Örnekleme Yöntemleri

3. Hafta
Temel Kavramlar
Evren
• Bir araştırma için evren, soruları cevaplamak için ihtiyaç duyulan verilerin elde edildiği
canlı ya da cansız varlıklardan oluşan büyük gruptur.

• Araştırmada toplanacak verilerin analizi ile elde edilecek sonuçların geçerli olacağı,
yorumlanacağı gruptur.

• Araştırma sonuçlarının geçerli olacağı evrenin sınırlandırılmış bir parçasına evren birimi
denir. İlköğretim öğrencilerinin okuma alışkanlıklarını konu edinen bir araştırmada evren
birimi ilköğretim öğrencileri, liselerdeki disiplin suçlarını konu edinen bir araştırmada ise
liselerdir.

• Evrenden elde edilen verilerden hesaplanan ve evreni betimlemek için kullanılan

değerlere evren değer ya da parametre denir.
• Bir araştırma için iki tür evrenden söz edilebilir:

• Hedef evren: Ulaşılması hemen hemen imkansız olan evrendir ve

araştırmacının ideal seçimidir.

• Ulaşılabilir evren: Araştırmacının gerçekçi seçimidir ve ulaşılabilir

olandır.

• Bilimsel çalışmaların raporlarında genel olarak sadece ulaşılabilir

evren tanımlanır ve kısaca «araştırmanın evreni» ifadesi kullanılır.
• Araştırmada amaç, evren hakkında bilgi toplamaktır. Evren
birimlerinin tümüne ulaşılabildiği durumlarda örneklemeye ihtiyaç
duyulmaz.

• Evrenin tüm birimlerine ulaşılarak bilgilerin toplanmasına sayım denir.

Sayımın yapılabilmesi öncelikle evren birimlerinin tanımlandığı bir
çerçevenin olmasını gerektirir.
Örneklem ve Örnekleme
• Örneklem, özellikleri hakkında bilgi toplamak için çalışılan evrenden
seçilen onun sınırlı bir parçasıdır.

• Örnekleme ise, evrenin özelliklerini belirlemek, tahmin etmek

amacıyla onu temsil edecek uygun örnekleri seçmeye yönelik süreci
ve bu süreçte gerçekleştirilen tüm işlemleri tanımlar.

• Örneklemlerden elde edilen verilerden hesaplanan ve örneklemi

betimlemede kullanılan değerlere örneklem değer ya da istatistik
denir.
• Bilgilerin örnekleme yapılarak toplanma yoluna gidilmesi, çok daha az
insan kaynaklarının ve maddi kaynakların kullanılması, ek olarak
bilgilerin çok daha kısa sürede toplanabilmesi nedeniyle araştırmacılar
için büyük bir avantajdır.

• Öte yandan sayım ile elde edilecek bilgilerin doğruluk derecesinin,

örnekleme hatası nedeniyle örneklemden elde edilecek bilgilerden
daha yüksek olacağı da bir gerçektir.
 Örnekleme Aşamaları
1. Evrenin
tanımlanması
2. Evrendeki
elemanların
listelenmesi
3. Örnekleme çeşidine
karar verme
4. Örneklem
büyüklüğünün
belirlenmesi
5. Örneklemin
alınması
6. Temsilliğin
sağlanması

Tahmin
• Örneklemede temel kavramlardan biri de örnekleme hatasıdır. Örnekleme
hatası, evrenin aynı koşullarda gerçekleştirilen sayımdan elde edilen sonuç
ile örnekleme yoluyla tahmine dayalı sonuç arasındaki farka denir.

• Sayım ve örnekleme birlikte yapılamayacağından örnekleme hatasının

hesaplanması olanaksızdır.

• Ancak örneklemden elde edilecek veriler kullanılarak hesaplanan standart

hata örnekleme hatasının alabileceği en yüksek değer belli bir güven
düzeyinde tahmin belirlenebilir.
Örnekleme Yöntemleri ve Sınıflandırılması
• Hangi örnekleme yönteminin kullanılacağını belirlemek için
araştırmanın amacına bakmak gerekir.

• Evrenin tanımı, veri toplama teknikleri, araştırmanın deseni, sahip

olunan olanaklar örnekleme yönteminin seçilmesinde belirleyici
faktörlerdir.

• Örnekleme birimi seçiminin olasılıklı olma ve olasılıklı olmama

durumu, sınıflandırmada sıklıkla kullanılan temel bir ölçüttür. Bir diğer
önemli ölçüt ise seçkisizliktir.
• Seçkisizlik (yansızlık), örneklemede temel alınan birimlerin örneklem
için seçilme olasılıklarının eşit olması durumudur.

• Örneklemde temel alınan birim unsur ya da küme olabilir.

• Örneklem seçiminde seçkisizlik evren değerlerinin daha güçlü tahmin

edilmesini sağlar.

• Seçkisizlikte önemli olan kavram bağımsızlıktır. Bağımsızlık birimlerin

örnekleme seçilme durumlarının birbirinden bağımsız olması anlamı
taşır.
 Örnekleme Yöntemleri
Seçkisiz Örnekleme Seçkisiz Olmayan
Yöntemleri Örnekleme Yöntemleri

Tabakalı Sistematik Amaçsal Uygun

Basit Seçkisiz Seçkisiz Örnekleme Örnekleme Örnekleme

Aykırı Maksimum Benzeşik Tipik Tabakalı Ölçüt

örnekleme çeşitlilik örnekleme örnekleme amaçlı örnekleme
Seçkisiz Örnekleme Yöntemleri
• Basit seçkisiz örnekleme: Her bir örnekleme birimine eşit seçilme
olasılığı vererek seçilen birimlerin örnekleme alındığı yöntemdir –
simple random sampling

• Evreni temsil etme gücü daha yüksektir

• Örnekleme birimlerinin örnekleme seçilme olasılıkları eşit ve
bağımsız olmalıdır

Rastgele
• Tabakalı örnekleme: Evren her bir evren birimi bir ve yalnız bir
tabakaya ait olacak ve hiçbir evren birimi açıkta kalmayacak şekilde alt
gruplara bölünerek örneklemin her bir tabakadan ayrı ayrı birbirinden
bağımsız olarak çekildiği örnekleme yöntemidir– stratified sampling

• Tabaka içi değişim olabildiğince küçük (homojen) kalmalı

• Tabakalar arası değişim olabildiğince büyük (heterojen) kalmalı

Rastgele

Rastgele

Rastgele
Seçkisiz Olmayan Örnekleme Yöntemleri
• Sistematik örnekleme: Evren birimlerinin düzgün bir şekilde sıralanabildiği
varsayılsın. Örneklem büyüklüğünün evren büyüklüğüne bölünmesiyle bulunan
örneklem aralığının k olduğunu düşünelim. İlk k birimden birinin belirlenerek
başlangıç noktası olarak alındığı ve bundan sonra gelen her k’ıncı birimin
örnekleme seçildiği yöntemdir.

Her sütunda k. kişi

• Örneklem için başlangıç noktasının kura ile belirlenmesi beklenir. Bu
durumda birimlerin örnekleme eşit seçilme olasılıkları söz konusu
olur. buna bağlı olarak sistematik örnekleme olasılığa dayalı
örnekleme yöntemleri içinde sayılır.

• Evrendeki tüm birimlerin bağımsız olarak seçilme şansına sahip

olmaması bir sorun olarak görülebilir.
• Örneklem için birinci birim seçilirse, geriye kalanlardan örnekleme
girecek olanlar otomatik olarak belirlenir.

• Seçimler bağımsız olmadığı halde, evren listesi seçkisiz düzenlenmiş

ve başlangıç noktası seçkisiz belirlenmişse sistematik örnekleme
pratik bir yol olarak iyi bir seçim olabilir.

• Ancak kararlaştıran büyüklükteki bir örneklemi oluşturmada olası

kombinasyonlardan örneklem aralık genişliğine göre sadece sınırlı
sayıda izin vermesi temel bir sınırlılık hatırda tutulmalıdır.
• Evren büyüklüğünün örneklem büyüklüğüne bölünmesiyle bulunan
sayıya k katsayısı deniliyordu.
• Örneğin 80 kişilik bir gruptan 4 kişi seçilecekse aralık genişliği 20 olur.
Burada başlangıç noktası en fazla 1-10 arasında 10 farklı nokta ve
buna bağlı olarak da örneklem için olası kombinasyon sayısı en fazla
10 olur. Oysa basit seçkisiz örnekleme yapılmış olsa 80 kişiden 4 kişilik
kombinasyon sayısı iki milyondan fazladır.
• Başka bir örnek ele alalım. Alper lise öğrencilerinin öğrenme stratejileri ile
akademik başarıları arasındaki ilişkiyi incelemeyi amaçlıyor. Alper’in
araştırmasında evren birimi olarak liselerin yansız olarak sıralandığını kabul
edelim.

• Lise sayısının 200 ve seçilecek lise sayısının 20 olduğunu düşünelim. Bu

durumda örneklem için hesaplanması gerek k aralık genişliği 200/20=10
olarak bulunur. Daha sonra 1-10 arasındaki rakamlardan biri kura ile
belirlenir. Bu rakamımız 8 olsun. O zaman liseler listesinden örnekleme
alınacak ilk lise 8 numaralı lise olur ve bunu aralık genişliği kadar arttırarak
20 liseyi belirleriz. Bu 8,18,28,38,48… olarak devam eder.
• Amaçsal örnekleme: Çalışmanın amacına bağlı olarak bilgi açısından
zengin durumların seçilerek derinlemesine araştırma yapılmasına
olanak tanır.

• Olasılı ve seçkisiz olmayan bir örnekleme yaklaşımıdır.

• Araştırmacı, seçilen durumlar bağlamında doğa ve toplum olaylarını
ya da olgularını anlamaya ve bunlar arasındaki ilişkileri keşfetmeye ve
açıklamaya çalışır.
• Kendi içerisinde 6’ya ayrılır;
Amaçsal Örnekleme Çeşitleri
a. Aykırı durum örnekleme: İncelenen problemle ilgili olarak var olan
birbirine aykırı (uç) durumların daha net görüleceği kabul edilir.
Uçlarda yer alan durumlarla ilgili ayrıntılı bilgi elde edilmek
istendiğinde kullanılabilir.

• Öğrenci performansını çeşitli boyutlarıyla inceleyerek başarı ve

başarısızlık olgusunu anlamaya çalışan bir araştırmacı, örneklemini
amacına bağlı olarak öğrenci başarısının en yüksek ve en düşük
olduğu okullardan seçmesi aykırı örnekleme bir örnektir.
b. Maksimum çeşitlilik örnekleme: Evrende incelenen problemle ilgili
olarak kendi içinde benzeşik farklı durumların belirlenerek çalışmanın
bu durumlar üzerinde yapılmasıdır. Dikkat edilmesi gereken nokta,
örnekleme yansıtılacak çeşitlilik durumlarının araştırmanın amacını
gözeterek karar verilmesidir.

• Türkiye’de 2005/2006 öğretim yılında uygulamaya konulan ilköğretim

1-5 yeni ders programlarının uygulanmasında karşılaşılan sorunları
irdelemeyi amaçlayan bir araştırmacı, örneklemini farklı sosyo-
ekonomik özelliklere sahip bölgelerdeki okullardan seçerek
durumlarda çeşitlilik sağlayabilir.
c. Benzeşik örnekleme: Evrenden araştırmanın problemi ilgili
olarak benzeşik bir alt grubun, durumun seçilerek çalışmanın
burada yapılmasını tanımlar. Evrende yer alan ve kendi
içlerinde benzeşik olan alt grupların seçilmesi hedeflenir.

• Kentlerde aileleri tarafından istismar ve ihmal edilen çocukların

gelişim özelliklerinin inceleneceği araştırmada, bu tür davranışların
görece daha fazla gözlendiği yaşam biçimi benzeşik alt sosyo-
ekonomik çevredeki aileler örnekleme alınabilir. Grup içi değişmenin
en aza indirgendiği durumlarda odaklanmanın temel ilke olduğu bu
yöntemde, odak grup görüşmeleri temel veri toplama tekniğidir.
e. Tipik durum örnekleme: Araştırma problemi ile ilgili olarak
evrende yer alan çok sayıdaki durumdan tipik olan bir durumun
belirlenerek bu örnek üzerinden bilgi toplanmasını gerektirir. Burada
esas olan sıra dışı olmayan ortalama, tipik bir durumun seçilmesidir.

• Örneğin Ankara ili kent merkezindeki resmi ilköğretim okullarındaki

öğretmenlerin ve velilerin yeni ders programlarının uygulanmasına ilişkin
tutumlarını incelemek istediğimizi düşünelim. Bu durumda, çalışmamızı çok
sayıda okul yerine tipik olarak belirlediğimiz kent merkezinde bulunan sıra
dışı özellik göstermeyen vasat bir ya da iki okulda yürütebiliriz.
e. Tabakalı amaçsal örnekleme: İlgilenilen belli alt grupların
özelliklerini göstermek, betimlemek ve bunlar arasında
karşılaştırmalara olanak tanımak amacıyla tercih edilir.

f. Ölçüt örnekleme: Bir araştırmada gözlem birimleri belli

niteliklere sahip kişiler, olaylar, nesneler ya da durumlardan
oluşturulabilir. Bu durumda örneklem için belirlenen ölçütü
karşılayan birimler (nesneler, olaylar vb.), örnekleme alınırlar.

• Örneğin 10 günden fazla devamsızlığı olan öğrenciler ya da dört yıllık

fakülteleri beş veya altı yılda bitirenler bir ölçüt oluşturur.
• Uygun Örnekleme: Zaman, para ve işgücü kaybını önlemeyi temel
amaç edinen bu yöntem, sonuçlarına en az güvenilen ve
araştırmacılar tarafından önerilmeyen bir yöntemdir. Olayları ve
olaylar arasındaki mantıksal bağlantıları görmemize yarayan yeterince
zengin bilginin toplanması zordur.

• Alper ‘in ikamet ettiği yere yakın olan ve düşük maliyetle kolayca
uygulama yapabileceğine inandığı bir lise belirleyerek bu okullardaki
öğrencileri örneklemine alması uygun bir örnekleme olur.
Örneklem Büyüklüğü
• ‘’Araştırmam için örneklem büyüklüğü ne kadar olmalıdır? ’’ sorusu oldukça
zor bir sorudur ve araştırmacıların cevaplamada güçlük çektikleri temel
yöntemsel sorunlardan biridir.

• Örneklem büyüklüğünün ne kadar olması gerektiğine karar vermeden önce

araştırmanın ulaşılabilir evrenin tanımlanması gerekir.

• Alper ‘in araştırması için evreni, Ankara il merkezindeki liselere devam eden
öğrencileri olarak tanımlayalım. Bu durumda Ankara merkezindeki tüm lise
öğrencilerini içine alan ve örneklemi seçmede esas alacağımız çerçeveyi
belirlemiş oluruz.
• Ayrıca araştırmacının örneklem büyüklüğüne karar vermesinde çeşitli
kısıtlamalar rol oynar. Örneğin; parasal kaynak örneklem büyüklüğünü
belirleyebilir. Araştırma bütçesi kısıtlı ise, siz bütçeye uygun bir örneklem
büyüklüğü kararlaştırmak zorunda kalırsınız.

• Örneklem büyüklüğünün kararlaştırılmasında araştırmanın türü (nitel ve

nicel), araştırmanın deseni, eş zamanlı incelenecek değişkenlerin sayısı,
uygulanacak veri analizi yöntemleri, tahmin için kabul edilen güven düzeyi
ve tolere edilecek sapma miktarı dikkate alınır.

• Bazı çalışmalarda örneklem büyüklüğünü kararlaştırmada analiz birimleri

de dikkate alınır. Analiz birimi, araştırmacının hakkında konuşmak istediği
grup(lar) olarak tanımlanabilir.
• Nitel araştırmalar için örneklem büyüklüğüne karar vermek nicel
araştırmalara göre daha zordur. Çünkü izlenmesi gereken net bir yol
yoktur. Burada önemli olan neyi bilmek istediğiniz, araştırmanın amacı
, güvenilirlik durumu ve elde bulunan zaman ve kaynaklar ölçüsünde
neler yapabileceğinizdir. Her zaman olduğu gibi kısıtlı kaynaklarla,
küçük bir örneklem grubuyla özel bir olguyu derinlemesine
araştırmayı veya daha geniş kapsamlı bir araştırma için büyük bir
örneklem grubu ile çalışmayı seçebilirsiniz.
• Süreksiz değişkenler
için evren için p
tahminleri kolayca
yapılabilir ve belli
sapma miktarları ve
güven düzeyleri için
tablolar hesaplanabilir.
Aşağıdaki tabloda
süreksiz değişkenlerde
farklı sapma miktarları
için uygun örneklem
büyüklükleri
gösterilmiştir.