Mövzu - 2

Hüququn mənşəyi

1. Dövlət və hüququn mənşəyinin qısa xarakteristikası.

2. Hüququn mənşəyi haqqında əsas təlimlər.

1. Dövlət və hüququn mənşəyinin qısa xarakteristikası.

İbtidai icma quruluşuna xas olan ictimai hakimiyyat və adətlər öz yerini

hakimiyyətin və sosial normaların yeni formalarına - dövlət və hüquqa verir.
Tarixdə inkişafi uzun və davamlı olan bu sosial hadisə bütövlükdə cəmiyyətin
təkamülü prosesinin gedişində, mədəniyyətin inkişafi məcrasında baş vermişdir.
Müasir ədəbiyyatda hesab olünur ki, ibtidai cəmiyyətin dağılmasının əsas
səbəbi neolit (yeni daş dövrü - daş dövrünün axırıncı mərhələsi) dövründə
istehlakçı iqtisadiyyatdan istehsalçı iqtisadiyyata keçməsi, başqa şozlə, adi
ovçuluqdan, meyvə toplayıcılığından əkinçiliyə, maldarlığa, metalişləmə
sənayesinə keçilmədir.
Bu proses məhsuldar qüvvələrin inkişafına, artıq məhsulun yaranmasına
gətirib çıxarirdı, bu halda ailə nəinki öz həyatını təmin edir, həm də artıq məhsul
yaradır, nəticə etibarilə əmək alətlərinin, mal ehtiyatlarının ağsaqqalların, hərbi
rəislərin əlində toplanmasına kömək edirdi. Butun bunlar xüsusi mülkiyyətin
meydana gəlməsi və cəmiyyətin sosial təbəqələşməsinə, siniflərin, dövlətin
meydana gəlməsinə gətirib çıxarmışdı. Sərvətin ayrı-ayrı şəxslərin əlində
toplanması təsərrüfatda özgə əməyindən - indi artıq qula çevrilmiş əsirlərin
əməyindən istifadə etməyə imkan yaradırdı. Quldarlar və qullar - mənafeləri
barışmaz olan iki antaqonist sinif belə meydana gəldi. Ədəbiyyatda qeyd olunduğu
kimi, bu, əsil mənada inqilab idi.
İctimai işləri idarə etmək üçün elə bir hakimiyyətin mövcudluğuna zərurət
yaranırdı ki, o, varlıların hökmranlığını qorumağa, istismar olunan sinifləri itaətdə
saxlamağa qadir olsun. Qəbilə təşkilatı bu hökmranlığı təmin edə bilməzdi.
Yaranmaqda olan belə bir təşkilat dövlət oldu. Dövlət iqtisadi cəhətdən hökmran
sinfin təşkilatı, onların sinfi mənafelərini müdafiə və mühafizə edən təşkilat kimi
çıxış edirdi.
Yaranan erkən sinfi şəhər-dövlətlərin funksiyalarını yerinə yetirmək üçün
hakimiyyətə malik olan insanların xüsusi təbəqəsindən ibarət dövlət aparatı
formalaşır ki, o da idarəetmə vəzifəsini ifadə edirdi.
Elmdə dövlətin əmələ gəlməsinin iki tarixi yolu - şərq (Asiya) və Avropa
yolları göstərilir.
Dövlətin şərq yolu ilə meydana gəlməsinin əsas səbəbləri qismində ilk
növbədə bu ölkələrdə torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətin olmaması, icma torpaq
sahibliyinin mövcudluğu, irriqasiya sisteminin - süni suvarma sisteminin
yaradılması çıxış edirdi. Bu faktorlar mərkəzləşmiş dövlət hakimiyyətinin bərqərar
olmasmı tələb edirdi. Şərqin bir sıra ölkələrində (Misir, Babilistan. Hindistan, Çin,
1
Assuriya, İran və ş.) quldarlıq monarxiyası yaradılmışdı ki, onun əsasını icma
əkinçiliyi təşkil edirdi. Burada iqlim şəraiti ilə əlaqədar irriqasiya sisteminə zəruri
ehtiyac var idi. Belə bir şəraitdə kənd icmaları uzun müddət qalmaqla çox ləng
inkişaf edirdi ki, bu da öz növbəsində xüsusi mülkiyyətin inkişafı yolunda
maneəyə çevrilirdi. Məhz bu baxımdan Qədim Şərq ölkələrində quldarların torpaq,
su və qismən qullar üzərində kollektiv mülkiyyəti uzun müddət qalmaqda davam
edirdi. Digər tərəfdən, süni suvarma sisteminin yaradılması, quldarlıq dövlətinin
ictimai işləri təşkil etməsi siyasi hakimiyyətin mərkəzləşməsi zərurətini ortaya
çıxarırdı. İrriqasiya işlərində çalışan qullar və azad yoxsullar çox böyük kütləni
təşkil edirdi ki, bunu da yalnız mərkəzləşdirilmiş güclü dövlət hakimiyyəti vasitəsi
ilə itaətdə saxlamaq mümkün idi.
Avropa yolu ilə dövlətin əmələ gəlməsinin səbəbləri xüsusi mülkiyyətin
əmələ gəlməsi, cəmiyyətin zidd siniflərə parçalanması, iqtisadi, hüquqi
bərabərsizlik, iqtisadi cəhətdən hökmran sinif tərəfindən aşağı sinfin istismarı kimi
amillərdən ibarətdir. Bu yolun klassik nümunəsi qismində qədim Afinanı
göstərmək olar.
Dövlətin əmələ gəlməsi təbii, obyektiv proses olub müxtəlif faktorların
iqtisadi, ekoloji, coğrafi, dini amillərin təsiri altmda baş vermişdir. Bu səbəbdən
dövlətin meydana gəlməsinin müxtəlif tarixi formaları mövcuddur.
F.Engels "Ailənin, xüsusi mülkiyyətin və dövlətin mənşəyi" əsərində dövlətin
əmələ gəlməsinin üç əsas formasını Afina, Roma və Qədim German formasını
göstərir. Qeyd etmək lazımdır ki, bu formalar müasir alimlər tərəfindən elmin yeni
nailiyyətləri əsasmda aparılan tədqiqatlarda da göstərilir. Bu formalardan hər
birinin öz xüsusiyyətləri vardır ki, bu da onları müstəqil formalar kimi
fərqləndirməyə imkan verir. Məsələn, dövlətin əmələ gəlməsinin Afina formasının
xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, burada dövlət daxili səbəblərdən cəmiyyətin
siniflərə bölünməsinin məhsulu olmuşdur. Solon və Klisfen tərəfindən aparılan
islahatlar qəbilə-tayfa quruluşunu sarsıtmış, Afina dövlətinin yaranmasına xeyli
dərəcədə yol açmışdı. E.ə. 594-cü ildə arxont (ali vəzifəli şəxs) vəzifəsinə seçilən
Solon tərəfindən aparılan bir sıra isla¬hatların içərisində vətəndaşların əmlak
ölçüsünə görə dörd dərəcəyə bölünməsi tayfa-qəbilə quruluşunun dağılmasına
səbəb oldu. Klisfen islahatları nəticəsində Afinada dövlətin yaranması prosesi başa
çatdı. Hakimiyyətə gələn Klisfenin qəbilə quruluşunu tam ləğv edən və Afinada
dövlətin formalaşmasını başa çatdıran e.ə. 509-cu il islahatları oldu. Klisfen Solon
tərəfindən əhalinin dörd dərəsəyə bölünməsini ləğv etdi və tayfa mənsubiyyətindən
asılı olmayaraq o, bütün əhalini 10 ərazi dairəsinə bölməklə əha¬linin ərazi
bölgüsünü təşkil etdi.
Afina formasından fərqli olaraq Qədim Romada dövlətin əmələ gəlməsi
Roma qəbilələrindən kənarda yaşamış plebeylərin patrisilərə qarşı mübarizəsi
sayəsində sürətlənmişdir. Plebeylərin qələbəsi, siyasi hüquqları əldə etməsi, aqrar
məsələni (mülkiyyətə sahiblik hüququna malik olma ilə şərtlənən) öz xeyirlərinə
həll etməsi köhnə quruluşu dağıtmış və nəticə etibarilə dövlətin yaran¬masına
səbəb olmuşdur. Qədim Roma ərazisinin 21 dairəyə bölünməsinə yönələn Servi
Tulli islahatı dövlətin ərazi prinsipi üzrə bölünməsini, əhalinin (patrisin və

2
plebeylərin) qarışmasını şərtləndirdi. Nəhayət, Roma imperiyasına qalib gələn
qədim germanlarda dövlət özgə ərazilərini (barbar tayfaları tərəfindən Roma
imperiyası ərazisinin böyük hissəsinin zəbt edilməsi) qəsb etmənin bilavasitə təsiri
altmda (Frank dövləti) meydana gəlmişdir; qəbilə quruluşu Romanm geniş ərazilər
üzərində hökmranlıq üçün uyğunlaşmadığına görə onun xüsusi hakimiyyət
aparatına, dövlət hakimiyyəti institutlarını ehtiva edən yeni quruluşa keçidi üçün
zəmin yaradılmışdı.
Qeyd etmək lazımdır ki, dövlət və hüququn əmələ gəlməsi müxtəlif amillərlə
sosial-iqtisadi, mədəni, etnik, dini, adət, ənənələr və s.-lə şərtlənmiş obyektiv
qanunauyğun prosesdir. Təbii ki, tarixi şəraitdən asılı olaraq bu və ya digər amilin
həmin prosesə təsiretmə əhəmiyyətinin dərəcəsi müxtəlif olmuşdur. Onlardan hər
hansı birinin ön planda olması yaxud az əhəmiyyət kəsb etməsinin əsasında ilk
növbədə maddi şərait, müvafiq regiona xas olan səciyyəvi cəhətlər, tarixi-mədəni
inkişaf, dini-ideoloji amillər və s. durur.
Dövlət və hüquq bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan, eyni tarixi mərhələdə eyni
səbəblər nəticəsində meydana gələn ictimai hadisələrdir.
Hökmran sinfin elə bir vasitəyə ehtiyacı var idi ki, onun köməyi ilə öz sinfi
mənafelərinə, sinfi məqsədlərinə hamı üçün məcburi qüvvəyə malik məna verə
bilsin. Belə bir vasitə hüquq oldu; onun köməyi ilə hökmran sinif öz iradəsini
qanuniləşdirmiş, onu bütün cəmiyyətə qəbul etdirməyə qadir olmuşdu. Beləliklə,
hüquq hökmran sinfin məqsədlərinin realizə edilməsi, dövlətin funksiya və
vəzifələrinin həyata keçirilməsi vasitəsinə çevrildi.
Hüququn tarixi zəruriliyi həm də ictimai münasibətlərin daimi inkişafından,
istehsalm tərəqqisindən, həmin münasibətləri hamı üçün ümumi meyar olan
normalarla tənzim etmək lüzumundan irəli gəlirdi. Hüququn dəyəri onun yeni
ictimai münasibətlərin möhkəmlənməsində təzahür edirdi.
Hüququn meydana gəlməsinin əsas yollan mövcud davranış qaydalarının
sanksiyalaşdınlması və yeni normalann müəyyən edilməsi idi. Birinci halda dövlət
öz mənafeyinə və iradəsinə uyğun gələn qəbilə quruluşunun adətlərini təsbit edir,
adət hüququnun əmələ gəlməsini şərtləndirir, onların tətbiqini dövlət məcburiyyəti
ilə təmin edir. Hüquq normalarının müəyyən edilməsi dövlətin hüquqyaratma
fəaliyyəti nəticəsində hüquq normalarının qəbul edilməsini ifadə edir. Xüsusi
mülkiyyətə əsaslanan münasibətlərin yaranması bu münasibətləri tənzim edən yeni
normalann müəyyənləşdirilməsini tələb edirdi. İstehsal vasitələri üzərində xüsusi
mülkiyyət kimi mülkiyyət forması olmayan qəbilə quruluşunun adətləri quldarlıq
ictimai münasibətlərini tənzim etmək fimksiyasım yerinə yetirə bilməzdi.
Hüququn sinfi mahiyyəti haqqında Qədim dövrün hüquqi abidələri kifayət
qədər məlumat verir. Belə ki, Hammurapi Qanunlarında (e.ə.XVIII əsr) müəyyən
edilən cəzalar sistemində Babil hüququnun silki-sinfi xarakteri aydm görünürdü.
Eyni cinayətlərə görə müxtəlif siniflərə və sosial qruplara mənsub olanlar üçün
müxtəlif cəzalan müəyyən edən normalann həmin qanunlarda təsbit edilməsi bunu
bir daha təsdiqləyir. Məsələn, 196-cı maddə talion ("əvəz-əvəz") prinsipinə əsasən
avilumun gözünü çıxarmış azad adamın gözünün çıxanlması haqqında mə¬lumat
verir. Əgər o, muşkenumun gözünü zədələyərdisə, 198-ci maddəyə əsasən 1 mina

3
gümüş pul kompensasiyası verməli idi. Başqa misal. Qədim Hindistan hüququnun
e.ə. II - eramızın II əsrlərində təşəkkül tapmış Manu Qanunları da silki-kasta
xarakteri daşıyırdı. Göstərmək kifayətdir ki, Qanunlar brəhmənlər (ən ali varna,
"canlı varlıqların yaxşısı") vamasmdan (kastasından) başqa qalan bütün varnalara
münasibətdə ölüm cəzasına yol verirdi.
Hüquq öz əlamətlərinə görə qəbilə quruluşunun sosial normalarından
əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir: 1) hüquq hər şeydən əvvəl, iqtisadi cəhətdən
hökmran sinfin dövlət iradəsini ifadə edir. Cəmiyyətin yalnız hökmran hissəsinin
sinfi mənafeyi hüququn sinfi mahiyyətini təşkil edir; 2) hüquq ümumməcburi
yuridik qüvvəyə malikdir. O, dövlət hakimiyyətinin bütün cəmiyyət üçün məcburi
olan rəsmi sərəncamıdır; 3) hüquq dövlətin məcburiyyət qüvvəsi ilə təmin edilir və
onun pozulması dövlət tərəfindən cəzalandırılır; 4) hüquq adətlərdən fərqli olaraq
yazılı surətdə, müəyyən formalarda (qanun, fərman, sərəncam və i.a.) ifadə edilir;
5) hüquq sistemində erkən sinifli cəmiyyətdə adət hüququ əsas yer tutaraq həcm
etibarilə normativ aktlara nisbətdə üstünlük təşkil edirdi və əksər hallarda onlara
təsir göstərirdi ki, bu da təbii hal kimi qiymətləndirilməlidir.
2. Hüququn mənşəyi haqqında əsas təlimlər.
Dövlət və hüquq sosial hadisələr kimi özlərinin mürəkkəbliyi, çoxaspektliliyi
və ən əsası onlarm cəmiyyətdə ifadə etdiyi sosial təyinatı, ölkə, dövlətçiliyin
taleyində oynadığı rolu, insanların ictimai və hüquqi vəziyyətinin müəyyən
edilməsində əhəmiyyəti ilə filosofların, tarixçilərin, sosioloqların diqqətini daim
cəlb etmişdir. Bu iki fenomenin müxtəlif aspektlərdən tədqiqi bəzən bir-birinə zidd
olan konsepsiyaların, nəzəriyyələrin formalaşmasını şərtləndirmişdi. Bunların
içərisində hüquqla bağlı aşağıdakı konsepsiyalar - təbii-hüquq, tarixi hüquq,
marksist, normativist, psixoloji, sosioloji nəzəriyyələr gözəçarpan yer tutur.
Təbii-hüquq nəzəriyyəsinin rüşeymi hələ e.ə. V-IV əsrlərdə Qədim
Yunanıstanda (sofistlər tərəfindən) və Qədim Romada yaranmışdır. Sonralar (II-III
əsrlər) Roma hüquqşünasları tərəfindən üç hissədən ibarət olan hüququn tərkibində
(1. bütün canlılara aid olan təbii hüquq, 2. bütün xalqlar üçün ümumi olan xalqlar
hüququ, 3; ayrılıqda xalqların pozitiv dövlətdaxili hüququ) təbii hüquq xüsusi yer
tutur. Bu nəzəriyyə əhəmiyyətli dərəcədə öz inkişafını orta əsrlərdə antifeodal
hərəkatlar dövründə tapmışdır. Lakin onun klassik nəzəriyyə kimi formalaşması
XVII əsrə aid edilir.
Təbii-hüquq nəzəriyyəsinin görkəmli nümayəndələri böyük filosof,
mütəfəkkirlər -Niderlandda Hüqo Qrotsi (1583-1645), İngiltərədə Tomas
Hobbs(1588-1679), Con Lokk (1632-1704), Fransada Jan-Jak Russo (1712-1778),
Rusiyada A.N.Radişşev (1749-1802), Azərbaycanda M.F.Axundzadə (1812-1878)
olmuşlar.
Qeyd etmək lazımdır ki, adı çəkilən böyük filosofların və maarifçilərin təbii-
hüquq nəzəriyyəsi ilə bağlı məsələlərə müxtəlif yanaşmaları ilə müşayiət edilir.
Belə ki, təbii-hüquq məktəbinin ilk nəzəriyyəçisi olan Hüqo Qrotsi təbii hüququn
mənbəyi qismində insan idrakını və ona uyğun olaraq insanın başqaları ilə dinc
ünsiyyətə can atmasını əsas kimi götürürdü. T.Hobbs hesab edirdi ki, insanlara
rəqabət aparmaq, başqa sözlə, varlanmağa can atmaq, bir-birinə inamsızlıq,

4
şöhrətpərəstlik və s. bu kimi xas olan ehtiraslar onları bir-birinə düşmənə çevirir və
onlar "bir-birinə qarşı müharibə" vəziyyətində olurlar. T.Hobbsa görə, təbii
vəziyyətdə insanlar arasında münasibətlər "insan insana münasibətdə canavardır"
qaydası əsasında qurulur. Başqa misal. T.Hobbs mütləq monar¬xiya tərəfdarı
olduğu halda, B.Spinoza demokratik respublika ideyasmı irəli sürürdü.
Filosofların mövqeyinin müxtəlifliyinə baxmayaraq, təbii - hüquq
nəzəriyyəsinin postulatı qismində insanların təbii azadlığı və bərabərliyi, təbii
hüquqlarının ayrılmazlığı ideyası çıxış edir. Con Lokk təbii vəziyyəti insanların
"öz hərəkətlərinə, əmlak və şəxsiyə- tinə münasibətdə tam azadlıq vəziyyəti", "hər
cür hakimiyyət və hər cür hüququn qarşılıqlı olduğu bərabərlik vəziyyəti" kimi
qələmə verirdi.
Azərbaycanda təbii-hüquq nəzəriyyəsinin banisi görkəmli filosof
M.F.Axundzadə insanların hüquq və azadlıqları haqqında, "cəmiyyətin fərdlərinin"
hüquq bərabərliyi haqqında öz ideyalarını insanın idrakı və təbiəti ilə izah edirdi.
Böyük mütəfəkkir xüsusilə qeyd edirdi ki, mənəvi və cismani azadlıq əldə etmədən
bərabərlik ağlasığmazdır. Bərabərlik bu iki azadlığın əldə edilməsindən asılıdır.
Təbii-hüquq məktəbinin nəzəriyyəçiləri öz təlimlərində insanların ”təbii
vəziyyəti” mövqeyindən çıxış edirdilər. Onların təsəvvürlərində təbii vəziyyətdə
insanlar bərabərdirlər, azaddırlar, mülkiyyətə malikdirlər. Bu hüquqların
mənbəyini insan təbiəti, doğulduğu andan ona verilən hüquqlar təşkil edir. J.-J.
Russonun "İctimai müqavilə haqqında” adlı məşhur əsərinin elə ilk cümləsində:
"İnsan azad doğulmuşdur, bununla belə o, hər yerdə qandallanmışdır...” fikrini
bəyan etməsi təbii hüquq nəzəriyyəsinin özəyini tam aşkarlıqla açıb göstərir.
Təbii-hüquq məktəbinin demək olar ki, bütün nümayəndələri öz təlimlərində
insanların təbii vəziyyətini dövlətin ictimai müqavilə əsasında əmələ gəlməsində
əsas amil kimi qiymətləndirirdilər. Onların fikrincə, vaxtilə dövlət və xüsusi
mülkiyyət olmadığı zaman insanlar öz hüquqlarının müdafiəsini, sülh və
təhlükəsizliyinin təmin edilməsini, mülkiyyətin qorunmasını ümumi rifah naminə,
bütövlükdə cəmiyyətin xeyrinə olaraq öz təbii hüquq və azadlıqlarından qismən
imtina etməklə onları dövlətə həvalə etmişlər (T.Hobbs ictimai müqavilənin
səbəbini insanların təbii vəziyyətinin ümumi müharibə vəziyyətinə bənzəməsindən
çıxış edərək onların müharibə vəziyyətindən qurtulması məqsədi ilə izah edirdi).
Yaranmış dövlət azad insanların hüquq və ümumi mənafelərinin qorunmasına
yönəldilmiş ittifaq kimi qələmə verilirdi.
Nəzəriyyəçilərin fikrincə, müqavilə əsasında yaranmış dövlət cəmiyyətin
idarə edilməsində qanunlara əsaslanmalı, insanın təbii hüquqlarını təmin etməli,
azadlığını, bərabərliyini, mülkiyyətini, sülh və təhlükəsizliyini bir vəzifə kimi
qorumalıdır. Əks halda göstərilən vəzifələri icra etməyən dövlətə qarşı xalq üsyan
qaldırmaq hüququna malikdir. Beləliklə, təbii hüquq nəzəriyyəsinin bütün
nümayəndələri tərəfindən olmasa da (məsələn, T.Hobbs tərəfindən),- onun
qabaqçıl nümayəndələri tərəfindən xalqa üsyan hüququ verilirdi. Bu nəzəriyyənin
nümayəndələri içərisində J. J.Russo ən radikal, inqilabi ideyaları təbliğ edərək
ictimai müqavilə ideyasından dövlət tərəfindən xalqın təbii hüquqları, pozulduğu
təqdirində ona qarşı üsyan hüququnun yarana bilməsi haqqında inqilabi nəticələr

5
çıxarırdı, varlılar, güclülər tərəfindən yoxsulları itaətdə saxlamaq məqsədi ilə
yaradılan istibdad üsul-idarəsini məhv etməyi və onun əvəzinə ictimai müqavilə
əsasında yeni demokratik hakimiyyətin yaradılmasını təklif edirdi.
Təbii-hüquq təliminin nəzəri-praktik əhəmiyyəti onun dövlət və hüququn
əmələ gəlməsinin rasionalizm (sağlam idrak), insanların ayrılmaz, təbli azadlıqları
və bərabərliyi mövqelərindən çıxış etməsi, qanunların ədalət, azadlıq, bərabərlik
tələblərinə uyğun qəbul edilməsi, qanun (pozitiv) və hüququn (təbii hüquqim)
fərqləndirilməsi və digər mütərəqqi ideyaların irəli/Sürülməsi, artıq köhnəlmiş
feodal münasibətlərinin tənqidinə yönəlməsi - bütün bunlar burjua inqilablarının
devizi kimi öz ifadəsini tapmışdı.
Müasir dövrdə insanlann aynlmaz (təbii hüquq və azadlıqlarıhaqqmda
ideyalarbir sırä beynəlxalq-hüquqi sənədlərdə - 26 iyun 1945-ci il tarixində
imzalanmış BMT-mn Əsasnaməsində, 10 dekabr 1948-çi ildə qəbul edilmiş
Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsində təsbit edilmişdir.
Bu ideyalar bir sıra dünya ölkələrinin milli konstitusiyalarında, o cümlədən
Azərbaycan RespublikasıKonstitusiyasının ”Əsas insan və vətəndaş hüquqları və
azadlıqları” adlı III fəslində bəyön edilmişdir.
Tarixi hüquq məktəbinin nümayəndələri görkəmli alman alimləri Qustav
Hüqo (1164-1844), Fridrix Karl Savinyi (1779-1861), Qeorq Fridrix Puxtq (1798-
1846) və digərləri olmuşlar.
XIX əsrin birinci yarısmda formalaşan bu məktəbin banisi Qettingen
Universitetinin hüquq üzrə professoru Qustav Hüqo adət hüququnu və pozitiv
hüququ (qanunverici tərəfindən qəbul edilən qanunlar) fərqləndirirdi. Onun
fikrincə, hüquq qanunvericinin rəyinə, ixtiyarına əsasən yaranmır, hüquq heç kəsin
tərəfindən yaradılmayıb (nə müqavilə, nə kiminsə göstərişinin əsasında, nə də ilahi
tərəfindən verilən kimi), o, dilə bənzər və ictimai daxili səbəblərdən törəyən, öz-
özünə kortəbii əmələ gələn, həyat şəraitinə adekvat olan, insanlar arasında ünsiyyət
yaradan normalardır. Q.Hüqo qanunlara nisbətdə kortəbii inkişaf edən və konkret
müəyyənliyə malik olan hüququn formalarına üstünlük verir, çünki qanunların
düzgün tətbiq edilməsinə şübhə yarana, qanunverici qanunu qəbul edərkən öz şəxsi
marağını gözləyə bilər və i.a.
Q.Hüqonun və bu məktəbin digər nümayəndələrinin təlimində hüququn əmələ
gəlməsinin "xalq ruhu" ilə bağlılığı mərkəzi yeri tutur. Q.Hüqo göstərirdi ki,
qüvvədə olan hüquq normalarının əksər hissəsi xalqa mənsub olan onun dili və
ruhu kimi kortəbii vərdişin nəticəsi kimi yaranmış, lakin şəraitə uyğun olaraq
inkişaf etmişdir.
Tarixi hüquq məktəbinin digər nəzəriyyəçiləri - Berlin universitetinin
professorları F.K.Savinyi, Q.F.Puxta da hüququn adət hüququndan, qanunvericinin
iradəsindən asılı olmadan daxili səbəbdən irəli gəlməklə yaradılmasını
əsaslandıraraq hesab edirdilər ki, adət hüququ xalq məsləkinin, milli şüurun, "milli
ruhun" mahiyyətindən əmələ gəlmişdir və o, pozitiv hüququn mənbəyi qismində
çıxış edir. Q.F.Savinyi yazırdı ki, hüquq heç də özü-özlüyündə mövcud deyildir və
müəyyən nöqteyi-nəzərdən baxarkən onun mahiyyətinin daha çox insanların
həyatının təşkil edilməsində təcəssüm olunduğunu görmək olar. Q.F.Puxta

6
göstərirdi ki, xalqın ruhunun həyat tarixindən ayrılıqda yaranan hüquq (pozitiv
hüquq) cəmiyyətə aşılana bilməz. Q.F.Puxtanın gəldiyi nəticə - "Bunu bir cümlə ilə
ifadə etmək olar: hüququn öz tarixi vardır" sentensiyası bu təlimin kredosu
qismində çıxış edir.
Tarixi hüquq məktəbinin nümayəndələri öz təlimini təbii hüquq
nəzəriyyəsinin kəskin tənqidi üzərində qurmuşdular. Feodal qeyri-məhdud
monarxiyasının və münasibətlərinin carçıları olan tarixi hüquq məktəbinin
nümayəndələri tərəfindən təbii hüquq nəzəriyyəsinin qanunun azadlıq, bərabərlik,
insanların təbiəti, idrakı əsasında yaranması, feodal dövlət quruluşunun kökündən
dəyişilməsi, dövlətin ictimai müqavilə əsasında əmələ gəlməsi, xalqın ona zidd
olan dövlət hakimiyyətinə qarşı üsyan etmək hüququ, yəni inqilab etmək hüququ
haqqında müddəaları və digər mütərəqqi ideyaları qətiyyətlə rədd edilirdi, hüququn
müəyyən edilməsinin idrak və ədalətlilik kateqoriyaları ilə izah edilməsi əsassız
hesab olunurdu.
Tarixi hüquq məktəbi hər bir nəzəriyyədə olduğu kimi həm müsbət cəhətlərə,
həm də çatışmazlıqlara malikdir. Monarxiya üsul-idarəsinə, Almaniyada feodal
hüququnun pərakəndəliyinə (partikulyarizm) tərəfdar çıxması, 1804-cü il Fransa
Mülki Məcəlləsinə bənzər vahid Mülki Məcəllənin yaradılmasının əleyhinə çıxış
edilməsi, pozitiv hüquqa münasibətdə adət hüququna üstünlük verilməsi və s.
müddəalar bu məktəbi dövlət və hüquq məsələlərində neqativ mövqe tutan məktəb
kimi xarakterizə edir.
Bununla yanaşı, tarixi hüquq məktəbinin hüququn xalqın tarixi inkişafının
məhsulu kimi qiymətləndirilməsi, hüququn xalq mədəniyyəti ilə, hüquq
institutlarının yaranmasının, inkişafının hər bir xalqm həyati prosesi ilə bağlılığı
haqqında ideyaları diqqətəlayiq və pozitiv məqam kimi hesab etmək olar.
Marksist hüquq təlimi XIX əsrin ortalarında yaranmışdır. Bu nəzəriyyənin
baniləri Karl Marks (1818-1883), Fridrix Engels (1820-1895) olmuşlar.
Marksizmin dövlət və hüququn mənşəyi haqqında çıxış nöqtəsi iqtisadi bazis,
cəmiyyətin iqtisadi quruluşu (mülkiyyət forması ilə müəyyən edilən istehsal
münasibətlərin məcmusu) və üstquruma dair təlim olmuşdur. Marksizmə görə
istehsal münasibətləri məhsuldar qüvvələrin səviyyəsinə uyğun olmalıdır.
Cəmiyyətin inkişafının müəyyən mərhələsində istehsal münasibətlərinin məhsuldar
qüvvələrin xarakterinə uyğun gəlmədiyi səbəbindən onların arasında ziddiyyətlər
meydana gəlir ki, bunlar da sosial inqilabın baş verməsi yolu ilə həll edilir.
Marksist nəzəriyyəsi dövləti və hüququ cəmiyyətin iqtisadi bazisi üzərində
yüksələn üstqurumun hissələri hesab edir. Dövlətin və hüququn meydana
gəlməsini xüsusi mülkiyyətin əmələ gəlməsi, cəmiyyətin antaqonist siniflərə
bölünməsi ilə, onların mövcudluğunu isə sinfi cəmiyyətlə əlaqələndirir. Barışmaz
sinfi ziddiyyətlər sayəsində meydana gəlmiş dövlət iqtisadi cəhətdən hökmran
sinfin diktaturası vasitəsi kimi çıxış edir.
Marksist təlimində proletariat diktaturası ideyası mərkəzi yer tutur. Dövlətin
sinfi mahiyyətini əsas tutaraq marksist nəzəriyyəsi proletariat diktaturasının sinfi
ziddiyyətlərin ləğv edilməsi, yeni sinifsiz, siyasi hakimiyyətsiz cəmiyyətin
qurulması üçün istifadə olunur.

7
 Marksist nəzəriyyəsi dövlətin taleyi məsələsinin həllində kommunist inqilabı
nəticəsində qurulan kommunist cəmiyyətinin iki inkişaf fazasından ibarət olması
mövqeyindən çıxış edir. "Əməyə görə bölgü" prinsipi əsasında fəaliyyət göstərən
birinci sosializm fazasınm "tələbata görə bölgü" prinsipi üzərində qurulan
kommunizm cəmiyyətinin ikinci yüksək fazasına keçməsi ilə əlaqədar dövlət və
hüquqa ehtiyac qalmayacaq, onlar artıq ölüb gedəcək, aradan qalxacaq.
Marksist nəzəriyyəsinə görə, hüquq da dövlət kimi sinfi anlayışdır. Hüququn
sinfi mahiyyəti müəyyən sinfin iradəsi vasitəsi ilə ifadə olunan mənafeyidir.
Hüququn məzmununu həmin sinfin dövlət iradəsi təşkil edir. Buıjua hüququnu
xarakterizə edərək K.Marks və F.Engels "Kommunist Partiyasının Manifesti"ndə
yazırlar: "...Sizin hüququnuz öz sinfinizin ancaq qanun dərəcəsinə yüksəldilmiş
iradəsidir, bu iradənin məzmunu isə öz sinfinizin maddi həyat şəraiti ilə müəyyən
edilir".
Marksist nəzəriyyəsinin hüququn sosial-iqtisadi şəraitlə şərtlənməsi, dövlətlə
sıx əlaqəsi, onun məzmununu dövlət iradəsinin təşkil etməsi, dövlət və hüququn
digər sosial amillərlə bağlılığı, hüququ insanın azadlıq meyarı kimi qələmə
verməsi ideyaları dövlət və hüquq nəzəriyyəsində diqqətəlayiq yer tutmuşdur.
Göründüyü kimi, marksist nəzəriyyəsi dövlət və hüququ sırf sinfi xarakter
daşıması, onların əsasən iqtisadi, maddi şəraitlə, zorakılıq, məcburiyyətlə
bağlanılması, dövlətin və hüququn gələcəkdə qurulan sinifsiz cəmiyyətdə ölüb
getməsi haqqında müddəaları müasir dövrdə öz aktuallığını itirmişdir.
Normativizm hüquq nəzəriyyəsinin nümayəndələri R.Ştammler (1856-
1938), Hans Kelzen (1881-1973) və digərləri olmuşdur.
Normativizm nəzəriyyəsinin banisi və görkəmli nümayəndəsi Hans Kelzen ən
məşhur əsərində - "Hüquq haqqında xalis nəzəriyyə” kitabında hüququn
öyrənilməsi və müəyyən edilməsində ona, ümumiyyətlə bütün hüquq elminə yad
olan elementlərdən təmizlənməsini nəzərdə tuturdu. Onun fikrincə, hüquqşünaslar
hüququn sosioloji, psixoloji, etik, mənəvi əsaslarına nəzər yetirmədən yalnız xalis,
"təmiz" hüquqa, onun məzmununu təşkil edən normativliyinə dair spesifik
məsələlərə baxmalıdırlar. H.Kelzen bununla heç də pozitiv hüququn məzmununa
tarixi, iqtisadi, siyasi, mənəvi faktorların təsir göstərməsini istisna etmirdi, lakin
onun irəli sürdüyü doktrina hüququ daxildən, yəni onun spesifik normativ
mənasının dərk edilməsi vəzifəsini ortaya qoyurdu. H.Kelzen "xalis" hüquq
nəzəriyyəsində hüququn ideoloji cəhətdən dəyərlənməsindən də imtina edirdi və
onu ideologiyadan azad edərək hüquqa bəraət qazandırmadan və onu tənqid
etmədən haqqında obyektiv elmi təsəvvür yaratmağa və olduğu kimi (yəni xalis,
əsl) təsvir etməyə çağırırdı.
Kelzenin konsepsiyasında hüquq məcburi qaydada həyata keçirilən hüquq
normalarının məcmusu kimi qələmə verilirdi. Hüququn mənşəyi haqqında
məsələdə Kelzenin orijinal mövqeyinə görə, hüquq hələ dövlətdən əvvəl ibtidai-
icma quruluşu dövründə yaranmışdır. Cəmiyyət fərdlərə bir sıra hallarda
məcburiyyət aktlarının həyata keçirilməsinə icazə vermiş, digər hallarda isə bunu
qadağan edərək kollektiv təhlükəsizliyi təmin etmək üçün güc tətbiqinə
monopoliya müəyyən etmişdi. Sonralar hüquqi birliyin dövlətə çevrilməsi ilə

8
əlaqədar olaraq məcburiyyət funksiyaları xüsusi hakimiyyət orqanları tərəfindən
mərkəzləşmiş surətdə həyata keçirilməyə başlamışdır.
Kelzenə görə, hüquq sisteminin vəhdətinin hüquqi mənbəyini ölkənin
konstitusiyası ilə bağlı əsas norma təşkil edir, əsl mənada bu rolda konstitusiya
norması götürülür. Ümumiyyətlə, hüquq sistemi bitmiş, uzlaşmış, iyerarxik əlaqəli,
piramida şəklində yığılmış hüquq normaları kimi təsəvvür edilir. Piramidanın
başında əsas norma - konstitusiya normaları durur. İyerarxiya pillələrində
özünəməxsus yer tutan hüquq normalarının hər biri yuxarıdakı normaya uyğun
gəlməlidir. Kelzen hüquq sisteminə normativ aktlarla yanaşı, piramidanın axırıncı
pilləsində yerləşən məhkəmə və inzibati orqanlar tərəfindən verilən fərdi normaları
da daxil etmişdir.
Normativizm hüquq nəzəriyyəsi hüquq elminə bir sıra yenilik gətirdi:
hüququn normativliyi xarakteri və bu əlamətdən irəli gələn hüququn formal
müəyyənliyi əlaməti, mühüm əhəmiyyətə malik olan hüququn sistemliyi, onun
iyerarxiya prinsipi əsasında (hüquq normalarının hüquqi qüvvəsinə əsasən)
qurulması kimi məsələlərin əhəmiyyəti qeyd olunmalıdır.
Normativizm nəzəriyyəsi hüququn anlamında formal cəhətin onun
mahiyyətinə, məzmununa münasibətdə üstünlüyünə yer verməsi, sosial-iqtisadi,
siyasi amillərin rolunun nəzərə alınmaması sözsüz ki, onun əhəmiyyətinə zərər
yetirir.
Psixoloji nəzəriyyənin baniləri Knapp, Qabriel Tard, ən görkəmli
nümayəndəsi isə L.İ.Petrajitski (1867-1931) olmuşdur. Bu nəzəriyyənin mərkəzi
müddəası ondan ibarətdir ki, dövlət və hüquq insan psixikasının, emosiyalarının
nəticəsidir.
Psixoloji nəzəriyyənin nümayəndələrinə görə, hüququn mənşəyinin çıxış
nöqtəsi insanın psixikasıdır, insanlara xas olan psixika müxtəlifliyidir. Psixika elə
qurulmuşdur ki, ayrı-ayrı fərdlər tabe olmaq, itaət etmək tələbatına malik olduğu
halda, digərləri isə iradəli şəxsiyyət olduğuna görə, birincilərə təsirə, idarə etməyə
və öz iradəsinə tabe etdirməyə qadirdilər. Dövlət və hüququn əmələ gəlməsinin
psixoloji şərhi öz psixi quruluşuna görə bütün cəmiyyətə, müti camaata rəhbərlik
etməli olan görkəmli şəxsiyyət haqqında nəzəriyyəyə gətirib çıxarır. Bu qrup
insanlardan dövləti idarəetmə funksiyasını həyata keçirən dövlət xidmətçiləri
korpusu əmələ gəlir.
Psixoloji nəzəriyyənin baniləri hüququn mənbəyini belə insanın psixikası,
emosiyalarında görürdülər. Hüquq normaları emosiyaların əksidir və insanlarda
müvafiq psixi təəssüratlar doğurduğu dərəcədə realdır. L.İ.Petrajitski öz
doktrinasına "emosional nəzəriyyə" adı vermiş və hüququ fərdlərin iradə və ya
kollektiv həyəcanı kimi şərh edən başqa nəzəriyyəçilərin mövqeyini tənqid edirdi.
L.İ.Petrajitski hüququ kollektiv emosiyaların təcəssümü kimi deyil, bir fərdin
emosiyasının təcəssümü kimi qələmə verirdi. Onun "yalnız bir fərdin psixikasında
olan və digərləri tərəfindən qəbul edilməyən həyəcanlar yenə də hüquq olaraq
qalır" mülahizəsi onun bu məsələdə mövqeyini açıq-aydın xarakterizə edir.
Nəzəriyyəçiyə görə, insan emosiyaları əsasında yaranan intuitiv hüquq rəsmi
hüquqdan nəzərəçarpan dərəcədə fəqlənir və onların arasındakı nisbət ölkədə

9
mədəniyyətin səviyyəsi, xalqın psixikası ilə müəyyənləşdirilir. İntuitiv hüquq
"həqiqi" hüquq sayıldığından o, əsas tənzimləmə vasitəsi rolunu oynayır.
L.İ.Petrajitski emosiyaların iki növünü - əxlaqi və hüquqi növlərini göstərir. Əxlaqi
emosiyalar birtərəfli olaraq insanın öz vəzifələrini dərk etməsi ilə bağlıdır. Hüquqi
emosiyalara gəldikdə insanlarda borclu olmaq hissi digər şəxslərdə səlahiyyətin
mövcudluğu haqqmda təsəvvürlərdə müşahidə olunur. Buna görə də bu
emosiyalardan yaranan hüquq atributiv-imperativ (səlahiyyətverici-məcburedici)
xarakter daşıyır.
Psixoloji nəzəriyyənin müsbət cəhətləri hüquqim mənşəyində psixoloji
məfkurənin, psixoloji düşüncənin rolunun aşkarlanmasından ibarətdir. Lakin belə
hesab etmək olar ki, bu nəzəriyyənin çatışmazlıqları daha qabarıqdır. Bunlar özünü
psixoloji məqamların, digər vacib əməllərin (iqtisadi, siyasi, mədəni və s.) nəzərə
alınmaması ilə hüququn əmələ gəlməsində, onun cəhətlərinin, rolunun
səciyyələnməsində psixika və emosiyanın rolunun həddən artıq şişirdilməsində, bir
fərdin emosiyasının hüquq qismində tanınmasında və s. özünü büruzə verir.
Təsadüfi deyildir ki, D.İ.Petrajitskinin konsepsiyasının müəyyən müddəaları onun
müasirləri olan digər nəzəriyyəçilər tərəfindən kəskin tənqid olunurdu.
Sosioloji hüquq nəzəriyyəsi XIX əsrin sonlarında formalaşmağa başlamışdır.
Onun banisi görkəmli amerikalı filosof Çarlz Sanders Pirs (1839-1914), görkəmli
nümayəndələri Amerika hüquqşünası Harvard hüquq məktəbinin dekanı Rosko
Paund (1870-1964), Avstriya professoru Yevgeniy Erlix və digərləri olmuşlar.
R.Paundun işlədiyi sosioloji hüquq nəzəriyyəsinin çıxış nöqtəsini ABŞ
fəlsəfəsində geniş yayılmış praqmatizm istiqaməti təşkil edir. Praqmatizmin ”hər
biliyin, nəzəriyyənin əhəmiyyətliliyi onların praktiki nəticələri ilə ölçülür”
kredosunu əsas götürərək R.Paund hesab edirdi ki, hüququn "hüquq kitabında",
yəni onun qanunda, normativ aktlarda olduğu kimi öyrənilməsinin
məhdudlaşdırılması lüzumsuzdur və "hüququ hərəkətdə", yəni onun həyatda
fəaliyyətinin və insanların davranışına praktik olaraq təsirini açıqlamaq zəruridir.
Məsələn, görkəmli amerikalı psixoloq Ceyms (1842-1910) yazırdı ki, həqiqət
bizim xeyrimizə "işləyən", həyatımızın hər bir hissəsinə yarayan və təcrübəmizin
bütün məcmusu ilə birləşən hər şeydir.
Sosioloji nəzəriyyənin postulatlarından irəli gələrək R. Paund öz əsərlərində
müəyyən nəticələr əldə edir, hüququn öyrənilməsi zamanı onun digər elmlərlə,
həyatın digər tənzimləmə vasitələri ilə qarşılıqlı əlaqəsinin nəzərə alınmasını
diqqət mərkəzinə qoyurdu. Buradan o, hüququ sosial münasibətlərin kontekstində
öyrənilməşinə çağırırdı. Bundan başqa, R. Paund hüququ insanların davranışı
üzərində nəzarət üsulu kimi düşünərək, onu insanlar arasında sosial münaqişələrin
həll edilməsi və sivil münasibətlərə nail olması vasitəsi kimi qələmə verirdi. Onun
fikrincə, müasir dövrdə hüquq və siyasi institutlar ümumbəşəri məqsədlərin təsbit
edilməsinə yönəlməlidir. RPaundun təlimində hüquq cəmiyyətdə ictimai
münasibətlərin kompromis vasitəsi və hüquq qaydasının təminatçısı qismində çıxış
edir.
Sosioloji hüquq nəzəriyyəsi məhkəmələrin hüquqyaratmada iştirakına geniş
imkanlar yaratmağa çağırırdı. Paund hakimlərin rolunu sosial münaqişələrin həll

10
edilməsində görürdü və buna görə də onlara azad məhkəmə mülahizəsi hüququnun
həvalə edilməsinin tərəfdarı kimi çıxış edirdi. O, hesab edirdi ki, məhkəmənin
fəaliyyətinin bu forması hüququn inkişafına kömək edəcək, onun yenilənməsini və
təkmilləşdirilməsini şərtləndirəcək. Belə hüquq "canlı hüquq" adını almışdır.
Sosioloji hüquq nəzəriyyəsinin hüququn əmələ gəlməsi, inkişafı məsələlərinə
sosial münasibətlərin kontekstində baxılması, hüquqi praktika, onun tətbiqi, hüquqi
qayda ilə, digər elm sahələri ilə bağlılığı nöqteyi-nəzərindən açılması, bu
fenomenin sosial təyinatını cəmiyyətdə sosial kompromisin yaradılması, onun
ictimai münasibətlərin digər tənzimləmə vasitələrlə (adət, əxlaq normaları ilə)
qarşılıqlı əlaqə aspektində izah etməsi şübhəsiz ki, bu məktəbin nailiyyətləri
sırasına aid edilməlidir. Bununla belə, sosioloji nəzəriyyənin hüququn əsasən real
hüquq qaydası, hüquqi praktika kimi başa düşülməsi nəticəsində onun
mahiyyətinin açılması, demək olar, örtülü qalır. Bundan başqa, məhkəmələrə
hüquqyaratmada geniş səlahiyyətlərin verilməsi, əslində onların üzərinə hüququn
yaradılması, təkmilləşdirilməsi, inkişaf etdirilməsi vəzifələrinin qoyulması hüquq
sisteminin qeyri-sabitliyini, qanunların pozulmasını şərtləndirə bilər.

11