
специфичноста на облеката.
· EN 469: European standard for fire fighters' personal

protective equipment.
· EN 531: European standard for heat and flame protective

clothing for industrial workers.
· EN 659: European standard for fire fighters' gloves.
· ISO 17492:2003 Clothing for protection against heat and flame

- Determination of heat transmission on exposure to both flame and
radiant heat.

- General recommendations for selection, care and use of
protective clothing.
· ISO 6942:2002 Protective clothing - Protection against heat

and fire - Method of test: Evaluation of materials and material
assemblies when exposed to a source of radiant heat.
· ISO 8194:1987 Radiation protection - Clothing for protection

against radioactive contamination - Design, selection, testing and
use.
· ISO 9150:1988 Protective clothing - Determination of

behaviour of materials on impact of small splashes of molten
metal.
· ISO 9151:1995 Protective clothing against heat and flame -

Determination of heat transmission on exposure to flame.
4.
· ISO 9185:1990 Protective clothing - Assessment of
resistance of materials to molten metal splash.

- Test methods and performance requirements for heat-protective
clothing. Steps in the selection of protective clothing materials 103
· ISO 11613:1999 Protective clothing for firefighters -

Laboratory test methods and performance requirements.

- Determination of contact heat transmission through protective
clothing or constituent materials.
· ISO 14460:1999 Protective clothing for automobile racing

drivers - Protection against heat and flame - Performance
requirements and test methods.
· ISO 15025:2000 Protective clothing - Protection against heat

and flame - Method of test for limited flame spread.
· ISO 15383:2001 Protective gloves for firefighters - Laboratory

test methods and performance requirements.

Laboratory test methods and performance requirements for
wildland firefighting clothing.

Laboratory test methods and performance requirements for
protective clothing with a reflective outer surface.
4.4.4 Механички заштитни перформанси
Заштитната облека од механичка опасност опфаќа заштита

на дрвосечачи од повреди со моторна пила, преку заштита од
убод, до балистичка заштита од куршуми и шрапнели од
експлодирани мини, бомби и гранати.
Балистичките тестови и стандардите за перформанси
претставуваат пример за специјализирани балистички тестови
кои се користат за одредување на перформансите на
материјалот. Исто така постојат многубројни стандарди за
одредување на отпорноста од просекување на материјалите.
Во продолжение се дадени примери на некои стандарди кои
се користат за механичка заштита.
· F1790-04 Standard Test Method for Measuring Cut

Resistance of Materials Used in Protective Clothing.
· F1414-99 Standard Test Method for Measurement of Cut

Resistance to Chain Saw in Lower Body (Legs) Protective
Clothing.
4.
· F1458-98 Standard Test Method for Measurement of Cut
Resistance to Chain Saw of Foot Protective Devices.
· F1818-97(2003) Standard Specification for Foot Protection for

Chain Saw Users.
· F1897-98 Standard Specification for Leg Protection for Chain

Saw Users.
· F1342-91(1996)e2 Standard Test Method for Protective

Clothing Material Resistance to Puncture.
· ISO 11393-1(1998) Protective clothing for users of hand-held

chain-saws ± Part 1: Test rig driven by a flywheel for testing
resistance to cutting by a chain-saw.
· ISO 11393-2 (1999) Protective clothing for users of hand-held

chain-saws ± Part 2: Test methods and performance requirements
for leg protectors.
· ISO 11393-5(2001) Protective clothing for users of hand-held

chain-saws ± Part 5: Test methods and performance requirements
for protective gaiters.
· ISO 13995:2000 Protective clothing - Mechanical properties ±

Test method for the determination of the resistance to puncture and
dynamic tearing of materials.
· ISO 13996:1999 Protective clothing ± Mechanical properties ±

Determination of resistance to puncture.
· ISO 13997:1999 Protective clothing ± Mechanical properties ±

Determination of resistance to cutting by sharp objects.
· ISO 13998:2003 Protective clothing ± Aprons, trousers and

vests protecting against cuts and stabs by hand knives.
· ISO 14877:2002 Protective clothing for abrasive blasting

operations using granular abrasives.
· NIJ Standard-0101.03 ± Ballistic Resistance of Police Body

Armor.
· NIJ Standard-0101.04 ± Ballistic Resistance of Personal Body

Armor.
· NIJ Standard-0115.00 ± Stab Resistance of Personal Body

Armor.
Знаењето како ткаенината ја врши заштитата како и

ограничувањата што ги дава е многу важно. Некои материјали
даваат заштита заради самата природа на влакната додека
други заради финишот со кои се третирани.
Без исклучок, сите производители на балистички ткаенини
даваат информации за балистичката отпорност со препораки
4.
колку слоеви од ткаенината да се користат за дадено ниво на
заштита. Користејќи ги табелите со податоците за нивото на
заштита и бројот на слоевите лесно може да се направи избор
на материјал. Истото важи и за заштитата од убод со бајонет,
шило, остар предмет, итн.
Во табелата 4.1 даден е извадок од највлијателниот светски
стандард за персонална балистичка заштита - американскиот
стандард NIJ 0101.06, во кој се специфицирани:
1. Нивоата на заштита (Armor type)

2. Тест куршумот (Test bullet)
3. Тежина на зрното (Bullet weight)
4. Брзина на зрното (Reference velocity)
5. Максимална дозволена деформација од задната
страна на заштитата (Max backface deformation)
Табела 1. Нивоа на заштита според стандардот NIJ

0101.06
4.5. Избор на материјали врз база на други важни

фактори (Чекор 4)
За заштитната облека, заштитата што ја дава материјалот

е примарен фактор при изборот. Дополнително, има неколку
други фактори кои треба да се имаат во предвид при изборот
4.
на материјали. Како и кај било кои други постапки на избор,
разните фактори треба да се проценат со цел да се избере
соодветен материјал. Влијанието на ПЗО врз перформансите
во работата е еден од важните фактори што треба да се земат
во предвид. Дополнително, фактори на кои треба да се обрне
внимание се комфорот, истрајноста, одржувањето, цената и
дизајнот.
4.5.1. Перформанси при работата
Тежината и волуменот на ПЗО како и топлинскиот стрес се

примери за фактори кои можат да влијаат врз вештината при
работата и професионалните перформанси. Типот на
опструкција што го предизвикува ПЗО зависи од делот на
телото кој е покриен со текстилниот материјал како и од видот
на професијата. На пример, тежината на балистичката
заштитна опрема прави опструкција врз мобилноста на
војниците додека вештината при работа на хирурзите може да
зависи од нараквиците што ги носат при работа.
Во ситуации кога облеката треба да се носи постојано подолго
време, тежината и габаритот често стануваат главни фактори
при изборот на заштитната облека. ПЗО за војската,
полицијата и пожарникарите се примери за крајна употреба
каде тежината и габаритите се важни фактори при
селекцијата.
Перформансите при работа и комфорот т.е. удобноста се
тесно поврзани. Често неудобноста влијае врз способноста на
личноста да ја врши својата работа ефикасно и успешно.
4.5.2. Комфор
Во многу случаи носењето на ПЗО може да има негативно

влијание врз комфорот на човекот. Редуцираниот комфор ја
намалува прилагодливоста и претставува опасност од
повреди предизвикани од топлотен стрес. Климатските и
условите на околината како и типот и интензитетот на
активност се главни фактори кои придонесуваат за
потенцијален топлотен стрес. Материјалот треба внимателно
да е избран за да балансира меѓу заштитните и комфорните
особини.
Мерењето на комфорот е многу сложено бидејќи многу
фактори влијаат врз него. Карактеристиките на материјалот
како што е пропустливоста на воздух и пренесувањето на
влагата се користат за квантификација на комфорот. Меѓутоа,
овие фактори не ја земаат во предвид топлината што се
генерира како резултат на физичката активност. Поновите
методи за мерење на комфорот ја земаат во предвид микро
околината која се создава меѓу облеката и кожата како мерка
за комфорот.
4.5.3. Цена
Цената е важен фактор при изборот на ПЗО. Не е необично

да се врши избор на ПЗО врз база на цената особено од
државните институции кои распишуваат тендери за тоа. За
некои апликации може да се избере опрема за еднократна или
4.
повеќекратна употреба. Во вакви случаи треба да се земат во
предвид додатните трошоци кај опремата наменета за
повеќекратната употреба за чистење и одржување. Често пати
почетната цена кај опремата за еднократна или ограничена
употреба може да биде многу ниска но трошоците за купување
на нова опрема и отстранување на употребената
(контаминираната) опрема можат да ја анулираат предноста
на ниската почетна цена. Од друга страна трошоците за
чистење на повеќекратната опрема може да ја оправдаат
употребата на опрема за еднократна/ограничена употреба.
4.5.4. Трајност
Трајноста на материјалот ги детерминира перформансите

или животниот век на облеката. Физичките карактеристики кои
обично се мерат се јакоста на затегање, јакоста на цепење,
јакоста на прскање, абразивната отпорност, отпорноста на
прободување и сечење. Дополнително, тежината на
ткаенината, флексибилноста, запаливоста, атмосферската
деградација може исто така да се мери. Често
перформансните спецификации ги даваат минималните
барања за еднократно и повеќекратно употребените
материјали. Кај ткаенините кои се финиширани за да дадат
одредена заштита , трајноста на финишот е исто така многу
важна.
4.5.5. Употреба, нега и одржување
Намената, деконтаминацијата, одржувањето,

складирањето и отстранувањето се фактори кои треба да се
разгледаат пред да се изврши селекција на материјалот. Исто
така, треба да се разгледаат употребата и грижата за
материјалот како фактори при неговата селекција.
Компатибилноста на материјалите, кај мултикомпонентните
системи исто така треба да се има во предвид.
4.5.6. Културни фактори
Додатно на горните фактори, врз изборот на заштитниот

материјал за облека може да зависи и од културните фактори
особено за пониско ниво на опасност. Генерално, тешко е да
се развие заштитен материјал за облека кој глобално ќе биде
прифатен. Затоа е важно за личноста која врши избор да ја
познава културата. Селекцијата извршена само врз база на
перформансните спецификации можеби нема да биде
прифатена од корисниците заради културни причини.
Прифаќањето од страна на корисниците на облеката за
заштита од пестициди е пример како културните причини
можат да бидат важни. На пример, жените во Африка имаат
културна аверзија да носат панталони и не ги прифаќаат како
заштитна облека од пестициди.
Тој проблем во Кенија е надминат со дизајнирање на

локална заштитна облека.
4.6. Идни трендови 4.

Сегашниот тренд на организациите за стандардизација да
се фокусираат на создавање перформансни спецификации ќе
продолжи и во иднина. Деталните спецификации ќе вклучат
информации за селекција, употреба, нега и одржување.
Развојот на овие спецификации ќе помогне во изборот на
соодветен текстилен заштитен материјал. Потребата од
заштита на поединци од повеќекратна опасност како што се
хемиската, биолошката и термичката бара континуираност на
процесот на селекција. Користењето на онлајн системите,
базите на податоци и базите на знаење ќе продолжи да се
шири. Во иднина онлајн системите, кои се релевантни за
заштитната облека, веројатно, ќе вклучат глобални мега бази
на знаење со внесени информации со барања за соодветноста
на материјалите за дадено сценарио и заштита. Селекцијата
на заштитен текстилен материјал базирана на перформансни
спецификации ќе биде интегрален дел од системот. Во
градењето на овие системи важно е да се овозможи системот
да помага на тие кои вршат избор а не да ги замени. Личноста
која врши селекција на материјалот треба да биде вклучена во
секој чекор на процесот на селектирање.
Дијаграм, кој ги оцртува чекорите вклучени во изборот, е
даден на сликата 4.2. Ако постојат соодветни стандарди,
корисникот ќе изврши избор и ќе продолжи кон следниот чекор.
Ако не постојат соодветни стандарди, корисникот ќе има
опција да го искористи системот за избор на тест методите и
потоа да продолжи кон следниот чекор. Во следниот чекор
корисникот треба да внесе информации за другите фактори
како што се трајноста, цената итн., кои се важни во процесот
на селекција. Овие информации ќе се употребат за да се
најдат ткаенини кои ги задоволуваат сите барања. Ако
ткаенините ги задоволува сите барања се врши конечен избор.
Ако ткаенините не ги задоволуваат сите барања, барањата
треба да се прилагодат пред конечниот избор.
4.
Слика 4.2. Чекори за избор на заштитна ткаенина

5
ХЕМИСКА ЗАШТИТА НА НАСЕЛЕНИЕТО
Вовед
Класификација на ХЗО
Класификација според дизајнот
Класификација според перформансите
Класификација според рокот на употреба
Облека, материјали, дизајн и величина
Типови на облека
Материјали
Дизајн
Величина
5. ХЕМИСКА ЗАШТИТА НА ЦИВИЛНО НАСЕЛЕНИЕ И

ИНДУСТРИСКИ РАБОТНИЦИ
5.1. Вовед
Евалвацијата (оценката) на дизајнот, перформансите и
5.
апликацијата на хемиски заштитната облека (ХЗО) бара
познавање на расположливите типови на ХЗО. ХЗО егзистира
во разновидни дизајни, материјали, методи на изработка и
секој има свои предности и недостатоци за специфична
заштитна апликација. ХЗО која изгледа слична по дизајнот не
значи дека има исто ниво на заштита. Тоа значи дека не само
дизајнот туку и карактеристиките и перформансите на ХЗО
треба добро да се проанализираат. Покрај тоа ХЗО треба да
биде со соодветна големина за да пружи адекватна заштита.
Несоодветната големина или лошата скроеност на облеката
може да ги редуцира или потполно да ги елиминира
заштитните квалитети на ХЗО.
5.2. Класификација на ХЗО
ХЗО може да се класифицира според: дизајнот,

перформансите и предвидениот рок на употреба.
5.2.1. Класификација според дизајнот
Класификацијата според дизајнот се однесува на тоа како

предметот е обликуван или на тоа кој дел од телото го штити.
Во табелата 5.1 е покажан различниот дизајн на ХЗО во
зависност од тоа кои делови од телото ги штити.
Табела 5.1. Дизајн на ХЗО според деловите од телото

што ги штити
Дел од телото Тип

Цело тело Целосно инкапсулирано
(затворено) одело
Торзо, глава, раце и нозе Работен комбинезон со
(без шаките, лицето и капуљача
стапалата)
Торзо, раце и нозе Комбинезон
Горниот дел од торзото и Сако или жакет
рацете
Долниот дел од торзото и Панталони
нозете
Торзо (преден дел) и раце Кецеља со ракави
Торзо (преден дел) Кецеља
Глава и лице Капуљача со визир
Глава Капуљача
Стапала Чизми; Покривки за чизми и
чевли
На сликата 5.1 е презентиран дизајнот на одела за целосна

заштита.
5.
Слика 5.1. Одела за целосна хемиска заштита
5.2.2. Класификација според перформансите
Класификацијата на ХЗО според перформансите го

покажува вистинското ниво на перформанси на соодветниот
продукт. На пример, од два продукти кои се за хемиска
заштита едниот може да штити од течности но не од пареа,
додека другиот може да штити и од течности и од пареа. Во
табелата 5.2 е презентирана хиерархијата на хемиски
заштитните перформанси.
Табела 5.2. Хиерархија на хемиски заштитните

перформанси
Тип на хемиска
Заштита
отпорност
Отпорност на Спречува или ограничува контакт
продирање со хемикалии во форма на
гасови/пареи, течности, или
честици (цврсти супст.)
Отпорност на Спречува носителот да дојде во
продирање на пареа контакт со атмосферската пареа
или гасови
продирање на течности контакт со течности
продирање на честици контакт со честици
Генерално, ХЗО што штити од гасови и пареа исто така ќе

штити и од течности и честици. Исто така, ХЗО што штити од
течности ќе штити од продирање на честици.
5.2.3. Класификација според рокот на употреба
Класификацијата на ХЗО според очекуваниот рок на

употреба е базирана на употребливиот животен век на
продуктот. Рокот на употреба на ХЗО се дели на три класи: 5.
1. За еднократна употреба
Тоа е ХЗО која е релативно евтина, не може соодветно да се
чисти, ресервисира или одржува и по употребата и се фрла.
2. За ограничена употреба
Тоа е ХЗО кај која е можно извесно чистење и одржување но
не е можно повторно да се користи во ригорозни физички
услови или евентуално се деградира во текот на употребата и
одржувањето.
3. За повеќекратна употреба
Тоа ХЗО која лесно се чисти и одржува и се уште овозможува
задоволителна заштита.
Рокот на употреба на ХЗО е функција од три фактори:
1. Трајноста – како ХЗО ги задржува своите

перформанси при употребата.
2. Леснотијата за сервисирање – колку е корисникот

способен да се грижи за неа, да ја одржува и поправа за да
остане функционална за понатамошна употреба.
3. Трошоци за животниот век – вкупните трошоци за

набавка, користење и одржување на продуктот за ХЗО.
5.3. Облека, материјали, дизајн и величина
5.3.1. Типови на облека
Заштитата на телото од хемикалии може да биде целосна - за

целото тело или делумна – за одредени делови од телото.
Облеката за целосна телесна заштита е дизајнира да
обезбеди заштита на горното и долното торзо, рацете и
нозете. Таа, исто така, може да обезбеди заштита и за шаките,
стапалата и главата кога дополнителна ХЗО ќе се интегрира
со облеката и ќе формира одело. Облеката за целото тело
може да биде единична или повеќеделна.
Облеката за заштита на поедините делови на телото
овозможува само парцијална заштита за одредени делови од
телото како што е прикажано во табелата 5.2.
5.3.2. Материјал
Материјалите што се користат за хемиска заштитна облека

ги класифицираме во седум основни видови:
1. Текстил
2. Гума или пластика
3. Ткаенини со микро-порозен филм
4.
5.
6.
Атсорбенти ткаенини
Обложени ткаенини
Пластични ламинати
5.
7. Комбинации и специјални материјали
Текстил
Обичните текстилни материјали генерално се сметаат за

непогодни за заштита од хемикалии. Меѓутоа, за заштита од
честици и лесни течни испрскувања со релативно неопасни
хемикалии можат да се користат специјални необложени
материјали. Иако ткаените текстилни материјали не се
користат често за хемиска заштитна облека, многу густо
ткаените, третирани со одбојни средства можат да овозможат
многу елементарна минимална заштита од изложеност
спрема течности.
Гума и пластика
Гумата и пластика се доволно дебели да можат самостојно,

без потпора од текстил да се користат. Бидејќи овие
материјали се континуирани тие претставуваат бариера за
течности и можат да се користат во конструкцијата на ХЗО
наменета за заштита против течности и гасови. Примери за
ваква употреба се поливинил хлоридот и полиетиленот.
Ткаенини со микро-порозен филм
Новата генерација на ХЗО користи микро-порозни

филмови. Како што самото име навестува, микро-порозните
филмови имаат микроскопски пори, дури неколку милиони на
квадратен сантиметар. Овие пори се толку мали што
спречуваат продирање на течностите но дозволуваат
поминување на пареа и гасови. Оваа особина го прави
материјалот „дишлив“ што е пожелно за трансфер на
топлината од телото. Микроскопските филмови обично се
лепат или ламинираат врз ткаенина или неткаен текстил за да
имаат физичка потпора.
Атсорбентни ткаенини
Една класа на ХЗО користи атсорбенти кои се додаваат на

текстилните слоеви за да овозможат хемиска заштита од
опасна хемиска пареа и аеросоли. Овие материјали
вклучуваат атсорбенти, како што е активниот јаглен или други
сорбентни материјали. Надворешните и внатрешните слоеви
на овие ткаенини се третирани со одбојно средство за
течности за да го ограничат контактот на течноста која може
да го засити атсорбентниот слој. Овие материјали најповеќе
се користат за воени апликации за заштита од хемиско оружје.
Генерално, овие материјали можат да се оптимизираат за
атсорпција на различни видови хемикалии, но генерално се
најефикасни за хемикалии со големи молекули.
Обложени ткаенини
Се до средината на 1980-тите години повеќето од

хемиската заштитна облека била на база на обложени
ткаенини. Ткаените ткаенини како што се памучните,
најлонските и полиестерските се обложуваат со полимер како
5.
што е бутил гума, неопрен, поливинил хлорид или полиуретан
за да создадат континуирана облога врз ткаенините. За некои
апликации, облогата е нанесувана на двете страни за да се
направи хемиски порезистентна ткаенина. Денес најчесто
заштитните комбинезони се од обложени ткаенини но
понекогаш и целосно херметизирани одела се прават од
обложени ткаенини.
Пластични ламинати
Повеќето од хемиски-заштитната облека, исто така, денес

користи пластични ламинати. Кај овие материјали се
комбинираат разни полимерни филмови со неткаена ткаенина
како подлога што резултира во хемиски-отпорни, лесни и
евтини материјали. Повеќето од подлогите се врз база на
полипропилен а филмовите се врз база на полиетилен и
поливинил алкохол. Како и кај обложените ткаенини и овде
пластичниот слој може да се нанесе на едната или од двете
страни на подлогата. Материјалите со пластични филмови на
двете страни даваат поголема хемиска отпорност но на штета
на зголемена крутост на материјалот.
Комбинација или специјални материјали
Овде спаѓа хемиски-заштитната облека која не припаѓа на

ниедна од горните категории. Кај овие ткаенини се
комбинирани најдобрите својства од секоја од горните
категории. На пример, обложените ткаенини се ламинираат со
пластичен филм на едната страна за да добијат флексибилни
особини на ткаенините базирани на гума и плус високо ниво
на хемиска отпорност. Микро-порозните филмови можат да се
комбинираат со атсорбентски материјали за да се создаде
филм за хемиска заштита од течности кој ги атсорбира високо-
молекулските хемиски пареи. Развиен е еден уникатен
специјален материјал кој вклучува тефлон нанесен на подлога
од ткаена и неткаена стаклена ткаенина.
5.3.3. Дизајн
Дополнително на изборот на материјал, други фактори што

влијаат врз дизајнот на облеката се:
• Типот и локацијата на споевите.

• Типот, должината и локацијата на системот за
затворање на облеката.
• Типот и карактеристиките на визирот и штитниците за
лице.
Системот за затворање на облеката
Системот за затворање на облеката е обично слабата алка

кај ХЗО. Системот за затворање е неопходен за да може
облеката да облече и соблече, но не би требало да го наруши
заштитното ниво што ја овозможува облеката. Наједноставни
5.
затворачи се патентите и дрикерите. Заради отворената
конструкција на овие затворачи и нивната позиција на лицето
од облеката тие потенцијално претставуваат можни патеки за
продирање на хемикалии.
Слика 5.2. Преклопи над системот за затворање на ХЗО
Заради тоа облеката за хемиска заштита обично се прави

со преклопи над системот за затворање како што е
претставено на сликата 5.2.
Визири и штитници за лицето
Визирите, обично се инкорпорираат во засебни капуљачи

или интегрални одела за да обезбедат хемиска заштита за
главата и лицето. Генерално, визирот треба да овозможи
покрај јасна и несметана видливост, исто така и хемиска
заштита. Визирите се разликуваат по величината, крутоста,
материјалите и методите на интеграција со облеката.
5.3.4. Величина
Означувањето на величината на ХЗО може да биде

нумеричко или азбучно (мала, средена, голема). Облеката што
се користи за парцијална заштита обично се нуди во помалку
величини. На пример штитниците на рацете (посебни ракави)
се нудат во три величини, кецељите во две, додека
капуљачите во една. Важно за величината на облеката е да се
има во предвид дека таа треба да се носи над обичната
работна облека и соодветно да се димензионира.
6
ТЕКСТИЛ ЗА ЗАШТИТА ОД СТУД
Вовед
Студена околина
Конвекција
Радијација
Кондукција
Испарување
Респирација (Дишни патишта)
Енергетски метаболизам, продукција на топлина и
Физичка работа
Равенка за термичка рамнотежа
Мерење на перформансите на облеката
Специфични материјали и текстил за заштита од студ

6. ТЕКСТИЛ ЗА ЗАШТИТА ОД СТУД
6.1. Вовед
Студот претставува опасност за човековото тело. Студот

6.
може неповратно да повлијае врз физиолошките функции,
работните перформанси и благосостојбата. Основна опасност
од студ е ладењето, без разлика дали е тоа локално ладење
на кожата, ладење на екстремитетите или на целото тело.
Соодветно на тоа стратегијата за заштита од студ е
спречување на ладењето и одржување на топлинската
рамнотежа на прифатливо температурно ниво.
6.2. Студена околина
Студената околина може да се дефинира како околина во

која можат да се очекуваат поголеми загуби на топлина од
нормалните. Климатските фактори кои влијаат врз
топлинските загуби се:
 Температурата на воздухот
 Средната радијациона температура
 Брзината на воздухот
 Влажноста
Факторите како што се снегот и дождот влијаат врз

размената на топлина главно со интеракција со особините на
пренос на топлина на облеката. Топлинската размена меѓу
телото и околината се случува на површината од кожата со
конвекција, радијација, кондукција, испарување и преку
респирација (дишењето).
6.2.1. Конвекција
Воздухот во контакт со топла површина се загрева и

станува помалку густ т.е. полесен. Топлиот воздух се крева
нагоре и создава ефект на оџак во близина на површината од
кожата (природна конвекција). Ветрот има огромно влијание на
овој процес и ја зголемува конвекцијата. Следнава основна
равенка се однесува за конвективна размена на топлината (С).
C = hc  (t sk − t a )
Каде hc е коефициент на пренос на топлина по конвекција

во W/m2oC, tsk е средната температура на кожата во оС, ta e
температура на воздухот. За гола површина вредноста на hc
примарно зависи од ветрот. При мирно време нормална
вредност на hc е 3 – 4 W/m2oC. За површина прекриена со
облека трансферот на топлина станува многу комплексен.
6.2.2. Радијација
Топлината се транспортира како електро-магнетни бранови

од топлата кон ладната површина. Оваа радијациона
топлинска размена (R) е определена со следнава равенка:
R = hr  (t sk − t rav )
6.
Каде hr е коефициент на пренос на топлина со радијација
во W/m2oC, trav е средната радијационата температура во оС.
Вредност на hr е релативно константна на ниво 4 W/m2oC, и е
независна, на пример, од ветрот. Облеката има влијание врз
радијациониот трансфер на топлината и тоа е дискутирано во
продолжение.
6.2.3. Кондукција
Топлината се пренесува меѓу две површини кои се во

меѓусебен контакт ако меѓу нив има температурна разлика. За
човек кој се движи или стои телесната површина која е во
контакт со друга површина е занемарлива; тоа се само
стапала. За човек кој седи или е навален поголема површина
од телото е во контакт со друга површина и во таков случај
определувањето на кондуктивната топлина има смисла.
6.2.4. Испарување
Со создавање на пот која испарува од површината на

кожата човековото тело може да се ослободи од значителна
количина на топлина. Потењето е неопходен и снажен
механизам за ладење на човековото тело како контра мерка
на топлината што телото ја генерира или пак од дејството на
надворешната топлина. Формулата за размена на топлината
со испарување (Е) во воздух е дефинирана на следниов начин:
E = he  ( p sk − pa ) = 16,6  hc  ( p sk − pa )
каде he е коефициент на размена на топлина со

испарување, psk е притисок на водената пареа на површината
од кожата во kPa, и pa е амбиентниот притисок на водената
пареа во kPa. За нормална атмосфера постои константна
релација меѓу конвекцијата и испарувањето која може да се
изрази како 16,6  hc (Луисова релација).
Во студена околина големиот температурен градиент

помеѓу површината на кожата и околина обично е доволен да
овозможи контрола на топлинската рамнотежа со конвекција и
радијација. Дополнително испарување може да биде потребно
само при екстремно големо генерирање на метаболична
топлина. За ефикасно ладење испарената пот треба да биде
транспортирана низ облеката и воздушните слоеви во близина
на кожата и/или отстранета со конвекција низ отворите во
облеката.
6.2.5. Респирација (Дишни патишта)
Со вдишување на студен воздух се ладат дишните патишта

од респираторниот систем што претставува дополнителна
загуба на топлина на онаа загуба од кожата. Ладниот воздух
се загрева и се заситува со водена пареа во белите дробови и
6.
во дишните патишта. Респираторната загуба на топлина може
да достигне 25 – 20% од вкупната топлинска продукција на
телото. Топлинските загуби преку дишењето не можат
физиолошки да се контролираат но можат да се редуцираат
со специјални маски што се ставаат преку устата и носот.
Споредено со условите при +20оС топлинската загуба
приближно се дуплира при +5оС додека при -10оС три пати се
зголемува а при -25оС – четири пати, ако останатите фактори
се константни. Условите при +20оС претставуваат собни улови
при кои телото е во добра термичка рамнотежа. При ниски
температури телото не може да ја сочува топлинската
рамнотежата, ткивото ја губи топлината и температурата паѓа.
6.3. Енергетски метаболизам, продукција на топлина и

физичка работа
Оценката за потребите за заштита во ладна околина бара

информација за енергетскиот метаболизам на личноста.
Метаболичната стапка е поврзана со интензитетот на
физичката активност и лесно може да се измери со мерењето
на консумацијата на кислород.
Постојат табели кои овозможуваат нејзино одредување при

различни видови на активности (ISO 8996 – Determination of
metabolic rate).
Метаболичната стапка претставува

конверзија на хемиската во механичка и
топлотна енергија, и е мерка за
енергијата при физичката активност.
Со извесни исклучоци вредностите за метаболичната

стапка исто така ја покажуваат големината на генерирање
метаболична топлина. Табелата 6.3.1. може да се употреби за
груба оценка на метаболичната топлина и соодветната
продукција на топлина.
Табела 6.3.1. Примери за продуцирана метаболична

топлина поврзана со различни видови на физичка
активност. Вредностите се однесуваат за просечен човек
Класа
со телесна површина од 1,8 m2
Просечна Примери
6.
метаболична
стапка, W/m2
0 Одмарање
65
Мирување
Лесна мануелна работа;
работа на шаки и нозе;
работа на раце и нозе;
1
100 возење на возило при
Мала
нормални услови;
лежерно пешачење (до
3,5 km/h)
Продолжена работа на
шаките и нозете; работа
2
165 на рацете и нозете;
Умерена
пешачење со брзина од
3,5 km/h до 5,5 km/h
Интензивна работа на
рацете и торзото;
3
230 носење на тежок товар;
Голема
пешачење со брзина од
5,5 km/h до 7,0 km/h
Интензивна активност со
голема брзина;
интензивно ринење или
4
290 копање; качување по
Многу голема
скали; трчање или
пешачење при брзина >
7,0 km/h
Продолжена спасувачка
Многу, многу
400 работа; гасење на
голема (2 h)
шумски пожар
Интензивна
Гасење на пожар на
работа ( 15 475
објект и спасување
min.)
Гасење пожар и
Истоштувачка
600 спасување; качување по
работа (5 min.)
скали; носење на луѓе
6.4. Равенка за термичка рамнотежа на човечка топлина
Соодветна заштита од студ се постигнува кога телото е во

термичка рамнотежа на прифатливо ниво на телесна
температура. Тоа значи дека топлинските загуби се еднакви
на продукцијата на метаболична топлина. Следнава равенка
ја опишува топлинската рамнотежа:
S = M − C − R − E − RES
каде Ѕ е стапката на промена на содржината на топлина во

човековото тело, М е продуцираната метаболична топлина, С
е конвективната размена на топлина, R е радијационата
размена на топлина, Е е размената на топлина од
испарување, и RES е размената на топлина преку дишните
органи, сите во W/m2. Заради поедноставување размената на
6.
топлина од стапката на надворешна механичка работа и
кондукција се занемаруваат.
Равенки за пресметување на С, R, Е и RES веќе ги

дефиниравме но сепак треба да се дефинира улогата и на
облеката. Има две основни термички особини кои го
детерминираат ефектот на облеката врз размената на
топлина со конвекција, радијација и испарување.
1. Термичката изолација (I), ја дефинира отпорноста за

размена на топлина со конвекција и радијација на слоевите од
облеката. Таа влијае на размената на топлина во сите правци
и преку целата површина на телото. Таа претставува средна
вредност од покриените и непокриените делови на телото.
Оваа единствена дефиниција овозможува воведување на
облеката во равенката за термичка рамнотежа.
2. Отпорноста на испарување ја дефинира отпорноста на

размена на топлина со испарување и трансферот на пареата
низ слоевите на облеката. Како и термичката изолација, и таа
се однесува на површината од целото тело.
6.5. Мерење на перформансите на облеката
При дизајнирањето или наменувањето на одредена облека

за заштита од студ логично се поставува практичното
прашање дали облеката ќе ги задоволи барањата за заштита.
За тестирање на облеката постојат национални и
интернационални стандарди според кои се евалвираат
перформансите на облеката; некои од нив се наведени
подолу:
• ISO 5085, Textiles – Determination of thermal resistance

• ISO 1583, Clothing – Measurements with thermal manikin
• ISO 11092, Textiles – Measurements of thermal and
water-vapor resistance
• EN – ISO 9237, Textiles – Determination of permeability of
fabrics to air
• ISO 811, Textile fabrics – Determination of resistance to
water penetration
• ENV – 342, Protective clothing – Ensembles and garment
for protection against cold
• ENV – 343, Protective clothing – Protection against foul
weather
• EN – 511, Protective gloves against cold
• ENV – 14058, Protective clothing against rain, и други.
6.6. Специфични материјали и текстил за заштита од

студ
Заштитата од студ е детерминирана од дебелината на

слоевите на неподвижниот воздух кои го покриваат скоро
секој дел од телесната површина. Вообичаено заштитниот
6.
пакет се состои од неколку слоеви на облека една врз друга.
Слоевите, покрај тоа што придонесуваат за вкупната
термичка изолација, имаат специјални улоги.
Внатрешниот слој се носи директно над кожата и ја

контролира температурата и влажноста на микро-климата.
При слаба активност слојот треба да го редуцира движењето
на воздухот. При голема активност топлината и влагата треба
да се транспортираат од овој слој за да се излади кожата.
Контролата на влагата може да се изврши со апсорпција,
транспорт до наредниот слој или со вентилација.
Апсорпцијата ја намалува влажноста на кожата и ја задржува
релативната удобност, но влагата останува во облеката и
може да биде одлучувачка за топлинската рамнотежа во
понатамошната фаза. Користењето на хидрофобен текстил
непосредно до кожата на кратко ја зголемува влажноста која
потоа се транспортира кон надворешните слоеви.
Предноста е во тоа што носителот брзо станува свесен за
топлинската нерамнотежа (чувствува нелагодност), но
влагата останува во облеката. Принципот на вентилација
бара носење на водена бариера непосредно до кожата.
Микроклиматската влажност брзо се зголемува со потењето
но водената пареа не може да избега кон надворешните
слоеви.
Влажната микроклима го присилува носителот да ја
откопча облеката и да ја вентилира микроклимата. Овој
принцип се користи при мирување и при мала физичка
активност.
Апсорпцијата може да биде корисна при слаба или

умерена активност при мало потење.
Транспортниот принцип може да биде применет при

сите видови на активност, но особено при голема
активност пропратена со потење.
Овој принцип е најпогоден за спортски активности и
долготрајна изложеност
.
Друг важен фактор за заштита од студ е контролата на
влагата. Тоа значи дека влажнењето на слоевите треба да се
избегнува во секој случај ( од внатре од потта, а од надвор од
дожд и снег).
Средниот слој ја дава главната изолација. Тој претставува

едно или повеќе парчиња на облека од подебел материјал во
зависност од потребите. Избирањето на текстил е помалку-
повеќе арбитражно се додека се обезбедува добра изолација.
Надворешниот слој треба да овозможи заштита од
атмосферските фактори како што се ветер, дожд, оган,
цепење и абразија. Овој слој може да овозможи и
дополнителна термичка изолација.
7
ТЕКСТИЛ ЗА БАЛИСТИЧКА ЗАШТИТА
Балистички заштитни материјали
Конструкција на ткаенини за балистичка заштита
Механизам на стопирање на куршумот
Балистички текстилни производи

7. ТЕКСТИЛ ЗА БАЛИСТИЧКА ЗАШТИТА
7.1. Балистички заштитни материјали
Текстилот за балистичка заштита е наменет да штити од

7.
фрагменти (шрапнели) на експлодирани бомби, гранати, мини
како и од балистички проектили т.е. куршуми.
Модерниот телесен оклоп е поделен во две главни
категории: тврд телесен оклоп и мек телесен оклоп.
Тврд телесен оклоп
Тврдиот телесен оклоп се изработува од балистички

материјали како што се керамички, пластични или метални
плочи. Во раните 1960-ти години биле развиени композитни
материјали за таа намена. Првите текстилни влакна кои се
користине тврда балистичка заштита се стаклените и
најлонските.
Мек телесен оклоп
Мекиот телесен оклоп се изработува од лесни вештачки

полимерни влакнести материјали кои покажуваат значително
подобрени балистички перформанси. Текстилните
балистички материјали главно се изработуваат од арамиди
(Kevlar, Twaron, Technora), високо-ориентирани
полиетиленски влакна со ултара-висока молекулска маса
(Dyneema, Spectra) и некои нови полимерни влакна кои се
уште се во фаза на развој.
Кевлар (Kevlar)
Е развиен од страна на фирмата DuPont од САД и

нашироко се користи кај модерната генерација на телесен
оклоп. Кевлар влакната се состојат од долги молекулски
вериги добиени од поли-парафенилен терефталамид.
Веригите се високо-ориентирани со јака меѓу-верижна врска
што резултира со уникатна комбинација на особини како што
се висока јакост на затегање при мала тежина на влакното,
мало издолжување при прекин, висок модул ( структурна
крутост), мала електрична спроводливост, висока хемиска
отпорност, мало термичко собирање, голема жилавост
(работа за прекин), одлична димензиона стабилност, висока
отпорност кон сечење и отпорност од дејство од пламен.
Кевлар влакната не се топат ниту омекнуваат; тие се пет пати
појаки од челикот при еднаква тежина, флексибилни се и
комфорни и лесни за процесирање.
Кевлар 29, кој се појави во раните 1970-ти години, е првата
генерација на балистички-отпорни влакна кои се користеа за
флексибилен, мек телесен оклоп. Во 1988, DuPont го пласира
на пазарот Кевлар 129 со поголема балистичка отпорност
против високо-енергетски удар. Во 1995 беше пласиран
Кевлар Корекшнл (Kevlar Correctional) кој е отпорен на убод од
нож и други остри и зашилени предмети и игли.
Во 1996 фирмата пласиран е нов тип на влакно, Кевлар

Протера (Kevlar Protera). Тоа е високо-перформансно влакно
што овозможува со помала тежина да има поголема
флексибилност, и поголема балистичка заштита што се должи
на молекулската структура на влакната. Од фирмата е
соопштено дека јакоста на затегање и способноста за
7.
апсорпција на енергија се зголемени со примена на нов
процес за извлекување на влакната.
Тварон (Twaron)
Е друг тип на пара-арамидно влакно развиено од страна на

фирмата Akzo Nobel (сега Teijin Twaron) кое се користи кај
модерниот балистички телесен оклоп. Предивото е составено
од 1000 и повеќе фино впредени единични филаменти кои
функционираат како енергетски сунѓер, апсорбирајќи го
ударот на зрното (куршумот) и брзо распростирајќи ја
неговата енергија низ испреплетените и соседни влакна.
Бидејќи повеќе филаменти се ангажирани во заштитата,
ударот се распространува побрзо и на поголема површина.
Соопштено е дека елекот од Тварон ЦТ (Twaron CT)
микрофиламент е 23% полесен од елекот направен од
стандардно арамидно предиво. Тварон ЦТ Микрофиламент
930 dtex (Twaron CT Microfilament 930 dtex) има 1000
филаменти што значи повеќе од 50% филаменти од пара-
арамидното предиво користено пред тоа.
Спектра (Spectra)
Спектара е полиетиленско влакно со ултра-висока

молекулска тежина кое го произведува фирмата AlliedSignal
Inc. (сега Honeywell). Полиетилен со ултра-висока молекулска
тежина се раствора во растворувач и влакната се добиваат
преку постапката на извлекување од гел. Во однос на
тежината Спектра влакната се десет пати појаки од челикот,
со специфична јакост (тоа е јакост вооднос на тежината) која
е 40% поголема од таа на арамидните влакна. Балистичките
елеци од Спектра се особено погодни за заштита на полиција
и војска.
Слика 7.1. Апсорпција на енергија на Дајнема ЅК60

Постојат разни видови од Дајнема влакна , како што се:

ЅК25, ЅК60, ЅК65, ЅК66, ЅК71 и ЅК76. DSM (фирмата
производител на Дајнема) има развиено унидирекционални
меки балистички материјали (препрези) пр. ЅВ21 и ЅВ31 и
тврди унидирекционални материјали пр. НВ2, НВ25 и НВ50 за
балистички елеци и инсерти (плочи), слика 7.2.
7.
Слика 7.2. Унидирекционален материјал од Дајнема
Слика 7.3. Криви напрегање – деформација

за некои високоперформансни влакна
На сликата 7.3 презентирани се кривите напрегање –

деформација за некои високо-перформансни влакна од кои
може да заклучи за супериорноста на НРРЕ (високо
перформансни полиетиленски) влакната во однос на другите
органски влакна.
Најлон (Nylon)
Најлонот е полиамидно влакно кое било доминантно до

1972 година. Ова влакно покажува значителна нелинеарност
на кривата напрегање – деформација, со релативно големо
издолжување при прекин, слика 7.3. Најлонот 66 (балистички
7.
најлон) има висок степен на кристалиничност и мало
издолжување и се уште се користи за изработка на телесен
оклоп.
7.2. Конструкција на ткаенините за балистичка заштита
Балистичките ткаенини се изработуваат од високо-јаки и

високо-модулни влакна како што се Кевлар, Тварон и Дајнема.
Балистичките перформанси на ткаените ткаенини зависат од
динамичките механички особини на конститутивните влакна
како и од геометријата на ткаенините (типот на преплетот,
бројот на влакната во предивото, густината на ткаење, итн.).
Најчесто ткаенините се густо ткаени со платнен (plain) или
панама (basket) преплет, слика 7.4. Заклучено е дека
растресито ткаените ткаенини и ткаенините со небалансиран
преплет даваат инфериорни балистички перформанси.
Со цел предивото кај балистичките ткаенини побрзо да ја
расее ударната енергија и да биде пофункционално, се
користат унидирекционални ленти за производство на
балистички панели како меки така и тврди.
Слика 7.4. Ткаенини со платнен (лево) и панама (десно)

преплет
Кај унидирекционалните слоеви сите влакна се положени

паралелно во иста рамнина, додека рамнините се положени
под агол 0о/90о една во однос на друга и така положените
слоеви се слепени со термопластичен филм слика 7.5.
7.
Слика 7.5. Конструкција на унидирекционални панели
Ваквата конструкција овозможува трансферот на

енергијата од местото на ударот на куршумот долж влакната
да се случи многу побрзо и поефикасно отколку кај
конвенционалните ткаенини. Тоа е така затоа што кај
ткаенините апсорпционата способност за енергија се губи во
точките на вкрстување (каде се допира предивото по основа
и јаток), бидејќи овие точки место да ги апсорбираат , ги
рефлектираат ударните бранови. Кај унидирекционалните
ленти многу повеќе материјал е вклучен во запирање на
куршумот со што заштитата станува поефикасна.
7.3. Механизам на стопирање на куршумот
Кога проектилот ќе удри во влакното ударниот бран се

пренесува од местото на ударот долж оската на влакното со
брзина еднаква на брзината на звукот низ влакното. Кога ќе
дојде во точката каде предивото е вкрстено дел од ударниот
бран продолжува да се движи низ влакното, а дел, преку
точките на вкрстување, слика 7.3.1, се пренесува на
вкрстеното влакно кое сега зема и пропагира, долж својата
оска, дел од енергијата. Негативна страна на вкрстувањето е
што еден дел од ударниот бран се рефлектира ( одбива) и се
враќа назад кон местото на ударот при тоа се судира со
бранот кој се оддалечува од местото на ударот. При ова
судирање доаѓа до суперпонирање (удвојување на енергијата
од двата брана) што може да доведе до кинење на влакното
на местата на кои се среќаваат двата брана.
7.
Слика 7.3.1. Пропагирање на ударниот бран
7.4. Балистички текстилни производи
Балистичките текстилни производи можеме да ги поделиме

во две големи групи:
1. Заштитни производи за персонална (лична) заштита

2. Заштитни производи за објекти, возила и друга
заштита
Заштитните производи за објекти, возила и друга заштита

како што алудира името се однесуваат на се она што не е
наменето за лична заштита на човекот. Во оваа група на
производи спаѓаат: заштита на врати, ѕидови, цивилни
возила, воени возила ( транспортери за војници, тенкови,
фортификации, итн.), заштита на авиони, хеликоптери, итн.
Заштитните производи за персонална (лична) заштита се

наменети за заштита на луѓето. Во оваа група на производи
спаѓаат балистичките штитови, шлемови, панели, слика 7.4.1;
балистичките елеци, за под- и над одело, слика 7.4.2, потоа
балистички актен-ташни, балистички ќебиња, итн.
7.
а б в
Слика 7.4.1. Балистички штит (а), шлем (б) панел (в)
а б в
Слика 7.4.2. Балистички елеци за под одело (а,б) и за над одело
(в)
8
ТЕКСТИЛ ЗА УВ ЗАШТИТА
8. ТЕКСТИЛ ЗА УВ ЗАШТИТА
Во последниве две децении сведоци сме на алармантен

пораст на случаи на појава на рак на кожата низ целиот свет.
Причина за тоа е намалената озонска заштита околу Земјата.
Бидејќи озонот е многу ефикасен УВ апсорбер ( УВ т.е.
8.
ултравиолетовите зраци се многу опасни) со секој процент на
смалување на неговата концентрација се претпоставува дека
стапката на пораст на случаи на рак на кожата се зголемува
за 2 – 5%. Американската агенција, United States
Environmental Protection Agency, предвидува дека
намалувањето на озонската обвивка ќе предизвика 3 – 5
милиони нови случаи на рак на кожата до 2075 година само
во САД.
Ултравиолетовата радијација се состои од три региони:

УВА (320–400nm), УВБ (290–320 nm) и УВЦ (200–290 nm). УВЦ
тотално се апсорбира од атмосферата и не стигнува до
Земјата. УВА предизвикува малку видлива реакција врз
кожата но е докажано дека ја намалува имунолошката
способност на клетките од кожата. УВБ е главната причина за
рак на кожата.
Бидејќи ткаенините се направени од влакна кои можат да
ја апсорбираат, рефлектираат или расеат радијационата
енергија , облеката има способност да апсорбира и/или
блокира повеќето од радијационата енергија и да ја спречи до
стигне до кожата, слика 8.1.
Слика 8.1. Заштита функција на облеката од сончева

радијација (од горе на долу: дифузна трансмисија;
трансмисија; апсорпција; рефлексија, кожа)
УВ зрачењето е една од главните причини за деградација

на текстилните материјали. Заради многу високиот однос
површина/волумен влакната се многу осетливи на светлина и
други атмосферски влијанија.
Способноста на ткаенината да ги блокира сончевите зраци
зависи од неколку фактори:
8.
▪ Типот на влакната
▪ Порозноста на ткаенината
▪ Дебелината на ткаенината
▪ Површинската маса
▪ Типот на преплетот
▪ Финишот на влакната/ткаенината
▪ Бојата на ткаенината
Порозноста, тежината и дебелината се најважни

параметри кај конструкцијата на ткаенините. Со многубројни
проучувања е заклучено дека порозноста (отвореноста) е
најдобар показател за УВ трансмисијата низ бели и необоени
ткаенини додека типот на влакната е втор по значење.
Влијанието на бојата на ткаенината се сведува на
заклучокот дека потемните ткаенини се подобри УВ
апсорбери од посветлите.
Памукот, ленот и целулозните влакна имаат многу слаба
УВ заштита додека полиестерот – најдобра.
Понекогаш ткаенините треба да бидат третирани со
адитиви со цел да се зголеми нивната УВ заштита. Најчест и
најефикасен адитив е TiO2 кој е апсорбира УВ светлината. Тој
се инкорпорира во текот на производството на влакната тако
што неговиот ефект е перманентен.
Рангирање на облеката според заштитната

способност од УВ зрачење
УВ заштитните способности на ткаенините се рангираат

според UPF (Ultraviolet Protection Factor) факторот. UPF
претставува однос помеѓу ефективната УВ радијација
трансмитирана низ воздух и низ ткаенината. Колку е повисока
вредноста на UPF толку е подобра заштитата. Во табелата
8.1 е презентирана степенот на УВ заштитната облека по
категории.
Табела 8.1. UPF вредност и заштитни категории
UPF Категорија Блокирана УВ

вредност радијација, %
15 – 24 Добра 93,3 – 95,5
25 – 39 Многу добра 96,0 – 97,4
40 – 50+ Одлична 97,5 – 99+
Кај облеката која е наменета за УВ заштита

производителот е должен да ја декларира вредноста на UPF
факторот на етикетата од облеката.
9
ТЕКСТИЛ ЗА БИОЛОШКА ЗАШТИТА
Што се микроби
Влијание на микробите врз текстилот и луѓето
Неопходност од антимикробни финиши
Барање за антимикробните финиши
Антимикробмни финиши
9. ТЕКСТИЛ ЗА БИОЛОШКА ЗАШТИТА
9.1. Што се микроби?
Микробите се минијатурни суштества кои не се гледаат со

9.
голо око. Во нив спаѓаат мноштво микроорганизми како што
се бактерии, фунги, вируси, алги. Бактериите се неклеточни
организми кои рапидно растат во топла и влажна атмосфера.
Фунгите и мувлата се комплексни организми со бавна стапка
на растење. Тие ја флекосуваат и ги влошуваат
перформансите на ткаенините. Активни се при рН од 6,5.
Алгите се типични микроорганизми кои се или бактериски или
фунгни. На алгите континуирано им е потребна влага и
сончева светлина за да создадат и развијат темни флеки
(дамки) на ткаенините. Алгите се активни при рН=7,0 – 8,0.
Гнидите (dust mites) се осмо-ножни суштества кои се наоѓаат
во куќниот текстил како што се ќебиња, постелнина, перници,
душеци и теписи. Тие се хранат со клетки од човековата кожа
и ослободуваат отпадни материи кои предизвикуваат
алергија и респираторно пореметување.
9.2. Влијание на микробите врз текстилот и луѓето
Иако микробите на некој начин можат да бидат корисни пр.

при производство на пиво, леб, тие се генерално штетни за
текстилот и луѓето. Разните супстанци што се додаваат при
финиширањето на текстилот како и нечистотијата и
мрснотијата, потта и мртвите клетки од човековата кожа
претставуваат храна за микроорганизмите. Следниве се
некои можни ефекти на микроорганизмите врз текстилот:
• Лоша миризба
• Бледење или флекосување на ткаенината
• Масен и мазен допир
• Загуба на функционалните особини како што се
еластичноста и јакоста на затегање
• Смалување на рокот на траење на текстилот особено
на памукот и волната
Природните влакна се посебно подложни на микробно
влијание бидејќи бактериите и фунгите се хранат со нив, но и
синтетските влакна не се сосема имуни бидејќи можат да
содржат адитиви кои се храна за микробите. Текстилот кој е
во фаза на производство е исто така осетлив на дејство на
микробите, особено ако материјалот е оставен долго време
во услови погодни за развој на микроби.
Покрај ефектот врз текстилот, микробите можат да
претставуваат проблем и за луѓето, почнувајќи од едноставен
непријатен мирис до физичка иритација, алергија, труење,
инфекција и болест. Непријатниот мирис се јавува, покрај
другото, кога човековата пот, под дејство на бактериите, се
конвертира во непријатно миризливи супстанци како што се
алдехидите, амините, амонијак, сулфиди, меркаптани,
ароматични соединенија, лактони и масни киселини (оцетна,
пропионска, бутурилна и др.). Некои бактерии (гнидите)
предизвикуваат алергија додека мувлата предизвикува
болест на белите дробови.
9.3. Неопходност од антимикробни финиши
Антимикробен третман за текстилните материјали е

неопходен за да се исполнат следниве цели:
1. Да се избегне инфекција од патогени микроорганизми.

9.
2. Да се контролира загаденоста со микроби.
3. Да се спречи метаболизмот на микробите со цел да се

намали создавањето на миризба.
9.4. Барања за антимикробните финиши
Текстилните материјали, особено облеката, се повеќе

изложени на ветвење и кинење. Важно е да се има во предвид
влијанието на напрегањето, деформацијата како и
термичкото и механичкото влијание врз супстанцата за
финиширање. Следниве барања треба да бидат задоволени
за да се добие максимален ефект од финишот:
1. Отпорност на перење, хемиско чистење и топло

пеглање
2. Дејство против микроорганизми
3. Да нема штетно влијание врз производителот,
корисникот (носителот) и околината.
4. Да одговара на законските прописи од
законодавецот/надлежниот орган
5. Да е компатибилен со хемиските процеси.
6. Лесно да се аплицира; да не го намалува квалитетот
на ткаенината.
7. Отпорност кон телесни флуиди; и отпорност на
дезинфекција и стерилизација
9.5. Антимикробни финиши
Антимикробните финиши/агенси можат да се додадат на

различни начини како што се со обложување врз готовата
ткаенина или влакна или со нивно инкорпорирање во самите
влакна во текот на извлекувањето на влакната од полимерот,
како што е случај кај полиестерските и полиамидните.
Антимикробен го нарекуваме оној агенс кој делува против

микробите.
Антимикробните агенси за третман на текстилот спаѓаат во
две категории познати како „статички“ и „цидални“.
Во табелата 9.1 се презентирани основните разлики. Многу

традиционални финиши спаѓаат во „цидални“ додека новите
финиши спаѓаат во „статички“ и се побезбедни.
Табела 9.1. Споредба меѓу статички и цидални агенси
Статички агенси Цидални агенси

Кои не се лачат или
„био-статички“ – ја прават
површинската структура на
Се лачат – дифундираат
од ткаенината и ги убиваат
присутните микроби,
9.
текстилот непогодна за спречуваат нивни
развој на микроби понатамошен развој
Побавно дејствуваат Побрзо дејствуваат
Дејствуваат со Предизвикуваат
инхибиција на развојот на значително уништување на
микробите микробите
Добра трајност Полоша трајност
Помал ризик за Потенцијално поголем
здравјето и околината здравствен и ризик за
околината
Пример: соединенија Пример: хлороксинол
врз база на сребро
Антимикробните агенси дејствуваат на еден од следниве

два начини.
Првиот начин е со постепено ослободување или лачење

на агенсот од „резервоарот“ врз површината на ткаенината.
Овој механизам на лачење може да биде многу ефикасен
против микроби на површината или во непосредната околина.
Меѓутоа, евентуално „резервоарот“ може да се потроши и
финишот понатаму станува неефективен.
Вториот начин се состои од молекули кои се хемиски

сврзани со површината на влакната. Овие агенси дејствуваат
само на микробите кои се присутни на површината но не и на
непосредната околина. Овие агенси, бидејќи се сврзани на
самата површината на влакната, потенцијално можат да
бидат однесени од површината или да се деактивираат.
Антимикробните финиши кои го контролираат развојот и
распростирањето на микробите попогодно се нарекуваат
биостати пр. бактериостати, фунгистати. Финишите кои
вистински ги убиваат микробите се биоциди пр. бактериоцид,
фунгицид.
Поголемо значење во антимикробниот третман на

текстилот имаат следниве хемикалии: квартерни амонијачни
соединенија, триклосан (антисептик и дезинфенкт), метални
соли (многу соли на тешките метали се токсични за микробите
при мали концентрации). Како биоциди се користат метални
нано-прашоци и метални оксиди, главно на сребро (Ag), титан
диоксид (TiO2), цинк оксид (ZnO), бакар II оксид (CuO).
10
ТЕКСТИЛ ЗА РЕСПИРАТОРНА ЗАШТИТА
Класификација на неткаен текстил
Оценка на филтер материјалот за заштита на

респираторниот тракт
10. ТЕКСТИЛ ЗА РЕСПИРАТОРНА ЗАШТИТА
Од секогаш загаденоста на воздухот со прашина

претставувала закана за човековото здравје. Присуството на
прашина во воздухот главно се должи на природни процеси
од кои најважен е ерозијата на земјиштето. Со векови
10.
рударите користеле текстил да ги покријат устата и носот за
да го заштитат респираторниот систем од прашина.
Во денешно време неткаениот текстил е основен материјал
за пречистување на воздухот од аеросоли (честици) во вид на
цврсти или течни честици. Тие ја извршуваат заштитната
функција на респираторниот тракт благодарение на нивната
висока филтрациона ефикасност и малата отпорност спрема
протокот на воздух и големата волуметриска апсорбентност
на прашина.
10.1. Класификација на неткаениот текстил за

филтрација
Неткаениот текстил може да се произведе по различни

постапки но типот на суровината е основниот критериум за
класификација. Според овој критериум неткаениот текстил
може да се произведе од влакна или директно од полимер.
Слика 10.1. Класификација на неткаениот текстил

произведен од сечкани влакна
Прв технолошки процес во производството од влакна е

формирањето на мрежата. Мрежата од сечкани влакна може
да се произведе по влажна и сува постапка. Понатамошната
поделба на технологиите се базира на процедурите за
спојување на влакната во самата мрежа: механички, хемиски
и термички, слика 10.1.
Прв чекор за поделба на неткаениот текстил директно од

полимер е во начинот на флуидизација на полимерот.
Полимерот во течна состојба може да се добие или со топење
или со растворање. Во зависност од видот на флуидизација
на полимерот, понатаму, може да се изврши понатамошна
поделба.
10.
Слика 10.2. Филтрациони полу-маски
Горната општа класификација покажува широк опсег на

можности за формирање на структурата на неткаениот
текстил како и за моделирање на неговите особини.
Потребата за заштита на респираторниот тракт од честици со
субмикронска големина ги присилува производителите да
користат повеќеслоен систем, со кој се постигнува висока
филтрациона ефикасност, мала отпорност спрема протокот
на воздух и голем капацитет за апсорпција на прашина.
Структурата и дизајнот на повеќеслојните материјали зависи
од нивната примена.
а) б)
Слика 10.3. Полу-маска со издишен вентил; маска за

лицето со филтер (б)
Според генералниот дизајн на филтерот ја имаме

следнава поделба:
▪ Филтри, заедно комбинирани со маска за лицето,

слика 10.3б;
▪ Филтрациони полу-маски, слика 10.2 и 10.3а;
10.
Филтрационите полу-маски се направени од неткаен
текстил кој е поврзан на рабовите и обликуван во вид на
чинија. Тие го штитат носот, устата и брадата и често кај нив
се вградува издишен вентил, слика 10.3а.
Во последно време е присутен нов тренд во развојот

неткаен текстил за филтрирање базиран на нановлакна.
10.2. Оценка на филтер материјалот за заштита на

респираторниот тракт
Моментално два стандарди се на снага во ЕУ, EN143 и

EN149 кои ги третираат филтрите и полу-маските за заштита
од аеросоли. Стандардите се многу обемни, но следниве
методи за оценка на ефикасноста за заштита од аеросоли се
меѓу најважните:
▪ Методи за оценка на пенетрацијата на аеросоли

▪ Методи за оценка на тоталното внатрешно
пропуштање
▪ Методи за оценка на отпорноста спрема проток на
воздух
▪ Мерни методи за апсорбентност на прашина
Пенетрацијата на аеросоли низ филтрациониот

материјал се мери преку односот на концентрацијата на
аеросолите после и пред да помината низ филтерот. Натриум
хлорид се користи како аеросол со дисперзирана цврста
фаза. За тестирање на филтрационата ефикасност спрема
аеросоли со дисперзирана цврста фаза се користи пареа
(магла) од масло.
Важен параметар за филтрационите перформанси на

полу-маските е нивното тотално внатрешно пропуштање.
Тоа претставува тест во реални услови на употреба. Во текот
на тестот, човекот, учесник во тестот носи филтрациона полу-
маска и маршира/трча по лента за трчање со различен
интензитет. Лентата е поставена во мерна комора/соба со
NaCl аеросол кој струи низ неа. Се зема примерок од воздухот
од под маската непосредно пред вдишувањето со цел да се
измери содржината на NaCl по трансмисијата низ
филтрациониот материјал. Тоталното внатрешно
пропуштање (TIL) се определува од равенката:
C2  t in + t ex 
TIL =    100 %
C1  t in 
Каде С2 е концентрацијата на NaCl во воздухот под

10.
маската, С1 е референтната концентрација на NaCl (8±4
mg/m3), tin и tex се времињата на фазата на вдишување и
издишување, соодветно. Вредноста на TIL претставува
критериум за класификација на полу-маските.
Отпорноста спрема проток на воздух претставува отпор

кој заштитната опрема или нејзините елементи го
предизвикуваат на протокот на воздух низ нив.
Слика 10.4. Модел на Шефилдова глава: 1-манометар, 2-

модел на главата, 3- канал кон вештачките бели дробови,
4 – конектор за мерење на притисокот, 5- вештачки бели
дробови
Отпорноста спрема протокот на воздух или отпорноста на

дишење е параметар кој ги определува употребните
карактеристики на опремата за заштита на респираторниот
тракт. Тој ја претставува способноста на корисникот да
извршува нормално физиолошко дишење во текот на
користењето на филтер или филтрациона полу-маска.
Мерниот принцип е базиран на пропуштање на воздух при
собна температура низ маската, при атмосферски притисок и
влажност која не предизвикува кондензација. Воздухот се
пропушта низ филтерот со проток од 30 и 95 l/min и се мери
падот на притисокот после филтерот во корелација со
атмосферскиот притисок. За овој тест се користи специјална
направа така наречена Шефилдова глава (EN149,2001);
модел на главата е прикажан на слика 10.4.
Отпорноста на дишење е критериум за класификација на

филтрациониот материјал и филтрационите полу-маски во
класи.
Барањата за филтрите од различни класи спрема EN149
се презентирани во табелата 10.1, додека за полу-маските во
табелата 10.2.
10.
Табела 10.1. Вредности за максимално дозволена
отпорност на дишење за заштитните филтри од
различни класи
Класа на Отпорност на дишење (Ра)

филтерот 30 l/min 95 l/min
Р1 60 210
Р2 70 240
Р3 120 420
Табела 10.2. Вредности за максимално дозволена

отпорност на дишење за филтрациони полу-маски од
различни класи
Класа Отпорност на дишење (Ра)

на полу- Вдишување Вдишување Издишување
маска 30 l/min 95 l/min 160 l/min
FFР1 60 210 300
FFР2 70 240 300
FFР3 120 420 300
Апсорбентноста на прашина или затнување (clogging)

означува отпорност спрема протокот на воздух низ
филтрациониот материјал по неговиот третман со 1.5 g на
прашина. Определената отпорност на дишење, која
претставува критериум за класификација на филтрациониот
материјал, не треба да преминува одредена вредност.
Максимално дозволената отпорност спрема протокот на
воздух по третирањето со прашина за филтрите и
филтрационите маски е презентирана во табелата 10.3.
Табела 10.3. Вредности за максимално дозволената отпорност

спрема протокот на воздух за одредени класи на заштитни
филтри и филтрациони полу-маски по нивниот третман со 1,5 g
на доломитна прашина
Отпорност на дишење (Ра)

10.
Филтрациони полу- Филтрациони полу- Фил-
Класа маски без вентил маски со вентил три
Вдишува- Издишува- Вдишува- Издишува-
ње ње ње ње 95
95 l/min 95 l/min 95 l/min 160 l/min l/min
FFР1
или 300 300 400 300 400
Р1
FFР2
или 400 400 500 300 500
Р2
FFР3
или 500 500 700 300 700
Р3
11
ТЕКСТИЛ ЗА ЕЛЕКТРОСТАТСКА ЗАШТИТА
11. ТЕКСТИЛ ЗА ЕЛЕКТРОСТАТСКА ЗАШТИТА
Поимот „електростатски“ или „статички електрицитет“ се

однесува на феноменот поврзан со создавање на електричен
полнеж на пр. со контакт или триење на два објекти.
Статичкиот електрицитет се генерира со нарушување на
11.
рамнотежната молекулската конфигурација на релативно
неспроводливи материјали. Електричен полнеж врз облеката
на операторот (човекот) генерално се акумулира кога
операторот се движи. Во фирмите за производство на
електронска опрема се користи специјално дизајнирана
облека за да ја минимизира акумулацијата и задржувањето на
полнежот. Ваквата облека, која се нарекува ESD (ElectroStatic
Discharge) облека, обично се носи над вообичаената облека.
На тој начин таа штити и од површински полнежи на
вообичаената облека. Во некои случаи ESD облеката не се
користи само за заштита на електронските компоненти од
електростатски електрицитет туку и како заштита од
загадување со прашина.
Електростатскиот електрицитет лесно се акумулира на
текстилните материјали особено во сува атмосфера.
Полнежот, штом еднаш ќе се акумулира тешко се отстранува.
Дисипацијата на електростатскиот полнеж се врши преку
шокови и искрење што е многу опасно во запалива околина.
Затоа, присуството на статичкиот електрицитет кај текстилот
е главна опасност во индустриите за: експлозиви, хартија,
печатење, електроника, пластика, потоа во рафинериите,
бензинските пумпи. Сепак главна намена на ESD облека е да
се намали ризикот од електростатско откажување
(расипување) на осетливата електроника од
наелектризираната облека на операторите.
Основен принцип за изработка на антистатска облека е да

се намали електричната отпорност односно да се направи
материјалот електро-спроводлив. Најчест начин да им се
дадат антистатски особини на ткаенините е со:
• Воведување на спроводливи влакна/предиво. Како
спроводливи влакна можат да се користат јаглеродните и
металните; друг начин е
• Неспроводливите влакна да се направат спроводливи

во процесот на финиширање со третирање со антистатски
агенси
Вообичаени спроводливи елементи кои се користат во

финишот кај ткаенините се јаглерод, бакар, сребро, челик или
метални соли. Изборот на спроводливиот елемент зависи од
крајната употреба и од бараното ниво на статичка заштита.
11.
Слика 11.1. Инкорпорирање на електрична

спроводливост кај текстилните материјали
На сликата 11.1. е прикажан начинот на третирање на

текстилот за да се постигне антистатска заштита. Ткаенините,
на пример, можат да се третираат со антистатски финиш по
ткаењето или во текот на ткаењето во нив можат да се внесат
унидирекционални или бидирекционални спроводливи
влакна/предиво.
Влакната кои се користат во атистатскиот текстил можат да
бидат целосно, површински и внатрешно спроводливи или
хибридни како што е прикажано на сликата 11.1.
12
ТИПОВИ И КАРАКТЕРИСТИКИ НА ВЛАКНА ЗА
ЗАШТИТЕН ТЕКСТИЛ
Вовед
Постапки и формирање на заштитни синтетски влакна
Извлекување од раствор
Суво извлекување
Влажно извлекување
Извлекување од растоп
Извлекување од гел
Влечење и ориентирање
12. ТИПОВИ И КАРАКТЕРИСТИКИ НА ВЛАКНА ЗА

ЗАШТИТЕН ТЕКСТИЛ
12.1. ВОВЕД 12.

Дефиниција за “високоперформансни влакна“
Генерално, сите влакна, освем најевтините што ги

користиме во секојдневието, се високоперформансни влакна.
Природните влакна (памук, волна, свила, и др.) имаат високи
естетска привлечност кај модните ткаенини (облека,
тапатерство, теписи). Пред повеќе од стотина години тие биле
влакна кои се користеле и во инженериски апликации кои се
нарекуваа технички или индустриски текстил. Со
воведувањето на произведените влакна (рајон, ацетат,
најлон, полиестер и др.) во првата половина од дваесеттиот
век не само што се постигнаа нови високоперформансни
квалитети за модните ткаенини , но тие понудија и супериорни
технички карактеристики. Така на пример зајакнувањето на
автомобилските гуми со памучен гајтан до 1900, премина на
низа подобрени типови на вискозни влакна (рајон) од 1935 до
1955, а потоа на најлон , полиестер и челик. Слични замени
на природните и регенерираните влакна со синтетски настана
кај повеќето текстилни материјали.
Максималната јакост на комерцијалните најлонски и

полиестерски влакна достигна ~ 1 N/tex или 1 GРa, со
издолжување при прекин повеќе од 10%. Комбинацијата на
умерено големa јакост и умерено големо издолжување
резултира со многу голема енергија на кинење или работа за
кинење. Добрата особина на враќање во првобитната
состојба по напрегањето значи дека тие можат да поднесат
повеќекратни енергетски шокови.
Во последниот квартал од дваесеттиот век се појави

втората генерација од синтетски влакна, како што е покажано
на слика 1. Овие влакна т.н. високо-перформансни влакна
покажаа квантитативен скок во јакоста и крутоста. Тоа се
високо-модулни, НМ (high-modulus) и високо-јаки, НТ (high-
tenacity) влакна. Тоа е типична карактеристика на
полимерните и неорганските влакна. Карактеристично за
новата генерација на влакна е тоа што тие не се користат за
облека, тапацирање или за други домашни потреби, освем
ако не се бараат некои технички карактеристики како што се
заштита од пожар, балистичка заштита , итн.
Стаклените влакна, кои имаат долга историја, но станаа

комерцијално важни во 1930-тите години, спаѓаат во првата
генерација на вештачки влакна. Меѓутоа, заради нивните
особини и широка примена вклучени се во овој курс, иако по
својот долг век на употреба веќе се “традиционални“ влакна.
Има и трета генерација на влакна , кои се појавуваат

последниве десетици години – нано влакната. Тоа се влакна
чии дијаметар е на ниво на нано скала
( еден миљардити дел од метарот или 10-9 m) кои пред се
наоѓаат примена во индустријата и медицината. За овие
влакна одвоено е посебно поглавје во овој курс.
12.
Слика 12.1. Промена во јакоста и крутоста од првата

до втората генерација на синтетички влакна
12.2. ПОСТАПКИ НА ФОРМИРАЊЕ НА ЗАШТИТНИ

СИНТЕТСКИ ВЛАКНА
Основана процесна фаза во производството на синтетски

влакна е извлекувањето т.е. формирањето на филаментите.
За тоа да се овозможи, полимерот од кој треба да се
12.
произведе влакно мора прво да се доведе во течна или
полутечна состојба и тоа или со растворање во растворувач
или со загревање до топење. Овој процес ги ослободува
долгите молекули од блиска меѓусебна поврзаност со што им
се овозможува да се движат независно едни од други.
Стопената или растворената маса се принудува да помине

низ алат кој има форма на решетка или туш , наречен
спинерет, слика 12.2.
Спинеретот , може да има од еден до неколку илјади отвори
кои го формираат влакното со даден попречен пресек. Тоа се
отвори со пречник од неколку микрометри до неколку
десетици микрометри. Овие минијатурни отвори се многу
осетливи не нечистотија и корозија. Затоа масата која
поминува низ нив мора добро да биде филтрирана, што не е
лесна задача кога се работи за многу вискозна маса. Покрај,
најчестите кружните отвори , спинеретот може да има и друг
облик , што резултира во влакна со различна попречен
пресек. Спинерите се прават од многу скапи корозионо-
отпорни метали како што е пр. платината. Нивното
одржување е исто така од критична важност за процесот. Тие
мораат редовно да се демонтираат и чистат како би се
спречило нивно запушување. Кога филаментот ќе излезе од
отворот на спинеретот течниот полимер прво преминува во
гумаста фаза а потоа се солидифицира (втврднува). Овој
процес на екструзија и солидификација на бесконечните
филаменти го нарекуваме извлекување.
Слика 12.2. Видови на спинерети
Постојат повеќе процеси на извлекување на влакната но

овие три се најзастапени:
▪ Извлекување од раствор (суво и влажно)

▪ Извлекување од растоп,
▪ Извлекување од гел.
12.2.1. ИЗВЛЕКУВАЊЕ ОД РАСТВОР
Еден од најстарите процеси на извлекување на влакната е

извлекувањето од раствор. Овој процес индустриски е
применет при крајот на 19-от век. Извлекувањето од раствор
може да биде суво или влажно. Влажното извлекување прв
12.
пат е искористено за производство на рајон влакна, додека
сувото – за ацетатни влакна. Кај двата процеси вискозен
раствор на полимерот се пумпа преку филтер и потоа
поминува низ фините отвори од спинаретот. Потоа
растворувачот се отстранува и останува само влакното.
12.2.1.1. СУВО ИЗВЛЕКУВАЊЕ
При сувото извлекување полимерот е растворен во

растворувач и неговиот раствор (со концентрација 20%-40%)
се филтрира а потоа се пумпа низ спинеретот.
Солидифакцијата се постигнува со испарување на
растворувчот во топла комора. Во топлата комора , слика
12.3, се пропушта загреан гас за да го испари растворувачот
со што се постигнува солидификација и димензиона
стабилност на влакното. Од економски причини гасот е
обично воздух, но понекогаш се користат инертни гасови како
што е азотот или супержешка пареа. Кошулицата, која при
солидификацијата, прво се формира на површината од
влакната, заради испарувањето од површината постепено
колабира и се збрчкува како што се зголемува количината на
растворувачот што дифундира надвор од влакното . Сето тоа
е пропратено со смалување на дијаметарот. Напречниот
пресек на суво-извлечено влакно има неправилен ресест
облик. Суво-извлечените влакна имаат помала концентрација
на празнини во споредба со влажно-извлечените влакна . Тоа
се одразува да суво-извлечените влакна имаат поголема
густина и послаба способност за боење.
Овој процес се користи за производство на ацетатни,
триацетатни, акрилни, модакрилни, спандекс и винјон влакна.
12.
Слика 12.3. Шема на суво извлекување на полимерни

влакна
12.2.1.2. ВЛАЖНO ИЗВЛЕКУВАЊЕ
Влажното извлекување е најстариот процес. Се користи за

влакно-формирачки полимери кои се раствораат во
растворувач. Кај влажното извлекување исто така имаме
пумпање на растворот од полимерот низ спинеретот.
Меѓутоа, за разлика од сувото извлекување, димензионата
стабилност се постигнува со таложење на полимерот во
таложна течност. Имено, спинеретот е потопен во
коагулациона када со таложна течност и како што излегуваат
филаментите тие се ладат и се таложат од растворот и
солидифицираат. Процесни фази при овој процес се:
пумпање, филтрирање, коагулација, истегнување, перење,
финиширање, сушење и намотување или сечење, слика 1.3.
Бидејќи растворот е екструдиран директно во таложната
течност овој процес се вика влажно извлекување.
На пример, PAN (полиакрилонитрил) во диметилформамид
може да биде исталожен со пропуштање на млаз од
растворот низ када со вода , која е мешлива со растворувачот
и го коагулира полимерот.
За влажно-извлекување на целулозен триацетат, смеша од
метилен хлорид и алкохол може да се употреби да го
раствори полимерот, а када со толуен може да се употреби за
таложење на полимерот.
Во некои случаи таложењето може да биде пропратено се

хемиска реакција. Важен пример е вискозниот рајон, кој се
добива со регенерација на целулозата од раствор на
целулозен ксантат во разблажена алкалија.
Рециклирањето на растворувачот кој се користи за
растворање на полимерот е важен фактор за економичноста
12.
на процесот. Процесот на влажно извлекување е најсложен
од сите три процеси на извлекување. Спинеретите кои се
користат при овој процес имаат отприлика 46000-73000
отвори ; различен број за различни типови на влакна.
Слика 12.4. Шема на процесот за влажно извлекување
На овој начин можат да се произведат : акрилни, рајон,

арамидни, модакрилни и спандекс влакна.
12.2.2. ИЗВЛЕКУВАЊЕ ОД РАСТОП
При процесот на извлекувањето или екструзија од растоп,

кој е шематски прикажан на сликата 1.4, полимерот се загрева
се додека не се стопи т.е. доведе во течлива фаза и така
вискозниот растоп се пумпа низ спинеретот. Во комората за
топење се обезбедува инертна атмосфера, пред масата да
влезе во пумпата. Се користат специјални помпи кои можат
да оперираат на работни температури над 230 оС. По
излегувањето од спинеретот, масата директно се
солидифицира со ладење. На овој начин се извлекува
најлонот, олефинските влакна, полиестерските и некои други.
Влакната извлечени од растоп можат да се екструдираат низ
спинеретот во различни попречни пресеци (кружни,
трилобални, пентагонални, октагонални и други).
12.
Слика 12.5. Шема на процесот за извлекување од растоп
12.2.3. ИЗВЛЕКУВАЊЕ ОД ГЕЛ
Процесот на извлекување од гел, слика 1.5, е посебен

процес кој се користи за добивање на високо-цврсти и други
посебни особини кај влакната. За време на извлекувањето
полимерот не е во вистинска течна состојба. Полимерните
вериги не се потполно раздвоени една од друга како што би
биле во вистински раствор. Тие се меѓусебно сврзани на
различни места во форма на течен кристал. Тоа продуцира
јаки меѓу-верижни сили во резултирачките филаменти кои
значајно ја зголемуваат јакоста на затегање на влакната.
Додатно на тоа, течните кристали се подредуваат долж
оската на влакното под дејство на силите на смолкнување кои
се генерираат во текот на извлекувањето низ спинаретот и
истегнувањето кое почетно се врши во кадата. Филаментите
излегуваат со необично голем степен на релативна
ориентираност еден наспротив друг , со што дополнително им
се зголемува јакоста.
Овој процес исто така може да се објасни како суво-влажно
извлекување , бидејќи филаментите прво поминуваат низ
атмосфера на воздух а потоа дополнително се ладат во када
со течност.
Некои високо-перформансни полиетиленски и арамидни
влакна се произведуваат по оваа постапка.
Слика 12.6. Шема на процесот за извлекување од гел

12.2.4. ВЛЕЧЕЊЕ И ОРИЕНТИРАЊЕ
Скоро сите синтетски влакна се подвргнуваат на влечење

со цел да се изврши ориентирање на кристалната структура
во насока на оската од влакната. Влечењето ги ориентира
кристалитите во насока на силата на истегнување со што
12.
модулот во тој правец се зголемува а издолжувањето при
прекин се намалува. Обично истегнувањето се врши меѓу
температурата на
стаклосување, Тg, и температурата на топење, но може да
се врши и на ладно влакно откако е тоа солидифицирано.
Така полиетиленот може да се истегнува на собна
температура додека најлонот 6.6 треба да биде загреан или
навлажен за да се истегнува. Присуството на влагата ја
намалува Тg, бидејќи таа делува како пластификатор.
Истегнувањето се врши со намотување на предивота на
неколку последователни ваљаци или цилиндри при што секое
од нив се врти со поголема ротациона брзина од претходното,
слика 12.7. Бидејќи истегнувањето оди во неколку фази, при
секоја наредна ротационата брзина се зголемува.
Слика 12.7. Уред за истегнување
Ориентираноста на влакната игра голема улога кај нивните

физички својства. Полимерните влакна, како што е познато,
се состојат од кристалинична област каде веригите се
паралелно ориентирани и аморфна област каде веригите се
хаотично ориентирани. Колку е паралелноста поголема ,
односно кристалиничниот удел поголем во однос на
аморфниот, дотолку влакното има подобри физички особини.
Тоа е причината што влакната се подвргнуваат на
истегнуваат.
АРАМИДНИ ВЛАКНА
13 Вовед
Синтеза
Типови комерцијални арамидни влакна
Структура
Особини
Хидролитска и рН стабилност
Апсорпција на влага
Температура на разградување
Влијание на повишената температура брз силата на

затегање
Влијание на повишената температура брз димензионата

стабилност
Топлина на согорување
Специфична топлина
Влијание на ниските температури
Примена
Јажиња
Геотекстил
Арматура за гума
Трансмисиони ремени и црева
Заштита на отворен пламен
Заштита од посекотини и убод од остар предмет
Композитни материјали
Останата примена
Компактен преглед на примената на арамидни влакна

13. АРАМИДНИ ВЛАКНА
13.1. ВОВЕД
Ароматските полиамиди почнале да наоѓаат комерцијална

13.
употреба во раните 1960-ти години со лансирањето на
пазарот на мета-арамидното влакно Номекс (Nomex е
заштитено име на фирмата DuPont) со што се отворија нови
хоризонти во полето на термичката и електричната изолација.
Нешто покасно, во 1971 година било развиено пара-арамидно
влакно со многу поголема жилавост и модул кое е
комерцијализирано под трговската ознака Кевлар (Kevlar е
заштитено име на фирмата DuPont). Друг тип на пара-
арамидно влакно , Тварон (Twaron е заштитено име на
фирмата Tejin) , слично на Кевлар, се појави на пазарот при
крајот на 1980-тите години.
“Арамидно влакно“ е генеричко име за специјален тип на
“ароматско полиамидно влакно“ кое е дефинирано како
“вештачко влакно кај кое формирачката супстанца на
влакното е синтетски полиамид со долга верига кај која,
најмалку 85% од амидните врски (-CO-NH-) се директни
сврзани со два ароматски прстени“. Што значи, кај
арамидите повеќето од амидните групи се директно сврзани
со два ароматски прстени. Не е ни чудно што арамидите
(ароматските полиамиди) имаат сосема различни особини од
алифатските полиамиди кои не содржат ароматски групи во
нивната главна верига.
Името им доаѓа од кованицата ароматски полиамид.
Кевлар и Тварон се полиамиди , кај кои сите арамидни

групи се разделени со пара-фенилен групи односно амидните
групи се сврзуваат за фенилните прстени една наспроти друга
на јаглеродните атоми на позиција 1 и 4.
Номексот, од друга страна, има мета-фенилен групи

односно амидните групи се сврзани на фенилниот прстен на
позиција 1 и 3.
Хемискиот назив на Номексот е поли-m-фенилен

изофталамид, додека на Кевларот и Тваронот, поли-р-
фенилен терефталамид (РРТА).
13.
13.2. СИНТЕЗА
Ароматските полиамиди од типот РРТА обично се

синтетизираат преку ниско-температурна поликондензациона
реакција на р-фенилен диамин (PPD) и терафталоил хлорид
(TCl) според долната реакција, види слика 13.1.
Слика 13.1. Синтеза на РРТА од PPD и TCl
Алтернативен начин е синтеза со реакција на ароматски

дикарбоксилни киселини и диамини, слика 13.2. Оваа синтеза
е поевтина бидејќи дикарбоксилните киселини се поевтин
стартен материјал . Како растворувач се користи
концентрирана сулфурна киселина.
Слика 13.2. Синтеза на РРТА од PPD и терефтална

киселина
Произвoдството на влакната иницијално почнува со

загревање на растворот до соодветната процесна
температура која изнесува ~ 80 оС. Растворот е високо-
концентриран, а како растворувач се користи 100% сулфурна
киселина. Концентрациониот лимит за полимерот во
растворот е 20 теж % . Ако се користат концентрации над овој
лимит, тоа има свое негативно влијание.
Заради целосно нерастворениот материјал, при поголeми

концентрации, резултатното влакно има инфериорни
механички особини. Заради тоа што овие полимери, кои
имаат форма на стапчиња, се крути, тие се ориентираат
паралелно еден спрема друг и формираат фаза на скоро
паралелна ориентираност, како што е илустрирано на сликата
13.
13.3. Сликата 13.3 го покажува аголот на ориентација  во
однос на правецот n . Во ова фаза преовладуваат течни
кристални домени кои содржат насочени полимерни вериги.
Степенот на ориентација на овие полимерни вериги зависи од
температурата на растворот и од концентрацијата на
полимерот.
Дебелите линии ги презентираат РРТА молекулите
Слика 13.3. Шематски приказ на течниот кристален

раствор
Полимерните раствори бидуваат екструдирани низ отворите

на спинеретот и се изложени на истегнување и издолжување,
како што е илустрирано на сликата 13.4.
Слика 13.4. Извлекување на арамидни влакна

Отворите исполнуваат многу важна функција. Заради силите

на смолкнување, кристалните домени се издолжуваат и
ориентираат во правец на деформацијата. Штом се најдат во
воздушниот отвор настанува истегнување и издолжување.
Тоа е резултат на тоа што брзината на влакната што ја
напуштаат коагулативната када е поголема од брзината на
13.
извлекување на влакната од спинеретот. Овој однос на
брзините се вика “однос на извлекување“ и може фино да
се регулира за да се добие поголема жилавост и модул при
помало издолжување и помала линиска густина.
Последователното истегнување во воздушниот простор
понатаму го подобрува насочувањето на течно-кристалните
домени. Генерално, поголемата ориентација на полимерот во
коагулативниот медиум кореспондира со повисоки механички
особини на влакното. Заради бавното релаксационо време на
течните кристали , високата ориентација при извлекувањето
се зачувува и одржува преку коагулацијата со ладната вода.
Генерално, кристлиничноста и ориентацијата на растворот се
пренесува врз влакната. Овие фактори овозможуваат
производство на високо-јаки и високо-модулни влакна.
На сликата 13.5 прикажана е подреденоста на кристалите

во растворот (б) и во влакната (а). Од неа може јасно да се
констатира разликата во подреденоста. Во влакната имаме
скоро паралелна подреденост долж оската на влалното
додека во растворот подреденоста е хаотична – во сите
насоки.
a b
Слика 13.5. Подреденост на кристалите во арамидното

влакно (а) и во растворот од кој се извлекува влакното (б)
Влакната можат да покажат три можни трансверзални

(попречни) кристалинични подредувања кои се илустрирани
на слика 13.6. Сликата 13.6а презентира влакно со случајна
кристална ориентација, сликата 13.6b со радијална
ориентација а сликата 13.6c со тангенцијална кристална
ориентација .
13.
Слика 13.6. Ориентација на кристалите кај пара-

арамидните влакна: (а) случајна; (b) радијална; (c)
тангенцијална
Кај пара арамидните влакна се бара многу висока

молекулска ориентација (помала од 12о) која има директно
правопропорционално влијание врз модулот на влакната.
Жилавоста на влакното исто така зависи од аголот на
молекулската ориентација. Големо влијание врз модулот
имаат условите на сушење, температурата и затегнатоста.
Арамидните влакна имаат „природно“ златно-жолта боја,

како што е прикажано на сликата 13.7 доколку таа намерно не
се промени. При крајот на 2011, фирмата Teijin лансира на
пазарот црно арамидно влакно (Black Twaron) кое не е
накнадно обоено туку бојата е инџектирана во растворот од
кој се извлекува влакното. Фирмата продолжува со развој на
арамидни влакна во друга боја по силното барање од
купувачите.
Слика 13.7. Арамидни влакна

13.3. ТИПОВИ НА КОМЕРЦИЈАЛНИ АРАМИДНИ ВЛАКНА
Особините на арамидните влакна зависат од условите на

извлекување и од условите на доработка. Во табелата 13.1 се
презентирани првите комерцијални арамидни влакна на
фирмата DuPont и Teijin со основните механички
13.
карактеристики (Technora e мета арамидно влакно од Teijin
слично на Nomex)
Табела 13.1. Типови на комерцијални арамидни влакна
Тип Жилавост Почетен Издолжување

(mN/tex) модул при прекин (%)
(N/tex)
Kevlar 29 2030 49 3.6
Kevlar 49 2080 78 2.4
Kevlar 149 1680 115 1.3
Nomex 485 7.5 35

Twaron 2100 60 3.6
Twaron 2100 75 2.5
HM
Technora 2200 50 4.4
Арамидните влакна се многу јаки, нивната јакост на

затегање е 2-3 пати поголема од високо-јакиот полиестер и
полиамид и 5 пати поголема од челикот (споредено со
тежината). На сликата 13.8., детално се прикажани
маханичките особини.
Слика 13.8. Криви напрегање/деформација за технички

влакна
13.4. СТРУКТУРА
Одличните особини на пара арамидите се резултат на

хемиската и физичката микроструктура. Кај двата типа на
арамиди мета- и пара-арамидите , ароматските прстени во
основната верига имаат голема термичка отпорност.
13.
Дополнително на тоа, кај пара-арамидите ориентацијата на
верижните врски го прават полимерот како крут стап со
издолжена верига. При извлекувањето се добиваат влакна од
кристали со издолжени вериги кои скоро се подредени
паралелно на правецот на извлекувањето и едно наспрема
друго. Кристалите имаат многу голем однос
должина/дијаметар и екстензивна меѓусебна интеракција на
молекулите. На тој начин може практично да се формира
бесконечен филамент. Помеѓу кристалите, веригите се
поврзани една со друга со водородни врски, како што е
прикажано на сликата 13.9.
Слика 13.9. Кристалните вериги меѓусебе се сврзани со

водородни врски
Подобра претстава за структурата на арамидните влакна

можење да добиеме од слика 13.10 каде со испрекината
линија се претставени водородните врски.
Слика 13.10. Кристална структура на на арамидните (

Kevlar и Twaron) влакна долж оската на веригата. Во една
насока, веригите се поврзани со водородни врскa
(испрекината линија). Помеѓу овие слоеви поврзани со
водородни врски се наоѓаат послаби van der Waals-ови
врски.
На сликата 13.10 црвените атоми се кислород, сините азот,

белите водород а сивите - јаглерод.
Иако овие врски не се ни од далеку така јаки како

ковалентните врски со кои атомите се сврзани во самата
13.
верига, стотици па дури илјадници вакви врски се формираат
меѓу соседните пара-арамидни молекули. Бидејќи молекулите
се крути, единствен начин да се раздвојат при затегањето е
да се прекината сите водородни врски одеднаш. За тоа е
потребна голема сила и тоа е причината зошто пара-
арамидните влакна се извонредно јаки во аксијална насока.
Меѓутоа бидејќи врските можат лесно да се раскинат една по
друга (не сите одеднаш), влакната се многу чувствителни на
оштетувања при свиткување, компресија во аксијален правец
(при што доаѓа до виткање) или трансверзално
оптоварување.
Кај мета-арамидите, од друга страна, основната верига е

извиткана па тие се понекрути и понејаки. Меѓутоа бидејќи
веригите се пофлексибилни, мета-арамидите се полесни за
производство од пара-арамидите и се поевтини.
На сликата 13.11 е даден попречен и надолжен изглед на
мета-арамидни влакна со различна линеарна густина.
Попречен изглед Надолжен изглед
0.9
dtex
2.2
dtex
14.4
dtex
Слика 13.11. Попречен и надолжен поглед на мета-

арамидни влакна со различна линеарна густина
13.5. ОСОБИНИ
13.5.1. Хидролитска и рН стабилност
Деградација може да настане кога Кевларот е изложен на

13.
дејство на јаки бази и/или киселини. Во неутрална средина
(рН=7) жилавоста на филаментите останува практично
непроменета после изложување 200 денови на 65оС. Колку
повеќе рН се разликува од рН=7, толку поголем е губитокот во
жиловаста. Киселата средина предизвикува многу поголема
деградација од базната при рН вредности подеднакво
оддалечени од неутралната вредност.
Слично однесување е забележано во заситена водена
пареа при различни рН вредности. Резултатите од 16 часовно
изложување на 154оС покажува максимално задржување на
јакоста меѓу рН 6 до рН 7, со остар пад кон киселата средина,
слика 13.12.
Слика 13.12. Хидролитска стабилност на Кевлар на

154оС во зависност од рН на водата
Отпорноста на Кевларот кон хидролизата во заситена

пареа е мерена во затворена цевка (“бомба“). Предивото од
Кевлар (1500 дениери) во вид на клопче е изложено на 138оС
во разни временски периоди во присуство на доволно вода
(рН=7) да се формира заситена пареа. Резултатите од
губитокот на јакоста се определени со споредба на јакоста при
собна температура, слика 13.13.
13.
Слика 13.13. Хидролитска стабилност на Кевлар 29 во

заситена пареа при 138оС во зависност од времето на
изложеност
Генерално, високата кристалиничност и јаките

меѓумолекуларни интеракции спречуваат хемикалиите да
навлезат во полимерот. Отпорноста на Тварон кон органски
хемикалии е од добра до одлична, додека отпорноста кон
неоргански хемикалии зависи од нивната рН вредност. Високо
киселите или високо базните хемикалии можат да
предизвикаат хидролитска деградација. На графикот, слика
13.14, е дадена хемиската зависност на Тварон од некои
неоргански хемикалии во корелација од рН средината.
Слика 13.14. Хемиска отпорност на Тварон по

изложување од 3 месеци во вода при собна температура
13.5.2. Апсорпција на влага
Апсорпцијата на влага е тенденција на повеќето влакна да

примаат или оддаваат амбиентна атмосферска вода се
додека не постигнат рамнотежна содржина на влага при
дадена температура и влажност на воздухот. Релативната
13.
влажност на воздухот (RH) има големо влијание на брзината
на апсорпција на влага на арамидните влакна и на
постигнувањето на рамнотежната содржина. Колку е
поголема релативната влажност на воздухот , толку побрзо
арамидните влакна апсорбираат вода во почетната фаза на
апсорпција и дотолку е повисоко рамнотежното ниво.
Слика 13.15. Содржина на влага на Кевлар 29 при

разни услови на кондиционирање
Скроз сувото арамидно влакно достигнува незнатно

пониско рамнотежно ниво во споредба со влакната кои
никогаш скроз не биле исушени. Сликата 13.15 го илустрира
ова за Кевлар 29.
На сликата 13.16. е илустриран ефектот на релативната

влажност на рамнотежната содржина на влага постигна на
скроз суво предиво од Кевлар 49. Оваа зависност е линеарна
низ целиот опсег на RH.
Содржината на влага нема влијание врз јакоста на кинење кај
Кевларот
13.
Слика 13.16. Рамнотежна содржина на влага на Кевлар 49

во зависност од релативната влажност при собна
температура
13.5.3. Температура на разградување
Кевларот не се топи; тој се разградува на релативно висока

температура 427оС – 482 оС во воздух и на ~ 538оС во азотна
атмосфера, кога се испитува со брзина на покачување на
температурата од 10 оС/min. Температурата на разградување
зависи од брзината на покачување на температурата и од
времето на изложеност.
Слика 13.17. Типична термогравиметриска крива за

Кевлар 49 во воздух при покачување на температурата од
10 оС/min
Сликата 13.17. ја покажува типичната термогравиметриска

крива за Кевлар 49 во воздушна атмосфера, а сликата 13.18.
- во атмосфера на азот.
Термогравиметриските криви ги црта инструмент кој
континуирано го мери губитокот на маса во зависност од
порастот на температурата и текот на времето. Анализата
може да се изведува како во воздушна така и во низа на други
атмосфери.
13.
Слика 13.18. Типична термогравиметриска крива за Кевлар

49 во азот при покачување на температурата од 10 оС/min
Како што се гледа од кривите, на самиот почеток, штом

почне покачувањето на температурата, доаѓа до моментално
намалување на масата, што се должи на губитокот на водата.
Потоа кривата останува релативно рамна се до
разградувањето, каде доаѓа до знатен губиток на масата.
13.5.4. Влијание на повишената температура врз силата

на затегање
Со зголемувањето на температурата се намалува модулот,

јакоста на затегање и издолжувањето при прекин на
арамидните и другите органски влакна. Ова треба да се има
во предвид кога се користат арамидните влакна при или над
177оС при подолго време. На сликата 13.19 прикажано е
влијанието на повишената температура на јакоста на
затегање на арамидните влакна додека на сликата 13.20
прикажано е влијаниет врз модулот кај арамидните и другите
органски предива после изложување од 5 минути во воздух.
Слика 13.19. Влијание на повишената температура врз

јакоста на затегање на Кевлар 29
13.
Слика 13.20. Влијание на температурата врз модулот на

затегање кај разни органски предива
13.5.5. Влијание на повишената температура врз

димензионата стабилност
Арамидните влакна не се собираат како другите органски

влакна кога се изложени на влијание на топол воздух или
топла вода. Многу други влакна претрпуваат значајно
неповратно собирање. Арамидните влакна имаат многу мал
негативен коефициент на термичка експанзија (КТЕ) во
лонгитудинален правец. Вредност на КТЕ кај арамидите
зависи од мерните техники , припремата на примерокот и
начинот на тестирање., табела 2.5.1.
Табела 13.2. КТЕ* на Кевлар 29 и Кевлар 49
Тип на Дениер Темерат. КТЕ

Кевлар опсег
Кевлар 29 1500 25-150оС -4.0 х 10-6/oC
Кевлар 49 1420 25-150оС -4.9 х 10-6/oC
* Тестирано при 0 завои и 0.2 g/den затегнатост при 22 oC и
65%RH
13.5.6. Топлина на согорување
Топлината на согорување на Кевлар е мерена со

Емерсонов калориметар врз база на „кислородна бомба“.
Табелата 13.3 ја споредува топлината на согорување на
Кевлар со други полиамиди и со епоксид кој се користи за
изработка на крути композити.
Табела 13.3. Топлина на согорување на Кевлар 49

и други материјали
Материјал
Kevlar 49
Топлина на согорување
Јоule/kg
34.8 x 106
13.
Nylon, Type 738 37.1 x 106
Nomex aramid 30.8 x 106
Epon 828/NMA/BDMA 29.5 x 106
13.5.7. Специфична топлина
Специфичната топлина на арамидите зависи од

температурата. Таа се зголемува повеќе од дупло кога
температурата ќе се покачи од 0оС до 200оС, како што може
да се види на сликата 13.21. Со понатамошното зголемување
на температурата специфичната топлина поумерено се
зголемува.
Слика 13.21. Влијание на температурата врз

специфичната топлина на Кевлар 49
13.5.8 Влијание на ниските температури
Ниските (арктичките) температури (-46оС) немаат

негативно влијание врз јакоста на затегање на Кевларот,
табела 13.4. Зголемувањето на модулот и малото
намалување на издолжувањето при прекин на ниски
температури може да и биде припишано на незнатното
зголемување на крутоста на молекулите. Кевларот не
покажува кртост или деградација дури и на многу ниски
температури – 196оС.
Табела 13.4. Особини на затегање на Кевлар 29 при

собна и арктичка температура
Особина
Жилавост
Единица
cN/tex
Температура на тестот
24оС
169
- 46оС
175
13.
Јакост на MPa 2430 2510
затегање
Издолжување % 4.1 3.9
при прекин
Модул cN/tex 3750 4220
МРа 53900 60800
Во табелата 13.5 дадени се типичните особини за Кевлар 29

и Кевлар 49.
13.6. ПРИМЕНА
Арамидните влакна наоѓаат многубројна и разноврсна

примена во разни области, од кои дел, сумарно се
презентирани во табелата 6 на крајот од ова поглавје заедно
со главната прдност за дадената апликација.
Арамидите главно се користат во структурните композити
но не само кај нив.
13.6.1. Јажиња
На пример, арамидите се користат во изработката на

јажиња и кабли. Јажинањата, слика 13.22а, се користат, на
пример, за укотвување и врзување на бродови т.е. танкери ,
за врзување на нафтени платформи.
Слика 13.22. Арамидни јажиња (a) и мрежа (б)
Помалата тежина во споредба со челикот ги прави

арамидните јажиња многу поприкладни за манипулација.
Покрај тоа , тие не кородираат, полесни се за одржување и
имаат издолжување при оптоварување кое е многу
посупериорно од она на челикот и другите органски влакна.
Табела 13.5. Типични особини на предиво од Кевлар 29 и

Кевлар 49
Особина
Предиво
Единица
dtex
Кевлар
29
1670
Кевлар
49
1270
13.
# филаменти 1000 768
Густина g/cm3 1.44 1.44
Апсорпција на
вода
- без претходно % 7.0 3.5
сушење
- со претходно 4.5 3.5
сушење
Механички
особини
Јакост на кинење N 338 264

Жилавост cN/tex 203 208
MPa 2920 3000
Модул cN/tex 4900 7810
MPa 70500 112400
Издолжување при % 3.6 2.4
прекин
Термички
особини
Собирање
- Во вода на % <0.1 <0.1
100оС
- Во воздух на 177 % <0.1 <0.1
о
С
Специфична
топлина
- При 25оС 1.420 1.420
- При 100оС J/kgK 2.010 2.010
- При 180оС 2.515 2.515
Термичка W/mK 0.04 0.04

спроводливост
о
Температура на С 427-482 427-482
разградување во
воздух
Препорачлива
о
максимална С 149-177 149-177
температура за
долгорочно
изложување во
воздух
Топлина на J/kg 35 x 106 35 x 106
согорување
Поасонов - 0.36
коефициент
13.6.2. Геотекстил
Арамиднире влакна во вид на мрежа се користат како замена

за челичната арматура во градежништвото т.е. како
геотекстилен материјал, слика 13.22б. Заради големата јакост,
високиот модул и добрата димензиона стабилност, влакната
13.
нудат уникатни решенија за геотекстилниот пазар - особено во
ситуации каде традиционалните материјали како што се
полиестерот и полипропиленот не ги задоволуваат барањата.
13.6.3. Арматура за гуми
Многу широка примене арамидите наоѓаат за армирање на

гумата во механичките апликации.Најмногу се применуваат кај
пневматските гуми, слика 13.23, каде арамидите се полесни од
челикот и нудат поголема јакост и модул од останатите органски
влакна.
Слика 13.23. Апикација на арамидите кај пневматските

гуми
13.6.4. Трансмисиони ремени и црева
Голема примена наоѓаат и за изработка на трансмисиони

ремени и индустриски црева, каде одличната отпорност на
замор и ползење се важен фактор во примената на арамидните
влакна во овие апликации, слика 13.24. Корозионата и
електричната отпорност се исто така важни во нивната
апликација.
Слика 13.24. Трансмисиони ремени и црева од арамидни

влакна
13.6.5. Балистичка заштита
Бидејќи имаат способност да апсорбираат, и расејат низ

соседните влакна огромна балистичка енергија на ударните
проектили, посебна и долгорочна примена арамидните влакна
имаат кај т.н. мека и тврда балистика за изработка на
13.
балистички елеци за персонална заштита, слика 13.25 и плочи,
за огненa и балистичка заштита на борбени возила и
транспортери слика 13.26 . Се користи и за балистичка заштита
на тенкови во комбинација со керамика и челик слика 13.26.
Слика 13.25. Арамидните влакна имаат огромна примена

во меката персоналната балистичката заштита
Слика 13.26. Арамидните влакна имаат огромна примена

и во тврдата балистичката заштита
13.6.6. Заштита од отворен пламен
Заради својата извонредна огноотпорност овие влакна го

заменуваат азбестот во огноотпорните апликации, а интензивно
се користат за изработка на огноотпорни одела (за таа намена
се користат Nomex или Technora влакна), слика 13.27.
Слика 13.27. Nomex и Technora влакна се користат за

пожарникарски одела
13.6.7. Заштита од посекотини и убод со остар предмет
Заради својата извонредна жилавост овие влакна многу

тешко се сечат и пробиваат па се користат за изработка на
заштитни ракавици за манипулација со остри рабови:
манипулација со метални лимови, стакло, слика 13.28, како и за
13.
изработка одела за затворски чувари и полицајци со балистичка
заштита и со дополнителна заштита од убод со шилести и остри
предмети.
Слика 13.28. Заради огронманта жилавост арамидните

влакна штитат од сече и убод
13.6.8. Композитни материјали
Композитните материјали претставуваат комбинација на два

или повеќе индивидуални материјали кои ги викаме
конституенти. Конституентите се разликуваат по формата и
струкрурата и се нерастворливи еден во друг т.е. тие ја
зачувуваат својата индивидуалност во композитот.
Конституентите се делат во две фази: матрица или врзувачката
фаза и влакната или зајакнувачката фаза. Матрицата е
термопластичен или термореактивен полимер (епоксидна,
полестерска, фенолна и други смоли). Компзитите имаат
подобри својства од било кој од конституентите заради
синергетскиот ефект кој се јавува меѓу нив. Композитите врз
база на арамидни влакна , како што ги нарекуваме и влакната ,
ги нарекуваме високоперформансни композити за разлика од
“традиционалните“ комозити врз база на стаклени влакна.
Висикоперформансните композити зајакнати со арамидни
влакна наоѓаат значајна примена во области каде односот
јакост/тежина и крутост/тежина се од извонредна важност. При
тоа тие можат да се изработат од слоеви на импрегнирана
ткаенина и да се пресуваат на повишен притисок и температура
во композитна плоча, слика 13.29б или пак можат да се
произведат во сендвич панели, 13.29г со арамидно сачесто
јадро, слика 13.29а и 13.29в.
13.
а б в г
Слика 13.29. Саќе од арамидни влакна се користи во авио-
индустеријата за изработка на лесни и крути компоненти
Покрај од ткаенини за примена во тврда балистика

арамидните влакна се произведуваат во унидирекционални
ленти имбедирани во полимерна матрица од кои, на повишена
температура и под дејство на притисок се произведуваат
ламината за тврда балистичка заштита, слика 13.30.
Слика 13.30. Изработа на ламинати за тврда балистика

од унидирекционални арамидни ленти
13.6.9. Останата примена
Арамидните влакна се користат во изработката на

атлетичарски патики и евакуациони излези од авионите, слика
13.31а, потоа сплавови. Широка примена имаат и во
телекомуникациите како носачи на оптичките кабли, слика
13.31б.
а б
Слика 13.31. Евакуациони излез од арамидни влакна и

оптички кабел зајакнати со арамидни влакна
13.6.10. Компактен преглед на примената на арамидните

влакна
Во табелата 13.6. сумарно се дадени областите на примена

на арамидните влакна како и основната предност од нивната
примена.
13.
Табела 13.6. Примена на арамидните влакна и основна
предност од нивната примена
Крајна употреба Производ Предност
Композити Ткаенини за авиони и Мала тежина

контењери
Садови под притисок Висока јакост
Бродоградба Висок модул
Спортски реквизити Добра ударна јакост
Адитиви за пластика Добра абразиона
отпорност
Градежништво
Заштитна облека Огно-отпорни работни Огно-отпорност
одела
Огно-отпорни ќебиња Отпорност од пламен
Текстил отпорен на пламен Отпорност од пламен
Ракавици отпорни на Отпорност на сечење
сечење
Седишта отпорни на Отпорност на сечење
сечење
Пневматици Камионски и авионски Мала густина
пневматици
Високо-брзински Заштеда во тежина
Мото-циклистички Висока жилавост
Велосипедски пневматици Димензиона стабилност
Мало собирање
Отпорност на дупење
Гумени производи Транспортни ленти Голема јакост
за механичка
намена
Трансмисиони ленти Висок модул
Црева за автомобили Димензиона стабилност
Хидраулични црева Термална отпорност
Црева за во морска вода Хемиска отпорност
Фрикциони гуртни за кочници Фибрилација на влакната
производи и
дихтунзи
Ламели Топлотна отпорност
Тиксотропен полнител Мала запаливост
Индустриски картон Механички перформанси
Јажиња и кабли Антенски оптички кабел Голема јакост
Обичен оптички кабел Висок модул
Електро-кабел Димензиона стабилност
Мечанички кабел Мала густина
Јажиња за сидра Корозиона отпорност
Добри диелектрични
особини
Топлотна отпорност
Персонална Панцири Висока жилавост
заштита
Шлемови Голема дисипација на
енергија
Заштитни плочи Ниска густина и намалена
Заштита на возила тежина
Заштита на стратешка Комфор
опрема
14
ВИСОКОПЕРФОРМАНСНИ РЕ ВЛАКНА
Вовед
Добивање
Особини
Физички особини на влакната
Останати особини на влакната
Примена
Јажиња
14. ВИСОКОПЕРФОРМАНСНИ РЕ ВЛАКНА
14.1. ВОВЕД
Најјакото влакно на светот, како што го нарекуваат НРРЕ

14.
(High Performance Polyethylene – високоперформансен
полиетилен) влакното, комерцијално го произведуваат
фирмите DSM од Холандија под трговска ознака Dyneema® и
Honeywell од САД под трговска ознака Spectra®. Постојат и други
производители но нивниот удел на светскиот пазар е
незначителен.
Основната теорија како треба да изгледа супер јакото
полиетиленско влакно била позната уште во триесеттите години
на минатиот век но било потребно скоро половина век за да се
произведе НРРЕ влакно. Во 1979 година DSM го пронајде и го
патентира ова влакно како и процесот за негово добивање -
извлекување од гел (gel spinning).
14.2. ДОБИВАЊЕ
Основната теорија како да се произведе супер јако влакно од

полимер како што е полиетиленот лесно може да се сфати. Како
почетен материјал се користи полиетилен (РЕ) со ултра висока
молекулска тежина (UHMW-PE, Ultra High Molecular Weight
Polyethylene). Кај обичниот РЕ молекулите не се ориентирани и
лесно можат да се раскинат. Кај процесот на извлекување од гел
молекулите се раствораат во растворувач и се извлекуваат низ
спинерет.
Во растворот, молекулите кои формираат китки (кластери)
кога се во цврста состојба, се расплеткуваат и остануваат во таа
состојба се додека растворот не се излади и формираат влакна.
При извлекувањето на влакната се постигнува многу висок
степен на макромолекулска ориентираност, слика 14.1, што
резултира во влакно со многу голема жилавост и модул.
Слика 14.1. Ориентираност кај РЕ влакна

Извлекувањето од гел, како што е познато, се користи за да

се добијат многу јаки и друг тип на влакна со посебни
карактеристики. При овој процес полимерот е делимично течен
или во “гел“ состојба, што ги прави полимерните вериги на некој
начин сврзани меѓу себе на различни места во рамките на
течниот кристал. Оваа врска понатаму резултира во јаки меѓу-
14.
верижни врски во влакната со што се зголемува нивната јакост
на затегање. Полимерните вериги во самите влакна имаат голем
степен на ориентираност со што се зголемува нивната јакост.
Филаментите се извлекуваат со необично голем степен на
релативна ориентираност еден наспрема друг со што понатаму
се зголемува јакоста. Покрај НРРЕ на ваков начин се
произведуваат и арамидните влакна.
Понатамошно зголемување на јакоста и ориентацијата се
постигнува со дополнително влечење на влакната. Тоа може да
се направи додека полимерот е сеуште во процесот на
солидификација или откако потполно е изладен. Влечењето ги
зближува полимерните молекули поблиску едни до други и ги
ориентира долж оската на влакното со што се постигнува уште
појако предиво.
Се добиваат со адициона полимеризација, што значи нема
нуспроизвод, на мономерот етен (етилен), слика 14.2.
Слика 14.2. Полимеризација на етенот (етиленот) во

полиетилен
НРРЕ се одликува со паралелна ориентираност која е

поголема од 95%, и со голем степен на кристалиничност (до
85%). Ова им дава на НРРЕ влакна уникатни особини.
Овие влакна комерцијално се произведуваат од 1990 година
во Холандија. За нивното производство е потребно многу малку
енергија и не се користат агресивни хемикалии. Влакната можат
лесно да бидат рециклирани така што загадувањето на
околината од влакната и процесот е минимално. По стартот на
комерцијалното производство истражувањето и развојот на нови
типови НРРЕ продолжува така што последната генерација на
влакна има значително подобрени особини во односот на
првобитните. Извлекувањето на НРРЕ од гел е процес кој зависи
од механички и физички параметри, а не од хемиски. Тоа
доведува релативно лесно да се произведе широка палета на
нови видови на влакна.
Молекулската формула на овој полимер е иста како формулата

на обичниот РЕ, но сепак, полимерот значително се разликува
заради многу големата молекулска маса. Молекулската маса на
линеарниот РЕ се движи од 200000 – 500000, а може да биде и
поголема, додека молекулската маса на UHMWPE е 3000000 -
6000000 . Поголемата молекулска маса резултира во физички
14.
особини кои во многу аспекти се конкурентни на стаклените,
јаглеродните и арамидните влакна.
14.3.1 Физички особини на влакната
НРРЕ влакна поседуваат посебна комбинација на особини.

Тоа се влакна со највисок однос јакост/тежина од било кои други
влакна. Нивната специфична тежина е 0.97 g/cm3 што ги прави
да пловат во вода. Имаат природна бела боја, слика 14.3.
Слика 14.3. НРРЕ влакна
Имаат најголема жилавост од сите влакна која е 15 пати

поголема од онаа на најквалитетниот челик. Модулот им е
многу висок и единствено е помал од оној на високо-модулните
јаглеродни влакна.
На сликата 14.4 прикажан е дијаграм на специфичната јакост
(жилавост) наспроти специфичниот модул за влакна од
различни материјали од кој може да се види дека НРРЕ влакната
имаат највисоки перформанси.
Слика 14.4. Механички карактеристики на технички

влакна
На сликата 14.5 се прикажани жилавост и издолжувањето на

различни влакна. Површината под кривите ја претставува
енергијата на апсорпција за различните влакна. Може да се уочи
дека комбинацијата на малата густина и големата јакост е тоа
што ги прави НРРЕ влакната супериорни во однос на другите. 14.
Слика 14.5. Жилавост – издолжување график за различни

влакна
Јакоста на влакната може да се изрази и со слободната

должина на кинење. Слободната должина на кинење е
теоретска должина на влакната, предивото или јажето при која
тоа се кине под дејство на сопствената тежина кога слободно
виси.
Слика 14.6. Артистички приказ на слободната должина на кинење

Оваа слободна должина на кинење единствено зависи од

типот на материјалот и е независна од дебелината на влакната
или јажето. На сликата 14.6 претставен е артистички приказ на
слободната должина на кинење за различни влакна од која може
јасно да се уочи супериорноста на НРРЕ влакната. 14.
НРРЕ влакната можат да апсорбираат извонредно големо
количество на енергија. Оваа особина се користи за производи
за балистичка заштита. Но тоа ги прави влакната исто така
погодни за производи како што се ракавици отпорни на сечење,
мотоциклистички шлемови и за подобрување на ударната јакост
на ламинираните трупови на чамците. При овие апликации не
само што се користи големата жилавост туку и големата
способност за апсорпција на енергија.
На сликата 14.7 прикажана е јакоста на кинење на јажиња од

разни влакна во зависност од тежината на јажето, додека на
сликата 14.8 прикажана е јакоста на кинење за разни јажиња во
зависност од дијаметарот на јажето. Во двата случаи НРРЕ
влакната покажуваат супериорна јакост во однос на арамидните
влакна.
Слика 14.7. Компаративна јакост на јажиња од разни

материјали во зависност од нивната тежина
Слика 14.8. Компаративна јакост на јажиња од разни

материјали во зависност од нивниот дијаметар
14.3.2. Останати особини на влакната
14.
НРРЕ влакната се произведуваат од полиетилен и воопшто
не содржат ароматски прстени , нити пак амидни, хидроксилни
или други хемиски групи кои се осетливи на дејство на агресивни
агенси, слика 14.9.
Слика 14.9. Формула на линеарен полиетилен
Тоа резултира во високо кристалинични влакна со одлична

отпорност спрема вода , влага, разни хемикалии, UV светлина и
разни микроорганизми. НРРЕ влакната не набабруваат и не
хидролизираат во вода, морска вода или во влага.
Во табелата 14.1 се претставени некои хемиски особини на
НРРЕ влакната, а на сликата 14.10 е претставено,
компаративно, влијанието на UV светлина врз јакоста на
арамидните и НРРЕ влакна.
Табела 14.1. Хемиски особини на НРРЕ влакна
Особина Вредност
Апсорпција на вода нема
Собирање во вриечка вода < 1%
Негативно дејство на влага нема
Отпорност спрема киселини одлична
Отпорност спрема бази одлична
Отпорност спрема други хемикалии одлична
Отпорност спрема UV зраци многу добра
100
Задржување на јакоста (%)
90
80
70
60
HPPE
Aramid
14.
50
40
30
20
10
0
0 6 12 18 24
Време (месеци на изложеност)
Слика 14.10. Отпорност спрема UV светлина кај НРРЕ и

арамидните влакна
Јасно е дека (освем кај критичните апликации) дека не е

потребен никаков посебен третман за заштита.
Разликата во влијанието на алкалиите и киселини врз
механичките особини меѓу арамидните и НРРЕ влакна е
презентирана на сликата 14.11.
Слика 14.11. Задржување на јакост под дејство на алкалии и

бази за различно време на изложеност
Постои голема разлика во влијанието на повишената

температура врз арамидните и полиетиленските влакна. Иако
овие влакна имаат слични балистички карактеристики, во однос
на температурното влијание меѓу нив постои драстична
разлика, слика 14.12. Додека полиетиленските влакна почнуваат
да се топат на релативно ниска температура, 132оС, арамидните
14.
влакна воопшто не се топат . Тие на ~ 450оС се јагленосуваат ,
односно се распаѓаат без да се стопат. Заради оваа особина
арамидните влакна можат без проблем да се користат на
работни температури од 400 оС.
Иако жилавоста и модулот кај НРРЕ влакната опаѓаат со

зголемување на температурата, тие се зголемуваат на
температури под нулата.
100
90
80
Преостаната јакост %
70
60 Aramid
50
NRRE
40
30
20
10
0
0 20 25 50 75 100 125 140 150
Температура ( o С )
Слика 14.12. Преостаната јакост, во однос на нормалната,

на повишена температура
Во однос на балистичките перформанси (двата типа на

влакна се користат за балистичка заштита) , генерално,
повишената температура има негативно влијание кај двата типа
а тоа е посебно изразено кај полиетиленските влакна.
Во табелата 14.2 презентирани се останатите особини на

НРРЕ влакната
Табела 14.2. Останати особини на НРРЕ влакната
Особина Вредност
Точка на топење 132-144оС
Термичка спроводливост 20
Коефициент на експанзија -12 х 10-6/К
Електрична отпорност > 1014Ohm
Диелектрична јакост 900 kV/cm
Диелектрична константа 2.25
Ползење (20% оптовареност) лоша (1х10-2 % дневно)
Јакост и модул на затегање одлични
Надолжна компресиона јакост одлична
14.4.1. Јажиња
Заради малата маса , 0.97 g/cm3 , способноста да пловат во

14.
вода, абразивната отпорност и добрата отпорност на цикличен
замор наоѓаат широка примена во морнарица за изработка на
јажиња, слика 14.13.
Слика 14.13. Јажиња од НРРЕ влакна
Малата густина и високата јакост на НРРЕ влакната

овозможува да се изработуваат јажиња за многу захтевни
апликации со многу специјални карактеристики. НРРЕ јажињата
имаат мала тежина и голема јакост. Тие пловат во вода,
флексибилни се и имаат мало издолжување. Заради тоа многу
се прикладни за манипулирање. Отпорноста на абразија и замор
им се многу добри затоа траат многу подолго од било кои други
влакна.
На сликата 14.7 прикажана е јакоста на кинење на јажиња од

разни влакна во зависност од тежината на јажето, додека на
сликата 14.8 прикажана е јакоста на кинење за разни јажиња во
зависност од дијаметарот на јажето. Во двата случаи НРРЕ
влакната покажуваат супериорна јакост во однос на арамидните
влакна.
Ниската тежина и малото издолжување на НРРЕ влакната се

користат за да се редуцира повратниот ефект од ударот на
јажето при кинење. НРРЕ јажињата се користат за влечење и
укотвување на бродови како и при разни апликации за
прицврстување на нафтени платформи во морето. Исто така се
користат за врзување не едра и за риболовни конци и мрежи,
слика 14.14.
Слика 14.14. Рибарски мрежи и конци од НРРЕ

14.4.2. Балистичка заштита
Се користат и за изработка на т.н. мека балистика т.е.

балистички елеци за под одело и над одело, слика 14.15.
14.
Слика 14.15. Балистички елек за под одело изработен од

НРРЕ и за над одело отпорен на пенетрација од остар предмет
14.4.3. Балистички композити
НРРЕ влакната можат да се користат во комбинација со

повеќе комерцијални типови на смоли, како што се : винил-
естерските, епоксидните, полиестерските како и со многу видови
на термопластични смоли и градат композити со извонреден
однос перформанси/маса.
Слика 14.16. Балистички шлем, плоча и штитник изработени

од НРРЕ
Како композити се користат за изработка на чамци, јарболи, а

пред се за изработка на балистичка заштитна опрема, слика
14.16.
Слика 14.17. Унидирекционална лента од НРРЕ влакна

Познати се по тоа што повеќе се користат како

унидирекционални ленти при балистичката заштита, слика
14.17. Унидирекционалните ленти од паралелни НРРЕ се
вкрстуваат под 0о/90о во неколку слојни комбинации, слика 14.18,
кои имаат голема предност во однос на ткаенините при
стопирањето на балистичкото зрно. Кај унидирекционалните
14.
ленти нема превојни точки на предивото по основа и јаток кои го
рефлектираат ударниот бран на зрното туку тој слободно
пропагира на поголемо растојание од местото на ударот. На тој
начин поголем површина од материјалот учествува во
запирањето на зрното со што се зголемува ефикасноста на
заштита.
UD1
Слика 14.18. Унидирекционални НРРЕ влакна
Како и арамидните влакна, заради огромната жилавост, многу

тешко се сечат. Оваа особина ја комплицира нивната
апликативност кај некои типови на композити, но од друга страна
е многу поволна за изработка на некои типови на ткаенини. На
пример, овие влакна се користат за несечливи (cut-resistant)
заштитни ракавици, заштитна облека во индустријата за
преработка на месо, металургијата и во индустријата за стакло.
Во комбинација со другите високоперформансни влакна
(арамидни, јаглеродни) се користа во авио- индустријата. По
неколкуте инциденти на грабнување, вратите од пилотските
кабини се изработуваат од овие влакна. Во најново време,
заедно со арамидните, наоѓаат широка примена во
телекомуникациите , каде се користат како носечки елементи за
оптичките кабли.
Абразивната отпорност е многу важна кај јажињата и
ракавиците. Во многуте апликации таа е еден од факторите што
го детерминира трошењето и кинењето на материјалот т.е.
животниот век. НРРЕ влакната се познати по својата абразивна
отпорност и како такви многу се користат во апликации каде
материјалот е изложен на триење т.е. абење.
НРРЕ не е хидроскопен и не апсорбира влага. Влакната
имаат многу мала порозност па апсорпцијата на вода им е
занемарлива. Меѓутоа мулти-филаментните струкови што се
користат за јажиња или кај ткаенините типично содржат 40%
празнини, па водата може да биде апсорбирана меѓу влакната
но и тоа ако не е прифатливо водо-одбојни адитиви можат да се
користат за третирање на површината.
Заради својата жилавост и непродорност покрај за
балистички НРРЕ влакната се користат и за изработка на елеци
отпорни на убод со остри предмети кои се користат кај
специјалните сили за борба од блиску, потоа ги користат
затворските чувари и агенциите за обезбедување.
15
ЈАГЛЕРОДНИ ВЛАКНА
Вовед
Прекурсори
Јаглеродни влакна врз база на PAN
Оксидација
Карбонизација
Површински третман
Класификација
15. ЈАГЛЕРОДНИ ВЛАКНА
15.1. ВОВЕД
Јаглеродните влакна претставува долга тенка нишка на

15.
материјал со дијаметар 5 – 10 m и се составени , главно, од
јаглеродни атоми. Јаглеродните атоми се сврзани меѓу себе во
микроскопски кристали кои помалку или повеќе се насочени
паралелно на надолжната оска на влакната. Кристалната
подреденост го прави влакната извонредно јаки за својата
големина. Неколку илјади јаглеродни влакна се спојуваат (без
завои) и прават ровинг кој може индивидуално да се користи
или за изработка на ткаенини.
15.2. ПРЕКУРСОРИ
Постојат три типови на прекурсори (стартни суровини) кои

комерцијално се користат за производство на јаглеродни
влакна: рајон, полиакрилонитрил (PAN) и катран. Сите
прекурсори се органски полимери кои се карактеризираат со
долги вериги на молекули меѓусебно сврзани со јаглеродни
атоми. Точниот состав на прекурсорот варира од производител
до производител и се смета за деловна тајна.
Рајонот, кој бил прв прекурсор за производство на

високоперформансни јаглеродни влакна, бил доминантен
прекурсор во 1960-тите и раните 1970-ти години. Меѓутоа,
заради малиот принос на јаглерод (20 – 30 %), високите трошоци
за производство и ограничените физички особини, во денешно
време рајон прекурсорот се користи помалку од 1 % во
производството на комерцијалните јаглеродни влакна.
Употребата на јаглеродни влакна врз база на рајон е главно
лимитирана на С – С аблативни штитови. Останатиот процент
на прекурсори (99 %) отпаѓа на PAN влакната и катранот, со тоа
што поголемиот дел, скоро 90 % отпаѓа на PAN влакната кои
даваат јаглеродни влакна со 55 % јаглерод и многу подобри
особини. Јаглеродните влакна врз база на катран (кој се добива
при преработката на нафтата) содржат околу 85% јаглерод и
имаат одлична јакост на свиткување. За жал, имаат многу ниска
компресиона јакост поради што не се широко прифатени.
15.3. ЈАГЛЕРОДНИ ВЛАКНА ВРЗ БАЗА НА PAN
Јаглеродни влакна врз база на PAN се добиваат од

полиакрилонитрил или акрилен кополимер кои се раствораат во
растворувач и во присуство на катализатор се полимеризираат
во постројката за извлекување на влакна од раствор. По
извлекувањето влакната се плакнат и се третираат. Готовите
PAN влакна се намотуваат на бобини, како што е прикажано на
дијаграмот, слика 15.1.
Мономер Полимеризација
15.
Извлекување
Плакнење
од раствор
Третирање Прекурсор
Слика 15.1. Дијаграм на добивање на PAN влакна
Почетните PAN влакна кои се користат за добивање на

јаглеродни влакна значително се разликуваат од акрилните
влакна наменети за облека и техничка апликација. PAN влакната
за добивање на јаглеродни влакна имаат помалку филаменти во
ровингот, повисок степен на чистота, помал дијаметар на
филаментот и повисока содржина на акрилонитрил (повисока од
90 %) отколку влакната за текстилна апликација. Исто така, кај
нив, се модифицира композицијата на полимерот и
молекулската тежина како би се постигнале саканите особини на
јаглеродните влакна. Заради овие разлики цената на PAN
прекурсор влакната е три до пет пати повисока од онаа на
акрилните влакна во текстилната индустрија.
При производството, бобините со PAN влакна се поставуваат
на гатер, се одмотуваат и се спроведуваат низ постројката за
добивање на јаглеродни влакна, слика 15.2.
Слика 15.2. Симплифициран шематски приказ на добивање

јаглеродни влакна од PAN прекурсор
Подетално, фазите на производство се прикажани на блок

дијаграмот, слика 15.3.
15.3.1. Оксидацијата
Пред да се карбонизираат влакната треба хемиски да се

променат за да се конвертира нивната линеарна атомска
поврзаност во термички постабилната скалеста поврзаност. Тоа
се постигнува со загревање на влакната при температура 250 оС
15.
до 350 оС , во воздушна атмосфера, во траење од 30 – 120
минути. Тоа прави влакната да земаат кислородни молекули од
воздухот и да извршат промена на атомската поврзаност.
Хемиските реакции при оксидацијата се комплексни и
вклучуваат неколку фази од кои некои симултано се случуваат.
Тие исто така генерираат сопствена топлина која мора да се
контролира за да се спречи прегревање на влакната.
Комерцијално, процесот на оксидација се изведува на многу
различна опрема и на многу различни начини.
Полиакрилонитрил
Оксидација
(250 ~ 350 оС во воздух)
Карбонизација
(1200-1500оС, инерт.атм.)
Површински третман Графитизација

Нанесување финиш (> 2200 оС , инерт.атм.)
Површински третман
Нанесување финиш
Јаглеродно влакно Графитно влакно
Слика 15.3. Блок дијаграм на добивање на јаглеродни влакна

од PAN прекурсор
15.3.2. Карбонизација
По оксидацијата влакната се загреваат на температура

повисока од 1200 оС во траење од неколку минути во печка
наполнета со гасна смеса (азот) која не содржи кислород.
15.
Недостатокот на кислород спречува влакното да изгори на многу
високите температури. Притисокот на гасот во печката се држи
да е повисок од надворешниот атмосферски притисок, а
местата каде влакната влегуваат и излегуваат од печката се
запечатени за да се спречи навлегување на кислород. Како
загревањето напредува влакната почнуваат да ги губат своите
не-јаглеродни атоми плус и малку јаглеродни во форма на
различни гасови вклучувајќи водена пареа, амонијак, јаглерод
моноксид, јаглерод диоксид, водород, азот и други. Како се
отстрануваат не-јаглеродните атоми, јаглеродните атоми што
остануваат формираат цврст сврзани јаглеродни кристали кои
се подредени, повеќе или помалку, паралелно долж
лонгитудиналната оска на влакната. Кај некои процеси се
користат две печки кои работат на различна температура со цел
подобро да се контролира брзината на загревање.
Графитизација
Ориентацијата на кристална структура (налик на онаа на графит) на

јаглеродните влакната, а со тоа и модулот, понатаму може да се зголеми
со термички третман, во инертна атмосфера (азот) при температура
повисока од 2200 оС (вообичаена е и температура од 3000 оС). Оваа фаза
е позната како графитизација, а влакната што се добиваат – како
графитни влакна. Графитните влакна се добиваат од катранот како
прекурсор.
15.3.3. Површински третман
По карбонизацијата/графитизацијата влакната имаат

површина која не е погодна за поврзување со епоксидните и
други смоли при производството на композитни материјали. За
да и се дадат подобри особини на поврзување површината на
влакната незнатно се оксидира. Додавањето на кислородни
атоми врз површината овозможува подобро хемиско
поврзување и ја етка (нагризува) и рапави површината за
подобро механичко поврзување. Оксидацијата може да се
оствари со третман на влакната во атмосфера на различни
гасови како: воздух, јаглерод диоксид, или озон; или во
различни течности како што се натриумхипохлорит или азотна
киселина. Влакната исто така можат да бидат електролитички
третирани правејќи ги влакната позитивен терминал во када
наполнета со различни електрично спроводливи материјали.
Процесот на површинско третирање мора внимателно да се
контролира за да не се создадат минијатурни површински
дефекти, како што се вдлабнатини, кои можат да предизвикаат
значителна деградација на квалитетот.
15.3.4. Финиширање
По површинскиот третман влакната се обложуваат со хемиски

агенс кој ги штити од оштетување при намотувањето и ткаењето.
Хемискиот агенс, во овој контекст го викаме „финиш“ (size) а
процесот - „финиширање“ (sizing) и не треба да се меша
15.
основното значење на овие зборови. Финишот, се избира, да
биде компатибилен со смолата со која ќе гради композитен
материјал. Како финиши се користат епоксиди, полиестер,
полиамид, уретански и други смоли.
Финишираните влакна се намотуваат на бобини и се користат
како такви или од нив се ткаат, слика 15.4.
Слика 15.4. Јаглеродна ткаенина и ровинг
Кога се користат како ровинг јаглеродните влакна се спојуваат

во снопчиња од 1000, 3000, 6000....филаменти кои, соодветно,
се означуваат како 1К, 3К, 6К, 12К, 24К, 50К. Во овие ознаки „К“
значи 1000 филаменти.
Во зависност од крајната намена, понекогаш финишот се
отстранува од влакната пред тие да се испорачаат кај купувачот.
Јакоста на јаглеродните влакна главно зависи од нивото на

дефекти додека модулот зависи од степенот на
кристалиничноста и ориентацијата. Така, со варирање на тие
процесни параметри кои имаат влијание врз ориентацијата и
кристалиничноста ( пр. чистотата на прекурсорот, однос на
извлекување при формирањето на прекурсорот, вкупната
затегнатост на влакната во текот на целиот процес на добивање,
температурата на печката за карбонизација) при
производството и на прекурсорот и на јаглеродните влакна,
резултантните јаглеродни/графитни влакна можат да имаат
широк опсег на особини.
15.4. КЛАСИФИКАЦИЈА
Генерално јаглеродните влакна се класифицираат според

модулот на затегање. Модулот е мерка кој ни кажува колкава
сила на затегање влакното со одредена површина (дијаметар)
може да поднеси без да се скини и тој се претставува со силата
15.
во њутни што дејствува на површината на попречниот пресек на
влакното изразена во квадратни метри односно со паскали (Ра).
Според вредноста на модулот, јаглеродните влакна се
класифицираат како:, стандардни, средно-модулни, високо-
модулни и ултрависоко-модулни, табела 15.1.
Табела 15.1. Класификација на јаглеродните влакна
Назив Модул, GPa

Стандардни 0-265
Средномодулни 265-320
Високомодулни 320-440
Ултрависокомодулни 440-966
Јаглеродните влакна имаат густина од 1,75 g/cm3, што ги

прави најкрути високоперформансни влакна во однос на
нивниот специфичен модул (модулот поделен со густината)
15.5. МЕХАНИЧКИ КАРАКТЕРИСТИКИ
На сликите 15.5; 15.6 и 15.7 дадени се вредностите за

основните механички карактеристики на повеќе комерцијални
јаглеродни влакна.
Јакост на затегање
Слика 15.5. Јакост на некои комерцијални јаглеродни влакна

На сликите 15.5; 15.6 и

15.7 разните
бои на колоните
претставуваат
различни типови на
15.
јаглеродни
влакна, според легендта
десно.
Модул на затегање
Слика 15.6. Модул на некои комерцијални јаглеродни влакна
Издолжување
Слика 15.7. Издолжување на некои комерцијални јаглеродни

влакна
Како што се гледа од сликите 15.5; 15.6 и 15.7 јаглеродните

влакна покриваат широк опсег на особини што значи дека можат
да бидат погодни за широк спектар на апликации.
Развојот на јаглеродните влакна врз база на
15.
полиакрилонитрилен прекурсор беше потстрекнат во 1980–тите
години со примената на композитите кај воените авиони. Бидејќи
композитите врз база на јаглеродни влакна овозможуваат
редуцирање на тежината што значи зголемување на дометот,
поголем товар и подобрени перформанси на авионите. Многу
брзо и производителите на патнички авиони (Boeing, Airbus)
почнаа да ги користат овие влакна (т.е. композити) во
производството на авионите. Најновиот и најсовремен авион на
Boeing, 787 Dreamliner употребува 50% по тежина во
конструкцијата на авионот како што е прикажано на слика 15.8.
Слика 15.8. Примена на композити од јаглеродни влакна кај

нова генерација на патнички авион
Еволуцијата на примената на јаглеродните композити и

другите типови на композити кај европскиот производител на
патнички авиони Airbus дадена е на слика 15.9. Како што може
да се види, повеќе од 50% од најновата генерација на авиони
имаат конструктивни делови врз база на композити.
Бидејќи овозможуваат многу благопријатни перформанси
јаглеродните влакна наоѓаат примена кај спортски реквизити:
скии, велосипеди, автомобили од формула 1, палици за голф,
прачки за риболов, тениски рекети и други.
Потоа, јаглеродните влакна се користат во медицинската

опрема (протетики, анастетски маси), во индустријата и
инфраструктурата.
15.
Слика 15.9. Развој на примената на композити од јаглеродни

влакна кај флотата на Airbus
Јаглеродните влакна врз база на PAN прекурсор се

класифицирани во две групи: категорија за авио-индустрија, со
строги барања за критични апликации, и категорија за
комерцијална употреба каде се користи ровинг со 46000
филаменти (46К).
По завршетокот на студената војна воените потреби од
јаглеродни влакна се смалија меѓутоа потребите кај патничките
авиони и спортските реквизити рапидно расти.
Во Јапонија, на почетокот од овој век јаглеродните влакна
масовно се користат во градежната индустрија како зајакнувачи
на цемент за изработка на лесни фасадни ѕидови.
Последниве 20-тина години, заради големата побарувачка,
изградени се многу капацитети за производство на јаглеродни
влакна , пред се во САД, Јапонија и Европа. Поголемата
достапност доведе но рапиден пад на цената на влакната.
Категоријата влакна за авио-индустријата падна во цената од 60
$/kg во 1992 на 17 $/kg во 2000, додека комерцијалната
категорија падна на 14 $/kg.
Намалената цена, од друга страна, овозможува уште
поголема примена на јаглеродните влакна и за апликации кај
кои тоа не беше исплатливо.
16
НАНО ВЛАКНА
Вовед во нано технологија
Факти за нано технологијата
Основни димензии во нанометри
Неткаен текстил од нано влакна
Добивање
Острови-во-море технологија
Електро-извлекување
Полимер/растворувач систем
16. НАНО ВЛАКНА
16.1. ВОВЕД ВО НАНО ТЕХНОЛОГИЈАТА
Со брзиот развој на нано науката и нано технологијата во

последниве неколку децении, направен е огромен напредок не
16.
само во добивањето и карактеризацијата на нано материјалите
туку и во нивните функционални апликации. Како важен
еднодимензионален нано материјал, нано влакната имаат
екстремно голема специфична површина заради нивните мали
дијаметри Нивните уникатни карактеристики плус
функционалностите од самите градбени материјали им даваат
на нано влакната многубројни нови особини за примена во многу
разновидни подрачја како што се био-медицинско инженерство,
лечење на рани, филтрација, заштита на околината,
зајакнување на композити, супстрати за катализатори и ензими,
сензори, оптика, зачувување на енергија и многу други. Во
последно време голем акцент се става на зголемување на
производството на нано влакната.
16.2. ФАКТИ ЗА НАНО ТЕХНОЛОГИЈАТА
• Наука за проучување и контрола на супстанците на

атомско и молекуларно ниво.
• Се занимава со структури со големина од 100 нанометри

или помали (1nm = 1/1 000 000 000 или 10-9 m)
• Вклучува инженерство на мали димензии за да создаде

помали, поевтини, полесни и побрзи уреди кои можат да
извршат повеќе функции со помалку суровини
16.3. ОСНОВНИ ДИМЕНЗИИ ВО НАНОМЕТРИ

◆ На сликата долу е покажано колку помали се нано

влакната во споредба со човековата коса која е со дијаметар
50 – 150 m
16.
◆ Нано честиците се хемиски поактивни отколку истиот

материјал со нормална големина бидејќи имаат поголема
специфична површина
◆ Зголемувањето на односот површина/волумен ги менува

механичките, термичките и каталитичките особини на
материјалите
Модел површина/волумен – споредба
Однос површина/волумен за единичната коцка, слика 16.1:
Слика 16.1. Модел површина/волумен
Однос површина/волумен за малите коцки, слика 16.1:

Ако го занемариме просторот меѓу малите коцки, волуменот

на коцката лево и на коцките десно е еднаков но ако ја собереме
површината на малите коцки ќе добиеме двојно поголема
површина 12 m2/m3, при ист волумен, наспротив 6 m2/m3 кај
единичната коцка 16.
16.4 НЕТКАЕН ТЕКСТИЛ ОД НАНО ВЛАКНА
Индустријата за неткаен текстил генерално ги смета за нано

влакна оние кои имаат дијаметар помал од еден микрон иако
научната дефиниција ги дефинира нано влакната како
материјали кои имаат барем една димензија од 100 nm (нано
метри) или помала. Името им доаѓа од нано метар, научна мерка
за должина која претставува еден милијардити дел од метарот
т.е.1/1000 000 000 или 1nm = 10-9 m.
Нано влакната се многу интересна нова класа на материјали
кои заради своите поволни особини наоѓаат примена во
медицината, во индустријата за филтрацијата, за личната
хигиена, за бришачи, во композитите, за облека, за изолација,
за чување на енергија итн. Што значи, нивните специјални
особини ги прави погодни за широк спектар на апликации од
медицински до консумни производи и од индустриски до хај-тек
апликации во авио/вселенската технологија, кондензатори,
транзистори, батериски сепаратори, енергетски ќелии и
информатичка технологија.
16.5. ДОБИВАЊЕ
Во моментов во светот нано технологијата, заради своите

големи потенцијали, е хит, а цел е да се искористат нејзините
предности во разновидни индустриски гранки. Многу интензивно
се работи не само на апликацијата на нано влакната туку и на
технологијата на нивно добивање со цел да се направи
попродуктивна. Две основни технологии кои се актуелни за
добивање на нано влакна во моментов се: технологијата
острови-во-море и електро-извлекувањето.
16.5.1. Острови-во-море технологија
Острови-во-море технологија за производство на нано влакна

подразбира извлекување на дво-компонентни влакна. Оваа
технологија прво опфаќа добивање на дво-компонентни
полимерни влакна кај кои едната компонента е растворлива во
одреден растворувач додека другата не е. При тоа дво-
компонентните влакна се испираат или квасат во соодветен
растворувач кој селективно ја раствора едната компонента и
создава полимерни нано влакна од другата компонента. Ваквите
влакна ги викаме „острови-во-море“ (islands-in-the-sea) и тие се
формираат во 1-3 denier филаменти со, почнувајќи од, 240 до
скоро 1120 филаменти опкружени со растворливиот полимер.
16.
Слика 16.2. Остров-во-море технологија
Со растворањето на полимерот останува матрица од

нановлакна, кои понатаму можат да бидат сепарирани со
истегнување или механичко мешање.
На сликата 16.2а е прикажана геометријата од дво-

компонентни влакна. Влакната се врз база на полиакрилонитрил
(PAN) додека растворливата матрица е полиметил метакрилат
(РММА). Сликата со мала магнификација, 16.2б, ги покажува
сепарацијата на „островските“ влакна (PAN) по отстранувањето
на „морската“ компонента. На сликата 16.2с, која е со голема
магнификација, прикажан е заокружениот регион од сликата
16.2б т.е. сепарацијата на „островските“ влакна.
Најчесто користени влакна во оваа технологија се најлон,

полистирен, полиакрилонитрил, поликарбонат,
полиетилентерефталат и во вода растворливи полимери.
Полимерниот однос е обично 80 % острови и 20 % море.
Резултантните нано влакна, по растворањето на морската
полимерна компонента имаат дијаметар од приближно 300 nm.
Во споредба со електро-извлекувањето, нано влакната
произведени по оваа технологија имаат многу тесен опсег на
дијаметри но се погруби.
16.5.2. Електро-извлекување
Генерално полимерните нановлакна со произведуваат по

процесот на електро-извлекување, слика 16.3. Електро-
извлекувањето е процес при кој се извлекуваат влакна со
дијаметар почнувајќи од 10 nm до неколку илјади нанометри.
Овој метод бил познат уште од 1934 година кога првиот патент
за електро-извлекувањето е доделен. Особините на влакната
зависат од униформноста на електричното поле, вискозитетот
на полимерот, јакоста на електричното поле и од растојанието
меѓу млазникот и колекторот. Напредокот во микроскопијата
посебно во скенирачката електронска микроскопија ни
овозможува подобро да ја проучиме структурата и
морфологијата на нановлакната.
Во моментов производниот капацитет на овој процес е многу

мал и се мери во десетици грамови на час.
Полимерните нано влакна можат да се добијат по многу
постапки како што се извлекување, синтеза, фазна сепарација и
со електро-извлекување. Електро-извлекувањето е процес на
формирање цврсти континуирани влакна со дијаметар во опсег
16.
од микрометарска скала до нанометарска скала. Во последно
време, електро-извлекувањето предизвика посебно внимание
со значајната и разновидна био-медицинска и индустриска
примена што се должи на леснотијата за добивање на влакна со
широк спектар на особини. Главните предности на електро-
извлекуваните влакна се :
• Висок однос површина/волумен.
• Подеслива порозност и флексибилност за извлекување
во широк спектар на облици и големини.
•
Слика 16.3. Процес на електро-извлекување
•
Шематски приказ на процесот електро-извлекување е
прикажан на сликата 16.3. При овој процес се користат
електростатска и механичка сила за извлекување на влакна од
минијатурниот врв на пипетата/млазникот. Млазникот (се
користи и терминот спинерет) е пoврзан со позитивниот/
негативниот пол на високонапонскиот генератор на права струја.
Во пипетата е полимерот во течна состојба кој под дејство на
механичка сила се турка на врвот од пипетата. Место пипета,
како школски пример во литературата се наведува шприц кој е
полн со полимерот и кој под дејство на клипот се форсира кон
врвот на иглата каде се формира капка. Под дејство на
електростатската сила капката се деформира во вид на конус,
познат како Тејлоров конус. Откако електростатската одбојна
сила ќе ја надмине силата на површинскиот напон на
полимерниот конус таа се откачува и се забрзува кон
заземјениот колектор при што растворувачот испарува и се
формира извонредно фин континуиран филамент. Вака
формираните филаменти се фаќаат на колекторот, кој може да
биде статичка плоча, слика 16.3А, или ротирачки барабан, слика
16.3В, кој што претставува спротивна електрода
негативна/позитивна од онаа на млазникот. Врз колекторот се
собираат нано влакната и се поврзуваат меѓусебно формирајќи
неткаена ткаенина од нано влакна.
Растојанието меѓу млазникот и колекторот варира во опсегот

15 – 30 cm. Ако не е потребна топлина да го држи полимерот во
течна состојба процесот може да се одвива при собна
температура. Конечните особини на влакната зависат од типот
на полимерот и условите под кои се одвива процесот. Финоста
на влакната може да се регулира од десет до илјада нанометри
16.
во дијаметар.
16.6. ПОЛИМЕР/РАСТВОРУВАЧ СИСТЕМИ
За да се постигнат оптимални особини на нановлакната

потребно е да има добра компатибилност меѓу полимерот и
растворувачот. Нано влакна со широк опсег на дијаметри можат
да се добијат само ако се одбере соодветен
полимер/растворувач систем. Во табелата 16.1 дадени се некои
комбинации на полимер/растворувач системи кои се користат кај
електро-извлекувањето.
Табела 16.1. Полимер/растворувач системи за електро-

извлекување
ПОЛИМЕР РАСТВОРУВАЧ
Најлон 6, Најлон 66 Мравска киселина
Полиакрилонитрил Диметил формалдехид
Полиетилен терефталат Трифлуоро оцетна киселина
Поливинил ацетат Вода
Полистирен Диметил формалдехид/Толуол
Најлон 6 ко-полиамид Мравска киселина
Полибензимидазол Диметил ацетамид
Полиарамид Сулфурна киселина
Полиимиди Фенол
16.7. ОСОБИНИ НА НАНО ВЛАКНАТА
Типичните особини на нано влакната во споредба со

конвенционалните текстилни влакна и специјалните, екстремно
фини дувани од растоп (melt blown) влакна се прикажани во
табелата 16.2.
Табела 16.2. Типични димензии на конвенционалните,

дуваните од растоп и нано влакната
Дијаметар Линеарна Специфична

Влакна (m) густина површина,
dtex m2/g
Конвенционални 10-40 1-30 ~ 0,2
Дувани од растоп 1-5 ~ 0,01 ~ 0,2
Нано 0,05-0,5 ~ 0,0001 ~ 20
.
Нано влакната се произведуваат од мноштво органски и
неоргански полимери како: поливинил алкохол, полиамиди,
полиуретани, полиимиди, полистирен, ко-полимери, силициум
диоксид и многу други.
Нано влакната можат да бидат произведени во разни форми
во зависност од обликот на колекторската електрода како:
16.
а б
Слика 16.4. Планарни нано влакна (а), и предиво
препокриено со нано влакна (б)
Огромната специфична површина во комбинација со малите

дијаметри на влакната овозможува брза интеракција на
материјалот со околниот медиум.
16.8. АПЛИКАЦИЈА НА НАНО ВЛАКНАТА
Со оглед дека се работи за релативно нова технологија, нови

апликации се наоѓаат постојано. Во продолжение ќе бидат
презентирани оние апликации каде нано влакната се добро
етаблирани.
16.8.1. Био-медицина
• Решетки за ткивно инженерство.
Целта на ткивното инженерство е да ги залечи, замени, одржува
или да ја појача функцијата на одредено ткиво или орган. За таа
цел една од постапките е да се дизајнираат 3Д решетки за раст
на клетките. За ваквата решетка се потребни неколку основни
барања: 1. решетката треба да има голем степен на порозност.
2. потребна е голема површина. Тоа се услови кои ги
исполнуваат нано влакната и затоа наоѓаат тука примена
• Инженеринг на крвни садови
• Инженерство на човечки коски
• Инженеринг на мускули
• Инженеринг на кожа
• Лечење на рани
• Распростирање на дејството на лековите во телото и
контрола на нивната дистрибуција.
16.8.2. Филтрација
Големата површина и микро-порите се главните
предности на нано влакната при нивната примена во
процесите на филтрација.
16.8.3. Останати апликации:

• Супстрати за катализатори и ензими
• Сензори
• Соларни ќелии
• Енергетски ќелии
• Литиумски батерии
• Суперкондензатори
• Композити
17
КЕРАМИЧКИ ВЛАКНА
Вовед
Поделба
Добивање на неоксидни влакна
Производство на предкерамички полимер
Развој на микроструктурата
Производство на оксидни влакна
Особини
Примена
17. КЕРАМИЧКИ ВЛАКНА
17.1. ВОВЕД
Повеќето композити со керамичка матрица (ККМ) се зајакнати

17.
со континуирани, мулти-филаментни керамички влакна во вид
на ровинг. Влакнените ровинзи типично се состојат од 500 до
1000 филаменти секој со дијаметар од 10 до 15 m. Овие
ровинзи се флексибилни, лесни за манипулација и можат да
бидат исткаени во ткаенини кои се користат за изработка на
композити со комплексен облик. Исто така за зајакнување на
керамички композити можат да се користат моно-филаментни
влакна но тие имаат неколку недостатоци. На пример, моно-
филаментните влакна (посебно еднокристалните) се многу
скапи и нивниот голем дијаметар, > 75 m, го смалува нивниот
радиус на свиткување што го прави производството на сложени
облици многу тешко.
17.2. ПОДЕЛБА
Како што може да се види од класификацијата на различните

типови на влакна, слика 17.1, генерално, керамичките влакна се
поделени во две групи: оксидни и неоксидни. Како што алудира
називот оксидните влакна се врз база на оксиди како што се пр.
алуминиум оксид, Аl2O3, мулит, 3Аl2O3-2SiO2 и други, додека
неоксидните влакна не се врз база на оксид а такви се пр.
силициум карбид, SiC, бор нитрид, BN и други.
Неоксидните влакна имаат супериорна јакост и добра
отпорност на ползење
но се осетливи на деградација од оксидација. Оксидните
влакна се природно отпорни на оксидација но имаат ограничена
отпорност на ползење на повишена температура заради
големата дифузивност на оксидните материјали.
Постојат мноштво на прекурсори и процесни техники за
производство на оксидни и неоксидни керамички влакна. Преку
овие техники структурниот развој како и низа особини на
влакната како што се модулот, густината, диелектричната
константа и јакоста на затегање можат да се контролираат.
Основна карактеристика на зајакнувачките керамички влакна за
композити е нивната ултрафина микроструктура.
ВЛАКНА
17.
Неоргански Органски
Неметални Метални
Едно- Стаклени и
Керамички
кристални минерални
Неоксидни Оксидни
Слика 17.1. Класификација на различни типови влакна
17.3. ДОБИВАЊЕ НА НЕОКСИДНИ ВЛАКНА
Повеќето неоксидни влакна се врз база на силициум.

Силициумот е хемиски елемент со симбол Si и атомски број 14.
Тој е четиривалентен металоид и е вториот најзастапен елемент
во Земјината кора (по кислородот) образувајќи околу 25,7 % од
нејзината маса. Микроструктурата на керамичките влакна врз
база на Ѕi може да биде кристалинична, аморфна или смеса на
кристалиничен и аморфен материјал.
Најстариот комерцијален процес за производство на

неоксидни влакна е хемиската депозиција на пареа (ХДП) на
керамички материјал (типично ЅiС) врз загреан моно-филамент
(пр. јаглеродно влакно или волфрамова жица). Овие влакна
обично се користат за зајакнување на композити од метална
матрица. ЅiС влакната припремени по ХДП се типично моно-
филаментни со голем дијаметар, ≥ 75 m, кои се крти и
неприкладни за ткаење или за други техники на
предформирање. Покрај тоа комерцијалните влакна се премногу
скапи. Неодамна се направени напори за депонира SiC врз
мулти-филаментни јаглеродни влакна, за да се произведат
евтини влакна, но главна препрека за тоа е начинот на кој ќе се
распростри ровингот за да се постигне униформна ХДП врз
моно-филаментните без да се предизвика интер-филаментно
спојување што е непожелно за постигнување добри механички
карактеристики.
Друга техника на производство е со е хемиска конверзија на

јаглеродни влакна (Cf) во SiC влакна (SiCf). Конверзијата,
типично, вклучува реакција на јаглеродните влакна со
силициумова или силициум моноксидна пареа според следниве
реакции: 17.
Cf + Si(g) → SiCf (1)
2Cf + SiO(g) → SiCf + CO(g) (2)
За да биде успешна конверзијата потребно е јаглеродните

влакна да бидат порозни, активирани влакна. Конверзијата во
SiCf е можна затоа што активираните јаглеродни влакна имаат
голема површинска нанопорозност која овозможува дифузија на
ЅiО пареа низ влакното.
Меѓутоа, активираните јаглеродни влакна , пред се, се
наменети за пурификација (пречистување) на гасови и течности
а не како структурни влакна. Заради недостатоци на самиот
процес и големата порозност, која останува и кај конвертираното
влакно, финалните керамички влакна имаат мала јакост и низок
модул.
Трета технологија за производство на неоксидни керамички

влакна е извлекување (екструзија) на керамички прав,
обично ЅiС, во полимерно врзиво проследено со синтерување.
Меѓутоа, тешко е да се произведе со помал дијаметар од 30 m,
со оваа технологија. Јакоста на затегање на синтеруваните
влакна е лимитирана на приближно 1,4 GPa. Слабите големо-
дијаметарски влакна произведени по оваа технологија сеуште
не се успешно исткаени.
17.3.1. Производство на предкерамички полимер
Комерцијално и развојно фини (танки) влакна, кои можат да

се ткаат, се произведуваат со извлекување од растоп или со
извлекување од раствор (суво) на органометални полимерни
прекурсори кое е проследено со вмрежување за да се спречи
топењето во текот на субсеквентната пиролиза.
Предкерамичкиот полимерен процес е сличен на процесот на
производство на јаглеродни влакна од катран или
полиакрилонитрилни (РАN) влакна.
На сликата 17.2 се претставени типичните фази на овој

процес.
Органометален
Органометални Синтеза и
предкерамички
реактанти пурификација
полимер
17.
Извелекување
Влакна Вмрежување
(екструзија)
Вмрежени Керамички
Пиролиза
влакна влакна
Финиширани
Финиширање керамички
влакна
Слика 17.2. Типични фази во производството на керамички

влакна од органометален полимерен прекурсор
Иако овој процес во принцип е едноставен, производството

на влакна со голема јакост на затегање и висока термичка
стабилност бара полимери со голема чистота, високо-
квалитетно извлекување, и создавање на минимални
нечистотии и механички оштетувања во текот на извлекувањето,
вмрежувањето, пиролизата и финиширањето.
Мултифиламентно извлекување, обично од 200 или повеќе
филаменти симултано, е неопходно за да се зголеми
продуктивноста и намалат трошоците.
Извлекувањето вклучува два симултани процеси:
1. Екструзија од растоп или вискозен раствор низ спинерет.
2. Истегнување на екструдираните влакна со намотување

со поголема брзина од брзината на екструзија.
Предностите на овој процес се:
➢ Контрола на чистотата на влакната

➢ Контрола на морфологијата на керамиката (аморфна или
кристалинична) и големината на кристалитите.
➢ Можноста за производство на фини, мулти-филаментни,
континуирани влакна погодни за ткаење и плетење
➢ Можноста да се произведат нови метастабилни
композиции кои не можат да се добијат на друг начин.
Следниве особини се пожелни за конверзија на полимерите

во керамички влакна:
➢ Полимер кој што може да се пиролизира во саканата

керамичка композиција
➢ Полимер со голема чистота
17.
➢ Високоразгранет полимер
➢ Полимер кој покажува реолошка и термичка стабилност
во растоп (или раствор) и кој може да се извлече во високо-
квалитетни влакна
➢ Полимер кој е способен лесно да се вмрежува во
нетопливо влакно по извлекувањето
➢ Полимер кој е стабилен во воздух и на влага
➢ Евтин полимер
Пионерската работа за полимерните прекурсори са силициум

карбидните влакна беше иницирана во 1970-тите години.
Стартен материјал во овој процес е диметилдихлорсилан кој е
лесно достапен.
(CH3)2SiCl2
Диметилдихлорсилан
Неговата редукциона дехлоринација со натриум резултира со

формирање на полидиметилсилан (или полидиметилсилилен)
[(CH3)2Si]n кој претставува бел прав тежок за манипулирање.
Кога овој материјал се загрева на 450 оС во автоклав за време
од 14 h се конвертира во поликарбосилан кај кој оригиналната Si
– Si рбетна верига се променува во Si – CH2. Овие карбосилани,
кога ќе се изолираат, по отстранувањето на испарливите
материи, се стаклести, смолести материјали кои се топиви и
растворливи во органски растворувачи. Преку NMR (нуклеарна
магнетна резонанса) спектроскопија е покажано дека содржат
(CH3)2Si и CH3(H)Si групи поврзани меѓу себе со СН2 и СН
мостови.Главните градбени елементи кај овие поликарбосилани
се 3 и 4 но „структурата“ на овие полимери, во идеална форма е
прикажана со 5. Тие содржат и линеарни и циклични компоненти,
а исто така се наноуниформно вмрежени. Тие не се високо-
молекуларни материјали (Mw = 1250 – 1750).
Овие полимери на температура од 250 – 350 оС можат да

бидат извлечени од растоп и да се формираат т.н. „зелени“
полимерни влакна. Пиролизата на овие влакна во керамички
влакна бара уште една процесна фаза: тие треба да се направат
нетопиви така да формата на влакната се задржи кога ќе бидат
пиролизирани. Тоа се постигнува со нивно вмрежување меѓу 110
17.
– 190 оС. Следствената пиролиза во инертна атмосфера при
1200 оС дава керамички влакна со 10 – 20 m дијаметар. Овие
влакна имаат номинална моларна композиција:
SiC: C: SiO2 = 1: 0.78: 0.22
Комерцијално, вакви влакна произведува Nippon Carbon

Company и се продаваат под трговската ознака Nicalon. Тие
имаат одлични особини при до 1200 оС: јакост на затегање од
2500 – 3200 МРа, Јунгов модул од 180 – 200 GPa, отпорност на
кисела и базна корозија како и оксидативна отпорност. Над 1200
о
С влакната ја губат механичката јакост.
17.3.2. Развој на микроструктурата
Во текот на вмрежувањето полимерот се конвертира во

високо-вмрежен, нетопив гел (со неограничена молекулска
тежина). Вмрежувањето може да се изврши со хемиски,
термички или радиајациони методи. Постапката на вмрежување
може да ја модифицира композицијата на полимерот а со тоа и
на керамичкиот продукт при внесувањето на хемиските
вмрежувачи.
Во фазата на пиролиза настанува губиток на испарливите

полимерни компоненти проследено со термичка деградација и
дополнително вмрежување при што се продуцира неорганска ,
керамичка композиција. Овој процес вклучува симултано губење
на голем волумен од гасот и двојно или поголемо волуменско
собирање , главно заради зголемување на густината од
полимерна фаза ( ~ 1 g/cm3) во керамичка фаза (( ≥ 2 g/cm3).
Губитокот на голем волумен на пиролизирачките гасови и
симултаната денсификација на цврстата фаза предизвикува
настанување на нанометарски канали за издвојување на гасот
во регионот В, слика 17.3. Во регионот С, вискозниот тек на
предоминантно стаклестиот керамички продукт води до колапс
на нано каналите,со што се затвораат нано порите.
Дополнителното греење над температурата на пиролиза, дури и
да нема издвојување на гасови или кристализација,
предизвикува собирање на влакното заради смалувањето на
волуменот на порите.
Генерално пиролизата се случува во инертна атмосфера,
како што е аргон или азот, со максимална температура од 1100
до 1400 оС. Иницијалната керамика продуцирана во текот на
пиролизата (регион С) има тенденција да биде примарно, ако не
и комплетно, метастабилна, аморфна структура.
17.
Слика 17.3. Шематски приказ на пиролизата
Регион А (~100-300 оС): губење на испарливите олигомери

(олигомер е полимер што се состои од повеќе мономери):
Регион В (~300-800 оС): губиток на продуктите од пиролиза
Регион С (~800-1200 оС): понатамошен губиток на водород и

метан
Регион D (~1300-1600 оС): заради термичка деградација

губиток на јаглерод моноксид, малку силициум моноксид и
азот (доколку е присутен): губење на јакоста.
Регион Е (~1600 оС): мало или никакво губење на тежината
17.4. ПРОИЗВОДСТВО НА ОКСИДНИ ВЛАКНА
Најмногу развиени и најдостапни оксидни влакна се оние врз

база на алуминиум оксид Al2O3 или чисти или во комбинација со
други оксиди. Овие влакна се од интерес за високо-
температурни апликации во оксидативна средина. Од 1970
година па наваму произведени се неколку типови на оксидни
влакна. За производство на оксидни влакна со висока содржина
на алуминиум постојат две постапки:извлекување од суспензија
и сол-гел процес.
Извлекување од суспензија
На слика 17.4 е дадена постапката за хемиско добивање на

оксидни влакна. Сите комерцијално достапни оксидни влакна се
врз база на алуминиум оксид (глиница). Како што се гледа од
блок дијаграмот Al2O3 прекурсорот се меша со неоргански (пр.
SiO2) и органски адитиви за да се модифицира хемизмот на
прекурсорот и да се овозможи добивање на вискозна течност
погодна за извлекување. Прекурсорот на влакната типично се
синтетизира како разреден раствор за да може да се филтрира
и да се ослободи од контаминацијата со честички. По
филтрацијата, растворот на прекурсорот се концентрира во
вакуум за да се отстрани вишокот на растворувач и да се
формира вискозна маса од која ќе се извлечат влакна. материи
од прекурсорот и да се добијат керамички влакна.
Повеќето оксидни влакна се извлекуваат (екструдираат) во

континуирани влакна користејќи ја постапката на суво
извлекување; масата содржи растворувач, обично вода, која
испарува во текот на извлекувањето со што се продуцираат
крути влакна. „Зелените“ т.е. термички нетретираните влакна
потоа се пиролизираат при температура 300 оС – 500 оС за да се
17.
отстранат испарливите материи од прекурсорот и да се добијат
керамички влакна. Термичкиот третман над 800 оС резултира во
кристализација на влакната во Al2O3 (алумина) или во други
керамички соединенија во зависност од составот на
прекурсорот. Синтерување (денсификација) може да се изврши
пред или по кристализацијата.
Слика 17.4. Блок дијаграм на хемиско производство на

керамички оксидни влакна
Очигледна предност на оксидните влакна, од аспект на

добивањето, е што постојат неколку Al2O3 прекурсори погодни за
добивање на влакна. Водените раствори на алуминиумот
овозможуваат создавање на вискозни базични раствори на
алуминиумови соли кои можат да се процесираат во влакна со
суво извлекување.
Покрај високата температурна отпорност, покажуваат мало

издолжување и собирање на работните температури што
овозможува изработка на димензионо-стабилни продукти. Исто
така поседуваат добра хемиска отпорност, мала термичка
17.
спроводливост, добра отпорност на термички шок, мала
порозност и уникатни електрични особини, добра абразивна
отпорност.
◆ Механички
На сликите 17.5 и 17.6 даден е преглед на механичките

карактеристики на керамичките влакна споредени со други
високоперформансни влакна. Дадени се просечните вредности
затоа што особините зависат од процесните параметри
Слика 17.5. Типични вредности (просечни) на јакоста на

затегање на керамичките влакна во споредба со други
Слика 17.6. Типични вредности (просечни) на модулот на

затегање на керамичките влакна во споредба со други
На сликата 17.7. претставен е степенот (во %) на задржување

на јакост на Nextel индустриски ровинзи, тип 312, 440, 550
производ на фирмата 3М, по изложување од 100 саати на
различни температури. Испитувањето на кинење е извршено
при собна температура. Како што може да се види дека при
излагање на 500 оС нема воопшто губење на јакоста.
17.
Слика 17.7. Задржување на јакоста на Nextel индустриски

ровинзи по изложување од 100 саати на различни
температури
◆ Губиток на маса
За да се определи губитокот на маса примероците од

комерцијални типови на ровинг се изложени 15 саати при 1200
о
С. Масата е мерена пред и по термичкиот третман. Како што
може да се види од табелата 17.1 единствено забележлива
промена доаѓа кај влакнот тип 312 што се должи на
ослободувањето на В2О3.
Табела 17.1. Губиток на маса по третман на

1200 оС во времетраење од 15 саати
Тип на влакно* Губиток на маса, %

Nextel 312 2.5
Nextel 440 0
Nextel 550 0
Nextel 610 0
Nextel 720 0
* Сите се оксидни влакна
◆ Собирање
Собирањето на овие влакна за виси од композицијата на

влакното и генерално е многу мало. Во табелата 17.2 дадени се
вредностите за собирање на некои комерцијални оксидни
влакна при различни температури од кои може да се заклучи
17.
дека керамичките влакна се извонредно димензионо стабилни и
при многу високи температури.
Табела 17.2. Собирање на некои комерцијални оксидни влакна

при различни температури
Тип на Собирање, %
влакно* 900 оС о
1000 С 1100 оС 1200 оС 1300 оС
Nextel 312 0,6 0,7 1,0 1,2 2,8
Nextel 440 0 0 0 0 0,1
Nextel 550 0 0 0 1,1 1,3
Nextel 610 0 0,3 0,4 0,9 0,9
Nextel 720 0 0 0 0,4 0,5
* Сите се оксидни влакна
◆ Апсорпција на влага
Заради нивната мазна и непорозна површина керамичките

влакна апсорбираат многу малку влага. Горните комерцијални
влакна изложени неколку саати во атмосфера со 100 %
релативна влажност апсорбираат само 0,08 % влага.
Во зависност од намената керамичките влакна можат да се

процесираат во различни текстилни творевини, слика 17.8 и
слика 17.9 како што се континуирани и кратки влакна, предиво,
ткаенини, црева, гајтани, керамичка волна, унидирекционални
ленти, мат (хартија), итн.
Слика 17.8. Текстилни творевини од оксидни керамички

влакна
17.
Слика 17.9. Текстилни творевини од SiC влакна
Се користат за зајакнување на композити со метална и

керамичка матрица. Основна предност на овие влакна е нивната
висока температурна постојаност и токму за таа намена наоѓаат
примена.
Во ливниците и топилниците се користат како термички
бариери, слика 17.10а додека во авионската индустрија се
користат за изработка на компоненти од моторите, слика 17.10б.
а б
Слика 17.10. Температурни бариери во ливници и топилници

(а) и компоненти за авионски мотори (б)
За електрична и термичка изолација на кабли и термопарови,

слика 17.11.
Слика 17.11. Плетен гајтан за термичка заштита на

кабли и термопарови
18
СТАКЛЕНИ ВЛАКНА
Вовед
Добивање на континуирани влакна
Кугличен процес
Директен процес
Структура
Суровини
Типови на стаклени влакна
Типови на творевини од стаклени влакна
Особини
Механички и физички особини
Хемиски особини
Основни особини
Примена на стаклени влакна
Композити
Автомобилска индустрија
Авио – индустрија
Електроиндустрија и електроника
Генерално индустрија
Геотекстил
Спортски реквизити
18. СТАКЛЕНИ ВЛАКНА
18.1. ВОВЕД
Комерцијалното производство на стаклени влакна почнало во

18.
САД во 1937 година, од страна на Owens Corning Fiberglas
Corporation. Се произведувале во форма на континуирани,
сечкани (штапелни) влакна и како стаклена волна.
Првобитната примена на стаклената волна била за изолација,
на штапелните за филтрација, додека континуираните влакна се
преработувани во ткаенини кои се импрегнирани со лакови и
смоли и преработувани во електро-изолациони ламинати.
Развојот на полиестерските смоли во 1935 год. дал природен
потстрек за комбинирање со стаклените влакна.
Првите финални производи од пластика армирана со

стаклени влакна биле непробојни резервоари за гориво,
безмагнетни мини, заштитни оклопи и други лесни неметални
делови за воените авиони, луѓето и сувоземниот транспорт. За
време на втората светска војна стакленото влакно е прогласено
за стратешки материјал, што на свој начин довело до експанзија
на неговото производство.
При крајот на војната било неопходно да се запознаат сите
останати научници (не само воените), инженери и конструктори
со особините стакленото влакно за да би можеле развиените
уникатни производите од овој материјал да се користат за
мирновременски цели и како производните капацитети
изградени за втората светска војна бескорисно не би се
упропастиле и изгубиле многу работни места. Така фирмата
Owens Corning Fiberglas Corporation си зела за задача да ја
запознае американската јавност со големиот потенцијал на овие
влакна. Фирмата им дава лиценца на неколку американски и
странски фирми за производство на влакнесто стакло.
Истражувањата и развојот, потстрекнати со живата конкуренција
на производителите го прокрчија патот на големата експанзија и
производство на стаклените влакна. Подобрената технологија
резултирала во влакна со голема хемиска отпорност, со голем
модул на еластичност и со многу други посакувани особини.
Во однос на тежината, повеќе од 99 % од стаклените влакна
кои се во употреба денес се добиваат од силикатно стакло, што
значи содржат најмалку 50 mol.% SiO2.
18.2. ДОБИВАЊЕ НА КОНТИНУИРАНИ ВЛАКНА
Во суштина постојат два процеси за добивање континуирани

стаклени влакна: кугличен процес, кои е постар и поневажен и
директен процес.
18.2.1. Кугличен процес
Кај овој процес суровините (оксидите) се топат во посебна

печка и од течната стаклена маса се прават стаклени топчиња
со дијаметар 20 mm. Потоа топчињата се транспортираат во т.н.
кугличен бушинг каде се врши нивно повторно топење.
На дното од бушингот се наоѓаат минијатурни отвори

(спинеретот) низ кои под дејство на гравитација истекува
стопената маса во вид на влакна. Овие влакна, потоа, по
механички начин се влечат, се скробираат (омастуваат) за да се
спречи интер-филаментната абразија, формираат во сноп и се
намотуваат на ротирачки цилиндер, слика 18.1.
18.
Овој процес денес се користи само за производство на
пофини филаменти. Неговата предност е во тоа што ако има
неквалитетни топчиња тие можат да се елиминираат од
процесот со што се одбегнува шкарт во финалниот производ.
Слика 18.1. Производство на континуирани стаклени влакна

по куглична постапка
18.2.2. Директен процес
Со напредокот на технологијата фазата на повторно топење на

топчињата е отфрлена. Кај директниот процес бушингот е во
продолжение на печката за топење на суровините така да течната
стаклена маса од печката директно доаѓа во бушингот, слика 18.2.
Пред да стигне во бушингот од стопената маса се

отстрануваат меурчињата и нечистотиите во делот за
рафинација (пречистување) во кој се врши и ладење на масата
до соодветна температура за да се постигне саканиот
вискозитет погоден за формирање на влакната.
Предноста на директниот процес е во тоа што фазата на
18.
повторно топење на стаклените топчињата е отфрлена.
Постојат многу изведби на печките,но генерално тие се големи,
плитки и добро изолирани садови кои се греат од горе.
Бушингот, кој всушност е минијатурна правоаголна печка
изработен е од легура на платина и родиум и се грее со
електрична струја врз база на сопствениот електричен отпор. Од
извонредна важност за дијаметарот на основниот филамент е
вискозитетот на растопената маса т.е. температурата во
бушингот, затоа таа на овој начин се држи во строго одредени
граници од 1200 - 1600±0,3 оС, во зависност од составот на
масата. За Е-стакло таа е 1250 оС. Бројот на отворите на
основата од бушингот е 204 и множител од овој број, односно од
51 до 2448 макар да во последно време се оди и на поголем број
на отвори. Така кога се вели „сноп“ тогаш се мисли на 204
паралелни филаменти кои претставуваат една целина.
Дијаметарот на отворите зависи од бараниот дијаметар на
основниот филамент и се движи во границите 0,793 – 3.175 mm.
Додека се уште се високо вискозни влакната се влечат до пофин
дијаметар и брзо се ладат. Филаментите од течна состојба, 1250
о
С се ладат до собна температура т.е. до температурата на која
им се фиксира структурата за 10-5 секунди. Ладењето се врши
со прскање со ладна вода. Типични дијаметри на филаментите
се од 3 до 20 μm.
Слика 18.2. Шема на директен процес (а); течење на стопено

стакло низ платиумските дизни на бушингот(б)
18.2.3. Финиширање
Стаклените филаменти се многу абразивни едни со други.

Заради тоа пред да се формира снопот филаментите се
третираат со превалка која ќе ја спречи абразијата меѓу нив а со
тоа нивното оштетување кое субсеквентно негативно се
18.
одразува на нивните механички карактеристики. Финишот може
да биде привремен и перманентен или постојан.
Како привремен финиш обично се користи водена емулзија
на скроб кој понатаму со термички третман (спалување) се
отстранува од површината на влакната и така прочистените
влакна , потоа се финишираат со соодветен агенс кој е
компатибилен со смолата со која ќе се гради композит. Трајниот
финиш е хемиски агенс кој има двојна улога: да ги заштити
филаментите од меѓусебна абразија и да послужи како
интерфејс меѓу смолата и влакното, за подобра атхезија, при
производството на композити.
18.2.4. Структура
Основа на текстилните типови на стаклени влакна е

силициумот, SiO2. Во чиста форма тој егзистира како полимер,
(SiO2)n. Нема вистинска точка на топење но омекнува на 1200 оС
кога почнува и да се разградува. Во полимерот тој формира SiO4
групи кои се конфигурирани како тетраедар со силициумовиот
атом во центарот и четирите кислородни атоми на ќошевите,
слика 7.2.4.1.
Слика 18.3. Молекулска структура на стаклото
Овие атоми формираат мрежна структура поврзана на

ќошевите со заеднички кислородните атоми.
18.2.5. Суровини
Стартните суровини за производство на стаклените влакна се

силициумов песок со додаток на различни количини на
фелдспат, натриум сулфат, анхидриден боракс, борна
киселина, вар, магнезит каолин глина и многу други материјали.
Од складиштето материјалите се мерат според саканата
рецептура и потоа убаво се блендираат пред да се внесат во
печката. Мерењето, блендирањето и шаржирањето можат да се
извршат како континуиран процес или како шаржен
(дисконтинуиран).
18.3. ТИПОВИ НА СТАКЛЕНИ ВЛАКНА
Стаклените влакна спаѓаат во две категории:
•
•
Обични, евтини, за општа намена
Премиум, за специјална намена
18.
Преку 90 % од сите стаклени влакна се за општа намена.
Овие влакна се познати како Е-влакна, останатите се за
специјална намена . Многу од нив како Е-влакната имаат ознака
со буква која е соодветна на нивната намена, табела 18.1. Во
табелата 18.2 е даден составот на некои типови влакна.
Табела 18.1. Типови на стаклени влакна
Буква Значи Карактеристика

(ознака)
Е, electrical електро-отпорно Електро-изолационо
S, strength јако Голема јакост
C, chemical хемиски-отпорно Хемиски отпорно
M, modulus високо модулно Круто
A, alkali алкално Алкално
D, dielectric диелектрично Ниска диелектрич. конст.
Табела 18.2. Состав на некои типови стаклени влакна

(теж.%)
Влакно SiO2 B2O3 Al2O3 CaO MgO TiO2 Na2O Fe2O3 F2

Е 52-56 4-6 12-15 21-23 0.4-4 0.2- 0-1 0.2-0.4 0.2-
0.5 0.7
Е-без 59.0 - 12.1 22.6 3.4 1.5 0.9 0.2 -
B
D 74.5 22.0 0.3 0.5 - - <1.3 - -
S 60-65 - 23-25 0-9 6-11 - 0-0.1 0-0.1 -
Е-стаклени влакна
На пазарот постојат два типа на Е-стаклени влакна. Обичното

Е-стаклено влакно содржи 4-6 % бор оксид. Строгите закони за
заштита на околината бараат елиминација на борот од гасните
продукти кои се емитуваат од растопите што содржат бор. За таа
цел потребно е вградување на скап систем кој ќе ја спречи
емисијата на бор. Алтернативно, се бара да се користи Е-
стаклено влакно без бор. Ваквите растопи не содржат бор
според тоа не испуштаат во атмосферата бор при
процесирањето. Како резултат на ова неодамна на пазарот е
пласирано безборно Е-стакло од страна на фирмата Owens
Corning Corporation под трговска ознака Advantex.
Комерцијалното Е-стакло што содржи бор доаѓа во две
варијанти. Едната варијанта се добива од кватернарен SiO2-
Al2O3-CaO-MgO a другата од терцијарен SiO2-Al2O3-CaO, од
друга страна комерцијалното безборно Е-стакло се добива од
кватернарен SiO2-Al2O3-CaO-MgO фазен дијаграм. Без разлика
на која варијанта му припаѓа сите Е-стакло влакна се за општа
намена бидејќи нудат добра јакост при ниска цена, табела 18.3.
18.4. ТИПОВИ НА ТВОРЕВИНИ ОД СТАКЛЕНИ ВЛАКНА
Стаклените влакна на пазарот се среќаваат како: ровинг,

ткаенина, ткаен ровинг, мат, предиво, конец, стаклена волна,
сечкани влакна. На сликата 18.4. претставени се некои од овие
видови творевини од стаклени влакна.
18.
Слика 18.4. Творевини од стаклени влакна
18.5.1. Механички и физички особини
Табела 18.3. Некои механички и физички особини на стаклени

влакна
Влакно Густина, Јакост на Модул, Издолжување Точка на

затегање, при прекин, омекнување,
оС
g/cm3 MPa GPa %
Е 2,54 3100- 76-78 4,5-4,9 830-860
3800
Е-без 2,62 3100- 80-81 4,6 916
B 3800
D 2,16 2410 - - 770
S 2,48 4380- 88-91 5,4-5,8 760
4590
18.5.2. Хемиски особини
Имајќи во предвид дека секој оксид кој влегува во состав на

стаклото има свој придонес кон одредена карактеристика на
стаклото, врз база на хемискиот состав на стаклото , односно
тежинскиот процент во составот, може да се суди за придонесот
на дадениот оксид врз севкупните карактеристики на стакленото
влакно. Така на пример SiO2 се одликува со многу мала термичка
експанзија додека Na2O, K2O – со висока експанзија и со слаба
отпорност на дејството на водата: CaO, MgO – со подобра со
подобра постојаност на дејството на водата, киселините и
базите. Хемиското, С – стакло, т.е. натриум-калциум-
борсиликатното стакло се одликува со извонредна хемиска
постојаност спрема дејството на киселините и базите.
18.5.3. Основни особини

➢ Ниска цена
➢ Висока продуктивност
➢ Висока јакост
➢ Висока крутост
➢ Релативно мала густина
18.
➢ Незапаливи
➢ Отпорни на топлина
➢ Добра хемиска отпорност
➢ Релативно нечувствителни на влага
➢ Ја задржуваат јакоста во широк опсег на услови
➢ Добра електрична изолација
18.6. ПРИМЕНА НА СТАКЛЕНИТЕ ВЛАКНА
18.6.1. Композити
Стаклените влакна се најшироко употребуваните зајакнувачи

кај композитните материјали со термореактивна матрица.
18.6.2. Автомобилска индустрија
18.6.3. Авио-индустрија
Ламинати врз база на стаклени влакна се користат за

изработка на подовите, тоалетите, седиштата, воздушните
цевководи, карго лајнери, за изолација и за многу други
внатрешни делови на кабината.
Ламинати врз база на стаклени влакна се користат за
изработка на подовите, тоалетите, седиштата, воздушните
цевоводи, карго лајнери, за изолација и за многу други
внатрешни делови на кабината.
18.6.4. Електро индустрија и електроника
18.
18.6.5. Генерално - индустрија
18.6.6. Геотекстил
Се користат при изработката на асфалтни, бетонски и

битуменски кровови бидејќи стаклените влакна не се
издолжуваат при апликацијата. Потоа за патиштата и тротоари
бидејќи го смалуваат нивното пукање при оптоварување од
транспортот како и од промената на температури со што им го
продолжуваат векот на користење.
18.6.7. Спортски реквизити

19
ПОЛИАМИДНИ ВЛАКНА
Физички особини
Употреба
19. ПОЛИАМИДНИ ВЛАКНА
Синтетските полимери, полиамидите, познати се под

генеричкото име најлон. Полиамидите (РА) се најчестите
полимери, покрај полиестерот, кои се користат како влакна. 19.
Најлон
Најлонот најчесто се применува во облеката но се наоѓа и во

други апликации како термопласт. Вистинскиот успех најлонот го
имаше во 1940-тите години кога се користеше за правење на
женски чорапи.
Тие чорапи биле голем хит во тоа време но тешко се наоѓале,
бидејќи наредната година САД (каде што е развиен во фирмата
DuPont) влегоа во Втората светска војна, а најлонот се користел
како воен материјал, потоа за изработка на падобрани, јажиња,
итн.
Aмидна група
Но пред да се користи за чорапи и падобрани најлонот се

користел за изработка на влакната за четките за заби.
За РА карактеристична е амидната група во ‘рбетната
верига. Амидните групи се многу поларни и преку водородна
врска можат да се сврзат меѓу себе. Заради тоа што најлонската
верига е правилна и симетрична , најлоните се најчесто
кристалинични и претставуваат многу јаки влакна. Постојат
повеќе типови на најлон кои се користат за изработка на влакна.
Најлон 6.6
Најлонот претставен со горната формула се нарекува најлон

6,6, бидејќи секоја единка од полимерната верига што се
повторува има два дела од јаглеродни атоми секој со по 6
јаглеродни атоми долги. Кај другите најлони овие делови можат
да имаат различен број јаглеродни атоми. Кај најлонот 6.6 ,
карбонилните кислородни атоми и амидните водородни атоми
можат меѓусебно да се сврзат со водородна врска . Тоа
овозможува веригите да се постројат правилно при
формирањето на влакната, слика 19.1.
Друг вид на најлон е најлонот 6. Тој е многу сличен на

најлонот 6.6 со таа разлика што тој има само еден вид на
јаглеродна верига, која е 6 атоми долга.
19.
Додека полиамидот 6.6 е развиен во САД, полиамидот 6 е

развиен во Европа и е познат под трговската ознака “Перлон“.
Други форми во кои што може да се најде полиамидот се :
најлон 4; најлон 6.10; најлон 6.12; најлон 8.10; најлон 11.
Најлонот 6 и 6.6 се многу слични во особините и структурата
па затоа ќе бидат опишани заедно.
Слика 19.1. Построеност на веригите кај најлон 6.6
Како што е речено, најлонот 6.6 бил развиен во САД, додека

најлонот 6 – во Европа а потоа и во Јапонија. Најлонските
полимери градата јаки, жилави и трајни влакна кои се користат
во широк спектар на текстилни производи. Главната разлика
меѓу нив е во тоа што најлонот 6.6 има повисока точка на
топење. Најлонските влакна се добиваат од растоп. Шематски,
процесот на производство на полиамидни континуирани и
штапелни (сечкани) влакна е прикажана на сликата 19.2.
19.
Слика 19.2. Шематски приказ на процесот на производство

на полиамидни континуирани и штапелни влакна
19. 1. ФИЗИЧКИ ОСОБИНИ
Влакната од најлон 6 и 6.6 имаат јакост во сува состојба од

36-81 cN/tex и влажна јакост од 23-72 cN/tex . Имаат
издолжување при прекин од 15%-50% кога се суви, кое се
зголемува во влажна состојба. Повраќањето во првобитната
состојба при истегнување е многу добро, 99% за издолжување
од 10%. Најлонските се крути влакна со одлична еластичност и
повратливост по деформациите. Тие имаат мала густина
односно специфична тежина од 1.14. Умерено се хидрофилни
со апсорпција на влага од 4%-5% при нормални услови и од 9%
при 100% релативна влажност.
Имаат умерена спроводливост на топлина и остануваат
стабилни на температури под 150 оС. Најлонот 6 може безбедно
да се пегла до 140 оС, додека најлонот 6.6 до 180оС. Најлонот е
помалку запалив од целулозата . Се топи и капи и се стреми сам
да се изгасни при горење. Има голема електрична отпорност и
лесно создаваат статички електрицитет.
19.2. ХЕМИСКИ ОСОБИНИ
Полиамидите се прилично отпорни спрема дејството на

хемикалиите Тие се осетливи на дејството на киселините,
базите и редуцирачките и оксидирачките агенси само при
екстремни услови. Биолошките агенси немаат ефект врз нив , но
19.
при повисоки температури или во присуство на сончева
светлина подложни се на оксидативна деградација со
пожолтување и губење на јакоста. Имаат добра отпорност на
хемикалиите што се користат во домаќинството но се осетливи
на дејство на сончевата светлина ако не се третирани со
антиоксиданси. Најлонот одлично се бои и дава атрактивен
колоритен изглед. Добро се пере и хемиски се чисти но може при
тоа да ги апсорбира боите кои ги испуштаат другите влакна.
Најлонот 6 и 6.6 се растворливи во растворувачи кои се
способни да ја раскината водородната врска како што се
фенолите, 90% мравска киселина и бензил алкохол.
19.3. УПОТРЕБА
Најлонот 6 и 6.6 се маркетираат под неколку трговски имиња.

Всушност терминот “најлон“ оригинално се користел како
трговска ознака за DuPont-овите полиамидни влакна но заради
големата популарност станува генеричко име за сите
полиамидни влакна. Најлонот 6 и 6.6 се екстремно јаки влакна
со одлична повратливост по издолжувањето и еластичност.
Најлонската ткаенина дава добро чувство при допир со тоа што
најлонот 6 е нешто помек од најлонот 6.6. Најлонските ткаенини
имаат висока сјајност, имаат одлична драперливост (одлично
стојат, висат) која е главно зависна од тексажата на влакното.
Ако не се обоени или обелени влакната имаат жолта нијанса.
Имаат одлична отпорност спрема туткање и фалтирање.
Влакното е жилаво и има одлични абразивни особини. Всушност
кај хибридните текстилни производи тие ги абрадираат другите
влакна. Имаат умерена апсорпција на влага и можат да се сушат
на температура до 150 оС.
Најлонот се користи за изработка на трикотажа, блузи,
фустани, хулахопки, чорапи, долна облека, џемпери и други
плетени производи. Екстензивно се користи за облека што се
носи на отворено: мантили за дожд, скијачка облека, ветровки,
костуми за капење, облека за велосипедисти.
Во домаќинствата се користи за постелнина, завеси, теписи,
мебел штоф. Во индустријата најлонските влакна се користат
како арматура за автомобилски гуми, сигурносни појаси,
подвижни ленти, јажиња и мрежи, вреќи за спиење, шатори,
церади, рибарски моно-филаментни конци, четки за заби,
падобрани, едра.
20
ПОЛИЕСТЕРСКИ ВЛАКНА
Употреба
20. ПОЛИЕСТЕРСКИ ВЛАКНА
Полиестерските се синтетски влакна составени од линеарни

молекули и се состојат од минимум 85% терефтална киселина,
а скратено се означуваат со РЕЅ
Полиестрите се полимери кои исто така можат да бидат во
20.
форма на пластичен материјал или влакна. Како пластичен
материјал се користат за изработка на шишиња за
безалкохолни пијалаци.
Полиестер
Полиестрите имаат јаглеводороднa верига која содржи

естерска група, па оттука им доаѓа името.
Структурата на сликата се вика поли(етилен терефталат),

или РЕТ, бидејќи се состои од етиленски групи и терефталатни
групи.
Естерските групи во полиестерската верига се поларни , со

тоа што едниот кислороден атом од карбонилната група има
негативен полнеж а јаглеродниот атом од карбонилната група
има позитивен полнеж. Позитивните и негативните полнежи од
различни естерски групи се привлекуваат. Тоа им овозможува
на естерските групи од соседните вериги да се порамнат една
во однос на друга во кристална форма, поради што формираат
јаки влакна.
Во големите фабрики, каде се прават полиестрите, се
стартува со диметилтерефталат. Тој реагира со етилен гликол,
а реакцијата се вика трансестерификација. Како резултат на
тоа се добива бис-(2-хидроксиетил) терефталат и метанол. При
загревање на околу 210 оС метанолот (кој пречи во процесот)
испарува и се отстранува.
20.
Потоа бис-(2-хидроксилетил)терефталатот се загрева до 270

о
С за да даде поли(етилен терефталат) и етилен гликол како
нуспроизвод.
Има уште два вида на полиестри на пазарот кои се во врска

со РЕТ. Тоа се:
Поли(бутилен терефталат) (РВТ) и

Поли(триметилен терефталат) (РТТ) .
Тие ја имаат истата намена како РЕТ но за дадени апликации

се супериорни.
Полиестерските влакна се формираат со извлекување од

растоп на околу 260оС, а растопениот полимер е стабилен толку
подолго колку кислородот ќе биде поригорозно отстранет.
Шематски процесот на добивање на континуирани и

штапелни (сечкани, кратки) полиестерски влакна е прикажан на
сликата 20.1.
20.
Слика 20.1. Шематски приказ на процесот на добивање на

континуирани и штапелни полиестерски влакна
Полиетилен терефталат (РЕТ) полиестерот е многу отпорен

спрема хемиското дејство од киселини, бази, оксидативни и
редукциони агенси но, е само неотпорен на дејството на жешки
концентрирани киселини и бази. Влакното е отпорно на
дејството на биолошките агенси. При изложување на сонце
постепено оксидира без промена на бојата , попратено со бавно
губење на јакоста. Влакното се топи на 250 оС при ограничена
декомпозиција. Заради хидрофобноста и големата
кристалиничност полиестерот многу тешко се бои, заради тоа
мора да се користат специјални бои и специјален процес.
20.
Слика 20.2. DSC график на РЕТ
Вообичаени трговски ознаки за РЕТ полиестерот се:

Monsanto, Dacron, Trevira и други. Ова влакно е евтино со
уникатен сет на поволни особини кои го прават корисно во многу
крајни апликации. Поседува соодветни естетски особини и
светол проѕирен изглед. При допир влакното делува малку круто
ако не е текстурирано или модифицирано . Ткаенините од
полиестер покажуваат умерена драперливост.
Влакното е хидрофобно и без хемиската модификација е
апсолутно несорбентно. Овој недостаток го лимитира комфорот
на полиестерските ткаенини.
Заради хидрофобноста лесно се суши и може да се пегла или

суши до 160 оС. Тоа е умерено запаливо влакно кое гори при
контакт со пламен.
Полиестерот практично се користи за секој вид на облека. Во
домаќинствата се користи за изработка на теписи, завеси,
пердиња, чаршави, навлаки за перници и како мебел штоф. Во
индустријата се користи за црева, јажиња, ортоми, мрежи,
автомобилски навлаки, едра, и друго.
21
ПОЛИАКРИЛОНИТРИЛНИ ВЛАКНА
Употреба
21. ПОЛИАКРИЛОНИТРИЛНИ ВЛАКНА
Полиакрилонитрилните (РАN) влакна не се познати по

широката палета од производи каде би се користел освен при
производството на јаглеродните влакна. Хомополимерите од
акрилонитрил се користат во вид на влакна како едра за јахти и
21.
за зајакнувачи на бетон. Но повеќето кополимери кои содржат
РАN се користат како влакна за плетена облека : чорапи, блузи
дури и за шатори за кампување.
Полиакрилонитрил
Ако на етикетата на некоја облека стои “акрил“ тогаш таа е

направена од некој кополимер од РАN. Најчесто се тоа
кополимери од РАN и метил акрилат, или акрилонитрил и метил-
метакрилат.
Понекогаш се прават кополимери од акрилонитрил и винил

хлорид . Овие полимери се придушувачи на пламен, а влакната
направени од нив се викаат модакрилни влакна
Првобитно, како што беше речено погоре, РАN влакната се

добивале од хомополимерот на акрилонитрилот. Тие имаат
добри механички својства, добра термичка отпорност, добра
хемиска отпорност на кисели агенси, но слаба пластичност, слаб
афинитет кон боите и агенсите за облагородување и голема
хидрофобност. Овие недостатоци се отстранети со
21.
кополимеризација на акрилонитрилот со други винилни
мономери кои служат како пластификатори, придонесуваат за
подобрување на растворливоста на полимерот, подобрување на
способноста за боење на влакната со базни и кисели бои, им ја
зголемуваат реактивната способност, хидрофилноста и
еластичноста.
Меѓу првите кополимери познат е акриланот кој е добиен од
85% акрилонитрил, 12% винилацетат и 3% винилпиридин, потоа
мономери со базен карактер кои овозможуваат боење на
влакната со кисели бои. Нивниот број е многу пораснат така што
денес “акрилни влакна“ РАN се нарекуваат сите синтетски
полиакрилонитрилни влакна добиени од хомополимери добиени
од чист акрилонитрил или од полиакрили кополимеризати во кои
најмалку 85% е застапен винилцианид, винилпиридин,
метилметакрилат, акриламид и др.
Влакната кои содржат помалку од 85 масени % а повеќе од 50%
акрилонитрилни групи се нарекуваат модакрилни влакна.
На сликата 21.1 шематски е прикажан процесот на добивање
на PAN влакната.
Слика 21.1 . Шематски приказ на добивањето на PAN

влакната
21.1. ФИЗИЧКИ ОСОБИНИ
Акрилните влакна се со средна јакост и издолжување при

прекин. Линеарната јакост им варира од 18 до 36 cN/tex. Во
влажна состојба јакоста има опаѓа на 13-27 cN/tex .
Издолжувањето при прекин им варира од 20% до 50% во
21.
зависност од типот на акрилните влакна. При 2% издолжување
повратокот е 99%, при 5% издолжување повратокот е 50%-95%.
Влакното е умерено круто и има одлична еластичност и
повраток од деформација на свиткување. Влакната имаат мала
специфична тежина 1.16-1.18 и ниска апсорпција на влага од
1.0% - 2.5% при нормална температура и влажност; се
раствораат во N,N-диметилформамид. Покажуваат добри
термички и електро-изолациони особини. Создаваат умерен
статички електрицитет, а омекнуваат при 190 оС-250 оС.
Акрилните влакна покажуваат добра хемиска отпорност. Тие

се само осетливи на концентрирани киселини а помалку се
осетливи и хидролизираат под дејство на слабите бази.
Оксидирачките и редуцирачките агенси немаат ефект врз
влакната освен хипохлоритниот раствор и тоа на повишена
температура. Не се осетливи на дејството од биолошките агенси
и сончевата светлина. При загревање над 200 оС влакната
омекнуваат и оксидираат .
Акрилните влакна се познати под трговските имиња Acrilan,

Orlon, Creslan и др. Бидејќи , обично се текстурираат , имаат
волуминозен изглед и чувство на допир како кај волна и
поседуваат умерен степен на сјајност. Влакната имаат умерена
јакост но покажуваат лош повраток по издолжувањето.
Покажуваат добра абразивна и отпорност на власење. Влакното
има добра отпорност на гужвање и ги задржува фалтите ако е
соодветно термички третирано. Покажуваат добра хемиска
отпорност спрема куќните хемикалии и сончева светлина и се
умерено отпорни на температурна оксидација и обезбојување.
Перењето и хемиското чистење многу добро ги поднесуваат и
лесно се сушат заради малиот афинитет кон водата.
Може да се пеглаат до 150 оС. Лесно се бојат со различни
типови на бои , кисели, базни и дисперзни. Горат со топење и
продолжуваат со горење по отстранувањето на пламенот.
Се користат за изработка на џемпери, чорапи, плетенини,
спортска и детска облека. Во домаќинствата се користат за
изработка на ќебиња, теписони, мебел штоф, патнички торби
итн. Во индустријата се користат за замена на азбестот , за
армирање на бетон и малтер, итн.
22
ПОЛИЕТИЛЕНСКИ ВЛАКНА
22. ПОЛИЕТИЛЕНСКИ ВЛАКНА
Полиетиленот (РЕ) е најпопуларниот пластичен материјал во

светот. Тој има многу едноставна структура, наједноставна од
сите комерцијални полимери. Молекулата на полиетиленот
22.
претставува долга верига од јаглеродни атоми на кои има
сврзано по два водородни атоми.
Полиетилен
Понекогаш е покомплициран, па некои јаглеродни атоми

место да се сврзани со водородни атоми, сврзани се со
полиетиленски вериги. Ваквиот РЕ се вика разгранет или РЕ со
ниска густина т.е. LDPE (Low Density Polyethylene). Ако нема
разгранување, се вика линеарен РЕ или РЕ со висока густина
т.е. HDPE (High Density Polyethylene), слика 22.1. Двата РЕ се
добиваат со полимеризација на етиленот. LDPE се добива при
висока температура (50 оС - 200 оС) и висок притисок (1500 bar)
во присуство на кисели катализатори, додека HDPE при ниска
температура и притисок во присуство на катализатори на база
на алуминиумови органски соединенија или титантетрахлорид.
Слика 22.1. Линеарен полиетилен
Линеарниот РЕ е многу појак од разгранетиот, но

разгранетиот е поевтин и полесен за производство.
Разгранувањето доведува до смалување на
кристалиничноста, смалување на густината и до влошување на
крутоста. Разгранетиот, LDPE, има добра жилавост и
свитливост. Има извонредни електрични особини; отпорен е на
дејството од киселини и бази и има голема јакост на цепење.
Линеарниот РЕ е многу појак од разгранетиот, но

разгранетиот е поевтин и полесен за производство.
Разгранувањето доведува до смалување на
кристалиничноста, смалување на густината и до влошување на
крутоста. Разгранетиот, LDPE, има добра жилавост и
свитливост. Има извонредни електрични особини; отпорен е на
22.
дејството од киселини и бази и има голема јакост на цепење.
Линеарниот, HDPE, има голема кристалиничност и висока
точка на топење. Има поголема тврдина и прекидна јакост од
разгранетиот РЕ.
РЕ влакна имаат мала апсорпција на вода , 0.1%, што значи

се апсолутно хидрофобни. Во мокра состојба не ја губат јакоста
, многу се еластични и добри електроизолатори.
Постојани се на дејство на киселини и бази , на собна
температура не се растворливи во органски растворувачи.
Хемиски спаѓаат во најотпорните влакна. Посебно се отпорни на
влијание од микроорганизми и инсекти.
Се бојат во самиот растоп од кој се извлекуваат.
Разгранетиот РЕ се користи за завеси, чаршафи за маси,
мрежи, ткаенини за земјоделието, покривки за базени.
Линеарниот РЕ се користи за јажиња, мрежи, риболовни мрежи.
Во однос на облеката РЕ влакна се користат за изработка на
чорапи и спортска облека
РЕ е посебно погоден за користење на ниски температури.
Заради двојната врска на мономерот од кој се добива спаѓа во
групата на т.н. олефински т.е. полиолефински влакна.
23
ПОЛИПРОПИЛЕНСКИ ВЛАКНА
23. ПОЛИПРОПИЛЕНСКИ ВЛАКНА
Полипропиленските (РР) влакна се формираат со екструзија

од растоп на полимерот, пропратена со ориентациско
истегнување на молекулите и кристалите во нишките.
Добиените нишки се ладат во струја на воздух по излегувањето
23.
од спинеретот (млазниците) и се намотуваат на бобини.
Лентата од филаменти се истегнува на топло, се кадри и
пакува при што се добива мултифиламентно предиво кое
содржи 10-500 филаменти од 2.2 до 16.5 dtex. PP кристализира
така брзо што неистегнатите филаменти се високо
кристалинични.
Слика 23.1. Полипропилен
Температурата на која се одвива екструзијата е обично 80 оС.

Брзото ладење условува мали кристали а бавното долги
кристали.
Степенот на ориентираност на макромолекулите се
постигнува со истегнување на нишките и по правило влијае врз
механичките својства на влакната .
Еден од недостатоците на РР влакна е нивната

чувствителност на влијанието на топлината и светлината,
односно нивната сензитивност. РР е подложен на оксидативна
деградација која постанува поизразена со покачување на
температурата. Оваа деструкција се забрзува со влијанието на
светлината, бидејќи незаштитените влакна се чувствителни на
UV радијација.
Стабилизацијата на РР е есенцијална во обезбедувањето на
термичка и светлосна резистентност, затоа пред да се пристапи
кон извлекување на влакната од растопот на полимерот се
додаваат соодветни супстанци –стабилизатори.
Термостабилизаторите применети кај РР влакна им
овозможуваат да ги задржат потребните употребни својства
после експонирање на воздух за подолг период на температура
и над 120 оС.
РР влакна во немодифицирана состојба се практично небоиви
со било кои од фамилијата на бои и техники на боење, што е
уште еден проблем што ги следи овие влакна и кој го ограничува
нивниот прогрес во полето на текстилната примена.
Степенот на кристалиничност зависи од просечната

молекулска маса и нејзината дистрибуција и содржината на
изотактички полимер. Може да се сретне комплетно аморфен
атактички РР како и комплетно кристален изотактички.
Нормалниот, комерцијалниот полимер има степен на
кристалиничност од околу 60-70%.
РР влакна се произведуваат како необоени и пигментно

обоени филаменти, имаат мазна површина, понекогаш восочен
изглед. Најчесто се со кружен попречен пресек но за специјална
намена се добиваат и со други облици на
пресекот. 23.
Просечната јакост им е од 26.5-44.1 cN/tex. Издолжувањето
до кинење се наоѓа во границите 15-25%.
Флексибилноста им е одлична а имаат релативно висок
коефициент на фрикција. Специфичната тежина име е 0.92-0.94
во зависност од степенот на кристалиничност. Тоа ги прави
најлесни влакна од сите комерцијални влакна.
Инсектите и микроорганизмите немаат влијание врз нив.
Имаат одлична отпорност спрема киселини, бази и органски
растворувачи ( не е познат органски растворувач кој би ги
растворил на собна температура).
Слика 23.2. Полипропиленски јажиња
Јажињата од РР, слика 23.2 имаат огромна примена во

морепловството, земјоделието, индустријата, поради следниве
карактеристики:
- голема јакост во сува и мокра состојба
- постојаност кон динамичко оптоварување
- отпорност на абразија
- минимална апсорпција на вода
- лесни (пливаат во вода)
- хемиски отпорни
РР влакна имаат многу голема примена во производство на

теписи, теписони и сл. Исто така се применуваат и во
производство на ќебиња , прекривки и мебел ткаенини и
плетенини и многу други производи. Во индустријата се користат
како арматура за бетон, филтри, изработка на патнички торби,
ранци, итн.
24
МИКРОВЛАКНА
24. МИКРОВЛАКНА
Еден од најзначајните напредоци во последниве години во

полето на текстилните влакна е развојот на технологијата за
екструзија (извлекување) екстремно фини филаменти, помали
24.
од 1 дениер, при истовремено задржување на јакоста ,
униформноста и процесните карактеристики кои ги очекуваат
текстилните преработувачи и консументи. Микровлакната
(колоквијално “микрофибер“ што доаѓа од англ. “microfiber”) се
пофини од сите природни влакна, па дури и од најфината свила,
слика 24.1.
Слика 24.1. микровлакно Слика 24.2. Густо пакување

споредено со природни влакна на микровлакната
Микровлакната се дупло пофини од свилените, три пати

пофини од памучните, шест пати пофини од волнените и шест
пати пофини од човечката коса. Оваа споредба, надоврзана со
нивните извонредни перформанси, ги наведе некои стручњаци
од текстилната индустрија да ги наречат микровлакната
“натприродни“ и тоа со полно право. Кај многу производи
раскошното чувство и изглед на ткаенините е она што го прави
микровлакното посебни. Кај други производи тоа се уникатните
физички и механички перформанси.
Замислете, на пример, кави предности имаат полиестерските
микровлакна кога се носи на отворено т.е. надвор. Мантил
против дожд или жакет направен 100% од микровлакна би бил
многу полесен и покомфорен отколку ист таков направен од
конвенционални влакна.
Бидејќи супер фините филаменти се пакуваат збиено едно до

друго, слика 24.2, тие претставуваат препрека за ветрот и
спречуваат губење на телесната топлина што овозможува
пријатно чувство во студените денови. Ова збиено пакување на
влакната , заедно со природната одбојност на полиестерот кон
влажнеење и дава на ткаенината способност да го одбива
24.
дождот. Непрокиснувачката површина на влакната
предизвикува водата да формира капки, слика 24.3, како да е на
масна површина. Тие капки се многу поголеми од просторот меѓу
влакната така што на ефикасен начин е спречено
пенетрирањето на водата. Ова е постигнато без да има потреба
за хемиско третирање на предивото или ставање на водо-
одбојна облога врз ткаенината со што истата би се направила
потешка и помалку “дишлива“. Ткаенините од микровлакно
добро “дишат“. Иако просторот меѓу влакната е премал за да
може водата (во течна состојба) да пенетрира, тој е сепак
доволно голем, слика 24.4, за поминување на влажна пареа од
телото (потта), со што прави носителот да се чувствува суво и
комфорно.
Слика 24.3. Формирање на Слика 24.4. Mикровлакната

водени капки врз ја пропуштаат потта
површината на влакната
Ова е само еден пример за нивната функција. Микровлакна

се произведуваат од повеќето генерички текстилни влакна како
што се: полиамидните, полиестерските, целулоза, арамидните,
полиакрилонитрилни и други. Најфини се полиестерските
микровлакна со финост од 0.5-0.8 dtex, што значи, само со 3 kg
микровлакна може да се опкружи Земјината топка околу
екваторот.
Покрај самостојно, микровлакната се користат и во бленди со
други влакна подобрувајќи им ги карактеристиките.
Апликацијата им е практично неограничена, а особена
предност имаат кај спортската облека.
Користена литература
[1] Hearle, J.W.S, Looms, B, Cooke, W.D, (1998), Atlas of fiber fracture and damage to
textiles, Woodhead Publishing Company, Cambridge, England.
[2] Miraftab, M, (2009), Fatigue failure of textile fibres, Woodhead Publishing Company,
Cambridge, England.
[3] Fangueiro, R, (2011), Fibrous composite materials for civil engineering applications,
Woodhead Publishing Company, Cambridge, England.
[4] Ugboule, S.C.O, (2009) Polyolefin fibres-industrial and medical applications, Woodhead
Publishing Company, Cambridge, England.
[5] Das, Subrata, (2010) Performance of home textiles, Woodhead Publishing Company,
Cambridge, England.
[6] Shishoo, R, (2005) Textiles in sport, Woodhead Publishing Company, Cambridge,
England.
[7] Eichorn, S.J, Hearle, J.W.S, Jaffe, M, Kikutani, T (2009) Handbook of textile fibres
structure: Volume 2, Woodhead Publishing Company, Cambridge, England.
[8] Hodginson, J.M, (2000) Mechanical testing of advanced fibre composites, Woodhead
[9] Nielsen, L, Landel, R, (1994) Mechanical properties of polymers and composites, Marcel
Dekker, Inc, New York.
[10] Saville, B.P, (1999) Physical testing of textiles, Woodhead Publishing Company,
Cambridge, England.
[11] Morton, W.E, Hearle, J.W.S, (2008) Physical properties of textile fibres, Woodhead
[12] Mallick, P.K, (2008) Fiber-reinforced composites, CRC Press-Taylor & Francis Group,
Boca Raton.
[13] Dimeski, D, Srebrenkoska, V, (2012) Ispituvanje na tekstilni materijali, Tehnolosko-
tehnicki fakultet, UGD, Stip.
[14] Dimeski, D, (2011) Tekstilni vlakna, Tehnolosko-tehnicki fakultet, Univerzitet Goce
Delcev, Stip.
[15] Dimeski, D (2012) Visokoperformansni vlakna, Tehnolosko-tehnicki fakultet, UGD, Stip.
[16] Dimeski, D, (2014) Struktura na tekstilni materijali, Tehnolosko-tehnicki fakultet, UGD,
Stip.
[17] Dimeski, D, (2012) Zastitni tekstilni materijali, Tehnolosko-tehnicki fakultet, UGD, Stip.
[18] Bunsell, A.R, (2009) Handbook of tensile properties of textile and technical fibers,
Woodhead Publishing Company, Cambridge, England.
[19] Fung, Walter, (2002) Coated and laminated textiles, Woodhead Publishing Company,
Cambridge, England.
[20] Franck, Robert, (2005) Bast and other plant fibres, Woodhead Publishing Company,
Cambridge, England.
[21] Hu, Jinlian (2008) Fabric testing, Woodhead Publishing Company, Cambridge, England.
[22] Eichorn, S.J, Hearle, J.W.S, Jaffe, M, Kikutani, T (2009) Handbook of textile fibres
structure: Volume 1, Woodhead Publishing Company, Cambridge, England.
[23] Barker, A.F, (2009) Handbook of textiles, Abhishek Publication Ghandigarh, New Delhi.
[24] Harrock, A.R, Anand, S.C, (2000) Handbook of technical textiles, Woodhead Publishing
Company, Cambridge, England.
[25] Long, A.C, (2005) Design and manufacture of textile composites, Woodhead Publishing
[26] McIntyre, J.E, (2005) Synthetic fibres: nylon, polyester, acrylic, polyolefin, Woodhead
[27] Gupta, B.S, (2008) Friction in textile materials, Woodhead Publishing Company,
Cambridge, England.
[28] Alagirusamy, R, Das, A (2010) Technical textile yarns, Woodhead Publishing Company,
Cambridge, England.
[29] Andreali, C, Freti, F (2004) Man-made fibers reference books of textile technologies,
Fondazione acimit, Milano, Italy.
[30] Hearle, John, (2001) High-performance fibres, Woodhead Publishing Company,
Cambridge, England.
[31] Hongu, T, Philips, G, Takigami, M (2005) New millennium fibres, Woodhead Publishing
[32] Cook, G, (1984) Handbook of textile fibres, Woodhead Publishing Series in Textiles,
Cambridge, England.
[33] Schwartz, Peter (2008) Structure and mechanics of textile fibre accemblies, Woodhead
Publishing Series in Textiles, Cambridge, England.
[34] Delhaes, Peter (2003) Fibers and composites, Taylor and Francis, London and New York.
[35] Morgan, Philips (2005) Carbon fiber and their composites, Taylor and Francis, London
and New York.
[36] Shawla, K. Kumar. (2005) Fibrous materials, Press Syndicate of the University of
Cambrdge.
[37] Fourne, Franz (1998) Synthetic fibers-machines and equipment, manufacture, properties,
Hanser Publishers, Munich.
[39] Damyanov, G.B, Stoyanova, G.K, (2013) Textile processes, quality control and design of
experiments, Momentum Press, LLC, New York.
[40] Horne, Lena, (2012) New product development in textiles, Woodhead Publishing Series
in Textiles, Cambridge, England.
[41] Acar, Memis, (1995) Mechatronic design in textile engineering, Kluwer Academic
Publishers.
[42] Johnson, N, Russell, M (2009) Advances in wool technology, Woodhead Publishing
Limited, Cambridge, England.
[43] Pastore, C, Kiekens, P (2001) Surface characteristic of fibers and textiles, Marcel Dekker,
Inc. New York, Basel.
[44] Dubrovski, Polona Dobnik (2010) Woven fabric engineering, Sclyo, Rijeka, Croatia.
[45] Vigo, T, Turbak, A, (1991) High-tech fibrous materials, American Chemical Society,
Washington, USA.
[46] Woodings, Calvin, (2001) Regenerated cellulose fibres, Woodhead Publishing Limited,
Cambridge, England.
[47] Hsieh, Y, Gordon, S (2007) Cottn-Science and Technology, Woodhead Publishing
Limited, Cambridge, England.
[48] (Commiittee) (2005) High-Performance Structural Fibers for Advanced Polymer Matrix
Composites, National Academies Press.
[49] (Commiittee) (2005) High-Performance Synthetic Fibers for Composites, National
Academies Press.
[50] (Commiittee) (1998) Ceramic Fibers and Coatings – advanced materials for twenty-first
century, National Academies Press.
[51] (Data sheet) Technical Guide Kevlar Aramid Fiber, DuPont.
Проф. д-р Винета Сребренкоска

(ISBN 978-608-244-684-4)

Заштитни текстилни материјали и облека

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Заштитни текстилни материјали и облека

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ” – ШТИП

ТЕХНОЛОШКО ТЕХНИЧКИ ФАКУЛТЕТ

Проф. Д-р Винета Сребренкоска

Проф. Д-р Винета

Проф. Д-р Винета Сребренкоска

CIP - Каталогизација во публикација

Начин на пристап (URL): http://e-lib.ugd.edu.mk/876. - Текст во PDF формат, содржи 199

а) Заштитна облека - Текстилни материјали - Високошколски учебници COBISS.MK-ID

УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ” – ШТИП

ТЕХНОЛОШКО ТЕХНИЧКИ ФАКУЛТЕТ

Проф. д-р Винета Сребренкоска

ЗАШТИТНИ ТЕКСТИЛНИ МАТЕРИЈАЛИ И ОБЛЕКА

Учебникот „Заштитни текстилни материјали и облека“ е наменет за студентите на

Авторот, Штип, 2019

11 ТЕКСТИЛ ЗА ЕЛЕКТРОСТАТСКА ЗАШТИТА

14.4.1 Јажиња 130

18.3 Типови на стаклени влакна 169

KОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА 196

ЗАШТИТА ОД МЕХАНИЧКИ УДАР

ЗАШТИТА ОД НАМАЛЕНА ВИДЛИВОСТ

1. ПРЕГЛЕД НА ЗАШТИТНАТА ОБЛЕКА

Заштитната облека се изработува од текстил кој го

Заштитните текстилни материјали се дел од техничките

Класифицирањето на текстилните материјали за лична

Понатаму можат да бидат класифицирани според

Слика 1.2.1. Примена на текстилот кај различни видови

1.2.1. ЗАШТИТА ОД ОГАН

Пожари многу често се случуваат што резултираат со

Времето на изложеност на дејство на пламен како и

1.2.2. ТЕРМИЧКА ЗАШТИТА

Метаболизмот во човековиот организам генерира топлина

За заштита од кондуктивна топлина дебелината на

За заштита од конвективна топлина (особено од пламен)

Што се однесува до заштитата од радијацијаоната

За температури од – 30 оС неопходна е специјално

1.2.3. ХЕМИСКА ЗАШТИТА

Облека за хемиска заштита што ќе штити од секаква

Херметизирачката го покрива целото тело и вклучува

Не-херметизирачката облека се состои од сепаратни

Во САД хемиски заштитната облека се класифицира во четири

Посебно внимание е посветено на развој на заштитна облека

Друго важна функција на хемиски заштитната облека е да

1.2.4. ЗАШТИТА ОД МЕХАНИЧКИ УДАР

Балистичка заштита обично им е потребна на војници,

директно погодено. Меѓу првите материјали кои се користеле

Заштита од друг вид на удар

Само во САД секоја година повеќе од еден милион

1.2.5. БИОЛОШКА ЗАШТИТА

Повеќето природни влакна, како што се волнените,

• Да го заштитат човекот од бактерии, габи,

• Да го заштитат самиот текстил од био-деградација која

Антимикробните својства на свилата со години се

финиши врз површината на ткаенините или влакната. Покрај

1.2.6. ЗАШТИТА ОД РАДИЈАЦИЈА

Заштита од нуклеарна радијација

Специјална заштита е потребна за луѓето што работат во

Брановата должина на соларната радијација која стигнува

Табела 1.2.6.1. Главни фактори кои влијаат врз

Во последниве две декади, напорите да се намали појавата

Заштита од електромагнетна радијација

Со развојот на модерното општество луѓето во секојдневниот

1. Ламинирање на спроводлив слој на површината од

2. Додавање на спроводливи полнители како јаглеродна

3. Додавање на спроводливи влакна и предиво во самата