Aktywność Fizyczna I Problematyka Stresu - Ok

Aktywność ﬁzyczna
i problematyka stresu
Redaktor:
Agnieszka Biskupek-Wanot
Bartosz Wanot
Katarzyna Kasprowska-Nowak
Konsultacja naukowa prof. dr hab. n. med. Aleksander Sieroń dr h.c. mult.

Recenzent
Dr hab. Urszula Szmatlan-Gabryś prof. AWF
Redaktor Naczelna Wydawnictwa

Paulina PIASECKA
Korekta
Bartłomiej Gromada
Redakcja techniczna
Dr n. med. Bartosz Wanot
Projekt okładki
Mgr Adam Polański
© Copyright by Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza

w Częstochowie, Częstochowa 2020
ISBN 978-83-66536-29-6
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego

im. Jana Długosza w Częstochowie
42-200 Częstochowa, ul. Waszyngtona 4/8
tel. (34) 378-43-29, faks (34) 378-43-19
www.ujd.edu.pl
e-mail: wydawnictwo@ujd.edu.pl
2
Spis treści
AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA I FIZJOTERPIA
Michał Zych, Agnieszka Biskupek-Wanot
WPŁYW ZABAW I GIER RUCHOWYCH NA PRAWIDŁOWY WZROST I ROZWÓJ

DZIECI I MŁODZIEŻY ........................................................................................................ 7
Przemysław Filipczyk
LĘDŹWIOBÓL – NIEUSTANNIE ROSNĄCY PROBLEM WSPÓŁCZESNEGO

SPOŁECZEŃSTWA ............................................................................................................ 21
Marta Szymanek-Pilarczyk
OCENA APARATU RUCHU PRZY POMOCY TESTU FMS U MŁODYCH PIŁKARZY

NOŻNYCH RKS RAKÓW CZĘSTOCHOWA W KOLEJNYCH ETAPACH
ROCZNEGO CYKLU TRENINGOWEGO ........................................................................ 34
ROZWÓJ BADAŃ NAD STABILIZACJĄ KOMPLEKSU LĘDŹWIOWO-

MIEDNICZNEGO ............................................................................................................... 46
WSPÓŁCZESNE POGLĄDY NA TEMAT LECZENIA LĘDŹWIOBÓLU ..................... 58
Tomasz Rutkowski
ZDROWOTNE ASPEKTY TRENINGU KARATE ........................................................... 73
STRES
Emilia Gajda, Agnieszka Biskupek-Wanot
STRES I JEGO SKUTKI ..................................................................................................... 83
Monika Skoczek, Mariusz Kuberski, Agnieszka Biskupek-Wanot
STRES ZAWODOWY ........................................................................................................ 92
Agnieszka Antkowiak, Adrianna Kosior-Lara
WPŁYW STRESU NA PRACĘ PIELĘGNIAREK A WYPALENIE ZAWODOWE ..... 103
Hanna Wiśniewska-Śliwińska
SYTUACJE STRESOWE W PRACY KOMORNIKÓW SĄDOWYCH ......................... 115
3
Krzysztof Stec
JOGA I RELAKS JAKO ELEMENTY ZDROWIA PUBLICZNEGO ............................ 137
Katarzyna Kasprowska-Nowak
APITURYSTYKA, APITERAPIA ORAZ TERAPIA KRAJOBRAZEM NA

PRZYKŁADZIE „MIASTECZKA PSZCZELEGO” W DZIĘGIELOWIE (ŚLĄSK
CIESZYŃSKI) ................................................................................................................... 161
4
Przedmowa
Mała aktywność fizyczna jest jednym z największych problemów, a zarazem wyzwań,
z którymi muszą się zmierzyć mieszkańcy krajów rozwiniętych. Siedzący tryb życia, praca
przed komputerem i odpoczynek przed telewizorem powodują wystąpienie wielu negatywnych
efektów zdrowotnych. Najważniejszym z nich wydaje się być nadwaga
i otyłość, które są głównym powodem występowania nadciśnienia tętniczego, cukrzycy,
nowotworów, czy też miażdżycy, a co za tym idzie zawałów serca i udarów mózgu. Szczególny
niepokój powoduje brak aktywności fizycznej wśród dzieci i młodzieży. Nawyki wytworzone
w wieku dziecięcym często pozostają na całe życie, dlatego grupę tą powinno się szczególnie
zachęcać do wzmożonej aktywności fizycznej. Uprawianie spotu wpływa nie tylko na lepszą
wydolność i zdrowie organizmu. Niebagatelne znaczenie mają również kontakty
interpersonalne, znajomości i przyjaźnie, które tworzą się podczas treningów. Drugą grupą,
którą należy się zainteresować, jeśli chodzi o aktywność fizyczną są seniorzy i osoby chore.
Powszechny pogląd mówi, że takie osoby powinny zrezygnować z ruchu. Tymczasem sytuacja
wygląda całkowicie odwrotnie. Do większości chorób, jak również do wieku można
dostosować stopień aktywności zgodny z zapotrzebowaniem i możliwościami organizmu.
Oczywistym jest, że osoby starsze powinny zrezygnować z bardzo urazowych dyscyplin, lecz
umiarkowana aktywność będzie wielkim pożytkiem dla ich ogólnej wydolności i jakości życia.
Osobnym, lecz powiązanym problemem jest stres, który dotyka ludzi we wszystkich
momentach życia. Wydaje się jednak, że szczególnie istotny jest on w środowisku pracy.
Podczas gdy na początku ewolucji rodzaju ludzkiego stres pozwalał na przeżycie jednostki,
w dniu dzisiejszym jest on często nadmiernym i nieadekwatnym obciążeniem organizmu
towarzyszącym człowiekowi przez zbyt znaczną część dnia. Niezaprzeczalnie eusteres
(pozytywny stres) pozwala na aktywację zasobów człowieka i przezwyciężenie trudności.
Napędza do działania i pomaga rozwiązać problemy. Zbyt często jednak odczuwany jest dystres
(negatywny stres), który pojawia się przy zbyt długim lub zbyt intensywnym oddziaływaniu
stresora. Taki stres może powodować wystąpienie wielu stanów chorobowych jak wrzody
żołądka, nadciśnienie tętnicze a nawet choroby psychiczne. Co ciekawe, właśnie aktywność
fizyczna może być jednym ze sposobów radzenia sobie ze stresem. Nie tylko sporty wyczynowe
pozytywnie wpływają na emocje. Watro zauważyć, że turystyka
i rekreacja również mają dobry wpływ na ludzką psychikę.
Agnieszka Biskupek-Wanot
5
AKTYWNOŚĆ
FIZYCZNA I
FIZJOTERPIA
6
Aktywność fizyczna i problematyka stresu
Monografia naukowa
DOI: 10.16926/afips.2020.01
WPŁYW ZABAW I GIER RUCHOWYCH NA PRAWIDŁOWY

WZROST I ROZWÓJ DZIECI I MŁODZIEŻY
MICHAŁ ZYCH1, AGNIESZKA BISKUPEK-WANOT1
1
Katedra Nauk o Zdrowiu i Fizjoterapii
Wydział Nauk o Zdrowiu
Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy
Streszczenie
Aktywność fizyczna i sposób żywienia są jednymi z najważniejszych czynników
wpływających na szeroko rozumiane zdrowie człowieka, a w tym prawidłowy wzrost i rozwój
na poszczególnych etapach ontogenezy. Wspomniane czynniki są nierozerwalnym elementem
znanego pojęcia jakim jest zdrowy styl życia. Bez nich niemożliwym jest utrzymanie
prawidłowo funkcjonującego organizmu na odpowiednim poziomie. Ze względu na
współcześnie występujące epidemie nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży szczególnie ważna
jest profilaktyka pozwalająca skutecznie przeciwdziałać zarówno nadmiernej masie ciała, jak i
silnie skorelowanymi z nią innymi chorobami cywilizacyjnymi. Zabawy i gry ruchowe w
sposób prosty i atrakcyjny z punktu widzenia młodego człowieka, pozwalają skutecznie
przeciwdziałać licznym chorobą, wspomagając tym samym prawidłowy wzrost dziewcząt i
chłopców na różnych etapach ich rozwoju osobniczego. Do najbardziej atrakcyjnych i
pozytywnie stymulujących psychomotorykę form aktywności fizycznej można zaliczyć:
zabawy orientacyjno-porządkowe, zabawy na czworakach, zabawy i gry bieżne, zabawy i gry
rzutowe, zabawy i gry skoczne, zabawy i gry kopne, zabawy i gry z mocowaniem i dźwiganiem.
Słowa kluczowe: aktywność fizyczna, zdrowie, ontogeneza, dzieci, młodzież
Wstęp
7
Monografia naukowa
Postęp techniczny i rozwój cywilizacji wyparły udział aktywności fizycznej w życiu

codziennym. Pod wpływem zwiększonej aktywności fizycznej w organizmie człowieka
zachodzą korzystne zmiany, które w konsekwencji prowadzą do lepszej jakości życia oraz
niższego ryzyka rozwoju wielu chorób tj.: choroby sercowo-naczyniowe, otyłość, osteoporoza,
cukrzyca typu 2 oraz niektóre zmiany nowotworowe [1, 2]. Współcześnie, otyłość uznawana
jest za jedną z poważniejszych chorób cywilizacyjnych, występujących
u coraz młodszych grup wiekowych. Podstawą stosowanej terapii jest uzyskanie za pomocą
diety ubogo energetycznej oraz aktywności fizycznej, ujemnego bilansu energetycznego
[3,4,5]. Istnieje wiele form aktywności fizycznej, jednakże zarówno w grupie chłopców,
jak i dziewcząt zabawy i gry ruchowe cieszą się największym zainteresowaniem [6].
Zabawy i gry ruchowe poprzez swoją różnorodność oraz swobodę działania wpływają
wszechstronnie na rozwój psychomotoryczny młodego organizmu. Omawiana forma
aktywności ze względu na urozmaicenie i wprowadzenie momentu ożywienia do zajęć,
stosowana jest zarówno w grupach młodzieżowych jak i zespołach składających się z osób
dorosłych [7]. Ważnym jest żeby rodzaj oraz intensywność zabaw i gier zespołowych był
dostosowany do zmieniającej się w procesie ontogenezy motoryczności człowieka [8].
Wspomniana różnorodność treści ruchowych występujących w grach i zabawach
upoważnia do przeprowadzenia podziału na dwie podstawowe grupy – zabawy proste i gry
ruchowe. Z tych dwóch grup wywodzą się sportowe gry zespołowe, które stanowią najwyższą
formę zabawy ruchowej [6].
Młodzież wykazuje szczególne zamiłowanie do wszelkiego rodzaju szybkich biegów,
różnych skoków, rzutów, chwytów, pełzań i mocowań, które podnoszą wydolność wielu
układów i narządów, a zwłaszcza układu ruchowego i krążeniowo-oddechowego. Jest to
podłożem rozwoju zdolności motorycznych takich jak: koordynacja, siła, szybkość
i wytrzymałość, które mają zastosowanie w toku codziennej działalności człowieka.
Mając na uwadze tak wielkie znaczenie zabaw i gier w procesie rozwoju młodego
organizmu, należy pamiętać, iż poszczególne ich odmiany wpływają na organizm w sposób
swoisty i charakterystyczny dla danej formy ruchu. Inaczej działają zabawy bieżne, inaczej
skoczne, rzutne lub z mocowaniem i podnoszeniem [9].
Zabawy orientacyjno-porządkowe
8
Monografia naukowa
Zabawy te, stosowane głównie w grupie najmłodszych dzieci, pomagają

w doskonaleniu zwinności i zręczności, a także sprzyjają kształtowaniu czasu reakcji będącej
składową zdolności szybkościowych. Omawiana forma aktywności kształtuje umiejętność
skupiania uwagi, umożliwiając tym samym opanowanie przez uczniów określonych znaków
i sygnałów. Ponadto sprzyja rozwijaniu szybkiej i celowej reakcji na postawione zadania [9].
W wieku 7–9 lat zabawy orientacyjno-porządkowe także wpływają na czas reakcji
poprzez zmianę warunków ruchu, jak również doskonalą sygnały wzrokowe i słuchowe.
Ponadto w tym okresie mogą one wpływać na rozwój zdolności koordynacyjnych
t.j.: wyczucie układu ciała i działających na nie czynników zewnętrznych, zdolności poczucia
równowagi, zdolności orientacji czasowo-przestrzennej, zdolności rytmizacji. Przykładami
zabaw orientacyjno-porządkowych według Malec [8] są m.in.: „reagowanie na kolory”,
„powódź – pożar”, „rób tak, nie rób tak”, „inicjator ruchów”. Pomimo wielu pozytywnych
aspektów ten rodzaj zabaw posiada niewielki udział w kształtowaniu sprawności fizycznej [9].
Zabawy na czworakach
Omawiana forma aktywności stosowana jest u dzieci najmłodszych jak i w wieku
przedszkolnym i wczesnoszkolnym, sprzyjają prawidłowemu kształtowaniu się kręgosłupa,
wzmacnianiu aparatu kostno-stawowo-więzadłowego, co jest podłożem rozwoju zdolności
motorycznych[9]. Przykładem zabawy na czworakach kształtującej siłę
u dzieci w wieku wczesnoszkolnym jest „bieg na czworakach z toczeniem piłki głową” [8].
W wieku 13 – 16 lat stosowanie zabaw na czworakach sprzyja jedynie psychicznemu
odprężeniu i dobremu nastrojowi [9].
Zabawy i gry bieżne

Zabawy i gry bieżne stanowią dominującą formę aktywności ruchowej dzieci
i młodzieży, wywołują korzystne zmiany nie tylko w aparacie ruchowym, ale również
w układzie krążeniowo-oddechowym, co znacząco wpływa na rozwój zdolności
wytrzymałościowych [9]. W wieku niemowlęcym i poniemowlęcym, w trakcie ćwiczeń
w chodzeniu, wyostrzają się wrażenia błędnikowe, zaznacza się krzywizna w odcinku
lędźwiowym kręgosłupa, przemieszczają się narządy wewnętrzne dostosowując się do
pionowej postawy ciała. Początkowo wykonywane ruchy są błędne i nie mają związku
z rzeczywistością. Dopiero w wieku 2–3 lat ruchy manipulacyjne przekształcają się w ruchy
celowe, dzięki czemu dziecko potrafi swobodnie biegać. Doskonalone ruchy lokomocyjne na
9
Monografia naukowa
tym etapie rozwoju stymulują rozrost mięśni szkieletowych oraz zmniejszenie ilości tkanki
tłuszczowej.
U dzieci w wieku przedszkolnym (7–9 lat) obserwuje się „pierwsze apogeum
motoryczności”. Ruchy dziecka stają się płynne i swobodne [10]. Poprzez bieg
z pokonywaniem przeszkód, marszobieg, biegi przełajowe, wycieczki piesze oraz tory
przeszkód kształtowana jest wytrzymałość. Jednym ze sposobów jej oceny są biegi za liderem
w czasie 5 – 7 minut. Zabawy i gry bieżne obejmujące: pościgi z elementami
współzawodnictwa, truchty i przyspieszenia, biegi w różnych kierunkach,
u dzieci w wieku wczesnoszkolnym kształtują szybkość. Dyspozycje szybkościowe powinny
być rozwijane pod kątem podstawowych nawyków ruchowych. Ponadto czas i długość
wyznaczonego dystansu powinien być dostosowany do wieku kalendarzowego dziecka
(30 m dla dzieci w wieku 7 – 9 lat, 60 m dla dzieci wieku > 9 lat) [8].
Okresowi pokwitania (do 17 lat), towarzyszy przyrost wielkości ciała
i zmiana jego proporcji, czego konsekwencją są zaburzenia procesów zachodzących
w narządach ruchu. Ponadto nierównomierny rozrost mięśni sprzyja rozwojowi wad postawy.
U dziewcząt zmiany proporcji ciała poprzez przyrost tkanki tłuszczowej skutkują obniżeniem
poziomu wydolności fizycznej [10]. Według Papaiakovou i wsp. [11] po 15 roku życia coraz
bardziej zaznacza się dymorfizm płciowy, przejawiający się w przewadze szybkości chłopców.
Okres młodzieńczy to czas w którym podczas systematycznego treningu doskonale
kształtują się zdolności motoryczne [10]. Niestety wśród młodych ludzie obserwuje się wtedy
dość często brak motywacji i chęci do ruchu [12]. Okres młodzieńczy charakteryzuje się
zakończeniem procesów rozwojowych kości i wyraźnym przyrostem masy ciała. Motoryczność
dziewcząt zbliżona jest do motoryczności dziecięcej, natomiast u chłopców obserwujemy
osiąganie szczytowych wyników zwłaszcza w zdolnościach motorycznych
t.j.: szybkość i koordynacja [13].
W okresie wieku dorosłego i dojrzałego (45–55 lat), przy doborze ćwiczeń powinno się
zwracać uwagę na charakter wykonywanej pracy i tryb życia. Spadają wówczas zdolności
motoryczne, a regeneracja ulega wydłużeniu. Zalecane są codzienne biegi terenowe,
narciarstwo biegowe oraz piesze wyprawy turystyczne. Regularne uprawianie tych dyscyplin
poprawia kondycje psychofizyczną i właściwy rozwój układu sercowo-naczyniowego [10].
Badania Knechtle i wsp. [14] przeprowadzone w różnych grupach wiekowych biegaczy,
wykazały największą wydajność w ultra maratonie Biel – Bienne (100 km) zawodników
w wieku 30 – 49 lat dla mężczyzn i 30–54 lata dla kobiet.
10
Monografia naukowa
W okresie starzenia się i starości maleje wydolność organizmu. Wiadomym jest, że

zmianom starczym i ich wczesnemu występowaniu zapobiega aktywność fizyczna. Ćwiczenia
fizyczne poprawiają przemianę materii w tkance kostnej i aparacie więzadłowym, poprawiają
wentylację płuc oraz zmniejszają ryzyko wystąpienia wielu chorób t.j.: choroba wieńcowa,
choroba nadciśnieniowa, otyłość i cukrzyca [10]. Według Schnohr i wsp. [15] regularny trening
biegowy skutecznie wydłuża życie. Badania przeprowadzone w grupie 1878 mężczyzn i kobiet
wykazały przedłużenie życia o średnio 6 lat. Jednym z objawów motorycznego starzenia się
jest zanikanie chęci do ruchu. Tak więc należy znaleźć najbardziej atrakcyjną formę
aktywności. Osobom starszym z uwagi na pogorszenie funkcjonalności aparatu ruchu zaleca
się mniej intensywne formy ruchowe tj.: marsze, truchty i spacery [10].
Zabawy i gry rzutne

Zabawy tego typu umożliwiają kształtowanie siły i szybkości, a odpowiednio połączony
rzut z biegiem prowadzi do nieustannego rozwijania koordynacji ruchowej, wzrokowo-
ruchowej oraz umiejętności skupienia uwagi i koncentracji [9]. Zabawy i gry rzutne mogą być
stosowane już w okresie wczesnego dzieciństwa (2–3 lata). Dziecko potrafi wówczas
swobodnie chwytać i rzucać. Dzieci rozpoczynające naukę w szkole poprzez omawianą formę
aktywności doskonalą, wzbogacają i tworzą dowolne kombinacje ruchowe t.j.: chwyt z biegiem
oraz chwyt z rzutem. Ponadto w omawianym okresie (2-3 lata) zaznacza się dymorfizm płciowy
wynikający z różnicy w sile (chłopcy górują w rzutach). Według Nelsona i wsp. [16] różnice w
sile pomiędzy obojgiem płci ujawniają się już po 5 roku życia. Na rozwój siły wpływają zabawy
i gry rzutne tj.: „kto dalej” i „obrona twierdzy”. Oceny siły można dokonywać poprzez rzut
piłeczkami palantowymi lub piłką lekarską. Największy wzrost siły zaznacza się na przełomie
12–13 lat [8]. Sądzi się, że zabawy i gry rzutne
w okresie pokwitania wzmacniają mięśnie górnych partii ciała. Ignjatovic i wsp. [17] wykazali
wzrost siły mięśniowej u kobiet w wieku 16–17 lat na skutek zastosowania
12-tygodniowego treningu z piłką lekarską. Ponadto według Bavčević i wsp. [18] okres
pokwitania jest najbardziej korzystny do rozwoju działalności sportowej w lekkoatletyce.
W okresie młodzieńczym (do 24 lat) kształtuje się wysoki poziomu motoryczności.
W tym czasie można jeszcze poprawić właściwości ruchowe i sprawność fizyczną.
Osiński [19] jako przykład podaje 20-letnich zdrowych mężczyzn, którzy podczas służby
wojskowej obejmującej m in. ćwiczenia rzutowe, podwyższyli swoje wyniki o 33%.
11
Monografia naukowa
W końcowej fazie okresu młodzieńczego organizm osiąga szczyt rozwojowy dlatego, ze

względu na wyrobione postawy i nawyki, zwiększenie aktywności jest niezwykle trudne [13].
Wraz z wiekiem modyfikacją ulegają parametry somatyczne ludzkiego ciała tj.: masa
tkanki tłuszczowej i beztłuszczowej. Postępująca wraz z wiekiem utrata masy mięśniowej
połączona z upośledzeniem jej funkcji rozpoznawana jest jako sarkopenia Zmiany zachodzące
w organizmie można zaobserwować już po 30 roku życia zarówno u kobiet jak i mężczyzn [20,
21]. Starzenie się jest procesem nieodwracalnym, którego skutki mogą być złagodzone poprzez
odpowiednią dietę i regularne ćwiczenia. Badania przeprowadzone przez Pereiraa
i wsp. [22] w grupie 56 kobiet w wieku około 62–67 lat, wykazały poprawę wydolności mięśni
kończyn górnych po zakończeniu 12-tygodniowego treningu obejmującego m. in. rzuty piłką.
Zabawy i gry skoczne

Zabawy i gry skoczne wzmacniają stawy kończyn dolnych, a połączone z biegiem
sprzyjają kształtowaniu koordynacji nerwowo-ruchowej potrzebnej w zachowaniu równowagi,
a co za tym idzie panowaniu nad ciałem [9].
W wieku 1 – 3 lat dziecko doskonali formy pokonywania przestrzeni. Pojawiają się
w tym okresie umiejętności pierwszych podskoków [13]. Według Żaka [23] 7-letnie dziecko
osiąga „pierwsze apogeum motoryczności” największe zaawansowanie w rozwoju osiąga
wówczas gibkość.
W okresie młodszym szkolnym (10–12 lat) ciało dziecka cechuje harmonia proporcji, a
jego ruchy są płynne i precyzyjne. Ujawnia się słabo widoczny dymorfizm płciowy
w motoryce (chłopcy wskazują przewagę w skokach). W okresie wczesnoszkolnym podczas
zabaw i gier skocznych poprzez ich cykliczność kształtowana jest m. in.: szybkość.
Na kształtowanie tej cechy wpływają ćwiczenia sprawnościowe, charakteryzujące się szybkimi
zmianami napięcia mięśni np. „przeskoki przez skakankę”. Kolejną cechą motoryczną
rozwijaną u dzieci w klasach I – III szkoły podstawowej jest siła [8]. Ponadto Fuchs i wsp. [24]
na podstawie badań przeprowadzonych w grupie 25 chłopców i 20 dziewcząt w wieki 6–10 lat,
wykazali zwiększenie masy kostnej w obręczy miedniczej
i odcinku lędźwiowym w efekcie ćwiczeń opartych o skoki. Autorzy na podstawie uzyskanych
wyników twierdzą, że osoby uprawiające sporty związane ze skokami
w młodości nie cierpią na choroby tj. osteoporoza w wieku starczym. Podobne badanie
przeprowadził Kato i wsp. [25]. Grupę badawczą stanowiły w tym przypadku kobiety
w wieku 21 lat, które w większości osiągnęły szczytową masę kostną. Wyniki badań
12
Monografia naukowa
potwierdziły wnioski Fuchsa i wsp. Badane kobiety poddane treningowi opartemu o skoki
wykazywały wyższą gęstość mineralną kości w nasadzie kości udowej i odcinku lędźwiowym
kręgosłupa. W okresie młodzieńczym (do 24 lat) obserwuje się poprawę skoczności,
wytrzymałości i siły, które uległy zachwianiu w okresie pokwitania [13]. Wykształcone cechy
motoryczne w okresie młodzieńczym stanowią podbudowę do treningu lekkoatletycznego
m in. skoku o tyczce [26].
W okresie starzenia się coraz mniejsza siła mięśniowa spowodowana zanikiem włókien
szybkokurczliwych oraz zmianami w układzie stawowym, które są skutkiem niedołęstwa
ruchowego. Pomimo wielu pozytywnych aspektów stosowanego w tym okresie ruchu, nie
zaleca się nagłych zwrotów i zrywów oraz zmian pozycji ciała jakimi są wszelkie formy
skoków [13].
Zabawy i gry kopne

Zabawy i gry kopne w połączeniu z elementami biegu kształtują wszystkie zdolności
motoryczne począwszy od szybkości, siły, mocy i zręczności, a często także wytrzymałości [9].
U dzieci w wieku 6–7 lat należy rozwijać w pierwszej kolejności zdolności
koordynacyjne (czuciowo-postrzegawcze) i rozwijać podstawowe schematy ruchowe
(doskonalenie techniki). Nie na miejscu jest analityczny sposób uczenia podstaw
poszczególnych dyscyplin sportowych, ale w zastępstwie należałoby wykonywać schematy
ruchowe w formie zabawowej, które rozwijają skoordynowane działanie wszystkich mięśni
zapewniając optymalną stabilność dla kolejnych etapów rozwoju ruchowego [9, 27].
W wieku 8–9 lat należy kontynuować rozwijanie podstawowych schematów ruchowych
(doskonalić technikę) w formie zabawowej, tak aby stopniowo zostały przekształcone w
konkretne zdolności ruchowe. Takie bowiem formy ruchowe wynikają
z naturalnych potrzeb rozwoju młodego i zdrowego organizmu, które w sposób najbardziej
właściwy rozwijają jego psychomotorykę. Zabawy i gry kopne jako forma gier zespołowych w
płaszczyźnie biologicznej przyczyniają się do spotęgowania zdrowia młodych ludzi.
Aktywność fizyczna w tym okresie wpływa korzystnie na prawidłowy przebieg procesów
metabolicznych i hormonalnych rozwijającego się organizmu. Wszechstronny charakter ruchu
podczas gier kopnych przyczynia się do zwiększonej masy aktywnych tkanek i redukcji zbędnej
tkanki tłuszczowej. Zdobyta w trakcie gier, wydolność fizyczna oraz wysoki poziom kondycji
stanowią w ciągu dalszego życia doskonałe zabezpieczenie przed chorobami cywilizacyjnymi
[28].
13
Monografia naukowa
Dzieci w okresie młodszym szkolnym (do 10–12 lat), charakteryzuje łatwość uczenia
się ruchów o skomplikowanej treści. Według Napierały i wsp. [10] ominięcie tego wieku
w przygotowaniu do wielu dyscyplin sportowych może pogorszyć wyniki sportowe
w przyszłej karierze. Zabawy i gry kopne w tym wieku kształtują wytrzymałość stanowiącą
podstawę do prawidłowej pracy układu krążenia i oddychania. Ponadto jak podają Chmura
i Zatoń [29], gra w piłkę nożną kształtuje u zawodników zdolność do generowania
w niewielkich odstępach czasowych maksymalnych wysiłków krótkotrwałych (strzały,
wyskoki do piłki, zrywy na 1 – 3 metrach, sprinty), pokonując tym samym barierę zmęczenia.
Należy jednak pamiętać, że zbyt intensywny wysiłek połączony z krótkimi przerwami pomiędzy
obciążeniami może skutkować wzmożonością procesów glikolityczno-mleczanowych, których
efektem jest wytwarzanie mleczanu. Wzrost stężenia kwasu mlekowego w mięśniach wpływa na
generowanie siły i upośledza pracę ośrodkowego układu nerwowego.
Okres pokwitania (do około 17 lat) jest czasem gwałtownych zmian w ontogenezie
człowieka. W psychomotoryce objawia się on dysproporcjami ciała, zaburzeniami
endokrynologicznymi i dojrzewaniem kory mózgowej. Ruchy początkowo staja się niezręczne
i nieskoordynowane. U młodzieży w tym wieku obniża się wydolność układu krążenia, co może
stanowić wskazówkę do nie obciążania organizmu nadmiernym wysiłkiem fizycznym. Dopiero
w końcowej fazie u chłopców obserwuje się zwiększenie wytrzymałości
i odporności na zmęczenie wysiłkiem fizycznym, które mogą być dalej wzmacniane przez
zastosowanie gier kopnych [30].
W okresie wieku dorosłego i dojrzałego (do około 45–55 lat) systematycznie postępuje,
pod wpływem pracy i ustabilizowanego życia, regres zdolności motorycznych. Zalecany jest w
tym okresie szereg ćwiczeń ruchowych. Zgodnie z modelem kinezjologicznym Sahrmanna [30]
można wnioskować, że polepszenie optymalnego funkcjonowania układu ruchu usprawnia
prawidłowe działanie połączonych z nim komponentów t.j.: układ mięśniowo-szkieletowy,
układ nerwowy, układ biomechaniczny, układ oddechowo-krążeniowy oraz układ
metaboliczny.
W wieku starczym aktywność fizyczna spowalnia procesy inwolucyjne.
Podtrzymywanie sprawności fizycznej poprzez zabawy i gry kopne zapewnia utrzymanie
równowagi fizycznej, psychicznej i społecznej. Głównym elementem sprawności fizycznej
i warunkiem zdrowia jest wydolność fizyczna. Wysoki jej poziom skutecznie zmniejsza ryzyko
wystąpienia chorób cywilizacyjnych, które stanowią jedną z przyczyn przedwczesnego
starzenia.
14
Monografia naukowa
Zabawy i gry z mocowaniem i dźwiganiem

Wymieniona forma zabawy obejmuje stopniowe trudności t.j.: przeciąganie, ciągnięcie,
przepychanie. W okresie niemowlęcym (do 1 roku) siła i sprawność mięśniowa wzrasta od
głowy przez kończyny górne i dolne. Systematyczne stosowanie ćwiczeń polegających na:
kładzeniu dziecka na brzuchu, co prowokuje do unoszenia głowy, pełzania, wykonywania
obrotów ciała, podciągania za ręce u dzieci w wieku 3 – 9 miesięcy wpływa korzystnie na
rozwój organizmu. Aktywność ruchowa w tym okresie wzmaga czynności neuromotoryczne,
prace układu sercowo-naczyniowego, przemianę materii, rozwój kośćca oraz mięśni [13].
W okresie młodszym szkolnym, według Osińskiego [19], nie są wskazane zbyt
intensywne wysiłki związane z siłą, a szczególnie wysiłki statyczne. Zbyt wczesny
i nadmierny rozwój mięśni może hamować przyrost oraz zniekształcać kości długie. Na etapie
klasy I – III szkoły podstawowej, Malec [8] proponuje jedynie gry oparte na obciążeniu ciężaru
własnego ciała tj.: „walka kogutów” oraz zabawy z obciążeniem partnera: „łańcuch”,
„spychacze”, „walka jeźdźców”. Tempo rozwoju siły na skutek zmian profilu enzymatycznego
stymulującego przemiany beztlenowe w tkance mięśniowej, zaznacza się dopiero u chłopców
na przełomie 12 – 13 roku życia. Według Armstronga i McManusa [31] zmiany zachodzące w
tym okresie są najbardziej widoczne i sprzyjają rozpoczęciu kariery sportowej młodych atletów.
Wyniki badań Raczka [32] wykazują, że ćwiczenia wytrzymałościowe wpływają wzrost
wydolności serca i płuc młodego organizmu czego konsekwencją w przyszłości może być
lepsza praca układu krążenia
i oddychania. Ponadto uważa się, że zabawy i gry z mocowaniem i dźwiganiem, kształtują jedną
z ważniejszych dyspozycji wpływających na sprawność człowieka jaką jest wytrzymałość.
Rzepa i Wójcik [33] podają, że rozwój wytrzymałości pozwala na wykonywanie dużych i
długotrwałych wysiłków fizycznych przy najniższym zmęczeniu, co może mieć duże znaczenie
przy efektywnym wykonywaniu pracy zawodowej w przyszłości. U chłopców w końcowej
fazie pokwitania obserwuje się: większą wytrzymałość i odporność na zmęczenie, zwiększenie:
pojemności tlenowej krwi, pojemności serca, pojemności życiowej płuc, w rezultacie czego
wzrasta ciśnienie krwi i zwalnia tętno [13]. Według Armstronga i McManusa [31] młodzież w
okresie młodzieńczym cechuje najwyższy poziom rozwoju zdolności motorycznych na skutek
rozwoju muskulatury i zmian w gospodarce hormonalnej organizmu.
W okresie starości zmniejsza się ilość beztłuszczowej masy ciała w tym tkanki
mięśniowej. Według analizy literatury przeprowadzonej przez Petersona i wsp. [34] wynika, że
ćwiczenia oporowe u osób powyżej 50 lat skutecznie zapobiegają osłabianiu mięśni. Zdaniem
15
Monografia naukowa
autorów poprawa siły mięśni stabilizuje osiową część układu kostnego i chroni kończyny przed
złamaniem. Ponadto według Bolama i wsp. [35] ćwiczenia oporowe osób
w średnim i starszym wieku pozytywnie wpływają na gęstość mineralną kości, zapobiegając
tym samym rozwojowi osteoporozy. Należy jednak pamiętać, aby starannie dobierać ćwiczenia
fizyczne w tym wieku. Ze względu na możliwość wystąpienia licznych schorzeń wskazana jest
konsultacja z lekarzem. Nie jest zalecane unoszenie dużych ciężarów [13].
Zabawy i gry koordynacyjne

Tego typu aktywności kształtują umiejętność wykonywania złożonych aktów
ruchowych oraz przestawiania się z jednych, ściśle określonych ruchów na inne. W wieku
przedszkolnym (4 – 5 lat) dziecko jest w stanie opanować bardzo skomplikowane ruchy.
Kształtowana jest wówczas równowaga fizyczna, a smuklenie ciała zwiększa jego
motoryczność. Proporcjonalność cech somatycznych, proces dojrzewania ośrodkowego układu
nerwowego, skutkują swoboda i płynnością wykonywanych przez dziecko ruchów. Dzięki
częstemu i systematycznemu stosowaniu gier i zabaw koordynacyjnych dziecko bardzo szybko
można nauczyć jazdy na rowerze, łyżwach lub nartach. Okres do około 7 lat życia nazywany
jest „pierwszym apogeum motoryczności” [13,8]. Przykładami zabaw i gier koordynacyjnych
stosowanych u dzieci w wieku przedszkolnym są m.in.: „ogonki”, „goniące koło”,
„przechodzenie pod coraz niższą przeszkodą oraz „powódź – pożar”. Największe korzyści z
zastosowania zabaw i gier koordynacyjnych czerpią dzieci w wieku 7 lat. Według
Waszkiewicza [36] rozwój fizyczny dziecka w tym wieku charakteryzuje się sprawnością
manualną i niezaburzoną koordynacją wzrokowo-ruchową, będącą efektem poprawnego
funkcjonowania narządów zmysłów. Okres młodszy szkolny (10 – 12 lat) ujawnia różnice
w motoryce pomiędzy chłopcami i dziewczętami. Chłopcy posiadają lepszą motorykę,
a dziewczęta gibkość. W okresie pokwitania dochodzi do gwałtownych zmian w rozwoju
człowieka. Zmiany te często są wynikiem dysproporcji ciała, zaburzeń układu hormonalnego
i dojrzewaniem kory mózgowej. Ponadto można zaobserwować zmiany w sferze motorycznej
wynikające z zachwiania równowagi fizjologicznej i rozrostu morfologicznego. W rezultacie
obserwuje się niezręczne i nieskoordynowane ruchy ciała. Wymienione zmiany są okresem
przejściowym i ustępują po okresie pokwitania. Popowczak i wsp. [37] podają, że najlepszym
okresem dla doskonalenia zdolności koordynacyjnych jest wiek 13 – 15 lat. Zdaniem autorów
doskonalenie ruchów lokomocyjnych, manualnych oraz akrobatycznych, typowych dla zabaw
i gier koordynacyjnych, rozwija wszelkie zdolności motoryczne wymagane w grach
16
Monografia naukowa
zespołowych t.j. koszykówka. Okres młodzieńczy (do około 24 lat) cechuje kształtowanie się
wysokiego poziomu motoryczności, który wraz z wiekiem ulega regresji. Początkowo zjawisko
to jest bardziej widoczne u kobiet, a dopiero później u mężczyzn. Ze względu na postępujące
wraz z wiekiem zmiany w organizmie człowieka niezwykle istotne jest regularne stosowanie
aktywności fizycznej w wieku dorosłym i dojrzałym (do około 45 – 55 lat)
t.j. gimnastyka, czy też jazda na rowerze. Wprowadzane formy ruchowe związane
z podtrzymywaniem zdolności koordynacyjnych prowadzą do prawidłowego rozwoju układu
sercowo-naczyniowego i ogólnej kondycji psychofizycznej organizmu człowieka. Uważa się,
że omawiana forma aktywności ruchowej w postaci drobnych prac porządkowych znajduje
zastosowanie także u osób w wieku starczym [13, 37].
Wnioski
Aktywność fizyczna jest istotnym czynnikiem kształtującym prawidłowy rozwój
psychomotoryczny człowieka na poszczególnych etapach jego rozwoju. Ponadto pozwala ona
utrzymywać prawidłową masę ciała przeciwdziałając tym samym nadwadze i otyłości oraz
towarzyszącym im schorzeniom. Aktywność fizyczna wskazana jest na każdym etapie rozwoju
młodego człowieka. Umiejętnie dobrany zestaw ćwiczeń w postaci zabaw i gier ruchowych
poza aspektu zdrowotnego jest atrakcyjną formą spędzania wolnego.
Do najbardziej atrakcyjnych form aktywności fizycznej należy zaliczyć: zabawy orientacyjno-
porządkowe, zabawy na czworakach, zabawy i gry bieżne, zabawy i gry rzutowe, zabawy
i gry skoczne, zabawy i gry kopne, zabawy i gry z mocowaniem i dźwiganiem. Wymienione
formy aktywności ruchowej pozytywnie stymulują rozwój układu ruchu, układu sercowo-
naczyniowego, układu nerwowego, układu hormonalnego, jak i wspomagają ogólną kondycję
psychofizyczną i przemianę materii, przyczyniając się tym samym do utrzymania stanu
zdrowia.
Bibliografia
1. Napierała M., Muszkieta R., Cieślicka M., Stankiewicz B.: Aktywność fizyczna dzieci
w wieku wczesnoszkolnym w: Zasada M. (red.). Humanistyczny wymiar kultury
fizycznej. Bydgoszcz – Lwów- Warszawa: Uniwersytet Kazimierza Wielkiego
w Bydgoszczy; 2010; 87 – 105.
17
Monografia naukowa
2. Skorek P. Banach K., Libera J., Glibowski P.: Czynniki środowiskowe wpływające na
rozwój nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży. Żywienie Człowieka i Metabolizm
2019; 46(02): 132-134.
3. Krebs N., Himes J., Jacobson D., Nicklas T., i wsp.: Assessment of Child and
Adolescent Overweight and Obesity. Official Journal of the Academy of Pediatrics
2007, 120: 193 – 195.
4. Rybicka I., Szuliński M. Wymierne korzyści z redukcji masy ciała w terapii otyłości –
badania własne. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2012; 3(4): 140 – 146.
5. Spunda A., Węgrzyn E., Ratajczak J.: Nadwaga i otyłość dzieci jako wyzwanie dla
wychowania fizycznego w szkole – zalecenia. Aktywność ruchowa ludzi w różnym
wieku. Agencja Wydawnicza koncertowo.pl Mieczysław Podsiadło. 2019; 41 (1): 5 –
12.
6. Cieślicka M., Stankiewicz B., Muszkieta R.: Wybrane zabawy i gry ruchowe. Poznań:
Ośrodek Rekreacji, Sportu i Edukacji w Poznaniu; 2017.
7. Kwieciński S., Kędra S.: Gry i zabawy rekreacyjne w doskonaleniu elementów techniki
w piłce siatkowej halowej. Akademia Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w
Warszawie 2008; 2: 134 – 136.
8. Malec Z.: Zdolności motoryczne dziecka – przejawy i kontrola w edukacji
wczesnoszkolnej w: Juszczyk S. (red.). Pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna
w sytuacji zmiany społecznej, kulturowej i oświatowej. Katowice: Katedra Pedagogiki
Wczesnoszkolnej i Pedagogiki Mediów; 2011; 174 – 187.
9. Trzęśniowski R.: Zabawy i gry ruchowe. Warszawa: WSiP; 1995.
10. Napierała M., Muszkieta R., Żukow W.: Funkcje i znaczenie rekreacji fizycznej
w różnych okresach życia człowieka w: Muszkieta R. (red.). Wybrane zagadnienia
dydaktyki wychowania fizycznego, sportu i turystyki. Poznań – Warszawa: Ośrodek
Rekreacji, Sportu i edukacji, Poznań; 2012; 109 – 115.
11. Papaiakovou G., Giannakos A., Michailidis Ch., Patikas D., i wsp.: The Effect of
Chronological Age and Gender on the Development of Sprint Performance During
Childhood and Puberty. Journal of Strength & Conditioning Research 2009; 23 (9):
2568 – 2573.
12. Finne E., Bucksch J., Lampert T., Kolip P.: Age, Huberty, body dissatisfaction, and
physical activity decline in adolescents. Results of the German Health Interview and
Examination Syrvey (KiGGS). International Journal of Behavioral Nutrition and
Physical Activity 2011; 8: 119 – 133.
18
Monografia naukowa
13. Napierała M., Muszkieta R., Żukow W.: Rozwój motoryczności w poszczególnych
etapach ontogenezy. w: Napierała M. (red.). Człowiek – rekreacja – zdrowie.
Bydgoszcz: Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy; 2009; 41 – 60.
14. Knechtle B., Rust Ch., Rosemann T., Lepers R.: Age – related changes in 100 – km ultra
– marathon running performance. Age (Dordr) 2011: 1 – 34.
15. Schnohr P., Marott J., Lange P., Jensen G.: Longevity in male and female joggers: the
Copenhagen City Heart Study. Am J Epidemiol 2013; 177 (7): 683 – 689.
16. Nelsona J., Thomasa J., Nelsona K., Abrahamb P: Gender Differences in Children's
Throwing Performance: Biology and Environment. Research Quarterly for Exercise and
Sport 1986. 57(4): 280 – 287.
17. Ignjatovic A., Markovic Z., Radovanovic D.: Effects of 12-Week Medicine Ball
Training on Muscle Strength and Power in Young Female Handball Players. Journal
of Strength & Conditioning Research 2012; 26(8): 2166 – 2173.
18. Bavcević T., Zagorac N., Katić R.: Development of biomotor characteristics and athletic
abilities of sprint and throw in boys aged six to eight years. Coll. Antropol 2008; 32(2):
433 – 441.
19. Osiński W.: Zarys teorii wychowania fizycznego, Poznań: AWF w Poznaniu; 1996.
20. Kotwas M., Mazurek A., Wrońska A., Kmieć Z. Patogeneza i leczenie otyłości u osób
w podeszłym wieku. Forum Medycyny Rodzinnej 2008; 6:435 – 444.
21. Silva A., Karnikowski M., Funghetto S., Stival M. i wsp.: Association of body
composition with sarcopenic obesity in elderly women. Int J of General Med 2013; 6:
25 – 29.
22. Pereiraa A., Izquierdoe M., Silvaa A., Costac A., i wsp.: Effects of high-speed power
training on functional capacity and muscle performance in older women. Exp Gerontol
2012, 47(3): 250 – 255.
23. Żak S.: Zdolności kondycyjne i koordynacyjne dzieci i młodzieży z populacji
wielkomiejskiej na tle wybranych uwarunkowań somatycznych i aktywności ruchowej.
Kraków: Wydawnictwo Monograficzne AWF Kraków; 1991.
24. Fuchs R., Bauer J., Snow Ch.: Jumping Improves Hip and Lumbar Spine Bone Mass in
Prepubescent Children: A Randomized Controlled Trial. J. of Bone and Mineral
Research 2001; 16 (1): 148 – 156.
25. Kato T., Terashima T., Yamashita T., Hatanaka Y. i wsp.: Effect of low-repetition jump
training on bone mineral density in young women. J of Applied Physiology 2005; 100
(3): 839 – 843.
19
Monografia naukowa
26. Klimczyk M., Muszkieta R.: Nauczanie skoku o tyczce na etapie wstępnym
i początkowym z wykorzystaniem wybranych zabaw i gier ruchowych w: Muszkieta R.
(red.) Wybrane zagadnienia dydaktyki wychowania fizycznego, sportu i turystyki.
Poznań: Ośrodek Rekreacji, Sportu i edukacji, Poznań; 2012; 55 – 77.
27. Rzepka R., Grzybczak T.: Trening funkcjonalny i możliwości jego wykorzystania w
szkoleniu piłkarzy nożnych w: Knapik A. (red.) Teoretyczne i praktyczne aspekty
nowoczesnej gry w piłkę nożną. Opole: Oficyna Wydawnicza Politechniki Opolskiej;
2009; 209 – 246.
28. Żak S.: Gry zespołowe jako efektywna forma rekreacji fizycznej. Zeszyty Naukowe
Małopolskiej Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Tarnowie 2010; 1(15): 113 – 124.
29. Chmura P., Zatoń M.: Zmiany maksymalnej mocy fosfagenowej i wybranych cech
fizjologicznych podczas powtarzanych wysiłków u młodych piłkarzy nożnych.
Antropomotoryka 2011. 21 (54): 51 – 58.
30. Sahrmann S.: Diagnosis & Treatment of Movement Impaired Syndromes. St. Louis:
Mosby; 2002.
31. Armstrong N., McManus A.: Physiology of Elite Young Male Athletes. Med Sport Sci
Basel 2011; 56: 1 – 22.
32. Raczek J.: Wytrzymałość dzieci i młodzieży, Warszawa: RCM – SKFiS; 1973.
33. Rzepa. T., Wójcik A.: Poziom wytrzymałości dzieci wykorzystujących piłki
edukacyjne. w: Stefaniak T. (red.). Rozprawy naukowe Akademii Wychowania
Fizycznego we Wrocławiu. 2011; 33: 19 – 24.
34. Peterson M., Rhea M., Sen A., Gordon P.: Resistance exercise for muscular strength in
older adults: A meta-analysis. Ageing Research Reviews 2010; 9 (3): 226 – 237.
35. Bolam K., Uffelen J., Taaffe D.: The effect of physical exercise on bone density in
middle-aged and older men: A systematic review. Osteoporos Int 2013; 24(11):2749-
2762.
36. Waszkiewicz E.: Stymulacja psychomotoryczna rozwoju dzieci 6 – 8 letnich.
Warszawa: WSiP; 1991.
37. Popowczak M., Majorowski M., Cichy I., Kałużny K.: Poziom koordynacyjnych
zdolności motorycznych uczniów biorących udział z programie Basketmania. w:
Stefaniak T. (red.). Rozprawy naukowe Akademii Wychowania Fizycznego we
Wrocławiu. 2011; 33: 25 – 30.
20
Monografia naukowa
DOI: 10.16926/afips.2020.02
LĘDŹWIOBÓL – NIEUSTANNIE ROSNĄCY PROBLEM

WSPÓŁCZESNEGO SPOŁECZEŃSTWA
21
Monografia naukowa
PRZEMYSŁAW FILIPCZYK1
1
Streszczenie
Dolegliwości bólowe dolnego odcinka kręgosłupa to z jednej strony temat dobrze znany, lecz
z drugiej wciąż nie wystarczająco wyjaśniony. Nie dziwi więc wciąż rosnąca liczba doniesień
naukowych mających na celu zgłębianie tego zagadnienia. Cierpienie fizyczne nie jest jedynym
zmartwieniem w kontekście całościowego zagadnienia jakim są odczucia bólowe.
W niniejszej pracy dolegliwości te zostały ocenione przez pryzmat problemu społecznego
i ekonomicznego.
Słowa kluczowe: ból kręgosłupa, lędźwioból, skutki społeczne, skutki ekonomiczne
Wstęp
Celem niniejszej pracy jest omówienie aspektów związanych z dolegliwościami
bólowymi obszaru lędźwiowo-miednicznego, poczynając od aspektów epidemiologicznych
poprzez przedstawienie społecznych i ekonomicznych skutków tych dolegliwości. Zostaną
przedstawione poglądy związane z powstawaniem lędźwiobólu, które mogą być pomocne
w szukaniu skutecznego rozwiązania tego problemu.
Epidemiologia dolegliwości bólowych kompleksu lędźwiowo-miednicznego

Dolegliwości bólowe dolnego odcinka kręgosłupa są określane mianem najbardziej
powszechnego problemu zdrowotnego zaraz po zwykłym przeziębieniu [1]. Problem ten jest
niezwykle rozległy i według różnych źródeł dotyczy coraz szerszego grona osób niezależnie od
wieku, płci, rodzaju pracy czy pochodzenia [2, 3, 4]. Uznaje się, że 70-85% światowej populacji
chociaż raz w życiu, w pewnym jego momencie, doświadczyło dolegliwości bólowych
związanych z kręgosłupem lędźwiowym [5]. Wartości te oczywiście różnią się od siebie w
różnych badaniach, niemniej literatura podająca odsetek osób uskarżających się na
dolegliwości bólowe jest bardzo bogata i pozwala na sformułowanie poglądu na zagadnienie
lędźwiobólu jako problemu globalnego. Ponadto, dane z różnych źródeł potwierdzają,
22
Monografia naukowa
że problem ten jest coraz bardziej powszechny i wciąż narasta. Haber, posiłkując się danymi
z lat siedemdziesiątych, podawał, że blisko 25% ogółu dorosłych zgłaszało dolegliwości
bólowe w przeciągu ostatniego roku [6]. Wartość ta nieustannie rosła, aby w 1997r. określić ją
na blisko 35% osób uskarżających się na dolegliwości bólowe [7]. Zaledwie dwa lata później
Croft [8] przytoczył wartość aż 75%. Oczywiście, biorąc pod uwagę doniesienia innych
naukowców zajmujących się epidemiologią bólu w odcinku lędźwiowym, dane te mogą być
różne. O fakcie, że dolegliwości bólowe stanowią coraz większy problem, świadczy również
częstotliwość wykonywanych zabiegów operacyjnych dla kręgosłupa lędźwiowego. W
większości przypadków (50–70%) [9] dolegliwości bólowe lędźwiowego odcinka kręgosłupa
są krótkotrwałe i niezależnie od sposobu leczenia mijają po około 6 tygodniach,
a u 80-90% po 12 tygodniach [10]. 14% osób cierpiących zapomni o bólu już po okresie
2 tygodni [11]. Większość pacjentów wraca więc do zdrowia szybko i bez znaczących strat
związanych z funkcjonowaniem. Problem mógłby więc uchodzić za mało istotny, gdyby nie
fakt, że u około 20% osób ból nie mija, lecz utrzymuje się przez okres przynajmniej 3 miesięcy
[12], prowadząc do znacznie poważniejszych konsekwencji. Bagatelizowanie tej kwestii jest
więc bardzo niekorzystnym zjawiskiem, gdyż właśnie w początkowej fazie ból najłatwiej
poddaje się leczeniu [13]. Jeśli okres utrzymywania się dolegliwości przekroczy 24 miesiące,
to szanse na powrót do pełnego zdrowia równają się 0% [11]. Niepokojący jest również fakt,
że dolegliwości bólowe w odcinku lędźwiowym są często problemem nawracającym. Jako
jeden z czynników ryzyka podawany jest występujący wcześniej epizod bólowy. Jest to
odzwierciedlone w badaniach naukowych [14]. Van Den Hoogen i wsp. [15] określili, że 10%
osób aktualnie uskarżających się na ból miało podobne dolegliwości
w przeciągu ostatnich 6–12 miesięcy. Nawet 75% osób, u których wcześniej wystąpiły objawy
bólowe, ma co najmniej jeden nawrót dolegliwości, a u 72% badanych po roku od jego
wystąpienia ból nadal utrzymuje się [16]. U mężczyzn występuje większe ryzyko powrotu
dolegliwości niż u kobiet, a u osób między 25 a 44 rokiem życia istnieje najwyższy stopień
prawdopodobieństwa, że jeśli już wcześniej pojawiły się dolegliwości bólowe, to najpewniej
znów się powtórzą. U osób, które już wcześniej przeszły w swoim życiu epizod bólowy
związany z okolicą lędźwiową, następny odczuwają zazwyczaj bardziej dotkliwie,
a jego nasilenie i czas trwania są większe [17].
Uzależnianie częstotliwości występowania objawów bólowych od wieku pacjenta jest
sprzeczne. Mimo iż przedział wiekowy 35–55 lat jest najczęstszym okresem występowania
dolegliwości bólowych, to sprzeczności dotyczą głównie osób starszych. Przykładowo
w badaniach Roy’a [18] znajdziemy potwierdzenie, że dolegliwości bólowe lędźwiowego
23
Monografia naukowa
odcinka kręgosłupa są najbardziej powszechne właśnie w grupie osób starszych. Z jeszcze

innych badań, przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych, możemy dowiedzieć się, że
u osób po 75 roku życia lub starszych dolegliwości bólowe dolnego odcinka kręgosłupa są
trzecią co do częstotliwości dolegliwością, z jaką zgłaszają się osoby cierpiące. Uogólniając,
można więc stwierdzić, że częstotliwość pojawiania się dolegliwości bólowych dolnego
odcinka kręgosłupa rośnie wraz z wiekiem. Ta zwiększona podatność na pojawianie się
lędźwiobólu u osób w wieku powyżej 65 roku życia może być związana z faktem, iż ten
przedział wiekowy staje się najbardziej liczną grupą społeczną na świecie [11]. Innymi słowy,
populacja starzeje się, a grupa 65-latków i osób starszych jest najszybciej rosnącą grupą
wiekową w Europie. Do 2030r. będą oni stanowić od 14 do 21% całej populacji [19]. Jeszcze
do niedawna bowiem, częstotliwość występowania dolegliwości bólowych po 65 roku życia
gwałtownie spadała. Sugerowano, że ból w odcinku lędźwiowym staje się najzwyczajniej mniej
istotny wobec innych problemów zdrowotnych. Po 40 roku życia dolegliwości bólowych w
odcinku lędźwiowym doświadcza ok 66% mężczyzn i 30% kobiet [20]. Ból
w odcinku lędźwiowym to nie tylko domena osób dorosłych, wśród których co trzecia zgłaszała
ten problem [21]. Zjawisko to dotyczy również dzieci. I w tym przypadku liczba osób
cierpiących jest rosnąca. Turner już pod koniec lat osiemdziesiątych określił, że około 2%
dzieci poniżej 15 roku życia zgłosiło się z lędźwiobólem do lekarza [22]. U młodzieży
w nieco starszym wieku problem ten był większy i dotyczył ponad 25% - 27% osób
w Szwecji i 26% w Anglii. W 2000 roku dane te wzrosły, przy czym symptomy bólowe
dotyczyły szerokiego grona młodzieży szkolnej. Wprawdzie w Finlandii odsetek ten wynosił
około 20%, ale już w Stanach Zjednoczonych około 36%, do nawet 51% w Szwajcarii [11].
Płeć nie stanowi istotnej determinanty dzielącej dolegliwości na częstsze u kobiet lub mężczyzn
[23]. W nowszych źródłach możemy jednak znaleźć informacje
o charakterystycznym występowaniu dolegliwości częściej u kobiet niż u mężczyzn [24].
Interesującym spostrzeżeniem podzielił się również Anderson stwierdzając, że dolegliwości
bólowe częściej dotyczą kobiet rasy białej (68,7%) niż czarnej (38,7%) [25]. Dodatkowo,
śledząc badania dotyczące częstotliwości występowania dolegliwości bólowych
uwarunkowanej płcią, można pokusić się o stwierdzenie, że częściej występują one u kobiet
pracujących umysłowo niż u mężczyzn pracujących fizycznie [20]. Zwiększony ilościowy
zakres dolegliwości u kobiet może być spowodowany dodatkowymi zjawiskami, które
związane są pośrednio z bólem okolicy lędźwiowej, jak chociażby ciążą, bólami
menstruacyjnymi czy porodem [26]. Sam okres ciąży zwiększyć może odczuwalność
dolegliwości bólowych z 48% do 90%, tym bardziej, że dolegliwości bólowe związane
24
Monografia naukowa
z odcinkiem lędźwiowym dotyczą aż 76% wszystkich ciężarnych kobiet [27]. Są jednak źródła
[28, 29], w których znajdujemy zupełnie inną informację świadczącą o tym, że to właśnie
mężczyźni częściej niż kobiety zgłaszają dolegliwości bólowe dolnego odcinka kręgosłupa,
także z uwagi na ilość zabiegów operacyjnych przeprowadzanych z powodu przepukliny
międzykręgowej. Liczby te nie prowadzą jednak do bardzo jasnej konkluzji. Przyjąć należy
więc, że ogólnie częstotliwość występowania dolegliwości bólowych dolnego odcinka
kręgosłupa jest zbliżona u kobiet i mężczyzn [20]. Ból zlokalizowany w lędźwiowym odcinku
kręgosłupa to poważne globalne zagadnienie. Pociąga za sobą wiele problemów ingerujących
w życie osób cierpiących z jego powodu zarówno w aspekcie społecznym, zawodowym, jak i
ekonomicznym [30, 31, 32, 33, 34]. Pamiętajmy jednak, że sam ból nie jest chorobą, a jedynie
objawem choroby [35], której etiologia może mieć złożony charakter.
Społeczne i ekonomiczne skutki dolegliwości bólowych.

Problem bólowy odcinka lędźwiowego to ogólnoświatowe zagadnienie zarówno
socjalne jak i ekonomiczne [33, 36]. Aspekt finansowy wydaje się być bardzo dotkliwy,
jednocześnie składania wielu badaczy, lekarzy, fizjoterapeutów i ekonomistów do
udoskonalania sposobów leczenia lędźwiobólu. Dzieje się tak głównie z uwagi na
długofalowość problemów bólowych oraz przeciągające się absencje chorobowe, co z jednej
strony ogranicza fundusze samego chorego, ale również wpływa na stan całej gospodarki [37].
Omawianie problemów bólowych dolnego odcinka kręgosłupa coraz częściej odbywa się więc
przez pryzmat środków finansowych związanych z leczeniem. W pracy o wyrazistym tytule
„Więcej nie zawsze znaczy lepiej” [38], przedstawione zostały różne środki terapeutyczne,
które, mimo rozmaitego łączenia ze sobą, nie przynoszą znacząco lepszych rezultatów leczenia.
Zdecydowanie jednak wpływają na zwiększenie wydatkowania funduszy związanych z samą
terapią. Prawidłowy dobór sposobu leczenia, oczywiście dostosowanego dla konkretnego
przypadku pacjenta, może być o wiele skuteczniejszy bez dołączania na siłę dodatkowych form
terapii [39]. Im dłużej trwa problem bólowy, tym większe zapotrzebowanie na wizyty lekarskie
i kolejne rosnące koszty związane z „epidemią” lędźwiobólu. Blisko 14% osób cierpiących na
dolegliwości odcinka lędźwiowego w ciągu pół roku odwiedziła lekarza jeden raz, aż 60% osób
od 2 do 9 razy, a 11% widziało się ze swoim lekarzem przynajmniej 10 razy [40]. Dolegliwości
te stanowią drugi pod względem częstotliwości powód wizyt lekarskich, trzeci najczęstszy
powód wykonywanych operacji
i piąty najczęstszy powód pobytów w szpitalu [41]. Im więcej wizyt lekarskich, im dłuższe
25
Monografia naukowa
pobyty w placówkach zdrowia i większa ilość zabiegów operacyjnych - tym większe wydatki
na leczenie dotykają całe społeczeństwo [42]. Biorąc pod uwagę czas samej terapii, który
niejednokrotnie wynosi 4 tygodnie [43] lub więcej [44], koszty związane z przedłużającą się
absencją mogą być niezwykle dotkliwe. Ilość wystawianych zwolnień lekarskich dla pacjentów
uskarżających się na dolegliwości bólowe lędźwiowego odcinka kręgosłupa stanowi bardzo
wysoki odsetek wszystkich wystawianych zwolnień: od 75% do nawet 93% [45]. Ponadto, im
wyższy lęk przed aktywnością fizyczną - tym dłuższy okres pobytu na zwolnieniu zdrowotnym
[46]. W Stanach Zjednoczonych osoby dotknięte lędźwiobólem korzystają średnio z 9 dni
zwolnienia lekarskiego, w Niemczech z 10 dni, w Kanadzie z 20 dni, w Holandii z 25 dni, w
Wielkiej Brytanii z 30 dni, a w Szwecji nawet z 40 dni [11]. Oczywiste jest, że dolegliwości
bólowe są jedną z pierwszych wymienianych pozycji pod względem okresowej niezdolności
do pracy. Co więcej, bywają też przyczyną trwałej niepełnosprawności lub nawet inwalidztwa
[47]. Interesujący może okazać się również fakt, że tylko 3-5% ogółu osób z dolegliwościami
bólowymi odcinka lędźwiowego występuje
o odszkodowanie z tego tytułu. Nie tylko poszukiwanie, ale i brak do tej pory ujednoliconego
sposobu leczenia wiąże się z licznymi kosztami ponoszonymi z powodu problemów bólowych
lędźwiowego odcinka kręgosłupa. Koszty te rosną proporcjonalnie do braku skuteczności
leczenia, zwiększając jednocześnie deficyt finansowy środków przeznaczonych na leczenie
[48, 49, 50, 51].
Etiologia dolegliwości bólowych odcinka lędźwiowo-krzyżowego

Istnieje wiele czynników mogących wpływać na powstanie i rozwój dolegliwości
bólowych lędźwiowego odcinka kręgosłupa. Lędźwioból to przede wszystkim problem
interdyscyplinarny [52]. Zajmują się nim specjaliści różnych dziedzin medycznych jak
neurolodzy, neurochirurdzy, reumatolodzy, ortopedzi, specjaliści z zakresu rehabilitacji
i fizjoterapii, a nawet ginekolodzy [53]. Przyczyn dolegliwości możemy szukać w stanach
zwyrodnieniowych lędźwiowego odcinka kręgosłupa, zespole Baastrupa, lumbago,
spondylozie lędźwiowej, niestabilności segmentu ruchowego kręgosłupa [54], uszkodzeniu
dysku, zwężeniu kanału kręgowego, spondyloartrozie, bolesnej skoliozie [55], rwie kulszowej,
zapaleniu stawów, uwięźnięciu nerwów, zabiegach operacyjnych, podnoszeniu
i dźwiganiu [56]. W zdecydowanej większości dolegliwości bólowe mają jednak nieznaną
etiologię [57]. Interesującym jest, że zmiany degeneracyjne widoczne na zdjęciach
rentgenowskich, tomografii komputerowej czy rezonansie magnetycznym nie zawsze muszą
26
Monografia naukowa
być związane z dolegliwościami bólowymi. Wykazały to już w latach dziewięćdziesiątych

badania Jensena [58], który za pomocą MRI obserwował zmiany degeneracyjne w grupie 98
badanych nieuskarżających się na dolegliwości bólowe. W badaniach tych zauważył,
że jedynie u 36% osób z tej grupy nie było zmian zwyrodnieniowych, 52% badanych miało
uwypuklenia na krążkach międzykręgowych przynajmniej na jednym segmencie, a 27%
badanych miało protruzję dysku, 19% guzki Schmorl’a, 14% uszkodzony pierścień włóknisty,
a 8% zwyrodnienie stawów międzykręgowych. Tak więc, badania obrazowe (jak MRI)
niekoniecznie nakładają się na odczucia badanych. Nie wskazują wcale na intensywność
odczuć bólowych czy jego nasilenie [59], więc niekoniecznie świadczą o bezpośrednich
przyczynach dolegliwości bólowych. W wielu źródłach można znaleźć tezę, że genezą
problemów lędźwiobólu jest patomechanizm przeciążeniowo – zwyrodnieniowy krążków
międzykręgowych, kręgów oraz ich połączeń. Niezależnie jednak od punktu wyjściowego
dolegliwości bólowych zmiany patologiczne dotyczą segmentu ruchowego kręgosłupa [60, 61].
Jako przyczynę często podkreśla się pracę, w szczególności tę, która związana jest
z nadmiernym dźwiganiem, nierzadko połączonym z rotacją kręgosłupa. W wielu rozprawach
[21, 62, 63] możemy spotkać się ze stwierdzeniem, że to właśnie zginanie, skręcanie, dźwiganie
oraz kombinacja tych ruchów to jedne z najczęstszych powodów wywołania dolegliwości
bólowych. Również jako czynnik wyzwalający problem bólowy podkreśla się pracę narażoną
na wibracje oraz pracę związaną z długo utrzymywaną pozycją statyczną [62]. Czynności nie
muszą być bardzo obciążające fizycznie, aby wywoływać dolegliwości bólowe. Z powodu
lędźwiobólu cierpią również osoby, które w swoim zawodzie nie są narażone na obciążenia, ale
pozostają przez dłuższy czas w pozycji siedzącej często pochylonej do przodu [20]. Tak więc,
praca w pozycji siedzącej jest uważana za jedną
z przyczyn powstawania problemu [64]. Można więc powiedzieć, że nie tyle siedzący lub
stojący charakter pracy zawodowej lub spędzania wolnego czasu jest przyczyną dolegliwości
bólowych, a przeciążenie spowodowane długotrwałym utrzymywaniem jednej pozycji.
Przestrzeganie zasad ergonomii, szczególnie w pracy, wydaje się więc mieć profilaktyczne
działanie mogące ustrzec przed nadmiernym przeciążeniem kręgosłupa [65]. Często początek
bólów odcinka lędźwiowego jest nagły, związany z dźwignięciem dużego ciężaru lub
wykonaniem nagłego gwałtownego ruchu [66, 67]. Nie oznacza to jednak, że z narządu ruchu,
którym jest kręgosłup, należy korzystać jedynie w określony sposób. Tym bardziej, że ciało
człowieka jest na tyle złożonym mechanizmem, że jest to po prostu mało realne. Lędźwiobóle
mają zazwyczaj trudny do przewidzenia wzór powstawania związany z nawrotami, nasileniami
bólu i remisjami [33]. Czynniki występujące wspólnie z dolegliwościami bólowymi mogące
27
Monografia naukowa
pogłębiać i nasilać tę dolegliwość to niepokój, depresja, symptomy somatyczne, stres,

negatywny pogląd na własne ciało i jego możliwości, ograniczenie
w funkcjonowaniu społecznym oraz brak satysfakcji z wykonywanych zadań [68]. Dodatkowo
płeć, wiek, rasa, wzrost, waga, czynniki genetyczne oraz tzw. niezdrowy styl życia związany z
nałogami (np. palenie czy alkohol) mogą współtworzyć, przyczyniać się lub dawać podstawy
do rozwoju lędźwiobólu [69]. Im więcej poszukiwań przyczyn problemu, tym więcej teorii
dotyczących etiologii. Odnosząc się tylko do niektórych z wymienionych czynników, można
wręcz uznać, że na dolegliwości bólowe jesteśmy po prostu skazani. Niezależnie od trybu pracy
źródła genetyczne wydają się mieć bardzo duże znaczenie.
W 1999r. Bijkerk [70] w swoich badaniach obejmujących 1583 pacjentów stwierdził, że 75%
możliwości degeneracji dysku jest uwarunkowana genetycznie. Podobne wnioski były
wyciągane jeszcze przez innych badaczy [71]. Nie bez znaczenia wydaje się być również często
podnoszony w ostatnim czasie problem otyłości. Nadwaga powyżej 30% sugerowanej wagi dla
danego osobnika wpływa negatywnie na obciążenia podczas siedzenia, stania, chodzenia i
zwiększa czas powrotu do zdrowia po epizodach bólowych. Otyłość sprawia również, że proces
rehabilitacji jest trudniejszy do przeprowadzenia. W innych źródłach natomiast możemy
znaleźć informacje przeciwne, dowodzące, że otyłość nie jest istotnym czynnikiem rozwoju
lędźwiobólu [72], a w jeszcze innych, że nie jest nim wcale [73].
Podsumowanie
Mimo podejścia do problemu lędźwiobólu pod wieloma aspektami związanymi
z leczeniem, rozwojem technik pracy fizjoterapeutycznej, metod fizykalnych, ulepszeń
w stosowaniu środków farmakologicznych problem nie tylko nie znika, ale wciąż jest aktualny
i wymaga dalszych badań nad sposobami radzenia sobie z tymi dolegliwościami. Tak więc,
badania zgłębiające to zagadnienie są wciąż nie tylko aktualne, ale i bardzo potrzebne.
Obiecujące są prace omawiające skuteczność technik stabilizacyjnych kompleksu lędźwiowo-
miednicznego, których długofalowy efekt jest coraz wyżej oceniany. Nie bez znaczenia jest
również edukacja pacjentów, którzy często bagatelizują pierwsze objawy związane z
dolegliwościami, przez co szybko wchodzą w stan przewlekły. Opracowania mające na celu
naukę, już od najmłodszych lat, prawidłowego „korzystania” z kręgosłupa powinny stać się
swego rodzaju obowiązkową lekturą. Co więcej, trzeba podkreślić, że prewencja w tego rodzaju
dolegliwościach odgrywa równie ważną rolę, nawet już po ustąpieniu dolegliwości bólowych.
Właśnie o tym aspekcie najczęściej pacjenci zapominają, wracając niejednokrotnie do
28
Monografia naukowa
przyzwyczajeń ruchowych i czynności, które do wystąpienia objawów doprowadziły. Tą

zamkniętą spiralę procesów bólowych można przerwać zwiększając świadomość pacjentów i
zwracając ich uwagę na fakt, że lędźwioból to wciąż rosnący społeczny i ekonomiczny
problem, o którym nie wolno zapominać i którego nie należy bagatelizować.
Bibliografia
1. Patel S., Ngunjiri A., Hee SW., et. al Primum non nocere: shared informed decision making
in low back pain – a pilot cluster randomized trial. BMC. 2014, 21, 15(1): 282
2. Chung JW., Zeng Y., Wong TK. Drug therapy for the treatment of chronic nonspecific low
back pain: systematic review and meta-analysis. Pain Physician, 2013, 16(6): 685-704
3. Xia T., Wilder DG., Gudavalli MR., et al. Study protocol for patient response to spinal
manipulation – a prospective observational clinical trial on physiological and patient-centered
outcomes in patients with chronic low back pain. BMC Complement Alternative Medicine.
2014, 8 (14): 292
4. Pillastrini P., Bonfiglioli R., Banchelli F., et. al. The effect of a multimodal group programme
in hospital workers with persistent low back pain: a prospective observational study. Medicina
del Lavoro, 2013, 104 (5): 380-92
5. Franke H., Franke JD., Fryer G. Osteopathic manipulative treatment for nonspecific low back
pain: a systematic review and meta-analysis. BMC Musculoskelet Disorders. 2014, 30;15(1):
286
6. Haber LD. Disabling effects of chronic disease and impairment. Journal of Chronic Diseases.
1971, 24: 469-487
7. Van Den Hoogen HJM., Koes BW., Deville W., et al. The prognosis of low back pain in
general practice. Spine. 1997, 22: 1515-1521
8. Croft PR., Papageorgiou AC., Thomas E., et al. Short-term physical risk factors for new
episodes of low back pain. Prospective evidence from the South Manchester Back Pain Study.
Spine 1999, 24: 1556-1561
9. Muetagh JE. The non-pharmacological treatment of back pain. Medical digest. 1994, 20, 10-
4
10. Shekelle PG., Markovich M., Louie R. An epidemiologic study of episodes of back pain
care. Spine. 1995, 20: 1668-1673
11. Manchikanti L. Epidemiology of Low Back Pain. Pain Physician. 2000, 3 (2): 167-192
12. Cohen SP., Argoff CE., Carragee EJ. Management of low back pain. BMJ, 2008, 337
29
Monografia naukowa
13. Gerard A., Malanga., Scott F., Nadler. Nonoperative Treatment of Low Back Pain. Mayo
Clinic Proceedings. 1999, 74 (11): 1135–1148
14. Cassidy D., Carroll L., Cote P. The Saskatchewan Health and Back Pain Survey. Spine,
1998, 23: 1860-1867
15. Van Den Hoogen HJM., Koes BW., Deville W., et al. The prognosis of low back pain in
general practice. Spine. 1997, 22: 1515-1521
16. Van Den Hoogen, HJ., Koes BW., van Eijk, et al. On the course of low back pain in general
practice: a one year follow up study. Annals of the Rheumatic Diseases. 1998, 57: 13–19
17. Tan BK., Smith AJ., O’Sullivan PB., i wsp. Low back pain beliefs are associated to age,
location of work, education and pain-related disability in Chinese healthcare professionals
working in China: a cross sectional survey. BMC Musculoskeletal Disorder. 2014, 28 (15): 255
18. Roy R., Thomas M., Makarenko P. A comparative study of Canadian non-clinical and
British pain clinic subjects. The Clinical Journal of Pain. 1990, 6: 276-283
19. He W., Sengupta M., Velkoff VA & DeBaross KA. Current Population Reports: 65+ in the
United States. Current Population Report. 2005, 12
20. Depa A., Drużbicki M. Ocena częstości występowania zespołów bólowych lędźwiowego
odcinka kręgosłupa w zależności od charakteru wykonywanej pracy. Przegląd Medyczny
Uniwersytetu Rzeszowskiego, 2008, (1): 34-41
21. Frymoyer J.W. Predicting disability from low back pain. Clinical Orthopaedics and Related
Research. 1992, 101-109
22. Turner PG., Green JH., Galasko CSB. Back pain in childhood. Spine. 1989, 14: 812-814
23. Lee O., Helewa A., Smythe HA., i wsp. Epidemiology of musculoskeletal disorders
(complaints) and related disability in Canada. Journal of Rheumatology. 1985, 12: 1169-1173
24. Yip YB., Ho SC., Chan SG. Tall stature, overweight and the prevalence of low back pain
in Chinese middle-aged women. International Journal of obesity related to metabiological
disorder. 2001, 25: 887-892
25. Anderson GBJ. Epidemiological features of chronic low-back pain, Lancet, 1999, (354):
581-585
26. Unruh AM. Gender variation in clinical pain experience. Pain. 1996, 65: 123-167
27. Kristiansson P., Svardsudd K., von Schoultz B. Back pain during pregnancy. A Prospective
study. Spine. 1996, 21: 702-709
28. Virta L., Ronnemaa T., Osterman K., i wsp. Prevalence of isthmic lumbar spondylolisthesis
in middle-aged subjects from eastern and western Finland. Journal of Clinical Epidemiology.
1992, 45: 917-922
30
Monografia naukowa
29. Pietri F., Leclerc A., Boitel L., i wsp. Low back pain in commercial travelers. Scandinavian
Journal of Work, Environment & Health. 1992, 18: 52-58
30. Short JA. Intensive cognitive behavioral pain management program reduces health-care use
in patients with chronic low back pain. Two-year follow-up results of a prospective cohort.
European Spine Journal. 2012, 21: 1257-1264
31. Piearel HS., Schouten JS. Musculoskeletal pain in the Netherlands: prevalences,
consequences and risk groups, the DMC(3)study. Pain, 2003, 102: 167-178
32. Freburger J.K., Holmes G.M., Agans R.P., i wsp. The rising prevalence of chronic low back
pain. Archives of Internal Medicine. 2009, 169(3): 251-258
33. Balague F., Mannion AF., Peilise F., i wsp. Non-specific low back pain. Lancet, 2012,
(379): 482-491
34. Osborne A., Blake C., Fullen B.M.. i wsp. Prevalence of musculoskeletal disorders among
farmers: a systematic review. American Journal of Industrial Medicine, 2012, 55 (2): 143-158
35. Gomes B.C., Izzo R., Zeccolini F., i wsp. Epidemiology, Economics and Psycho-social of
Low Back Pain. International Journal of Ozone Therapy. 2013, 12: 86-89
36. Louw OA., Morris LD., Grimmer-Somers K. The prevalence of low back pain in Africa:
a systematic review. BMC Musculoskeletal Disorder. 2007, 8: 105
37. Meerding WJ., Bonneux L., Polder JJ., i wsp. Demographic and epidemiological
determinants of healthcare costs in Netherlands: cost of illness study. BMJ. 1998, 317: 111-115
38. Smeets RJ., Severens JL., Beelen S., i wsp. More is not always better: Cost-effectiveness
analysis of combined, single behavioral and single physical rehabilitation programs for chronic
low back pain. European Journal of Pain. 2009, 13: 71-81
39. Smeets RJ., van Geel KD., Verbunt JA. Is the fear avoidance model associated with the
reduced level of aerobic fitness in patients with chronic low back pain? Archives of Physical
Medicine and Rehabilitation. 2009, 90: 109-17
40. Breivik H., Collett B., Ventafridda V., i wsp. Survey of chronic pain in Europe: Prevalence,
impast on daily life and treatment. European Journal of Pain, 2006, 10: 287-333
41. Hart LG., Deyo RA., Cherkin DC. Physician office visits for low back pain. Spine. 1995,
20: 11-19
42. Van Hooff ML., van der Merwe JD., O’Dowd J., i wsp. Daily functioning and self-
management in patients with chronic low back pain after an intensive cognitive behaviorak
programme for pain management. European Spine Journal. 2010, 19: 1517-1526
43. Hampel P., Greaf T., Krohn-Grimberghe B., i wsp. Effects of gender and cognitive-
behavioral management of depressive symptoms on rehabilitation outcome among inpatient
31
Monografia naukowa
orthopedic patients with chronic low back pain: a 1 year longitudinal study. European Spine
Journal. 2009, 18: 1867-1880
44. Lamb SE., Hansen ZH., Lall R., i wsp. Group cognitive behavioural treatment for low-back
pain in primary care: a randomized controlled trial and cost-effectiveness analysis. Lancet.
2010, 375: 916-923
45. Merkesdal S., Bernitt K., Busche T., i wsp. Comparison of costs of illness in the year before
and after inpatient and outpatient rehabilitation in persons with spinal disorders. Rehabilitation
(Stuttg). 2004, 43: 83-9
46. Staal JB., Hlobil H., Koke AJ., i wsp. Graded activity for workers with low back pain: who
benefits most and how does it work? Arthritis & Rheumatology. 2008, 59: 642-9
47. Białachowski J.T., Stryła W. Analiza wybranych cech antropometrycznych i rodzaju pracy
zawodowej u chorych z przepukliną jądra miażdżystego części lędźwiowej kręgosłupa, Post.
Rehabilitation, 2002, 16(1): 33-40
48. Guzman J., Esmail R., Karjalainen K., i wsp. Multidisciplinary bio-psycho-social
rehabilitation for chronic low back pain. Cochrane Database Systematic Review. 2002
49. Hayden JA., van Tulder MW., Malmivaara AV., i wsp. Meta-analysis: exercise therapy for
nonspecific low back pain. Annals of Internal Medicine. 2005a, 142: 765-75
50. Hayden JA., van Tulder MW., Tomlinson G. Systematic review: strategies for using
exercise therapy to improve outcomes in chronic low back pain. Annals of Internal Medicin.
2005b, 142: 776-85
51. Liddle SD., Baxter GD., Gracey JH. Exercise and chronic low back pain: what works? Pain.
2004, 107: 176-90
52. Tancred B., Tancred G. Implementation of exercise programmes for prevention and
treatment of low back pain. Physiotherapy. 1996, 82 (3): 168
53. Schramm DM., Grabois M. How exercise helps patients with chronic pain. The Physician
and Sports medicine. 1997, 25 (4)
54. Revel M., Poiraudeau S. Lumbago: indications diagnostiques. Journal des praticiens; revue
générale de clinique et de thérapeutique. 1998, 48: 689-93
55. Negrini S., Giovannoni S., Minozzi S., i wsp. Diagnostic therapeutic flow-charts for low
back pain patients: the Italian clinical guidelines. Europa medicophysica. 2006, 42: 151-70
56. Campbell C., Muncer SJ. The causes of low back pain: a network analysis. Social Science
& Medicine – Journal. 2005, 60: 409-19
57. Muller G. Diagnostic des Rückenschmerzes. Schmerz. 2001, 15: 435-41
58. Jensen MC., Brant-Zawadzky MN., i wsp. Magnetic resonance imaging of the lumbar spine
32
Monografia naukowa
in people without Back pain. The New England Journal of Medicine. 1994; 331: 69-73
59. Berg L., Hellum C., Gjertsen., i wsp. Norwegian Spine Study Group. Do more MRI findings
imply worse disability or more intense low back pain? A cross-sectional study of candidates for
lumbar disc prosthesis. Skeletal Radiology 2013, 42(11): 1593-602
60. Kołodziej K., Kwolek A., Rusek W., i wsp. Korelacja wskaźnika symetryczności obciążenia
kończyn dolnych i nasilenia bólu u pacjentów z zespołem bólowym kręgosłupa lędźwiowo-
krzyżowego rehabilitowanych szpitalnie. Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego.
2005, 3, 234-236
61. Kwolek A., Korba D., Majka M. Rehabilitacja w zespołach bólowych dolnego odcinka
kręgosłupa – zasady postępowania. Postępowanie Rehabilitacyjne 2004, 18, 3, 27-31
62. Skovron ML. Epidemiology of low back pain. Bailliere’s Clinical Rheumatology. 1992,
6 (3)
63. Riihimaki H., Wickstrom G., Hanninen K., i wsp. Predictors of sciatic pain among concrete
reinforcement workers and house painters. A five-year follow up. Scandinavian Journal of
Work, Environment & Health. 1989, 15: 415-423
64. Heliovaara M., Knekt P., Aromaa A. Incidence and risk factors of herniated lumbar
intervertebral disc or sciatiac leading to hospitalization. Journal of Chronic Disease. 1987, 40:
251-285
65. Dziak A. Dysfunkcje bólowe dolnego odcinka kręgosłupa lędźwiowego, Medicina
Sportiva. 2005, 9 (4), 23-43
66. Haxby Abbott J., Susan R., Mercer B. The natural history of acute low back pain.
Physiotherapy. 2002, 30 (3), 8-16
67. Kwolek A., Komentarz prof. dr. hab. med. Andrzeja Kwolka do „Zaleceń stosowania
fizjoterapii u pacjentów z bólem krzyża” wydanych przez Holenderskie Królewskie
Towarzystwo Fizjoterapii. Rehabilitacja Medyczna. 2004, 8: 35-37
68. Anderson GBJ. The epidemiology of spinal disorders. The adult spine: principles and
practice, 2nd ed. Philadelphia: Lippincott-Raven, 1997: 93-141
69. Matsui H., Terahata H., Tsuiji H., i wsp. Familial disc herniation. Spine. 1992, 17: 1323-
1327
70. Bijkerk C., Houwing-Duistermaat JJ., Valkenburg HA., i wsp. Heritabilities of radiologic
osteoarthritis in peripheral joints and of disc degeneration of the spine. Arthritis & Rheumatism
1999; (42): 1729-1735
71. Sambrook PN., MacGregor AJ., Spector TD. Genetic influences on cervical and lumbar
disc degeneration. A magnetic resonance imaging study in twins. Arthritis & Rheumatology.
33
Monografia naukowa
1999, 42: 366-372

72. Pope MH. Risk indicators in low back pain. Annals of Medicine. 1989, 21: 387-392
73. Kelsey JL., Hochberg MC. Epidemiology of chronic musculoskeletal disorders. Annual
Review of Public Health. 1988, 9: 379-401
DOI: 10.16926/afips.2020.03
OCENA APARATU RUCHU PRZY POMOCY TESTU FMS U

MŁODYCH PIŁKARZY NOŻNYCH RKS RAKÓW
CZĘSTOCHOWA W KOLEJNYCH ETAPACH ROCZNEGO
CYKLU TRENINGOWEGO
MARTA SZYMANEK-PILARCZYK1
34
Monografia naukowa
1
Katedra Polityki Społecznej, Pracy Socjalnej i Turystyki
Wydział Nauk Społecznych
Streszczenie
Aktywność fizyczna jest jednym z kluczowych czynników wpływających na zdrowie
dzieci i młodzieży. Wszechstronny rozwój młodych zawodników jest niezbędny do osiągania
wysokich rezultatów sportowych w przyszłości.
Celem pracy jest ukazanie, czy dodanie elementów treningu funkcjonalnego do treningu
piłkarskiego wpływa pozytywnie na sprawność aparatu ruchu młodych piłkarzy.
Do badań został wykorzystany test FMS (Functional Movement Screen), który jest
narzędziem, umożliwiającym ocenę poziomu sprawności aparatu ruchu, fundamentalnych
wzorców ruchowych.
Badania zostały przeprowadzone na 48 zawodnikach piłki nożnej Akademii RKS
Raków Częstochowa w wieku od 9 do 12 lat.
Wieloczynnikowa analiza wariancji wykazała istotne statystycznie różnice występujące
zarówno pomiędzy sumarycznymi wynikami testu FMS przeprowadzanego kolejno w etapach
cyklu treningowego w każdej badanej grupie (p < 0,001) jak również pomiędzy badanymi
grupami wiekowymi (p < 0,01).
Program specjalistycznego treningu piłkarskiego połączonego z treningiem
funkcjonalnym stosowany w Akademii RKS Raków Częstochowa korzystnie wpłynął na
sprawność aparatu ruchu młodych zawodników ocenianą testem FMS we wszystkich badanych
grupach.
Słowa kluczowe: Test FMS, sprawność aparatu ruchu, trening funkcjonalny, piłka nożna
Wstęp
Aktywność fizyczna dzieci i młodzieży jest jednym z kluczowych czynników
wpływających na ich prawidłowy rozwój. Korzystny wpływ odpowiednio dobranego do wieku
wysiłku fizycznego dotyczy wielu obszarów. Systematycznie podejmowana aktywność
przeciwdziała chorobom cywilizacyjnym oraz stanowi ważny element w rozwoju psychicznym
35
Monografia naukowa
i społecznym [1, 2]. Szczególną uwagę powinno zwracać się na rozwój zdolności motorycznych
poprzez stosowanie różnorodnych form aktywności ruchowej w taki sposób, aby rozwijać
zarówno zdolności kondycyjne jak i koordynacyjne. Ważne jest także, aby objętość i
intensywność wysiłku fizycznego nie zaburzała naturalnego, indywidualnego tempa rozwoju
dzieci [1].
W obecnych czasach wśród dzieci odnotowuje się postępujący deficyt w zakresie
aktywności fizycznej. Znaczna część dzieci i młodzieży rozwija się w środowisku pasywnym
ruchowo, a dominującą formą spędzania czasu wolnego jest realizacja zainteresowań
w wirtualnym środowisku stron internetowych [3,4].
W celu zachęcenia dzieci do wysiłku fizycznego, organizacje związane ze sportem
dzieci i młodzieży oferują szeroki wachlarz różnych form aktywności ruchowych, ale często
wiąże się to z wyborem specjalizacji sportowej w młodym wieku. Wielu autorów przedstawia
negatywne skutki wczesnej specjalizacji w sporcie. Wśród negatywnych aspektów wczesnej
specjalizacji w sporcie wymienia się m. im. brak stopniowego zwiększania obciążenia
treningowego oraz wyraźne ukierunkowanie na realizację doraźnych celów sportowych [5, 6].
Jednocześnie uważa się, że można ograniczyć negatywne skutki treningu
specjalistycznego dzieci w młodszym wieku, a nawet je wyeliminować. System szkolenia musi
jednak obejmować długoterminowy program treningowy oparty na etapach rozwoju fizycznego
i psychicznego dziecka. Przykładem może być długoterminowy model rozwoju sportowca
(Long Term Athlete Development Model) opracowany przez Kanadyjską Organizację
Sportową. Program ten obejmuje dla dzieci w wieku 9–13 lat dwa etapy. Pierwszy etap (learn
to train – uczymy się trenować) przygotowany dla chłopców w wieku
9–12 lat koncentruje się na integracji rozwoju fizycznego, psychicznego, poznawczego oraz
emocjonalnego. Etap drugi (train to train − trenujemy by trenować), opracowany dla dzieci
w wieku 12–13 lat, obejmuje rozwój zdolności motorycznych oraz umiejętności specyficznych
dla danej dyscypliny [7].
Wymienia się kilka celów, które dobry program sportowy powinien oferować
młodzieży: czerpanie radości z uprawiania sportu, opanowanie zasad i strategii w sporcie,
zwiększenie aktywności fizycznej, kształtowanie więzi społecznej, pogłębianie poczucia
swojej wartości i nawiązywanie przyjaźni, przyswajanie zasad fair play i postawy sportowej,
wyrabianie nawyku regularnego uczestnictwa w aktywności fizycznej oraz zapobieganie
otyłości [4].
Ten wszechstronny i skierowany na potrzeby rozwojowe dzieci i młodzieży program
36
Monografia naukowa
szkolenia został opracowany w Akademii Klubu Sportowego Raków Częstochowa. Dzieci

trenujące piłkę nożną w ramach tego programu odbywają w każdym tygodniu 5 jednostek
treningowych oraz mecz. W ramach treningu uzupełniającego młodzi zawodnicy realizują
również zajęcia na pływalni. W każdej jednostce treningowej przeznaczony jest czas na rozwój
motoryczny zawodnika. Wyznaczony czas (około 20 minut) poświęcony jest na ćwiczenia
mobilności, ćwiczenia stabilizacyjne, ćwiczenia siłowe, koordynację ruchową oraz technikę
poruszania się.
Młodzi zawodnicy zostają systematycznie poddawani kontroli wskaźników rozwoju
(masa, wysokość ciała, wiek biologiczny), testom motorycznym i sprawności fizycznej oraz
ocenie sprawności aparatu ruchu przy pomocy testu FMS (functional movement screen test).
Dzieci, wśród których test FMS uwydatnił deficyty, realizują indywidualne ćwiczenia
korekcyjne według specjalnego programu.
Przygotowanie motoryczne jest bardzo ważnym elementem treningu sportowego
w grach drużynowych. Dotyczy nie tylko profesjonalnych sportowców, ale przede wszystkim
powinno być dedykowane dla wszystkich, którzy rozpoczynają karierę sportową, niezależnie
od wieku. We współczesnej piłce nożnej wysoki poziom umiejętności techniczno-taktycznych
zawodników bazuje na sprawności motorycznej. Te wymogi wpłynęły na wprowadzenie
w ostatnich latach znacznych zmian w metodologii treningu oraz monitoringu pracy piłkarzy
podczas wysiłku fizycznego [8].
Do form kontroli stosowanych wśród piłkarzy nożnych wprowadzono na m.in. test
FMS. Test ten jest nieinwazyjnym narzędziem przesiewowym określającym poziom
fundamentalnych wzorców ruchowych w oparciu o propriocepcję, mobilność i stabilność.
Został stworzony przez amerykańskich fizjoterapeutów Graya Cooka oraz Lee Burtona. Próby
testowe FMS wskazują deficyty funkcjonalne oraz asymetrie ruchowe. Ocenie podlega
stabilność poszczególnych części ciała, zakres ruchomości, praca kończyn w osi stawu,
koordynacja oraz siła mięśni oceniane podczas wykonywania prostych ruchów. Wszelkie
zaburzenia w ruchu, kompensacje pracy mięśni mogą powodować przeciążenia układu ruchu.
Długotrwały trening z wykorzystaniem nieprawidłowych wzorców ruchowych może
skutkować kontuzją.
Twórcy testu FMS, na podstawie badań określili próg 14 pkt., poniżej którego istnieje
większe prawdopodobieństwo wystąpienia kontuzji u zawodników o 15 %. Ryzyko to zwiększa
się do 50%, jeśli równolegle odnotowuje się obniżoną punktację w próbach oceniających
symetrię [11].
Badania wielu autorów potwierdziły założenia twórców testu FMS, wykazując
37
Monografia naukowa
korelację niskich wyników testu FMS ze zwiększonym ryzykiem kontuzji [12, 13].
Ocena aparatu ruchu w teście FMS oparta jest o przygotowaną skalę wyników.
Zawodnik, którego wyniki wahają się w przedziale 21–18 punktów, charakteryzuje się
prawidłowym wzorcem ruchowym, u którego ryzyko pojawienia się urazu jest minimalne.
Sportowiec z wynikiem w zakresie 17–14 punktów prezentuje zaburzony wzorzec ruchowy, co
podnosi ryzyko wystąpienia kontuzji o 25-35%. Osiągnięcie wartości punktowych poniżej 14
punktów wpływa na wzrost prawdopodobieństwa odniesienia urazu [13].
Potwierdzone badaniami naukowymi praktyczne korzyści ze stosowania testu FMS
spowodowały, że jest on często stosowany przez trenerów w profesjonalnych klubach w celu
określenia wzorców ruchu, określenia deficytów i zapobieganiu kontuzji [12, 14].
Akademia RKS Raków Częstochowa oferuje młodym zawodnikom nie tylko treningi
piłkarskie, ale także wszechstronną edukację w systemie klas sportowych. Zapewnia internat,
wyżywienie oraz transport dla uczniów dojeżdżających. Nauczyciele klas sportowych
współpracują z trenerami i psychologiem sportu, monitorując i analizując postępy zawodników.
Rodzice zawodników, którzy przeszli etap selekcji, decydują się na funkcjonowanie dzieci w
klasie sportowej, ponieważ układ lekcji i treningów w jednym miejscu oraz kompleksowa
opieka pedagogiczna, trenerska, psychologiczna oraz medyczna stanowi bezpieczny początek
kariery sportowej dziecka.
Cel pracy
Celem pracy była ocena programów treningowych stosowanych w Akademii Piłki
Nożnej Raków Częstochowa u dzieci w wieku 9–11 lat pod względem rozwoju sprawności
aparatu ruchu. Postawiono jedno pytanie badawcze: czy uczestnictwo w programie
treningowym piłki nożnej zawierającym elementy treningu funkcjonalnego ma pozytywny
wpływ na aparat ruchu dzieci w wieku 9–11 lat?
Materiał i metody
Badania przeprowadzono w grupie 48 zawodników piłki nożnej w wieku od 9 do 11 lat
reprezentujących Akademię Piłki Nożnej RKS Raków Częstochowa. Analizie poddano
3 grupy zawodników z roczników 2007, 2008 i 2009. Ocena sprawności aparatu ruchu została
dokonana za pomocą testu FMS. W każdej grupie wiekowej wykonano 3 pomiary,
w odstępach 3 miesięcy − na początku sezonu piłkarskiego (sierpień 2018), w trakcie rundy
jesiennej (grudzień 2018) oraz w rundzie wiosennej (kwiecień 2019).
38
Monografia naukowa
Zawodnicy podczas treningów systematycznie wykonywali ćwiczenia, których celem

była poprawa mobilności, stabilizacji siły oraz techniki poruszania się. Dodatkowo
wprowadzono ćwiczenia korekcyjne dostosowane do indywidualnych odchyleń
w poszczególnych próbach zawodników.
Ocena Functional Movement Screen składała się z 7 prób testowych, do których należą:
1. Głęboki przysiad (deep squat) – oceniający mobilność w stawach biodrowych,
kolanowych, skokowych oraz barkowych.
2. Przeniesienie kończyny dolnej nad płotkiem (hurdle step) – oceniający poziom
stabilizacji bocznej miednicy, tułowia i bioder.
3. Przysiad w wykroku (in-line lunge) – oceniający stabilność kolana i stawu skokowego.
4. Ruchomość obręczy barkowej (shoulder mobility) – oceniający zakres ruchu obręczy
barkowej.
5. Aktywne uniesienie wyprostowanej kończyny dolnej (active straight leg raise – ASLR)
– oceniający długość oraz napięcie mięśni grupy kulszowo-goleniowej.
6. Ugięcie ramion w podporze (trunk stability push up) – oceniający stabilizację tułowia.
7. Stabilność rotacyjna tułowia (rotational stability) – oceniający stabilizację rotacyjną
tułowia i asymetrię w jego obrębie.
Badani mieli trzy próby wykonania każdego testu. Ocenie podlegał najlepszy wynik.
Obserwacji badanych dokonano w dwóch płaszczyznach: strzałkowej i czołowej. Wszystkie
zadania ruchowe podlegały ocenie w skali 0 do 3 gdzie: 3 (to prawidłowe wykonanie wzorca
ruchowego), 2 (oznacza wykonanie wzorca ruchowego z elementem kompensacji,
1 (pojmowana jako niezdolny do wykonania wzorca ruchowego) oraz 0 (wskazujące na ból
podczas ruchu) [15].
Sumaryczne wyniki punktowe z wszystkich prób testowych FMS w każdej grupie
wiekowej poddano analizie statystycznej. Dane zaprezentowano w postaci indywidualnych
wyników poszczególnych zawodników, wyliczono średnie arytmetyczne oraz odchylenia
standardowe zawodników w każdej grupie. Do oceny istotności różnic pomiędzy średnimi
wykorzystano procedury statystyczne programu Statistica wersja 13.1. Efekty główne zbadano
wieloczynnikową analizą wariancji. Dalszej analizie poddano wyniki odnoszące się do kolejno
wykonywanych testów w cyklu treningowym. W każdej badanej grupie dokonano
jednoczynnikowej analizy wariancji po wcześniejszym zbadaniu normalności rozkładu testami
Shapiro-Wilka i Lillieforsa oraz jednorodności wariancji testami Levene'a i Browna-Forsaytha.
Do oceny różnic post hoc wybrano test Tukeya. Nie poddawano dalszej analizie statystycznej
różnic pomiędzy grupami, ze względu na brak możliwości oceny dodatkowego czynnika, jakim
39
Monografia naukowa
był staż treningowy zawodników wewnątrz każdej z badanych grup wiekowych.
Wyniki badań
Wyniki testu FMS w trzech badanych rocznikach młodych zawodników piłki nożnej
zaprezentowano odpowiednio w tabelach 1-3.
Tabela 1. Wyniki testu FMS u dzieci z rocznika 2009 wykonywanego na początku (badanie 1,
w sierpniu 2018 r.), w trakcie (badanie 2, w grudniu 2018 r.) i na końcu (badanie 3, w kwietniu
2019 .r) okresu treningowego
Lp. Badany Badanie 1 Badanie 2 Badanie 3

1. Zawodnik 1 13 17 19
2. Zawodnik 2 15 16 18
3. Zawodnik 3 16 15 18
4. Zawodnik 4 15 17 18
5. Zawodnik 5 13 15 18
6. Zawodnik 6 14 15 15
7. Zawodnik 7 20 20 18
8. Zawodnik 8 16 16 16
9. Zawodnik 9 10 14 14
10. Zawodnik 10 16 16 19
11. Zawodnik 11 17 17 18
12. Zawodnik 12 16 17 19
13. Zawodnik 13 16 16 17
14. Zawodnik 14 14 15 17
15. Zawodnik 15 17 20 20
16. Zawodnik 16 11 14 19
Średnia ± sd 14,94 ± 2,43 16,25 ± 1,77 17,69 ± 1,58
2019 r) okresu treningowego

1. Zawodnik 1 16 17 20
2. Zawodnik 2 15 17 17
3. Zawodnik 3 16 16 16
4. Zawodnik 4 13 15 15
5. Zawodnik 5 17 17 19
6. Zawodnik 6 14 14 16
7. Zawodnik 7 17 18 18
8. Zawodnik 8 15 15 15
9. Zawodnik 9 17 17 19
10. Zawodnik 10 15 19 19
40
Monografia naukowa
11. Zawodnik 11 13 15 18
12. Zawodnik 12 16 16 18
13. Zawodnik 13 17 17 18
14. Zawodnik 14 16 18 16
15. Zawodnik 15 14 17 17
16. Zawodnik 16 13 15 16
Średnia ± sd 15,25 ± 1,48 16,44 ± 1,36 17,31 ± 1,54
2019 r) okresu treningowego

1. Zawodnik 1 14 18 19
2. Zawodnik 2 17 19 19
3. Zawodnik 3 16 17 17
4. Zawodnik 4 19 19 19
5. Zawodnik 5 16 17 17
6. Zawodnik 6 18 18 19
7. Zawodnik 7 16 18 18
8. Zawodnik 8 18 20 20
9. Zawodnik 9 17 17 17
10. Zawodnik 10 12 15 16
11. Zawodnik 11 18 19 19
12. Zawodnik 12 13 15 18
13. Zawodnik 13 19 19 19
14. Zawodnik 14 14 15 19
15. Zawodnik 15 17 18 18
16. Zawodnik 16 13 15 17
Średnia ± sd 16,06 ± 2,24 17,44 ± 1,67 18,19 ± 1,11
Wieloczynnikowa analiza wariancji wykazała istotne statystycznie różnice występujące
zarówno pomiędzy sumarycznymi wynikami testu FMS kolejno przeprowadzanych badań w
każdej badanej grupie (p < 0,001) jak również pomiędzy badanymi grupami (p < 0,01).
W najmłodszej grupie badanych u jednej osoby zanotowano zmniejszenie wyniku testu
wykonywanego badaniu drugim w porównaniu do wyniku badania pierwszego, u trzech wynik
nie zmienił się, u pozostałych osób zwiększył się (od 1–4 pkt.). W badaniu trzecim jedna osoba
osiągnęła gorszy wynik w porównaniu do badania drugiego, u trzech osób wynik się nie
zmienił, a pozostali poprawili swoje wyniki. Tylko jedna osoba nie poprawiła wyniku, a u
jednej zanotowano zmniejszenie wyniku testu FMS w trzecim badaniu względem pierwszego.
W grupie zawodników z rocznika 2008 dziewięć osób poprawiło swoje wyniki
w badaniu drugim w porównaniu do wyników badania pierwszego. W badaniu trzecim jedna
osoba osiągnęła słabszy wynik, a dziewięć osób poprawiło wynik w stosunku do badania
41
Monografia naukowa
drugiego. Tylko u trzech osób nie zanotowano poprawy wyników w trzecim banianu względem
pierwszego.
U zawodników z najstarszej grupy wiekowej 12 osób poprawiło swoje wyniki drugim
teście FMS w stosunku do pierwszego, sześć osób osiągnęło lepszy wynik w badaniu
3 w porównaniu do drugiego i tylko trzy osoby nie poprawiły swojego wyniku w całym
badanym okresie (przy czym 2 z nich posiadały względnie wysoki wynik testu FNS – 19 pkt.).
Jednoczynnikowa analiza wariancji wykonana w oddzielnie dla każdej badanej grupy
zawodników potwierdziła istotne statystycznie różnice pomiędzy wynikami kolejnych testów
(dla rocznika 2009, p < 0,01; dla rocznika 2008, p < 0,01; dla rocznika 2007, p < 0,01).
Test Tukeya przeprowadzony post hoc wykazał statystycznie istotnie wyższe wyniki wyłącznie
w teście FMS wykonywanym na końcu okresu treningowego (trzecie badanie) w stosunku
wyników testów z pierwszego badania u zawodników każdego rocznika (dla rocznika 2009, p
< 0,01; dla rocznika 2008, p < 0,01; dla rocznika 2007, p < 0,01).
Dyskusja
Piłka nożna to jedna z najczęściej wybieranych form aktywności ruchowej w Polsce
na świecie. Odnotowuje się stale dużą popularność tej dyscypliny wśród dzieci i młodzieży.
Wraz ze wzrostem uczestnictwa dzieci w treningu piłkarskim, zwiększa się ryzyko urazów
sportowych [16]. Aby zapobiec kontuzjom należy we wczesnym okresie podjęć skuteczne
działania prewencyjne. Jednym z takich działań może być kontrola treningu z użyciem testu
FMS oraz wprowadzenie treningu funkcjonalnego.
Kontrola sprawności aparatu ruchu zawodników za pomocą testu FMS znalazła swoje
zastosowanie w różnych dyscyplinach sportu [13, 17, 18]. Autorzy podejmujący tematykę
sprawności aparatu ruchu uznali test FMS, jako jeden z lepszych złożonych oraz
nieinwazyjnych testów oceniających zarówno wzorce ruchowe a także stopień możliwości
doznania kontuzji [19, 20].
Zaprezentowane wyżej wyniki badań zawodników Akademii Piłki Nożnej RKS Raków
wskazują, że specjalistyczny trening z elementami treningu funkcjonalnego wpłynął korzystnie
na sprawność aparatu ruchu młodych zawodników piłki nożnej. Badane grupy dzieci
charakteryzowały się na początku cyklu treningowego niezbyt wysokimi wskaźnikami FMS.
We wszystkich grupach wiekowych podczas badania na początku sezonu zaobserwowano
obecność zawodników w grupie wysokiego ryzyka kontuzji (rocznik 2009 – 4 zawodników,
rocznik 2008 oraz 2007 – po 3 zawodników), co stanowiło 25-18 % badanych w drużynie. W
42
Monografia naukowa
kolejnych etapach cyklu treningowego w grupie wysokiego ryzyka urazu, nie odnotowano już
takich zawodników. Wyniki testu FMS, które świadczyły o zaburzonym wzorcu ruchowym
(średni poziom ryzyka kontuzji) przed rozpoczęciem treningów prezentowało 50%
zawodników rocznika 2007, 81,25% piłkarzy rocznika 2008 oraz 68,75% badanych z rocznika
2009. W grupie minimalnego ryzyka zaobserwowano zawodników tylko w najstarszej i
najmłodszej z badanych grup (5 zawodników – rocznik 2007 oraz 1 zawodnik rocznika 2009).
Podczas sezonu piłkarskiego zawodnicy notowali w zdecydowanej większości poprawę
wyników FMS, tym samym obniżając ryzyko wystąpienia kontuzji.
W ostatnim badaniu, na koniec sezonu zaobserwowano, że w roczniku 2007 oraz 2009 aż
68,75% zawodników znajdowało się w grupie niskiego ryzyka urazu, a 31,25 % prezentowało
zaburzony wzorzec ruchu. Chłopcy z rocznika 2008 w 50% znajdowali się w grupie ryzyka
niskiego i średniego. Skuteczność stosowanego treningu we wszystkich grupach wiekowych
badanych piłkarzy potwierdziła analiza statystyczna wyników wskazująca na istną
statystycznie poprawę wyników w teście FMS na końcu cyklu treningowego.
Korzystny wpływ stosowania ćwiczeń funkcjonalnych i korekcyjnych w treningu
piłkarskim w celu podniesienia sprawności aparatu ruchu oraz zapobiegania kontuzjom
potwierdzano w innych badaniach, wykorzystujących test FMS, jako narzędzie oceny
sprawności aparatu ruchu. Badania wykonane przez Papieża i wsp. [10] wykazały, że
u zawodowych piłkarzy w wieku 20 lat trening funkcjonalny wpłynął na poprawę wyników
w teście FMS. Autorzy ci zanotowali także obniżenie wyników w tym teście u piłkarzy, którzy
wykonywali wyłącznie trening piłkarski [10].
Podobne wyniki badań do zaprezentowanych w niniejszej pracy w zakresie poziomu
wyników testu FMS otrzymywali Szymczak i wsp. oraz Letafatka i wsp. [21, 22].
Badania przeprowadzone wśród amerykańskich piłkarzy również potwierdziły poprawę
końcowych rezultatów testu FMS po wprowadzeniu programów interwencyjnych na bazie
ćwiczeń korekcyjnych-funkcjonalnych FMS [16].
Skuteczność ćwiczeń korekcyjnych stosowanych w treningu funkcjonalnym
w zapobieganiu urazom oraz ich wpływ na przyrost sprawności aparatu ruchu i sprawności
fizycznej potwierdzono w wielu innych badaniach [19, 23, 24].
Wnioski
1. Program specjalistycznego treningu piłkarskiego połączonego z treningiem
funkcjonalnym stosowany w Akademii Piłki Nożnej RKS Raków Częstochowa korzystnie
43
Monografia naukowa
wpłynął na sprawność aparatu ruchu młodych zawodników ocenianą testem FMS we

wszystkich badanych grupach wiekowych.
2. Systematyczny trening z elementami kontroli FMS oparty na wzorcach ruchowych,
stabilizacji oraz mobilności wspomagał rozwój fizyczny piłkarzy nożnych.
3. Analiza literatury przedmiotu potwierdza korzystny wpływ kontroli FMS na rozwój
fizyczny piłkarzy nożnych.
4. Programy treningowe stosowane w Akademii Piłki Nożnej RKS Raków Częstochowa
są bezpieczne dla dzieci i młodzieży z punktu widzenia ich rozwoju fizycznego.
Bibliografia
1. Złotkowska R., Skiba M., Mroczek A. et al: Negative effects of physical activity and sports
training. Hygeia Public Health 2015, 50(1): 41-46.
2. Jegier A., Medyczne problemy sportu dzieci i młodzieży. Medicina Sportiva 2005, 9(1): 5-
68.
3. Program Multisport, Ministerstwa Sportu i Turystyki;
http://www.um.kutno.pl/data/other/zalozenia_multisport_ver_30.08.2013.pdf
4. Popowczak M., Rokita A., Cichy I., Chmura P.: Sprawność fizyczna dzieci w wieku 10 lat
uczestniczących w zajęciach ruchowych wzbogaconych o ćwiczenia koordynacyjne.
Antropomotoryka 2013, 24(62): 57-71.
5. Strzelczyk R., Karpowicz K.: Kilka uwag o etapizacji procesu szkolenia sportowego. w:
Strzelczyk R., Karpowicz K. (red.). Etapizacja procesu szkolenia sportowego. Teoria
i rzeczywistość. Poznań: Wydawnictwo AWF; 2012; 5-10.
6. Malak B.: Pozwólmy dzieciom być dziećmi.; https://isin.com.pl/pozwolmy-dzieciom-byc-
dziecmi-wstep-do-szkolenia-w-akademiach-sportowych-instytutu-sportu-i-nauki/; 2020 - Maj
7. http://pacificsportvi.com/long-term-athlete-development-model; 2020-Maj
8. Chmura J., Charakterystyka zespołowych gier sportowych: Piłka nożna. w: Zając A.,
Chmura J. (red.). Współczesny System Szkolenia w Zespołowych Grach Sportowych.
Katowice: Wydawnictwo AWF; 2016; 25-59
9. Cook G, Burton L, Kiesel K, Rose G, Bryant MF. Movement: Functional Movement
Systems – screening, assessment, corrective strategies on target publications. J Can Chiropr
Assoc 2012; 56(4): 316.
10. Papież M., Jurecka A., Lesiak D. i wsp.: Zastosowanie korekcji na bazie Functional
Movement Screen u piłkarzy polskiej pierwszej ligi piłki nożnej. Medycyna Sportowa / Polish
44
Monografia naukowa
J Sport Med. 2019; 1(4), 35: 61-72.

11. Sprague P.A., Mokha M., Gatens D.R.: Changes in Functional Movement Screen Scores
Over a Season in CollegiateSoccer and Volleyball Athletes. J Strength Cond Res 2014; 28(11):
3155-63.
12. Chorba R.S., Chorba D.J., Bouillon L.E. et al: Use of a Functional Movement Screening
Tool to Determine Injury Risk in Female Collegiate Athletes. North American Journal of Sports
Physical Therapy 2010; 5(2): 47-54.
13. Kiesel K., Plisky P.J., Voight. Ml.: Can serious injury in professional football be predicted
by preaseason Functional Movement Screen? North American Journal of Sports Physical
Therapy 2007; 2: 147-158.
14. McCall A., Carling C., Nedelec M. et al: Risk factors, testing and preventative strategies
for non-contact injuries inprofessional football. Br J Sports Med 2014; 48(18): 1352-7.
15. Cook G., Movement: Functional Movement System, Screening, Assessment and
Corrective Strategies, Aptos, CA 95001 USA 2010, 88-89
16. Nemati N., Norasteh A.A., Alizadeh M.H. The Effect of FIFA +11 Program on Functional
Movement Screen Scores of Junior Soccer Players. Annals of Applied Sport Science 2017;
5(3): 23-29.
17. Lockie R., Schultz A., Callaghan S. et al: A preliminary investigation into the relationship
between functional movement screen scores and athletic physical performance in female team
sport athletes. Biology of Sport 2015; 32(1): 41-51.
18. Zalai D., Panics G., Bobak P. et al: Quality of functional movement patterns and injury
examination in elite-level male professional football players. Acta Physiologica Hungarica
2014; 61-69.
19. Grygorowicz M., Głowacka A., Wiernicka M., Kamińska E.: Kompleksowa ocena
fizjoterapeutyczna podstawą profilaktyki pierwotnej urazów sportowych. Nowiny Lekarskie
2010; 79(3): 240-244.
20. Kochański B., Plaskiewicz A., Kałużny K. i wsp.: Functional Movement Screen (FMS) -
kompleksowy system oceny funkcjonalnej pacjenta. Journal of Education Health and Sport
2015; 5(4): 90-100.
21. Szymczyk D., Oleksy Ł., Wróbel K., Opaliński G.: Functional assessement of football
players using fms (functional movement screen). Zamość Studies and Materials. Series:
Physiotherapy 2010; 1(31): 45-56.
22. Letafatkar A., Hadadnezhad M., Shojaedin S., Mohamadi E.: Relationship between
functional movement screening score and history of injury. Int J Sports Phys Ther 2014; 9(1):
45
Monografia naukowa
21-7.
23. Dinc E., Kilinc B.E., Bulat M. et al: Effects of special exercise programs on functional
movement screen scores and injury prevention in preprofessional young football players.
Journal of Exercise Rehabilitation 2017; 13(5): 535-540.
24. Kołodziej G., Kołodziej K.: Assessing the impact of the stability training on fitness rated
with the Functional Movement Screen Test in a group of professional football players. Medical
Review 2016; 14(4): 455–464.
DOI: 10.16926/afips.2020.04
ROZWÓJ BADAŃ NAD STABILIZACJĄ KOMPLEKSU

LĘDŹWIOWO-MIEDNICZNEGO
1
46
Monografia naukowa
Streszczenie
Rozwój badań nad technikami stabilizacyjnymi trwa już ponad 30 lat. Praktycznie od samego
początku wiele spośród doniesień naukowych w tym temacie dotyczyło włączenia „stabilizacji”
do programu pracy z dolegliwościami bólowymi kręgosłupa lędźwiowego. Doniesienia
naukowe wielokrotnie były analizowane i modyfikowane, czego efektem stały się metody
fizjoterapeutyczne jak chociażby tzw. Metoda Australijska czy Neurac. Mimo, iż fundamentem
tych metod są te same badania, to sposób podejścia do pracy z pacjentem jest odmienny.
Słowa kluczowe: ból kręgosłupa, lędźwioból, stabilizacja kompleksu lędźwiowo-
miednicznego, Metoda Australijska, Neurac
Wstęp
Ćwiczenia stabilizacyjne stają się coraz bardziej popularnym sposobem terapii
wykorzystywanym w leczeniu zachowawczym dolegliwości bólowych dolnego odcinka
kręgosłupa. Rozwój tych technik trwa już prawie 40 lat, a nieustannie prowadzone badania
dotyczące ich skuteczności wciąż dostarczają nowych informacji [1, 2, 3, 4]. Celem tej pracy
jest przybliżenie informacji na temat badań nad stabilizacją kompleksu lędźwiowo-
miednicznego oraz zapoznanie czytelnika z głównymi założeniami tych koncepcji.
Początek idei stabilizacyjnej

Już na przełomie lat 80. i 90. pewne ćwiczenia polegające na stabilizowaniu odcinka
lędźwiowego były proponowane przez Kennedy’ego [5] oraz Saal i Saal [6]. Do stabilizacji
wykorzystywano te, które uwzględniały przykładowo tyłopochylenie miednicy, czego celem
miało być kontrolowanie okolicy miedniczno – lędźwiowej. Nauka tej kontroli odbywała się
poprzez zwiększenie ciśnienia śródbrzusznego oraz aktywną reedukację ustawienia lordozy
lędźwiowej [5]. W tamtym okresie brakowało jednak odpowiednich narzędzi pomiarowych,
aby dokładnie ocenić przydatność takiego sposobu działania [7]. Niemniej jednak, już w tym
okresie wiadomo było, że mechanizm mięśniowego wsparcia dla odcinka lędźwiowego polega
na ochronie struktur stawowych, a odpowiednia praca na tym poziomie może minimalizować
niechciane ruchy (przemieszczenia) w stawach [8]. Kolejnym przełomem
w badaniach nad stabilizacją była praca Bergmarka (1989) [9], w której autor zaproponował
podział układu mięśniowego na dwa podsystemy: system globalny (powierzchowny) oraz
system lokalny (głęboki). Według tego podziału mięśnie globalne odpowiadają za moment
obrotowy powiązany z miednicą i klatką piersiową. Ich zadaniem jest ogólna kontrola
47
Monografia naukowa
stabilności tułowia. Mięśnie te odpowiadają również za przejmowanie obciążenia

zewnętrznego i pomagają minimalizować obciążenie kręgosłupa. Mięśnie lokalne natomiast
pomagają przyjąć i prawidłowo rozłożyć obciążenie w odcinku lędźwiowym. Są one
odpowiedzialne za stabilność i za odpowiednie utrzymanie pozycji poszczególnych segmentów
ruchowych odcinka lędźwiowego [10, 11]. Model ten później był rozwijany
i odnawiany m.in. przez Mottrama i Comerforda [12]. Odcinek lędźwiowy kręgosłupa jest
również stabilizowany kostnie i więzadłowo. Zmiany powstające w tym obszarze
spowodowane urazem lub stanem zwyrodnieniowym mogą powodować problemy z każdą
z wymienionych struktur segmentu ruchowego. W konsekwencji często doprowadza to do
niewłaściwej pracy oraz dysfunkcji mięśniowej. Stabilizacja segmentarna była oceniana w
wielu badaniach in vitro [13, 14, 15, 16]. Nieco inny model zaproponował Panjabi [17, 18].
W swojej pracy wykazał, że niestabilność segmentów kręgosłupa związana jest z utratą kontroli
i/lub nadmiernym ruchem w przestrzeni neutralnej na poszczególnych segmentach kręgosłupa.
Może to być spowodowane urazem, stanem zwyrodnieniowym, chorobą dysku lub osłabieniem
mięśniowym [17, 18]. Ponieważ mięśnie lokalne przyczepiają się od poszczególnych kręgów
do następnych i odpowiedzialne są za utrzymanie odpowiedniej pozycji odcinka lędźwiowego
podczas funkcjonalnego ruchu, zmiany tych struktur będą opowiadały za zmiany prawidłowego
funkcjonowania mięśni. Zostało to udowodnione przez McGilla [19, 20] w pracy nad
stabilizacyjną rolą mięśnia wielodzielnego.
Dalsze badania, prowadzone m.in. przez Richardson, Jull i Hodges’a dały bardziej
konkretne dowody istotnej roli i wpływu mięśni lokalnych (głównie mięśnia poprzecznego
brzucha) na kontrolę motoryczną związaną ze stabilizacją lędźwiową. Osłabienie tych mięśni
może być spowodowane niewystarczającym ich używaniem [10] oraz bólowym
i odruchowym zahamowaniem wywołanym dolegliwościami odcinka lędźwiowego lub urazem
[21]. U osób z lędźwiobólem dysfunkcja działania mięśnia poprzecznego jest bardzo widoczna
[22]. Czas aktywacji tego mięśnia w trakcie wykonywania ruchu jest opóźniony
u osób z chronicznymi dolegliwościami bólowymi dolnej części pleców w porównaniu
z osobami, które nigdy nie uskarżały się na dolegliwości bólowe tej części ciała. Badania,
w których oceniany był czas aktywacji poszczególnych mięśni przy poruszaniu kończyną
górną, dały istotną i znaczącą wiedzę na temat funkcji stabilizacyjnej mięśnia poprzecznego.
Wiele analiz wskazuje na fakt, że poprzez różnego rodzaju dolegliwości bólowe dochodzi do
obniżenia lub nawet zahamowania zdolności do kontroli motorycznej mięśni głębokich
[23, 24, 25, 26, 27]. Badania wskazują również na fakt, że mięśnie powierzchowne podczas
dolegliwości bólowych mogą być jeszcze bardziej aktywne [28]. Inne, późniejsze prowadzą do
48
Monografia naukowa
podobnego wniosku mówiącego o tym, że u osób z dolegliwościami bólowymi dolnej części

pleców obserwuje się większą aktywność mięśni powierzchownych niż mięśni głębokich w
porównaniu z pacjentami bez dolegliwości bólowych [29]. Głęboki system mięśniowy jest
niezbędny do osiągnięcia prawidłowej stabilizacji. Bazując na mechanizmie aktywacji
wyprzedzającej, system ten w warunkach prawidłowych jest aktywowany przed napięciem
mięśni globalnych [30]. Ten wyszukany, neurofizjologiczny mechanizm może być zakłócony
przez nagły, albo chroniczny ból [23, 26] lub przez delikatne i krótko trwające pobudzenie
nocyceptorów [31, 32]. Istotnego odkrycia dokonali Hides i wsp. [25] udowadniając, że
problemy ze stabilizacją nie ustępują samoistnie u osób, które cierpią na dolegliwości bólowe.
Co więcej, zmiany występujące po zaistnieniu epizodu bólowego są widoczne nie tylko w
mięśniu poprzecznym brzucha, ale i w mięśniu wielodzielnym. Diagnozowanie zmian w tych
mięśniach polegające na obserwacji ich zmniejszonej aktywności mogłyby stanowić swoisty
marker dla osób, u których może nastąpić nawrót dolegliwości bólowych dolnej części pleców
[26]. Mimo iż ostre epizody bólowe odcinka lędźwiowego są zazwyczaj krótkotrwałe i
przechodzą samoistnie niezależnie od sposobu leczenia po około 6 tygodniach [33], to
zahamowanie pracy mięśnia wielodzielnego
i poprzecznego jest skutkiem ubocznym tych dolegliwości. Sam powrót do prawidłowej funkcji
tych mięśni nie jest niestety tak spontaniczny [26]. W sytuacji takiej często powierzchowny
system mięśniowy przejmuje częściowo funkcję mięśni głębokich. Posiada on jednak dużo
mniejsze zdolności do ochrony ruchów w stawach [34].
Współczesne podejście do pracy stabilizacyjnej

Współczesne podejście do problemu lędźwiobólu uwzględnia rekrutację mięśnia
poprzecznego brzucha z minimalną aktywnością mięśni skośnego zewnętrznego
i wewnętrznego we wczesnych stadiach rehabilitacji. Kierunek ten bazuje na badaniach
dotyczących zarówno aktywności samego mięśnia poprzecznego brzucha [24, 35], jak
i badaniach dotyczących powstawania dysfunkcji i zaburzenia prawidłowej pracy mięśni
u osób cierpiących z powodu bólu dolnej części pleców [23, 30, 36]. Skuteczność takiej formy
pracy z dolegliwościami bólowymi została potwierdzona w kontrolowanych,
randomizowanych badaniach u osób z ostrymi i chronicznymi objawami bólowymi w odcinku
lędźwiowym [37, 38]. Aktywność mięśnia poprzecznego została potwierdzona w wielu pracach
dotyczących stabilizacji kompleksu lędźwiowo – miednicznego [7, 39, 40, 41]. Prace badawcze
związane bezpośrednio z mięśniem poprzecznym brzucha stały się bardzo intensywne,
49
Monografia naukowa
donosząc jednocześnie o wielu interesujących faktach związanych ze stabilizacją. Mięsień

poprzeczny brzucha może być kontrolowany niezależnie od innych mięśni powłok brzusznych
[23, 42]. Może też bezpośrednio przyczyniać się do stabilizacji odcinka lędźwiowego poprzez
wywieranie wpływu na ciśnienie wewnątrz powłok brzusznych oraz napięcie powięzi [43, 44,
45]. Finalnie mięsień poprzeczny brzucha może odgrywać istotną rolę we wspieraniu
kompleksu lędźwiowo - miednicznego [46]. Mięsień ten nie napina się jednakowo w każdej ze
swoich części. Największy i najbardziej niezależny ruch mięśnia poprzecznego brzucha został
odnotowany przy wewnętrznych ruchach dolnej części brzucha (wciągnięcie brzucha) [47].
Warto również wspomnieć, że aktywność mięśnia poprzecznego uzależniona jest od innych
mięśni brzucha. Niemniej to właśnie minimalna aktywność innych mięśni jest najlepszym
sposobem rozwijania prawidłowej pracy mięśnia poprzecznego brzucha [48]. Wciągnięcie
dolnej części brzucha najmniej aktywuje pozostałe, powierzchowne mięśnie brzucha [41], co
jest zgodne z innymi badaniami na temat ćwiczeń dla pacjentów z lędźwiobólem,
uwzględniających ponowny trening aktywności mięśnia poprzecznego tak, aby napięcie tego
mięśnia mogło być wykonywane niezależnie od innych mięśni i było jak najbardziej efektywne
[28]. Pogląd ten wykorzystywany jest w tzw. Metodzie Australijskiej bazującej na programie
ćwiczeń zaproponowanym przez G. Jull
i C. Richardson. Ćwiczenia pomagają zmniejszyć lub całkowicie zlikwidować chroniczne
dolegliwości bólowe dolnego odcinka kręgosłupa poprzez prawidłowe napinanie głębokich
mięśni tułowia – mięśnia poprzecznego brzucha i mięśnia wielodzielnego [7]. Przywrócenie
tonicznej funkcji mięśni wymaga niskiego napięcia mięśniowego tak, aby pobudzić właśnie
toniczne włókna mięśniowe. Napięcie powinno więc występować na poziomie około 30-40%
[49]. W innych źródłach możemy znaleźć informację, że jedynie napięcie w okolicach 25%
napięcia maksymalnego jest potrzebne, aby rozwijać i wzmacniać stabilność poprzez pracę
z mięśniami głębokimi. Dodawanie zewnętrznego obciążenia, jakie jest przydatne np. podczas
rozciągania mięśni, nie jest odpowiednie dla rozwoju napięcia mięśniowego i wspierania pracy
stawowej. Dlatego też odpowiednia pozycja i ćwiczenia uwzględniające minimalne zewnętrzne
obciążenia są idealne do reedukacji lokalnych mięśni odcinka lędźwiowego stabilizujących
segmenty ruchowe. Specyficzny program ćwiczeń bazujący na rekrutacji lokalnych mięśni na
tyle, na ile jest to możliwe bez aktywacji mięśni globalnych ma prowadzić do bardziej
skutecznej i przynoszącej więcej korzyści pracy, zapewniając napięcie właściwych mięśni.
Program ten uwzględnia aktywne i izometryczne skurcze tych mięśni podczas treningu, w
którym pacjent utrzymuje niski poziom napięcia izometrycznego [7].
50
Monografia naukowa
O współskurczu mięśni głębokich bocznej ściany brzucha i mięśni grzbietu donoszono

już około 1990r. Takie podejście do ćwiczenia funkcji stabilizacyjnej uwzględniające
agonistów i antagonistów było rozpatrywane przez wielu badaczy tej problematyki
w odniesieniu do różnych strategii stabilizacyjnych. Uważano, że mechanizm poprawnej
stabilizacji powinien wykorzystywać naprzemienne napięcie mięśni po każdej ze stron stawu
[50]. Wrócono do tego podejścia podczas prac nad stworzeniem metody terapeutycznej, którą
współcześnie nazywa się metodą Neurac. Wpływ na tworzenie nowych strategii działania miały
niewątpliwie badania, w których wykorzystywano niestabilne podłoże [51, 52, 53]. Neurac jest
metodą terapii nakierowaną na odzyskanie normalnego funkcjonowania przez osoby poddające
się terapii poprzez wykorzystanie stymulacji nerwowo-mięśniowej podczas aktywnych ruchów
ciała [53]. W pracy stabilizacyjnej uwzględnia się obciążenie ciężarem ciała i niestabilne
podłoże, które wspólnie mogą być różnicowane podczas terapii sprawiając, że wykonywane
ćwiczenia będą albo bardzo proste, albo niezmiernie trudne [53]. Wspomniany powrót do
aktywacji mięśni synergistycznych i antagonistycznych ma zastosowanie w metodzie Neurac
pod postacią ćwiczeń z obciążeniem ciężarem ciała pacjenta. Innymi słowy, poprzez użycie
ćwiczeń z wykorzystaniem obciążenia własnego ciała metoda Neurac aktywizuje zarówno
mięśnie głębokie, jak i mięśnie powierzchowne
i optymalizuje koordynację pomiędzy nimi. To jednak nie wszystkie zmiany, jakie do samego
treningu stabilizacyjnego włącza ta metoda. Dodatkowo, podczas pracy z pacjentem
wykorzystywane są wibracje. Ich wpływ na zwiększenie adaptacji nerwowej, co bezpośrednio
przekłada się na aktywność mięśniową, wykazano w wielu badaniach [54, 55, 56, 57]. W celu
rozwijania procesu stabilizacyjnego stosuje się wibracje na wybrane partie ciała podczas
bezbolesnych ćwiczeń, które są utrudniane poprzez obciążenie ciężarem ciała pacjenta.
Te specyficzne zadania ruchowe kontrolowane są przez terapeutę dzięki ustaleniu
odpowiedniej częstotliwości i czasu trwania.
Obecnie poświęca się dużo uwagi rehabilitacji i treningowi głębokich mięśni
stabilizujących, a zwłaszcza mięśnia poprzecznego brzucha i wielodzielnego. Poza badaniami
potwierdzającymi skuteczność tych metod nie brakuje również słów krytyki [58]. Wielu
badaczy, w tym Kibler, zasugerowało istotę integracji zarówno głębokich jak
i powierzchownych mięśni, aby otrzymać optymalną stabilność. Wydaje się to być osiągalne w
metodzie Neurac [59]. Funkcje mięśni głębokich są wciąż analizowane, a wiedza na ich temat
pogłębiana pod różnymi względami. Oczywiście, istniejące ograniczenia, dysfunkcje czy
patologie rozwojowe, które też w istotny sposób mogą wpływać na aktywność mięśni
głębokich. Linek i wsp. [60] przedstawiają wyniki badań nad aktywnością mięśnia
51
Monografia naukowa
poprzecznego brzucha u osób ze skoliozami. Okazuje się, że pacjenci z takimi dolegliwościami

podczas testu ASLR wykazują większą aktywność mięśnia skośnego zewnętrznego,
wewnętrznego i poprzecznego po prawej stronie. Dostrzeżono też u nich mniejszą grubość
mięśnia poprzecznego i innych mięśni w rozluźnieniu w pozycji leżenia tyłem. Interesujące
badania przedstawia również Donna [48], badając aktywność mięśnia poprzecznego podczas
rotacji tułowia. Aktywność ta jest bowiem kontrowersyjnym tematem. Wiadomo, że mięsień
poprzeczny brzucha aktywuje się każdorazowo przy tym ruchu, niemniej jednak, jego zdolność
do napinania zmienia się w różnych regionach tego mięśnia. Cresswell i wsp. [35] donoszą o
wspólnej jednostronnej i przeciwstronnej aktywności mięśnia poprzecznego brzucha podczas
rotacji z większą aktywnością po stronie, w której takowa zachodzi. Istnieje hipoteza mówiąca
o tym, że mięsień poprzeczny brzucha może również przyczyniać się do produkcji momentu
obrotowego i stabilizacji klatki piersiowej (część górna mięśnia) oraz odcinka lędźwiowego
(część środkowa i dolna mięśnia poprzecznego) podczas rotacji. W innych badaniach możemy
znaleźć doniesienia o braku różnic pomiędzy aktywnością mięśnia poprzecznego po obu
stronach podczas rotacji [61]. Jeszcze inne badania sugerują, że mięsień poprzeczny może w
ogóle nie spełniać żadnej roli podczas rotacji tułowia lub rola ta będzie minimalna [62].
Podsumowanie
Istnieje kilka hipotez dotyczących funkcji mięśnia poprzecznego brzucha podczas rotacji
tułowia, a jest to zaledwie jeden z wielu funkcjonalnych ruchów naszego ciała. Ponadto można
stwierdzić, że ostatnie trzydzieści lat przyniosło bardzo wiele badań dotyczących problematyki
stabilizacji kompleksu lędźwiowo-miednicznego. W tym czasie rozwinęła się nie tylko
technologia umożliwiająca dokładniejsze obrazowanie i testowanie wpływu stabilizacji na
organizm człowieka, ale i podejście do pracy z pacjentem.
Warto podkreślić, że osoba z nieprawidłowo funkcjonującym systemem mięśniowym
odpowiedzialnym za aktywację mięśni głębokich nie staje się od razu osobą
z dolegliwościami bólowymi, a jest jedynie predysponowana do wystąpienia tego typu
objawów. Obszerność tej tematyki oraz pojawiające się słowa krytyki świadczą o tym, że
jeszcze wiele aspektów związanych ze stabilizacją jest nieznanych i wymaga dalszych
gruntownych badań.
Bibliografia
52
Monografia naukowa
1. Urquhart, Hodges et al., Abdominal muscle recruitment during a range of voluntary

exercises. Manual Therapy. 2005, 10: 144–153
2. Gnat R., Saulicz E., Kuszewski M. Zaburzenia funkcjonowania systemów
stabilizacyjnych kompleksu biodrowo-miedniczno-lędźwiowego. Fizjoterapia, 2006,
14(3): 83-91
3. Gnat R. Analiza w warunkach In Vitro zakresu ruchomości oraz sztywności stawów
krzyżowo – biodrowych podczas symulacji naturalnych sił oddziałujących na miednicę.
Wydawnictwo AWF, 2010
4. Hodges PW., Richardson CA. Contraction of the abdominal muscles associated with
movement of the lower limb. Physical Therapy. 1997, 77: 132-144
5. Kennedy B. An Australian programme for management of back problems.
Physiotherapy. 1980, 66(4):108–111
6. Saal JA., Saal JS. Non operative treatment of herniated lumbar dise with radiculopathy:
An outcome study. Spine. 1989, 14(4): 431-437
7. Richardson CA., Jull GA. Muscle control – pain control. What exercises would you
prescribe? Manual Therapy. 1995, 1:2-104
8. Baratta R., Solomonow M., Zhou BH., et al. Muscular activation. The role of the
antagonist musculature in maintaninig knee stability. The American Journal of Sports
Medicine, 1998, 16(2): 113-22
9. Bergmark A. Stability of the Lumbar Spine. A study in mechanical engineering. Acta
Orthopaedica Scandinavica Supplementum 1989, 230(60): 20-24
10. Richardson CA., Jull GA. Concepts of Rehabilitation for Spinal Stability, In: Boyling
JD. Palastanga N(eds) Grevie’s modern manual therapy of the vertebral column 2nd
cdn. Churchill Livingstone. Edinburgh. 1994 (51): 705-720
11. Kuszewski M., Gnat R., Saulicz E. Stability training of the lumbo-pelvo-hip complex
influence stiffness of the hamstrings: a preliminary study. Scandinavian Journal of
Medicine and Science in Sports. 2009, 19: 260-266
12. Mottram SL., Comerford M. Stability dysfunction and low back pain. Orthopaedic
Journal of Sports Medicine. 1998, 20(2): 13-8
13. Goel VK., Kong W., Han JS., et al. A combined finite element and optimisation
investigation of lumbar spine mechanies with and without muscles. Spine. 1993, (11):
1531-1541
14. Panjabi M., Abumi K., Duranceau J., et al. Spinal stability and intersegmental muscle
forces: a biomechanical model. Spine. 1989, 14(2): 194-200
53
Monografia naukowa
15. Steffen R., Nolte LP., Pingel TH. Rehabilitation of the postoperative segmental lumbar
instability – a biomechanical analysis of the rank of the back muscles. Rehabilitation.
1994, 33: 164-170
16. Wilke HJ., Wolf S., Claes LE. et al. A Stability increase of the lumbar spine with
different muscle groups a biomechanical in vitro study. Spine. 1995, 20(2): 192-198
17. Panjabi M. The stabilizing system of the spine: Part I: Function, dysfunction, adaptation
and enhancement. Journal of Spinal Disorders. 1992a, 5: 383–9
18. Panjabi M. The stabilizing system of the spine. Part II: Neutral zone andinstability
hypothesis. Journal of Spinal Disorders. 1992b, 5:390–7
19. McGill. Electromyographic activity of the abdominal and low back musculature during
the generation of isometric and dynamic axial trunk torque: Implications for lumbar
mechanics. Journal of Orthopaedic Research. 1991a, 9 (1), 91
20. McGil. Kinetic potential of the lumbar trunk musculature about three orthogonal
orthopaedic axes in extreme postures. Spine. 1991b, 16 (7): 809
21. Baugher WM., Warren RS., Marshall JL., et al. Quadriceps atrophy in anterior cruciate
deficient knee. The American Journal of Sports Medicine, 1984, (12): 192-195
22. Hodges PW., Richrdson CA. Neutomotor dysfunction of the trunk musculature in low
back pain patients. Proceedings of the World Confederation of Physical Therapists
Congress. 1995b. Washington
23. Hodges PW., Richardson CA. Delayed postural contraction of transversus abdominis in
low back pain associated with movement of the lower limbs. Journal of Spinal Disorders
& Techniques. 1998,11:46-56
24. Hodges PW., Richardson CA. Altered trunk muscle recruitment in people with low back
pain with upper limb movements at different speeds. Archives of Physical Medicine and
Rehabilitation. 1999, 80:1005-1012
25. Hides JA., Stokes MJ., Saide M., et al. Evidence of lumbar multifidus muscle wasting
ipsilateral to symptoms in patients with acute/subacute low back pain. Spine. 1994,
19:165-172
26. Hides JA., Richardson CA., Jull GA. Multifidus muscle recovery is not automatic
following resolution of acute first episode low back pain. Spine. 1996, 21:2763-2769
27. Cholewicki J., Panjabi M., Khachatryan A. Stabilizing function of trunk flexor –
extensor muscles around a neutral spine posture. Spine, 1997, 22: 2207 – 2212
28. Richardson C., Hodges P.W., Hides J. Kinezyterapia w stabilizacji kompleksu
lędźwiowo – miednicznego. Elsevier Urban & Partner. Wrocław 2009
54
Monografia naukowa
29. Van Dieen, Selen, Cholewicki. Trunk muscle activation in low-back pain patients: an
analysis of the literature. Journal of Electromyography and Kinesiology. 2003, 13: 333–
351
30. Hodges PW., Richardson CA. Feedforward contraction of transversus abdominis is not
influenced by the direction of arm movement. Experimental Brain Research. 1997b,
114: 362-370
31. Moseley GL., Hodges PW. Is variability in portural adjustments a key to normalisation
of control after symptoms have resolved? Clinical Journal of Pain. 2005: 21: 323-329
32. Moseley GL. Impaired trunk muscle function in sub-acute neck pain: etiologic in the
subsequent development of low back pain? Manual Therapy. 2004, 9(3):157-163
33. Muetagh JE. The non-pharmacological treatment of back pain. Medical digest. 1994,
20, 10-4
34. Richardson C., Jull G., Toppenberg R., et al. Techniques for active lumbar stabilization
for spinal protection. Australian Journal of Physiotherapy. 1992, 38: 105-112
35. Cresswell AG., Oddsson L., Thorstenson A. The influence of sudden perturbations on
trunk muscle activity and intra – abdominal pressure while standing. Experimental
Brain Research, 1994, 98: 79-86
36. Hodges PW. Changes in motor planning of feedforward postural responses ofthe trunk
muscles in low back pain. Experimental Brain Research. 2001, 141(2):261–266
37. O’Sullivan PB., Twomey L., Allison G., et al. Specific stabilising exercise in the
treatment ofchronic low back pain with a clinical and radiological diagnosis oflumbar
segmental ‘instability’. In: Proceedings ofManipulative Physiotherapists Association of
Australia Tenth Biennial Conference, Melbourne, Australia. 1997b: 139
38. O’Sullivan PB., Twomey LT., Allison GT. Evaluation of specificstabilizing exercise in
the treatment of chronic low back pain with radiologic diagnosis of spondylolysis or
spondylolisthesis. Spine. 1997c, 22(24): 2959–2967
39. Hides JA., Richardson CA., Jull GA. Use of real-time ultrasound imaging for feedback
in rehabilitation. Manual Therapy. 1998, 3:125–31.
40. Jull GA., Richardson CA. Rehabilitation of active stabilization of the lumbar spine. In:
Twomey LT, Taylor JR, eds. Physical Therapy of the Low Back, 2nd ed. New York:
Churchill Livingstone. 1994: 251–273
41. Richardson CA., Jull GA. Muscle control – pain control. What exercises would you
prescribe? Manual Therapy. 1995, 1:2-104
55
Monografia naukowa
42. Hodges PW., Richardson CA. Inefficient muscular stabilization ofthe lumbar spine
associated with low back pain. A motor control evaluation oftransversus abdominis.
Spine. 1996b, 21(22): 2640–50
43. Hides JA., Jull G., Richardson C.A. Long-Term Effects of Specific Stabilizing
Exercises for First-Episode Low Back Pain. Spine, 2001, 26(11): 243–248
44. Hides, Stanton, Mendis et al. The relationship of transversus abdominis and lumbar
multifidus clinical muscle tests in patients with chronic low back pain. Manual Therapy.
2011, 16(6): 573-7
45. Barker PJ., Guggenheimer KT., Grkovic I., et al. Effects of tensioning the lumbar fascia
on segmental stiffness during flexion and extension. Spine, 2006, 31(4): 397-405
46. Snijders CJ., Vleeming A., Stoekart R., et al. Biomechanical modeling of sacroiliac joint
stability in different postures. Spine: State of the Art Reviews. 1995, 9: 419-432
47. De Troyer A., Estenne M., Ninane V., et al. Transversus abdominis muscle function in
humans. Journal of Applied Physiology, 1990, 68(3): 1010–6
48. Donna M., Urquhart, Paul W. Hodges, Trevor J. Allen, et al., Abdominal muscle
recruitment during a range ofvoluntary exercises. Manual Therapy 2005, 10:144–153
49. McArdle WD., Katch Fl., Katch VL. Exercise physiology energy, nutrition and human
performance 3rd edn. Lea and Febiger. Philadelphia. 1991, (20): 384-417
50. Anderson GBJ. Winters JM Role of muscle in postural tasks: spinal loading and postural
stability. Springer-Verlag, New York, 1990: 375-395
51. Saliba SA., Croy T., Guthrie R., et al. Differences in transverse abdominis activation
with stable and unstable bridging exercises in individuals with low back pain. North
American Journal Of Sports Physical Therapy. 2010, 5(2): 63-73
52. Kirkesola G. “Neurac – a new treatment method for long-term musculoskeletal pain”
The Journal Fysioterapeuten. 2009, 76 (12):16-25
53. Kirkesola G. Sling Exercise Therapy – S-E-T. Et konsept for aktiv behandling og
trening ved lidelser i muskel-skjelettapparatet. Fysioterapeuten. 2000, 12: 9-16
54. Issurin VB., Tenenbaum G. Acute and residual effects of vibratory Stimulation on
explosive strength in elite and amateur athletes. Journal of Sports Science and Medicine.
1999, 17(3): 177-182
55. Lamont, Cramer, Gayaud, et al. Effects of different vibration interventions on indices
of counter movement vertical jump performance in college aged males. Poster
presentation. The American College of Sports Medicine. 2006
56
Monografia naukowa
56. Cormie P., Deane RS., Triplett NT., et al. Acute effects of whole-body vibration on
muscle activity, strength, and power, The Journal of Strength & Conditioning Research.
2006, 20(2): 257-61
57. Rittweger J., Schiessl H., Felsenberg D. Oxygen uptake during whole-body vibration
exercise: comparison with squatting as a slow voluntary movement. European Journal
of Applied Physiology. 2001, 86(2): 169-73
58. Reeves NP., Narendra K., Cholewicki J. Spine stability: The six blind men and the
elephant. Clinical Biomechanics. 2007; 22: 266-74
59. Kibler WB. The role of core stability in athletic function. Sports Medicine. 2006, 36(3):
189-98
60. Linek P., Saulicz E., Kuszewski M., i wsp., Ultrasound Assessment of the Abdominal
Muscles at Rest and During the ASLR Test Among Adolescents with Scoliosis. Journal
of Spinal Disorders & Techniques. 2014, 19
61. Juker D., McGill S., Kropf P., et al. Quantitative intramuscular myoelectric activity of
lumbar portions of psoas and the abdominal wall during a wide variety of tasks. Med
Journal of Science and Medicine in Sport. 1998, 30(2):301–310
62. Misuri G., Colagrande S., Gorini M., et al. In vivo ultrasound assessment of respiratory
function of abdominal muscles in normal subjects. European Spine Journal. 1997,
10(12):2861–2867
57
Monografia naukowa
DOI: 10.16926/afips.2020.05
WSPÓŁCZESNE POGLĄDY NA TEMAT LECZENIA

LĘDŹWIOBÓLU
1
Streszczenie
Współcześnie nie ma ujednoliconego podejścia do leczenia niespecyficznych
dolegliwości bólowych odcinka lędźwiowego kręgosłupa. Istnieje wiele metod, które przez fakt
zakorzenienia stały się kanonem działania poprzez stosowanie ich na pacjentach
z dolegliwościami bólowymi. Metody te nastawione są na leczenie dolegliwości i często
skupiają się jedynie na działaniu objawowym. Inne natomiast, poprzez swoją kompleksowość
i szerokie spektrum oddziaływania są zbyt obszerne, a zarazem trudne do realizacji dla pacjenta.
W niniejszej pracy przedstawiono wiele sposobów walki z lędźwiobólem, uwzględniając
techniki ortopedyczne, fizykalne, farmakologiczne i psychologiczne.
58
Monografia naukowa
Słowa kluczowe: ból kręgosłupa, lędźwioból, metody fizjoterapeutyczne, programy

fizjoterapeutyczne
Wstęp
Celem pracy jest omówienie współczesnych poglądów dotyczących leczenia
lędźwiobólu. Dotychczas nie ma bowiem ujednoliconego systemu określającego tok
postępowania w przypadkach epizodów bólowych w odcinku lędźwiowym. Nie ma wzoru
określającego podejmowanie konkretnych czynności z uwagi na czas trwania dolegliwości czy
fakt, że jest to pierwszy lub kolejny epizod bólowy. Nie ma również metody terapeutycznej,
która byłaby całościowo lepsza w jednym aspekcie działania od następnej [1]. Można
wyodrębnić wiele możliwych przyczyn dolegliwości bólowych w odcinku lędźwiowym [2].
Równie dużo funkcjonuje pomysłów i idei radzenia sobie z tym problemem. Różne sposoby
leczenia uwzględniają zabiegi operacyjne, farmakoterapię [3, 4], fizykoterapię [5, 6], terapię
manualną, manipulacje kręgosłupa [7], ćwiczenia kinezyterapeutyczne [4] różne formy
aktywności fizycznej, edukację pacjenta [5] oraz formy terapii behawioralno-kognitywnej [8,
9].
Najczęściej stosowane sposoby walki z bólem lędźwiowo – krzyżowym

kręgosłupa
Europejskie wytyczne dla pacjentów z dolegliwościami bólowymi lędźwiowego
i krzyżowego odcinka kręgosłupa wskazują jako najbardziej korzystne wielowymiarowe
podejście do pacjenta [10]. Uwzględniać ono powinno przede wszystkim tzw. nadzorowane
ćwiczenia, mobilizację stawów międzykręgowych, tzw. szkołę pleców oraz terapię
kognitywno-behawioralną [10]. Wspomniane mobilizacje, ale i inne techniki wykorzystywane
w terapii manualnej (w tym m.in. trakcje i manipulacje), są również często rekomendowanymi
działaniami leczniczymi [7, 11]. Z drugiej strony, istnieje wiele teorii, które przeczą
skutecznemu działaniu terapii manualnej, zmniejszając ich rangę wśród sposobów
terapeutycznych [12, 13, 14]. Oczywiście mają jeszcze miejsce szeregi innych działań
terapeutycznych jak chociażby igłoterapia, terapia kranio-sakralna czy różne formy aktywności
fizycznej jak np. pilates. Jednak ich skuteczność nie jest dobrze potwierdzona naukowo [6].
Często polecane przez lekarzy leżenie w łóżku, zwłaszcza w ostrym stadium lędźwiobólu,
również budzi kontrowersje [15]. Jest ono zalecane maksymalnie przez pierwsze 2 dni i tylko
dla pacjentów w ostrym stadium choroby [16].
59
Monografia naukowa
Wciąż najpopularniejszym środkiem stosowanym przy dolegliwościach bólowych

w odcinku lędźwiowym kręgosłupa jest farmakoterapia [17]. Jako przykład posłuży fakt, iż
41% Hiszpanów cierpiących z powodu lędźwiobólu zażywało niesterydowe leki
przeciwzapalne przez okres przynajmniej miesiąca [18]. To właśnie ta grupa leków jest
najczęściej rekomendowana przez lekarzy osobom z dolegliwościami związanymi
z kręgosłupem [19]. W Anglii 30% pacjentów jako pierwszy sposób radzenia sobie
z dolegliwościami zażywa właśnie te leki [8, 20]. Inną grupą farmaceutyków, często
przepisywaną na dolegliwości bólowe, są leki rozluźniające mięśnie [8, 21]. Trafiają one do
około 10% osób uskarżających się na ból. Nierzadko do pacjentów trafiają farmaceutyki
z grupy leków przeciwbólowych, leków opioidowych [22, 23, 24] oraz antydepresanty
[20, 25]. Powodem tak częstego korzystania z tych środków jest przede wszystkim chęć
pozostania aktywnym w życiu zawodowym i prywatnym bez jakiejkolwiek zmiany swojego
zachowania oraz ograniczenie korzystania ze zwolnień lekarskich z obawy o utratę pracy
zawodowej. Dodatkowo tłumaczone to jest również brakiem możliwości pozwolenia sobie na
regularną czy dłużej trwającą rehabilitację [26]. Osobliwe działanie może wywołać podanie
środków placebo. Machado i wsp. [27] podkreślają, że aż 47% badanych poddawanych terapii
opartej o ten właśnie efekt charakteryzuje się obniżeniem poziomu bólu poniżej 10 punktów w
100-stopniowej skali, a u 15% badanych efekty mieszczą się poniżej 20 punktów tejże skali.
Pomimo faktu, że farmakoterapia jest środkiem bardzo często stosowanym przez osoby
cierpiące z powodu bólu i chętnie używanym sposobem radzenia sobie z nim, często można
zetknąć się z opinią, że powinno unikać się długotrwałego stosowania leków (ponad
4 tygodnie), a wręcz ograniczać ich podawanie tylko dla przypadków ostrego bólu [19].
Fizykoterapię, nierzadko stosowaną w dolegliwościach odcinka lędźwiowego, należy
traktować jako metodę uzupełniającą, w szczególności przy leczeniu bólu ostrego, a nie jako
jedyną formę terapii [28]. Oczywiście, mnogość różnych urządzeń, a co za tym idzie
i sposobów wsparcia procesu leczenia jest dużo. Niektóre z nich, takie jak np.: prądy Tens [29],
ultradźwięki, zabiegi z wykorzystaniem ciepła i zimna są interesującymi narzędziami wsparcia
w walce z lędźwiobólem. Należy pamiętać, że wymienione środki najlepiej stosować we
wstępnej fazie leczenia, kiedy głównym celem jest zmniejszenie natężenia bólu i reakcji
zapalnej [30, 31]. W tym wypadku warto skupić się na działaniach związanych przykładowo z
krioterapią, która pozwoli zwolnić metabolizm oraz zmniejszyć reakcję zapalną i natężenie bólu
[31, 32]. Stosowanie ultradźwięków, które mimo działania poprawiającego rozciągliwość
tkanek łącznych (co może ułatwiać późniejsze ćwiczenia
z pacjentem), w fazie ostrej może nasilić reakcję zapalną. Konkluzja dla stosowania środków
60
Monografia naukowa
fizykoterapeutycznych powinna być taka, że program rehabilitacyjny oparty jedynie na takich

zabiegach, bez wykorzystania odpowiednio dobranych ćwiczeń, nie będzie korzystny dla
chorego, a jego działanie będzie krótkotrwałe [28].
Zabiegi operacyjne są często stosowanym i uznawanym w środowisku lekarskim
sposobem radzenia sobie z dolegliwościami bólowymi, zwłaszcza u pacjentów o długo
trwających objawach bólowych [33]. Jednakże wyniki badań w Wielkiej Brytanii i Norwegii
wskazują na fakt, że operacje wykonywane z powodu lędźwiobólu rzadko dają lepsze efekty
niż inne terapie nieoperacyjne [33]. Stosowanie zaopatrzenia ortopedycznego wydaje się być
podobnym mitem dotyczącym skuteczności leczenia dolegliwości bólowych w odcinku
lędźwiowym kręgosłupa. Nie zmieniają one bowiem biomechaniki kręgosłupa, nie wpływają
też na poprawę wydolności pacjentów w zakresie podnoszenia i lokomocji [34].
Nie zapewniają także większej ochrony niż prawidłowa technika podnoszenia ciężkich rzeczy
bez dodatkowych zabezpieczeń [35]. Działają jednak jedynie wtedy, kiedy są odpowiednio
założone, a nie jest możliwe korzystanie z nich cały czas. Są więc tylko środkiem, który
wspomaga osoby szukające innych sposobów terapeutyczno-zapobiegawczych,
niewymagających od nich nakładu czasu na korzystanie z terapii.
Omawiając współczesne metody pracy z pacjentem, warto wspomnieć o jednym
z najlepiej działających środków prewencyjnych bezpośrednio wpływających na proces
leczenia - edukacji pacjenta. Tylko dzięki odpowiedniemu przedyskutowaniu problemu
z chorym i zrozumieniu przez niego założonego planu leczenia można liczyć na sukces
terapeutyczny. Należy omówić z osobą cierpiącą techniki utrzymania prawidłowej postawy
ciała oraz biomechanikę działania kręgosłupa w trakcie codziennych obowiązków. Pomaga to
chorym aktywniej zaangażować się w proces leczenia i pozwala na wprowadzanie bardziej
złożonego programu ćwiczeń w domu. W procesie edukacji pacjenta należy przedstawić
potrzebę wykonywania prawidłowych ćwiczeń przez całe życie, a nie tylko w momencie, gdy
występują u niego objawy bólowe [36]. To edukacyjne podejście do pacjenta powinno
odgrywać dość istotną rolę w procesie leczenia. Odczucia osób uskarżających się na
dolegliwości bólowe w odcinku lędźwiowym, głównie w przypadku długotrwałego bólu
chronicznego, są mocno powiązane z intensywnością samego odczucia. Oznacza to, że jeżeli
uda się zmniejszyć intensywność bólu, pacjent pod względem psychicznym odczuje to jako
poprawę [37]. Jeśli więc będzie posiadał narzędzie w postaci wiedzy o prawidłowym radzeniu
sobie z dolegliwościami, tak aby ich unikać, zarówno stan psychiczny pacjenta jak i fizyczne
odczucia będą zdecydowanie mniej dotkliwe. Wprawdzie i w tym przypadku możemy znaleźć
w literaturze pewne sprzeczności. Zdarzają się bowiem słowa krytyki co do założeń, że
61
Monografia naukowa
odpowiednie ćwiczenia i edukacja pacjenta mogą wpływać na psychologiczne aspekty jego

życia. Underwood i wsp. [38] przedstawiają badania, w których wykazują, że nie ma
powiązania między odczuwaniem samego bólu, stopniem niepełnosprawności i jakości życia,
a technikami terapeutycznymi (manipulacje, ćwiczenia i edukacja), czy też kombinacją tych
metod pracy z pacjentem. Zdecydowanie częściej jednak znaleźć możemy informacje
sugerujące silny wpływ psychiki i edukacji na odczuwanie dolegliwości. Nie ulega
wątpliwości, że pacjenci pogrążeni w bólu, zwłaszcza długotrwałym, charakteryzują się dużym
lękiem przed aktywnością fizyczną [39]. U pacjentów tych nasila się tzw. myślenie
katastroficzne, strach i depresja [40]. Czynniki te to powszechnie uważane zwiastuny zarówno
nasilenia odczuć bólowych, jak i zwiększenia niepełnosprawności [41]. Strach przed bólem,
który może powstać w momencie wykonywania pewnych czynności, dodatkowo może
zmieniać nawyki ruchowe, prowadzić do wytworzenia nowych, które z kolei mogą powodować
przeciążenia i powstawanie kolejnych ognisk bólowych w innych miejscach
[42, 43]. Ten schemat unikania strachu został przedstawiony graficznie na podstawie modelu
Vlaeyer’a i Linton’a [44,45] – Ryc.1.
Ryc. 1. Graficzne przedstawienie modelu unikania strachu związanego z bólem

(wg Vlaeyer’a and Linton’a) [44,45]
Nie ulega wątpliwości, że edukacja pacjenta, pozwalająca na wyjaśnienie pewnych

procesów rządzących powstawaniem dolegliwości oraz czynników mogących nasilać odczucia
bólowe, jest doskonałym sposobem wspierającym proces leczenia. Odpowiednio
poinformowany pacjent w procesie terapeutycznym będzie charakteryzował się mniejszymi
62
Monografia naukowa
negatywnymi skutkami kinezjofobii, a sam strach nie będzie paraliżującym czynnikiem

odwołującym jakiekolwiek próby podjęcia aktywności fizycznej oraz dezorganizującym życie
samego chorego [46]. Edukacja, a co za tym idzie poprawa zdrowia psychicznego, ma
zbawienny wpływ na proces leczenia dolegliwości bólowych kręgosłupa [47], a wczesne
rozpoczęcie wdrażania procesu edukacyjnego może pomóc w zatrzymaniu przejścia bólu ze
stanu ostrego w stan chroniczny [48].
Fakt zatrzymania dolegliwości w tym momencie może również zaważyć na dalszym
procesie rozwojowym zjawisk bólowych kręgosłupa lędźwiowego. Czasami ból w fazie ostrej
może być w swoich skutkach zdecydowanie łagodniejszy głównie z uwagi na to, że człowiek,
który cierpi na przewlekłe dolegliwości ze strony kręgosłupa, zmienia całe podejście do świata
zewnętrznego. W pierwszym przypadku jest to chwilowy epizod. W drugim pacjent nastawia
się na całkowicie inne podejście. Zazwyczaj bowiem kolejne epizody bólowe są ostrzejsze i
dłużej trwające. Łatwiej też przechodzą w stany chroniczne. Pacjent, będąc
w nieustannym bólu, obarczony jest wieloma negatywnymi czynnikami dodatkowymi. Zaczyna
nasilać się u niego jeszcze mocniej strach przed podejmowaniem aktywności fizycznej, ale i
pojawia się negatywne myślenie o tym, jak np. poradzi sobie z utrzymaniem pracy, rodziny,
domu. Depresja dotyka aż 21% badanych uskarżających się na ból chroniczny [49]. Obawia się
on również dodatkowych, przyszłych uszkodzeń kręgosłupa [50], ale też boi się izolacji
społecznej [51]. W pewnym sensie jest to zupełnie uzasadnione, gdyż problem izolacji
społecznej spowodowanej lędźwiobólem dotyczy około 39,2% [51]. Im częstsze są
dolegliwości bólowe, tym objawy natury psychologicznej również się nasilają. W niektórych
przypadkach warto więc włączyć w proces leczenia interwencję psychoterapeutyczną. Taka
właśnie pomoc może mieć duże znaczenie w określeniu stopnia potencjalnego wpływu stanu
psychicznego na powrót osoby cierpiącej do sprawności po epizodzie bólu krzyża [ 52].
Nie bez znaczenia pozostaje również osoba samego terapeuty. Dobra relacja między
pacjentem a terapeutą ma istotny wpływ na efektywność terapii [53]. Wpływ pozytywnej relacji
opisał jako pierwszy Freud w 1912r. [54]. Następnie jego myśl została rozwinięta przez Bordina
w 1979 [55]. Jako istotne czynniki wpływające na współpracę między pacjentem a terapeutą
wymieniane są trzy, do których należą: zgodność celu, do którego będzie się dążyło podczas
terapii, wspólna zgoda na interwencję oraz pewnego rodzaju więź uczuciowa pomiędzy
uczestnikami terapii. W szczególności pierwszy punkt poruszany jest często w różnych pracach
[56]. Cvengros i wsp. [57] doszli do wniosku, że zbieżność
w oczekiwaniach fizjoterapeuty i pacjenta może przyczynić się do szybszego osiągnięcia
wspólnych efektów. Co więcej, Street i wsp. [58] uważają, że relacje pacjent – prowadzący, są
63
Monografia naukowa
tym silniejsze i efektywniejsze, im pacjent wyraźniej widzi wspólne punkty odniesienia

w prowadzonym działaniu mającym na celu osiągnięcie korzyści. Dobre relacje poprawiają
samą komunikację między osobami biorącymi udział w terapii oraz podnoszą satysfakcje
z samego procesu leczenia [59]. Kiedy pacjent widzi, że dążenie do sukcesu prowadzącego
terapię jest takie samo jak jego, wtedy sama terapia jest zdecydowanie bardziej efektywna
[58,59]. Ważne jednak, aby owe dążenia i cele terapeutyczne były wspólne omawiane.
Prowadzący terapię musi mieć świadomość, jakie oczekiwania ma pacjent. Hall i wsp.
przeprowadzili badania, z których wyciągnięte zostały wnioski, że, niestety, rzadko
oczekiwania pacjentów i terapeutów są identyczne [60]. Cel terapeutyczny powinien być jasno
określony. Pomóc w tym mogą różnego rodzaju ankiety i kwestionariusze oceny. Nie umniejsza
to jednak wartości komunikacji werbalnej z pacjentem, podczas której można jeszcze
dokładniej poznać oczekiwania pacjenta dotyczące terapii [61, 62]. Prawidłowa relacja
wpływać będzie na poprawę wielu czynników zdrowotnych jak niepokój, zły nastrój, czy
problemy personalne i ogólne złe funkcjonowanie psychiczne [63]. Podkreślenie osoby samego
terapeuty, ale również pozytywne relacje między osobami biorącymi udział w terapii, są
nieodzownymi elementami terapii kognitywno-behawioralnej. Coraz częściej styl prowadzenia
pacjenta wg założeń tej właśnie terapii jest doceniany i ma pozytywny wpływ zarówno na
emocje i zachowanie podczas procesu leczenia, jak i na jego skuteczność. Terapia kognitywno-
behawioralna ma za zadanie zniesienie błędnego rozumowania i zachowań osoby poddającej
się terapii, aby pomóc pacjentowi w prawidłowym podejściu do myślenia, zmienić jego nawyki
i przełamać pewne zatarte stereotypy myślowe, które hamują go w drodze do osiągnięcia
pozytywnych wyników leczenia [64, 65]. Techniki wykorzystywane w tej metodzie to głównie
czynniki behawioralne, bazujące na zniesieniu myślenia
o sytuacjach albo czynnościach mogących wywołać bądź nasilać odczucia bólowe, oraz
czynniki poznawcze (kognitywne), które mają przebudować myślenie negatywne
w pozytywne i ukazać alternatywę w działaniu [64, 65]. Taki sposób terapii niesie za sobą
następujące korzyści: redukuje ból [66], zmniejsza niepokój pacjenta [67], pozwala uniknąć
nieprawidłowej aktywności, umożliwia zmniejszenie obaw związanych z powrotem do pełni
zdrowia [68], zmniejsza myślenie katastroficzne [69, 70], ogranicza rozwijanie depresji
u pacjentów, ogranicza stres, poprawia zdolność radzenia sobie z problemami [67], redukuje
problemy zdrowotne związane z obniżeniem jakości życia, pomaga kontrolować, pomaga
osiągnąć określone cele [64, 71], poprawia jakość życia w aspekcie fizycznym i ogólnym [72]
oraz stanowi wsparcie psychospołeczne dla pacjenta [67]. Korzyści z takiego podejścia
terapeutycznego jest wiele. Jak zwykle jednak istnieją badania dowodzące, że skuteczność
64
Monografia naukowa
stosowania założeń terapii kognitywno-behawioralnej zostaje obniżona. Na przykład trudno

jest jednoznacznie stwierdzić, czy połączenie tej właśnie terapii z różnego rodzaju ćwiczeniami
może dać lepsze rezultaty niż korzystanie tylko z ćwiczeń lub tylko z terapii kognitywno-
behawioralnej [73]. Niemniej sam styl prowadzenia zajęć w taki sposób wydaje się być wysoce
pomocny właśnie przy dolegliwościach bólowych dolnego odcinka kręgosłupa, umożliwiający
osiągnięcie pozytywnych zmian w odczuwaniu bólu, zachowaniu
i psychice pacjenta [64].
Istnieje wiele programów, które są ukierunkowane na leczenie lędźwiobólu,
proponujących bardzo konkretny schemat postępowania. Program RealHealth NL oferuje 100
godzin pracy z pacjentem [74]. Połowa tego czasu (50 godz.) to trening bazujący na założeniach
terapii kognitywno-behawioralnej, 35 godzin to różne ćwiczenia dopasowane do pacjenta, a
pozostałe 15 godzin poświęca się na edukację chorego. Program wydaje się jeszcze bardziej
interesujący z uwagi na fakt, że aż 81% badanych po dwóch latach od zakończenia udziału w
procesie terapeutycznym wciąż uczęszcza do pracy i nie korzysta ze zwolnień lekarskich z
powodu dolegliwości dolnego odcinka kręgosłupa [74]. Interesujący
w założeniach może okazać się również program GA – Graded Activity, zaprezentowany przez
Lindstroma i wsp. [75]. Działania te rekomendują użycie zindywidualizowanego programu
ćwiczeń, połączonego z edukacją pacjenta. Ma to mieć wpływ na odpowiednią tolerancję
wysiłku, która nastąpi poprzez dopasowanie ćwiczeń, ale również poprzez wytworzenie
odpowiedniego zaufania dla prowadzącego zajęcia. GA jest efektywne
w obniżaniu poziomu bólu i poprawie funkcjonowania osób uskarżających się na dolegliwości
bólowe w odcinku lędźwiowym [76]. Swoistym rozbudowaniem tego programu jest GAP
(Graded Activity with Problem Solving Training). Opiera się on na założeniu, że terapia
powinna uwzględniać indywidualne zachowanie pacjenta oraz jego zdolności do uczenia się
[77]. W programie GAP pacjent nakierowany jest na rozwiązywanie dotychczas
nierozwiązanych problemów związanych z aktywnością ruchową i wywołujących lub
mogących wywołać ból [78]. Takie podejście pozwala nie tylko pozbyć się dolegliwości
bólowych, ale również poradzić sobie z problemami natury psychologicznej, z którymi pacjent
nie radził sobie w codziennym życiu. GAP jest więc połączeniem terapii GA [79]
i PST (Problem Solving Training) [80]. PST natomiast pozwala w szybki i skuteczny sposób
uczyć pacjenta, jak nazywać problemy bólowe, co w konsekwencji ułatwia znalezienie
dokładnego celu terapeutycznego i osiągnięcie go poprzez uzyskanie drobnych, codziennych,
mniejszych celów (z ang. Daily Life Goal). Pomaga to osobom odpowiedzialnym za
prowadzenie terapii nakierować ją na konkretne potrzeby pacjenta. Wymienione programy,
65
Monografia naukowa
zakładające multidyscyplinarne podejście do problemu rehabilitacji osób z bólem w odcinku

lędźwiowym, są coraz częstszymi sposobami współpracy z pacjentem. W Niemczech
odpowiednikiem tych programów jest BMR (Behavioral Medical Rehabilitation) [81].W tym
przypadku głównym komponentem terapii są standardowe ćwiczenia terapeutyczne SET
(Standard Exercise Therapy) stosowane z edukacją pacjenta mającą na celu zwrócenie uwagi
osób leczonych na skupieniu się na samokierowaniu procesem leczenia [78].
Podsumowanie
Na czym powinna skupić się terapia dla dolegliwości bólowych odcinka lędźwiowego?
W wielu badaniach [82, 83, 84, 85, 86] odnajdujemy informacje, że plan działań dla
lędźwiobólu (oparty tylko na jednym elemencie jak np. stosowanie mobilizacji, czy
wykorzystanie w procesach leczenia tylko farmakologii lub ćwiczeń fizycznych) będzie dawał
ograniczone rezultaty, tym bardziej w odniesieniu do efektów długofalowych. Ponadto coraz
częściej można spotkać się ze stwierdzeniem, że odpowiednie połączenie technik terapii
manualnej oraz prawidłowo dobranych ćwiczeń przeprowadzonych z odpowiednią dawką
edukacji pacjenta mogą stanowić „złoty środek” w leczeniu lędźwiobólu.
Bibliografia
1. Vibe Fersum, P. O’Sullivan, J.S.Skouen, et al. Efficacy of classification-based cognitive
functional therapy in patients with non-specific chronic low back pain: A randomized controlled
trial. European Journal of Pain, 2013, 17 (6): 916–928
2. Negrini S., Giovannoni S., Minozzi S., et al. Diagnostic therapeutic flow-charts for low back
pain patients: the Italian clinical guidelines. Europa medicophysica. 2006, 42: 151-70
3. Juniper M, Kim Le T., Mladis D. The epidemiology, economic burden, and pharmacological
treatment of chronic low back pain in France, Germany, Italy, Spain and the UK: a literature-
based review. Expert Opinion. Pharmacotherapist, University of Guelph. 2012
4. Airaksinen O., Brox JI., Cedraschi C., et al. Working Group on Guidelines for Prevention in
Low Back Pain. European guidelines for the management of chronic nonspecific low back pain.
European Spine Journal, 2006, 15 (2): 192-300
5. Becker A., Chenot JF., Niebling W., et al. Guidelines for back pain. Die Zeitschrift für
Orthopädie-Beständigkeit und Wandel, 2004; (142): 719-19
6. Maher CG. Effective physical treatment for chronic low back pain. Orthopedic Clinics of
North America. 2004, 35 (1): 57-64
66
Monografia naukowa
7. Xia T., Wilder DG., Gudavalli MR., et al. Study protocol for patient response to spinal
manipulation – a prospective observational clinical trial on physiological and patient-centered
outcomes in patients with chronic low back pain. BMC Complement Alternative Medicine.
2014, 8 (14): 292
8. German Medical Society Drug Committee. Treatment guideline – backache. Z Arztl Fortbild
Qualitatssich. 1997, 91: 457-60
9. Manchikanti L. Epidemiology of Low Back Pain. Pain Physician. 2000, 3 (2): 167-192
10. Magahaes MO., Renovato Franca FJ., Burke TN., et al. Efficacy of graded activity versus
supervised exercises in patients with chronic non-specific low back pain: protocol of
a randomized controlled trial. BMC Musculoskeletal Disorders. 2013, 14 (36)
11. Anderson GBJ. Epidemiological features of chronic low-back pain, Lancet, 1999, (354):
581-585
12. Shekelle PG., Adams AH., Chassin MR., et al. Spinal manipulation for low-back pain.
Annals of Internal Medicine. 1992, 117: 590-598
13. Koes BW., Assendelft WJ., van der Heijden., et al. Spinal manipulation for low back pain:
an updated systematic review of randomized clinical trials. Spine. 1996, 21: 2860-2871
14. Van Tulder MW., Koes BW., Bouter LM. Conservative treatment of acute and chronic
nonspecific low back pain: a systematic review of randomized controlled trials of the most
common interventions. Spine. 1997, 22: 2128-2156
15. Gerard A., Malanga., Scott F., Nadler. Nonoperative Treatment of Low Back Pain. Mayo
Clinic Proceedings. 1999, 74 (11): 1135–1148
16. Deyo R.A., Centor R.M. Assessing the responsiveness of functional scales to clinical
changes: An analogy to diagnostic test performance. Journal of Chronic Diseases, 1986, 39:
897-906
17. Chung JW., Zeng Y., Wong TK. Drug therapy for the treatment of chronic nonspecific low
back pain: systematic review and meta-analysis. Pain Physician, 2013, 16(6): 685-704
18. Carmona L., Ballina J., Gabriel R., i wsp. The burden of musculoskeletal diseases in the
general population of Spain: results from a national survey. Annals of the Rheumatic Diseases.
2001, 60: 1040-5
19. Bigos S., Bowyer O., Braen G., et al. Acute Low Back Problems in Adults. Clinical Practice
Guideline No. 14. Agency for Health Care Policy and Research, Public Health Service, US
Department of Health and Human Services, Rockville, 1994
20. Pincus T., Newman S. Recall bias, pain, depression and cost in back pain patients. British
Journal Clinical Psychology. 2001; 40: 143-56
67
Monografia naukowa
21. Cherkin DC., Wheeler KJ., Barlow W., et al. Medication use for low back pain in primary
care. Spine, 1998, 23: 607-614
22. Kalso E., Allan L., Dobrogowski J., et. al. Do strong opioids have a role in the early
management of back pain? Recommendations from a European expert panel. Current Medical
Research and Opinion. 2005, 21: 1819-28
23. Lipetz, JS., Malanga GA. Oral medications in the treatment of acute low back pain.
Occupational Medicine. 1998, 13: 151-166
24. Zhang W., Moskowitz RW., Nuki G., et al. OARSI recommendations for the management
of hip and knee osteoarthritis, Part II: OARSI evidence-based, expert consensus guidelines.
Osteoarthritis and Cartilage. 2007, 16: 137-162
25. McQuay HJ., Tramer M., Nye BA., et al. A systematic review of antidepressants in
neuropathic pain. Pain. 1996: 68: 217-227.
26. Kress HG., Kraft B. Opioid medication and driving ability. European Journal of Pain. 2005,
(9): 141-144
27. Machado LA., Kamper SJ., Herbert RD., et al. Analgesic effects of treatments for non-
specific low back pain: a meta-analysis of placebo-controlled randomized trials. Rheumatology
(Oxford). 2009, 48: 520-7
28. Jette DU., Jette AM. Physical therapy and health outcomes in patients with spinal
impairments. Physical Therapy. 1997, 76: 930-941
29. Turner JA., Deyo RA., Loeser JD., i wsp. The importance of placebo effects in pain
treatment and research. The Journal of the American Medical Association. 1994, 271: 1609-
1614
30. Basford JR. Physical agents. in: JA DeLisa, BM Gans (Eds.) Rehabilitation Medicine:
Principles and Practice. 2nd ed. JB Lippincott Co, Philadelphia Pa, 1993, 404-424
31.Young MA., Kornhauser SH. Thermal electromedicine and the management of pain.
Physical therapy forum. 1992, 2
32. Tan JC. Practical Manual of Physical Medicine and Rehabilitation: Diagnostics,
Therapeutics and Basic Problems. St Louis, 1998: 133-155
33. Negrini S., Giovannoni S., Minozzi S., et al. Diagnostic therapeutic flow-charts for low
back pain patients: the Italian clinical guidelines. Europa medicophysica. 2006, 42: 151-70
34. Woodhouse ML., McCoy RW., Redondo DR., et al. Effects of back support on intra-
abdominal pressure and lumbar kinetics during heavy lifting. Human Factors. 1995; 37: 582-
590
68
Monografia naukowa
35. Van Poppel MN., Koes BW., van der Pioeg T., i wsp. Lumbar supports and education for
the prevention of low back pain in industry: a randomized controlled trial. The Journal of the
American Medical Association. 1998, 279: 1789-1794
36. Tan BK., Smith AJ., O’Sullivan PB., et al. Low back pain beliefs are associated to age,
location of work, education and pain-related disability in Chinese healthcare professionals
working in China: a cross sectional survey. BMC Musculoskeletal Disorder. 2014, 28 (15): 255
37. Severeijns R., Vlaeyen JW., van den Hout MA. Do we need a communal coping model of
pain catastrophizing? An alternative explanation. Pain. 2004, 111: 226-9
38. Underwood MR., Morton V., Farrin A. Do baseline characteristics predict response to
treatment for low back pain? Secondary analysis of the United Kingdom back pain exercise and
manipulation dateset. Rheumatology (Oxford). 2007, 46: 1297-302
39. Chou R., Huffman LH. Nonpharmacologic therapies for acute and chronic low back pain:
a review of the evidence for na American Pain Society. Annals of Internal Medicine. 2007, 147:
492-504
40. Gheldof ELM., Crombez G., Van den Busseche E., et al. Pain-related fear predicts
disability, but not painseverity: a path analytic approach of the fear-avoidance model. European
Journal of Pain. 2010, 14: 870-879
41. Wideman TH., Sullivan MJL. Differential predictors of the long-term levels of pain
intensity, work disability, healthcare use and medication use in a sample of workers
compensation claimants. Pain. 2011, 152: 376-83
42. Leonhardt C., Lehr D., Chenot J-F., et al. Are fear-avoidance beliefs in low back pain
patients a risk factor for low physical activity or vice versa a cross-lagged panel analysis.
Psychosomatic Medicine. 2009, 6
43. Smeets RJ., Severens JL., Beelen S., et al. More is not always better: Cost-effectiveness
analysis of combined, single behavioral and single physical rehabilitation programs for chronic
low back pain. European Journal of Pain. 2009, 13: 71-81
44. Vlaeyen JW., Linton SJ. Fear-avoidance and its consequences in chronic musculoskeletal
pain: a state of the art. Pain. 2000, 85: 317-32
45. Vlaeyen JWS., Linton SJ. Fear-avoidance model of chronic musculoskeletal pain: 12 years
on. Pain. 2012, 153: 1144-1147
46. Vlaeyen J., Linton S. Pain-related fear and its consequences in chronic musculoskeletal
pain. In: Linton S, ed. New Avenues for the Prevention of Chronic Musculoskeletal Pain and
Disablility, Pain Research and Clinical Management. Amsterdam, the Netherlands: Elsevier,
2002: 83-103
69
Monografia naukowa
47. Estlander A.M., Takala E.P., Verkasalo M. Assessment of depression in chronic

musculoskeletal pain patients, The Clinical Journal of Pain, 2011, 3: 1-11
48. Andrzejewski W., Kassolik K., Adam P., Ocena skuteczności masażu medycznego
w zmianach zwyrodnieniowych lędźwiowego odcinka kręgosłupa, Fizjoterapia Polska 2006,
3(4): 6-13
49. Breivik H., Collett B., Ventafridda V., et al. Survey of chronic pain in Europe: Prevalence,
impast on daily life and treatment. European Journal of Pain, 2006, 10: 287-333
50. Reme SE., Eriksen HR., Ursin H. Cognitive activation theory of stress – how are individual
experiences mediated into biological systems? SJWEH Supplement. 2008, 6: 177-183
51. Oliveira VC., Ferreira ML., Morso L., et al. Patients’ perceived level of social isolation
affects the prognosis of low back pain. European Journal of Pain. 2014, 3(10)
52. Mannion AF., Dolan P., Adams MA. Psychological questionnaires: do “abnormal” scores
precede or follow first-time low back pain? Spine. 1996, 21: 2603-2611
53. Hall A.M., Ferreira P.H., Maher Ch.G. et al. The Influence of the Therapist-Patient
Relationship on Treatment Outcome in Physical Rehabilitation: A Systematic Review. Physical
Therapy. 2010, 90: 1099-1110
54. Freud S. The Dynamics of Transference. London, United Kingdom: Hogarth Press; 1958
55. Bordin ES. The generalizability of the psychoanalytic concept of the working alliance.
Psychotherapy: Theory, Research and Practice. 1979, (16): 252-260
56. Farin E., Gramm L., Schmidt E. Predictors of communication preferences in patients with
chronic low back pain. Patient Preference and Adherence. 2013, 7: 1117-1127
57. Cvengros JA., Christensen AJ., Cunningham C., et al. Patient preference for and reports of
provider behavior: impact of symmetry on patient outcomes. Health Psychology. 2009, 28: 660-
667
58. Street RL Jr., O’Malley KJ., Cooper LA., et al. Understanding concordance in patient-
physician relationships: Personal and ethnic dimensions of shared identity. The Annals of
Family Medicine. 2008, 6: 198-205
59. McKinstry B., Ashcroft RE., Car J., et al. Interventions for improving patients’ trust in
doctors and groups of doctors. Cochrane Database Systematic Review. 2006, 3
60. Hall JA., Stein TS., Roter DL., Rieser N. Inaccuracies in physicians’ perceptions of their
patients. Medical Care. 1999; 37: 1164-1168
61. Farin E., Gramm L., Kosiol D. Development of a questionnaire to assess communication
preferences of patients with chronic illness. Patient Education and Counseling. 2011, 82: 81-88
70
Monografia naukowa
62. Leckie J., Bull R., Vrij A. The development of a scale to discover outpatients’ perceptions
of the relative desirability of different elements of doctors’communication behaviours. Patient
Education and Counseling. 2006, 64:69-77
63. Barber JP., Connolly MB., Crits-Christoph P., et al. Alliance predicts patients’ outcome
beyond in-treatment change in sympotoms. Journal of Consulting and Clinical Psychology,
2000, (68): 1027-1032
64. Sveinsdottir V., Eriksen H.R., Reme S.E. Assessing the role of cognitive behavioral therapy
in the management of chronic nonspecific back pain. Journal of Pain Research, 2012, 5: 371-
380
65. Deary V., Chalder T., Sharpe M. The cognitive behavioral model of medically unexplained
symptoms: a theoretical and empirical review. Clinical Psychology Review. 2007, 27(7): 781-
797
66. Buhrman M., Faltenhag S., Strom L., et al. Controlled trail of Internet-based treatment with
telephone support for chronic back pain. Pain. 2004, 111(3): 368-377
67. Chrauzzi E., Pojol LA., Wood M. et al. Pain ACTION - back pain: a self-management
website for people with chronic back pain. Pain Medicine Journal. 2010: 11(7): 1044-1058
68. Moore JE., Von Korff M., Cherkin D., et al. A randomized trial of a cognitive-behavioral
program for enhancing back pain self care in a primary care setting. Pain. 2000, 88 (2): 145-
153
69. Lambeek LC., van Mechelen W., Knol DL., et al. Randomized controlles trial of integrated
care to reduce disability from chronic low back pain in working and private life. BMJ. 2010,
340
70. Buhrman M., Nilson-Ihrfeldt E., Jannert M., et al. Guided internet-based cognitive
behavioral treatment for chronic back pain reduces pain catastrophizing: a randomized
controlled trial. Journal of Rehabilitation Medicine. 2011, 43(6): 500-505
71. Berg L., Hellum C., Gjertsen., et al. Norwegian Spine Study Group. Do more MRI findings
imply worse disability or more intense low back pain? A cross-sectional study of candidates for
lumbar disc prosthesis. Skeletal Radiology 2013, 42(11): 1593-602
72. Lamb SE., Hansen ZH., Lall R., et al. Group cognitive behavioural treatment for low-back
pain in primary care: a randomized controlled trial and cost-effectiveness analysis. Lancet.
2010, 375: 916-923
73. Smeets RJ., van Geel KD., Verbunt JA. Is the fear avoidance model associated with the
reduced level of aerobic fitness in patients with chronic low back pain? Archives of Physical
Medicine and Rehabilitation. 2009, 90: 109-17
71
Monografia naukowa
74. Van Hooff ML., Ter Avest W., Horsting P., et al. A short, intensive cognitive behavioral
pain management program reduces health-care use in patients with chronic low back pain. Twp-
year follow-up results of a prospective cohort. European Spine Journal. 2012, 21: 1257-1264
75. Lindstrom I., Ohlund C., Eek C., et al. The effect of graded activity on patients with subacute
low back pain: a randomized prospective clinical study with an operant-conditioning behavioral
approach. Physical Therapy. 1992, 72: 279-290
76. Macedo LG., Latimer J., Maher CG., et al. Effect of motor control exercises versus graded
activity in patients with chronic nonspecific low back pain: a randomized controlled trial.
Physical Therapy. 2012, 92: 363-377
77. Morley S., Eccleston C., Williams A. Systematic review ant metaanalysis of randomized
controlled trials of cognitive behavior therapy and behavior therapy for chronic pain in adults,
excluding headache. Pain. 1999, 80: 1-13
78. Aldrich S., Eccleston C., Crombez G. Worrying about chronic pain: vigilance to threat and
misdirected problem solving. Behaviour Research Therapy, 2000, 38:457-70
79. Sanders SH. Perant conditioning with chronic pain: Back to basics. Psychological
approaches to pain management. A practitioner’s handbook. New York 1996: The Guilford
press; s: 112-130
80. Van den Hout JH., Vlaeyen JW., Heuts PH., et al. Secondary prevention of work-related
disability in nonspecific low back pain: does problem-solving therapy help? A randomized
clinical trial. Clinical Journal of Pain. 2003, 19: 87-96
81. Hofmann J., Peters S., Geidl W., et al. Effects of behavioural exercise therapy on the
effectiveness of a multidisciplinary rehabilitation for chronic non-specific low back pain: study
protocol for a randomised controlled trial. BMC Musculoskeletal Disorders. 2013, 11(14) :89
82. Assendelft W.J.J., Morton S.J., Yu E.I., Suttorp M.J., Shekelle P.G. Spinal manipulative
therapy for low back pain. Cochrane Database Systematic Review, 2004
83. Furlan A.D., van Tulder M.W., Cherkin D.C., et al. Acupuncture and dry needling for low
back pain. Cochrane Database Systematic Review 2005
84. Hayden JA., van Tulder MW., Malmivaara AV., et al. Meta-analysis: exercise therapy for
nonspecific low back pain. Annals of Internal Medicine. 2005a, 142: 765-75
85. Ostelo R.W., van Tulder M.W., Vlaeyen J.W., et al. Behavioral treatment for chronic low
back pain. Cochrane Database Systematic Review. 2005, 1
86. Staal JB., Hlobil H., Koke AJ., et al., Graded activity for workers with low back pain: who
benefits most and how does it work? Arthritis & Rheumatology. 2008a, (59): 642-649
72
Monografia naukowa
DOI: 10.16926/afips.2020.06
ZDROWOTNE ASPEKTY TRENINGU KARATE
TOMASZ RUTKOWSKI1
1
Streszczenie
Karate oznacza „pustą rękę” i jest jedną najpopularniejszych sztuk walki wywodzących
się z Japonii. Opiera się ona na jego rycerskim odpowiedniku z czasów feudalnej Japonii −
Bushido. Uczciwość, sprawiedliwość, uprzejmość, życzliwość i honor są istotnym elementem
do zrozumienia celu nauczania tej dyscypliny. Trening sztuk walk kształtuje charakter,
zwiększa precyzję, wymusza systematyczną pracę i zwiększa samodyscyplinę. Oddziałuje na
rozwój fizyczny, emocjonalny i społeczny. Autorzy prac naukowych poświęconych efektom
treningu karate wskazują, iż oprócz nauki samoobrony karate może mieć wiele zastosowań w
prewencji i leczeniu chorób cywilizacyjnych takich jak nadwaga i otyłość, cukrzyca lub
nadciśnienie tętnicze. Szacuje się, ta grupa chorób może odpowiadać za blisko 80% wszystkich
zgonów. Trening sztuk walki może przyczynić się też do poprawy jakości życia u pacjentów z
chorobą Parkinsona przez poprawę równowagi statycznej lub poprawić relacje społeczne dzieci
z autyzmem. Niniejsza praca ma na celu przybliżyć tematykę treningu karate oraz ukazać prace
wskazujące na jego pozytywne aspekty w ochronie zdrowia.
Słowa kluczowe: trening, karate, prewencja, choroby cywilizacyjne
Wstęp
Dynamiczny rozwój technologii przyczynił się do wprowadzenia wielu udogodnień
w prawie każdej dziedzinie życia. W krajach rozwiniętych, w których skok jest najlepiej
73
Monografia naukowa
widoczny (wysoko zurbanizowanych), zaobserwowano wyraźny wzrost zachorowań na

choroby takie jak: nadciśnienie tętnicze, nowotwory, nadwagę i otyłość, cukrzycę typu II,
osteoporozę, zespoły otępienne, depresje, alergie czy astmę oskrzelową. Grupę tych chorób
nazwano chorobami cywilizacyjnymi (chorobami XXI wieku). Do najważniejszych czynników
wywołujących wymienione choroby można zaliczyć małą aktywność fizyczną, nieprawidłowe
żywienie, stres, hałas i zanieczyszczenie środowiska. Szacuje się, że wymienione choroby
cywilizacyjne odpowiadają za blisko 80% przedwczesnych zgonów [1].
Odpowiednio dobrana aktywność fizyczna może skutecznie zmniejszać szanse
występowania wielu z chorób cywilizacyjnych. Można zaobserwować jej pozytywne skutki
w rozwoju układu mięśniowo-szkieletowego. Wspomaga rozwój i budowę kości oraz mięśni.
W wielu pracach zaobserwowano korelację między stopniem mineralizacji kości,
a ilością czasu poświęconego na aktywność fizyczną [2]. Większy wysiłek fizyczny będzie
korzystniejszy w prawidłowej budowie aparatu kostno-stawowego i dotyczy on zarówno dzieci
jak i osób starszych. Regularna aktywność fizyczna zmniejsza ryzyko występowania złamań
szyjki kości udowej przez zapobieganie odwapnieniu kości u kobiet w wieku
okołomenopauzalnym [3].
Zarys historia karate

Karate z języka japońskiego oznacza „pustą rękę” i jest jedną z najpopularniejszych
form sztuk walk, która znajduje swoje korzenie w Japonii. Impulsu do stworzenia
i doskonalenia sztuk walki bez użycia broni białej można szukać w XV wieku w Okinawie.
Ówczesny cesarz wydał dekret o całkowitym zakazie noszenia ze sobą broni. Miało
to wzmocnić jego władze i utrudnić potencjalną rewoltę. Mieszkańcy w obawie przed atakami
bandytów i złodziei rozpoczęli zgłębiać sztukę samoobrony inspirowanej chińskim Chuan Fa
(kung fu). Za prekursora karate uznaje się Gichin Funakoshi’ego (urodzony 1868r.), który jako
pierwszy nazwał tak formę samoobrony, później sam ją spopularyzował.
Za jego sugestią w 1901 roku karate zostało wprowadzone do szkół jako element wychowania
fizycznego [4, 5].
Charakterystyka treningu karate

Oprócz samego aspektu fizycznego, Karate ma mocno rozbudowany system wartości
i własnej filozofii. Opiera się ona na jego rycerskim odpowiedniku z czasów feudalnej Japonii
− Bushido (drogę wojownika). Uczciwość, sprawiedliwość, uprzejmość, życzliwość i honor
74
Monografia naukowa
są istotnym elementem do zrozumienia celu nauczania tej dyscypliny [6]. Karate kładzie
jednakowy nacisk na wytrzymałość, siłę, zwinność, gibkość, a także koordynację ruchową.
Trening sztuk walk wzmacnia mięśnie całego ciała, poprawiając sylwetkę. Jest jedną z form
aktywności fizycznej spełniającą wymagania WHO dla optymalnej aktywności fizycznej
dla dzieci i młodzieży [7]. Trening karate często łączy ze sobą elementy treningu siłowego
i wytrzymałościowego. Powtarzanie wielu sparingów podczas zajęć prowadzi do zwiększenia
wydolności a wplatane ćwiczenia siłowe poprawiają skuteczność uderzeń i kopnięć.
Z racji, iż karate posiada dużą ilość kopnięć na wysokość głowy podczas doskonalenia technik
zwraca uwagę na systematyczne rozciąganie, szczególnie mięśni grupy tylnej uda jak
i przywodzicieli [8].
Trening sztuk walk kształtuje charakter, zwiększa precyzję, wymusza systematyczną
pracę i zwiększa samodyscyplinę. Oddziałuje na rozwój fizyczny, emocjonalny i społeczny
dziecka. Badania wskazują, iż u osób trenujących karate, zmniejsza się poziom agresji
oraz polepsza się świadomość ciała [9].
Oprócz samego aspektu treningu, w którym uczestnicy wzmacniają swoje mięśnie
i zwiększają zakres ruchomości w stawach, można zaobserwować pewne stałe elementy
treningu, takie jak: kihon (podstawowy układ technik; uczeń na każdy zdobyty stopień (Kyu)
musi umieć powtórzyć i zastosować wszystkie uderzenia, bloki oraz kopnięcia które są
wymagane na jego stopień i wszystkie poprzednie; trening tych technik wykonywany jest
w postaci surowej, często wielokrotnie powtarzanych) [9]; kata (układ technik i pozycji, które
tworzą jeden wspólny schemat; są „ruchowym zapisem” dokonań mistrzów lub twórców szkół
lub stylu; nazwa „kata” ma symboliczne znaczenie i mogą one oznaczać np. „pinan” –
wewnętrzny spokój, „seienchin” – cisza podczas sztormu, „kanku” – spojrzenie na niebo; każde
„kata” posiada swoje tempo i rytm, w którym wykonuje się je z wielką dokładnością
i precyzją) [10], ippon kumite („walka na jeden krok” jest to element treningu, w którym adepci
wprowadzają wyuczone poprzednio techniki w krótkie schematy; bardzo często ćwiczy się je z
partnerem; zwykle jeden z ćwiczących wykonuje krok do przodu wyprowadzając atak, a drugi
wykonuje krok w tył z jednoczesnym blokiem) [10], reneraku (czyli wyższa treningowa forma
„Ippon kumite”; podczas niej wykonuje się trudniejsze techniki, a same sekwencje uderzeń i
bloków stają się dłuższe, wymagają dużej koordynacji ruchowej i równowagi) [10]; kumite
(walka, sparing – ćwiczący starają się zastosować część technik w kontrolowanym sparingu.
Koordynacja i czas reakcji ma tutaj bardzo duże znaczenie, gdyż oprócz kontroli swojego ciała
należy dostosować swoje działania do ruchu przeciwnika) [9], tameshiwari (w niektórych
odmianach sztuk walk element egzaminu podczas zdawania na wyższe stopnie (DAN); polega
75
Monografia naukowa
na łamaniu przy pomocy własnego ciała desek lub innych twardych przedmiotów [10] oraz
goshinjutsu (samoobrona). Wprowadzanie do treningu elementów „uwolnienia się” z chwytu,
bądź reagowanie na atak przeciwnika w celu skutecznej obrony [10].
Zdrowotny aspekt treningu karate

Jednym z częstszych problemów zdrowotnych z jakimi zderza się człowiek w XXI
wieku jest nadwaga i otyłość. W Europie nadwagę posiada około 47% dorosłych
Europejczyków, a 12,8% ma potwierdzoną otyłość. Przyczynia się to do przedwczesnych
zgonów, stając się jednym z głównych problemów ochrony zdrowia. Problemem nie jest tylko
zwiększenie się masy tkanki tłuszczowej, lecz również powiększenia ilości lipidów
odkładających się w narządach wewnętrznych takich jak wątroba. Do najważniejszych
czynników behawioralnych przyczyniających się do zwiększenia masy tkanki tłuszczowej
w organizmie zalicza się: stały dodatni bilans kaloryczny, niewystarczającą ilość aktywności
fizycznej oraz sedenteryjny tryb życia [11]. W publikacjach możemy spotkać wiele rozbieżnych
zaleceń dotyczących skutecznego redukowania tkanki tłuszczowej. Niektórzy autorzy zalecają
treningi o charakterze wytrzymałościowym, inni o charakterze HIIT (high intensive interval
training) [12]. W karate można zaobserwować obie formy treningu, co przyczynia się do
redukcji tkanki tłuszczowej. Potwierdzenie tej tezy można znaleźć
w badaniach Tsang’a i wsp, w których zauważono poprawę w składzie ciała dzieci między
6 a 12 rokiem życia w grupie uprawiających sztuki walki przez okres 6 miesięcy. Treningi
odbywały się 3 razy w tygodniu i trwały 60 min. Do pomiaru składu ciała wykorzystano dexa
scan (dual energy x-ray absorptiometry) [13, 14].
Choroby układu sercowo-naczyniowego najczęściej dotyczą osób starszych.
Wiek i niska aktywność fizyczna sprzyja pojawianiom się zmian strukturalnych w układzie
krwionośnym. Jednym z objawów jest osłabienie relaksacji włókien mięśniowych, co może
wpływać na niewydolność rozkurczową serca. Zmniejszająca się elastyczność naczyń
tętniczych sprzyja powstawaniu nadciśnienia tętniczego, a zmniejszenie pojemności minutowej
serca znacznie zmniejsza wydolność tlenową. Publikacje wskazują, że regularna aktywność
fizyczna może znacznie zmniejszyć dolegliwości układu sercowo-naczyniowego takie jak:
choroba niedokrwienna serca, nadciśnienie i miażdżyca [15]. Jedno z badań sugeruje, iż trening
karate może wpłynąć na poprawę parametrów sercowo-naczyniowych. Przebadano w nim 9
kobiet które przez okres 10 tygodni, 3 razy w tygodniu po 30 minut uczyły się podstawowych
technik karate. W przeprowadzonym projekcie zbadano masę ciała, procentową zawartość
76
Monografia naukowa
tkanki tłuszczowej, wydolność fizyczną (VO2max), kwas mlekowy oraz tętno maksymalne.
Wyniki wskazały poprawę VO2max (ml×kg-1×min-1) z 32,3 do 36,0 w grupie trenującej.
Trening prowadzony był dla osób początkujących, a jedna z jego części poświęcona była na
naukę podstawowych pozycji, uderzeń, kopnięć i bloków. Trening polegał na powtarzaniu
podstawowych technik i łączeniu ich w kombinacje. Dodatkowo wprowadzano naukę „kata”
oraz kontrolowanych sparingów [16]. Karate może być również wykorzystane jako dodatkowy
element wspomagający leczenie nadciśnienia tętniczego. Wyniki badań 32 dorosłych mężczyzn
uczęszczających na treningach przez okres 6 miesięcy pokazały obniżenie ciśnienia krwi do 60
min po treningu. Trening był podzielony na 4 części (10 min. Rozgrzewki, 20 min. ćwiczeń
poszczególnych technik i kombinacji oraz 30 min sparingów i rozciągania) [17].
Hipokinezja, niewłaściwe żywienie oraz obciążenie genetyczne są częstą przyczyną
zachorowań na cukrzycę. Powoduje ona niewłaściwe wydziałanie lub działanie insuliny co
prowadzi do dynamicznej zmiany poziomu glukozy we krwi. Badania sugerują, iż odpowiednio
dobrana aktywność fizyczna może być skuteczną prewencją w pojawieniu,
jak i złagodzeniu objawów cukrzycy (szczególnie typu II). Wprowadzenie większej ilości ruchu
zmniejsza ryzyko zachorowań o 35%. Zwiększony pobór energii przez mięśnie
w trakcie wysiłku powoduje korzystanie z zapasu glikogenu i trójglicerydów. W kolejnym
etapie korzysta się z magazynów glukozy w wątrobie oraz tkanki tłuszczowej. Korzystanie
z węglowodanów „odciąża” więc pracę insuliny przyczyniając się do ustabilizowania poziomu
cukru we krwi [18, 19]. Trening sportów walki może wspomóc kontrolę poziomu glukozy u
pacjentów z cukrzycą typu I. Wynika tak z obserwacji 5 trenujących pacjentów pod kontrolą
diabetologa. Pacjenci z cukrzycą typu 1, którzy regularnie uprawiają sporty walki, mogą
osiągnąć lub utrzymać zadowalającą kontrolę glikemii bez zwiększonego ryzyka hiperglikemii
i hipoglikemii, jeśli mają dostęp do wiedzy specjalistycznej w zakresie aktywności fizycznej i
postepowania z cukrzycą. Sami autorzy sugerują by wykonać kolejne badania na większej
grupie i podczas dłuższej obserwacji [20].
Wykonywanie „kata” (jednego z elementów treningu karate), wpływa na poprawę
równowagi statycznej − również pacjentów z jej zaburzeniem, np. z chorobą Parkinsona.
Potwierdzają to wyniki badań wykonanych przez Dahmen-Zimmer i Jansen, w których
przebadano łącznie 65 osób, które podzielono na 3 grupy: trenującą karate, taniec i grupę
kontrolną. Zajęcia trwały 60 min i odbywały się przez 12 tygodni. Po zakończonym cyklu
zaobserwowano istotną poprawę w teście stania na jednej nodze (one-leg stand test)
w porównaniu do grupy kontrolnej [21]. W innej publikacji porównano kilka badań
77
Monografia naukowa
poświęconych utrzymywaniu równowagi i poprawnej postawy ciała w różnych dyscyplinach

sportowych, takich jak karate, czy szermierka. Stwierdzono, że trening sztuk walk może
poprawić utrzymywanie poprawnej sylwetki, a wykonywanie „kata” może wpłynąć na poprawę
równowagi statycznej. W celu zawężenia ilości prac przyjęto następujące słowa kluczowe:
„karate”, „postural control” i „body sway” [22].
U osób starszych można zaobserwować postępujące odwapnienie kości, które może się
przyczynić do osteoporozy. Znacznie zwiększa to ryzyko złamania kości podczas każdego
upadku. Prowadzenie aktywnego trybu życia może istotnie zmniejszyć ryzyko wystąpienia jej
objawów. W jednym z badań zaobserwowano, że osoby trenujące karate mają większą gęstość
kości, w porównaniu do nietrenującej grupy rówieśników. Można zaobserwować taką
zależność u osób z większym stażem treningowym. Wprowadzane ćwiczenia siłowe,
wielokrotnie powtarzane techniki uderzeń i kopnięć w tarcze lub przyjmowane na ciało,
wpływają na przebudowę beleczek kostnych oraz na lepszą mineralizację kości [23].
Psychospołeczny aspekt treningu karate

Można przypuszczać, że trening karate wpływa również na sferę poznawczą dziecka.
W jednym z badań porównano dzieci w wieku 9 lat, które trenują karate z grupą rówieśników
o niskiej aktywności fizycznej. Do porównania procesów poznawczych zastosowano
następujące testy: „Forwards and Backwards Digit Span Tests”, „Corsi Block-Tapping test”
i „Tower of London”. Polegały one m.in. na zapamiętywaniu i powtarzaniu ciągu cyfr lub
na dopasowywaniu wzorów i kształtów. Grupa trenująca wykonała lepiej wszystkie testy.
Dzieci trenujące karate wykonały Forward Digit Span test (polegający na powtarzaniu coraz
dłuższego ciągu cyfr) i uzyskały średnio 5,37 punktu, a grupa kontrola 4,55.
Z kolei w Backward Digit Span (test polegający na powtórzeniu coraz dłuższego ciągu cyfr
w odwrotnej kolejności) grupa trenująca uzyskała 3,58 punktu w porównaniu do grupy
kontrolnej która uzyskała 2,70 punktu [24].
Karate jako jedna z odmian sztuk walki, nie jest wykorzystywana jedynie w celu nabycia
umiejętności samoobrony. Część publikacji wskazuje na korzystne efekty treningów karate,
które mogą być wykorzystane w procesie rehabilitacji. Movahedi i wsp. badając zachowania
społeczne dzieci z autyzmem, uzyskał pozytywne efekty pod wpływem przeprowadzonego na
30 dzieciach (26 chłopców i 4 dziewczynki) w wieku 5-16 lat treningu „kata” („kata” to forma
technik, uderzeń i kopnięć, które karateka wykonuje w określonym tempie w przestrzeni) [25].
78
Monografia naukowa
W jednym z badań zaobserwowano wyraźną zmianę w sferze emocjonalnej osób

starszych partycypujących w treningach karate. Z kolei w innym teście przebadano 45 osób
w wieku od 69-81 lat i wykonano im CES-D (The Center for Epidemiologic Studies Depression
Scale) badający stany depresyjne. Wyniki wykazały poprawę o około 50%. Przed testem
średnia wartość na skali wynosiła 13 punktów, a po całym bloku treningów karate wyniosła
blisko 7 punków. Autorzy nie są pewni który czynnik podczas treningu wywołał największą
poprawę. Sugerują, że jedną z przyczyn może być podwyższenie samooceny przez
wykonywanie trudnych ćwiczeń fizycznych lub wsparcie trenera który wykonywał wszystkie
ćwiczenia razem z nimi zachęcając badanych do większego zaangażowania [26].
Podsumowanie
Włączenie treningu karate jako dodatkowej aktywności fizycznej może przynieść wiele
zdrowotnych korzyści. Wzmocnienie mięśni szkieletowych, poprawa mobilności
i zręczności są kluczowe by wykonywać progresję w treningu, a to jest niezbędne do
utrzymania mobilizacji i kontynuowania aktywności. Forma prowadzenia treningu ma też
znaczący wpływ na jego efekty. Jest w nim wprowadzony klarowny system stopni który
reprezentuje umiejętności i staż ćwiczącego, co pozwala na odpowiednie dopasowanie
partnerów podczas treningu.
Podczas treningu przekazuje się szacunek oraz inne wartości do współćwiczącego, co
pozwala na łatwiejsze przyłączenie się do grupy i zapewnienie akceptacji w grupie. Karate
może być dostosowane do każdej grupy wiekowej a treningi mogą być nakierowane na różne
jego elementy. Ponadto mogą skupiać się one na walce sportowej, rozwoju wewnętrznym lub
elementach samoobrony.
Bibliografia
1. Kitajewska W., Szeląg A.D Kopański B.Z i wsp.: Choroby cywilizacyjne i ich
prewencja. J. Clin. Healthc 2014; 1, 3-47.
2. Smith SM, Sumar B, Dixon KA.: Musculoskeletal pain in overweight and obese
children. Int J Obes 2014; 38(1): 11–15.
3. Manske SL, Lorincz CR, Zemicke RF.: Bone Health: Part 2, Physical Activity. Sports
Health 2009; 1, 341-6.
4. Orliński K. Orliński R. Piwowarski J.: Karate i jego reformator Gichin Funakoshi. The
Polish Journal of the Arts and Culture 2013; 7:107-122
79
Monografia naukowa
5. Messaud B.W.: Karate, and the perception of the sport. Ido Movement for Culture. Ido
Mov Culture. J Martial Arts Anthrop 2016; 16(3), 47-56.
6. Kuśnierz C. Values associated with practicng modern karate as a form of cultivating old
Japanese Bushido patterns. Ido Mov Culture. J Martial Arts Anthrop 2011; 11(4): 1-5.
7. Stuckey L, Heather L, Nobel J.: The connection between art, healing, and public health:
A review of current literature. Am J Public Health. 2010; 100(2): 254-263.
8. Rutkowski T., Sobiech KA., Chwałczyńska A.: The effect of karate training on changes
in physical fitness in school-age children with normal and abnormal body weight. PQ
2019; 27(3), 28-33.
9. Lakes KD, Hoyt WT.: Promoting self-regulation through school-based martial arts
training. J Applied Develop Psych 2004; 25(3): 283-302.
10. Cynarski WJ.: Kata-formy techniczne w nauczaniu karate. Prace Naukowe Akademii
im. Jana Długosza w Częstochowie. Kultura Fizyczna 2015; 14(2): 171–182.
11. Gallus S, Lugo A, Murisic B. et al.: Overweight and obesity in 16 European countries.
2015; 54(5), 679-689.
12. Cieślik B. Rutkowski T. Kuligowski B.:Wpływ 8-tygodniowego treningu według
metodyki CrossFit® na skład ciała osób dorosłych. Prace Naukowe Akademii im. Jana
Długosza w Częstochowie. Kultura Fizyczna. 2016; 15(4) 169-179.
13. Tsang, T.W.; Kohn, M.; Chow, C.M.; Singh, M.F. A randomised placebo-exercise
controlled trial of Kung Fu training for improvements in body composition in
overweight/obese adolescents: The “Martial Fitness” study. J. Sports Sci. Med. 2009, 8,
97–106.
14. Hamasaki, H. Martial arts and metabolic diseases. Sports,. 2016; 4(2), 28.
15. Kaźmierczak U., Radzimińska A., Dzierżanowski i wsp.: The benefits of regular
physical activity for the elderly. Journal of Education, Health and Sport. 2015; 5(1):56-
68
16. Yoshimura Y, Imamura H.: Effect of Basic Karate Exercises on Maximal Oxygen
Uptake in Sedentary Collegiate Women. J of Health Sci. 2010; 56(6) 721-726.
17. Sales MM., Sousa C.V., Sampaio W.B. et al.: Contact Karate Promotes Post-Exercise
Hypotension in Young Adult Males. Asian J Sports Med. 2016; 7(3)
18. Zegan M., Michota-Katulska E., Lewandowska M., Boniecka I; Rola podejmowanej
aktywności fizycznej w profilaktyce oraz wspomaganiu leczenia otyłości oraz cukrzycy
typu 2. Med Rodz 2017; 20(4): 273-278.
80
Monografia naukowa
19. Aguiar, E. J., Morgan, P. J., Collins, C. E., et al.: Efficacy of interventions that include
diet, aerobic and resistance training components for type 2 diabetes prevention:
a systematic review with meta-analysis. IJBNPA 2014; 11(1), 2.
20. Matejko, B., Benbenek-Klupa, T., Malecki, M. T., Klupa, T.. Type 1 diabetes and
combat sports: improvement in glycemic control with gained experience. Journal of
diabetes science and technology, 2018; 12(5), 1088.
21. Dahmen-Zimmer K., Jansen, P.: Karate and Dance Training to improve Balance and
stabilize Mood in Patients with Parkinson’s Disease: a Feasibility study. Frontiers in
Medicine, 2017; 4, 237.
22. Filingeri D, Bianco A, Zangla D, et al.: A. Is karate effective in improving postural
control? Arch Budo 2012; 8(4): 190-194.
23. Chaabene H, Hachana Y, Franchini E, et al.:. Physical and physiological profile of elite
karate athletes. Sports Med 2012; 42(10): 829-843
24. Alesi, M., Bianco, A., Padulo, J.et al.: Motor and cognitive development: the role of
karate. Muscles, ligaments and tendons journal, 2014; 4(2), 114.
25. Movahedi A, Bahrami F, Marandi SM, Abedi A. Improvement in social dysfunction of
children with autism spectrum disorder following long term Kata techniques training.
Res Autism Spectr Disord 2013, 7(9):1054-1061.
26. Jansen P., Dahmen-Zimmer K.: Effects of cognitive, motor, and karate training on
cognitive functioning and emotional well-being of elderly people. Front. Psychol. 2012;
3, 40.
81
STRES
Monografia naukowa
DOI: 10.16926/afips.2020.07
STRES I JEGO SKUTKI
EMILIA GAJDA1, AGNIESZKA BISKUPEK-WANOT1
1
Streszczenie
Zjawisko stresu jest bardzo popularnym tematem rozważań. Stres można podzielić na
kilka rodzajów: fizyczny, psychologiczny i organizacyjny. Inny podział to stres negatywny –
dystres, oraz stres pozytywny – eustres. W obecnych czasach stres opisuje się przy pomocy
trzech pojęć: procesu, strategii i stylu radzenia sobie z nim. Stres przyczynia się do zaburzeń
zdrowia, zaburzeń zachowania oraz zaburzeń psychicznych. Długotrwały stres znacznie
wpływa na funkcjonowanie organizmu przyczyniając się do powstawania schorzeń układu
kostno-mięśniowego, pokarmowego, krwionośnego oraz obniżenia odporności. Sytuacje
stresowe przyczyniają się też do zaburzeń snu, występowania depresji i nerwicy, chorób
nowotworowych, a także są częstą przyczyną sięgania po używki Praca jest jednym
z najbardziej stresujących miejsc dla człowieka.. Niestety, często praca w zawodzie
medycznym prowadzi do syndromu wypalenia zawodowego.
Słowa kluczowe: stres, stresory, wypalenie zawodowe
Wstęp
W wyniku stresu w organizmie zachodzi wiele zmian fizjologicznych
i biochemicznych. Jedna z definicji stresu mówi, że stres to reakcja na żądania, jakie stawia się
organizmowi [1]. Badaniem stresu nie zajmuje się wyłącznie kadra medyczna – interesują się
nim także socjolodzy i psycholodzy. Rozpatrują organizm jako jednostkę i jej otoczenie, które
83
Monografia naukowa
może ją przytłaczać, czego skutkiem będzie nieefektywne radzenie sobie z presją, jakie
wywiera na niego otoczenie [1].
Każda sytuacja, w której czynniki środowiskowe stwarzają zagrożenie dla organizmu
to sytuacja stresowa. Zjawisko to w obecnych czasach stało się bardzo popularnym tematem
rozważań [2].
Na początku XX wieku W.B. Cannon opisał model „walcz lub uciekaj”, który odnosił
się do wpływu stresu na zwierzęta i ludzi. Model ten opisuje pobudzanie dwóch układów –
pierwszym jest hormon adrenokortykotropowy, wytwarzany przez gruczoł przysadki, który
aktywuje korę nadnerczy i wydzielanie kortykosteroidów – głównie kortyzolu
przyczyniającego się między innymi do zmniejszenia stanu zapalnego oraz szybszego spalania
białka i tłuszczów. Drugi z układów to pobudzany współczulny układ nerwowy, który aktywuje
rdzeń nadnerczy, w wyniku czego wydzielana jest adrenalina oraz noradrenalina. Hormony te
przyczyniają się do pobudzenia organizmu, zwiększonego przepływu krwi, zwiększonej
koncentracji, co przyczynia się do szybszej reakcji organizmu na atak [2, 3].
Mechanic twierdził, że stres polega na uczuciu dyskomfortu w danej sytuacji oraz, że
przyczyną stresu nie jest otoczenie człowieka, ani sam człowiek. Stres rozumiany jest jako
interakcja między otoczeniem a organizmem, co przybliża potoczną definicję stresu jako stanu
napięcia, bezsilności, niebezpieczeństwa [4]. Dzięki tym teoriom miała początek nowoczesna
teoria stresu jako oddziaływania między czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi [2]. Do tej
koncepcji nawiązują też R.S. Lazarus i S. Folkman twierdząc, że otoczenie wpływające na
osobę zestresowaną może ją przytłaczać, wskutek czego nie będzie zdolna do poradzenia sobie
z naciskiem, jakie na niej wywołuje [3].
W drugiej połowie XX wieku powstały pierwsze polskie teorie na temat stresu. Według
Reykowskiego stres to stosunek między czynnikami zewnętrznymi a cechami człowieka.
Tomaszewski natomiast definiuje stres jako niekorzystną sytuację, w jakiej znajduje się dana
osoba – dochodzi do naruszenia równowagi pomiędzy jednostką
a zadaniami, czynnościami i warunkami ich wykonania, któremu towarzyszy ocena poznawcza
oraz przeżycia człowieka [2, 5].
Selye skupił się głównie na negatywnych skutkach stresu. Wprowadził pojęcie „ogólnego
zespołu adaptacyjnego” (ryc. 1), które składa się z trzech faz. Należą do nich: stadium alarmu
(zachęcanie do przeciwdziałania stresowi), stadium odporności (radzenie sobie ze stresem)
oraz stadium wyczerpania (poddanie się stresowi) [6].
84
Monografia naukowa
Ogólny zespół adaptacyjny wg Selye'go:
Zwykły poziom odporności

organizmu
A B C
A – stadium alarmu
B – stadium odporności
C – stadium wyczerpania.
Ryc. 1. Ogólny zespół adaptacyjny wg H. Selye’a [6].
Stadium alarmu jest reakcją szokową – dochodzi tu do bezpośredniego wpływu stresora na

organizm, a następnie do mobilizacji organizmu i reakcji obronnej. W stadium odporności
organizm opiera się czynnikom stresogennym, utrzymując swoją mobilizację wysoko powyżej
normy. W stadium wyczerpania dochodzi do spadku odporności i poddania się organizmu [7].
Reakcja na stres, nazwana przez Selye’a reakcją nieswoistą, składa się ze zwiększonej
produkcji katecholaminy i kortykosteroidów w wyniku powiększenia gruczołów nadnerczy,
zmniejszenia grasicy oraz powstawania wrzodów żołądka i dwunastnicy [2, 7].
Według Masona, człowiek różnie reaguje na stres. Dzieje się tak ze względu na reakcję
fizjologiczną stresu psychologicznego, której charakter zależy od tego, jaki bodziec ją wywołał
oraz od indywidualności organizmu, czyli jego odpowiedzi na wpływ czynników
stresogennych oraz radzenia sobie ze stresem [1, 7-9].
Psychologia wyróżnia trzy definicje stresu: jako bodźca (przykrego przeszkadzającego
i odrywającego od aktywności: ta kategoria próbuje opisać różnorodne, nieprzyjemne sytuacje
wywołujące stres, np. hałas w miejscu pracy, wydarzenie wydalenia z pracy lub choroba), jako
reakcji wewnętrznej człowieka na przykry bodziec ze środowiska zewnętrznego
(ta kategoria próbuje opisać reakcje, które pojawiają się w ciele i umyśle człowieka
w odpowiedzi na nieprzyjemne sytuacje, np. gorsze wykonanie powierzonego zadania) oraz
jako relacji między wymienionymi wyżej elementami [10].
85
Monografia naukowa
Według Zimbarda stres jest grupą reakcji organizmu na zdarzenia zakłócające jego
równowagę [11, 12].
Rodzaje stresu
Stres można podzielić na kilka rodzajów: fizyczny, psychologiczny oraz organizacyjny
– większość rodzajów negatywnie wpływa na organizm człowieka. Może to prowadzić do
załamań nerwowych, depresji, gorszego stanu psychicznego, trudności
w porozumiewaniu się. Niestety nie można całkowicie zlikwidować stresu, trzeba nauczyć się
z nim żyć. Pozytywne myślenie, sztuka relaksu, uprawianie sportu, odnalezienie jakiegoś
hobby lub pasji na pewno są w stanie pomóc załagodzić uczucie napięcia. Człowiek przeżywa
stres nie tylko w złych sytuacjach. Ludzie odczuwają stan napięcia emocjonalnego również
podczas pozytywnych sytuacji życiowych, np. wakacji [11, 12].
Stres można podzielić na stres negatywny – dystres, oraz na stres pozytywny – eustres.
Eustres napędza człowieka do działania, dodaje sił w walce z trudną sytuacją, jest
tzw. „wewnętrzną siłą”. Niestety ludzie częściej pamiętają sytuacje wywołane przez dystres,
ponieważ jego udział w życiu jest przeważnie większy niż udział stresu pozytywnego [1].
Od wielu lat zauważa się, że nieprawidłowe funkcjonowanie organizmu wynika między
innymi z nasilenia wpływu czynników stresogennych na człowieka. Holmes i Rahe nawiązują
do tej teorii – tworząc pierwszą skalę do pomiaru stresu – tzw. „Skalę Społecznego Ponownego
Przystosowania” [9]. Autorzy wypisali w niej 43 sytuacje, które uważane są za najbardziej
stresujące i wymagają przystosowania jednostki do danej sytuacji. Najbardziej stresujące
sytuacje to: śmierć współmałżonka, rozwód i separacja. Warto jednak zaznaczyć, że nie dotyczą
one jedynie sytuacji negatywnych. Na szczycie listy jest również na przykład zawarcie związku
małżeńskiego, na które postrzegane jest najczęściej jako sytuacja pozytywna. Udowadnia to,
że stresujące są zarówno pozytywne jak i negatywne sytuacje,
a reakcja osobnicza warunkuje konsekwencje powstałego stresu [9, 10].
Radzenie sobie ze stresem

W latach 60 XX wieku wprowadzono pojęcie „radzenia sobie ze stresem” [13]. Jest ono
uważane za jeden z najważniejszych części reakcji stresowej. W obecnych czasach stres opisuje
się przy pomoc trzech pojęć: procesu, strategii i stylu radzenia sobie ze stresem. Lazarus i
Folkman uważają, że proces radzenia sobie ze stresem obejmuje wysiłki poznawcze
i behawioralne, które dążą do opanowania warunków ciężkich lub przekraczających siłę
86
Monografia naukowa
człowieka. W radzeniu sobie ze stresem istnieją dwie funkcje – pierwsza skierowana na

zadanie, druga skierowana na regulację emocji [14]. Według Lazarusa i Folkmana można
wyróżnić cztery strategie radzenia sobie ze stresem: poznawcze zbliżanie się, behawioralne
zbliżanie się, poznawcze unikanie, a także behawioralne unikanie.
Badacze twierdzą, że są to typowe sposoby radzenia sobie ze stresem, gdzie poznawcze
zbliżanie się opiera się na zbieraniu informacji potrzebnych do podjęcia decyzji oraz
behawioralne zbliżanie się, które może pomóc przezwyciężyć skutki zdarzenia i odsunąć
problemy. Oba sposoby są ukierunkowane na rozwiązanie problemu. Poznawcze unikanie to
powstrzymywanie od działania, przeczekania, aż problem się rozwiąże. Behawioralne unikanie
to regulowanie emocji, wchodzą tu wszystkie procesy poznawcze. Dwa ostatnie sposoby są
ukierunkowane na kontrolowanie emocji [13, 14]. Człowiek opracował wiele stylów radzenia
sobie ze stresem. Każdy reaguje na stres inaczej oraz ma inną metodę jego zwalczania [2].
Miller opracowała jedną z pierwszych klasyfikacji stylów radzenia sobie ze stresem.
Według niej istnieją dwa style: koncentracja na stresorze lub własnej reakcji oraz odwracanie
uwagi od czynnika stresogennego oraz swojej reakcji [2].
W późniejszych badaniach oba style rozwinięto na cztery: cechujący się wysoką
wartością obu konfrontacji i odwracania uwagi, polegający na radzeniu sobie w wyniku
wykorzystywania lub unikania stresorów, cechujący się wysoką wartością koncentracji i niską
wartością odwracania uwagi, polegający na wykorzystywaniu informacji stresowych,
cechujący się niską wartością zarówno konfrontacji, jak i odwracania uwagi – w tym stylu
organizm mało efektywnie radzi sobie z sytuacją. Ostatni styl cechuje się niską wartością
konfrontacji i wysoką wartością odwracania uwagi - polega na unikani informacji stresowych
[2].
Inną klasyfikacje pod koniec XX wieku stworzyli Parker i Endler [15]. Według nich,
style, jakich używali ludzie do radzenia sobie ze stresem to: koncentracja na zadaniu –
rozwiązywanie problemu, koncentracja na emocjach – myślenie o sobie, o swoich odczuciach,
marzenie, fantazjowanie, koncentracja na unikaniu – unikanie przeżywania, przesadnego
myślenia i koncentrowania się na złych doświadczeniach.
Autorzy tej klasyfikacji opracowali również Inwentarz Radzenia Sobie w Sytuacjach
Stresowych, który ma na celu ułatwienie grupowania osób nieradzących sobie ze stresem
[2, 15].
Skutki stresu
87
Monografia naukowa
Czynniki, które przyczyniają się do powstawania stresu, wpływając na zdrowie człowieka,

uruchamiając reakcje fizjologiczne i psychologiczne organizmu, to stresory [2]. Stres
przyczynia się do:
1. Zaburzeń zdrowia, np.: wzrost ciśnienia tętniczego krwi, wzrost poziomu glukozy we
krwi, mdłości, zawroty głowy, napięcie mięśni karku i barków, wzmożone pocenie się,
suchość w gardle, trzęsienie się rąk, skurcze żołądka, mdłości, uczucie naprzemiennego
ciepła i zima, biegunka, zatwardzenie, bóle głowy, bóle brzucha, zaburzenia
oddychania, osłabienie.
2. Zaburzeń psychicznych, np.: nerwowość, agresywność, rozdrażnienie, uczucie
napięcia, płaczliwość, depresja, zmienność nastrojów, apatię, zmęczenie, poczucie
osamotnienia, lękliwość, poczucie wstydu i winy, bezsenność, koszmary senne,
obniżenie samooceny, dekoncentrację, zaburzenia myślenia.
3. Zmian w zachowaniu, np.: zaburzenia mowy, pobudzenie, wzmożona ruchliwość,
zaburzenia apetytu (zwiększone łaknienie lub jego brak) [16].
Długotrwały stres znacznie wpływa na funkcjonowanie organizmu przyczyniając się do
powstawania poważnych schorzeń układu mięśniowego i układu kostnego, owrzodzeń żołądka
i dwunastnicy, obniżenia odporności i zwiększonego ryzyka zachorowania na infekcje,
nadciśnienia tętniczego, udarów mózgu, zawałów mięśnia sercowego, choroby wieńcowej.
Sytuacje stresowe przyczyniają się też do zaburzeń snu, występowania depresji i nerwicy,
chorób nowotworowych, a także są częstą przyczyną sięgania po alkohol, palenia tytoniu lub
innego rodzaju używek [17].
Stres w pracy
Jednym z najbardziej stresujących miejsc dla człowieka jest miejsce pracy. Bardzo
trudno znaleźć w dzisiejszych czasach osobę, która nie odczuwałaby stresu w życiu prywatnym
i zawodowym. Wpływa on na problemy zdrowotne pracownika, nie pozwala mu być w pełni
efektywnym, może przyczyniać się do powstawania różnych chorób, do przenoszenia
problemów z pracy do domu. Zbyt duży stres w pracy może spowodować już na samą myśl o
niej napady lęku, paniki i strachu. Człowiek pod jego wpływem często staje się agresywny,
niepewny, pobudzony czy zdezorientowany. Stres w pracy może przeżywać nie tylko
pracownik, ale też pracodawca [16].
Czynniki stresogenne w pracy
88
Monografia naukowa
W każdej pracy mogą wystąpić sytuacje stresowe, które wywołane są przez stresory.
Czynniki stresogenne można podzielić na wiele kategorii. Jedno z ujęć czynników opisuje
Stranks, który dzieli stresory na: czynniki środowiskowe (warunki pracy, w jakich człowiek
musi pracować, np. działanie środków chemicznych czy temperatura powietrza), czynniki
zawodowe (odnoszące się do wymogów pracy, czasu pracy oraz wykonywanych zadań) oraz
czynniki socjalne (przebywanie z innymi współpracownikami lub z osobami bliskimi spoza
miejsca pracy) [18].
D. Fontana podzielił czynniki stresogenne w inny sposób. Według niego stresor dzieli
się na: problemy organizacyjne (długie godziny pracy, brak wsparcia, niskie wynagrodzenie,
brak możliwości dalszego kształcenia i awansu), problemy związane z wykonywaną pracą –
np. konflikty ze współpracownikami czy klientami, brak doświadczenia, zbyt wysoka
odpowiedzialność, brak możliwości udzielenia pomocy innym, przemęczenie związane
z ciągłą pracą, specyficzne przyczyny stresu – zbytnia pewność siebie, perfekcjonizm,
konflikty, kłótnie, brak doświadczenia w kierowaniu ludźmi, brak asertywności
w podejmowaniu decyzji [19].
W zawodzie medycznym nie trudno o występowanie sytuacji stresowych. Ciągła walka
o życie chorego, bliski kontakt z pacjentem często sprawia, że pracownicy nie potrafią obronić
się przed stresem. Zła organizacja pracy, praca zmianowa, niskie płace, konflikt ze
współpracownikami lub przełożonymi, brak zrozumienia i wsparcia od pracodawców mają
ogromny wpływ na życie zawodowe oraz życie prywatne. Bardzo często pracownicy służb
medycznych przenoszą sytuacje, które działy się w pracy, do domu [20]. Prowadzi to do
nieustannego stresu, kłótni, nieporozumień, braku wsparcia, zaburzeń rytmu snu, nadużywania
alkoholu, palenia papierosów oraz stosowania innych używek, które odbijają się na zdrowiu i
psychice. Obniża się satysfakcja z wykonywanej pracy, pogorszeniu ulega efektywność
pracownika i jakość pracy. W niektórych przypadkach osoby zwalniają się
z pracy z powodu braku sił do dalszej walki z ciągłym stresem [21].
Stres w pracy medyka ma ogromny wpływ na podejmowane przez niego decyzje. Osoby
pracujące w służbie zdrowia często stawiane są w trudnej sytuacji, przykładem może być
podjęcie decyzji o zaprzestaniu ratowania życia. Decyzje dotyczące dalszego działania muszą
być podjęte szybko i poprawnie, tak samo jak ocenienie danej sytuacji, w jakiej się znajdują,
ustalić, komu należy jako pierwszemu pomóc (np.: w przypadku wypadków masowych) [22].
Wypalenie zawodowe
89
Monografia naukowa
Niestety, często praca w zawodzie medycznym prowadzi do tzw. „burnout”, czyli

„wypalenia zawodowego”, które jest stanem zmęczenia lub frustracji, w wyniku poświęcenia
się czemuś, co nie przyniosło żadnych efektów. Masalach twierdzi, że jest to stan
emocjonalnego wyczerpania, które prowadzi do przemęczenia, uczucia pustki, zobojętnienia,
braku sił do działania. Dotyczy to głównie osób pracujących w zawodach wymagających pracy
z ludźmi, osobistego zaangażowania i pomocy innym [23].
Czynniki sprzyjające wypaleniu zawodowemu

Czynniki sprzyjające wypaleniu można podzielić na dwie grupy: czynniki związane
z pracą oraz czynniki indywidualne [24].
1. Czynniki związane z pracą (wymagania pracy: wyróżnia się tu stresory związane
z pracą np. hałas, wysoka temperatura) oraz stresory wynikające ze specyfiki pracy (np.
praca zmianowa). Ważne jest rozróżnienie tych czynników w celu rozróżnienia teorii
wypalenia. W służbach medycznych czynniki wynikające ze specyfiki pracy będą
odgrywać ważniejszą rolę. Główne stresory to: presja, obciążenie, niejasność ról, - brak
zasobów: brak wsparcia, brak kontroli, niskie wynagrodzenie, brak możliwości awansu.
2. Czynniki indywidualne: czynniki demograficzne (osoby młodsze są bardziej narażone
na wypalenie zawodowe, czasem samotność jest predyspozycją do wypalenia
zawodowego), czynniki osobowościowe (osoby o słabszej odporności psychicznej są
bardziej narażone na wypalenie zawodowe niż osoby z większa odpornością
psychiczną, postawa związana z pracą – zbyt wygórowane oczekiwania wobec pracy są
predyspozycją do wczesnego wypalenia zawodowego [25, 26].
Podsumowanie
Stres jest nieodłączną częścią naszego życia. Nie ma możliwości jego całkowitej
eliminacji. Można jedynie unikać określonych stresorów. Jest wiele metod radzenia sobie ze
stresem (zarówno akceptowalnych społecznie jak np. sport, po te nieakceptowalne − używki).
Długotrwałe przebywanie w stresie może nieść ze sobą wiele negatywnych skutków zarówno
psychicznych jak i fizycznych. Praca w zawodzie medycznym łączy się z dużą presją, a tym
samym z wyższym stresem.
Pracownicy służby zdrowia powinni umieć radzić sobie z sytuacjami stresogennymi
w pracy, aby walczyć o życie chorego we względnie komfortowych warunkach i nie
doprowadzić do wypalenia zawodowego.
90
Monografia naukowa
Bibliografia
1. Majchrowska, G., Tomkiewicz, K. (2015). Stres i wypalenie zawodowe w zawodzie
pielęgniarki–wyniki badań pielęgniarek z SOR ZZOZ Cieszyn. Pielęgniarstwo Polskie
Polish Nursing, 267
2. Grygorczuk, A. (2008). Pojęcie stresu w medycynie i psychologii. Psychiatria, 5(3),
111-115.
3. Jodłowska, B., Ogińska, H., Bilski, J., Mańko, G. (2010). Modele radzenia sobie ze
stresem i cechy antropometryczne u młodzieży gimnazjalnej. Hygeia Public Helath, 2,
127-134.
4. Wróblewska, V. (2013). Źródła Stresu W Pracy Zawodowej Menedżerów.
5. Mackiewicz, K., Szopa, J., Ulfik, A. (2014). Stres organizacyjny i metody radzenia
sobie z nim w świetle analizy poglądowej.
6. Selye, H. (2013). Stress In Health And Disease. Butterworth-Heinemann.
7. Binczycka-Anholcer, M., Lepiesz, P. (2011). Stres na stanowisku pracy ratownika
medycznego. Hygeia Public Health, 46(4), 455-461.
8. Heitzman J. (2004). Stres-zjawisko fizjologiczne czy patologiczne?. Wszechświat,
105(01-03), 9-11.
9. Molek-Winiarska, D. (2010). Organizacyjne i indywidualne programy zarządzania
stresem. Współczesne Zarządzanie, 1, 116-124.
10. Ogińska-Bulik, N., Juczyński, Z. (2010). Osobowość: stres a zdrowie. Difin.
11. Bojkowski, Ł. (2014). Radzenie sobie ze stresem przez mężczyzn trenujących
zespołowe gry sportowe oraz sporty walki.
12. Nowak, M. (2012). Główne źródła stresu u zagranicznych studentów uczestniczących
w programie Erazmus na Uniwersytecie Ekonomicznym we Wrocławiu. Folia
Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis. Oeconomica, 67.
13. Bartoszewska, E., Elter, D. (2010). Stres–zjawisko i jego przyczyny. Kwidzyn, 113.
14. Putowski, M., Podgórniak, M., Padała, O., Zawiślak, J. (2014). Stres i jego negatywny
wpływ na rozrodczość człowieka. EJMT, 3, 4.
15. Basińska, M. A., Kasprzak, A. (2012). Związek między strategiami radzenia sobie ze
stresem a akceptacją choroby w grupie osób chorych na łuszczycę. Przegląd
Dermatologiczny, 99(6), 692-700.
91
Monografia naukowa
16. Tomczak, K. (2009). Style radzenia sobie w sytuacji stresowej, przekonanie o własnej
skuteczności, nadzieja na sukces u studentów rozpoczynających i kończących
studia. Psychoterapia, 2(149), 67-79.
17. Łodzińska, J. (2010). Stres zawodowy narastającym zjawiskiem społecznym. Seminare.
Poszukiwania naukowe, 28, 125-138.
18. Waląg, A. Stres–mój wróg, czy przyjaciel?.
19. . Gólcz, M. (2007). Stres w pracy: poradnik dla pracodawcy. Państwowa Inspekcja
Pracy. Główny Inspektorat Pracy.
20. Mackiewicz, A. J. (2010). Psychologia zwolnień: jak właściwie prowadzić działania
derekrutacyjne. Difin.
21. Szaban, J. (2007). Zachowania organizacyjne: aspekt międzykulturowy. Wydawnictwo
Adam Marszałek
22. Konodyba-Borat, B., Wanot, B. (2016). Stres jako nieodłączny element procesu
świadczenia usług szpitalnych, Światowy dzień bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w
pracy. Stres W Życiu Zawodowym, Wydawnictwo Wydziału Zarządzania Politechniki
Częstochowskiej, Częstochowa.
23. Nowak-Starz, G., Kozak, B., Zdziebło, K. (2013). Wpływ stresu związanego z pracą
zawodową na występowanie zespołu wypalenia zawodowego u pielęgniarek
pracujących w oddziałach zabiegowych i zachowawczych. Studia Medyczne, 29(1), 7-
13.”
24. Binczycka-Anholcer, M., Lepiesz, P. (2011). Stres na stanowisku pracy ratownika
medycznego. Hygeia Public Health, 46(4), 455-461.
25. Dębska, G., Cepuch, G. (2008). Wypalenie zawodowe u pielęgniarek pracujących
w zakładach podstawowej opieki zdrowotnej. Problemy Pielęgniarstwa, 16(3), 273-
279.
26. Anczewska, M., Świtaj, P., Roszczyńska, J. (2005). Wypalenie zawodowe. Postępy
Psychiatrii i Neurologii, 14(2), 67-77.
DOI: 10.16926/afips.2020.08
92
Monografia naukowa
STRES ZAWODOWY
MONIKA SKOCZEK1, MARIUSZ KUBERSKI 1, AGNIESZKA BISKUPEK-WANOT1
1
Streszczenie
W dostępnej literaturze spotykamy wiele wykazów stresorów zawodowych. Są one
porządkowane, kategoryzowane, grupowane przez naukowców, którzy opierają się na
modelach teoretycznych, bądź na bazie danych empirycznych. We współczesnym świecie,
w szybkim tempie pojawiają się coraz nowsze elementy naszego życia, które będą stanowiły
nowe zagrożenia zawodowe np. nowe technologie, zmiany społeczne, organizacyjne, nowe
rodzaje miejsc pracy. Stres zawodowy to stres przeżywany w miejscu pracy. Każde środowisko
pracy można charakteryzować w kategorii czynników potencjalnie korzystnych (zasoby) i
szkodliwych (zagrożenia) dla człowieka. Pracownik w miejscu pracy jest narażony na działanie
zagrożeń nie tylko fizycznych, ale też psychospołecznych. Patrząc na doświadczenie innych
krajów Unii Europejskiej, aby skutecznie przeciwdziałać nadmiernemu stresowi zawodowemu
konieczne są rozwiązania systemowe. Potrzebna jest przede wszystkim odpowiednia polityka
państwa, w której problematyka stresu jest istotnym elementem ochrony zdrowia pracownika.
Ogromne znaczenie będzie odgrywał wzrost świadomości społecznej, dostępność do
specjalistów oraz umożliwienie przez państwo procedur korzystnych pod względem
ekonomicznym dla przedsiębiorstw w celu walki ze stresem zawodowym u swoich
pracowników.
Wstęp
Życie poszczególnych jednostek mija wśród różnych sytuacji w ciągłym pośpiechu.
Żyjemy w świecie produktywnego ryzyka, które jest ceną postępu technologicznego
i cywilizacyjnego. Niestety nowe rodzaje zagrożeń występują nie tylko w życiu zawodowym,
ale również prywatnym. Obserwując ówczesne czasy niemal na każdym kroku mamy do
93
Monografia naukowa
czynienia z dużą niepewnością. Ta niepewność powoduje frustrację, a także napięcie nerwowe

w wielu aspektach. Społeczność musi nauczyć się żyć ze stresem, a także opanować
umiejętność w jaki sposób bronić się przed niszczycielskim jego wpływem [1]. Istnieje wiele
sposobów rozwiązywania trudnych problemów, aby pokonać stres, a nie stać się jego ofiarą.
Dużym problemem społecznym jest zjawisko stresu występujące w miejscu pracy. Przyczynia
się do powstawania wypadków, obniża wydajność pracy, zakłóca funkcjonowanie firm
i niesie ze sobą znaczne straty materialne [2, 3]. W Stanach Zjednoczonych według
Narodowego Instytutu Bezpieczeństwa Pracy i Zdrowia zaburzenia psychiczne rozumiane jako
skutki stresu, nerwicy, zaburzeń osobowości, uzależnień od alkoholu i leków stanowią jedną z
dziesięciu głównych przyczyn występowania chorób zawodowych i wypadków
w pracy [4]. W krajach Unii Europejskiej ponad 40 mln pracujących cierpi z powodu stresu
w miejscu pracy, a koszty związane z leczenie szacuje się na kwotę 20 mld euro. Dlatego
pomimo wielu życiowych przeciwności, ludzie powinni patrzeć w przyszłość z optymizmem,
zarówno podczas wykonywanej pracy zawodowej, jak i w trakcie życia prywatnego [5].
Pojęcie i definiowanie stresu zawodowego
Praca stanowi dla człowieka nie tylko źródło dochodu, ale również źródło zadowolenia,
poczucia bezpieczeństwa, własnej wartości i satysfakcji. W obecnych czasach pracownikom
stawia się coraz większe wymagania, co nierzadko przekracza ich możliwości, wzmaga poziom
odczuwanego stresu i poczucie odpowiedzialności.
Stres zawodowy to stres przeżywany w miejscu pracy. Każde środowisko pracy
można charakteryzować w kategorii czynników potencjalnie korzystnych (zasoby)
i szkodliwych (zagrożenia) dla człowieka. Pracownik w miejscu pracy jest narażony na
działanie zagrożeń nie tylko fizycznych ale i psychospołecznych [6, 7]. Stres w miejscu pracy
pojawia się wtedy, kiedy pracownicy (ale również pracodawcy) odczuwają dyskomfort
psychiczny dotyczący warunków lub wymagań pracy w sytuacji, gdy te wymagania
przekraczają ich możliwości [8, 9].
Definicja stresu, zgodnie z opinią American Institute of Stress, powinna uwzględniać
nie tylko negatywny aspekt stresu, ale również jego pozytywne strony. Dobry, motywujący
stres, określany jako eustres pełni funkcje adaptacyjne, umożliwia szybkie podejmowanie
decyzji, mobilizuje ostatnie zasoby sił, chroni przed nadmiernym obciążeniem, sprzyja
rozwojowi, pozwala poznać samych siebie, daje szanse na wypracowanie sposobów radzenia
sobie z tym, co nas drażni, martwi, czego się boimy i tym, co stanowi dla nas wyzwanie.
94
Monografia naukowa
Dystres (stres wyniszczający) to stres „zły”, szkodliwy, nadmierny, którego źródła stanowią
przede wszystkim przepracowanie, przemęczenie i przecenienie swoich sił [10, 11].
Źródła stresu zawodowego
W dostępnej literaturze spotykamy wiele wykazów stresorów zawodowych. Są one
porządkowane, kategoryzowane, grupowane przez naukowców, którzy opierają się na
modelach teoretycznych, bądź na bazie danych empirycznych. We współczesnym świecie,
w szybkim tempie pojawiają się coraz to nowsze elementy naszego życia, które będą stanowiły
nowe zagrożenia zawodowe (np. nowe technologie, zmiany społeczne, organizacyjne, nowe
rodzaje miejsc pracy) [7].
Na płaszczyźnie zawodowej potencjalne źródła stresu dotyczyć mogą kontekstu pracy i
treści pracy. Bardzo ważne są też cechy indywidualne pracownika i środowisko pozazawodowe
(rodzina, przyjaciele). W tabeli 1 przedstawiono potencjalne stresory występujące w
środowisku pracy.
Tabela 1. Potencjalne źródła stresu w pracy [12]

Środowisko pracy
Kontekst pracy Treść pracy
Rola w organizacji Czynniki fizyczne
- konflikt i niejednoznaczność roli, - hałas, brud, temperatura,
Kultura i funkcjonowanie organizacji Warunki pracy

- komunikacja,  - godziny pracy, zmianowość, przerwy,
- styl kierowania,  - charakter pracy (odpowiedzialność, izolacja,
- cele organizacji (niejasne, niezdefiniowane), kontakt z klientem),
- atmosfera,  - rodzaj umowy, zarobki,
Rozwój zawodowy Zadania
- możliwość awansu, szkolenia, rozwoju osobistego, - stopień trudności,
- stopień kontroli pracy,
- stopień zróżnicowania,
- nadmiar zadań,
- presja czasy, tempo pracy,
Relacje interpersonalne Narzędzia i technologia
- konflikty, zachowania wrogie, agresja, - ergonomia,
- brak wsparcia. - brak narzędzi lub umiejętności korzystania z nich,
- złożona technologia.
95
Monografia naukowa
Niezwykle ważny stresor dla ludzi aktywnych zawodowo stanowi trudność pogodzenia
życia zawodowego i rodzinnego. Wymogi związane z pracą (np. pozostawanie
po godzinach pracy, zabieranie dokumentów do domu) przeszkadzają w realizacji obowiązków
rodzinnych, pełnienia określonych ról (np. żony, męża, matki, ojca). Jednostka może mieć
poczucie, że sukces zawodowy, awans osiąga kosztem rodziny [2, 8]. Kolejny problem stanowi
przenoszenie sytuacji stresowych z miejsca pracy do środowiska rodzinnego (odreagowywanie
stresu na członkach rodziny, poprzez sięganie po używki np. alkohol).
Reakcja na stres jest różna u poszczególnych osób i zależy przede wszystkim od cech
osobowości, temperamentu, zdolności przystosowawczych itp. Osoby nadwrażliwe, działające
w pośpiechu, niecierpliwe, dominujące, z krótkim stażem pracy, w wieku podeszłym są
szczególnie narażone na wzmożone odczuwanie stresu [13, 14].
Skutki stresu zawodowego

Reakcja stresowa stanowi naturalną odpowiedź organizmu na wymagania, które
przekraczają możliwości jednostki. Jeżeli występuje sporadycznie, nie powoduje szkód.
Jednakże, gdy utrzymuje się długo i nie są niwelowane jej źródła, a także nie równoważy się
jej negatywnego wpływu na zdrowie, to może doprowadzić do poważnych chorób
somatycznych [2, 5].
Wykonywanie pracy w warunkach ciągłego stresu prowadzi do wyczerpania fizycznego
i psychicznego. W szczególności powoduje: nerwice, zaburzenia lękowe, depresje,
uzależnienia (alkohol, narkotyki, hazard itp.), nadciśnienie tętnicze, zawał mięśnia sercowego,
udar mózgu, obniżenie immunologicznej odporności organizmu, migreny, arytmie,
zwiększenie ryzyka zachorowania na nowotwory, choroby skóry, bóle mięśni karku, barków
oraz okolicy lędźwiowo-krzyżowej kręgosłupa, suchość w ustach i gardle, tiki nerwowe,
zaburzenia hormonalne, problemy z trawieniem i wydalaniem [2, 3, 5].
Pracownika narażonego na długotrwały stres cechuje rezygnacja, wycofanie,
ograniczenie, bądź unikanie kontaktów ze współpracownikami, utrata motywacji i pewności
siebie [2].
Skutki stresu zawodowego dotyczą zarówno jednostki, jak i organizacji (pracownika
i pracodawcy) [15]. W tabeli 2 przedstawiono podmiotowe i organizacyjne skutki stresu
zawodowego.
96
Monografia naukowa
Tabela 2. Potencjalne skutki stresu zawodowego – podmiotowe i organizacyjne [12]

Skutki stresu zawodowego
Podmiotowe Organizacyjne
▪ objawy fizyczne (np. zmęczenie, apatia, ▪ nieadekwatne wykorzystanie czasu
trudności w wypowiadaniu się), pracy
▪ spadek jakości wykonywanej pracy (np. utrata ▪ spadek produktywności i jakości pracy,
motywacji, kontroli nad pracą, zapominanie), ▪ wysoki odsetek zwolnień lekarskich,
▪ wycofanie (np. spóźnienia, unikanie kontaktów, ▪ wysoka fluktuacja pracowników,
rezygnacja), ▪ zwiększone ryzyko wypadków,
▪ zmiany w zachowaniu/wyglądzie (np. ▪ absencja,
zwiększona konsumpcja alkoholu, ▪ opór przed zmianami,
nieumiejętność zrelaksowania się, ▪ mobbing,
ryzykanctwo), ▪ strajk, konflikty,
▪ regresja (np. napady płaczu, kłótnie, niedojrzałe
zachowania).
▪ agresywne zachowania (np. złośliwe
rozsiewanie plotek, krzyk),
Stres powoduje również zmiany w funkcjach psychicznych. Konsekwencje

przewlekłego stresu na poziomie psychiki przedstawiają zmiany obejmujące: stan emocjonalny
oraz funkcjonowanie poznawcze.
Przewlekła reakcja na stres występuje najczęściej na skutek konfliktowych relacji,
przemocy fizycznej i psychicznej, mobbingu w miejscu pracy, stresujących zdarzeń, które
występują przewlekle i wielokrotnie, a ponadto są nawracające. Przewlekła reakcja na stres
wpływa na zdolność adaptacji (zmniejsza ją) nowych czynników stresogennych i prowadzić
może do rozwoju objawów zaburzeń psychicznych. Psychologiczne skutki stresu mogą pojawić
się na poziomie emocji. Będą to w szczególności: lek, niepokój, rozdrażnienie, impulsywność,
złość i wrogość, utrata kontroli, poczucie samotności i izolacji, uczucie onieśmielenia,
zakłopotanie, zmienność nastroju, zniecierpliwienie, depresja, ogólne poczucie bycia
nieszczęśliwym.
Z kolei skutki psychologiczne na poziomie poznawczym mogą powodować: problemy
z pamięcią (trudniej przychodzi przypominanie sobie i rozpoznawanie rzeczy już znanych,
zmniejsza się ilość zapamiętywanych informacji), obniżenie koncentracji i rozproszenie uwagi,
nieadekwatna ocena aktualnej sytuacji i jej przyszłych następstw, gonitwa myśli, trudności w
97
Monografia naukowa
podejmowaniu decyzji, obniżony poziom obiektywizmu i krytycyzmu oraz zmniejszenie

kreatywności [12, 16].
Sposoby radzenia sobie ze stresem
Radzenie sobie ze stresem to proces o charakterze dynamicznym, stanowi odpowiedź
na daną sytuację, gdzie jedne sposoby czy formy zachowania mogą być zastępowane innymi
[3]. Może być traktowane jako: proces, styl lub strategia. W literaturze przedmiotu istnieje
wiele klasyfikacji stylów i strategii radzenia sobie ze stresem.
Radzenie sobie wg Lazarusa i Folkman „to ciągle zmieniający się wysiłek poznawczy
i behawioralny, skierowany na specyficzne wymagania zewnętrzne i/lub wewnętrzne, które
oceniane są jako obciążające, bądź przekraczające możliwości człowieka” [6]. Z kolei
Wrześniewski definiuje termin radzenia sobie ze stresem, jako „ciąg wielu zmieniających się
w czasie strategii, które wiążą się ze zmianami stanu psychofizycznego danej osoby i cech danej
sytuacji” [17].
Obecnie zwraca się uwagę na aspekt społeczny w podejściu do radzenia sobie ze stresem
(znaczenie wsparcia społecznego). Radzenie sobie z danym problemem może mieć charakter
zbiorowy (być podejmowany przez pary, grupy, a nawet całe społeczności).
Poniżej przedstawiono najczęściej spotykaną i omawianą klasyfikacją stylów radzenia
sobie ze stresem Endlera i Parkera.
STYLE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM WG ENDLERA I PARKERA
styl skoncentrowany na zadaniu

(radzenie sobie ze stresem poprzez podejmowanie zadań
zmierzających do rozwiązania problemu)
styl skoncentrowany na emocjach

(wysiłki ukierunkowane na zmniejszenie napięcia
emocjonalnego poprzez koncentrację na sobie, własnych
przeżyciach, myślenie życzeniowe
styl skoncentrowany na unikaniu

(wystrzeganie się myślenia, przeżywania
i doświadczania sytuacji trudnej)
Ryc. 1. Style radzenia sobie ze stresem na podstawie klasyfikacji Endlera i Parkera [17, 18]
98
Monografia naukowa
Efektywność radzenia sobie ze stresem zależy od wielu czynników, w tym osobowości,

inteligencji, doświadczenia, cech biologicznych i psychologicznych jednostki, temperamentu i
innych [19].
Schwarzer proponuje trzy formy radzenia sobie ze stresem ukierunkowane na
przyszłość: antycypacyjne, prewencyjne i proaktywne. Pierwsza z nich skierowana jest na
wydarzenie, które na pewno wystąpi w bliskiej przyszłości i może mieć charakter wyzwania,
zagrożenia lub korzyści. Ta forma to rozwiązywanie aktualnego problemu poprzez szukanie
pomocy, inwestowanie zasobów, zwiększanie wysiłków i utrzymywanie dobrego
samopoczucia pomimo występowania ryzyka (przedefiniowanie sytuacji na mniej zagrażającą,
dystrakcję, korzystanie ze wsparcia). Antycypacyjne radzenie sobie ze stresem może być
rozumiane jako zarządzanie znanym i przewidywanym ryzykiem, które zawiera inwestowanie
zasobów do ochrony przed stresem, walki z nim, bądź maksymalizowanie mogących wystąpić
korzyści. Prewencyjne radzenie sobie ze stresem polega na podejmowaniu wysiłku wobec
wydarzenia, które z pewnym prawdopodobieństwem może wystąpić w przyszłości, a jego
celem jest zgromadzenie zasobów mogących zmniejszyć negatywne skutki tego wydarzenia
stresowego [16]. Forma proaktywna odzwierciedla wysiłki w budowaniu ogólnych zasobów
ułatwiających wykorzystanie przyszłych szans i rozwój osobisty i wiąże się z przyszłymi
wyzwaniami [20].
Autorzy proponują dwa procesy (opanowanie, poszukiwanie znaczenia), które
wzajemnie się nie wykluczają, mogą występować równocześnie bądź w pewnym porządku
czasowym i obejmują różne formy zachowania [21].
Do zadań ochrony zdrowia pracujących należy nie tylko rozpoznawanie zagrożeń
zawodowych, ale przede wszystkim ich monitorowanie i próba eliminowania [12].
W tabeli 3 przedstawiono trzy główne kategorie interwencji, które powinny być
podejmowane, w celu ograniczenia stresu w pracy (zgodnie z WHO).
Tabela 3. Działania podejmowane w celu ograniczenia stresu w pracy [22]

Kategoria Opis Cel Przykłady
pierwsza prewencja oddziaływanie na stresory: - modyfikacja pracy
- organizację pracy - redukcja obciążenia pracą
- warunki pracy - poprawa komunikacji
społecznej itp.
99
Monografia naukowa
druga pomoc pracownikom - modyfikacja reakcji - terapia poznawczo-

w lepszym radzeniu pracowników na stresory behawioralna
sobie ze stresem - oddziaływanie na bezpośrednie, - szkolenia
negatywne skutki stresu w pracy - zarzadzanie czasem itp.
trzecia naprawa sytuacji, - oddziaływanie na bezpośrednie, - programy powrotu do pracy
leczenie negatywne skutki stresu w pracy - programy wspierania
pracowników itp.
„Radzenie sobie”, to działanie, które ma na celu uwolnienie się od skutków stresujących

sytuacji i zdarzeń. Współczesna nauka dostarcza wiele strategii i technik radzenia sobie ze
stresem. Wśród nich są techniki koncentrujące się na samym problemie, na emocjach lub na
znaczeniu sytuacji. Część z nich stosowana była już w starożytności i są potwierdzone
naukowo.
Wśród strategii zorientowanych na problem, wymagających konfrontacji z problemem
i osobistej kontroli nad sytuacją należy wymienić: rozwiazywanie problemów przez
planowanie (np. burza mózgów), radzenie sobie przez konfrontację (wymaga wyczucia
i kontrolowania emocji), szukanie informacji (zmniejszanie niepewności).
Regulacja emocji to strategia, która wykorzystywana jest, kiedy mamy do czynienia ze
stresorem, na który nie mamy wpływu. Proponowane techniki radzenia sobie ze stresem
stanowią: trening wyobrażeniowy (ideomotoryczny), który polega na przywoływaniu
pozytywnych zmysłowych doświadczeń, wyobrażeń i kojarzeniu ich z emocjami lub
budowaniu obrazów „nowej pożądanej rzeczywistości”, poszukiwanie wsparcia społecznego o
charakterze instrumentalnym; wsparcie emocjonalne (miłość, zaufanie, empatia),
wsparcie informacyjne (informacje, sugestie, rady), pochwały (wzmacnianie samooceny),
rozładowywanie emocji (aktywność fizyczna).
Radzenie sobie ze stresem przez nadawanie znaczenia sytuacji to metoda, która daje
większe poczucie siły i pozwala docenić wewnętrzne zasoby. Polega ona przede wszystkim
na: reinterpretacji pozytywnej i rozwoju (umiejętności dostrzegania dobrych stron sytuacji
trudnych, umiejętności akceptacji, odnajdywanie sensu w każdej sytuacji, odwołaniu do religii
i duchowości (transcendentalne pojmowanie świata powoduje, że na sytuację trudną patrzymy
z szerszej perspektywy, co pozwala nabrać do niej dystansu), porównywaniu (wyobrażenie, że
mogłoby spotkać nas coś gorszego, poszukiwanie nadziei, dostrzeganie pozytywnej strony
danej sytuacji), poszukiwaniu dodatkowych korzyści (nieprzyjazne doświadczenia stanowią
naukę na przyszłość, mogą zmieniać postrzeganie świata oraz dostrzeganie korzyści i
docenianie każdego dnia) [23].
100
Monografia naukowa
Techniki antystresowe można podzielić na kilka grup (literatura podaje różne

klasyfikacje). Należą do nich: techniki wpływania na sytuację stresogenną (rozwijają
umiejętności interpersonalne: asertywność, umiejętność negocjacji, umiejętność
rozwiązywania konfliktów), techniki zmieniające siłę, percepcję i znaczenie czynnika
stresogennego (w przypadku bodźca fizycznego np. okulary przeciwsłoneczne, zatyczki do
uszu; w przypadku bodźca psychologicznego techniki poznawczego radzenia sobie np.
autosugestia, słuchanie swoich uczuć, wizualizacja, reframing, poznawcze „zaszczepianie się”,
medytacja, biofeedback, stress check, trening uważności, trening autogenny Schultza, metoda
Jocobsona, muzykoterapia, koloroterapia) oraz techniki redukcji napięcia emocjonalnego
(relaksacja, ściskanie i rozciąganie, odreagowanie napięcia, aktywność fizyczna, gimnastyka
antystresowa) [23].
Podsumowanie
Analizując doświadczenie innych krajów Unii Europejskiej, aby skutecznie
przeciwdziałać nadmiernemu stresowi zawodowemu, konieczne są rozwiązania systemowe.
Potrzebna jest przede wszystkim odpowiednia polityka państwa, w której problematyka stresu
jest istotnym elementem ochrony zdrowia pracownika. Również rozwiązania prawne
i konieczność monitorowania psychospołecznych zagrożeń w środowisku pracy nakładane na
pracodawcę sprzyjają wczesnemu wykrywaniu problemu stresu w miejscu pracy [20]. Z kolei,
aby pracodawcy mogli skutecznie redukować poziom stresu w pracy, potrzebna jest
powszechna edukacja na temat czynników wywołujących stres oraz jego skutków
indywidualnych, organizacyjnych i społecznych. Istotne w walce ze stresem zawodowym
będzie również szkolenie specjalistów zajmujących się ochroną zdrowia pracujących m.in.
lekarzy, pielęgniarek medycyny pracy czy też psychologów. Narzędzia monitoringu
psychospołecznych zagrożeń w środowisku pracy, budowanie i wdrażanie interwencji
antystresowych powinny zmniejszyć liczbę osób borykających się ze stresem zawodowym.
Ogromne znaczenie będzie odgrywał wzrost świadomości społecznej, dostępność do
specjalistów oraz umożliwienie przez państwo procedur pod względem ekonomicznym dla
przedsiębiorstw w celu walki ze stresem zawodowym u pracowników.
Bibliografia
1. Konodyba-Rorat., Wanot B., 2016. Stres jako nieodłączny element procesu świadczenia
usług szpitalnych [w:] J. Żywiołek, W. Babicz (red), Światowy Dzień Bezpieczeństwa
101
Monografia naukowa
i Ochrony Zdrowia w Pracy. Stres w życiu zawodowym. Wydawnictwo Wydziału

Zarządzania Politechniki Częstochowskiej
2. Ostrowska M., Michcik A., 2014. Stres w pracy – objawy, konsekwencje,
przeciwdziałanie. Bezpieczeństwo Pracy, nr 5; s. 12-15
3. Ogińska-Bulik N., Juczyński Z., 2008. Osobowość Stres a Zdrowie. Warszawa,
Wydawnictwo Difin
4. Bińczycka-Anholcer M., Lepiesza P., 2011. Stres na stanowisku pracy ratownika
medycznego. Hygeia Public Health, nr 46(4); s. 455-461
5. Widerszal-Bazyl M., Stres psychospołeczny w pracy – pojęcie, źródła i konsekwencje,
różnice indywidualne, prewencja. Centralny Instytut Ochrony Pracy, nop.ciop.pl/m5-
3/m5-3_1.htm, data dostępu 08.03.2018
6. Aouil B., Strategie i style radzenia sobie ze stresem w sytuacji kryzysowej,
www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=119, data dostępu 08.03.2018
7. Potocka A., 2012. Psychospołeczne zagrożenia zawodowe. Zarys problemu, [w:] D.
Merecz (red.), Psychospołeczne zagrożenia w środowisku pracy. Łódź, Oficyna
Wydawnicza Instytutu Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera
8. Heszen-Niejodek I., 2007. Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie [w:]
J. Strelau (red.), Psychologia, tom 3. Gdańsk Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
9. Państwowa Inspekcja Pracy, Czym jest stres?, www.pip.gov.pl/pl/bhp/stres-w-
pracy/6421,czym-jest-stres-.html, data dostępu 08.03.2018
10. Waszkowska M., Potocka A., Wojtaszczyk P., 2010. Miejsce pracy na miarę oczekiwań.
Poradnik dla pracowników socjalnych. Łódź, Oficyna Wydawnicza Instytutu
Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera
11. Łącka U., 2014. Dobry i zły stres a organizm człowieka,
www.czerwonyobcas.pl/2014/09/04/dobry-zly-stres-organizm-czlowieka/
(Data dostępu 08.03.2018)
12. Potocka A., 2011. Psychospołeczne zagrożenia zawodowe – zarys problemu. [w:]
D. Merecz (red.), Profilaktyka zagrożeń w miejscu pracy – od teorii do praktyki. Łódź,
Podręcznik dla psychologów. Instytut Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera
13. Landowski J., 2007 Neurobiologia reakcji stresowej. Neuropsychiatria
i Neuropsychologia nr 2; s. 26-36
14. Świderski A., 2006. Źródła stresu zawodowego, jego objawy i skutki ekonomiczne dla
przedsiębiorstwa. Łódź, Seminarium Okręgowego Inspektoratu Pracy w Łodzi
15. Stranks J., 2005. Stress at work. Management and prevention. Elsevier, Oxford
102
Monografia naukowa
16. Grygorczuk A., 2008. Pojęcie stresu w medycynie i psychologii. Psychiatria nr 5:

s. 111-115
17. Wrześniewski K., 2000. Style a strategie radzenia sobie ze stresem. Problemy pomiaru.
[w:] I. Henszen-Niejodek, Z. Ratajczyk (red.) Człowiek w sytuacji stresu. Problemy
teoretyczne i metodologiczne. Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego
18. Siudem A., 2005. Radzenie sobie ze stresem a osiągnięcia szkolne uczniów. Lublin,
Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, vol. Xviii sectio j; s. 155-165
19. Bargiel-Matusiewicz K., Podbielski Z., Klasik A., 2004. Współczesne rozumienie
stresu. Wiadomości Lekarskie, nr 57: s. 3-4
20. Schwarzer R., 2001. Stress, resources, and proactive coping. Applied Psychology:
An International Review; nr 50: s. 400-407
21. . Sęk H., Henszen I., 2011. Stres psychologiczny i jego przezwyciężanie. [w:] J. Strelau,
D. Doliński (red.) Psychologia Akademicka. Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne
22. Żołnierczyk-Zreda D., 2015. Jak radzić sobie ze stresem zawodowym – trening oparty
na uważności. Warszawa, Wydawnictwo Centralnego Instytutu Ochrony Pracy –
Państwowy Instytut Badawczy
23. Wheeler C. M., 2011. 10 prostych sposobów radzenia sobie ze stresem. Gdańskie
Wydawnictwo Psychologiczne
DOI: 10.16926/afips.2020.09
103
Monografia naukowa
WPŁYW STRESU NA PRACĘ PIELĘGNIAREK A

WYPALENIE ZAWODOWE
AGNIESZKA ANTKOWIAK1, ADRIANNA KOSIOR-LARA1
1
Zakład Pielęgniarstwa
Streszczenie
W literaturze przedmiotu znajdują się doniesienia potwierdzające, iż stres w pracy
pielęgniarki tworzy swoiste problemy zawodowe, a w konsekwencji prowadzi do syndromu
wypalenia zawodowego.
Celem pracy jest udowodnienie, że stres w pracy pielęgniarek ma istotny wpływ na wypalenie
zawodowe. Podstawą jest analiza dostępnej literatury dotyczącej problemów w pracy osób
zatrudnionych w zawodach wymagających emocjonalnego i bliskiego kontaktu z chorymi
i umierającymi.
Uzyskane dane omówiono w dwóch rozdziałach. W pierwszym opisano definicję stresu
i wyjaśniono jego pozytywny i negatywny wpływ na funkcjonowanie jednostki, a w rozdziale
drugim przedstawiono konsekwencje sytuacji stresowych w pracy pielęgniarek, czyli
wypalenie zawodowe.
Stwierdzono, że zespół wypalenia może mieć wpływ na zdrowie fizyczne i psychiczne
pielęgniarki, oraz na jakość opieki zdrowotnej, w związku z powyższym istnieje potrzeba
działań interwencyjnych poprzez wprowadzenie dla pielęgniarek szkoleń umiejętności radzenia
sobie ze stresem, zarządzania czasem pracy, warsztatów rozpoznawania objawów wypalenia
zawodowego, radzenia sobie z tym zjawiskiem, oraz zapewnienie pielęgniarkom wsparcia
psychologicznego.
Słowa kluczowe: Stres, wypalenie zawodowe, pielęgniarki
104
Monografia naukowa
Wstęp
Nieustanny rozwój społeczny oraz cywilizacyjny często prowadzi do zmian zarówno w
miejscach pracy jak również w życiu człowieka. Zmiany te prowadzą do powstawania stresu,
który niejednokrotnie wpływa negatywnie na życie prywatne i zawodowe. Stres powoduje
gorszą jakość życia zawodowego, niekorzystnie wpływa na statystykę obecności
w pracy i jej wydajność. Może odebrać pracownikowi motywację do pracy, a ignorowany
prowadzić do bardzo poważnych chorób np. nerwicy, lęków, chorób serca, a nawet śmierci. W
życiu człowieka, praca odgrywa coraz większą rolę.
Dzięki pracy człowiek jest bardziej podatny na wydobywanie z niej poczucia sensu
swojej koegzystencji. Praca zapewnia kontakt z ludźmi, umożliwia zdobywanie przeróżnych
doświadczeń, określa tożsamość człowieka, zmusza do kontaktu z rzeczywistością i skłania do
zachowań społecznych. Stres związany z pracą zawodową, to jedno z najpoważniejszych
wyzwań w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa.
Praca pielęgniarki jako funkcja świadczeń społecznych jest narażona na działanie
różnych czynników stresogennych związanych z ochroną i ratowaniem życia ludzkiego.
W obecnych czasach pielęgniarstwo nabiera dużego znaczenia w systemie opieki zdrowotnej.
Odgrywa ważną rolę w promowaniu, zachowaniu zdrowia oraz w profilaktyce chorób. Wraz
ze wzrostem znaczenia profesjonalnej opieki pielęgniarskiej zmienił się również światopogląd
społeczeństwa, który wymaga od pielęgniarki znacznie większej wiedzy, kompetencji
i umiejętności, co może powodować i mieć istotny wpływ na powstawanie stresu oraz
wypalenie zawodowe.
Definicja stresu
Definicja stresu pojawiła się w naukowej literaturze w latach 50-tych ubiegłego stulecia.
Słowo stres jest obecnie używane w potocznym języku i znalazło wiele tłumaczeń zarówno w
medycynie jak i w dziedzinie psychologii. Jest ono zjawiskiem zindywidualizowanym.
Każdego człowieka stresuje co innego, każdy ma inną reakcję na sytuację stresującą [1].
Potocznie pojęcie stresu używane jest w dwóch znaczeniach. W pierwszym stres
odnoszony jest do okoliczności zewnętrznych, czyli wymagań, obciążeń, którym człowiek musi
na co dzień sprostać oraz do określenia przeżywanego napięcia, strachu, czy silnych emocji [2].
Słowo stres kojarzy się prawie wszystkim ze zjawiskiem negatywnym, z czymś
nieprzyjemnym. Większość dotychczas przeprowadzanych badań również skupiało się na jego
negatywnych aspektach. Stres kojarzy się jako czynnik wpływający na pogorszenie
105
Monografia naukowa
funkcjonowania w różnych sferach życia człowieka. W reakcję na stres zaangażowane są dwa

układy tj. nerwowy i endokrynologiczny. Mają one za zadanie przygotowanie człowieka do
radzenia sobie z zagrożeniami pochodzącymi ze środowiska zewnętrznego. Układ nerwowy
umożliwia prawidłowe reagowanie organizmu na bodźce zewnętrzne. Jest to układ zbudowany
z pobudliwej tkanki, którą tworzą komórki nerwowe zwane neuronami. Neuron składa się z
ciała komórkowego z jądrem oraz odchodzących od niego licznych wypustek. Neurony
kontaktują się za pomocą synaps. Synapsa to miejsce, w którym przekazywany jest impuls
nerwowy z jednego neuronu na drugi [3].
Hormon stresu kortykoliberyna (CRH) znajduje się m.in. w podwzgórzu.
Kortykoliberyna znajduje się również w korze czołowej, zakręcie obręczy, jądrze centralnym
ciała migdałowatego, jądrze półleżącym oraz w pniu mózgu. Pod wpływem działania stresu
uwalania się ona do przysadki, czym aktywuje oś HPA (układ podwzgórze, przysadka
mózgowa i gruczoły obwodowe). Oś HPA zostaje aktywowana kilka minut po zadziałaniu
stresora. Nadmierna aktywacja osi HPA przyczynia się do wystąpienia stresu u człowieka [4].
Jako prekursora problematyki dotyczącej stresu uważa się francuskiego fizjologa
C. Bernarda. Uważał on, że w organizmie znajdują się obronne mechanizmy, które umożliwiają
zwalczanie zagrożeń. Pojęcie stresu zostało wprowadzone przez H. Selye’a endokrynologa,
który opisywał stres jako zespół niespecyficznych zmian fizjologicznych powstających w
organizmie człowieka w trakcie działania różnych bodźców. Jako pierwszy postawił hipotezę,
iż większość chorób somatycznych powstaje w wyniku niezdolności radzenia sobie człowieka
ze stresem [5]. H. Selye’a podzielił stres na trzy fazy (Tabela 1).
Tabela 1. Fazy stresu wg H. Selye’a [5]

Fazy stresu wg H. Selye’a Opis faz
Faza alarmowa Jest to faza, w której człowiek nie potrafi dostosować się do
nowo zaistniałej sytuacji z powodu jakiegoś
niedoświadczenia życiowego, faza ta dzieli się na dwie
subfazy tj. stadium szoku oraz stadium przeciwdziałania
temu szokowi
Faza przystosowania (faza odporności) Organizm potrafi radzić sobie ze stresorem, a gdy poradzi
sobie z trudną dla niego sytuacją wszystko wraca do normy,
jeżeli nie, to faza druga przechodzi w fazę trzecią
Faza wyczerpania Tzw. przewlekły stres prowadzący do wyczerpania zasobów
odpornościowych, co powoduje choroby psychosomatyczne,
a nawet śmierć
106
Monografia naukowa
W psychologii stres postrzega się w kategoriach wydarzeń życiowych, niemożliwości

radzenia sobie z nim, oraz utraty zasobów. W literaturze spotyka się poglądy, które łączą
powstawanie stresu z występowaniem rozbieżności związanej z potrzebami oraz dążeniami
każdego człowieka. Zauważono, że na powstawanie stresu duży wpływ ma ból, szczególnie
przewlekły [6].
Stres mogą wywołać zarówno sytuacje pozytywne, jak i negatywne w życiu człowieka.
Czynniki wywołujące stres, czyli stresory, mogą być natury fizycznej
i biologicznej (intensywny wysiłek, zmęczenie, ból) oraz natury emocjonalnej (miłość, gniew,
radość, złość) [7]. Biorąc pod uwagę zakres ich oddziaływania oraz siłę wyróżnić można:
stresory cywilizacyjne (dotykają one najważniejszych wartości jakimi są życie oraz zdrowie
np. wojny, katastrofy komunikacyjne; pojawiają się niespodziewanie, nagle i bez ostrzeżenia
ogarniając całą rzeczywistość człowieka), stresory przyrodnicze (działalność czterech
żywiołów tj. ognia, wody, powietrza oraz ziemi np. pożar, powódź) oraz stresory osobiste
(dotyczą bezpośrednio człowieka, mogą być nieprzewidywalne, np. rozwód, śmierć bliskiej
osoby, utrata pracy) [8].
Biorąc pod uwagę współczesną psychologię stres należy rozumieć jako zakłócenie lub
zapowiedź zakłócenia równowagi pomiędzy możliwościami jednostki bądź jej zasobami
a wymaganiami otoczenia. Bardzo istotną rzeczą jest indywidualna ocena stresu zarówno
pierwotna jak i wtórna, która w dużym znaczeniu decyduje o charakterze reakcji
emocjonalnych oraz podejmowaniu dalszych działań w obliczu stresu. Stres oraz mechanizmy
radzenia sobie z nim ogrywają kluczową rolę w genezie uzależnień [9].
Najbardziej znanym ujęciem stresorów jest koncepcja wydarzeń życiowych Thomasa
Holmesa i Richarda Rahe’a (1967). Zawiera ona w skali punktowej od 0 do 100 listę wydarzeń,
których wystąpienie w życiu człowieka w krótkim odstępie czasu np. w przeciągu kilku lat,
może przyczynić się do wystąpienia u niego poważnych chorób. Na liście tej znajdują się
zarówno negatywne jak i pozytywne doświadczenia. Śmierć współmałżonka jest wg autorów
najbardziej stresogennym doświadczeniem (100 punktów), natomiast do pozytywnych
doświadczeń zaliczymy: powiększenie rodziny (39 punktów), urlop (13 punktów) czy Boże
Narodzenie (11 punktów).
Wystąpienie w życiu człowieka sytuacji z „listy stresujących wydarzeń życiowych”,
powodującej uzyskanie od 150 do 199 punktów oznacza prawdopodobieństwo zachorowania
np. na choroby układu krążenia, psychiczne, onkologiczne w ciągu 2 kolejnych lat w 37%,
uzyskanie od 200 do 299 punktów to prawdopodobieństwo zachorowania w ciągu 2 kolejnych
107
Monografia naukowa
lat w 51%, powyżej 300 punktów, prawdopodobieństwo zachorowania w ciągu 2 kolejnych lat
w 79% [10].
Wyróżnia się trzy typy podziału stresu: dystres (będący reakcją organizmu na
zagrożenie, utrudnienie albo na niemożność realizacji ważnych zamierzeń, występuje
w momencie działania stresora), eustres (stres pozytywnie mobilizujący do działania) oraz tzw.
neustres (bodziec dla danej osoby neutralny w działaniu, ale dla innych może być eustresowy
lub dystresowy) [10].
Podsumowując, stres w niewielkim stopniu ma działanie stymulujące człowieka do
działania. Stres motywuje, dodaje energii, pobudza. Jednakże gdy jest długotrwały wówczas
może działać niekorzystnie na zdrowie człowieka. W życiu człowieka są nieuniknione sytuacje,
w których dochodzi do ostrej reakcji na stres. Dzieje się to wskutek wydarzeń tj. powódź, pożar,
bezpośrednie zagrożenie życia własnego lub bliskich. Objawy są widoczne w ciągu kilku minut
od zadziałania stresora. Pojawia się „stan oszołomienia” ze zwężeniem pola świadomości,
niemożnością rozumienia bodźców zewnętrznych oraz zaburzenia orientacji. Często obserwuje
się objawy paniki tj. przyspieszona akcja serca, pocenie się, zaczerwienienie. Może pojawić się
całkowita amnezja [11].
Wpływ stresu na pracę pielęgniarek a wypalenie zawodowe

Poszukując psychologicznych źródeł wszystkich uzależnień zwraca się szczególną
uwagę na rolę stresu i mechanizmów radzenia sobie z nim. Stres odgrywa również istotną rolę
nie tylko w genezie uzależnienia, ale i w utrzymywaniu abstynencji. Związek pomiędzy stresem
a sięganiem po papierosy widoczny jest w jednym z trzech podstawowych mechanizmów
uzależnienia jakim jest system nałogowego regulowania uczuć. Nałogowe Regulowanie Uczuć
jest mechanizmem psychologicznym powstającym w przebiegu każdego uzależnienia.
Doprowadza ono do trudności, albo nawet do całkowitej utraty zdolności regulowania stanów
emocjonalnych. W kontekście tego mechanizmu papieros dla osoby uzależnionej staje się
głównym źródłem stanów pozytywnych oraz jest sposobem na radzenie sobie z sytuacjami
negatywnymi [3].
Poprzez nieustanny rozwój społeczny oraz cywilizacyjny, często dochodzi do zmian
zarówno w miejscach pracy, jak również w życiu człowieka. Zmiany te prowadzą do
powstawania stresu, który niejednokrotnie wpływa negatywnie na życie prywatne
i zawodowe. Stres powoduje gorszą jakość życia zawodowego oraz niekorzystnie wpływa na
statystykę obecności w pracy i jej wydajność. W wymiarze osobistym może on odebrać
108
Monografia naukowa
pracownikowi motywację do pracy, a ignorowany prowadzić do bardzo poważnych chorób np.

nerwicy, lęków, chorób serca, a nawet śmierci. Stres związany z pracą zawodową, to jedno z
najpoważniejszych wyzwań w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa. Jest on obecny
w codziennym życiu każdego. Człowiek obawia się jego skutków, którym nie jest w stanie
zapobiec. Z drugiej zaś strony stres jest czynnikiem motywującym do działania właściwie we
wszystkich dziedzinach życia [12].
Stres w miejscu pracy może dotknąć każdego, bez względu jakie zajmuje stanowisko.
Ma on wpływ na zdrowie i bezpieczeństwo poszczególnych osób, ale również rzutuje na
funkcjonowanie gospodarki i organizacji krajowej. Człowiek w pracy przeżywa napięcia
emocjonalne, które wywołują zarówno zwiększoną chęć do jej wykonania lub zupełną niechęć.
Różne napięcia, pozytywne i negatywne, wywołują u człowieka stres, który
w równym stopniu dotyczy pracowników jak również pracodawców. We współczesnym
świecie trudno nie znaleźć osoby, która nie doświadczyła stresu zarówno w życiu rodzinnym,
jak i w pracy zawodowej. Niektóre fazy reakcji na stres mogą nie wystąpić w ogóle.
Szczególnie po nagłym i traumatycznym stresie może nastąpić bezpośrednie przejście od fazy
alarmu do krańcowego wyczerpania. Bardzo duże znaczenie ma stopień wrażliwości, z jakim
dana osoba odbiera określoną sytuację i jakie odczuwa emocje. Reakcja na stres uzależniona
jest od nasilenia, nagłości oraz od rodzaju czynnika stresującego. Ludzie mają zróżnicowaną
odporność na sytuacje stresogenne [13].
Praca zawodowa to jedna z najważniejszych form działalności jaką prowadzi człowiek.
Praca potrzebna jest do zaspakajania potrzeb, realizowania marzeń czy wypełniania wolnego
czasu. Jeden z najbardziej narażonych na działanie stresu jest zawód pielęgniarki.
Pielęgniarstwo jest zawodem, dla którego Międzynarodowa Organizacja Pracy (MOP) zleciła
przygotowanie instrukcji zapobiegania stresowi. Instrukcja ta nosi tytuł Stres związany
z pracą w pielęgniarstwie: ograniczenie ryzyka dla zdrowia (Work-related stress In nursing:
Controlling the risk to health) [14].
W dzisiejszych czasach od pielęgniarki wymaga się zapewnienia coraz bardziej
profesjonalnej opieki pacjentowi, zarówno w zdrowiu jak i chorobie. Pielęgniarka powinna
posiadać wiedzę na temat promocji zdrowia. Jest ona narażona na nieprzychylne opinie
w związku z wykonywaną pracą, co także wpływa na wystąpienie u niej stresu [15].
Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 15 lipca 2011 o zawodach pielęgniarki
i położnej praca pielęgniarki polega na wykonywaniu świadczeń zdrowotnych, do których
zaliczane są: rozpoznawanie potrzeb zdrowotnych pacjenta, wskazywanie problemów
pielęgnacyjnych pacjenta, opieka pielęgnacyjna nad pacjentem, realizacja działań w zakresie
109
Monografia naukowa
świadczeń diagnostycznych, rehabilitacyjnych, medycznych, ratunkowych, wykonywanie

zleceń lekarskich, działania w zakresie świadczeń opiekuńczo-pielęgnacyjnych oraz promocja
zdrowia [16].
Najbardziej niekorzystne dla pielęgniarki są skutki stresu, których czasami nie da się
zahamować. Bardzo ważny jest próg odporności, który u każdego człowieka jest inny. Tempo
życia jaki dyktuje dzisiejszy świat doprowadza do dyskomfortu psychicznego w postaci lęku,
niepokoju i paniki [17].
Obecnie przyjmuje się, że największy stres dotyczy środowiska pracy. Wynikiem tego
niejednokrotnie jest zmęczenie związane z przepracowaniem. Dodatkowym źródłem stresu są
nierealne życzenia oraz oczekiwania. Dotyczy to w szczególności osób, które długo pracują
w swoim zawodzie oraz w tym samym miejscu pracy. Żyjąc w erze globalizacji człowiek nie
ma żadnego wpływu na otoczenie. Jednakże ma on wpływ na siebie, na to co będzie w życiu
robił. Daje to mu umiejętność zarządzania sobą oraz zarządzania stresem. [18].
Stres w pracy pielęgniarek wynika z ogromnej odpowiedzialności za wartości, jakimi
są zdrowie i życie człowieka. Duże znaczenie ma również ciągłe przebywanie
z osobami cierpiącymi. Pielęgniarka w swojej codziennej pracy spotyka się ze śmiercią
człowieka. Zetknięcie się pierwszy raz ze śmiercią może wywołać u niej myśli egzystencjalne
o sensie życia oraz o tym co czeka każdego człowieka. Jeszcze większym stresem dla
pielęgniarki może być zetknięcie się w swojej pracy ze śmiercią dziecka. Z upływem czasu
śmierć pacjentów staje się dla pielęgniarek niemal codziennością. Proces przyzwyczajenia nie
jest łatwy, jednakże niezbędny do profesjonalnego zaopiekowania się umierającym pacjentem
[19].
W pracy zawodowej ważne jest nabycie umiejętności zarządzania sobą, które prowadzą
do zmiany postaw. Aby nie dopuszczać do stresu zaleca się: robić przerwy w pracy, a jeżeli jest
to niemożliwe zmienić wykonywaną czynność na inną, ustalić realistyczne cele tzn. „nie
podnosić zbyt wysoko poprzeczki”, dbać o siebie np. odżywiać się prawidłowo, znajdować czas
na ulubione zajęcia, dostrzegać pozytywne aspekty życia, mieć czas na odpoczynek, aktywność
fizyczną [9].
Pielęgniarki coraz częściej odczuwają stres w pracy oraz presję ze strony przełożonych.
Wprowadzanie nowych zasad i procedur niejednokrotnie pogłębia stres oraz brak koncentracji
na pacjencie. Dotyczy to szczególnie pielęgniarek pracujących na oddziałach, gdzie pacjenci są
w ciężkim stanie np. OIOM, onkologia, neurologia, czy też oddział paliatywny. Jednym z
podstawowych czynników powodujących stres jest również mała liczba personelu oraz zbyt
niskie wynagrodzenie [20].
110
Monografia naukowa
W krajach Unii Europejskiej normy obsad pielęgniarskich gwarantują odpowiednią

opiekę nad pacjentem zapewniając mu bezpieczeństwo co daje pielęgniarkom uczucie większej
swobody [21]. Takie obciążenie powoduje ustalenie schematu postępowania z chorym, co
może doprowadzić do braku werbalnego kontaktu z pacjentem, pośpiechu
w wykonywanej pracy, czy automatyzacji [22]. Dodatkowym źródłem stresu wśród
pielęgniarek jest niedocenienie ich pracy przez lekarzy, brak możliwości kształcenia
z powodu niskich zarobków oraz brak możliwości awansu [23]. Do najczęstszych objawów
stresu, które można zaobserwować należą: dominujące uczucie zmęczenia, zaburzenia apetytu
oraz snu, sięganie po używki, obawa przed pójściem do pracy, rosnące poczucie niekompetencji
[21].
Radzenie sobie ze stresem jest procesem indywidualnym. Stres zawodowy jest jednym
z powszechnych zagrożeń w środowisku pracy. Stres wpływa szczególnie na pielęgniarki
z ambitnymi celami oraz dużymi oczekiwaniami w stosunku do wyników swojej pracy [24]. W
przypadku zauważenia pierwszych objawów należy wypracować efektywne strategie
w radzeniu sobie ze stresem oraz rozwinąć pozytywne doświadczenia życiowe. Ważną rolę
odgrywa wzmacnianie poczucia kontroli i samoświadomości, dzięki czemu można uniknąć
niebezpieczeństwa, które wynika z bezradności. Coraz częściej wdraża się profilaktykę stresu
szczególnie w zawodach medycznych [25].
Ważne i istotne znaczenie ma odpowiedni dobór osób, które wybierają zawód
pielęgniarki. Pielęgniarki powinno cechować: duża odpowiedzialność zawodowa, wysokie
kompetencje zawodowe, współpraca z zespołem medycznym, współpraca z pacjentem i jego
rodziną, umiejętność tworzenia i realizowania procesu pielęgnacyjnego, duża odporność na
stres [26].
W obecnych czasach pielęgniarstwo nabiera dużego znaczenia w systemie opieki
zdrowotnej. Odgrywa także ważną rolę w promowaniu i zachowaniu zdrowia oraz
w profilaktyce chorób. Zawód pielęgniarki jest zawodem samodzielnym, który może
wykonywać osoba posiadająca prawo wykonywania zawodu. Wraz ze wzrostem znaczenia
profesjonalnej opieki pielęgniarskiej zmienił się również światopogląd społeczeństwa, który
wymaga znacznie większej wiedzy, co może powodować i mieć istotny wpływ na powstawanie
stresu oraz wypalenie zawodowe [27].
Pielęgniarki przywiązują się do swojego zawodu i nie chcą odchodzić z pracy.
W dużej mierze wynika to z lęku przed bezrobociem. Polskie pielęgniarki postrzegają sytuację
na rynku jako trudną, 70% [15] z nich uważa, że bardzo trudno znaleźć dobrą pracę w polskiej
służbie zdrowia. W Norwegii, Holandii, czy w Niemczech odsetek pielęgniarek wskazujących
111
Monografia naukowa
na duże trudności ze znalezieniem pracy w swoim zawodzie nie przekracza

7–8%. Należy więc dążyć do zmniejszenia negatywnych skutków stresu wśród pielęgniarek
tworząc grupy wsparcia w środowisku zawodowym, udostępniając poradnictwa
psychologicznego w miejscu pracy [15].
Bardzo duży wpływ na poziom odczuwanego stresu ma także samoocena. Podwyższony
nawet w niewielkim stopniu jej poziom redukuje lęk i niepokój. Istotną rolę odgrywa poczucie
samoskuteczności, ponieważ panując nad sytuacją zmniejsza się uczucie stresu [28].
Długotrwały stres u pielęgniarki oraz przeciążenie pracą może prowadzić do syndromu
wypalenia zawodowego. Wypalenie zawodowe zostało wprowadzone
w 1974 roku przez psychoanalityka Herberta Freudenberga. Wypalenie zawodowe to
wyczerpanie z powodu bardzo silnych napięć emocjonalnych, które dotyka zawody
wykonujące pracę, które polegają na niesieniu pomocy innym. Dotyka zazwyczaj osób, które
całkowicie oddawały się pracy oraz spełniały swoje obowiązki z zaangażowaniem
i entuzjazmem. Stres i wypalenie zawodowe jest skutkiem zachwiania równowagi między
życiem prywatnym oraz zawodowym [29]. Później dochodzi do frustracji lub obniżenia
poziomu energii życiowej. Stają się one wówczas podatne na choroby np. depresje.
Doświadczenie wypalenia zawodowego powoduje obniżenie poczucia własnej wartości przez
pielęgniarki oraz osłabia wewnętrzne zasoby energii. W klasyfikacji WHO nie ma jednej
ogólnie obowiązującej definicji wypalenia zawodowego. Wypalenie zawodowe można określić
jako stan wyczerpania emocjonalnego, który obniża wydajność organizmu [30]. Wypalenie
zawodowe uznawane jest za brak satysfakcji z wykonywanej pracy [31]. Wśród pielęgniarek
niesie za sobą możliwość wystąpienia niepożądanych zdarzeń w pracy np. stałe napięcie
psychofizyczne, drażliwość, konfliktowość, przedmiotowe traktowanie innych, a co za tym
idzie ryzyko pogorszenia się opieki nad samym chorym [32].
Do głównych czynników stresu wśród personelu medycznego, a także związanego
z nim wypalenia zawodowego należą zagrożenia zarówno fizyczne (zakłucia, przemoc ze
strony pacjenta) oraz psychiczne (stres, praca zmianowa, śmierć i cierpienie chorego). Wobec
częstego braku umiejętności radzenia sobie ze stresem każda pielęgniarka powinna znaleźć czas
na odpoczynek, który zmniejsza wpływ stresu na organizm. Umiejętność radzenia sobie ze
stresem można uznać za kluczową kompetencję, która służy do podnoszenia jakości
i efektywności świadczeń zdrowotnych [33].
Radzenie sobie ze stresem jest bardzo istotnym czynnikiem, który wpływa na kształtowanie
syndromu wypalenia zawodowego. Wiek, staż pracy wpływają na powolne wystąpienie
wypalenia zawodowego [34].
112
Monografia naukowa
Podsumowanie
Pielęgniarki są nadmiernie obciążone i zestresowane w pracy, co wpływa na
nieskuteczne radzenie sobie przez nie ze stresem. Ponadto są niedoceniane w swojej pracy,
która nie jest odpowiednio wynagradzana. W celu zmniejszenia przeciążenia pracą oraz
obniżenia stresu, pielęgniarka powinna umiejętnie wykorzystać swój wolny czas na
wypoczynek oraz aktywność fizyczną. Wskazane jest także wykorzystanie urlopu
wypoczynkowego. Należy podkreślić, iż tylko umiarkowana aktywność fizyczna oraz
wypoczynek zwiększają szansę na regenerację organizmu.
Bibliografia
1. Grygorczuk A., Pojęcie stresu w medycynie i psychologii, Psychiatria 2008, tom 5,
nr 3.
2. Heszen I., Psychologia stresu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013.
3. Imielski W., Zaburzenia psychiczne i emocjonalne, Wydawnictwo Naukowe Scholar,
2010.
4. Latkowski B., Lukas W., Godycki-Ćwirko M., Medycyna Rodzinna, Wydawnictwo
lekarskie PZWL, Warszawa 2017.
5. Waszkowska M., Potocka A., Wojtaszczyk P., Miejsce pracy na miarę oczekiwań,
Oficyna Wydawnicza Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź 2010.
6. Łosiak W., Natura stresu –spojrzenie perspektywy ewolucyjnej, Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2007.
7. Dorociak B., Stres wśród nas, Nowicki J. w: Stres, bezrobocie, rozwód, Wydawnictwo
SBP, Warszawa 1999.
8. Stomborek-Milczarek M., Talarowska M., Stres i radzenie sobie ze stresem, Podstawy
Psychologii Podręcznik dla studentów medycyny i kierunków medycznych,
Wydawnictwo Continuo, Wrocław 2014.
9. Guzowska-Dąbrowska M., Stres a zdrowie. Zależności biologiczne i psychologiczne,
Psychologia w praktyce medycznej, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007.
10. Lewicka M., Psychologia społeczna, Wydawnictwo Naukowe Solar, Warszawa 2013.
11. Jarema M., Psychiatria podręcznik dla studentów medycyny, Wydawnictwo Lekarskie
PZWL, Warszawa 2011.
113
Monografia naukowa
12. Łodzińska J., Stres zawody narastającym zjawiskiem społecznym, Seminarium Łomża
2010, tom 28.
13. Grzywacz R., Problematyka stresu środowisku studenckim na podstawie badań,
Medycyna Rodzinna (2) 2012, s. 36.
14. Jędrzejko M., Netczuk-Gwoździewicz M., Człowiek wobec uzależnień, Wydawnictwo
Aspra, Warszawa 2013.
15. Bielecka W., Fortunka K., Stres na stanowisku pracy pielęgniarki, Badania naukowe w
pielęgniarstwie i położnictwie. Tom 4, Wydawnictwo Continuo, Wrocław 2017.
16. Ustawa z dnia 15 lipca 2011 roku o wykonywaniu zawodu pielęgniarki
i położnej (tekst jednolity Dz. U. 2014, poz. 1435 z późn. zm.).
17. Gólcz M., Stres w pracy. Poradnik dla pracodawcy, Warszawa 2007.
18. Zimnowłocka-Łozyk E., Wypalenie zawodowe a umiejętność zarządzania stresem
czasem i sobą, Repozytorium Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2011,
s. 333-336.
19. Wzorek A., Porównanie przyczyn stresu wśród pielęgniarek pracujących na oddziałach
o różnej specyfice, Studia Medyczne 2008; 11: 33-37.
20. 21. Graczyk A., Pracujesz w stresie, Magazyn Pielęgniarki i Położnej 2001, s. 40- 41.
21. Woźniak I., Czynniki stresogenne. Praca pielęgniarek oddziałów szpitalnych
i sterylizacji, Magazyn Pielęgniarki i Położnej 2014 (4), s. 38.
22. Sygit E., Długoletni staż zawodowy pielęgniarek- droga ku wypaleniu zawodowemu?,
Roczniki PAM 2009: 55 (2), s. 84.
23. Antoszewska M., Roszczyńska J., Jak uniknąć objawów wypalenia w pracy
z chorymi, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2004, s. 21.
24. Sochocka L., Wojtyłko A., Grad I., Kiliś-Pstrusińska K., Spostrzeganie stresu
zawodowego przez pracowników ochrony zdrowia, Family Medicine Primary Care
Review 2012: 14 (2), s. 221.
25. Głowacka A., Stres oraz wypalenie zawodowe wśród pielęgniarek-jak rozpoznawać
i zapobiegać, Zagrożenia zdrowia publicznego, Wydawnictwo Akademii
Humanistyczno- Ekonomicznej w Łodzi, Łódź 2016.
26. Kędra E., Nowocień M., Czynniki stresogenne a ryzyko wypalenia zawodowego
w pracy pielęgniarek, Pielęgniarstwo Polskie nr 3, 2015, s. 293-294.
27. Olejniczak D., Gdy praca psuje zdrowie, Magazyn Pielęgniarki i Położnej nr1-2, 2013,
s. 35-36.
114
Monografia naukowa
28. Gruszczyńska M., Skowrońska E., Bator A., Bąk-Sosnowska M., Staż pracy, poziom
wypalenia zawodowego i strategie radzenia sobie ze stresem wśród położnych,
Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 2014: 20 (3).
29. Sęk H., Wypalenie zawodowe, przyczyny i zapobieganie, PWN, Warszawa 2006.
30. Schrӧder Jӧrg-Peter, Wypalenie zawodowe-drogi wyjścia, Wydawnictwo BC Edukacja,
Warszawa 2008.
31. Kędra E., Sanak K., Strees and burnout In nurses, Pielęgniarstwo i Zdrowie Publiczne
2013, 3, s. 119.
32. Kuriata E., Warunki pracy, Magazyn Pielęgniarki i Położnej, Nr 1-2 2013, s. 41.
33. Olejniczak D., Czas na odpoczynek, Magazyn Pielęgniarki i Położnej 2014(6), s. 4-5.
DOI: 10.16926/afips.2020.10
SYTUACJE STRESOWE W PRACY KOMORNIKÓW

SĄDOWYCH
HANNA WIŚNIEWSKA-ŚLIWIŃSKA1
115
Monografia naukowa
1
Katedra Pedagogiki
Wprowadzenie
Aktualne akty prawne nie uwzględniają możliwości wystąpienia negatywnych zmian w stanie
zdrowia komorników sądowych, spowodowanych wykonywaniem stresujących czynności
egzekucyjnych i nie przewidują obowiązkowych, okresowych badań lekarskich ani
psychologicznych komorników sądowych.
Cel
Celem badań była ocena poziomu stresu komorników sądowych w czasie pracy, przytoczenie
najczęściej występujących u komorników objawów stresu, określenie następstw stresu
zawodowego, występującego u komorników oraz zebranie opinii komorników na temat
potrzeby wprowadzenia przepisów, obligujących komorników do poddawania się regularnym
badaniom lekarskim i psychologicznym.
Metodyka
Badania przeprowadzono w terminie grudzień 2017 – styczeń 2019. Materiał badawczy
stanowiły dane uzyskane z kwestionariuszy. Badaniami objęto komorników oraz ich
zastępców, działających na terenie województwa śląskiego i małopolskiego (84 osoby).
Wyniki
W trakcie badań wykazano m.in. że komornicy największy stres odczuwają w trakcie eksmisji.
Pewien poziom stresu komornicy osiągają jeszcze przed rozpoczęciem czynności
egzekucyjnych, a następnie czasami ten poziom wzrasta − jest to reakcja na zachowania
dłużników. Mimo odczuwania stresu przez prawie wszystkich komorników, w nikłej części
uważają oni, że powinni być poddawani obowiązkowym okresowym badaniom lekarskim czy
psychologicznym.
116
Monografia naukowa
Dyskusja
Poszukiwanie piśmiennictwa, nawiązującego do prowadzonych badań, pozwala stwierdzić, że
niniejszy artykuł porusza temat z zakresu, którego piśmiennictwo jest wyjątkowo ubogie.
Wobec braku piśmiennictwa, nie można było rozdziału „Dyskusja” napisać w klasyczny sposób
– dyskutując wyniki badań własnych z wynikami badań innych autorów.
Wnioski
1. Komornicy największy stres odczuwali podczas eksmisji.
2. Najczęstszymi objawami stresu, występującymi u komorników − w opinii ich samych − są
zmiany ciśnienia krwi.
3. Najczęściej zgłaszanymi przez komorników następstw stresu były wybuchy gniewu.
4. Większość komorników, mimo odczuwania negatywnych skutków stresu zawodowego, nie
ma zdania co do wprowadzenia przepisów zobowiązujących komorników do regularnego
poddawania się badaniom lekarskim i psychologicznym.
Słowa kluczowe:
stres, stres zawodowy, komornik, stan zdrowia, postępowanie egzekucyjne
Wstęp
Stres psychiczny u uczestników postępowania egzekucyjnego
Aktualne akty prawne nie uwzględniają możliwości wystąpienia negatywnych zmian w
stanie zdrowia komorników sądowych, spowodowanych wykonywaniem stresujących
czynności egzekucyjnych i nie przewidują obowiązkowych okresowych badań lekarskich ani
psychologicznych komorników sądowych.
Omawiając stan zdrowia uczestników postępowania egzekucyjnego – w kontekście stresu
psychicznego – należy wziąć pod uwagę, że w postępowaniu takim zawsze biorą udział trzy
osoby: dłużnik (poręczyciel), wierzyciel oraz komornik (czasami lekarz). W niniejszym
opracowaniu podjęto temat stresu zawodowego komorników.
Stres
Stres - to pojęcie/stan, którego istnienie zakłada się, by wyjaśnić ludzkie zachowania.
Uważa się go za czynnik oddziałujący, o którym się wnioskuje, żeby objaśnić skutek działania
tego czynnika – obserwowalne zachowania [1]. Ludzie denerwują się, gdy czują, iż rozwiązanie
trudnej sytuacji, w której się znaleźli, wymaga od nich wysiłku lub że nie poradzą sobie z daną
117
Monografia naukowa
sytuacją [2]. Człowiek rzadko uświadamia sobie, że jego reakcja jest zależna nie tylko od samej
sytuacji, w której się znalazł, ale także od tego, jak on sam ją ocenia [3, 4].
Stres jest nieuchronnym elementem naszego życia, towarzyszy codziennie każdemu. Niektóre
rodzaje stresu sprawiają, że stres utrzymuje nas w gotowości do reakcji [5].
Procesy umysłowe są w ścisłym związku z przebiegającymi w organizmie zmianami
fizjologicznymi. Udowodnił to w swoich badaniach na początku XX w. fizjolog W. Cannon,
który jako pierwszy użył terminu „stres” [6, 7]. Zwrócił uwagę, że stresory emocjonalne (ból,
strach i gniew) powodują istotne zmiany w funkcjonowaniu fizjologicznym organizmu
człowieka. Odczuwając strach lub gniew, człowiek doznaje pobudzenia, które może być
nieprzyjemne, ale przygotowuje go do działania przeciw bodźcowi, który ten stan wywołał.
Koncepcję stresu emocjonalnego rozwinął Hans Selye (niektóre źródła podają, że to właśnie
Selye, lekarz i endokrynolog, wprowadził pojęcie stresu). Selye postawił hipotezę, że choroby
są skutkiem niezdolności do radzenia sobie z ciągłym stresem, czyli niewydolnością tzw.
syndromu ogólnej adaptacji [8]. Zdefiniował stres następująco: „Stres to nieswoista reakcja
organizmu na wymagającą sytuację” - i dodał: „Bez stresu nie byłoby życia”. W tym ujęciu
stres jest zjawiskiem naturalnym, nie zawsze szkodzącym. Wiadomo jest, że pewien poziom
stresu sprzyja uczeniu się.
Hans Selye rozróżnił dwa rodzaje stresu [9]:
- konstruktywny (eustres), reakcją na który jest wzmożone wydzielanie epinefryny, które może
spowodować pozytywną reakcję na sytuacje niebezpieczne (mobilizacja, refleks, skuteczne
działanie). Umożliwia człowiekowi skuteczne działanie w chwili kryzysu, mobilizowanie sił w
celu odwrócenia czy zwalczenia zagrożenia;
- destrukcyjny (dystres), zbyt intensywny i długotrwały stan stresu może mieć poważne skutki
destrukcyjne. Uszkadza układ immunologiczny, sprawia, że osoba żyjąca w stresie będzie
bardziej podatna na choroby. Utrata energii w wyniku ciągłego stresu powoduje, że organizm
staje się niezdolny do regeneracji [10].
Stresorami bywają czynniki, na które na co dzień nie zwracamy uwagi: złe oświetlenie,
przegrzanie, wychłodzenie, zaburzenie rytmu snu, częste przebywanie
w niewywietrzonych pomieszczeniach (niedotlenienie) [11].
Kolejny aspekt problemu - swego rodzaju „nakładanie się”, sumowanie stresów - wzięli
pod uwagę w swych badaniach Thomas Holmes i Richard Rahe, psychiatrzy
z Washington University w Seattle (badania publikowane w 1967 r.) [12, 13]. Alternatywna
koncepcja stresu Holmes’a i Rahe’a bazuje na pojęciu stresorów. Holmes i Rahe opracowali
skalę 43 wydarzeń życiowych, uszeregowanych przez badaczy przy użyciu jednego kryterium
118
Monografia naukowa
- jak wielkiego przystosowania wymaga każde wydarzenie. Zgodnie z tą kolejnością każdemu

wydarzeniu przypisano pewną ilość punktów. Tak powstał znany kwestionariusz Social
Readjustment Rating Scale (SRRS). W trakcie badań okazało się, że osoby chore doświadczyły
znacznie więcej stresujących wydarzeń w przeciągu roku poprzedzającego chorobę, niż osoby
im towarzyszące. Badacze udowodnili statystyczny związek pomiędzy stresorami, a chorobą.
Niektóre stresory wyrażone w punktach: rozwód – 75, zawarcie małżeństwa – 50, ciąża – 40,
nowy członek rodziny – 39, duża pożyczka na dom – 31. Niektóre stresory związane z pracą:
zwolnienie z pracy – 47, przejście na emeryturę – 45, zmiana stanowiska pracy – 36, zmiana
zakresu odpowiedzialności – 29, współmałżonek zaczyna albo kończy pracę – 26, kłopoty z
szefem – 23, zmiana godzin/ warunków pracy – 20. Z badań Holmesa i Rahe wynika zależność
statystyczna pomiędzy stresorami a prawdopodobieństwem zapadnięcia na poważną chorobę.
Jeśli człowiek przeżyje tyle sytuacji stresowych, że w sumie dają one 150 - 199 jednostek
stresu, ma 37% szansy zachorowania w ciągu kolejnych 2 lat. Jeśli osiągnie w sumie 200 - 299
jednostek stresu, w jego przypadku szansa choroby wynosi 51%. Szansa choroby wzrasta,
wynosi aż 79%, jeśli człowiek przekroczy ponad 300 jednostek stresu.
Reakcja człowieka na stres

Twórcy koncepcji stresu nie tylko go definiowali, zajmowali się też skutkami działania
stresorów na organizm człowieka (zwierząt).
Kontynuator badań nad stresem, Selye, skupił się głównie na negatywnych
fizjologicznych skutkach długotrwałego działania stresorów. Wprowadził pojęcie tzw.
„ogólnego zespołu adaptacyjnego” (general adaptation syndrome - GAS). Reakcja organizmu
na działające stresory, czyli czynniki szkodliwe lub nieprzyjemne, została nazwana przez
Selyego „nieswoistą reakcją na stres”, składającą się z: powiększenia nadnerczy produkujących
katecholaminy i kortykosteroidy; zmniejszenia grasicy; powstawania wrzodów we wrażliwej
na kwas solny śluzówce żołądka.
Wykazano, że u chorych z chorobą wrzodową często stwierdza się w żołądku
(i dwunastnicy) obecność bakterii Helicobacter pylori (HP), które mogą powodować stan
zapalny błony śluzowej. Doprowadza to do jej uszkodzenia. Osłabiona błona śluzowa nie może
właściwie bronić się przed kwasem solnym, wytwarza zbyt mało ochronnego śluzu.
Zaobserwowano przypadki, w których w testach nieinwazyjnych i inwazyjnych nie stwierdza
się obecności Helicobacter pylori, a u chorego stwierdzono chorobę wrzodową. W tych
przypadkach jako czynnik chorobotwórczy należy uwzględnić stres. Stres zmniejsza ukrwienie
119
Monografia naukowa
żołądka i pobudza wydzielanie kwasu solnego. To powoduje nasilenie dolegliwości, podobnie

jak w przypadku picia napojów alkoholowych. Silny stres zwiększa ryzyko powstania choroby
wrzodowej [14].
Niezależnie od rodzaju stresora odnotowywano prawie taki sam wzorzec zmian
fizjologicznych [15, 16]. Wyniki te wyjaśniają podobieństwo ogólnych objawów choroby -
wszyscy zdają się skarżyć na takie dolegliwości, jak ból głowy, gorączka, zmęczenie, ból
mięśni, złe samopoczucie [1, 17, 18].
Objawy fizjologiczne skutków stresu - odczuwalne przez ludzi subiektywnie, bez
prowadzenia pomiarów medycznych [19, 20] to: przyspieszona akcja serca, zwiększone
wydzielanie potu, zimna skóra, zimne kończyny, mdłości, przyspieszony oddech, odczuwalne
zmiany napięcia mięśni, suchość w ustach i w gardle, biegunka, wzmożoną ruchliwość,
zaburzenia snu, bladość, pocenie się, dyszenie, zmiany ciśnienia tętniczego, odpływ krwi do
mięśni, częste oddawanie moczu, bóle pleców, szyi i innych części ciała, zaburzenia
menstruacji, niestrawność, bóle głowy.
Fizjologiczne skutki stresu [21, 22] (opr. na podstawie badań medycznych, a nie subiektywnych
odczuć) to: pogarszanie wydolności płuc, wzrost ciśnienia tętniczego
i przyspieszenie pracy serca, zmniejszenie krzepliwości krwi, podwyższony poziom
cholesterolu we krwi.
Objawy stresu w sferze codziennego funkcjonowania [23] to: bezradność, kwestionowanie
wartości, bezosobowe podejście do wykonywanych zadań.
Stres może powodować ponadto jeden (lub kilka) z poniższych symptomów [24]: wysypka,
alergie, migrenowe bóle głowy, oziębłość płciowa, obniżona/podwyższona masa ciała,
zwiększone ryzyko zawału serca, niemożność swobodnego i głośnego śmiania się [25, 26].
Psychologiczne skutki stresu [27]:
• sfera sprawności myślenia: luki w pamięci, zapominanie, niemożność koncentrowania się,
ogólny brak zainteresowań, obsesyjne trzymanie się pewnych pomysłów;
• sfera emocji: lęk, rozdrażnienie, roztargnienie, koszmary nocne, pesymizm, depresja,
zamykanie się w sobie, nerwowość, złość, zakłopotanie, niestabilność emocjonalna;
• sfera zachowań: trudności z mówieniem, impulsywność, drżenie, tiki nerwowe, wysoki/
nerwowy śmiech, zgrzytanie zębami, częstsze uleganie wypadkom, obniżona samoocena,
zmęczenie, impulsywne zachowanie, jąkanie się i inne wady wymowy, intensywne palenie
papierosów, picie dużych ilości alkoholu, nieuzasadnione zażywanie leków, zmiany
w odżywianiu, odczuwanie słabości, pojawienie się innych nerwowych zachowań.
120
Monografia naukowa
Z badań Holmesa i Rahe wynika interesująca zależność pomiędzy stresorami

a prawdopodobieństwem zapadnięcia na poważną chorobę. Według autorów skali określającej
wielkość stresu w „jednostkach zmian życiowych”, istnieje poważne ryzyko rozwinięcia się w
ciągu dwóch lat poważnej choroby u ludzi, którzy uzyskali w sumie ponad 300 punktów life
change units - LCU [28].
Wpływ pracy zawodowej na poziom stresu

Wszystkie czynniki, które mają wpływ na samopoczucie, emocje człowieka, mają też wpływ
na jego stan zdrowia. Najczęściej problemem człowieka jest stres związany z pracą [29, 30]. W
środowisku pracy występuje szereg stresogennych czynników.
W RP nie prowadzono systemowo badań dotyczących stresu zawodowego oraz jego
wpływu na wykonywanie pracy w zawodach związanych bezpośrednio z wymiarem
sprawiedliwości, tj. sędzia, urzędnik sądowy, funkcjonariusz sądowy, prokurator, komornik,
notariusz. Szczególnie ważne jest opracowanie tych zagadnień w odniesieniu do tzw.
„zawodów prawniczych”. To ich decyzje - podejmowane pod wpływem stresu lub nie - mają
wpływ na życie innych ludzi. Należy zminimalizować ewentualne szkody - indywidualne,
społeczne - które mogą mieć miejsce na skutek stresu przeżytego przez sędziego, prokuratora
czy komornika.
Uwarunkowania dotyczące wykonywania czynności egzekucyjnych

Podstawy prawne wykonywania pracy komornika
Komornicy sądowi działają na podstawie i w granicach prawa (art. 7 Konstytucji RP)
[31]. Ze stronami postępowania (dłużnik, wierzyciel) komornika wiąże stosunek
publicznoprawny. Status prawny komornika sądowego, jego prawa, obowiązki określają
Kodeks postępowania cywilnego [32] oraz Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach
sądowych i egzekucji z 29 sierpnia 1997 r. [33].
Przepisy dotyczą kilku kwestii, m.in.: statusu prawnego komornika, prawa wierzyciela do
wyboru komornika, systemu kosztów egzekucji prowadzonej przez komorników sądowych,
obowiązku komornika złożenia oświadczenia o stanie majątkowym, obowiązku podjęcia przez
komornika, w terminie 3 dni od chwili otrzymania wniosku, czynności niezbędnych do
skutecznego przeprowadzenia egzekucji.
Komornicy obowiązkowo zrzeszeni są w 10 izbach komorniczych. Poza obowiązkiem
wykonywania czynnościami egzekucyjnymi na komorniku sądowym ciąży obowiązek
121
Monografia naukowa
utworzenia kancelarii, zatrudnienia pracowników i wyposażenia tej kancelarii. Jako

pracodawca komornik obowiązany jest stosować przepisy Kodeksu pracy [34].
Szczegółowo postępowanie egzekucyjne, w tym czynności komornicze, reguluje Kodeks
postępowania cywilnego [32, 35].
Ustawa z dnia 18 września 2001 r. o zmianie Ustawy o komornikach sądowych
i egzekucji oraz niektórych innych ustaw [36], rozwiązała z dniem 1 stycznia 2002 r. stosunek
pracy łączący komornika z sądem rejonowym. To dotyczyło wszystkich komorników w RP.
Odtąd, według art. 3a Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji
[33], każdy komornik wykonuje czynności na własny rachunek.
Według art. 34 Ustawy o komornikach sądowych i egzekucji, koszty działalności egzekucyjnej
obejmują m.in. [33]:
- koszty osobowe i rzeczowe, ponoszone w związku z prowadzoną działalnością
egzekucyjną (koszty zorganizowania i utrzymania kancelarii, w szczególności związane
z zatrudnieniem pracowników, zapewnieniem lokalu i wyposażenia w niezbędny sprzęt
biurowy),
- koszty ochrony zajętego mienia,
- koszty ubezpieczenia mienia kancelarii i własnego ubezpieczenia OC,
- koszty przejazdów, korespondencji, obrotu pieniężnego, przewozu drobnych ruchomości
niewymagających transportu specjalistycznego;
- opłaty na samorząd komorniczy;
- inne koszty niezbędne do wykonywania czynności egzekucyjnych.
Podkreślić należy fakt, że komornikowi nie wolno podejmować dodatkowego zajęcia lub
zatrudnienia, które by przeszkadzało w pełnieniu obowiązków albo mogło uchybiać powadze
wykonywanego zawodu. Dodatkowe zatrudnienie komornik może podjąć za zgodą prezesa
sądu apelacyjnego i rady izby komorniczej, której jest członkiem. W praktyce bywa, że
komornicy pracują dodatkowo, po otrzymaniu aprobaty prezesa sądu i rady izby, jako
wykładowcy na uczelniach lub nauczyciele przedmiotów prawniczych.
Aktami prawnymi, których treść ma związek z działalnością komorników, są również
Ustawa o świadczeniach rodzinnych [37, 38, 39], Ustawa o postępowaniu wobec dłużników
alimentacyjnych [40], a także Ustawa o pomocy osobom uprawnionym do alimentów
[41, 42]. Poza dokumentami opracowanymi przez Ustawodawcę, komorników obowiązują
Kodeks Etyki Zawodowej Komornika [43] oraz Statut Międzynarodowej Unii Komorników
Sądowych [44].
122
Monografia naukowa
Charakterystyka zawodu komornika

W RP w zawodzie komornika nie ma możliwości awansu. Kandydat na komornika musi
posiadać wykształcenie wyższe prawnicze. Wprowadzenie tego wymogu spowodowało, że
zawód komornika jest zaliczany do grupy zawodów prawniczych [14].
Podstawowym zadaniem komornika sądowego jest wykonywanie orzeczeń sądowych
w sprawach o roszczenia pieniężne i niepieniężne oraz o zabezpieczenie roszczeń, a także
wykonywanie innych tytułów wykonawczych wydanych na podstawie odrębnych przepisów.
Miejscem pracy komornika jest jego kancelaria, gdzie załatwia większość spraw i przyjmuje
strony. Pracuje w terenie, gdy udaje się do dłużników.
Komornik jest odpowiedzialny za pracę swoich pracowników, ponosi
odpowiedzialność finansową i prawną za swoje działania. Zwykle pracuje w ogólnie przyjętych
godzinach funkcjonowania urzędów, lecz w wyjątkowych sytuacjach niektóre czynności
wykonuje po godzinach pracy. Wykonywanie czynności egzekucyjnych w dni wolne lub w
nocy wymaga pisemnej zgody Prezesa Sądu Rejonowego nadzorującego czynności. Ze
względu na dużą niechęć społeczną dla niektórych działań komornika, powinna cechować go
odporność emocjonalna i umiejętność panowania nad własnymi emocjami.
Z każdej czynności komornik sporządza protokoły, każdą czynność zapisuje
w rejestrze akt sprawy. Księguje wszystkie operacje finansowe związane ze sprawą.
Komornik prowadzi księgowość swej kancelarii i zatrudnianych w niej pracowników (wydatki
osobowe i rzeczowe, akta osobowe). Do tego składa roczne i półroczne sprawozdania z
czynności komorniczych do Ministra Sprawiedliwości poprzez właściwy miejscowo Sąd
Rejonowy, lub tylko do sądu (np. sprawozdania finansowe). Sąd ma prawo z urzędu wydawać
komornikowi zarządzenia zmierzające do zapewnienia prawidłowego wykonania egzekucji.
Dla porównania – w Niemczech komornicy są dożywotnimi urzędnikami państwowymi
średniego szczebla w danym kraju związkowym. Komornicy działają jak urzędnicy państwowi,
ale są niezawiśli w sposobie wykonywania swojego zawodu. Stosunki prawne komorników są
określone w ustawie o sądownictwie (Gerichtsverfassungsgesetz, §154, §155) [45] oraz przez
postanowienia prawne różnych krajów związkowych. Brak jest ustawodawstwa ogólnego
regulującego wykonywanie zawodu komornika. Istnieją
ogólne postanowienia administracyjne uchwalone przez poszczególne organy
władzy administracyjnej krajów związkowych: przepisy dotyczące komorników
sądowych (Gerichtsvollzieherordnung) [46] oraz wytyczne dla zawodu komornika
(Gerichtsvollziehergeschäftsanweisung). Komornicy mają możliwość awansu z niższej do
123
Monografia naukowa
wyższej kategorii. W niektórych landach awans jest łączony z koniecznością sprawdzenia przez
lekarza i psychologa stanu zdrowia ubiegającego się o awans komornika. Przepisy dotyczące
komorników w poszczególnych landach różnią się, jednak te dotyczące badań lekarskich
nakazują kontrolę stanu zdrowia przy awansie do następnej klasy
(skala 8-stopniowa).
Komornicy działający na terenie Republiki Słowackiej również posiadają status
urzędnika państwowego. Tam przepisy przewidują badanie stanu zdrowia komorników co kilka
lat [47]. Podobnie jest we Włoszech [48, 49], gdzie komornicy są urzędnikami publicznymi
wyłanianymi w drodze konkursu i otrzymują pensje urzędnicze. Obowiązują ich takie same,
jak innych urzędników, przepisy dotyczące kontroli stanu zdrowia. W krajach, w których
komornicy są zatrudniani na stanowiskach urzędników państwowych, państwo, jako
ustawodawca, ma wpływ na to, jak często komornik kontroluje swój stan zdrowia.
Są państwa, w których komornicy to zróżnicowana grupa zawodowa. Niektórzy są zatrudniani
jako urzędnicy państwowi (sądowi), a równolegle istnieją tacy, którzy pracują na własny
rachunek, czyli prowadzą własną działalność gospodarczą. W takich przypadkach
ustawodawca może wymagać od zatrudnianych komorników, kontrolowania stanu zdrowia. W
przypadku komorników pracujących na własny rachunek, mogą oni wymagać od swych
pracowników regularnego kontrolowania stanu zdrowia i odpowiednich zaświadczeń
lekarskich, ale sami nie są do tego zobligowani (tak, jak w Polsce). Przykładem kraju,
w którym czynności egzekucyjne wykonują zarówno niezależni komornicy sądowi [50, 51],
jak i komornicy sądów okręgowych [52] są Węgry. Niezależni komornicy sądowi nie są
urzędnikami państwowymi; ich dochody wypłacane są przez klientów w ramach
wynagrodzenia za wykonaną pracę.
W Republice Czeskiej komornicy to osoby działające na własny rachunek. Są
funkcjonariuszami publicznymi, a czynności komornicze są traktowane jako czynności sądowe
[53]. Państwo powierza im sprawowanie funkcji. Ich zadaniem jest prowadzenie egzekucji na
rzecz osób, które upoważniły komornika do wykonania tych czynności [54]. Podsumowując,
biorąc pod uwagę państwa europejskie - jedynie w Niemczech komornicy, awansując,
poddawani są badaniom lekarskim i/lub psychologicznym częściej, niż raz w ciągu całej swej
kariery zawodowej.
Cele
Celem badań były:
124
Monografia naukowa
- ocena poziomu stresu komorników sądowych w czasie pracy - określenie, w trakcie

których czynności komorniczych występuje stres,
- przytoczenie najczęściej występujących u komorników objawów stresu,
- określenie następstw stresu zawodowego, występującego u komorników,
- zebranie opinii komorników na temat potrzeby wprowadzenia przepisów, obligujących
komorników do poddawania się regularnym badaniom lekarskim i psychologicznym.
Materiał i metody
Badania przeprowadzono w terminie grudzień 2017 – czerwiec 2018 na terenie województw
śląskiego i małopolskiego. Techniką badawczą była anonimowa ankieta, narzędziem
badawczym - kwestionariusze ankiet. Materiał badawczy stanowiły dane uzyskane
z kwestionariuszy ankiet. Badaniami objęto komorników oraz ich zastępców, działających na
terenie województwa śląskiego i małopolskiego.
Kwestionariusze ankiet wręczono 120 osobom w trakcie wizyt na zebraniu Izby
Komorniczej i w kancelariach komorników sądowych oraz mailowo. Do czasu zakończenia
badań wróciło 101 wypełnionych ankiet, w tym 17 błędnie, a 84 poprawnie wypełnionych; 19
kwestionariuszy nie zwrócono.
Kwestionariusz ankiety wypełnianej przez komorników zawierał łącznie 22 pytania,
w tym 11 pytań otwartych i 11 pytań zamkniętych. Pytania zamknięte to:
7 pytań jednokrotnego wyboru (w tym 4 dychotomiczne) i 4 wielokrotnego wyboru
z możliwością rozszerzenia. W pytaniu skali zastosowano skalę stresu niektórych wydarzeń
życiowych Thomasa Holmesa i Richarda Rahe’a (SRSS).
Kwestionariusz podzielono na 3 części:
1. konkretne doświadczeń związanych z wykonywaną pracą, poziom przeżywanego przez
ankietowanego stresu, objawy stresu, badania lekarskie;
2. subiektywna ocena poziomu stresu przeżywanego przez innych uczestników
postępowania egzekucyjnego;
3. dane demograficzne - pytania o wiek, płeć i liczbę lat pracy w zawodzie komornika,
pytania o doświadczenia w pracy, propozycje optymalizacji pracy komorników.
Ankiety były anonimowe.
Wyniki
125
Monografia naukowa
Prezentowane wyniki pochodzą z województw śląskiego i małopolskiego - terenu, na

którym podobna jest struktura zatrudnienia oraz pułapy zarobków. Podobne bywają: również
model wychowania, przyzwyczajenia, zwyczaje żywieniowe.
Komornicy zauważali, że pewien poziom stresu istnieje u nich jeszcze przed rozpoczęciem
czynności egzekucyjnych, a następnie czasami poziom ten wzrasta. Jest to następstwo ich
reakcji na zachowania dłużników.
Komornicy, przy użyciu zaproponowanej im skali stresu Holmesa i Rahe’a SRSS
(od „1” do „100”), ocenili jak wysoki jest poziom ich stresu w trakcie wykonywania różnych
czynności egzekucyjnych (ryc. 1). Komornicy największy stres odczuwali podczas eksmisji.
Najmniejszy stres był odczuwany przez nich w trakcie zajmowania drobnych ruchomości
i innych czynności (administracyjnych, prowadzenia licytacji, zatwierdzanie wycen).
41
45
Poziom stresu w skali o-100
40
35 25
30
25 15 16
20
15 7
10
5
0
Eksmisja Zajmowanie Zajmowanie Zajmowanie Inne
cennych drobnych środków
ruchomości ruchomości pieniężnych
Ryc. 1. Poziom stresu komorników w trakcie wykonywania poszczególnych czynności

egzekucyjnych (wg skali T.Holmesai R.Rache’a) w opinii komorników (n=84)
Najwyższy poziom stresu u komorników wywołuje wykonywanie eksmisji. Jest to

związane z zachowaniami osób eksmitowanych. Jedni zachowują się zgodnie z przepisami
prawa, inni z kolei są nieprzewidywalni1.
Pewien komornik z Częstochowy przeżył podpalenie domu przez „dzikiego lokatora” podczas eksmisji
1
przeprowadzanej na wniosek prawowitych właścicieli budynku. Inny komornik - z Katowic - pod adresem, spod
którego miał eksmitować mieszkańców, zastał kompletnie zdewastowany lokal: rozmontowaną podłogę, ściany
bez tapet i farby, a miejscami bez tynku, zniszczoną instalację elektryczną oraz częściowo rozmontowaną
instalację kanalizacyjną. (Eksmitowani dłużnicy nie zdają sobie sprawy z tego, że jeśli zniszczą lokal który ma
126
Monografia naukowa
Komornicy, zapytani o objawy stresu - fizjologiczne, psychiczne, emocjonalne -

zaobserwowali u siebie objawy, których charakter i częstość występowania przedstawiono na
ryc. 2. Zwraca uwagę fakt, że tylko 3 osoby - spośród ankietowanych 84 komorników –
nie zauważyły u siebie żadnych objawów stresu. Dość często występują: zmiany ciśnienia krwi
- 19, przyspieszona praca serca - 14, problemy z koncentracją - 13. Kilka osób podało swoje
propozycje, które na wykresie zostały ujęte jako „inne”. Mimo, że to przypadki jednostkowe,
warto zauważyć, że były to: omdlenie - 1, poparzenie się wrzątkiem - 1, spowodowanie stłuczki
- 2.
Pocenie się 9
Bladość 5
Drżenie 10
Złość 7
Nerwowość 10
Rozdrażnienie 11
Problemy z koncentracją 13
Bezsenność 8
Bóle głowy 6
Niestrawność 5
Suchość w ustach 5
Zmiany ciśnienia krwi 19
Przyspieszona praca serca 14
Inne 4
Nie zauważam u siebie żadnych oznak stresu 3
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
Ryc. 2. Oznaki stresu związanego z wykonywaniem pracy - zauważone u siebie przez

komorników (n=84)
Dalej komornicy/zastępcy komorników/asesorzy zostali zapytani o następstwa stresu
psychicznego, związanego z działalnością zawodową. Najczęściej podawane były wybuchy
gniewu, za którymi opowiedziały się 32 osoby. Niektórzy badani podawali, jak te wybuchy się
kończyły - rzucaniem przedmiotów, a także krzyczeniem na współpracowników i rodzinę.
Wymieniano również popełnianie błędów w pracy (pomyłki w adresach, danych, numerach,
szacunkach). Nieco mniej, bo 21 osób, jako następstwo stresu spowodowanego wykonywaniem
być licytowany, obniżą jego wartość. Z punktu widzenia ekonomiki działają przeciwko sobie - stracą na tym, bo
za sprzedany lokal komornik uzyska mniej środków na pokrycie długów eksmitowanego dłużnika. Może dojść do
tego, że mimo eksmisji, licytacji lokalu i spłaty wierzycieli ze środków uzyskanych z licytacji, dłużnik nadal będzie
miał długi, tyle, że mniejsze.) Przyp. autora - na podstawie ankiet
127
Monografia naukowa
obowiązków zawodowych, podało palenie dużych ilości papierosów. Kolejnym skutkiem

stresu, związanego z pracą komornika, jest, według ankietowanych, nadużywanie leków
uspokajających. Jako dalsze konsekwencje wspomnianego przyjmowania leków podawane
były zaniedbywanie obowiązków rodzicielskich i domowych oraz spóźnianie się do pracy.
Nadużywanie alkoholu jako skutek stresu podało 12 badanych
(Ryc. 3).
Żaden z respondentów nie przytoczył własnego przykładu następstw stresu
psychicznego.
32
35
30 21
25 17
20 12
15
10 2
5
0
Ryc. 3. Następstwa stresu psychicznego związanego z działalnością komorniczą (n=84)
W dalszej kolejności komornicy zostali poproszeni o ocenę stresogenności ich pracy.

Najwięcej, bo 26 osób, uznało swą pracę za bardzo stresującą. Z kolei 17 osób uznaje swoją
pracę za średnio stresującą, lecz wymagającą panowania nad emocjami. Jako „niezbyt
stresującą” określa swoją pracę 9 osób. Podobnie, bo 8 badanych ocenia pracę komornika jako
trudną i negatywnie wpływającą na stan zdrowia. Stosunkowo dużo, bo 24 osoby nie podjęło
się określenia poziomu stresogenności swojej pracy (Ryc.4).
128
Monografia naukowa
24
Nie mam zdania
Trudna, negatywnie wpływa na stan zdrowia 8
Praca bardzo stresująca 26
17
Średnio stresująca, wymaga panowania nad emocjami
Niezbyt stresująca 9
0 5 10 15 20 25 30
Ryc. 4. Ocena stresogenności pracy komornika – wg komorników (n=84)
Na 84 ankietowanych komorników 13 zgłaszało, że w związku z narażeniem na stres w

pracy musieli skorzystać z pomocy lekarza lub psychologa (ryc. 5). Badani byli poproszeni o
uwzględnienie tylko tych sytuacji, kiedy to musieli skorzystać z pomocy specjalisty wyłącznie
z powodu stresu spowodowanego wykonywaniem pracy komornika. I tak: 5 osób korzystało z
pomocy internisty, kolejne 5 z pomocy kardiologa, 2 osoby skorzystały z porady neurologa, a
1 z pomocy psychologa. Większość badanych - 71 osób podaje, iż nigdy nie musieli korzystać
z pomocy żadnego specjalisty w związku z negatywnymi skutkami wykonywania pracy
zawodowej.
129
Monografia naukowa
80 71
70
60
50
40
30
20
5 5 1
2
10
0
Lekarz internista Lekarz kardiolog Lekarz neurolog Psycholog Komornicy, którzy
nie korzystali z
pomocy
specjalistów
Ryc. 5. Specjaliści, z pomocy których korzystali komonicy z powodu stresu związanego z

pracą zawodową (n=84)
Na koniec komornicy zostali zapytani o opinię na temat obowiązkowych badań

lekarskich i psychologicznych. Duża grupa, bo 31 osób uważa, że komornicy nie powinni być
kierowani na obowiązkowe badania lekarskie. Z kolei 26 osób uważa, że komornicy powinni
być poddawani takim badaniom, a 27 osób nie ma zdania na ten temat (Ryc. 6).
130
Monografia naukowa
31
69
31 70
30
60
29
50
28 27
40
27
26
30
26
25 20
9
6
24 10
23
Tak, powinniśmy Nie, nie Nie mam zdania 0
być poddawani powinniśmy być Tak, powinniśmy Nie, nie powinniśmy Nie mam zdania
badaniom poddawani być poddawani być poddawani
lekarskim badanim badaniom badaniom
lekarskim psychologicznym psychologicznym
Ryc. 6. Poglądy komorników na propozycję Ryc. 7. Poglądy komorników na propozycję

obowiązkowego poddawania ich okresowym obowiązkowego poddawania ich okresowym
badaniom lekarskim (n=84) badaniom psychologicznym (n=84)
Mimo odczuwania stresu psychicznego przez prawie wszystkich komorników – bo aż

81 osób spośród 84 badanych zauważyło u siebie jeden lub kilka objawów stresu – w nikłej
części uważali oni, że powinni być poddawani obowiązkowym okresowym badaniom
psychologicznym (ryc. 7). Zaledwie 6 osób uważa, że komornicy powinni takie badania
przechodzić. 9 osób twierdzi, że komornicy nie powinni być poddawani badaniom
psychologicznym. Większość, bo 69 osób nie ma zdania.
Warto zauważyć, że komornicy występujący o pozwolenie na posiadanie broni muszą
przejść badania lekarskie i psychologiczne. Spośród badanych takie badania przeszły 33 osoby,
a dotychczas 19 spośród nich zakupiło broń.
Dyskusja
131
Monografia naukowa
Poszukiwanie piśmiennictwa, nawiązującego do prowadzonych badań, pozwala

stwierdzić, że niniejszy artykuł porusza temat z zakresu, którego piśmiennictwo jest wyjątkowo
ubogie.
Opracowań nt. zawodowego stresu komorników sądowych poszukiwano wielotorowo.
Przejrzano zasoby druków zwartych z dyscyplin „medycyna pracy”, „psychologia”, „prawo”.
Weryfikację prowadzono pod kątem poszukiwania tekstów dotyczących poziomu stresu
i zachorowalności w grupie komorników. Trudno nie zgodzić się z D. Rybak. Autor uważa, że
przy wykonywaniu czynności komornicy sądowi narażeni są na stres rozumiany jako reakcja
organizmu na stawiane żądania [55].
Autorzy podejmowali tematykę stresu różnych grup zawodowych (policjantów, lekarzy,
nauczycieli) lecz brak tekstów, w których choćby część była poświęcona tematowi stresu
występującego u komorników.
Podjęto temat dotąd nieeksplorowany przez badaczy na tyle, że nie udaje się odszukać
w piśmiennictwie odpowiednich tekstów. Być może istnieją opracowania na ten temat, ale nie
znajdują się one w aktualnych bazach piśmiennictwa.
Istnieją przesłanki do stwierdzenia, że w niniejszej pracy podjęto nowy temat. Wyniki
poszukiwań oraz własnych badań dowodzą, że brak jest piśmiennictwa naukowego z tego
obszaru tematycznego.
Wraz z narastaniem piśmiennictwa będzie się rozwijać dyskusja pomiędzy badaczami,
co przyczyni się zapewne do wypracowywania nowych projektów aktów prawnych związanych
z działalnością komorniczą.
Zagadnienie stresu w pracy komornika sądowego wymaga dalszych badań dotyczących
m.in. wpływu stresu na zapadalność na choroby psychosomatyczne oraz doprowadzenia w
prawodawstwie do zmian zmierzających do objęcia komorników regularnymi, obowiązkowymi
badaniami lekarskimi.
Wnioski
1. Komornicy, przy użyciu zaproponowanej im skali stresu Holmesa i Rahe’a SRSS ocenili
poziom ich stresu w trakcie wykonywania różnych czynności. Komornicy największy
stres odczuwali podczas eksmisji. Najmniejszy stres był przez nich odczuwany w trakcie
zajmowania drobnych ruchomości i innych czynności (administracyjnych, prowadzenia
licytacji, zatwierdzanie wycen).
132
Monografia naukowa
2. Najczęstszymi fizjologicznymi, psychicznymi, emocjonalnymi objawami stresu,

występującymi u komorników - w opinii ich samych - są zmiany ciśnienia krwi,
przyspieszona praca serca, problemy z koncentracją.
3 Najczęściej zgłaszanymi przez komorników następstwami stresu były wybuchy gniewu,
palenie dużych ilości papierosów i nadużywanie leków uspokajających.
W konsekwencji komornicy czasami korzystali z pomocy specjalistów, najczęściej
internisty lub kardiologa.
4. Większość komorników, mimo odczuwania negatywnych skutków stresu zawodowego,
nie ma zdania co do wprowadzenia przepisów zobowiązujących komorników do
regularnego poddawania się badaniom lekarskim i psychologicznym. Kolejna, duża
grupa jest przeciwna wprowadzeniu takich przepisów. Komornicy nie sygnalizują luk
w przepisach, prawdopodobnie z obawy o zwiększenie ze strony ustawodawcy wymagań
dotyczących kontroli stanu zdrowia komorników.
Bibliografia
1. Kępiński A.: Podstawowe zagadnienia współczesnej psychiatrii. Kraków: Wydawnictwo
Literackie; 2003
2. Heszen–Niejodek I.: Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. w: Strelau J. (red.)
Psychologia. Gdańsk: GWP; 2000: t. 3
3. Basińska B.: Radzenie sobie ze stresem w warunkach różnego stopnia zagrożenia
zdrowia. Przegląd Psychologiczny 2004; 1: 109-120
4. Encyclopedia of Stress. Fink G, ed. San Diego: Academic Press; 2000: vol. 1-3
5. Sapolsky RM.: Pokonać stres. Świat Nauki 2003; 10: 68-77
6. Cannon WB.: Stressors and Strains of Homeostasi. American Journal of Medical Science
1935; 189 (1)
7. Cannon WB.: Changes in Pain, Hunger, Fear and Rage: An Account of Recent Research
into the Function of Emotional Excitement, 2nd ed., Appleton, New York 1929
8. Selye H.: The Stress of Life. Selye's Guide to Stress Research, Vol. I, Van Nostrand
Reinhold, 1980
9. Selye H.: Stres życia. Warszawa: PZWL;1989
10. Bilikiewicz A. (red.) Psychiatria. Warszawa: Wyd. Lekarskie PZWL; 1999
11. Migdał K.: Lęk, stres, frustracja- sposoby przezwyciężania. Wykład wygłoszony
w latach 80-tych, Uniwersytet im. A.Mickiewicza w Poznaniu, (niepublikowany)
133
Monografia naukowa
12. Holmes TH, Rahe RH.: The social readjustment rating scale. Journal of Psychosomatic
Research 1967; (11):213-218.
13. Rahe RH, Meyer M, Smith M, Kjaer G, Holmes TH.: Social stress and illness onset.
Journal of Psychosomatic Research 1964; 8: 35-44.
14. Wiśniewska-Śliwińska H.: Studium higieniczno-socjomedyczne funkcjonowania
uczestników postępowania egzekucyjnego. Rozprawa doktorska. Uniwersytet Medyczny
w Poznaniu; Poznań 2011
15. Bryant RA., Harvey AG.: Zespół ostrego stresu: teoria, pomiar, terapia. Warszawa:
Wyd. Naukowe PWN; 2003
16. Salmon P.: Psychologia w medycynie- wspomaga współpracę z pacjentem i proces
leczenia. Gdańsk: GWP; 2002
17. Tylka J.: Psychosomatyka. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kard. St.
Wyszyńskiego; 2000
18. Horner MD, Hamner MB.: Neurocognitive functioning in posttraumatic stress disorder.
Neuropsychology Review 2002; 12(1)
19. Bilikiewicz A.(red.) Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny. Wydanie III.
Warszawa; 2003
20. Lieb K, Hesslinger B, Jacob G.: Przypadki kliniczne z psychiatrii i psychoterapii.
Wydanie I. Seria Przypadki Kliniczne. Wrocław; 2007
21. Traczyk W.Z.: Fizjologia człowieka w zarysie. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie
PZWL; 2005
22. Wrona-Polańska H.: Zdrowie stres choroba w wymiarze psychologicznym. Wydanie
I. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls; 2008
23. Strealu J.: Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom III. Gdańsk: GWP; 2001
24. Rybakowski J., Pużyński S. (opr.) Psychiatria.Podstawy psychiatrii. T.1. Wyd. II.
(opr. Wiórka J.) Wrocław: Wyd. Elsevier Urban & Partner; 2010
25. Van der Kolk B. The psychobiology of PTSD. Journal of Clinical Psychiatry 1997;
58:21-22
26. Boenisch Ed. Haney, M.C.: Twój stres: Sens życia, równowaga i zdrowie. Gdańsk:
Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne; 2002
27. Uszyński M.: Stres i antystres- patomechanizm i skutki zdrowotne. Wrocław:
MedPharm; 2008
28. Holmes TH.: The Social Readjustment Rating Scale. Journal of Psychosomatic
Research 1967 (10)
134
Monografia naukowa
29. Pietrzak H, Hałaj JB.: Wypalenie zawodowe - uwarunkowania, przyczyny,

konsekwencje. Kwartalnik Edukacyjny 2002(1):11-28
30. Walas J.: Stres i opory wobec zmian. Humanizacja Pracy 1995
31. Konstytucja RP, Dz.U. z dnia 16 lipca 1997 r. nr 78, poz. 483
32. Kodeks postępowania cywilnego. Ustawa z dnia 24 września 2004 r. o zmianie ustawy-
Kodeks postępowania cywilnego, ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów,
ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz ustawy o komornikach
sądowych i egzekucji. Dz.U. z 2004 r. nr 236, poz. 2356.
33. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji. Dz.U. nr 133,
poz. 882 z późniejszymi zmianami. (Nowela ustawy o komornikach -weszła w życie 17
czerwca 2010 r.)
34. Kodeks Pracy. (Dz. U. z 16 lutego 1998 nr 21, poz. 94) z późniejszymi zmianami
35. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego. Dz.U. z 1963 r.
nr 43, poz. 296 z późniejszymi zmianami
36. Ustawa z dnia 18 września 2001 r. o zmianie ustawy o komornikach sądowych
i egzekucji oraz o zmianie niektórych innych ustaw. Dz.U. 2001 nr 130, poz. 1452
37. Ustawa z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych. Dz. U. 2003 nr 228,
poz. 2255
38. Ustawa z dnia 24 maja 2007 r. o zmianie ustawy o świadczeniach rodzinnych oraz
ustawy o podatku rolnym. Dz. U. z dnia 21 czerwca 2007 r. nr 109, poz. 747
39. Ustawa z dnia 17 października 2008 r. o zmianie ustawy o świadczeniach rodzinnych.
Dz. U. 2008, nr 223, poz. 1456
40. Ustawa z dnia 22 kwietnia 2005 r. o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych
oraz zaliczce alimentacyjnej (Dz. U. z dnia 17 maja 2005 r.)
41. Ustawa z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów. Dz.
U. 2007, nr 192, poz. 1378
42. Ustawa o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (Dz. U. z dn. 7.01.2009 r.
nr 1 poz. 7)
43. Kodeks Etyki Zawodowej Komornika (www.komornik.pl/kez.php3) (z dn. 20.12.2009
r.)
44. Statut Międzynarodowej Unii Komorników Sądowych (wersja uaktualniona po
Kongresie w Waszyngtonie w 2006 r.) ftp://ftp.currenda.pl/pub/dzial-statuty/Statut-
UIHJ.pdf (dostęp 01.03.2020)
135
Monografia naukowa
45. Gerichtsverfassungsgesetz, In der Fassung vom 9.5.1975, zuletzt geändert durch Gesetz
über die Internetversteigerung in der Zwangsvollstreckung und zur Änderung anderer
Gesetze vom 30.7.2009 https://dejure.org/gesetze/GVG/154.html,
https://dejure.org/gesetze/GVG/155.html (dostęp 27.06.2020)
46. Gerichtsvollzieherordnung (GVO) - Allgemeine Verfügung Vom 17. Juli 1992 JMBl.
S. 104 in der ab 1. Juli 2003 geltenden Fassung zuletzt geändert durch Allgemeine
Verfügung Vom 20. Dezember 2003 (JMBl.2004 S. 2) (2344 - II.001)
https://www.gesetzebayern.de/Content/Document/GerVO?AspxAutoDetectCookieSupp
ort=1 (dostęp 27.06.2020)
47. §3 zákona č. 233/1995 Z.z. o súdnych exekútoroch a exekučnej činnosti a o zmene
a doplnení ďalších zákonov lat
48. Prime sentenze della Cassazione in materia di notificazione ex art. 140 cpc dopo la
Sentenza 3/2010 della Corte Costituzionale.www.ufficialigiudiziari.net (dostęp
01.05.2020 r.)
49. ESECUZIONE FORZATA. Precetto: (cessazione di efficacia del). Cass. civ., Sez. III,
28/04/2006, n. 9966. www.ufficialigiudiziari.net (dostęp 01.05.2020 r.)
50. 1997. évi CXLI. Törvény az ingatlan-nyilvántartásról ELSŐ RÉSZ BEVEZETŐ
RENDELKEZÉSEK 109/1999 (XII.29.) FVM rendelettel
51. 2004. évi CXL. Törvény a közigazgatási hatósági eljárás és szolgáltatás általános
szabályairól1
52. Választási bizottságok határozatainak felülvizsgálata: A 2005. évi LXXXI. törvény
módosította a választási eljárásról szóló 1997. évi C. törvényt és 2005. július 16-tól
kezdődően kötelezővé tette - a bírósági felülvizsgálati eljárás során hozott határozatok
nyilvánosságra hozatalát
53. ZÁKON ze dne 28. února 2001 o soudních exekutorech a exekuční činnosti (exekuční
řád) a o změně dalších zákonů
54. Vyhláška č. 418/2001 Sb.- o postupech pří výkonu exekučni činnosti
55. Rybak D.: Stres związany z pracą komornika sądowego. Nowa Currenda 2012;7:8-15.
136
Monografia naukowa
DOI: 10.16926/afips.2020.11
JOGA I RELAKS JAKO ELEMENTY ZDROWIA

PUBLICZNEGO
KRZYSZTOF STEC1
1
Streszczenie
Celem tego rozdziału jest przedstawienie jogi jako ważnego narzędzia zarówno do
zapobiegania chorobom, jak i opieki zdrowotnej w kontekście zdrowia publicznego. Joga
obejmuje podejście holistyczne, w którym brakuje mechanistycznej fragmentacji wpływu na
poszczególne narządy i układy ciała, a co wynika z dużej części specjalizacji współczesnej
medycyny. Choroby związane ze stylem życia (cywilizacyjne) stają się coraz bardziej
problemem globalnym. Pod względem epidemiologii, cukrzyca, nadciśnienie, miażdżyca,
nowotwory, choroby psychiczne, otyłość i inne występują coraz częściej we współczesnych
społeczeństwach. Dotyczy to nawet krajów, które do niedawna preferowały tradycyjny styl
życia. Technologia, tempo życia, stres i ograniczona aktywność fizyczna wpływają na
degradację zdrowia społeczeństw na całym świecie. W społeczeństwach zachodnich czynniki
te zwiększyły zapotrzebowanie na zapobiegawcze i terapeutyczne antidotum na niepożądane
działania. Ludzie zachodu zwrócili się ku tradycyjnej jodze, która na potrzeby zachodniej
cywilizacji została zmodyfikowana, często zniekształcając jej istotę. W swojej pierwotnej
naturze joga jest niereligijnym systemem psychosomatycznym opartym na prawach przyrody,
inspirującym świat nauki poprzez oddziaływanie na ciało zintegrowane ze światem naturalnym.
W odniesieniu do jogi wpływ medycyny ajurwedyjskiej na ludzi jest związany
z nowoczesnymi metodami terapeutycznymi, a akceptowane asany (postawy jogiczne) są
sposobem na kształtowanie wzorca psychosomatycznego człowieka. W ten sposób joga
rozluźnia i wzmacnia ruch fizyczny, zwracając szczególną uwagę na ruchomość kręgosłupa.
137
Monografia naukowa
Jest to również idealny sposób na osiągnięcia równowagi psychicznej. Te właściwości jogi

sprawiły, że przydaje się ona w leczeniu nowotworów, zmian w procesie starzenia się
organizmu oraz w osiągnięciu ogólnego dobrostanu i dobrego samopoczucia. Bardziej
intensywne formy jogi, w tym starożytna metoda fitness o nazwie Surjanamaskar, stała się
skuteczna w zapobieganiu i leczeniu chorób sercowo-naczyniowych, dolegliwości
oddechowych i wielu innych dolegliwości.
Słowa kluczowe: joga, relaksacja, surjanamaskar, stres, choroby stylu życia
Wstęp
Idea zdrowia publicznego koncentruje się na zapobieganiu chorobom, urazom i innym
negatywnym stanom zdrowia, a także na łagodzeniu ich poprzez monitorowanie przypadków
oraz promowanie zdrowego środowiska, zdrowych zachowań jednostek i społeczności. Wielu
chorobom można zapobiec wykorzystując proste, domowe sposoby (niemedyczne metody), np.
prosty przykład mycia rąk mydłem zapobiega rozprzestrzenianiu się chorób zakaźnych.
W innych sytuacjach kontrolowanie patogenu może mieć zasadnicze znaczenie poprzez
fizyczne zapobieżenie jego rozprzestrzenianiu dzięki dyscyplinie w kontaktach
międzyludzkich, zarówno podczas wybuchu choroby zakaźnej, jak i poprzez kontrolę zasobów
żywności oraz wody.
W zakresie implementacji zdrowia publicznego różne metody komunikacji, programy
szczepień, czy dystrybucja prezerwatyw to znane przykłady profilaktycznych środków ochrony
zdrowia publicznego w krajach rozwijających się jak i krajach rozwiniętych. Środki takie
znacznie przyczyniają się do zdrowia populacji i wydłużenia średniej długości życia już od
ponad 100 lat. Społeczność międzynarodowa ustanowiła Światową Organizację Zdrowia
(WHO), która koordynuje globalne problemy zdrowia publicznego, natomiast prawie wszystkie
kraje dysponują własną rządową agencją zdrowia publicznego, odpowiedzialną za krajowe
problemy zdrowotne i dostosowane do partykularnych problemów zdrowotnych tych krajów –
ministerstwa zdrowia lub inne rządowe agencje. Jednym słowem zdrowie jednostek jak i
społeczności jest uważane jako dobro społeczne. W światowej definicji zdrowia można
zauważyć połączenie nauki, umiejętności skierowanych na utrzymanie i poprawę stanu zdrowia
jednostki jak i całego społeczeństwa poprzez wspólne działanie. Te działania jednak podlegają
ciągłym zmianom i są spowodowane nie tylko rozwojem technologii, ale także zmianą stylu
życia współczesnych społeczeństw.
138
Monografia naukowa
Dzisiejsza medycyna poczyniła znaczne postępy w leczeniu chorób zakaźnych, takich

jak cholera, ospa, gruźlica, itp. W rzeczywistości te choroby zakaźne bardzo rzadko już są
zagrożeniem dla większości populacji ludzi, a badania pokazują, że nie są już główną przyczyną
śmierci w nowoczesnym świecie. Sytuacja taka występuje nawet w sytuacji pandemii czy
epidemii spowodowanych przez nowe czy zmutowane wirusy. Zamiast tego choroby
niezakaźne (NCD; non-communicable diseases) osiągnęły rozmiary prawdziwej epidemii i
osiągnęły status głównych przyczyn śmierci. Takie NCD są związane ze stylem życia
człowieka i obejmują problemy sercowo-naczyniowe, w tym miażdżycę tętnic, różne
zaburzenia metaboliczne z wiodącą cukrzycą, wiele rodzajów nowotworów, zaburzenia
oddechowe, itp.
Hunter i Reddy [1] wykazali, że te cztery grupy NCD wymienione powyżej są silnie
uzależnione od czterech behawioralnych czynników ryzyka: niezdrowej diety, nadużywania
alkoholu, używania tytoniu i siedzącego trybu życia (brak aktywności fizycznej); nie należy
zapominać o głównym podstawowym czynniku chronicznego stresu, niezależnie od tego, czy
jego wpływ jest bezpośredni, czy pośredni [2]. W tym badaniu 42% respondentów stwierdziło,
że nie robią wystarczająco dużo, aby kontrolować swój stres, i z tego powodu stres ten kumuluje
się. Stąd różne techniki relaksacyjne, w tym joga, mogą okazać się nie tylko bardzo pomocne,
ale także są pozbawione szkodliwych skutków ubocznych i są stosunkowo niedrogie w
stosowaniu.
Na ogół uważa się, że wszelkie postępy w medycynie są zaawansowane technologicznie
i drogie, takie jak np. nowy lek, leczenie laserem lub zabiegi chirurgiczne. Często trudno jest
uwierzyć, że coś tak prostego jak zmiana stylu życia może spowodować tak ogromną różnicę
w naszym życiu. Dean Ornish ze swoim zespołem w badaniach przeprowadzonych w
amerykańskim Instytucie Medycznych Badań nad Profilaktyką (Preventive Medicine Research
Institute) zastosował drogie, zaawansowane technologicznie
i najnowocześniejsze środki naukowe, aby udowodnić możliwości niektórych prostych, mało
zaawansowanych technologicznie i niskich kosztowo interwencji terapeutycznych.
Obejmowały one cztery obszary, do których należą:
• joga (delikatne rozciąganie, techniki oddychania, medytacja i praca z wyobraźnią);
• niskoprzetworzona dieta roślinna (NPDR) (naturalnie niska zawartość tłuszczów,
słodzików, rafinowanych węglowodanów, produktów odzwierzęcych, itp.);
• umiarkowane ćwiczenia aerobowe (np. techniką Surjanamaskar);
• wsparcie społeczne i najbliższego otoczenia (miłość i intymność).
139
Monografia naukowa
W skrócie instytut ten rekomenduje zgodnie z mottem: jedz dobrze, ruszaj się więcej, mniej się
stresuj i kochaj więcej [3].
Dlatego celem tego rozdziału jest ocena badań z szeregu źródeł w celu oceny
skuteczności jogi w terapii wielu zaburzeń i jej wpływu na zdrowie publiczne. Przeprowadzono
kompleksowe poszukiwanie badań klinicznych. Wyszukiwania przeprowadzono na głównych
stronach internetowych takich jak np. PubMed, w tym także na specjalistycznych bazach
danych wybranych uniwersytetów i instytutów indyjskich. Warto zwrócić uwagę, że fizjologia
zwykłych dynamicznych czy wysiłkowych ćwiczeń nie nadaję się do zastosowana przy ocenie
praktyk jogi i w tym celu powstała odrębna pod-dyscyplina nazwana fizjologią jogi (yoga
physiology) [4].
Joga ma różnorodne właściwości prozdrowotne

Joga jako praktyka Mind-Body (umysł-ciało) nie koncentruje się wyłącznie na
aktywności fizycznej. Niestety na zachodzie joga właśnie w ten sposób jest postrzegana,
podczas gdy trzy inne istotne elementy są zwykle zapominane lub uważane za drugorzędne.
Zalicza się do nich: ćwiczenia oddechowe, głęboki relaks i koncentracja umysłu.
W rzeczywistości prawdziwy synonim jogi jakim jest Samadhi (stan zintegrowanej
homeostazy) przeszedł na Asany (postawy, pozycje jogiczne). Joga jako system zawsze
podchodziła do problemu ze zintegrowanego punktu widzenia, zawsze patrzyła na osobę jako
całość, twierdząc, że gdy jedna część jest chora, to całe ciało również jest chore. Pojęcie
samatvam, czyli homeostaza lub stan równowagi jednostki, zostało mocno podkreślone
w pismach indyjskich. Jednym ze znaczeń słowa joga jest samatvam: samatvam yoga ucyate
(joga jest równowagą) jest aforyzmem z Bhagawadgity, rozdział 2, werset 48 [5]. Powiązane,
podstawowe znaczenie słowa joga to sangati lub harmonia. Według jogi pozytywne zdrowie
zależy od harmonii wszystkich funkcji cielesnych i umysłowych [6].
Jak wspomniano wcześniej, joga traktuje człowieka jako całość; nie dzieli go na
kategorie, takie jak narządy, umysł, duch itp. Ten proces integracji oznacza, że joga opracowała
metody przeciwdziałania wpływom, które przyczyniłyby się do rozpadu. Chore ciało lub umysł
z pewnością przyczynia się do takiego rozpadu. Z drugiej strony zdrowe ciało lub umysł są
koniecznym warunkiem bardziej zaawansowanych praktyk jogicznych. Należy rozumieć, że
nauka jogi nie zajmuje się zagadnieniami terapii we właściwym znaczeniu tego słowa, jednak
określiła pewne metody higieniczne mające zastosowanie do umysłu i ciała.
Te higieniczne metody są znane jako Kriya Yoga. Kriya oznacza proces oczyszczania
140
Monografia naukowa
i regeneracji. W rzeczywistości joga klasyczna zasadniczo zajmuje się tylko umysłem

i duchem i co ciekawe, podstawowy tekst na temat jogi - znany jako Yoga Sutry Patańdżalego
- traktuje ciało i umysł jako całość [7]. Dlatego niektóre ćwiczenia fizyczne, takie jak Asany
i Pranajamy (oddychanie jogiczne), są wstępem do bardziej zaawansowanych praktyk
psychologicznych, takich jak relaksacja i skupienie umysłu. Wszystkie one mają na celu
integrację procesów psychofizjologicznych znanych jako Samadhi (Samādhibhāvanārthah -
P.Y.S. II-2) [7]. Praktyki te stabilizują mechanizmy psychofizjologiczne, dzięki czemu istnieje
mniej tendencji do nierównowagi spowodowanej stymulacją wewnętrzną lub zewnętrzną.
Każda choroba (Vyādhi) jest uważana za potencjalne zaburzenie psychofizjologiczne (P.Y.S. I-
30) [7]. W leczeniu choroby można pomyśleć o dwóch sposobach poradzenia sobie z tym
problemem. Jednym z nich jest zbadanie i wyeliminowanie czynnika naruszającego naturalne
prawo i pozostawienie ciała, aby samodzielnie odzyskało zdrowie, a drugim byłoby
prowadzenie skutecznej walki z tym negatywnym czynnikiem. Ciało ma wrodzoną inteligencję
i siłę, aby rozwinąć swoistą odporność, aby skutecznie odeprzeć negatywne czynniki. Od czasu
odkrycia bakterii, wirusów i innych patogenów medycyna skupiła się przede wszystkim na
pierwszej procedurze, choć nie do końca ignoruje drugie podejście. W praktyce jednak
pierwszy sposób jest preferowanym leczeniem przez przeciętnego lekarza. Po leczeniu ostrej
choroby pacjenci są na ogół pozostawieni samym sobie. Z drugiej strony medycyna fizykalna,
w tym fizjoterapia, zajmuje się bardziej rehabilitacją niepełnosprawności fizycznej (na przykład
niepełnosprawności ruchowej) niż rehabilitacją zaburzeń czynnościowych.
Podejście metod i technik relaksacyjnych, takich jak joga, polega na tym, że trzeba się
wzmocnić, a nie marnować czas na pozbycie się określonego negatywnego czynnika.
„Dla człowieka, który nosi buty, cała ziemia rzeczywiście wyglądałaby, jakby była pokryta
miękką skórą”, głosi Yoga Vashistha [8]. Ten tekst pokazuje jeszcze jedno z wielu znaczeń
słowa „joga”, którym jest sannahana lub zbroja oraz dobre przygotowanie.
Jednym z ważnych celów jogi jest higiena i zdrowie. Pozytywne zdrowie to znacznie
więcej niż brak choroby; to radosne i energetyczne poczucie dobrostanu z dużą pojemnością
i odpornością naszego systemu immunologicznego na wszelkie specyficzne negatywne
czynniki. Ta koncepcja zdrowia nie oznacza po prostu zdolności do jakiejś pracy, ale przede
wszystkim do energicznej, czy wręcz żywiołowej zdolności do działania i nie dopuszczania do
apatii ani lenistwa. Współczesny człowiek wydaje się być pozbawiony wewnętrznej zdolności
do prowadzenia własnych zmagań, a wraz z postępem technologii coraz bardziej polega na
środkach zewnętrznych.
Joga realizuje terapię różnymi metodami, takimi jak procedury oczyszczania
141
Monografia naukowa
(Szatkarmy2), korekta diety (Mitahara), korekta postaw psychologicznych (Jamy i Nijamy),

przywrócenie mechanizmów psychofizjologicznych poprzez relaksację (Asany, Pranajamy,
Pratjahara), i skupianie swojego umysłu poprzez proces medytacyjny (Dharana, Dhjana).
W tym podejściu zmiana postawy wewnętrznej (Bhawa) jest bardzo ważna i raczej preferowane
jest myślenie, że „to ja jestem odpowiedzialny za moje dobre samopoczucie
i zdrowie, i odrzucam pogląd, że jest to obowiązek systemu opieki zdrowotnej (publicznej) lub
mojego lekarza rodzinnego". Wszystkie wyżej wymienione części/człony (Angi) jogi ściśle ze
sobą współpracują w procesie oczyszczania i regeneracji istoty ludzkiej, w wyniku czego może
mieć miejsce proces sam+ad+dha (składania w całość).
Ryc. 1. Zintegrowane mechanizmy jogi oddziaływujące na człowieka [9]
Takie zintegrowane oddziaływanie przez rożne człony (Angi) jogi wspomniane powyżej
przyczynią się do całkiem odmiennej koncepcji definicji różnych przykładowych
psychosomatycznych parametrów tak jak jest to przedstawione w tabeli 1 poniżej.
2
Szatkarmy czyli procedury higieniczno-terapeutyczne; są częścią Hatha-Jogi. Hatha Joga to dyscyplina która
umożliwia nadi śuddhi czyli oczyszczanie kanałów energetycznych zwanych nadi.
142
Monografia naukowa
Tabela 1. Cechy człowieka zdrowego i niezdrowego z punktu widzenia jogi [10]
Cechy człowieka
Zdrowy Niezdrowy
Świadomość: ciągły stan wzniosłości i błogości, Świadomość: ciągłe poczucie stresu, częste
dobry nastrój, dostęp do uniwersalnej wiedzy, brak silne emocje, uporczywe myśli, ciągłe poczucie
silnych emocji, brak uporczywych myśli, brak wyczerpania i awersja do życia, częsty lub ciągły
uczucia wyczerpania. zły nastrój.
Oddychanie: 16 lub więcej cykli na minutę
Oddychanie: 5-7 cykli na minutę (wdech, wydech
(tylko wdech i wydech, bez żadnego
i wyraźne zatrzymanie między nimi); im mniej
zatrzymania), im więcej oddechów na minutę i
oddechów na minutę i bardziej wyrównany
im bardziej nierówny przepływ powietrza w
przepływ powietrza w nozdrzach, tym człowiek
nozdrzach, tym bardziej człowiek jest
jest zdrowszy.
niezdrowy.
Odżywianie: głód zaspokajany niewielką ilością Odżywianie: jedzenie dużych ilości
naturalnego pożywienia (NPDR; przetworzonego termicznie nienaturalnego
niskoprzetworzona dieta roślinna), ciągłe poczucie pożywienia, ciągły brak poczucia głodu,
lekkiego głodu, jedno duże wypróżnienie rano lub trudność z wypróżnieniem po posiłku, bardzo
lekki stolec po każdym posiłku, oddawany w ciągu rzadki stolec, rzadziej niż co 24 godziny,
kilku sekund. oddawany przez długi czas.
Skóra: czysta, gładka, bez wykwitów, zmarszczek
Skóra: oleista z wykwitami, zmarszczkami i
i nieprzyjemnego zapachu, doskonała regulacja
wągrami, nieprzyjemny zapach, zbyt dużo lub
wymiany ciepła (niewielka ilość podskórnego
zbyt mało podskórnego tłuszczu.
tłuszczu).
Układ immunologiczny: częste choroby
Układ immunologiczny: nieobecność
przewlekłe, podatność na choroby zakaźne,
jakichkolwiek chorób; szybkie gojenie oparzeń,
powolne gojenie oparzeń, przecieć i zranień, z
przecieć i zranień, bez znacznego ropienia.
dużą ilością ropienia.
Mięśnie: elastyczne, sprężyste, gibkie, Mięśnie: słabe, sztywne, pozbawione gibkości,
umiarkowanie silne, rozwinięte proporcjonalnie w nieproporcjonalnie rozwinięte, obwisłe, słaba
całym ciele, dobra elastyczność stawów, więzadeł elastyczność stawów, więzadeł i ścięgien;
i ścięgien; mięśnie praktycznie nigdy nie są mięśnie szybko się męczą.
wyczerpane (super wytrzymałość́ ).
Joga i Ajurweda
Nauka jogi zawsze była bardzo zbliżona do nauki Ajurwedy (ayur - życie; weda –
wiedza, nauka), która jest powszechnie uznawana za najstarszy system leczniczy (medyczny)
świata. Ta nauka o życiu oparta jest na sutrach (aforyzmach) z Atharwawedy3, twierdzi, że
3
Artharwaweda - jedna czterech najstarszych ksiąg mądrości ludzkości, na która składają się: Ryg Weda, Jadżur
Weda, Sama Weda i Artharwa Weda. Wedy (sanskryt: wiedza, nauka) sześciokrotnie swoją objętością
przewyższają Biblię. Według indyjskiej tradycji cztery Wedy zawierają kompletną wiedzę z przeszłości,
traźniejszości i przyszłości.
143
Monografia naukowa
około 98% wszystkich chorób pochodzi z układu pokarmowego. Co ciekawe, w latach 90

King's College of London ogłosił, że ponad 90% wszystkich chorób związanych jest
z układem trawiennym. Gdy ktoś studiuje starożytne rękopisy jogiczne, staje się jasne, że
zdrowa dieta, która koncentruje się na świeżych, nieprzetworzonych, roślinnych produktach
wegetariańskich lub wegańskich bez GMO, jest optymalną. Campbells [11] nazywają tę dietę
specjalną dietą opartą na nieprzetworzonych roślinach (WFPB; Whole Food Plant Based diet),
która zasadniczo różni się od konwencjonalnych koncepcji wegetarianizmu. Joga i ajurweda
uwzględniają uważność w procesie przygotowywania, podawania i spożywania posiłków,
uznając je za bardziej subtelne aspekty wartości odżywczej żywności [10]. W rzeczywistości
centralnym procesem leczenia ajurwedyjskiego jest panćakarma, czyli pięć grup procedur
terapeutycznych, które tworzą jeden kompleksowy system oczyszczania organizmu z toksyn,
odmładzania i przywracania homeostazy z prawem naturalnym [12]. Charaka Samhita,
podstawowy tekst na temat Ajurwedy, opiera swoje wyjaśnienie ludzkiej struktury i funkcji na
Upaniszadach4 i mówi, że prawdziwe zdrowie można uzyskać tylko wtedy, gdy osiągnięte
zostanie całkowite wyzwolenie od spraw doczesnych [13].
Joga jako system ćwiczeń antystresowych

Wielu autorów postrzega jogę jako podstawowy system ćwiczeń mających na celu wywołanie
odruchu relaksacyjnego [14] oraz pomoc w radzeniu sobie ze stresem we współczesnym życiu,
który został dobrze udokumentowany przez ostatnie 50 lat [15]. Utrzymanie sprawności
fizycznej związanej ze zdrowiem i radzenie sobie ze stresem to główne powody, dla których
większość ludzi decyduje się na jogę [16]. Zarządzanie stresem ma krytyczne znaczenie w
stanach takich jak otyłość, cukrzyca, bezsenność, problemy trawienne lub choroby serca.
Wiadomo, że przewlekły stres wpływa na proces starzenia się poprzez skrócenie telomerazy
[17], dlatego joga może być przydatna dla osób starszych. Ponadto zbyt duży stres może
powodować negatywne wzorce behawioralne, takie jak nadmierne jedzenie lub niedożywienie,
picie alkoholu, palenie tytoniu i nadużywanie narkotyków, przy jednoczesnym zapominaniu o
zdrowej diecie i nawykach ćwiczeń.
Wydaje się, że każda choroba ma psychofizjologiczne uzasadnienie zastosowania
4
Upaniszady - starożytne sanskryckie teksty nauczania duchowego i idei hinduizmu; niektóre z nich są wspólne z
tradycjami religijnymi takimi jak buddyzm i dżinizm. Są one częścią najstarszych pism hinduizmu, Wed; dotyczą
medytacji, filozofii i wiedzy duchowej. Istnieje 108 podstawowych upaniszadów.
144
Monografia naukowa
praktyk relaksacyjnych. Joga wydaje się odgrywać kluczową rolę w zwalczaniu stresu
i stanów zapalnych, które wydają się być dość powszechne w większości NCD. Chroniczny
stres dotyka prawie każdego układu w naszym ciele i powoduje przewlekłe stany zapalne [18].
Stres może mieć bezpośredni i pośredni wpływ na chorobę. Poprzez zmniejszenie aktywności
współczulnego układu nerwowego (SNS; sympathetic nervous system) relaksacja może
zmniejszyć szkodliwe skutki przewlekłego stresu. Niektóre badania wydają się potwierdzać, że
zmiana takich czynników stylu życia jak ćwiczenia, dieta, zarządzanie stresem i jakość snu
poprawiają podstawowe procesy biologiczne odpowiedzialne za zdrowie i dobre
samopoczucie.
Joga jako terapia chorób układu krążeniowo-oddechowego

Wiele badań sugeruje, że joga kontroluje czynniki ryzyka chorób sercowo-
naczyniowych, takie jak ciśnienie krwi, profil lipidów w surowicy, palenie tytoniu, otyłość
i stres psychofizjologiczny [19, 20, 21, 22, 23, 24]. Badania te pokazują, że joga działa na kilku
poziomach, pomagając w zapobieganiu chorobom sercowo-naczyniowym; w skrócie joga
pomaga kontrolować te czynniki ryzyka. Joga wykazała, że jest bezpośrednią przyczyną
regresji miażdżycy i pomogła zmniejszyć zaburzenia rytmu serca [25] oraz, że jest przydatna
w rehabilitacji kardiologicznej. Ornish i wsp. [22] wykazali w swojej słynnej pracy, że zmiana
stylu życia może odwrócić chorobę wieńcową serca poprzez regresję zwężenia naczyń
wieńcowych i obniżenie LDL oraz podwyższenie HDL.
Nadciśnienie tętnicze jest poważnym problemem społecznym i szacuje się, że na całym
świecie ma to negatywny wpływ na ponad miliard osób [26]. W przypadku 90% dotkniętej tym
problemem populacji nie ma żadnej konkretnej przyczyny, jej etologia jest niejasna.
Nadciśnienie tętnicze jest klasyfikowane według wielkości i podzielone na trzy etapy [27]: (1)
z nadciśnieniem tętniczym BP 120-140/80-90 mmHg, (2) stadium I nadciśnienia BP 140-
160/90-100 mmHg, i stadium II nadciśnienia gdzie BP >160 mmHg (zakresy te różnią się
nieznacznie w USA i Europie). Wielu pacjentów z łagodnym
i umiarkowanym nadciśnieniem tętniczym, którzy wolą nie stosować leków, zdecydowało się
na jogę [28, 29]. Istnieje coraz więcej dowodów na to, że joga wpływa na nadciśnienie poprzez
samoregulację [30, 31]. Uważa się, że w tej samoregulacji biorą udział wszystkie cztery
podstawowe praktyki jogiczne: zasady etyczne (Jamy i Nijamy), pozycje fizyczne (Asany),
regulowany oddech (Pranajamy) i koncentracja umysłu często zwana medytacją (Dharana i
145
Monografia naukowa
Dhjana). Gard i wsp. [31] sugerują, że te cztery elementy biorą udział w integracji
samoregulacyjnej.
Przewlekła niedrożność przepływu powietrza w płucach obejmuje przewlekłe problemy
takie jak: rozedma płuc, astma i zapalenie oskrzeli, jednak warunki te mogą często nakładać się
na siebie u jednego pacjenta. Przewlekłe, obturacyjne choroby płuc charakteryzują się
przewlekłym stanem zapalnym dróg oddechowych, tkanek płuc i płucnych naczyń
krwionośnych z powodu narażenia na różne czynniki drażniące. Milanese i wsp. [32] wykazali,
że głębokie i powolne oddychanie powoduje poszerzenie dróg oddechowych i jest potencjalnie
korzystne w przypadku astmy, chociaż wydaje się, że nie przeprowadzono żadnych
rozstrzygających badań w tej dziedzinie. Powszechnie wiadomo, że oddechy jogiczne
Pranajama są powolne i głębokie. Wolne oddychanie poprawia wrażliwość baroreceptorów
[33] i obniża wrażliwość chemoreceptorów [34]. Oba te czynniki pomagają zmniejszyć
aktywność współczulnego układu nerwowego [35]. W swojej metaanalizie Liu
i wsp. [37] ustalili, że trening jogi zwiększa FEV15 oraz ogólną funkcję płuc i wydolność
wysiłkową poprzez wzmocnienie mięśni oddechowych [37], dlatego może być stosowany
w przypadku pacjentów z przewlekłą obturacyjną chorobą płuc.
Joga jako terapia chorób układu mięśniowo-szkieletowego

Choroby mięśniowo-szkieletowe (MSK; musculoskeletal) są drugą wiodącą przyczyną
niepełnosprawności na świecie. Najbardziej rozpowszechniony jest ból lędźwiowej części
kręgosłupa, ale ból szyi następuje tuż za nim [38]. Regularne ćwiczenia fizyczne są bardzo
ważne, aby właściwie radzić sobie z tego typu dolegliwościami MSK. Fizyczne korzyści
płynące z jogi zależą w dużej mierze od wariantów ćwiczeń i elementów zawartych
w praktyce, a joga oferuje bardzo bogate repozytorium technik i metod. Wyniki wielu badań
znacznie odstają od siebie, ponieważ różnią się pod względem komponentów oraz sposobu ich
prezentacji i wykonania. Na podstawie ostatnich eksperymentów stwierdzono, że co najmniej
jedna z podstawowych praktyk jogi - dynamiczna wersja Surjanamaskar (powitanie słońca)
poprawia zarówno sprawność fizyczną, jak i cechy antropometryczne praktykujących ją osób
5
FEV1 - Natężona objętość wydechowa pierwszosekundowa; objętość powietrza wydmuchnięta z płuc w czasie
pierwszej sekundy maksymalnie natężonego wydechu. Jest wyznaczana w trakcie wykonywania spirometrii.
146
Monografia naukowa
[39, 40]. Joga jest najbardziej znana na zachodzie jako system ćwiczeń, który poprawia gibkość
i elastyczność oraz zwiększa ruchomość stawów [41, 42]. Istnieją style jogi, które podkreślają
aspekty izometryczne, wskazując, że rozwijają siłę [43]. Taka prezentacja asan poprawia
stabilność stawów. Istnieje wiele badań wskazujących, że joga zmniejsza ból związany z
niepełnosprawnością czy szeroko pojętym inwalidztwem, co zostało opisane
w metaanalizie Bussinga i wsp. [44] oraz badaniach Boroń-Krupińskiej i Kulmatyckiego [45].
Praktyki jogiczne były stosowane w leczeniu wielu schorzeń pleców, w tym bólu
pleców, skoliozy i kifozy. Na całym świecie ból dolnej części pleców (LBP; lower back pain)
występuje u około 80% populacji i uważa się, że większość dorosłych doświadczy go
przynajmniej raz w życiu [46]. Przewlekłe LBP stało się główną przyczyną bólu
i niepełnosprawności. Specyficzne mechanizmy, za pomocą których joga może pomóc LBP są
nieznane, ale biorąc pod uwagę wielowymiarowość jogicznego podejścia, można zauważyć, że
kilka czynników sprzyja ogólnym pozytywnym wynikom, takich jak:
(a) zwiększona świadomość ciała i związana z nią, (b) korektą nieprawidłowych ruchów lub
pozycji ciała, (c) uwolnienie stresu psychicznego i napięć w ciele oraz (d) zwiększenie
aktywności fizycznej. Cramer i wsp., [47] wykonali metaanalizę dziesięciu badań dotyczących
bólu kręgosłupa i stwierdzili korzystny wpływ jogi na LBP.
Joga jako terapia nowotworów

Badania w Stanach Zjednoczonych pokazują, że z medycyny komplementarnej
i alternatywnej korzysta około 50% osób, które przeżyły nowotwór [48]. Praktyki ciała
i umysłu oferowane przez jogę podczas i po leczeniu nowotworu pomagają radzić sobie ze
stresem, skutkami ubocznymi leczenia i innymi objawami. Powszechnie wiadomo, że stres
negatywnie wpływa na każdy układ biologiczny w naszym organizmie [18]. Stres wpływa na
naszą odporność w bardzo negatywny sposób: stres obniża odporność, a jednocześnie zwiększa
stan zapalny [49]. Buffart i wsp. [50] i Harder i wsp. [51] przeprowadzili metaanalizę
fizycznych i psychospołecznych korzyści jogi u pacjentów z nowotworami oraz osób, które
przeżyły, i odkryli ogólnie pozytywne efekty. Chociaż istnieją pewne ograniczenia dotyczące
dostępnych badań, np. większość badań przeprowadzono na kobietach z nowotworem piersi,
istnieją wystarczające dowody na pozytywne wyniki, aby polecić jogę dorosłym poddawanym
leczeniu nowotworów. W kilku przypadkach odnotowano znaczną poprawę, a jednocześnie nie
zgłoszono żadnych niepożądanych efektów. Warto zauważyć, że joga zapewnia
147
Monografia naukowa
psychospołeczne korzyści osobom, które przeżyły nowotwory, takie jak zwiększony wigor,
pozytywne samopoczucie emocjonalne oraz obniżony poziom stresu, lęku i depresji [52].
Joga jako terapia cukrzycy

Szacuje się, że w jednym z najbardziej zaawansowanych technologicznie społeczeństw,
w Stanach Zjednoczonych, 22 miliony ludzi cierpi na cukrzycę typu 2,
a szczególnie dotyczy to osób w wieku 65 lat lub starszych, gdzie około 20% tej grupy
społecznej choruje na tę przypadłość [53]. Konsekwencje zdrowotne, społeczne
i ekonomiczne są dramatycznie wysokie, biorąc pod uwagę fakt, że około 10% amerykańskiego
budżetu na ochronę zdrowia przeznacza się na cukrzycę i to czyni ją najdroższą chorobą
przewlekłą [54]. Podstawowe mechanizmy cukrzycy nie są jeszcze dobrze poznane, ale wydaje
się, że są bardzo złożone i wzajemnie oddziałują na siebie. Hansen
i Innes [55] sugerują, że joga ma pozytywny wpływ na cukrzycę na co najmniej cztery sposoby:
(1) poprzez zmniejszenie wpływu stresu wpływającego na funkcję metaboliczną, reakcje
zapalne i zmniejszenie powikłań sercowo-naczyniowych (CVD), (2) poprzez przesunięcie
równowagi autonomicznego układu nerwowego z układu współczulnego do
przywspółczulnego, (3) w szczególności aktywują struktury mózgu i układy neurochemiczne
związane ze skupionym umysłem i pozytywnym wpływem uważności [56] oraz (4) poprawia
skład ciała i promuje odchudzanie poprzez zwiększenie sprawności związanej ze zdrowiem
i zapewnieniem wsparcia społecznego [57].
Praktyka jogi może również poprawić inne wskaźniki ryzyka istotne w leczeniu cukrzycy typu
2, w tym obniżenie stresu oksydacyjnego [58], polepszenie funkcjonowania autonomicznego
układu nerwowego [59], obniżenie konieczności stosowania leków [60] oraz poprawę nastroju
i jakości snu [61, 62].
Wiele badań sugeruje, że joga może odgrywać ważną rolę w niskokosztowej interwencji w celu
poprawy stanu pacjenta z cukrzycą poprzez poprawę wielu wskaźników takich jak kontrola
glikemii, poziomu lipidów, poprawa masy i składu ciała, obniżenie ciśnienia krwi i stresu
oksydacyjnego, zmniejszenie aktywacji układu sympatycznego oraz poprawę nastroju, snu i
ogólnie jakości życia.
Joga jako terapia chorób psychicznych

Powszechnie przyjmuje się, że lęk jest dysfunkcją układów reakcji na stres
autonomicznego układu nerwowego i osi podwzgórze-przysadka-nadnercza. Nadpobudliwość
148
Monografia naukowa
współczulnego układu nerwowego lub hipoaktywność przywspółczulnego układu nerwowego

zostały udokumentowane przez Thayera, Hansena, Saus-Rose'a i Johnsena [63].
Ta nierównowaga ma duży wpływ na wszystkie układy organizmu, w tym na układ sercowo-
naczyniowy, oddechowy, immunologiczny, itp. Joga może pomóc wzmocnić te układy poprzez
takie mechanizmy, jak zmniejszenie aktywności współczulnego układu nerwowego
i zwiększenie aktywności przywspółczulnego układu nerwowego, zmniejszając aktywność
układu limbicznego lub modulując funkcje poznawcze w taki sposób, że poprawi to błędną
interpretację zagrożenia lub zwiększy aktywność wyższego mózgu nad niższym mózgiem
emocjonalnym i powiązanej z tym fizjologicznej reaktywności. Istnieje wiele badań
wskazujących na silny wpływ różnych praktyk jogi na poziom stresu i lęku [52, 64]. Należy
jednak zauważyć, że ze względu na różnorodność leczonych schorzeń i niską jakość wielu
badań wciąż nie zostało jednoznacznie wykazane, że joga jest skuteczna w leczeniu lęku lub
zaburzeń lękowych w ogóle. Niemniej jednak osiągnięto zachęcające wyniki, szczególnie
w odniesieniu do zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych.
Poważne zaburzenie depresyjne (MDD; major depressive disorder) jest jednym
z najczęstszych schorzeń psychiatrycznych, które według różnych szacunków Światowej
Organizacji Zdrowia dotykają 350 milionów osób na całym świecie [65]. Szacuje się, że 20%
kobiet i 12% mężczyzn doświadczy poważnej depresji w ciągu swojego życia. MDD definiuje
się jako co najmniej dwutygodniowy okres, w którym występuje obniżony nastrój lub utrata
zdolności przeżywania przyjemności (anhedonia) i co najmniej cztery inne objawy obejmujące
zmiany masy ciała, utrata lub wzmożenie apetytu, zaburzenia snu (bezsenność lub nadmierna
senność), spowolnienie i obniżenie poziomu aktywności oraz energii, pogorszenie obrazu
siebie (poczucie niskiej wartości, poczucie winy), pogorszenie koncentracji
i skłonności do samobójstwa. Aby spełnić kryteria diagnostyczne, objawy te muszą znacznie
upośledzać funkcjonowanie społeczne, zawodowe oraz inne kryteria. MDD jest złożonym
zaburzeniem biopsychosocjologicznym, które często występuje z zaburzeniami lękowymi
[66]. Badania sugerują, że zmiany w metabolizmie neuroprzekaźników, takich jak serotonina,
noradrenalina lub dopamina w mózgu, podkreślają patofizjologię depresji [67]. Hastler i wsp.
[68] wykazali dowody na to, że MDD jest związana ze zmniejszeniem całkowitego kwasu
gamma-aminomasłowego (GABA) w korze przedczołowej i potylicznej (GABA jest głównym
neuroprzekaźnikiem w mózgu). MDD jest również zaburzeniem związanym ze stresem,
zwłaszcza stresem przewlekłym [69].
Praktyki jogi mogą prowadzić do korzystnych zmian w układach neuroprzekaźników,
układzie hormonalnym i układzie odpornościowym. Stres środowiskowy prowadzi do
149
Monografia naukowa
nierównowagi autonomicznego układu nerwowego, zwiększenia aktywności współczulnego

układu nerwowego i zmniejszenia przywspółczulnego układu nerwowego, co jest związane
z niedostateczną aktywnością układu GABA w mózgu [70, 71]. Badania Streeter i wsp. [70]
sugerują, że aktywowany przez jogę przywspółczulny układ nerwowy, zmniejszenie
aktywności współczulnego układu nerwowego, a także powoduje zwiększenie poziomu GABA
w podwzgórzu, co jest skorelowane z poprawą nastroju [72]. Wstępne badania pokazują, że
praktyka jogi nazywana Yoga Nidra wpływa na inny układ neuroprzekaźników, który reguluje
nastrój, motywację i nagrodę/przyjemność, które są zaburzone przez depresję [73].
Pomimo tego, że joga pierwotnie rozwinęła się jako system rozwoju duchowego, wiele
starożytnych rękopisów często wspomina o uspokajającym wpływie jogi na umysł. Oprócz lęku
i depresji istnieją inne zaburzenia psychiczne, w których joga może być skuteczną terapią.
Techniki głębokiej relaksacji i medytacji zapewniają intensywne doznania zmysłowe,
emocjonalne i poznawcze na wiele sposobów, takich jak np. synchronizacja między centralną i
peryferyjną siecią autonomiczną. Różne techniki medytacji i uważności wpływają
i modulują systemy uwagi i emocji oraz ustanawiają hipo-metaboliczny stan czuwania
z przewagą układu przywspółczulnego. Na przestrzeni tysiącleci system jogi opracował setki
różnych narzędzi i metod radzenia sobie z różnymi zaburzeniami. Ostatnio podjęto próby
leczenia niektórych form psychozy, takich jak schizofrenia [74] i niektórych zaburzeń
poznawczych, szczególnie u osób starszych [75] z wykorzystaniem jogi.
Joga jako terapia w geriatrii

Coraz więcej seniorów odchodzi od leczenia farmakologicznego i przestawia swoje
zainteresowania na modyfikację stylu życia i inicjuje w swoim życiu odmienne podejścia
behawioralne. Nauka jogi dobrze nadaje się do wpływania na takie aspekty życia seniorów.
Istnieje wiele badań dostarczających informacji o zmianach fizycznych zachodzących wraz
z wiekiem jak na przykład zaobserwowany powolny spadek masy ciała [76] lub spadek siły
mięśni [77]. Inni badacze uwzględniają również zmiany w strukturze sercowo-naczyniowej
[78]. Według Buchnera i wsp. [79] to pogorszenie się fizycznej sprawności powoduje spadek
ogólnej jakości życia. Wiele chorób związanych z wiekiem dobrze reaguje na praktyki jogiczne,
które ze swej natury mają zintegrowany wpływ na cały psychosomatyczny organizm. Joga
zajmuje się tymi aspektami na poziomie układu mięśniowo-szkieletowego, sercowo-
naczyniowego, psychospołecznego, poznawczego i duchowego. Stec i wsp. [80] odkryli, że
osoby ćwiczące regularnie jedną z podstawowych praktyk jogicznych zwanych Surjanamaskar,
150
Monografia naukowa
która koordynuje Asany, Pranajamy w połączeniu ze skupionym umysłem, odnotowały bardzo

korzystny wpływ na funkcje sercowo-naczyniowe. Taka aktywność obniżyła maksymalne tętno
oraz ciśnienie krwi, znacznie zwiększyła objętość wyrzutową serca w porównaniu do osoby
prowadzącej siedzący styl życia. Aktywność fizyczna zwiększa gęstość mineralną kości, ten
pozytywny związek odkryli Phoosuwan i wsp. [81]. Obserwowano również pogorszenie
funkcji poznawczych u osób starszych, a takie działania, jak medytacja lub dociekanie istoty
swojej jaźni, pomogły spowolnić pogorszanie funkcji poznawczych [82]. Inne negatywne
czynniki psychiczne, takie jak stres, lęk i depresja, są również skutecznie zwalczane za pomocą
różnych technik jogicznych, o których wspomniano już wcześniej.
Joga jako profilaktyka i odnowa biologiczna

Do niedawna większość ludzi umierała na choroby zakaźne, jednak zmieniło się to
w kierunku NCD dopiero w drugiej połowie XX wieku i można im przypisać prawie 2/3
zgonów na całym świecie [83]. Statystyki pokazują, że obecnie pięć z siedmiu głównych
przyczyn śmierci to NCD - w szczególności choroby związane ze stylem życia, takie jak
choroby serca, nowotwory, przewlekła choroba płuc, udar mózgu i cukrzyca typu 2 [84].
Te przewlekłe choroby związane ze stylem życia można przypisać takim czynnikom, jak złe
odżywianie, zbyt duży stres, siedzący tryb życia, używaniem tytoniu i alkoholu, itp. [83].
Jogiczny styl życia odnosi się bezpośrednio do wszystkich tych czynników. Oprócz zmian
fizjologicznych, które mają wpływ na zdrowie, jogiczny styl życia zmienia również zachowanie
ze względu na zwiększoną uważność, świadomość ciała i dobre samopoczucie [85] (patrz Ryc.
1). Ogólnie coraz więcej dowodów pochodzących z badań takich jak: kliniczne,
eksperymentalne lub epidemiologiczne, pokazuje przydatność jogi w promowaniu profilaktyki
zdrowotnej oraz ogólnego dobrego samopoczucia (dobrostanu). Jednym
z najlepszych sposobów, aby uczynić jogiczny styl życia bardziej dostępnym jako profilaktykę,
byłoby włączenie jogi i ćwiczeń relaksacyjnych do obowiązkowych szkolnych programów
nauczania oraz w miejscu pracy.
Ostatnio nowe gałęzie medycyny o nazwie Mind-Body Medicine lub Lifestyle Medicine
(np. program dla studentów medycyny w Harvard University) wraz z innymi systemami terapii
behawioralnej stały się bardziej popularne wśród pacjentów, ale niestety nasze systemy opieki
zdrowotnej nadal je zaniedbują i nadal koncentrują się na chirurgii
i innych metodach inwazyjnych lub na zastosowaniu rozwiązań farmaceutycznych. Być może
terapie behawioralne, takie jak kultywowanie przebaczenia, akceptacji lub szczęścia, są
151
Monografia naukowa
trudniejsze do oszacowania niż pomiary tętna czy ciśnienia krwi, niemniej jednak są one równie
ważne dla ogólnego odczucia zdrowia, dobrostanu i dobrego samopoczucia.
Decydując się na terapię jogi ważne jest, aby zdawać sobie sprawę, że istnieje wiele
szkół i stylów jogi, a każdego roku pojawiają się nowe „marki” jogi. Istnieją również tradycyjne
systemy jogi opracowane przez Kaivalyadhama Yoga Institute w Lonavla, The Yoga Institute
w Santa Cruz (Mumbai), SVYASA Yoga University w Bangalore lub Himalayan Yoga
Institute. Można wyróżnić styl oparty na precyzyjnym wykonywaniu pozycji, taki jak BKS
Iyengar z Pune i jego pochodne, takie jak np. Anusara Yoga, Purna Yoga lub San Jeevan Yoga.
Ponadto opierając się na tradycji znanego nauczyciela Krishnamacharji, można było odróżnić
Ashtanga Yogę, Vinyasa Jogę, Power Yogę oraz bardziej łagodne i terapeutyczne podejście
Svatha Jogi. Na tej liście można również wymienić jogę tantryczną Swamiego Gitanandy i
Bihar School of Yoga.
Poniżej znajduje się podsumowanie wyników badania ankietowego przeprowadzonego
przez Yoga Biomedical Trust z Wlk. Brytanii w latach 1983-84. Przebadane zostało trzy tysiące
osób o bardzo zróżnicowanych dolegliwościach zdrowotnych, którym jako terapię
alternatywną zapisano jogę. Wyniki wskazują, że joga była bardzo skuteczna w leczeniu
alkoholizmu, bólu pleców, chorób nerwowych i mięśniowych, lęku, artretyzmu, wrzodów, oraz
przy opanowaniu chorób serca i raka. Pełne wyniki przedstawiono w tabeli 2.
Tabela 2. Procent pacjentów zgłaszających poprawę dzięki praktyce jogi [10]
Procent osób
Liczba zgłoszonych
Dolegliwość zgłaszających
przypadków
poprawę
Ból pleców 1142 98
Artretyzm lub reumatyzm 589 90
Lęk 838 94
Migreny 464 80
Bezsenność 542 82
Choroby nerwowe i mięśniowe 112 96
Problemy menstruacyjne 317 68
Napięcie przedmiesiączkowe 848 77
Zaburzenia menopauzy 247 83
Nadciśnienie 150 84
Choroby serca 50 94
152
Monografia naukowa
Astma lub zapalenie oskrzeli 226 88

Wrzody dwunastnicy 40 90
Hemoroidy 391 88
Otyłość 240 74
Cukrzyca 10 80
Rak 29 90
Uzależnienie od tytoniu 219 74
Alkoholizm 26 100
Wnioski
Terapia jogą może mieć prawdziwą wartość praktyczną, pod warunkiem, że jej zasady
nie zostaną pomieszane z zasadami zaczerpniętymi z innych terapii. Niektóre współczesne
szkoły jogi mają tendencję i pokusę mieszania różnych terapii z jogą reprezentując „niewinny”
pogląd, że dzięki temu uzyskają „aprobatę” szerszej społeczności lub też by dodać „elegancję”
do pokazów i prezentacji. Współczesny system medyczny ma skłonność do postrzegania jogi
jedynie jako swoistego rodzaju terapii ruchowej. Pomimo tego, że jogiczne procedury
terapeutyczne zawierają pewne ćwiczenia, czy raczej poprawnie mówiąc postawy ciała, należy
zauważyć, że fizjologia zwykłych dynamicznych i energicznych ćwiczeń nie mogłaby być
zastosowana do ich oceny. Terapia jogi obejmuje nie tylko zwykłe ćwiczenia, ale także
zapewnia kompleksowe złożone procedury, które obejmują wszystkie aspekty ludzkiej
osobowości. Terapia jogiczna wydaje się przydatna w leczeniu niektórych chorób
przewlekłych. Chociaż niektóre ćwiczenia hatha-jogiczne mogą pomóc w wielu dysfunkcjach
metabolicznych oraz w niektórych fizycznych deformacjach i niepełnosprawnościach, ich
prawdziwe miejsce znajduje się w medycynie psychosomatycznej. Warto też zauważyć, że
terapia jogiczna rzadko jest pomocna w ostrych chorobach, ale może pomóc w zapobieganiu
takim atakom poprzez poprawę odporności i rezyliencji.
Sugestią autora jest, aby skupić się na zastosowaniu jogi jako terapii z klasyczną
interpretacją tego systemu opracowaną przez joginów, wieszczów i ryszich6 z przeszłości. Joga
jest systemem naukowym opartym na prawdziwych doświadczeniach i wiarygodnych
obserwacjach poczynionych przez starożytnych „intuicyjnych naukowców” lub
„inspirowanych” mędrców przez tysiąclecia, podczas gdy współczesne badania jogi są dopiero
w początkowej fazie.
6
Ryszi- natchniony mędrzec, widzący prawdę, medrzec, prorok, wizjoner.
153
Monografia naukowa
Bibliografia
1. Hunter D.J., Reddy K.S.: Noncommunicable diseases. N Engl J Med 2013; 369(14):
1336-1343.
2. American Psychological Association. Stress in America 2015 [dostęp 2017.03.16];
https://www.apa.org/news/press/releases/stress/2014/stress-report.pdf
3. Ornish D.: Preventive Medicine Research Institute https://pmri.org/lifestyle-medicine/
(dostęp 2020.04.16).
4. Bijlani R.L et al.: Understanding Medical Physiology, with a special chapter on yoga
physiology by Bhole M.V. New Delhi: Jaypee Bros.; 1995.
5. Feuerstein G., Feuerstein B.: The Bhagavad-Gita: A New Translation. Shambhala 2014.
6. Kuvalayananda S., Vinekar S.L.: Yogic Therapy. Delhi, India: Government of India
Press; 1971.
7. Hariharananda-Aranya S.: Yoga Philosophy of Patanjali. Calcutta University Press,
Calcutta; 1981.
8. Venkatesananda S.: Vasistha’s Yoga. State University of New York Press; 1993.
9. Stec K., Pilis K.: Techniki higieniczno-terapeutyczne jogi. Częstochowa:
Wydawnictwo im. S. Podobińskiego Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego im.
Jana Długosza w Częstochowie; 2019.
10. Stec K. Dynamic Surjanamaskar – Sun Salutations. Delhi: Motilal Banarsidass; 2017.
11. Campbell T.C., Campbell T.M.: The China Study: The Most Comprehensive Study of
Nutrition Ever Conducted and the Startling Implications for Diet, Weight Loss and
Long-term Health. Dallas, USA: BenBella Books; 2006.
12. Joshi S.V.: Ayurveda and Panchakarma – The Science of Healing and Rejuvenation.
Delhi, India: Motilal Banarsidass; 1998.
13. Kimura K.K.: Yoga Therapy Theory – Modern methods based on traditional teachings
of human structure and function. Japan: Japan Yoga Niketan; 2016.
14. Benson H., Klipper M.Z.: The Relaxation Response. HarperCollins; 2001.
15. Sharma M.: Yoga as an alternative and complementary approach for stress management:
a systematic review. J Evid Based Complementary Altern Med. 2014; 19(1): 59-67.
16. Quilty M.T., Saper R.B., Goldstein R., Khalsa, S.B.: Yoga in the Real World:
Perceptions, Motivators, Barriers, and patterns of Use. Glob Adv Health Med. 2013;
154
Monografia naukowa
2(1): 44-49.
17. Epel E.S., Blackburn E.H., Lin J., Dhabhar F.S., Adler N.E., Morrow J.D., Cawthon
R.M.: Accelerated telomere shortening in response to life stress. Proc Natl Acad Sci
USA 2004; 101(49): 17312-17315.
18. Chrousos G.P., Gold P.W.: The concepts of stress and stress system disorders. Overview
of physical and behavioral homeostasis. JAMA 1992; 267(9): 1244-1252.
19. Chu P., Gotink R.A., Yeh G.Y., Goldie S.J., Hunink M.M.: The effectiveness of yoga in
modifying risk factors for cardiovascular disease and metabolic syndrome: A systematic
review and meta-analysis of randomized controlled studies. European Journal of
Preventive Cardiology 2016; 23(3): 291-307.
20. Gupta S.K., Sawhney R.C., Rai L., Chavan V.D., Dani S., Arora R.C., …Nanda NC.:
Regression of coronary atherosclerosis through healthy lifestyle in coronary artery
disease patients--Mount Abu Open Heart Trial. Indian Heart J 2011; 63(5): 461-469.
21. Kochupillai V., Kumar P., Singh D., Aggarwal D., Bhardwaj N., Bhutani M., Das S.N.:
Effect of rhythmic breathing (Sudarshan Kriya and Pranayam) on immune functions
and tobacco addiction. Ann N Y Acad Sci 2005; 1056: 242-252.
22. Ornish D., Brown S.E., Scherwitz L.W., Billings J.H., Armstrong W.T., Ports T.A.,
Gould K.L.: Can lifestyle changes reverse coronary heart disease? The Lifestyle Heart
Trial. The Lancet 1990; 336(8708): 129-133.
23. Raghuram N., Parachuri V.R., Swarnagowri M.V., Babu S., Chaku R., Kulkarni R.,
Nagendra H.R.: Yoga based cardiac rehabilitation after coronary artery bypass surgery:
one-year results on LVEF, lipid profile and psychological states – a randomized
controlled study. Indian Heart J 2014; 66(5): 490-502.
24. Telles S., Naveen K.V.: Yoga for rehabilitation: an overview. Indian J Med Sci 1997;
51(4): 123-127.
25. Lakkireddy D., Atkins D., Pillarisetti J., Ryschon K., Bommana S., Drisko J., Vanga S.,
Dawn B.: Effect of yoga on arrhythmia burden, anxiety, depression, and quality of life
in paroxysmal atrial fibrillation: the YOGA My Heart Study. J Am Coll Cardiol 2013;
61(11): 1177-1182.
26. Edwards E., DiPette D.J., Townsend R.R., Cohen D.L.: Top 10 landmark studies in
hypertanesion. Journal of the American Society of Hypertension 2014; 8(16): 437-447.
27. Chobania A.V., Bakris G.L., Black H.R., Cushman W.C., Green L.A., Izzo J.L. Jr.:
National High Blood Pressure Education Program Coordinating C. (2003) The Seventh
155
Monografia naukowa
Report of the Joint National Committee on Prevention, detection, evaluation and

treatment of high blood pressure: the JNC report JAMA 2003; 289(19): 2560-2572.
28. Bell R.A., Suerken C.K., Grzywacz J.G., Lang W., Quant S.A., Arcury T.A.: CAM use
among older adults age 65 or older with hypertension in the United States: General use
and disease treatment. Journal of Alternative Medicine 2006; 12(9): 903-909.
29. Thiyagarajan R., Pal P., Pal G.K., Subramanian S.K., Trakroo M., Bobby Z., Das A.K.:
Additional benefit to standard lifestyle modification and blood pressure in
prehypertensive subjects: A randomized controlled study. Hypertesnion research 2015;
38(1): 48-55.
30. Gard T., Noggle J., Par C., Vago D., Wildson A.: Potential self-regulatory mechanism
of yoga for psychological health. Frontiers in Human Neuroscience 2014; 8: 770.
31. Hagger M.: Self-regulation: An important construct to health psychology research and
practice. Health Psychology Review 2010; 4: 57-65.
32. Milanese M., Saporiti R., Bartolini S., Pellegrino R., Baroffio M., Brusasco V., Crimi
E.: Bronchodilator effects of exercise hyperpnea and albuterol in mild-to-moderate
asthma. J Appl Physiol 2009; 107(2): 494-499.
33. Bernardi L., Gabutti A., Porta C., Spicuzza L. Slow breathing reduces chemoreflex
response to hypoxia and hypercapnia, and increases baroreflex sensitivity. J Hypertens
2001; 19(12), 2221-2229.
34. Spicuzza L., Gabutti A., Porta C., Montano N., Bernardi L.: Yoga and chemoreflex
response to hypoxia and hypercapnia. The Lancet 2000; 356(9240): 1495-1496.
35. Raupach T., Bahr F., Herrmann P., Luethje L., Heusser K., Hasenfuss G., Bernardi, L.,
Andreas, S.: Slow breathing reduces sympathoexcitation in COPD. Eur Respir J 2008;
32(2): 387-392.
36. Liu X.C., Pan L., Hu Q., Dong W.P., Yan J.H., Dong L.: Effects of yoga training in
patients with chronic obstructive pulmonary disease: a systematic review and meta-
analysis. J Thorac Dis 2014; 6(6): 795-802.
37. Stec K., Choudhary R., Kulmatycki L.: Effect of dynamic Surjanamaskar on differential
chest circumference of physical education students. Human Movement 2010; 11(2):
179-183.
38. Fejer R., Kyvik K.O., Hartvigsen J.: The prevalence of neck pain in the world
population: a systematic critical review of the literature. Eur Spine J 2006; 15(6): 834-
848.
156
Monografia naukowa
39. Stec K.: Effects of the yoga practice of Dynamic Surjanamaskar on the physiological,
psychological, physical fitness and anthropometric characteristics of Indian students.
Doctoral dissertation. Warsaw, Jozef Pilsudski University of Physical Education 2014;
1-176.
40. Stec K., Choudhary R.: Effect of dynamic Surjanamaskar on physical efficiency index
of physical education students. Bangladesh J Sport Sci 2009: 9(1): 62-73.
41. Choudhary R., Stec K.: The effects of dynamic Surjanamaskar on flexibility of
university students. J Adv Dev Res 2010; 1(1): 45-48.
42. Mandroukas A., Vamvakoudis E., Metaxas T., Papadopoulos P., Kotoglou K.,
Stefanidis P., … Mandroukas K.: Acute partial passive stretching increases range of
motion and muscle strength. J Sports Med Phys Fitness 2014; 54(3): 289-297.
43. Patel N.K., Newstead A.H., Ferrer, R.L.: The effects of yoga on physical functioning
and health related quality of life in older adults: a systematic review and meta-analysis.
J Altern Complement Med. 2012; 18(10): 902-917.
44. Büssing A., Ostermann T., Lüdtke R., Michalsen, A.: Effects of yoga interventions on
pain and pain-associated disability: a meta-analysis. J Pain 2013; 13(1): 1-9.
45. Boroń-Krupińska K., Kulmatycki L.: Relaxation as a supportive method in chronic,
Non-malignant pain treatment: a review 2007-2014. Archives of Budo. Science of
Martial Arts and Extreme Sports 2016; 12: 103-116.
46. Balagué F., Mannion A.F., Pellise F., Cedraschi C.: Non-specific low back pain. The
Lancet 2012; 379: 482-491.
47. Cramer H., Haller H., Lauche R., Dobos G.: A systematic review and meta-analysis of
yoga for low back pain. Clin J Pain 2013; 29(5): 450-460.
48. Mao J.J., Palmer C.S., Healy K.E., Desai K., Amsterdam, J.: Complementary and
alternative medicine use among cancer survivors: a population-based study. J Cancer
Surviv 2011; 5(1): 8-17.
49. Lutgendorf S.K., Sood A.K.: Biobehavioral factors and cancer progression:
physiological pathways and mechanisms. Psychosom Med. 2011; 73(9): 724-730.
50. Buffart L.M., van Uffelen J.G, Riphagen I.I., Brug J., van Mechelen W., Brown W.J.,
Chinapaw M.J.: Physical and psychosocial benefits of yoga in cancer patients and
survivors, a systematic review and meta-analysis of randomized controlled trials. MC
Cancer 2012; 12: 559.
157
Monografia naukowa
51. Harder H., Parlour L., Jenkins V.: Randomized controlled trials of yoga interventions
for women with breast cancer: a systematic literature review. Support Care Cancer
2012; 20(12): 3055-3064.
52. Kulmatycki L. Burzyński Z., Relaksacja joga nidry i medytacji Bensona a poziom lęku
oraz emocje gniewu i depresji. Postępy Rehabilitacji Tom. XXI 2007; 3: 23-29.
53. Danaei G., Finucane M.M., Lu Y., Singh G.M., Cowan M.J., Paciorek C.J.: National,
regional, and global trends in fasting plasma glucose, and diabetes prevalence since
1980: Systematic analysis of health examination service and epidemiological studies
with 170 country-years and 2.7 millions participants. The Lancet 2011; 378(9785): 31-
40.
54. Petersen M.: American Diabetes Association (2013) Economic costs of diabetes in the
US in 2012. Diabetes Care 2013; 36: 1033-1046.
55. Hansen E., Innes K.E.: The benefits of yoga for adults for adults with type 2 diabetes:
A review of the evidence and call for a collaborative, integrated research initiative.
International Journal of Yoga Therapy 2013; 23(2): 71-83.
56. Innes K.E., Selfe T.K.: Meditation as a therapeutic intervention for adults at risk for
Alzeimer’s disease – Potential benefit and underlying mechanisms. Frontiers of
Pyschiatry 2014; 5: 40.
57. van Dam H.A., van der Horst F.G., Knopps L., Ryckman R.M., Crebolder H.F., van den
Borne B.H..: Social report in diabetes: A systematic review of controlled intervention
studies. Patient Education and Counseling 2005; 59(1): 1-12.
58. Vincent H.K., Innes K.E., Vincent K.R.: Oxidative stress and potential interventions to
reduce oxidative stress in overweight and obesity. Diabetest, Obesity and Metabolism
2007; 9(6): 813-839.
59. Carnethon M.R., Prineas R.J., Temprosa M., Zhang Z.M., Uwaifo G., Molitch M.E. The
association among autonomic nervous system function, incident diabetes, and
intervention arm in the Diabetes Preventtion Program. Diabetes Cure 2006; 29(4): 914-
919.
60. Nagarathna R., Usharani M., Rao A., Chaku R., Kulkarni R., Nagendra. Efficacy of
yoga based life style modification program on medication score and lipid profile in type
2 diabetes – A randomized control study. International Journal of Diabetes in
Developing Countries 2012; 32(3): 122-130.
158
Monografia naukowa
61. Cappucio F.P., D’Elia L., Strazzullo P., Miller M.A. Quality and quantity of sleep and
incidence of type 2 diabetes: A systematic review and meta-analysis. Diabetes Cure
2010; 33(2): 414-420.
62. Nouwen A., Winkely K., Twisk J., Lloyd C.E., Peyrot M., Ismail K.: Type 2 diabetes
mellitus as a risk factor for the onset of depression: A systematic review and meta-
analysis. Diabetologia 2010; 53(12): 2480-2486.
63. Thayer S., Hansen A.L., Saus-Rose E., Johnsen B.H.: Heart rate variability, prefrontal
neural function, and cognitive performance: The neuro-visceral integration perspective
on self-regulation, adaptation, and health. Ann Behav Med 2009; 37: 141-153.
64. Kirkwood G., Rampes H., Tuffrey V., Richardson J., Pilkington, K.: Yoga for anxiety:
A systematic review of the research evidence. B J Sports Med 2005; 39: 884-891.
65. World Health Organization.: mhGAP intervention guide for mental, neurological, and
substance use disorders in non-specialized health settings. Geneva World Health
Organization; 2010.
66. Kessler R.C., Berglund P., Demler D., Jin R., Koretz D., Merikangas K.R. … Wang
P.S.: The epidemiology of major depressive disorder: Results from the National
Comorbidity Survey Replication (NCS-R). JAMA 2003; 289: 3095-3105.
67. Belmaker R.H., Agam G.: Major depressive disorder. New England Journal of Medicine
2008; 358: 55-68.
68. Hasler G., van der Veen J.W., Tumonis T., Meyers N., Shen J., Drevets W.C.: Reduced
prefrontal glutamata/Glutamine and gamma-aminobutyric acid levels in major
depression determined using proton magnetic resonance spectroscopy. Archives f
General Psychiatry 2007; 64: 193-200.
69. Roy K., Campbell M.K.: A unifying framework for depression: Bridging the major
biological and psychosocial theories through stress. Clinical and Investigative Medicine
2013; 36: E190-200.
70. Streeter C.C., Gerbarg P.L., Saper R.B., Ciraulo D.A., Brown R.P.: Effect of yoga on
the autonomic nervous system gamma-aminobutyric-acid, and allostasis in epilepsy,
depression, and post-traumatic stress disorder. Medical Hypoteses 2012; 78: 571-579.
71. McEween B.S., Stellar E.: Stress and the individual mechanisms leading to disease.
Archives of Internatl Medicine 1993.: 153: 2093-2101.
72. Streeter C.C., Whitefield T.H., Owen L., Rain T., Karri S.K. Yakhkind A., Jansen J.E.:
Effect of yoga versus walking on mood, anxiety, and brain GABA levels: A randomised
159
Monografia naukowa
controlled MRS study. Journal of Alternative and Complimentary Medicine 2010; 16:
1145-1152.
73. Jjaer T.W., Bertelsen C., Piccini P., Brooks D., Alving J., Lou H.C.: Increased dopamine
tone during meditation- induced change of consciousness. Cognitive Brain Research
2002; 13: 255-259.
74. Cramer H., Lauche R., Klose P., Langhorst J., Dobos G.: Yoga for schizophrenia: A
systematic review and meta-analysis. BMC Psychiatry 2013; 13:32.
75. Harisprasad V.R., Koparade V., Sivakumar P.T., Varambally S., Thirthally J, Varghese
M., … Gangadhar B.N.: Randomized clinical trial of yoga-based intervention in
residents from elderly homes: Effects on cognitive function. Indian Journal of
PSychiatry 2013; 55: S357-363.
76. Bray G. (Eds.): Obesity in America. Washington: DC: Department of Health, Education
and Welfare; 1979.
77. Reed R.L., Pearlmutter L., Yochum K., Meredith K.E., Mooradian A.D.: The
relationship between muscle mass and muscle strength in the elderly. J Am Geriatr Soc
1991; 39(6): 555-561.
78. Di Bello V., Lattanzi F., Picano E., Talarico L., Caputo M.T., Di Muro C., ..Giusti C.:
Left ventricular performance and ultrasonic myocardial quantitative reflectivity in
endurance senior athletes: an echocardiographic study. Eur Heart J 1993; 14(3): 358-363.
79. Buchner D.M., Larson E.B., Wagner E.H., Koepsell T.D., de Lateur, B.J.: Evidence for
a non-linear relationship between leg strength and gait speed. Age Ageing 1996; 25(5):
386-391.
80. Stec K., Pilis K., Pilis W., Michalski C.: Individual metabolic differences during
Dynamic Surjanamaskar. Polish J Sport Med. 2016; 32(3): 181-188.
81. Phoosuwan M., Kritpet T., Yuktananda P.: The effects of weight bearing yoga training
on the bone resorption markers of the postmenopausal women. J Med Assoc Thai 2009;
92: S102-S108.
82. Ramdev S.: Maharishi Patanjali’s Yogadarśana (the yoga philosophy). Uttarkhand.
India. Divya Prakashan; 2008.
83. Bauer U.E., Briss P.A., Goodman R.A., Bowman B.A.: Prevention of chronic disease
in the 21st century: elimination of the leading preventable causes of premature death
and disability in the USA. The Lancet 2014, 384(9937), 45-52.
160
Monografia naukowa
84. Jones D.S., Podolsky S.H., Greene J.A.: The burden of disease and the changing task of
medicine. N Engl J Med. 2012; 366(25): 2333-2338.
85. Ross A., Friedmann E., Bevans M., Thomas S.: Frequency of yoga practice predicts
health: results of a national survey of yoga practitioners. Evid Based Complement
Alternat Med 2012; 983258.
DOI: 10.16926/afips.2020.12
161
Monografia naukowa
APITURYSTYKA, APITERAPIA ORAZ TERAPIA

KRAJOBRAZEM NA PRZYKŁADZIE „MIASTECZKA
PSZCZELEGO” W DZIĘGIELOWIE (ŚLĄSK CIESZYŃSKI)
KATARZYNA KASPROWSKA-NOWAK1
1
Katedra Polityki Społecznej, Pracy Socjalnej i Turystyki
Streszczenie
W artykule skupiono się głównie na charakterystyce pasieki, która znana jest
w regionie cieszyńskim jako „Miasteczko Pszczele”. Wyjątkowość omawianego gospodarstwa
pasiecznego wynika nie tylko z jego usytuowania w dawnym kamieniołomie wapieni
cieszyńskich (zlokalizowany w pobliżu granicy z Republiką Czeską), ale także
z oryginalnego wyglądu uli, które mają postać domków inspirowanych beskidzką architekturą.
Wyróżniona pasieka stanowi atrakcję dla miłośników apiturystyki z różnych stron Europy.
Ponadto posiada duży potencjał prozdrowotny, nie tylko w zakresie metod profilaktyki i
niekonwencjonalnego leczenia chorób przy użyciu produktów pszczelich
o różnorodnych właściwościach (m.in. antybakteryjnych, regeneracyjnych, stymulujących oraz
immunomodulacyjnych), ale również w aspekcie leczenia powietrzem z ula.
W opracowaniu zwrócono także uwagę na aspekty (walory) terapeutyczne krajobrazu
pasiecznego (obecność uli – chatek góralskich, bzyczenie pszczół, świergot ptaków, szum
drzew, cisza, wielobarwność i różnorodność roślin w pasiecie, ich zapachów etc.) oraz w jego
otoczeniu (malownicze i działające kojąco widoki na pasma górskie Beskidu Śląskiego,
a także Beskidu Śląsko-Morawskiego). Stwierdzono, że za sprawą „doświadczania krajobrazu”
i multisensorycznego „ogrodu pszczelego” dokonuje się regeneracja człowieka, poprawa jego
nastroju, koncentracja umysłu i zmniejszenie poziomu stresu, co jest istotne nie tylko w
rozwoju turystyki (apiturystyki), ale i też w kontekście zdrowia i poprawy jakości życia.
162
Monografia naukowa
Słowa kluczowe: apiturystyka, apiterapia, produkty pszczele (apiterapeutyki), hortiterapia,

krajobraz terapeutyczny, „Miasteczko Pszczele”, Dzięgielów
Wstęp
Apiturystyka jest jedną z form turystyki związana z pszczelarstwem oraz produktami
pszczelimi nie tylko w aspekcie spożywczym, ale także leczniczym i ekologicznym. Pełni ona
różnorodne funkcje, m.in. edukacyjną, prozdrowotną, społeczną i krajoznawczą.
W Polsce na większą skalę rozwija się ona od stosunkowo niedawna i często
wprowadzana jest do ofert gospodarstw agroturystycznych jako innowacyjna forma oferty
turystycznej na terenach wiejskich [1].
W ostatnich latach można wyraźnie zaobserwować wzrost liczby pasiek oferujących
przyjezdnym spędzenie wolnego czasu w gospodarstwach pasiecznych, dodatkowe atrakcje
z zakresu hodowli pszczół oraz różnorodne produkty pszczele – nie tylko miód, ale również
propolis (kit pszczeli), pierzgę, pyłek kwiatowy, mleczko pszczele, jad i wosk pszczeli
(tzw. apiterapeutyki). Warto także wspomnieć o turystyce nastawionej na odwiedzanie tzw.
apiinhalatoriów, gdzie wdychane jest powietrze z ula. Biorąc pod uwagę aspekty zdrowotne
gospodarstw pasiecznych, niektórzy odwiedzają je ze względu na poprawę kondycji układu
nerwowego poprzez oddziaływanie tzw. biopola łączonego z dobroczynną energią wytwarzaną
przez pszczoły.
Historia pszczelarstwa na Śląsku Cieszyńskim, w którym znajduje się obszar badań,
sięga drugiej poł. XVIII w. [2, 3, 4, 5]. Ważnym wydarzeniem było powstanie w 1872 r. Sekcji
Ogrodniczo-Pszczelarskiej przy Towarzystwie Rolniczym Ziemi Cieszyńskiej,
a następnie utworzenie Towarzystwa Ogrodniczo-Pszczelarskiego dla Księstwa Cieszyńskiego.
Obecnie duże znaczenie na badanym terenie posiada Beskidzki Związek Pszczelarzy „Bartnik”
z siedzibą w Bielsku-Białej. Składa się on z licznych oddziałów (m.in. w Cieszynie, Dębowcu,
Hażlachu i Goleszowie), a jego głównym celem jest ciągłe doskonalenie, doradztwo i wymiana
doświadczeń w zakresie hodowli pszczół pomiędzy gospodarzami krajowymi i zagranicznymi,
organizowanie sesji referatowych, rozwój pszczelarstwa oraz ochrona pszczoły miodnej (Apis
mellifera L.) w regionie [6].
Od lat 70. minionego stulecia historia pszczelarstwa w obszarze badań wiąże się
z działalnością słynnego artysty – pszczelarza, śp. Jana Gajdacza, który w nieczynnym
kamieniołomie wapienia cieszyńskiego (usytuowanym na wzniesieniu „Mołczyn” koło
Goleszowa blisko granicy z Republiką Czeską) założył pasiekę w postaci chatek góralskich,
163
Monografia naukowa
która znana jest jako „Miasteczko Pszczele”. Należy podkreślić, iż wyróżniony obiekt uchodzi
za wyjątkową atrakcję turystyczną województwa śląskiego i znajduje się na „Szlaku
Tradycyjnego Rzemiosła Śląska Cieszyńskiego”. Cieszy się także dużą popularnością wśród
odwiedzających z różnych stron Europy. Ponadto stanowi miejsce dla organizowanego tutaj co
roku święta pszczelarzy, pszczół i ich miłośników – tzw. „Dnia Miodu” oraz główny przedmiot
niniejszej pracy.
Cel pracy i metodyka

Głównym celem opracowania jest ogólna charakterystyka oraz przybliżenie
olbrzymiego potencjału turystycznego i prozdrowotnego (terapeutycznego) niewielkiego
gospodarstwa pasiecznego zlokalizowanego w Dzięgielowie (49°42'27.08"N, 18°42'32.22"E;
około 440 m n.p.m.), w rejonie przejścia granicznego w Lesznej Górnej (gmina Goleszów,
powiat cieszyński, województwo śląskie), gdzie przebiegają interesujące szlaki turystyczne
(np. „Główny Karpacki Szlak Rowerowy”).
Podstawą pracy były wielokrotne wyjazdy Autorki w obszar badawczy w celu
przeprowadzenia wywiadów z właścicielami „Miasteczka Pszczelego” (śp. Jan Gajdacz,
Małgorzata Welet), a także wykonania różnorodnych badań (m.in. geologicznych,
geomorfologicznych i botanicznych) oraz sporządzenia dokumentacji fotograficznej. Ważne
były również konsultacje z osobami zajmującymi się pszczelarstwem oraz wywiady
z odwiedzającymi wyróżnioną pasiekę.
Uwarunkowania środowiskowe i ogólny opis pasieki

Wyrobisko wapienne, które zostało zaadoptowane na potrzeby charakteryzowanej
pasieki, jest miejscem nasłonecznionym, gdyż jest otwarte od strony południowo-wschodniej.
Należy zaznaczyć, iż promienie słoneczne mają bardzo korzystny wpływ na mikroklimat,
zwłaszcza w okresie wiosennym i zimowym, gdyż ocieplają i osuszają ule, wpływając tym
samym na warunki rozwoju roju. Badane miejsce jest zaciszne (bowiem oddalone od drogi
szybkiego ruchu i budynków mieszkalnych), a także osłonięte ścianami skalnymi
i częściowo lasem, co chroni pasiekę przed niekorzystnym wiatrem, a zwłaszcza wschodnim
i północnym. Ponadto jest ogrodzone i obsadzone roślinami, co ma duże znaczenie w hodowli
pszczół, ponieważ w upalne dni dają im półcień i dodatkowo są dla nich punktami
orientacyjnymi. Ważne jest również oddalenie pasieki od najbliższej zabudowy mieszkalnej,
164
Monografia naukowa
co zapewnia okolicznym mieszkańcom poczucie bezpieczeństwa, ponieważ pszczoły mogą być

czasem rozdrażnione
Dawny kamieniołom, zaadoptowany na potrzeby „Miasteczka Pszczelego”, ma kształt
zbliżony do owalnego a jego zagospodarowana powierzchnia, która należy do pszczelarzy,
wynosi zaledwie 16 arów. Od północy, zachodu i częściowo od południa otoczony jest lasem
mieszanym z przewagą klonu jaworu (Acer pseudoplatanus), dębu (Quercus robur) i świerka
(Picea abies), który wymiera. Od strony południowej sąsiaduje z łąką kośną i polami
uprawnymi. Warto podkreślić, iż występowanie drzew w sąsiedztwie omawianej pasieki jest
bardzo istotne w dodatkowych (leśnych) źródłach pożytków, na których może pojawić się
spadź (masowo występuje na gatunkach iglastych).
W ścianach charakteryzowanego wyrobiska, zwłaszcza w jego północno-wschodniej
części, można spotkać odsłonięcia wapieni cieszyńskich, które częściowo pokryte są
roślinnością. Na jego dnie występują luźne bloki tego surowca skalnego, które stanowią
interesujący element kompozycji ogrodowych, a także oddziałują jako bodźce sensoryczne.
Wnętrze kamieniołomu zagospodarowane jest przez liczne obiekty pasieczne. Należą do nich
przede wszystkim ule architektoniczne, świetlica, pracownia pszczelarska oraz rzeźby
wkomponowane w bogatą i bujną roślinność – w tym miododajną (np. drzewo storczykowe
Catalpa bignonioides i wielosił błękitny Polemonium caeruleum).
Ule, które ułożone są tutaj w grupy chatek drewnianych, dają pszczołom ochronę przed
wiatrem, zimnem oraz są ustawione na drewnianych belkach. Posiadają one przeważnie żółte
barwy i białe okienka, zaś tzw. ule korpusowe – barwy niebieskie lub niebiesko-zielone,
gdyż są najbardziej rozpoznawane przez pszczoły [7, 8]. Ich wylotki zorientowane są
w stronę słońca, stanowiąc miejsca najbardziej pilnowane przez pszczoły. W ich sąsiedztwie
ustawione są rozmaite poidła pasieczne wyłożone kamieniami.
Potencjał turystyczny i terapeutyczny „Miasteczka Pszczelego”

Adaptacja nieczynnego wyrobiska na potrzeby stacjonarnej pasieki (architektonicznie
nawiązującej do beskidzkiego folkloru), jego malownicze położenie na przedpolu Beskidów
i przy granicy z Republiką Czeską (ułatwiające turystyczną mobilność o charakterze
międzynarodowym) oraz na „Szlaku Tradycyjnego Rzemiosła Śląska Cieszyńskiego”, a także
łatwy dojazd (do pasieki z Lesznej Górnej można dojechać drogą asfaltową) sprawiają, iż cieszy
się on dużym zainteresowaniem wśród turystów z różnych stron Polski (zwłaszcza
z Górnego Śląska), jak również Europy (m.in. Czech, Słowacji, Austrii, Niderlandów
165
Monografia naukowa
i Niemiec). Są to najczęściej pasjonaci pszczelarstwa i różnorodnych produktów pszczelich [9,

10], którzy odwiedzają to unikatowe miejsce zazwyczaj w dni wolne od pracy, w okresie od
wiosny do późnej jesieni. Kamieniołom z pasieką jest przygotowany także dla wycieczek,
młodzieży szkolnej i dzieci. Jego zwiedzanie jest możliwe po uzgodnieniu z właścicielami, za
co nie są pobierane opłaty.
W ostatnich latach obserwuje się systematyczny wzrost liczby turystów odwiedzających
„Miasteczko Pszczele”, zarówno w kategorii turystów krajowych jak
i turystów zagranicznych. Najczęściej jest to spowodowane poszukiwaniem miejsc
atrakcyjnych przyrodniczo z dala od wielkomiejskiego hałasu, które zaspokajają
psychologiczne i duchowe potrzeby osób odwiedzających pasiekę, jak również ze względu na
jej promocję w mediach. Największą liczbę turystów notuje się latem, zwłaszcza na przełomie
czerwca i lipca – a w szczególności podczas tzw. „Dnia Miodu”, który organizowany jest
w pasiece na zakończenie sezonu pszczelego z pomocą członków Koła Pszczelarzy
w Dzięgielowie. Należy podkreślić, iż występowanie dodatkowej infrastruktury pasiecznej
(m.in. w postaci świetlicy, pracowni pszczelarskiej, drewnianych ław i stołów
w bezpośrednim sąsiedztwie uli – domków), bardzo ułatwia organizowanie tego typu imprez,
które mają charakter otwarty. Połączone są one przede wszystkich z degustacją pochodzących
z omawianej pasieki produktów pszczelich – głównie miodów (m.in. rzepakowego, lipowego,
gryczanego, wielokwiatowego, nektarowo-spadziowego i akacjowego o bogatych
właściwościach przeciwzapalnych, antybiotycznych, wykrztuśnych i odnawiających) [11], jak
również potraw i trunków regionalnych na ich bazie. Podczas wspomnianego wydarzenia
prezentowany jest także sprzęt pszczelarski z wykorzystaniem specjalnego ula pokazowego.
Prowadzone są także pogadanki z zakresu hodowli pszczół dzięki współpracy gospodarzy
„Miasteczka Pszczelego” z zaprzyjaźnionymi pszczelarzami z regionalnych i zagranicznych
sekcji.
Obok wspomnianych miodów, do innych produktów pszczelich, które można nabyć
w „Miasteczku Pszczelim” należą: świece z wosku pszczelego (wytwarzane ręcznie), pyłek
kwiatowy i pierzga. Te pierwsze są cenione nie tylko z uwagi na walory estetyczne, ale także
zdrowotne, gdyż spalają się bezdymnie. Zalecane są one przede wszystkim alergikom
i osobom, które mają problemy z zatokami. Niektórzy stosują je jako tzw. odpromienniki
w mieszkaniach, ponieważ są one nasycone jonami eliminującymi promieniowanie
elektromagnetyczne. Wyróżnione świece znajdują również wykorzystanie w aromatoterapii
z uwagi na miodowo-propolisowy aromat, który neutralizuje zapachy, uspokaja i poprawia
samopoczucie – podobnie jak ich „ciepłe” żółte światło.
166
Monografia naukowa
Pyłek kwiatowy (ma postać kulki z kwiatowego pyłku, zlepionego śliną pszczoły
i miodem o słodko-gorzkawo-miodowym smaku) jest jednym z najbardziej prozdrowotnych
produktów pszczelich, m.in. z uwagi na właściwości metaboliczne (regulacje przemianę
materii), detoksykacyjne (odtruwające), antyalergiczne i antydepresyjne (wspomaga leczenie
depresji i zwiększa koncentrację). Natomiast pierzga jest połączeniem pyłku kwiatowego,
miodu, mleczka pszczelego oraz enzymów pszczelich o kwaskowatym i żywiczym posmaku.
Posiada działanie silnie wzmacniające i regenerujące. Wykorzystuje się ją np. w leczeniu
schorzeń kardiologicznych, anemii, reumatyźmie, a także w leczeniu dolegliwości ze strony
układu pokarmowego i nerwowego. Warto nadmienić, iż w apitaerapii uchodzi często za
produkt pszczeli bardziej cenny niż miód.
Na dzień dzisiejszy nocleg w charakteryzowanym gospodarstwie nie jest możliwy.
Należy nadmienić, iż jego właściciele mają plany w stworzeniu odpowiedniego obiektu
noclegowego rozpatrywanego pod kątem terapeutycznym i tzw. uloterapii (nowy kierunek
apiterapii), który może być dodatkową atrakcją turystyczną. Jak już wspomniano na wstępie,
polega ona na leczeniu różnych dolegliwości powietrzem z uli, które wydostaje się z nich do
pomieszczeń, w których przebywa człowiek. Takie „zabiegi” są bardzo korzystne dla
centralnego układu nerwowego, oddechowego oraz sercowo-naczyniowego, gdyż powietrze
z uli pozbawione jest bakterii, wirusów i grzybów, ponieważ pszczoły bardzo dbają
o czystość. Dodatkowo ilość substancji leczniczych w takich „oparach pszczelich” jest zależna
od temperatury powietrza na zewnątrz i pory roku. Jak wynika ze spostrzeżeń pszczelarzy, już
po pierwszym seansie inhalacyjnym (może on trwać kilka minut a nawet kilkanaście godzin)
odczuwa się polepszenie kondycji psychofizycznej oraz poprawę jakości snu. Ponadto obecne
w powietrzu z uli tzw. flawonoidy neutralizują szkodliwe dla organizmu wolne rodniki, które
są odpowiedzialne za procesy starzenia się.
Wyróżnione obiekty (apiinhalatoria) są bardzo popularne w Alpach Austriackich oraz
na wschodzie (Ukraina, Rosja, Chiny). W naszym kraju można je spotkać chociażby
w Beskidzie Wyspowym (Pasieka „Andrzeja”), na terenie Ogrodu Dendrologicznego
w Poznaniu, czy też w Łazach k. Zawiercia oraz na Górze Zborów w Podlesicach [12].
„Pszczele Miasteczko” jest miejscem, do którego często się wraca z uwagi na pierwsze
wrażenie. Obecność: uli – chatek góralskich, rzeźb i drewnianej infrastruktury pasiecznej
wkomponowanej w bujną roślinność (w tym miododajną), wielobarwność kwiatów oraz ich
zapach, woń wytopionego wosku pszczelego unosząca się z ramek, bzyczenie pszczół, świergot
ptaków, szum liści ze znajdujących się tutaj drzew i krzewów tworzą osobliwy krajobraz
kamieniołomu. Ponadto działają jak „ogród terapeutyczny”, a zarazem dzieło sztuki – dzięki
167
Monografia naukowa
kilkudziesięcioletniej pracy artysty i pszczelarza, Jana Gajdacza. Omawiane miejsce i jego

multisensoryczność, ma duży potencjał na przeprowadzenie zajęć z zakresu hortiterapii i
ogrodnictwa pasiecznego [13], gdyż odpowiednio dobrane rośliny bardzo silnie wpływają na
zmysły (zwłaszcza wzroku, słuchu, dotyku, zapachu i smaku). Spacer w takim „ogrodzie
pszczelim” ma niewątpliwy wpływ na zdrowie [ryc. 1]. Redukuje nie tylko napięcie nerwowe,
ale też stwarza nastrój do refleksji i kontemplacji krajobrazu w ciszy.
Ryc. 1. Pasieka tzw. „Miasteczko Pszczele” w Dzięgielowie jako przykład pozytywnego

i multisensorycznego „ogrodu terapeutycznego” (fot. K. Kasprowska-Nowak)
Wewnętrzne ukojenie w „Miasteczku Pszczelim” można przede wszystkim odnaleźć

wśród dźwięków bzyczenia pszczół, tj. mikrowibracji, które powstają dzięki ruchom
168
Monografia naukowa
skrzydełek tych owadów, co jest również istotne we wspomnianej wcześniej uloterapii

i oddziaływaniu tzw. biopola.
W opracowaniu W. Gekeler’a [14] odnajdujemy wiele interesujących informacji
w jaki sposób pszczoły przekazują danym dźwiękiem daną sytuację, co można wykorzystać
w działaniach edukacyjnych wśród odwiedzających tę wyjątkową pasiekę. Wesołość pszczół
jest głównie dostrzegana w spokojnym ich przelocie, który jest praktycznie niesłyszalny. Kiedy
słyszymy głośne brzęczenie (jakby owady miały sobie wiele do powiedzenia) można go łączyć
z pierwszym przelotem pszczół. Słysząc inne dźwięki, takie jak: pomruki (najprawdopodobniej
zawiadowczynie nawołują do źródła pożytku), „tiukanie” wygryzionej
z matecznika matki (ogłoszenie władzy), „kwakanie” zamkniętej w komórce królowej
(ogłaszanie rychłego wyjścia z matecznika), brzęczenie o wysokim tonie (alarm strażniczek,
czyli podejrzenie pojawienia się wrogów i przewidywanie kontrataku), burczenie (trutnie
wylatują z ula w gorące letnie dni), czy też wycie (rodzina w taki sposób informuje o braku
matki).
Kolejnym elementem, który jest „atutem” omawianej pasieki w aspekcie
terapeutycznym jest jej otoczenie. Tworzy go mozaika różnorodnych krajobrazów, m.in.
leśnych, łąkowych, rolniczych oraz górskich z widokami na pasma Beskidu Śląskiego oraz
Beskidu Śląsko-Morawskiego [ryc. 2]. Estetyka wyróżnionych krajobrazów posiada istotne
znaczenie w kształtowaniu się więzi emocjonalnych człowieka z miejscem. Ponadto może być
ważnym czynnikiem wpływającym sprzyjającym odbudowie zdrowia psychicznego poprzez
wielozmysłowy „odbiór” krajobrazu. Jak zauważył S. Bernat [15] funkcjonuje pojęcie
krajobrazoterapii (pejzażoterapii) oznaczające nie tylko malarstwo i fotografię pejzażową.
W wyróżnionej formie terapii zalecany jest spacer, zwłaszcza po lesie, który przyczynia
się do głębokich zmian zarówno w układzie nerwowym, jak i hormonalnym człowieka. Należy
wspomnieć i o tym, iż krajobraz w otoczeniu „Miasteczka Pszczelego” wpływa niewątpliwie
na podejmowanie w nim aktywności, szczególnie turystyczno-rekreacyjnych.
169
Monografia naukowa
Ryc. 2. Mozaika różnorodnych krajobrazów (ekosystemów) w sąsiedztwie „Miasteczka

Pszczelego”, która ma duże znaczenie w poprawie zdrowia psychicznego i tworzy nastrój
sprzyjający refleksji (fot. K.Kasprowska-Nowak)
170
Monografia naukowa
Podsumowanie
Nieczynny kamieniołom wapieni cieszyńskich „Na Mołczynie” zaadaptowany na
potrzeby pasieki zwanej „Miasteczkiem Pszczelim”, która jest inspirowana góralską
architekturą, stanowi oryginalne i niepowtarzalne miejsce na mapie krajobrazu kulturowego
i terapeutycznego Śląska Cieszyńskiego. Posiada wyjątkową estetykę przestrzeni, która
harmonizuje z beskidzką przyrodą oraz cieszy się dużą popularnością wśród turystów
z różnych stron Europy. Ponadto stanowi idealne miejsce do przeprowadzenia różnorodnych
zajęć, m.in. z zakresu edukacji przyrodniczej, apiturystyki, geoturystyki, apiterapii
(w perspektywie – uloterapii), hortiterapii oraz krajobrazoterapii.
Przybliżone w pracy i oferowane przez wyróżnione gospodarstwo produkty pszczele
(głównie miody, pyłek kwiatowy, pierzga i świece z wosku pszczelego) mają silne właściwości
prozdrowotne (biologiczne), zaś omówione aktywności (np. hortiterapia i terapia krajobrazem)
– działanie terapeutyczne wśród różnych grup wiekowych społeczeństwa.
Krajobraz „Miasteczka Pszczelego” (ze szczególnym uwzględnieniem różnorodnych
elementów „ogrodu pszczelego” w postaci roślinności i infrastruktury pasiecznej), a także
mozaika różnorodnych krajobrazów w jego otoczeniu (górskich, leśnych, łąkowych, pól
uprawnych itd.) dostarczają wielu pozytywnych bodźców multisensorycznych (w tym
akustycznych w kontekście dźwięków wydawanych przez pszczoły). Ponadto przyczyniają się
do zwiększenia wrażliwości na piękno krajobrazu, dźwięków i ciszy. W rezultacie są bardzo
pożyteczne dla zdrowia człowieka na płaszczyźnie intelektualnej (m.in. pozytywny wpływ na
wyobraźnię, kreatywność, koncentrację), fizycznej (np. poprawa zdrowia
i samopoczucia), społecznej (poprawa relacji międzyludzkich i odpowiedzialności)
i emocjonalnej (stymulowanie zmysłów, obniżenie napięcia i stresu).
Bibliografia
1. Woś B.: Apiturystyka jako innowacyjna forma oferty turystycznej na terenach wiejskich.
Studia Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, z. 163; 2015: 297–306.
2. Kasprowska-Nowak K.: Znaczenie wybranych wyrobisk w krajobrazie i turystyce Pogórza
Cieszyńskiego. W: Nita J., Chybiorz R. (red.). Wyrobiska i geostanowiska w krajobrazie.
Problem adaptacji i udostępnienia. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego nr 26; Sosnowiec;
2014: 175–187.
3. Kasprowska-Nowak K.: Sztuka pszczelarska w krajobrazie kamieniołomu na Śląsku
Cieszyńskim. W: Bernat S., Flaga M. (red.). Inspiracje krajobrazowe – Landsacape
171
Monografia naukowa
inspirations. Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej UMCS w Lublinie, Lublin;

2017: 40–49.
4. Kasprowska-Nowak K.: Potencjał geoturystyczny w lasach Pogórza Cieszyńskiego. Studia i
Materiały CEPL w Rogowie, 19, 52/3; 2017: 118–124.
5. Kasprowska-Nowak K., Marek A.: Geotourism valorisation of selected quarries of Kłodzko
Region and Cieszyn Foothills. Quaestiones Geographicae 38 (1); 2019: 41–51.
6. Koło Pszczelarzy – Cieszyn https://bzp-bartnik.org.pl/Cieszyn.php [dostęp: 03.07.2020]
7. Ślósarz J.: Zakładanie Pasieki. Poradnik młodego pszczelarza. Wyd. Małopolski Ośrodek
Doradztwa Rolniczego. Karniowice; 2012: 22 s.
8. Pohl F.: Pszczelarstwo dla początkujących. Wyd. Bauer-Weltbild Media. Warszawa; 2008:
124 s.
9. Madras-Majewska, B., Majewski, J.: Apitourism as a form of educational tourism, Research
Papers of Wrocław University of Economics, 304; 2013: 144–153.
10. Šivic F.: Apitourism: A fusion of apiculture and travel in verdant lands. Bee. World, 90, 3;
2013: 66–67.
11. Biernat J.: Żywienie, żywność a zdrowie. Wyd. Astrum, Wrocław; 2001: 156–160.
12. Pierwsze apiinhalatorium w Beskidzie Wyspowym
http://beskidwyspowy.prv.pl/www/pasieka.html [dostęp: 02.07.2020]
13. Maćkoś-Iwaszko E., Nowak J.: Hortiterapia jako środek poprawiający zdrowie i jakość
życia człowieka. W: Bernat S. (red.). Krajobraz a zdrowie. Wyd. Zakład Ochrony Środowiska
UMCS w Lublinie; Lublin: 63–73.
14. Geakeler W.: Pszczoły. Poradnik hodowcy. Wyd. RM; Warszawa; 176 s.
15. Bernat S.: Terapeutyczne właściwości krajobrazu. W: Bernat S. (red.). Krajobraz
a zdrowie. Wyd. Zakład Ochrony Środowiska UMCS w Lublinie; Lublin: 33–51.
172

Aktywność Fizyczna I Problematyka Stresu - Ok

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Aktywność Fizyczna I Problematyka Stresu - Ok

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Aktywność Fizyczna I Problematyka Stresu - Ok

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Aktywność ﬁzyczna

Konsultacja naukowa prof. dr hab. n. med. Aleksander Sieroń dr h.c. mult.

Redaktor Naczelna Wydawnictwa

© Copyright by Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza

Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego

AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA I FIZJOTERPIA

Michał Zych, Agnieszka Biskupek-Wanot

WPŁYW ZABAW I GIER RUCHOWYCH NA PRAWIDŁOWY WZROST I ROZWÓJ

LĘDŹWIOBÓL – NIEUSTANNIE ROSNĄCY PROBLEM WSPÓŁCZESNEGO

OCENA APARATU RUCHU PRZY POMOCY TESTU FMS U MŁODYCH PIŁKARZY

ROZWÓJ BADAŃ NAD STABILIZACJĄ KOMPLEKSU LĘDŹWIOWO-

WSPÓŁCZESNE POGLĄDY NA TEMAT LECZENIA LĘDŹWIOBÓLU ..................... 58

ZDROWOTNE ASPEKTY TRENINGU KARATE ........................................................... 73

Emilia Gajda, Agnieszka Biskupek-Wanot

STRES I JEGO SKUTKI ..................................................................................................... 83

Monika Skoczek, Mariusz Kuberski, Agnieszka Biskupek-Wanot

STRES ZAWODOWY ........................................................................................................ 92

Agnieszka Antkowiak, Adrianna Kosior-Lara

WPŁYW STRESU NA PRACĘ PIELĘGNIAREK A WYPALENIE ZAWODOWE ..... 103

SYTUACJE STRESOWE W PRACY KOMORNIKÓW SĄDOWYCH ......................... 115

JOGA I RELAKS JAKO ELEMENTY ZDROWIA PUBLICZNEGO ............................ 137

APITURYSTYKA, APITERAPIA ORAZ TERAPIA KRAJOBRAZEM NA

WPŁYW ZABAW I GIER RUCHOWYCH NA PRAWIDŁOWY

MICHAŁ ZYCH1, AGNIESZKA BISKUPEK-WANOT1

Postęp techniczny i rozwój cywilizacji wyparły udział aktywności fizycznej w życiu

Zabawy te, stosowane głównie w grupie najmłodszych dzieci, pomagają

Zabawy i gry bieżne

W okresie starzenia się i starości maleje wydolność organizmu. Wiadomym jest, że

Zabawy i gry rzutne

W końcowej fazie okresu młodzieńczego organizm osiąga szczyt rozwojowy dlatego, ze

Zabawy i gry skoczne

Zabawy i gry kopne

Zabawy i gry z mocowaniem i dźwiganiem

Zabawy i gry koordynacyjne

LĘDŹWIOBÓL – NIEUSTANNIE ROSNĄCY PROBLEM

Epidemiologia dolegliwości bólowych kompleksu lędźwiowo-miednicznego

odcinka kręgosłupa są najbardziej powszechne właśnie w grupie osób starszych. Z jeszcze

Społeczne i ekonomiczne skutki dolegliwości bólowych.

Etiologia dolegliwości bólowych odcinka lędźwiowo-krzyżowego

być związane z dolegliwościami bólowymi. Wykazały to już w latach dziewięćdziesiątych

pogłębiać i nasilać tę dolegliwość to niepokój, depresja, symptomy somatyczne, stres,

przyzwyczajeń ruchowych i czynności, które do wystąpienia objawów doprowadziły. Tą

1999, 42: 366-372

OCENA APARATU RUCHU PRZY POMOCY TESTU FMS U

szkolenia został opracowany w Akademii Klubu Sportowego Raków Częstochowa. Dzieci

Zawodnicy podczas treningów systematycznie wykonywali ćwiczenia, których celem

był staż treningowy zawodników wewnątrz każdej z badanych grup wiekowych.

Lp. Badany Badanie 1 Badanie 2 Badanie 3

Lp. Badany Badanie 1 Badanie 2 Badanie 3

Lp. Badany Badanie 1 Badanie 2 Badanie 3

wpłynął na sprawność aparatu ruchu młodych zawodników ocenianą testem FMS we

J Sport Med. 2019; 1(4), 35: 61-72.

ROZWÓJ BADAŃ NAD STABILIZACJĄ KOMPLEKSU

Początek idei stabilizacyjnej

stabilności tułowia. Mięśnie te odpowiadają również za przejmowanie obciążenia

podobnego wniosku mówiącego o tym, że u osób z dolegliwościami bólowymi dolnej części

Współczesne podejście do pracy stabilizacyjnej

donosząc jednocześnie o wielu interesujących faktach związanych ze stabilizacją. Mięsień