Professional Documents
Culture Documents
Biologia Na Czasie 3 POD Text
Biologia Na Czasie 3 POD Text
A
Biologia na czasie 3
dla liceum ogólnokształcącego i technikum
Zakres podstawowy
Droga Nowa Ero,
Nigdy bym nie publikowała publicznie książek wydawnictw, które działają na uczciwych zasadach.
Wasza firma jednak promuje masowy dodruk, całkowicie niepotrzebnych książek, które mogłyby
zastąpione wersjami elektronicznymi!
Co prawda e-booki są dostępne na waszej stronie, jednak:
W przeciwieństwie do fizycznej książki, licencja na e-book kończy się po roku. Oznacza to,
że jeżeli moja córka chciałaby powtórzyć sobie całą wiedzę do matury, musiałabym jej
kupić wszystkie wasze książki od nowa.
Waszych e-booków nie da się pobrać! Wymagają one dostęp do internetu, co uniemożliwia
ich użycie na naszej wsi, gdzie zasięg jestograniczony.
Czas rozpocząć nową erę (0 ironio), w której papier nie jest bezczelnie marnowany dla pieniędzy.
Przedstawiam e-book, który spełnia wszystkie oczekiwania uczniów.
reszta kwasu
fosforowego
pięciowęglowy cukier
ò "á(deoksyryboza)
Cząsteczka DNA ma
postać podwójnej Budowa
helisy — dwóch spiralnie nukleotydu 7 1
skręconych nici DNA. zasada azotowa
EA Komórki prokariotyczne (bezjądrowe) nie mają jądra komórkowego. Są to komórki bakterii.
Komórki eukariotyczne (jądrowe) mają jądro komórkowe. Są to komórki roślin, zwierząt,
protistów i grzybów.
SĄ Komórka diploidalna
pl ma w jajądrze komórkowym
y podwójny y zestaw chromosomów (2n)
Diploidalne są komórki budujące ciało. Komórka haploidalna ma w jądrze komórkowym
pojedynczy zestaw chromosomów (n). Haploidalne są komórki rozrodcze.
Gen a genom. Budowa i rola
ii: kwasów nukleinowych
Zwróć « definicję genu i genomu,
uwagę na: + budowę i funkcje DNA,
przebieg i znaczenie replikacji DNA,
budowę, rodzaje oraz funkcje RNA.
ekson intron
włókno
chromatyny
chromatyda
H Pomyśl
Dlaczego przed podziałem komórki ilość
DNA ulega podwojeniu? Chromosom w dzielącej się komórce.
sm. Rozdział 1. Genetyka molekularna
Sx
A, T, C, G oznaczających nukleotydy DNA. Dlatego możemy
powiedzieć, że genomy odczytuje się jak książki. Jednym
z największych osiągnięć genetyki było odczytanie sekwen-
cji genomu człowieka w ramach Międzynarodowego Projek-
tu Poznania Genomu Ludzkiego (ang. Human Genome
Project), który zakończono w 2003 r. Dzięki temu projektowi
stworzono m.in. narzędzia pomocne w diagnostyce chorób
genetycznych. Przyczynił się on również do dynamicznego
rozwoju badań genetycznych, np. dotyczących niektórych
chorób nowotworowych.
W 2018 r. rozpoczęto badania w ramach
Earth BioGenome Project. Jego celem
jest ustalenie w ciągu 10 lat sekwencji
genomów wszystkich znanych gatunków
eukariotycznych na Ziemi.
Budowa i funkcje DNA
Cząsteczka DNA składa się z dwóch łańcuchów (nici) ułożonych
równolegle do siebie i śrubowato skręconych wokół wspólnej
osi. Strukturę tę nazywamy podwójną helisą.
E Jak są połączone elementy tworzące
cząsteczkę DNA?
Każdy z łańcuchów DNA jest zbudowany z mniejszych podjednostek —
nukleotydów. Nukleotydy tworzące jeden łańcuch są ze sobą
połączone wiązaniami fosfodiestrowymi. Oba łańcuchy DNA
są połączone wiązaniami wodorowymi. Wiązania te występują między Podwójna
zasadami azotowymi położonych naprzeciwko siebie nukleotydów. helisa DNA.
E adenina D omna
H ooma D ouenna
Wyróżniamy cztery rodzaje nukleotydów
w zależności od zasad azotowych wcho-
wiązania dzących w ich sklad.
wodorowe
E Komplementarność zasad
Leżące naprzeciwko siebie zasady azotowe obu łańcuchów łączą się ze sobą zgodnie z zasadą
komplementarności — naprzeciwko adeniny (A) zawsze występuje tymina (T), a naprzeciwko cytozyny
(©) - zawsze guanina (G). Stąd w cząsteczce DNA ilość A jest równa ilości T, a ilość C -= Ilości G,
-E "eey adenina mina wystepuia Między cytozyną a guaniną występują
dwa wiązania wodorowe. trzy wiązania wodorowe.
E Sekwencja DNA
Nukleotydy ułożone kolejno w nici DNA tworzą sekwencję
DNA. Zapisuje się ją za pomocą liter oznaczających zasady
azotowe wchodzące w skład nukleotydów. Na przykład
sekwencja narysowanej obok nici DNA to TAACTGCAGGT.
ZI DS
genetycznej jak przed o połowę. W wyniku me-
podziałem. Mitoza jozy powstają np. gamety
umożliwia m.in. wzrost zwierząt.
O000
organizmu.
Budowa i funkcje RNA
RNA, podobnie jak DNA, jest zbudowany z nukleotydów.
antykodon
W budowie tRNA wyróżniamy
miejsce, w którym przyłącza się
aminokwas, oraz tzw. antykodon -
trzy nukleotydy, które podczas
ko biosyntezy białek są odpowiedzialne
Rybosom jest zbudowany MRNA ma zwykle postać za rozpoznanie komplementarnych
z RNA i białek. jednej, długiej nici. nukleotydów (kodonu) na nici mRNA.
1
sm. Rozdział 1. Genetyka molekularna
Przykład
Cząsteczka DNA składa się z 250 nukleotydów, FI Aby obliczyć liczbę nukleotydów z adeniną
z których 75 zawiera cytozynę. Określ, ile nukleoty- i tyminą, odejmij od całkowitej liczby nukle-
dów w tej cząsteczce zawiera tyminę. otydów sumę nukleotydów z cytozyną
i guaniną.
FI Ustal liczbę nukleotydów z cytozyną Łączna liczba nukleotydów z A i T wynosi:
i guaniną. 250- 150 = 100
Wskazówka
Dzięki zasadzie komplementarności wiesz, że liczba E Oblicz liczbę nukleotydów z tyminą, dzieląc
nukleotydów z tyminą (T) jest taka sama, jak liczba wynik otrzymany w poprzednim kroku
nukleotydów z adeniną (A). Podobnie liczba nukleoty- przez dwa.
dów z cytozyną (C) i guaniną (G) musi być jednakowa.
Liczba nukleotydów z T wynosi:
Liczba nukleotydów z C = 75 100:2=50
Liczba nukleotydów z G = 75 Odpowiedź: W opisanej cząsteczce tyminę
Łączna liczba nukleotydów z C i G wynosi: zawiera 50 nukleotydów.
75 + 75 = 150
| 1. Cząsteczka DNA zawiera 36% nukleotydów z tyminą. Posługując się zasadą komplementarności,
oblicz, jaki jest procentowy skład nukleotydów z cytozyną, adeniną i guaniną. Zadanie wykonaj
w zeszycie.
2. Porównaj funkcje trzech rodzajów RNA.
3. Wykaż znaczenie poprawności kopiowania DNA w procesie replikacji DNA.
12
IZA Kod genetyczny
Zwróć + cechy kodu genetycznego,
uwagę na: + sposób odczytywania tabeli kodu genetycznego.
© trójkowy
Każde trzy kolejne nukleotydy
kwasu nukleinowego ozna- mRNA
czają jeden aminokwas —
tworzą jeden kodon. aminokwas
e jednoznaczny (AG
Jeden kodon oznacza
zawsze wyłącznie jeden
minous ©
© zdegenerowany GUU GUC GU
Jeden aminokwas może
więc niejeden kodon
być kodowany przez
e e ©
©. bezprzecinkowy AAG B
Nie ma wolnych nukleoty-
dów, Każdy nukleotyd
wchodzi w skład jakiegoś 6)
kodonu.
© niezachodzący
Nukleotyd wchodzący
w skład jednego kodonu
nie może być elementem O
kolejnego kodonu.
14
1.2. Kod genetyczny mm
(a>c€j][o
o kroku
Przykład
Na podstawie podanego fragmentu DNA kodują- E Przyporządkuj kolejnym trójkom nukleoty-
cego pewne białko określ sekwencję aminokwa- dów mRNA odpowiednie aminokwasy.
sów w tym białku. Uwaga: Nić matrycowa została Wykorzystaj do tego tabelę kodu gene-
wskazana strzałką. tycznego.
ATGOCTGCCAAATAA
— TACGGACGGTTTATT Wskazówka
Ostatni kodon mRNA: UAA jest kodonem STOP.
E Określ sekwencję mRNA, która powstanie Nie można mu więc przyporządkować żadnego.
na podstawie DNA. Pamiętaj o zasadzie
aminokwasu.
komplementarności.
AUG ccu GCC AAA
Wskazówka metionina prolina alanina lizyna
W cząsteczce RNA zamiast tyminy występuje uracyl,
który jest komplementarny
do adeniny. Odpowiedź: Na podstawie podanego fragmentu
DNA powstanie łańcuch aminokwasów o następu-
DNA: TACGGACGGTTTATT jacej kolejności: metionina — prolina — alanina—
mRNA: AUGCCUGCCAAAUAA
lizyna.
15
sm. Rozdział 1. Genetyka molekularna
Krok po kroku
Przykład
Zapisz przykładową sekwencję nukleotydów FI Zapisz sekwencję mRNA utworzoną z wy-
mRNA dla podanego niżej łańcucha amino- branych kodonów, oznaczających odpo-
kwasów. W odpowiedzi uwzględnij kodon STOP. wiednie aminokwasy. Pamiętaj, aby
metionina — arginina — histydyna — cysteina — na końcu umieścić jeden z trzech kodonów
leucyna - tyrozyna STOP: UAA, UAG, UGA.
EJ wyszukaj podane aminokwasy w tabeli
kodu genetycznego i zapisz oznaczające je Odpowiedź: Dla podanych pięciu aminokwa-
kodony. Jeden aminokwas może być kodo- sów cząsteczka mRNA może mieć następującą
wany przez większą liczbę kodonów, ale sekwencję nukleotydów:
ponieważ możesz podać przykładową AUGAGACACUGUCUAUAUUGA.
sekwencję, wybierz dowolny kodon.
* Kod genetyczny to sposób zapisu informacji o budowie białek w sekwencji kwasów nukleino-
wych (DNA lub mRNA).
+ Właściwości kodu genetycznego określają jego cechy. Kod genetyczny jest:
— trójkowy,
-= jednoznaczny,
— zdegenerowany,
— bezprzecinkowy,
— niezachodzący,
— uniwersalny.
GA
Biosynteza białek
Biosynteza białek składa się z dwóch głównych etapów: transkrypcji
i translacji. Poniżej wyjaśnimy, w jaki sposób przebiegają one w komórkach
eukariotycznych, czyli m.in. w komórkach człowieka.
> BIOSYNTEZA BIAŁEK
1. Transkrypcja 2. Translacja
Schemat NA p
transkrypcji. MRNA przez
jądrowe przechodzi i
— — riématrycowa DNA Din A
au
m_6*——
18 JĄDRO KOMÓRKOWE
2. Translacja — proces syntezy białka
Proces translacji przebiega w cytozolu. Biorą w nim udział rybosomy, cząsteczki mRNA
oraz cząsteczki tRNA. Rybosomy na podstawie informacji zawartej w mRNA łączą
aminokwasy dostarczane przez tRNA. W ten sposób powstaje łańcuch aminokwasów.
o sekwencji charakterystycznej dla danego białka.
©
aminokwas
rybosom ~% © e L
< © MRAMA kaczy się z rybosomem.
ù Translację rozpoczyna przyłączenie się
y do kodonu START cząsteczki tRNA
mRNA
z aminokwasem metioniną. Następnie
do kolejnego kodonu mRNA przyłącza
się tRNA z pasującym do tego kodonu
aminokwasem.
ce
wiązanie peptydowe
pomiędzy aminokwasami
© pomiędzy metioniną a drugim
aminokwasem tworzy się wiązanie
peptydowe. Wtedy rybosom
przesuwa się o trzy nukleotydy
L w nici mRNA, a cząsteczka tRNA
bez aminokwasu się odłącza.
Do mRNA przyłącza się kolejna
cząsteczka tRNA transportująca
aminokwas zgodny z kodonem
na mRNA. Cykl ten się powtarza,
a łańcuch aminokwasów stopniowo
pory jądrowe się rybosomu się wydłuża.
E)
Ą ote łańcuch aminokwasów (białko)
4 7 CYTOZOL 19
sm. Rozdział 1. Genetyka molekularna
E W jaki sposób białko uzyskuje np. przez układ nerwowy i układ hormonal-
swoje właściwości? ny. Dzięki temu komórka może m.in. zmienić
Białko powstałe w wyniku translacji ma po- swój metabolizm.
stać długiego łańcucha aminokwasów, ale Przykładami sposobów regulacji ekspresji
nie jest aktywne biologicznie. Aby mogło genów są:
uzyskać odpowiednie właściwości i trafić do > regulacja dostępu do genów — do rozpo-
określonego miejsca w komórce, musi przej częcia ekspresji genu jest niezbędne roz-
modyfikacje potranslacyjne. Polegają one luźnienie chromatyny,
najczęściej na nadaniu białku odpowiedniego » aktywność białek regulatorowych — białka
kształtu. W czasie modyfikacji z białka mogą te ułatwiają lub utrudniają przyłączenie
także zostać usunięte niektóre aminokwasy polimerazy RNA do genu,
lub mogą do niego zostać przyłączone dodat- » alternatywne składanie mRNA.
kowe związki, np. reszty cukrowe, tłuszczowe
czy fosforanowe.
intron e
E Regulacja ekspresji genów pre-mRNA
Regulacja ekspresji genów polega na zmianie alternatywne alternatywne
ich aktywności. W jej wyniku w komórce Bil
mRNA formy białka
Genom - kompletna informacja genetyczna komórki lub organizmu. Genom tworzą geny
iodcinki pozagenowe, które nie kodują białek ani RNA. Zwykle genomem nazywamy DNA
znajdujący się w pojedynczym zestawie chromosomów.
EA Regulacja ekspresji genów polega na zmianie ich aktywności — w komórce aktywne są tylko
te geny, które są niezbędne do jej funkcjonowania. Umożliwia to różnicowanie się komórek
oraz reagowanie na bodźceizmiany środowiska.
22
Sprawdź, czy już umiesz! WYKONAJ W ZESZYCIE a?
E] Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących związku pomiędzy informacją (2p)
genetyczną a cechą organizmu. Wybierz P, jeśli stwierdzenie jest prawdziwe,
lub F, jeśli jest fałszywe. Odpowiedź zapisz w zeszycie.
Odcinek DNA składa się z 300 nukleotydów, z których 46 zawiera adeninę. (1P)
Określ, ile nukleotydów w tym odcinku DNA zawiera guaninę. Odpowiedź
zapisz w zeszycie.
Jeśli cząsteczka DNA zawiera 34% nukleotydów z tyminą, to jaki procent up)
stanowią w tej cząsteczce nukleotydy z guaniną? Wybierz punkt, który zawiera
poprawną odpowiedź. Zapisz ją w zeszycie i uzasadnij odpowiednimi obliczeniami.
A. 4%. B. 26%. C. 16%. D. 32%.
EJ Przepisz poniższy tekst do zeszytu, wybierając wyrazy tak, aby powstał (1p)
poprawy opis budowy DNA.
W nukleotydzie DNA reszta kwasu fosforowego łączy się z cukrem pięciowęglowym — rybozą /
deoksyrybozą. Jedną z zasad azotowych może być tymina / uracyl. Cząsteczka tego kwasu
nukleinowego składa się z dwóch łańcuchów /jednego łańcucha.
Uporządkuj punkty A-E tak, aby przedstawić kolejne etapy prowadzące (1p)
do powstania białka. Odpowiedź zapisz w zeszycie.
A. Połączenie mRNA z rybosomami.
B. Przepisanie informacji z DNA na pre-mRNA.
C. Uzyskanie aktywnego biologicznie białka dzięki modyfikacjom polipeptydu.
D. Wycięcie sekwencji niekodujących z pre-mRNA i powstanie cząsteczki mRNA.
E. Łączenie aminokwasów w polipeptyd na podstawie sekwencji nukleotydów MRNA.
f
aminokwas 1 |aminokwas 2 | |aminokwasa |
24
To było w szkole podstawowej!
[A Gen —odcinek DNA, który zaw era inform: białka lub RNA. Może występować
w kilku wersjach nazywanych allelami.
W poprzednich lekcjach wyjaśniliśmy, jaka genetycznym, mogą się różnić wyglądem czy
jest zależność pomiędzy genem a cechą. Czę- stanem zdrowia.
sto jednak zdarza się, że dana cecha może być
kodowana przez kilka genów oraz występo- © Gen i allel
wać w różnych wariantach, a jej ujawnienie Geny mogą występować w wielu wersjach,
się może zależeć od warunków środowiska. nazywanych allelami. Różne allele powodują
W tej lekcji dowiesz się, czym są genotyp odmienne wykształcenie danej cechy. Przykła-
i fenotyp oraz poznasz reguły dziedziczenia dowo, gen warunkujący kolor kwiatów grochu
cech warunkowanych przez jeden gen. zwyczajnego może występować w postaci alle-
lu barwy czerwonej i allelu barwy białej.
E Genotyp a fenotyp Gdy istnieją dwa allele (dwie wersje) dane-
Zespół wszystkich genów występujących go genu, jeden z nich często jest dominujący,
w organizmie nazywamy genotypem. Z kolei a drugi — recesywny. Do ujawnienia się cechy
widoczne cechy organizmu, takie jak kształt warunkowanej przez allel dominujący, czy-
nosa czy barwa włosów, oraz jego cechy fizjo- li cechy dominującej, wystarczy jeden allel
logiczne i biochemiczne określamy mianem dominujący. Cecha warunkowana przez allel
fenotypu. Terminów „genotyp” i „fenotyp” recesywny — cecha recesywna, ujawnia się
używamy również do opisu jednego genu lub tylko w obecności dwóch alleli recesywnych.
jednej cechy organizmu m.in. podczas roz- Do oznaczania alleli genów używamy liter
wiązywania krzyżówek genetycznych. alfabetu. Allel dominujący oznaczamy wielką
Na fenotyp organizmu wpływają zarów- literą, np. A, a allel recesywny — małą literą,
no jego genotyp, jak i czynniki środowiska np. a.
oraz tryb życia. Dlatego nawet jednojajowe Przykłady cech dominujących i recesywnych
bliźnięta, które są identyczne pod względem człowieka
Cecha dominująca Cecha recesywna
ciemne włosy jasne włosy
kręcone włosy proste włosy
długie rzęsy krótkie rzęsy
ciemne oczy jasne oczy
odstające uszy przylegające uszy
grupa krwi Rh+ grupa krwi Rh-
piegi brak piegów
Kręcone włosy to cecha dominująca, natomiast orli nos prosty nos
proste — cecha recesywna.
26
lle alleli danego genu jest w gamecie
i w zygocie?
Gamety są haploidalne i zawierają po jednym allelu każdego genu. Dzięki temu
zygota, która powstaje w wyniku zapłodnienia, jest diploidalna i ma dwa allele
każdego genu — jeden od matki, a drugi od ojca. Allele w gametach matki i ojca
mogą być takie same lub różne. Z tego powodu wyróżniamy trzy rodzaje zygot,
z których rozwijają się trzy rodzaje osobników.
Jeżeli zygota zawiera dwa Jeżeli zygota zawiera dwa takle Jeżeli zygota zawiera dwa
takie same allele dominujące, same allele recesywne, okre- różne allele, określamy ją
określamy ją mianem slamy ją mianem homozygoty mianem heterozygoty.
homozygoty dominującej, recesywnej. Fenotypowo Fenotypowo u osobnika
Fenotypowo u osobnika u osobnika ujawnia się cecha ujawnia się cecha
ujawnia się cecha dominująca. recesywna. dominująca.
© © ©
| | ŻA
© © © ©
Homozygoty wytwarzają gamety, które sątakie same pod względem U heterozygot połowa gamet
danego genu izawsze zawierają jeden jego allel. U homozygot domi- zawiera allel dominujący, a druga
nujących jest to allel dominujący, a u homozygot recesywnych — połowa - allel recesywny.
allelrecesywny.
Ze względu na dwa rodzaje alleli, które zawiera heterozygota, tworzenie gamet jest jak rzut monetą.
Zawsze istnieją dwie możliwości. To, który allel (dominujący czy recesywny) znajdzie się w gamecie,
jest kwestią przypadku. Prawdopodobieństwo obecności w gamecie dla każdego z tych alleli wynosi 50%.
27
I prawo Mendla — prawo czystości game:
W gamecie znajduje się zawsze jeden allel danego genu, dzięki czemu
w zygocie znajdują się dwa allele tego genu. Jest to jedno z podstawo-
wych praw genetyki nazywane prawem czystości gamet. Prawo to
nazywamy również I prawem Mendla, ponieważ zostało ono
odkryte w XIX w. przez czeskiego zakonnika Gregora Mendla.
Litera P ozna-
cza pokolenie
rodzicielskie © oo swoich doświadczeń Mendel
(od łac. paren- wybrał osobniki pochodzące
tes —rodzice'). z czystych linii — organizmy, które `
z pokolenia na pokolenie wykazywały
P: te same cechy, np. wyłącznie kwiaty
białe i wyłącznie kwiaty czerwone.
Dzisiaj wiemy już, że były to homo-
zygoty pod względem danej cechy.
Gamety:
Gamety: A a A a
© W wyniku skrzyżowania heterozygot
z pierwszego pokolenia w drugim
pokoleniu nastąpiło rozszczepienie
cech fenotypowych w stosunku 3:1.
Oznacza to, że 75% osobników
miało kwiaty czerwone, a 25% —
F; AA Aa AS (38 kwiaty biale.
28
2.1. | prawo Mendla. Krzyżówka testowa NINE
| ©
Przykład
Skrzyżowano dwie rośliny heterozygotyczne
grochu zwyczajnego o kwiatach czerwonych.
Określ, jakie jest prawdopodobieństwo wystąpie-
nia wśród potomstwa roślin o kwiatach białych.
EJ Oznacz allele.
czerwone białe
A- kwiaty czerwone (allel dominujący)
a — kwiaty białe (allel recesywny)
E Zapisz genotypy osobników rodzicielskich. FI Zapisz, jaki jest stosunek genotypów
P: Aa x Aa
i fenotypów potomstwa.
Stosunek genotypów:
E Zapisz rodzaje gamet osobników 1:2:1
rodzicielskich. AA:Aa:aa
Stosunek fenotypów:
Wskazówka 36 54
Pamiętaj, że zgodnie z I prawem Mendla w każdej
gamecie znajduje się tylko jeden allel danego genu.
Heterozygoty wykazują cechę dominującą — w tym
zadaniu są to czerwone kwiaty -ale mają też allel
A h
kwiaty | kwiaty
recesywny, który się nie ujawnia. Każdy z osobników
rodzicielskich wytwarza połowę gamet z allelem do- czerwone białe
9 A a
A AA Aa
29
Krzyżówka testowa, czyli jak spraw.
czy osobnik jest heterozygotą?
Osobnik wykazujący cechy dominujące może być homozygotą
dominującą lub heterozygotą. Aby sprawdzić, jaki jest jego
genotyp, należy przeprowadzić krzyżówkę testową.
Krzyżówka testowa polega na skrzyżowaniu osobnika
wykazującego cechy dominujące z homozygotą recesywną.
x "i
Dominujący fenotyp
o nieznanym genotypie:
AA lub Aa.
Wariant I
D NBA ZZA)
P: A, P:
Możliwe Możliwe
gamety; LAJLA) (ajia gamety: A
Fi: Fi:
' Q JE z i Q
> D A
E ha | (ma Aa
„ D © =) B$
P$ i
31
sm Rozdział 2. Genetyka klasyczna
Przykład 2.
Jakie fenotypowe cechy mogą wystąpić u dziecka, LN äi £
gdy oboje rodzice mają uszy odstające (cecha AA Aa
dominująca) i są heterozygotami? W odpowiedzi A A EN
uwzględnij prawdopodobieństwo wystąpienia odstające odstające
danego fenotypu. Aż =
EJ Ustal genotypy rodziców. a uszy
Pe uszy
EA
Genotypy rodziców:
P: Aa x Aa
j EJ Określ, jakie jest prawdopodobieństwo
E Określ możliwe rodzaje gamet u obojga wystąpienia poszczególnych fenotypów
rodziców. u potomstwa.
1. Wyjaśnij, dlaczego gamety mają po jednym allelu danego genu, a zygota ma dwa allele tego genu.
2. Określ, jaki jest związek pomiędzy fenotypem a genotypem.
3. Wyjaśnij, czym różni się homozygota od heterozygoty.
4. Oboje rodzice mają wolne płatki uszu. Określ, jakie jest prawdopodobieństwo, że ich dziecko będzie
miało płatki uszu przyrośnięte, jeśli każde z rodziców jest heterozygotą pod względem tej cechy.
Wolny płatek ucha jest cechą dominującą. Odpowiedź zapisz w zeszycie.
| 5.Czy para osobników rodzicielskich grochu zwyczajnego o kwiatach białych może mieć potomstwo
o kwiatach czerwonych? Odpowiedź uzasadnij odpowiednią krzyżówką zapisaną w zeszycie.
32
2:2; Il prawo Mendla
Zwróć + prawo niezależnej segregacji cech,
uwagę na: + sposób rozwiązywania dwugenowych krzyżówek genetycznych zgodnych
z II prawem Mendla.
Pierwsze prawo dziedziczenia cech Gregor niezależnej segregacji cech. Mówi ono, że
Mendel sformułował na podstawie obserwa- cechy są dziedziczone niezależnie od siebie.
cji dziedziczenia jednej cechy — barwy kwia- Współcześnie wiemy, że to allele różnych
tów. Kolejne jego badania dotyczyły sposobu genów są dziedziczone niezależnie od siebie.
dziedziczenia jednocześnie dwóch różnych Jest to spowodowane tym, że allele genów są
cech, np. rodzaju powierzchni i barwy nasion przekazywane do gamet niezależnie od siebie
lub długości pędów i kształtu strąków. Dzięki i tworzą w gametach różne kombinacje z jed-
nim uczony sformułował kolejne prawo. nakowym prawdopodobieństwem. Ponadto
badania pozwoliły stwierdzić, że taki wynik
E II prawo Mendla - prawo niezależ- jest możliwy tylko wtedy, gdy geny znajdują
nej segregacji cech się na dwóch różnych chromosomach. Jeśli
Na podstawie badań czystych linii roślin, geny są zlokalizowane na jednym chromo-
które różniły się więcej niż jedną cechą, somie, są dziedziczone zależnie od siebie.
Mendel sformułował prawo, które obecnie Więcej na ten temat dowiesz się w lekcji 2.4.:
nazywamy II prawem Mendla lub prawem Chromosomowa teoria dziedziczenia.
AaBb aabb
Jaso
90 AB Ab (aB) ab
Kaso
» 0 © 6 ©
AaBb Aabb aaBb aabb
Jednolite fenotypowo: Stosunek fenotypów:
© © 6 6
AaBb
IWEEKLNE JK ESTE
Jeżeli badany osobnik jest podwójną homozygotą Jeżeli badany osobnik jest podwójną heterozygotą,
dominującą, to w pokoleniu F, wszystkie rośliny będą to w pokoleniu F, wystąpią cztery fenotypy w stosun-
mieć nasiona żółte igładkie. ku: 1:1:1.
Krok po kroku
Jak rozwiązujemy krzyżówki dwugenowe?
35
mmm Rozdział 2. Genetyka klasyczna
1. Zapisz w zeszycie, jakie rodzaje gamet wytworzy każdy z osobników rodzicielskich podanych
w przykładach a, b i c.
a) AaBB x AABB, b) AAbbx aaBb, ©) AaBb x Aabb.
2. Żółta barwa i gładka powierzchnia nasion grochu są cechami dominującymi. Zielona barwa i po-
marszczona powierzchnia nasion to cechy recesywne. Jaki stosunek fenotypów uzyskamy u potom-
stwa, jeśli skrzyżujemy osobniki o nasionach żółtych i pomarszczonych z osobnikami o nasionach
zielonych i gładkich? Przyjmij, że osobniki rodzicielskie są heterozygotami pod względem cech
widocznych fenotypowo jako dominujące. Zadanie wykonaj w zeszycie.
3. W pewnej rodzinie ojciec jest piegowaty i ma kręcone włosy, matka nie ma piegów i ma proste włosy.
Określ, jakie cechy mogą wystąpić u ich potomstwa, jeśli wiemy, że ojciec jest heterozygotą
pod względem obu tych cech, a cechami dominującymi są piegi i kręcone włosy. Zadanie
wykonaj w zeszycie.
4. Cechami dominującymi są długie rzęsy i wolne płatki uszu. Janek ma przyrośnięte płatki uszu i długie
rzęsy. Określ, jaki genotyp ma Janek, jeśli jego ojciec ma krótkie rzęsy. Uzasadnij odpowiedź.
Zadanie wykonaj w zeszycie.
36
Inne sposoby
dziedziczenia cech
+ zasady dziedziczenia cech związane z dominacją pełną i dominacją niepełną,
+ występowanie alleli wielokrotnych i kodominacji na przykładzie dziedziczenia grup krwi,
+ dziedziczenie wielogenowe: geny kumulatywne igeny dopełniające się.
Badania Mendla, które opisaliśmy wcze- Przykładem dominacji niepełnej jest dzie-
śniej, zostały uzupełnione przez naukow- dziczenie koloru kwiatów u wyżlinu więk-
ców doświadczeniami na wielu gatunkach. szego. Homozygota dominująca ma kwiaty
Na ich podstawie ustalono m.in., że niekiedy czerwone, a recesywna — kwiaty białe. Pierw-
osobniki potomne, będące heterozygotami, sze pokolenie heterozygotyczne ma różowe
mają cechy pośrednie w stosunku do cech kwiaty, ponieważ do wykształcenia pełnej,
rodziców, a wykształcenie jednej cechy czerwonej barwy potrzebne są dwa allele
może zależeć od dwóch lub większej liczby dominujące. Krzyżówka heterozygot w dru-
genów. gim pokoleniu daje taki sam stosunek geno-
typów i fenotypów: 1:2:1.
M Dziedzicznie jednogenowe
Dominacja niezupełna - dziedziczenie barwy
O dziedziczeniu jednogenowym mówimy
kwiatów u wyżlinu większego
wtedy, gdy wykształcenie danej cechy zależy
od jednego genu. Gen ten może występować
w dwóch wersjach lub w większej liczbie wer-
sji — alleli.
PEA BIE, Gi DE ii
2.3. Inne sposoby dziedziczenia cech M
Krok po kroku
Przykład 1.
Matka ma grupę krwi B, a ojciec — grupę krwi A. Genotypy rodziców:
Oboje rodzice są heterozygotami pod względem P: Bi x M
tej cechy. Jakie grupy krwi mogą mieć ich dzieci?
Określ prawdopodobieństwo wystąpienia każdej FI Zapisz, jakie rodzaje gamet są wytwarzane
z grup krwi. przez matkę i ojca.
Gamety matki: I8 oraz i
E Oznacz allele. Gamety ojca: IA oraz i
IA — allel dominujący warunkujący obecność
antygenu A E Skonstruuj szachownicę Punnetta. Wpisz
IB — allel dominujący warunkujący obecność w niej genotypy i fenotypy potomstwa.
antygenu B
| - allel recesywny warunkujący brak antygenu 9g P i
B| AP | Pi
E Zapisz genotypy rodziców. grupakrwiAB | grupa krwi B
1 M ii
Wskazówka grupa krwi A grupa krwi 0
Wiemy, że rodzice są heterozygotami. Oznacza to, że
ojciec o grupie krwi A musi mieć jeden allel dominują- E Stormułuj odpowiedź.
cy warunkujący obecność antygenu A (l^) oraz jeden
allel recesywny (i). Podobnie matka o grupie krwi B Odpowiedź: Dzieci mogą mieć grupę krwi A,
musi mieć jeden allel dominujący (|?) oraz jeden allel B, AB lub O. Prawdopodobieństwo wystąpienia
recesywny (i). każdej z tych grup krwi u potomstwa wynosi
25%.
Przykład 2.
Określ, jakich grup krwi nie może mieć ojciec Możliwe genotypy rodziców:
dziecka, jeżeli matka ma grupę krwi A (jest homo-
P: IAA x AB
zygotą dominującą), a dziecko — grupę krwi AB.
Ligę od
P: IAA x Bi
E Oznacz allele.
A - allel dominujący warunkujący obecność EJ Ustal, jakiej grupy krwi nie może mieć
antygenu A ojciec.
18 — allel dominujący warunkujący obecność Ojcem nie może być osoba, która w genotypie
antygenu B nie ma allelu I8:
i- allel recesywny warunkujący brak antygenu * ii (grupa krwi 0),
* Ailub IAA (grupa krwi A).
E Zapisz genotypy rodziców.
E Sformułuj odpowiedź.
Wskazówka Odpowiedź: Jeżeli matka ma grupę krwi A,
Dziecko ma grupę krwi AB, czyli ma dwa allele a dziecko — grupę krwi AB, to ojciec nie może
dominujące: jeden IA, a drugi È. Ponieważ matka mieć grup krwi O oraz A.
w gametach ma wyłącznie allele dominujące IA (jest
homozygotą), to aliel Ë dziecko musiało odziedziczyć
po ojcu. Ojciec musi mieć więc grupę krwi B lub AB.
39
mmm Rozdział 2. Genetyka klasyczna
„AaBECG
ABC ABc AbC aBC abC aBc Abc abc
AaBbce
„ec EM NME HMM EM MM MU MU mu
AABBCC AABBCc AABbCC AaBBCC AaBbCC AaBBCc AABbCc AaBbCc
a) | NJ NEM EM HMM LU mu mu
AaBBCc AaBBcc AaBbCc aaBBCc aaBbCc aaBBcc AaBbcc aaBbcc
Potomstwo potrójnie heterozygotycznych rodziców wykazuje dużą różnorodność barwy skóry — od bardzo
ciemnej do bardzo jasnej.
40
2.3. Inne sposoby dziedziczenia cech
90 AB ab
© Allele genów dopełniających się rozdzielają się zgodnie
ao z II prawem Mandia. Jednak po skrzyżowaniu hetero-
is D %
zygotycznych myszy o ciemnej barwie sierści w drugim
pokoleniu nie uzyskano stosunku fenotypów wynikają-
cego z tego prawa, czyli: 9:3:3:1, tylko: 8:7.
3% %
Możliwe genotypy myszy
Możliwe genotypy myszy
o bialej sierści: AAbb, o ciemnej sierści: AABB,
Aabb, aaBB, aaBb, AABb, AaBb, AaBB.
aabb.
4
sm Rozdział 2. Genetyka klasyczna
1. Określ, jaki będzie wynik krzyżówki testowej (heterozygoty z homozygotą recesywną) w przypadku
dziedziczenia barwy kwiatów u wyżlinu większego.
2. Zapisz w zeszycie, które grupy krwi wystąpią u potomstwa, jeśli:
a) oboje rodzice mają grupę krwi AB,
b) oboje rodzice mają grupę krwi 0,
©) jedno z rodziców ma grupę krwi AB, a drugie—grupę krwi 0.
3. Dziedziczenie wzrostu jest cechą wielogenową. Wyjaśnij, dlaczego rodzice o średnim wzroście mogą
mieć dwoje dzieci, z których jedno będzie bardzo wysokie, a drugie — bardzo niskie.
42
Chromosomowa
2.4. teoria dziedziczenia
Zwróć + główne założenia chromosomowej teorii dziedziczenia Thomasa Morgana,
uwagę na: e dziedziczenie genów sprzężonych,
* znaczenie crossing-over.
Współcześnie wiemy, że w komórkach soma- a każdy gen zajmuje ściśle określone miejsce
tycznych człowieka znajduje się 46 chro- na chromosomie, tzw. locus. Na chromo-
mosomów, które tworzą 23 pary. Każdy somach homologicznych (tworzących
chromosom jest zbiorem genów — „paczką” parę) allele jednego genu zajmują to samo
alleli w postaci DNA nawiniętego na białka miejsce;
histonowe. Od lokalizacji genów na chromo- B geny znajdujące się na jednym chromo-
somach zależą ich właściwości, ekspresja somie nazywamy genami sprzężonymi.
oraz sposób dziedziczenia. Są one dziedziczone zależnie od siebie —
zazwyczaj trafiają do jednej gamety. Geny
E Jak określono, gdzie występują sprzężone mogą zostać rozdzielone pod-
geny? czas mejozy wskutek crossing-over.
Badania Gregora Mendla pozwoliły okre-
Ślić podstawowe prawa dziedziczenia cech. E Chromosomy homologiczne
Kolejnym krokiem w rozwoju genetyki było W czasie zapłodnienia materiał genetyczny
ustalenie, w jakim miejscu w komórce znaj- rodziców łączy się ze sobą, dlatego w zygo-
dują się geny oraz w jaki sposób geny są prze- cie każdy chromosom ma swój odpowiednik.
kazywane z pokolenia na pokolenie. Prze- Każdy chromosom od ojca tworzy parę z od-
łom w tej kwestii nastąpił wraz z rozwojem powiadającym mu chromosomem od matki.
badań mikroskopowych. Dzięki nim odkryto W ten sposób powstają pary chromosomów,
chromosomy oraz ustalono, że to właśnie na które nazywamy chromosomami homo-
nich znajdują się geny. Następne badania logicznymi. Znajdują się na nich geny wa-
pomogły ustalić zależności między lokali- runkujące te same cechy.
zacją genów na chromosomach a sposobem
Lokalizacja genów sprzężonych
ich dziedziczenia. Jednym z badaczy, którzy
na chromosomach homologicznych
w największym stopniu przyczynili się do
tych odkryć, był Thomas Morgan — twórca para chromosomów homologicznych
chromosomowej teorii dziedziczenia.
43
Czy geny sprzężone są dziedziczone
zgodnie z Il prawem Mendla? €
Dotychczas omawialiśmy przykłady dziedziczenia cech,
w których geny odpowiadające za te cechy znajdowały się
na różnych chromosomach, czyli nie były ze sobą sprzężone.
Teraz porównamy ten sposób dziedziczenia z sytuacją, gdy geny
są zlokalizowane na tym samym chromosomie, czyli są ze sobą tr
sprzężone. Jako przykład wykorzystamy dziedziczenie barwy
i rodzaju powierzchni nasion u grochu zwyczajnego.
Oznaczenia cech:
Barwa nasion: Powierzchnia nasion:
A-żóła WG B- gładka (T
a-zielona ® © b- pomarszczona Gb ©
M Dziedziczenie genów niesprzężonych (zgodnie z II prawem Mendla)
Geny niesprzężone są zlokalizowane na różnych chromosomach, są więc dziedziczone
niezależnie od siebie. W taki sposób są dziedziczone barwa i rodzaj powierzchni
nasion grochu. Prześledź to na podanym niżej przykładzie.
TA) AG o 6 &
(gieti, / x AABb AAbb `AaBb |Aabb
RE E © 6 © ©
aaBb
© Każdy z osobników pokolenia rodzicielskiego AaBB |AaEb|[f38EE)
wytwarza cztery rodzaje gamet:
AB, Ab, aB, ab. so © © ©
= AaBb Aabb aaBb aabb
(Ad \/d | h] j l| | W przypadku genów niesprzężonych w efekcie
NEZAE FA j w skrzyżowania dwóch podwójnych heterozygot
Na RAD RZ stosunek fenotypów w pokoleniu F, wynosi:
9:3:3:1.
© Aby określić, jakie potomstwo otrzymamy Stosunek fenotypów:
w pokoleniu F,, musimy skonstruować
szachownicę Punnetta. [a U [8 ©
A_B_ A_bb aaB_ aabb
9 : 3 : 3 ż 1
Wskazówka
Jak zapisujemy genotyp w przypadku genów sprzężonych?
Sprzężenie genów najczęściej zapisujemy za pomocą kreski ułamkowej. Allele zlokalizowane
na jednym chromosomie zapisujemy nad kreską, a zlokalizowane na drugim, homologicznym
chromosomie — pod kreską. Przykładowo, jeżeli są ze sobą sprzężone geny AB oraz ab,
to genotyp podwójnej heterozygoty możemy zapisać jako:
AB ub AB/ab.
ab Genotyp: Gamety:
Wytwarzane przez nią gamety to: AB oraz ab.
Alia A a
O atoyoniówocwnarizcaao
się fz
4
|.aaa
wynosił: 3:1.
precz”
M ” ki ini h ji hi
W \ Stosunek fenotypów:
b / © o
S ABL o abłab
© Aby określić, jakie potomstwo otrzymamy r E
w pokoleniu F,, musimy skonstruować
szachownicę Punnetta.
Gdyby geny barwy i rodzaju powierzchni nasion grochu były ze sobą sprzężone,
stosunek fenotypów w pokoleniu F; byłby niezgodny zIl prawem Mendla.
Dziedziczenie genów sprzężonych jest więc niezgodne z Il prawem Mendla.
45
sam Rozdział 2. Genetyka klasyczna
2. Na
E Znaczenie crossing-over
> ab
Rozdzielenie genów sprzężonych podczas
crossing-over zwiększa różnorodność gene- f M
tyczną gamet — wzrasta liczba możliwych | A Jl ja
kombinacji genotypów. Z kolei większa NU.SZA
R ZS ZZĄ NZCJ
AR
różnorodność gamet powoduje zwiększenie
liczby możliwych kombinacji genotypów EAEE
zawierające — Ee zawierające
room
chromosomy, w których chromosomy o zmienio-
w zygotach, a co za tym idzie — zwiększenie nie zaszedł crossing- nym układzie alleli
różnorodności genetycznej organizmów. -over. po crossing-over.
Krok po kroku
Rozwiązywanie zadań dotyczących genów sprzężonych
46
2.4. Chromosomowa teoria dziedziczenia NM
Krok po krc
Przykład 2.
Allel A jest sprzężony zallelem B, z kolei allel a jest _ El Skonstruuj szachownicę Punnetta. Określ
sprzężony z allelem b. Jaki będzie wynik krzyżówki genotypy potomstwa.
podwójnej heterozygoty z podwójną homozygotą Genotyp F;: AB/ab
recesywną? Podaj stosunek genotypów. Gamety F,: AB oraz ab
1. Wyjaśnij, dlaczego genów sprzężonych nie dziedziczy się zgodnie z Il prawem Mendla.
2. Określ, ile rodzajów gamet wytworzy potrójna heterozygota w następujących przypadkach:
a) wszystkie geny są zlokalizowane na tym samym chromosomie,
b) każdy gen znajduje się na innym chromosomie,
| e) dwa geny są zlokalizowane na tym samych chromosomie, a trzeci gen — na innym chromosomie.
3, Podaj, jaki będzie rozkład cech u potomstwa pary o następujących genotypach:
| |DE/dex DE/DE
| 4. Wyjaśnij znaczenie crossing-over.
5. Na podstawie dostępnych źródeł informacji wyjaśnij, na czym polega mapowanie chromosomów.
47
Dziedziczenie płci.
2.9. Cechy sprzężone z płcią
Zwróć * kariotyp człowieka,
uwagę na: dziedziczenie płci u człowieka,
+ cechy sprzężone z płcią i przykłady ich dziedziczenia.
Przyszli rodzice często słyszą pytanie: dziew- tworzących 23 pary. 22 pary chromosomów
czynka czy chłopiec? Czy mogą określić płeć stanowią autosomy. Są one takie same u obu
dziecka lub chociaż prawdopodobieństwo płci. Natomiast ostatnia para to chromosomy
urodzenia się chłopca lub dziewczynki bez płci, które zawierają geny warunkujące płeć
przeprowadzania badań? Od czego zależy ge- organizmu. U kobiet są to dwa chromosomy X,
netyczna płeć potomstwa? I czy istnieją cechy, natomiast u mężczyzn — chromosom X
których dziedziczenie jest zależne od płci? oraz chromosom Y.
(KIK K chromosomy
płci mężczyzny
Kariotyp męż-
«© LU I ii te 3, czyzny zapisuje-
my jako 46, XY.
il il hi í T
31 Kariotyp kobiety
zapisujemy jako
7 18 o 46, XX.
38 88
2 BB
zt 56
22 23 chromosomy
płci kobiety
Kariotyp człowieka składa się z 23 par chromosomów. 22 pary to autosomy, a jedna para to chromosomy płci.
48
2.5. Dziedziczenie płci. Cechy sprzężone z płcią
QXX g
xY
. XX XY
Prawdopodobieństwo urodzenia się chłopca i dziewczynki jest takie samo — wynosi 50%.
NN _
Q 2 ©
D| af DĄ AD DĄ Ad dą hd
|
xY X Y XA xx x X
Mężczyzna prawidłowo Mężczyzna Kobieta Kobieta nosicielka Kobieta
rozróżniający barwy. z daltonizmem. prawidłowo daltonizmu (prawi- z daltonizmem.
rozróżniająca dłowo rozróżniająca
barwy).
2.5. Dziedziczenie pici. Cechy sprzężone z płcią mam
© oiciec jest daltonista, a matka ©Q Ojciec nie jest daltonista, © Ojciec jest daltonistą,
nie jest daltonistką ani nosiciel-- a matka jest nosicielką a matka jest nosicielką
ką daltonizmu. daltonizmu. daltonizmu.
9g x Y 9a xD Y og xd Y
xox xy XBX xY XDXO xey
XD | nosicieka | zdrowy XD zdrowa zdrowy XD nosicieka | zdrowy
daltonizmu | syn córka syn daltonizmu | syn
m aa
nosicielka
EU
rowy
F nosici
SĄ xy i xxe
:
xay
daltonizmu. syn daltonizmu daltonista daltonistka | daltonista
Córki będą nosicielkami daltoni- Istnieje 50-procentowe prawdo- Istnieje 50-procentowe ryzyko,
zmu, a synowie będą zdrowi. podobieństwo, że córka będzie że dziecko, bez względu na płać,
nosicielką daltonizmu i 50-pro- będzie daltonistą. Dziewczynki,
centowe ryzyko, że syn będzie które nie będą daltonistkami, będą
daltonistą. nosicielkami daltonizmu.
Krok po kroku
Rozwiązywanie krzyżówek genetycznych dotyczących dziedziczenia
cech sprzężonych z płcią
51
sm Rozdział 2. Genetyka klasyczna
Krok po kroku
Rozwiązywanie krzyżówek genetycznych dotyczących dziedziczenia
cech sprzężonych z płcią
g
* Kariotyp to zestaw wszystkich chromosomów w diploidalnej komórce.
| * Wkariotypie człowieka występują 23 pary chromosomów — 22 pary autosomów oraz jedna para
chromosomów płci: XX u kobiet i XY u mężczyzn.
+ Genetyczne prawdopodobieństwo urodzenia syna lub córki zawsze wynosi 50%.
+ Cechy warunkowane przez geny zlokalizowane na chromosomach płci nazywamy cechami
sprzężonymi z płcią, Są to głównie cechy sprzężone z chromosomem X. Przykładami takich
cech są daltonizm i hemofilia. Występują one częściej u mężczyzn niż u kobiet, ponieważ
do ujawnienia cechy recesywnej u mężczyzn wystarczy jeden allel genu.
52
Zmienność organizmów.
2.6. Mutacje
Zwróć rodzaje zmienności i ich przyczyny,
uwagę na: ciągłą i nieciągłą zmienność cechy.
czynniki mutagenne, rodzaje mutacji i ich skutki,
mutacje jako przyczyny transformacji nowotworowej komórek.
Jednym z ważnych czynników wpływających na nasz Bliźnięta jednojajowe mają taki sam genotyp,
fenotyp (np. na masę i budowę ciała) jest aktywność ale różnią się pewnymi cechami, ponieważ wpływają
fizyczna. na nie różne czynniki środowiska.
53
Rozdział 2. Genetyka klasyczna
Dziedziczenie koloru skóry ujawnia bardzo dużo możliwych wartości pośrednich tej cechy.
* Zmienność nieciągła — dotyczy cech jakościowych. Fenotypy są wyraźnie różne, cechy
mają skrajne wartości. Zmienność nieciągła jest warunkowana zwykle przez jeden gen.
Przykładami tego rodzaju zmienności są: dziedziczenie grup krwi w układzie ABO,
daltonizm lub prawidłowe rozróżnianie barw.
FAN
Przykłady zmienności nieciągłej
Niektóre osoby mają dołeczki w policzkach. Płatki uszu mogą być albo wolne, albo przyrośnięte.
54
2.6. Zmienność organizmów. Mutacje mm
55
Rodzaje mutacji genowych i chromosomowych
Wśród mutacji wyróżniamy mutacje genowe, które dotyczą pojedynczych
nukleotydów, oraz mutacje chromosomowe, które dotyczą całych chromosomów.
E Mutacje genowe
Mutacje genowe są związane ze zmianami zachodzącymi w pojedynczych nukleotydach DNA.
Rodzaje mutacji genowych oraz możliwe skutki tych mutacji przedstawiliśmy poniżej.
WNUANUNEGUGEŃ wiscowa. prawidłowa sekwencja nici matrycowe DNA.
TRANSKRYPCJA
0.0.0.0
K.o A M EEO cząsteczka mRNA powstała
wwyniku transkrypcji
TRANSLACJA Tyr IE ^la [A Łańcuch aminokwasów powstały w wyniku translacji.
4 7
„É yí „í
WWNWONE*WYWH WASKUWEEWYWH Nann Ngo
onosdoBANadu ookoNoBdcizA0 oo
0000 00-00 Stop
Mutacja zmiany sensu — na Mutacja milcząca -wymiana Mutacja nonsensowna - po
skutek wymiany nukleotydu kodon |nukleotydu nie spowoduje zamianie jednego nukleotydu na inny
może oznaczać zupełnie inny żadnych zmian, ponieważ nowa |kodon oznacza trójkę nonsensowną
aminokwas. sekwencja nukleotydów oznacza (kodon STOP). Synteza białka zostaje
dalej ten sam aminokwas. przerwana, a wyprodukowane białko
może być nieaktywne.
Insercja A Delecja
H
onoo nBzisEa
0000 oco
Skutek obu mutacji:
Zmiana ramki odczytu — ramka odczytu to seria kodonów w sekwencji DNA zaczynająca się
od kodonu START, a kończąca się kodonem STOP. Wstawienie lub utrata innej niż trzy
(lub wielokrotność trzech) liczby nukleotydów powoduje zmianęwodczytywaniu kodonów
od miejsca mutacji. Prowadzi to do wstawienia nieodpowiednich aminokwasów.
56
E Mutacje chromosomowe
Mutacje chromosomowe (aberracje chromosomowe) dotyczą budowy lub liczby
chromosomów. Najczęstszą przyczyną tych mutacji są błędy w czasie podziałów
komórkowych oraz czynniki mutagenne zaburzające te podziały.
> Mutacje chromosomowe strukturalne
Mutacje strukturalne powstają na skutek pękania chromosomów,
a następnie błędnego połączenia fragmentów.
— fragment z innego
chromosomu
Delecja—utrata fragmentu chromosomu.
Inwersja — odwrócenie
Duplikacja - podwojenie fragmentu chromosomu. fragmentu chromosomu o 180°.
Komórka
dipioidalna (2n). e (an).
sm Rozdział 2. Genetyka klasyczna
Uszkodzenie DNA na Kumulowanie się zmian Komórki zezmienioną Guz rozrasta się imoże
skutek mutacji prowadzi w DNA powoduje informacją genetyczną tworzyć przerzuty
do zmiany informacji powstanie komórki namnażają się. W efek- do innych tkanek.
genetycznej. nowotworowej. cie powstaje guz.
59
Wybrane choroby jednogenowe człowieka
Sposób dziedziczenia chorób jednogenowych zależy od tego, czy choroby te są
sprzężone z płcią, oraz czy nieprawidłowy allel jest recesywny, czy dominujący.
E Choroby jednogenowe sprzężone z płcią
Sposób dziedziczenia tych chorób zależy od płci osoby. Choroby recesywne sprzężone
z płcią ujawniają się przede wszystkim u mężczyzn, ponieważ mają oni tylko jeden chromo-
som X i jedną wersję genu.
* Hemofilia
Skutkiem mutacji jest brak jednego
z czynników krzepnięcia, który
A
pozwala na zainicjowanie kolejnych eU osób z hemofilią
i
etapów wytwarzania skrzepu. Każde drona Galego
skaleczenie prowadzi do długotrwa- dochodzi do wydluże-
łego i obfitego krwawienia. nia czasu krwawienia.
Fenyloketonuria
W wyniku mutacji organizm nie
wytwarza enzymu powodującego
zamianę aminokwasu fenyloalaniny Skutki choroby można
w tyrozynę. Fenyloalanina gromadzi ZKE
się w organizmie, m.in. w mózgu, WGP jej
dzięki wczesnemu
wpro
co prowadzi do uszkodzenia diety z ograniczeniem
układu nerwowego. ienyloalaniny.
+ Anemia sierpowata
Mutacja powoduje zmiany w budowie
cząsteczek hemoglobiny, czego
efektem jest charakterystyczny, NE
sierpowaty kształt erytrocytów. mniej wydajnie transpor-
Choroba może prowadzić do niedo- tują tlen i mogą blokować
krwistości i niedotlenienia tkanek. naczynia krwionośne.
+ Albinizm
Efekt mutacji to brak enzymu, który jest niezbędny
do wytworzenia barwników skóry — melanin. Albinosi
mają bardzo jasną skórę, białe włosy i niekiedy bez-
barwne tęczówki. Są oni bardziej narażeni na działanie
promieniowania UV, dlatego występuje u nich większe
ryzyko zachorowania na nowotwory skóry.
> Sposób dziedziczenia: dominujący
* Choroba Huntingtona
W wyniku mutacji białko (huntingtyna) ma nieprawidłową
budowę i odkłada się w mózgu. Prowadzi to do obumierania
komórek nerwowych. Pierwsze objawy choroby pojawiają się
w wieku 35-50 lat. Należą do nich zaburzenia ruchowe
i psychiczne oraz stopniowe otępienie umysłowe.
Zmiany w mózgu spowodowane przez chorobę można
ocenić za pomocą rezonansu magnetycznego (MRI).
Wybrane aberracje chromosomowe człowieka
Wśród aberracji chromosomowych najbardziej znane są te, których przyczyną są
mutacje dotyczące liczby chromosomów. Do ich powstania prowadzi najczęściej
nierównomierne rozdzielenie chromosomów do gamet w czasie mejozy.
E Zespół Turnera
Kariotyp: 45, X
Rodzaj mutacji: monosomia — brak jednego chromo-
(kkk
somu X u kobiet.
Objawy: Kobiety z zespołem Turnera odznaczają się
KUMR
T
niskim wzrostem i krępą budową ciała. Ich narządy
rozrodcze często są nieprawidłowo ukształtowane
i Hnn y
i występują u nich zaburzenia dojrzewania płciowego.
Mogą mieć także wrodzone wady serca i innych
narządów wewnętrznych.
X kick
E Zespół Klinefeltera
Kariotyp: 47, XXY
Rodzaj mutacji: trisomia - obecność dodatkowego
chromosomu X.
Objawy: U mężczyzn z zespołem Klinefeltera występuje
«Huar
niedorozwój jąder i obniżony poziom testosteronu, co pro-
i Hina R
BEKO
wadzi do słabego wykształcenia męskich cech płciowych
oraz zmniejszonej płodności. Może również pojawić się
nadmierny rozwój sutków. Rozpoznanie aberracji
następuje często dopiero w okresie dojrzewania.
(kkk
E Zespół Downa
Kariotyp: 47, XY + 21 lub 47, XX + 21
Rodzaj mutacji: trisomia - obecność dodatkowego
chromosomu w 21. parze.
Objawy: Osoby z zespołem Downa mają skośne oczy, «Unut
fałdy skórne na powiekach, płaski profil twarzy oraz
krótkie kończyny. Często występują u nich także i Hn nM
nieprawidłowości w budowie serca
i narządów wewnętrznych oraz
różny stopień niepełnosprawności
intelektualnej.
Dzieci z zespołem Downa mają wiele
zdolności i umiejętności (np. malarskich),
które chętnie rozwijają.
Czym jest rodowód genetyczny?
Rodowód genetyczny to graficzne przedstawienie linia łącząca parę
dziedziczenia wybranej cechy w kolejnych pokoleniach rodzicielską
danej rodziny. Dzięki analizie rodowodu można
ustalić obciążenie rodziny dziedzicznymi chorobami L iniaiobraźująca.
genetycznymi. dziedziczenie
3 linia łącząca
/ rodzeństwo
liczba pokoleń
L OH © i
„WO $i Ó u.
m. DOH m.
| OBH O
T .© Ù è— 5 ò
m. 76 i
* Chory mężczyzna ma córki nosicielki, a synowie * Chory mężczyzna nie przekazuje wadliwych alleli
nosicielek mogą być chorzy. synom, ale chore są wszystkie córki,
* Chorzy to głównie mężczyźni (wśród kobiet chorują * Chorzy to mężczyźni i kobiety.
tylko homozygoty).
sm Rozdział 2. Genetyka klasyczna
1. Określ, jaka jest szansa, że dziecko będzie nosicielem albinizmu, jeśli jedno z rodziców jest albinosem.
3. Wyjaśnij, czy istnieje ryzyko odziedziczenia choroby autosomalnej dominującej, jeśli żadne z rodziców
nie jest chore.
4. Porównaj całkowitą liczbę chromosomów w kariotypie osób z zespołem Downa, zespołem Turnera
i zespołem Klinefeltera.
5. Wykonaj w zeszycie rodowód genetyczny swojej rodziny, przedstawiający występowanie wybranej
cechy (np. piegi, odstające uszy, kręcone włosy) u wszystkich członków. Na podstawie zebranych
| danych określ, czy wybrana cecha jest dziedziczona recesywnie, czy dominująco.
Podsumowanie
E Prawa Mendla
I prawo Mendla - prawo W każdej gamecie znajduje się tylko jeden allel danego genu.
czystości gamet
IIprawo Mendla - prawo
Cechy są dziedziczone niezależnie od siebie.
niezależnej segregacji cech
Pewien rolnik wyhodował groch zwyczajny o żółtych nasionach. Ponieważ żółty kolor (2p.)
nasion jest cechą dominującą, nie wiedział, czy z nasion wyrosną homozygoty
dominujące, czy też heterozygoty.
Wyjaśnij, w jaki sposób rolnik może sprawdzić genotyp wyhodowanych przez siebie
roślin, i udowodnij to za pomocą odpowiednich krzyżówek. Odpowiedź zapisz
w zeszycie.
EU królików cechami dominującymi są czarna barwa futra i krótki włos, a cechami. (1p)
recesywnymi - biała barwa futra i długi włos. Skrzyżowano króliki czarne długowłose,
których matki były białe, z królikami białymi krótkowłosymi, które miały długowłosych ojców.
Podaj, jaki będzie stosunek fenotypów potomstwa. Odpowiedź zapisz w zeszycie
i uzasadnij ją odpowiednią krzyżówką.
Podaj, jakiego genotypu (lub jakich genotypów) nie może mieć ojciec w poniż- p)
szych przypadkach. Odpowiedzi zapisz w zeszycie.
A. Matka ma grupę krwi AB, a dziecko — grupę krwi A,
B. Matka ma grupę krwi O, a dziecko — grupę krwi B.
C. Matka ma grupę krwi 0, a dziecko — grupę krwi 0.
D. Matka ma grupę krwi B, a dziecko — grupę krwi AB.
67
Rozdział 2. Genetyka kiasyczna
El Daltonizm jest chorobą recesywną sprzężoną z płcią. Zdrowy mężczyzna, którego (p)
ojciec jest daltonistą, ożenił się z kobietą — nosicielką allelu daltonizmu.
Określ, jakie jest prawdopodobieństwo, że:
a) córka tej pary będzie nosicielką allelu daltonizmu,
b) narodzone dziecko będzie chorym synem.
Odpowiedzi zapisz w zeszycie i uzasadnij je odpowiednią krzyżówką.
El W podanym fragmencie nici DNA doszło do mutacji — sub- (1p)
stytucji. Nukleotyd z tyminą został wymieniony na inny.
Podaj przykład nukleotydu, który musiałby zostać
wstawiony, żeby zamiana była mutacją milczącą. Odpo-
wiedź wraz z uzasadnieniem zapisz w zeszycie.
QaTe]c]o]E>CF[e[H)
a) Określ, jakie rodzaje mutacji chromosomowych zostały przedstawione na ilustracjach
1 i 2. Odpowiedzi zapisz w zeszycie.
1. Qa[ele[o]EC<FIeTH) Gnawa)
e erais Hatana | 7 « HÓ HO ©
D. mukowiscydozy.
A E MÓW
„ Biotechnologia
To było w szkole podstawowej!
O7yQ, o. o
70
Biotechnologia tradycyjna
w przemyśle farmaceutycznym
Dzięki metodom biotechnologii tradycyjnej wytwarza się
m.in. antybiotyki, takie jak penicylina, oraz surowice
odpornościowe podawane np. po ukąszeniu przez żmiję.
E Penicylina
Penicylina jest antybiotykiem pochodzenia naturalnego —
wytwarzają ją grzyby z rodzaju pędziak (Penicillium).
Została odkryta w 1928 r. i jest jednym z najdłużej
stosowanych antybiotyków na świecie.
Pędziaki to grzyby, które czę-
sto wchodzą w skład pleśni
tworzącej się na owocach.
W fabrykach farmaceutycznych
grzyby z rodzaju Penicilium
iinne mikroorganizmy hoduje się
w bioreaktorach — urządzeniach,
które utrzymują idealne warunki
do ich rozwoju.
W Surowica odpornościowa
Surowlca odpornościowa to preparat wytworzony z osocza, zwierający przeciwciała
skierowane przeciwko konkretnemu patogenowi lub toksynie. Podaje się ją np. osobom
ukąszonym przez żmiję. Dzięki temu można szybko zneutralizować obecną w organizmie
toksynę i uniknąć poważnych powikłań.
Na początku pobiera się _ Toksynę wprowadza się Po określonym czasie Z krwi oddziela się
toksynę, np. jad żmii. do organizmu, np. konia, pobiera się krew bogatą w przeciwciała
co pobudza jego układ zwierzęcia. surowicę, z której
odpornościowy do produkuje się gotowy
produkcji odpowiednich do podania preparat.
przeciwciał.
Biotechnologia tradycyjna w rolnictwie
i ochronie środowiska
Ciężkie maszyny i środki chemiczne stosowane w rolnictwie,
a także oraz ogromna ilość odpadów i ścieków produkowanych
przez człowieka powodują zanieczyszczenie środowiska
oraz degradację gleb. Można temu zapobiec, stosując metody
wypracowane przez biotechnologię tradycyjną.
m Szczepionki glebowe
Szczepionki glebowe zawierają szczepy
mikroorganizmów, których rozwój powoduje
zwiększenie w glebie zawartości związków
niezbędnych do wzrostu i rozwoju roślin
Pasożytnictwo i drapieżnictwo
Biologiczna walka ze szkodnikami może odbywać się dzięki wykorzystaniu
ich naturalnych wrogów — pasożytów lub drapieżników.
Larwy kruszynka odżywiają się jajami owadów uwa- Biedronki i ich larwy żywią się m.in. mszycami i przę-
żanych przez człowieka za szkodniki. dziorkami, które są powszechnymi szkodnikami roślin.
72
E Gospodarka odpadami i oczyszczanie
ścieków
Ludzie produkują ogromne ilości odpadów, np. każdy Polak
produkuje ich średnio ok. 300 kg rocznie. Odpady pochodzą
też z zakładów przemysłowych, firm i gospodarstw rolnych.
Biotechnologia tradycyjna wypracowała wiele sposobów na to,
jak gospodarować odpadami, by nie zaśmiecać naszej planety.
Kompost
Odpady organiczne można wykorzystać do produkcji
naturalnego nawozu. W tym celu należy założyć tzw.
pryzmę kompostową, czyli zbudować kopiec z ułożonych
na przemian warstw odpadów organicznych i gleby.
Procesy rozkładu przeprowadzane przez mikroorganizmy
glebowe zmienią odpady w żyzny nawóz. `
Nawozem wytworzonym w pryzmie
kompostowej można obłożyć np.
warzywa hodowane w ogrodzie. AAIE
Biogaz Biologiczne oczyszczanie ścieków
Odpady organiczne i ścieki mogą służyć do Biologiczne oczyszczanie ścieków polega
wytwarzania biogazu. To gaz palny, który można na rozkładzie nieczystości organicznych przez
zastosować m.in. jako paliwo do ogrzewania mikroorganizmy. Przeprowadza się je zwykle
budynków. Produkcja biogazu odbywa się w warunkach tlenowych, w specjalnie napowie-
w biogazowniach. Odpady organiczne są tam trzanych komorach. Niekiedy, aby oczyszczanie
omadzone w komorach, w których zachodzi było skuteczniejsze, przeprowadza się je zarówno
fermentacja metanowa. w warunkach tlenowych, jak i beztlenowych.
Biogazownia rolnicza umożliwia wytworzenie biogazu Oczyszczanie biologiczne przeprowadza się w spe-
z organicznych odpadów rolnych, np. gnojowicy czy cjalnych zbiornikach i komorach fermentacyjnych.
odpadów z pól uprawnych,
r
P
Polimery biodegradowalne 4 7 s
Polimery biodegradowalne to związki A s
szybko rozkładane przez mikroorganizmy a
naturalnie występujące w przyrodzie. Wu”
4%)
l r
Z naturalnych biodegradowalnych |
polimerów, np. skrobi, wykonuje się J
wiele opakowań jednorazowego użytku.
W przyrodzie są one rozkładane
w ciągu kilkudziesięciu dni.
Biotechnologia tradycyjna
w przemyśle spożywczym )
Metody biotechnologii tradycyjnej umożliwiają produkcję takich
produktów spożywczych, jak pieczywo, sery, kiszone warzywa
czy alkohole. Podstawowymi procesami wykorzystywanymi w tym
celu są fermentacja alkoholowa oraz fermentacja mleczanowa.
Oba te procesy są przeprowadzane przez mikroorganizmy.
E Fermentacja alkoholowa
Fermentacja alkoholowa polega na rozkładzie cukrów do alkoholu W przemyśle spożywczym wyko-
etylowego i dwutlenku węgia. Ten rodzaj fermentacji stosuje się rzystuje się szlachetne szczepy
m.in. do produkcji piwa, wina | innych napojów alkoholowych drożdży należących do gatunku
oraz do produkcji pieczywa, Saccharomyces cerevisiae.
Y
i a
TY j
Ciasto drożdżowe „rośnie” dzięki dwutlenkowi węgla Piwo produkuje się w ogromnych fermentatorach
uwalnianemu podczas fermentacji alkoholowej, nazywanych kadziami.
E Fermentacja mleczanowa
Fermentacja mleczanowa polega na rozkładzie cukrów do kwasu mleko-
wego. Kwas mlekowy zakwasza produkty, dzięki czemu otrzymujemy
kiszone warzywa, np. ogórki lub kapustę. Powoduje też ścinanie się białka
mleka, co umożliwia produkcję serów ijogurtów. Ma on również właściwości
konserwujące
- poddane jego działaniu produkty spożywcze są dłużej
Do produkcji nabiału
wykorzystuje się głównie
bakterie z rodzajów Lacto-
bacillus lub Lactococcus.
3.1. Biotechnologia tradycyjna mmm
76
3.2. Podstawowe techniki inżynierii genetycznej
Mechanizm PCR
Podczas PCR replikacja DNA zachodzi w cyklach. W każdym cyklu liczba kopii
cząsteczek DNA podwaja się, stąd po dwudziestu cyklach PCR zjednej cząsteczki
DNA uzyskuje się ponad milion kopii.
Do PCR są potrzebne:
z fragment DNA, który chcemy @ A nukleotydy — elementy budulcowe DNA,
= ry chcemy prpowielić, AT
mg Starery- krótkie fragmenty DNA €9 pomecza DNA - enzym, który tworzy
niezbędne do tego, aby polimeraza DNA kopie DNA.
W mogła dobudowywać nowe nici DNA,
ar
s. Rozdział 3. Biotechnologia
E Elektroforeza DNA
Elektroforeza DNA to metoda, która umoż-
liwia rozdzielenie fragmentów DNA w polu
elektrycznym. W tym celu mieszaninę
fragmentów DNA umieszcza się na płytce
ze specjalnego żelu, który następnie podda-
je się działaniu pola elektrycznego. DNA ma
tadunek ujemny, więc jego cząsteczki w polu
elektrycznym przemieszczają się w kierunku
bieguna dodatniego. Szybkość przemieszcza- j z a
nia się cząsteczek DNA w żelu zależy od ich Aparat do elektroforezy żelowej zawiera elektrody,
długości oraz budowy. Dlatego poszczególne dzięki którym — po podłączeniu aparatu do źródła
fragmenty DNA przemieszczają się z różną prądu — wytwarza się pole elektryczne.
szybkością, przez co na płytce tworzą się cha-
rakterystyczne prążki. Są one widoczne np. po
wybarwieniu DNA specjalnym barwnikiem.
Elektroforezę DNA wykorzystuje się m.in.
do tworzenia profili genetycznych, czyli
do ustalania długości określonych fragmen-
tów DNA danej osoby. Zwykle do tworzenia
profili genetycznych wybierane są odcinki
pozagenowe, które u różnych osób mają
odmienną długość. Profil genetyczny uzy-
skany na podstawie analizy wielu takich
odcinków DNA jest jak odcisk palca — nie- Profile genetyczne wykonuje się np. w celu
ustalenia ojcostwa, identyfikacji ofiar wypadków
powtarzalny dla nikogo innego. lub przestępców.
Przebieg elektroforezy DNA
b
g ei ; d
prądu
©
© Próbki DNA umieszcza się © Pod wpływem pola © czasteczki DNA poruszają
w odpowiednich miejscach elektrycznego ujemnie się w żelu z różną prędko-
na płytce i poddaje działaniu naładowane cząsteczki DNA ścią i tworzą prążki. Krótsze
pola elektrycznego. przemieszczają się w kierun- fragmenty przemieszczają
ku bieguna dodatniego. się zwykle szybciej.
78
3.2. Podstawowe techniki inżynierii genetycznej mmm
E Medycyna sądowa
Techniki Inżynierii genetycznej wykorzystuje się m.in.
do ustalania ojcostwa lub pokrewieństwa, np. w przypad-
ku niektórych spraw spadkowych. Pozwalają one także
na identyfikację zmarłych nawet po wielu latach od ich
śmierci.
E Kryminalistyka
Na podstawie DNA pobranego z miejsca przestępstwa
tworzy się profile genetyczne, dzięki którym można ustalić
tożsamość ofiar i sprawców przestępstw. Wystarczą
do tego nawet śladowe Ilości materiału genetycznego,
np. pozostawionego w odciskach palców.
E Diagnostyka chorób
Techniki inżynierii genetycznej stosuje się m.in. w diagno-
styce chorób. Dzięki nim można ustalić sekwencję DNA
pacjenta i określić, czy jest on nosicielem mutacji odpo-
wiedzialnej za rozwój określonej choroby, lub wykryć
materiał genetyczny patogenu powodującego chorobę.
Paa
* Inżynieria genetyczna to dziedzina nauki, która zajmuje się opracowywaniem technik i metod
umożliwiających wprowadzanie zmian w materiale genetycznym organizmów oraz wirusów.
* Do podstawowych technik inżynierii genetycznej należą: sekwencjonowanie DNA —
określanie kolejności nukleotydów w DNA, PCR — powielanie materiału genetycznego,
elektroforeza DNA — rozdzielanie fragmentów DNA w polu elektrycznym.
* Techniki inżynierii genetycznej wykorzystuje się m.in. w medycynie sądowej, kryminalistyce
i diagnostyce chorób.
Polecenia kontrolne
1. Na podstawie dostępnych źródeł wiedzy podaj przykład znaczenia znajomości sekwencji
kwasów nukleinowych patogenów w diagnostyce chorób zakaźnych.
2. Opisz możliwe zastosowania PCR w kryminalistyce.
3. Podaj trzy sytuacje, w których można wykorzystać profile genetyczne. =
Organizmy zmodyfikowane
33! genetycznie
Zwróć + definicje GMO i organizmów transgenicznych,
uwagę na: * przykłady produktów otrzymywanych z wykorzystaniem GMO,
+ sposoby otrzymywania organizmów transgenicznych,
* korzyści izagrożenia wynikające z zastosowania GMO.
W sklepie spożywczym czy w drogerii na aktywuje się lub wycisza jeden z genów
niektórych artykułach możesz znaleźć ozna- organizmu, co skutkuje obecnością lub
czenia „bez GMO” lub „wyprodukowane brakiem wybranej cechy;
bez stosowania GMO” Dzięki nim wiemy, zwielokrotnienie genu naturalnie wystę-
które produkty powstały bez wykorzystania pującego w genomie. W efekcie w mate-
organizmów zmodyfikowanych genetycznie. riale genetycznym organizmu występują
Czy wiesz, czym są takie organizmy? dodatkowe kopie jednego z jego genów.
Powstaje wtedy większa ilość kodowanego
E Czym jest GMO? przez ten gen białka, co nasila wybraną
GMO (ang. genetically modified organism) cechę;
to organizm zmodyfikowany genetycznie, wprowadzenie do genomu organizmu
czyli taki, którego materiał genetyczny zo- genu pochodzącego od osobnika innego
stał zmieniony za pomocą technik inżynierii gatunku. W konsekwencji organizm
genetycznej. zaczyna produkować zupełnie nowe białko,
Organizmy zmodyfikowane genetycznie dzięki czemu nabywa nową cechę. Orga-
otrzymuje się przez: nizm, który zawiera w swoim genomie
> zmianę aktywności genu naturalnie wy- obcy materiał genetyczny, nazywamy
stępującego w genomie. Oznacza to, że organizmem transgenicznym.
E Transgeniczne rośliny
Rośliny transgeniczne uzyskuje się m.in. metodą mikrowstrzeliwania. Polega ona na bombardowa-
niu tkanek rośliny kulkami złota pokrytymi obcym DNA.
M Transgeniczne zwierzęta
Do wytworzenia transgenicznych zwierząt, np. myszy. wykorzystuje się komórki zarodkowe.
© ao e e o ©
Fe d eg?
aF ri SB
—
z obcym
—
a.
genem
Do komórek za- Komórki wbudowu- Zmodyfikowane Rodzą się myszy, Myszy krzyżuje się
rodkowych myszy jąobcygenw swój komórki wprowa- _ któremajątyko aż do uzyskania
wprowadza się genom. dza się do zarodka część zmodyfiko- w potomstwie
obcy gen. myszy, który prze- wanych komórek. homozygoty pod
nosi się do macicy względem nowej
mysiej mamy. cechy.
81
Korzyści i zagrożenia wynikają >
ze stosowania GMO z
Ingerencja w genomy prowadzi do wytworzenia organizmów —
o cechach, których nie można uzyskać w naturalny sposób.
Daje to wiele nowych możliwości, ale może też stwarzać zaj
El GMO - korzyści
Walka z niedożywieniem na świecie
Dzięki modyfikacji DNA roślin uprawnych mogą powstawać
odmiany, które zawierają bardzo duże ilości składników
pokarmowych, np. białek lub witamin. W ten sposób można
ograniczyć występowanie chorób wynikających z niedożywienia.
Złoty ryż ma w swoim genomie geny kukurydzy ibakterii,
dzięki którym jego nasiona są bogate w prowitaminę A.
Spożywanie tego ryżu może przeciwdziałać m.in. ślepocie.
Produkcja żywności
W przemyśle spożywczym wykorzystuje się głównie
genetycznie zmodyfikowane mikroorganizmy, które
produkują m.in. enzymy, witaminy czyaromaty. Przykła-
dowo do produkcji serów wykorzystuje się podpuszczkę —
enzym trawienny wytwarzany przez zmodyfikowane
genetycznie mikroorganizmy.
Podpuszczka pierwotnie była pozyskiwana z cielę-
cych żołądków. Obecnie jest produkowana przez
zmodyfikowane genetycznie mikroorganizmy.
82
Ochrona środowiska =
GMO mogą służyć do oczyszczania środowiska, np. gleb
z zanieczyszczeń metalami ciężkimi lub wód z zanieczysz-
czeń ropą naftową, Stosuje się je także do wytwarzania
niektórych biodegradowalnych polimerów, z których
produkuje się opakowania przyjazne środowisku.
Niektóre tworzywa biodegradowalne są produkowane
m.in. przez zmodyfikowane genetycznie bakterie i rośliny.
Ochrona zdrowia
Z transgenicznych roślin można produkować jadalne
szczepionki, np. przeciwko żółtaczce typu B czy malarii
GMO służą też m.in. do wytwarzania ludzkiej insuliny,
przeciwciał czy hormonu wzrostu. Naukowcy pracują także
nad tworzeniem zmodyfikowanych świń, od których można
będzie uzyskiwać narządy do przeszczepów dla ludzi.
Ziemniaki zawierające gen toksyny B cholery mogą slu-
żyć do produkcji szczepionki przeciwko tej chorobie.
EH GMO - zagrożenia
Wpływ na zdrowie wpływ Wpływ na rolnictwo
Istnieją obawy, że żywność na bioróżnorodność Po uprawianiu GMO w glebie
zawierająca GMO może m.in. Gałkowita kontrola nad uprawami mogą znajdować się m.in.
powodować alergie, być roślin GMO może być niemoż- nasiona zmodyfikowanych roślin,
przyczyną chorób jelit i nowo- liwa, a zmodyfikowane rośliny dlatego rolnicy nie mogą od razu
tworów. Dotychczas nie zostało mogą rozsiać się w środowisku wrócić do uprawiania niezmody-
to jednak udowodnione naturalnym i wyprzeć rodzime fikowanych odmian. Może to
naukowo. Innym możliwym gatunki, Ponadto w efekcie prowadzić do uzależnienia
zagrożeniem jest zanieczyszcze- krzyżowania się zmodyfikowa- gospodarstw rolnych od
nie żywności zawierającej GMO nych genetycznie roślin ze koncernów biotechnologicznych.
chemicznymi środkami chwasto- spokrewnionymi roślinami może Dodatkowo pobliskie uprawy
bójczymi. Środki te mogą być dojść do powstawania chwastów ekologiczne mogą zostać
przez rolników stosowane o zwiększonej odporności. zanieczyszczone roślinami GMO,
w nadmiarze przy uprawie co może wiązać się z bankruc-
odpornych na nie roślin. twem gospodarstw ekologicz-
nych i wyparciem rodzimych
Osoby protestujące przeciwko GMO wyrażają swój sprzeciw w różny odmian roślin.
sposób, np. na muralach. Zdjęcie przedstawia mural z Bytomia.
s. Rozdział 3. Biotechnologia
Jakie jest Twoje stanowisko wobec spożywania Który argument „za” stosowaniem lub „przeciw”
żywności zawierającej GMO? Uzasadnij swoją stosowaniu produktów spożywczych zawierających
odpowiedź. GMO uważasz za najważniejszy i dlaczego?
3.3. Organizmy zmodyfikowane genetycznie mam
E Pomyśl
Wyszukaj w dostępnych źródłach, do jakich typów produktów
stosuje się oznaczenia przedstawione na ilustracjach.
N
/
© zapiodnienie. ©Q wczesne podziały ©) Rozdzielenie się zarodka © Rozwój dwóch iden-
komórek zarodka. na dwie części. tycznych genetycznie
płodów.
Bliźnięta jednojajowe z genetycznego punktu widzenia są swoimi klonami.
86
3.4. Biotechnologia molekularna — szanse i zagrożenia mam
Jednobarwne tulipany zwykle uzyskuje się dzięki roz- Owca Dolly była pierwszym klonem dorosłego ssaka,
mnażaniu bezpłciowemu. Każdy osobnik jest klonem Więcej na jej temat dowiesz się na następnych
rośliny macierzystej. stronach.
Ę i Wyizolowane jądro
komórkowe wszczepia się
O ~ $ do „pustej" komórki jajowej.
©
Przykłady zwierząt sklonowanych metodą transplantacji jąder komórkowych
A MRM
— aa
1958 1996 1997 2001 2005 2020
< u) są. ia w RA
kijanka żaby Xenopus owca (pierwszy mysz jes koń Przewalskiego
(pierwsze zwierzę ssak sklonowany domowa (gatunek zagrożony
sklonowane tą metodą) tą metodą) wyginięciem)
5
A y W wyniku podzialów powstaje
( H zarodek, który jest wprowadzany
m do macicy zastępczej matki.
6
Organizm, który się urodzi,
jest klonem genetycznym
dawcy jądra komórkowego,
mm Rozdział 3. Biotechnologia
- =- = *
komórki
macierzyste
Od pacjenta po- Tkankę poddaje się W efekcie działania _Mieszaninę wiruje Z próbki wyod-
biera się fragment dzialaniu enzy- enzymu uzyskuje się, dziękiczemu rębnia się komórki
tkanki. mu usuwającego się mieszaninę różne rodzaje macierzyste,
połączenia między komórek. komórek tworzą a potem hoduje się
komórkami, np. oddzielne warstwy. je na specjalnym
kolagenazy. podłożu.
90
3.4. Biotechnologia molekularna — szanse i zagrożenia amm
$$
o Do wektora, np. wirusa, wstawia © Wirus z właściwym fragmentem kwasu
się fragment DNA o funkcji nukleinowego jest wprowadzany do ciała
terapeutycznej. pacjenta, gdzie iniekuje jego komórki.
Szanse
E Rozwój nowoczesnego rolnictwa © Możliwy negatywny wpływ
i walka z niedożywieniem na świecie na ekosystemy i zdrowie ludzi
Biotechnologia molekularna umożliwia tworzenie Organizmy wyprodukowane metodami biotechno-
nowych odmian roślin uprawnych i ras zwierząt logii molekularnej mogą spowodować nieodwra-
hodowlanych o cechach niemożliwych do uzyska- calne zmiany w ekosystemach, m.in. wyprzeć natu-
nia w sposób naturalny, takich jak odporność ralnie występujące w nich gatunki czy spowodować
na określone choroby, zwiększona masa ciała i pro- pojawienie się superchwastów. Ponadto nie ma
dukcja substancji leczniczych. Biotechnologia pewności, czy spożycie takich organizmów jest
pozwala też na zwiększenie produkcji żywności bezpieczne dla zdrowia.
92
3.4. Biotechnologia molekularna — szanse i zagrożenia mmm
O tymsię mówi!
1 „Inżynieria genetyczna wpłynęła na poprawę życia milionów ludzi. I tak na przykład cukrzy-
ków leczy się insuliną produkowaną metodami inżynierii genetycznej |..]. Modyfikowane
genetycznie rośliny uprawne, które dają wyższe plony i są odporne na szkodniki, zajmują
coraz więcej miejsca w rolnictwie światowym. |..] Materiał genetyczny komórek macierzy-
stych pobranych od osób cierpiących np. na hemofilię będzie można poza organizmem reda-
gować w celu skorygowania wady genetycznej, będącej przyczyną choroby, a następnie
takie naprawione komórki wszczepić pacjentowi, by rozmnożyły się w jego krwiobiegu”.
M. Specter, Czy wolno nam bawić gów? Rewolucja DNA, „National Geographic Polska",
g https://www. al-geographic.pl/nauka/czy-wolno-nam-bawic-sie.
w-bogow-rewolucja-dna?page=5#article-content
0 „Eksperymenty na myszach są obiecujące, ale nie jesteśmy myszami. Żyjemy dużo dłużej,
w naszych organizmach zachodzą bardziej złożone interakcje. Nie potrafimy przewidzieć
konsekwencji takich zmian dla całego organizmu. |..] Naukowcy zwracali uwagę na to,
że technika pozwalająca na precyzyjne modyfikowanie genów jest bez wątpienia wspaniała,
ale zastanówmy się, czy i w jakichkolwiek okolicznościach można zastosować ją do modyfiko-
wania genomu ludzkiego w formie przekazywanej z pokolenia na pokolenie. Dlatego środowi-
sko naukowe jest dość zgodne, że takich rzeczy nie należy robić na tym etapie wiedzy”.
M. Ste nach, E. Bartnik, Wyścigu w nauce nie wygrywa się,robiąc rzeczy nieetyczne,
gg https/woekend g la.pl/weekeni/1,152121.24417349.prof-ewa-bartnik-wyścigu-W-Nauce.
nie-wygrywa-sie-robiac-rzeczy html
Q „Ton, w którym media opisują dziś biohakerów, wskazuje na zaniepokojenie. Nic dziwnego —
ingerowanie we własne geny metodami, które nie zostały sprawdzone, jest bardzo niebez-
pieczne. |..] Zastosowanie terapii genowej może np. pobudzić komórki do przekształcenia
się w nowotworowe. Niektórzy obserwatorzy zaczęli jednak bić na trwogę także z innego
powodu. Skoro narzędzia inżynierii genetycznej już znajdują się w rękach biohakerów —
mówią — to może za chwilę zostaną wykorzystane także przez bioterrorystów. W styczniu
na łamach czasopisma naukowego „PLOS ONE" ukazała się praca badaczy z kanadyjskiego
University of Alberta, którzy w pół roku za ok. 100 tys. dol. z otrzymanych pocztą fragmen-
tów DNA [..] poskładali niebezpiecznego dla koni bliskiego krewnego wirusa czarnej ospy".
M. Rotkiewicz, Amatorskie grzebanie w genach, „Polityka” 2018, nr 34(3174),
z Mtps://www.polityka..l/tygodnikpoltyka/nauka/1760444,„amatorskie-grzebanie-w-genach.read
Na podstawie zdobytej wiedzy dotyczącej korzyści i zagrożeń wynikających ze stosowania technik inżynierii
genetycznej sformułuj własną odpowiedź na pytanie zawarte we wstępie.
93
M. Rozdział 3. Biotechnologia
s sabt
Na początku XXI w. naukowcy podjęli próbę sklo- Najlepiej zachowane szczątki mamuta pochodzą
nowania ostatniej samicy wymarłego podgatunku z Syberii, Naukowcy liczą na to, że uda im się z nich
koziorożca pirenejskiego. Niestety, klon przeżył tylko pozyskać kompletny materiał genetyczny potrzebny
kilka minut. do klonowania.
Polecenia kontrolne
1. Opisz etapy klonowania zwierząt metodą transferu jąder komórkowych.
2. Na podstawie dostępnych źródeł informacji podaj trzy przykłady chorób, do których leczenia
stosuje się komórki macierzyste.
3. Wymień trzy korzyści | trzy zagrożenia wynikające ze stosowania osiągnięć biotechnologii
molekularnej.
94
Podsumowanie
Inżynieria genetyczna — dziedzina nauki, która zajmuje się opracowywaniem technik i metod
umożliwiających wprowadzanie zmian w materiale genetycznym organizmów oraz wirusów.
GMO (ang. genetically modified organism) — organizm, którego materiał genetyczny został
zmieniony za pomocą technik inżynierii genetycznej.
E Komórki macierzyste — komórki, które mogą się dzielić i różnicować w inne typy komórek.
Wykorzystuje się je m.in. do przeszczepów skóry i leczenia chorób, np. białaczek.
ID Terapia genowa — metoda leczenia polegająca na wprowadzeniu obcych kwasów nukleino-
wych (głównie DNA) do komórek ciała pacjenta w celu uzyskania określonego efektu terapeu-
tycznego. Terapię genową stosuje się m.in. w przypadku niektórych chorób genetycznych
jednogenowych.
Korzyści
* rozwój rolnictwa, np. przez tworzenie korzyst- możliwy negatywny wpływ na naturalne ekosys-
nych dla człowieka nowych ras zwierząt iodmian temy, np. wskutek rozprzestrzeniania się roślin
roślin GMO i stosowania dużej ilości chemicznych
* walka z niedożywieniem, np. przez tworzenie środków ochrony roślin
żywności wzbogaconej o witaminy * możliwy negatywny wpływ żywności GMO
* rozwój medycyny, np. przez opracowywanie na zdrowie człowieka
nowych metod diagnozowania ileczenia chorób © możliwe dyskryminacja na tle genetycznym
(terapia genowa, wykorzystanie komórek macie- i nieetyczne wykorzystywanie technik biotechno-
rzystych) logii molekularnej
* produkcja żywności, np. serów, aromatów + możliwe wykorzystywanie technik biotechno-
* oczyszczanie środowiska, np. przez tworzenie logii molekularnej do wytwarzania nowych broni
tworzyw biodegradowalnych biologicznych
96
Sprawdź, czy już umiesz! WYKONAJ W ZESZYCIE aî
El Przyporządkuj rodzajom biotechnologii (A i B) odpowiednie przykłady ich 2p)
zastosowania (1-4). Odpowiedź zapisz w zeszycie.
A. Biotechnologia tradycyjna.
|. Biotechnologia molekularna.
|. Produkcja insuliny dzięki bakteriom zawierającym gen człowieka.
. Wytwarzanie surowicy odpornościowej dzięki wprowadzeniu toksyny do organizmu konia.
ona
w|. Uzyskiwanie silniejszych sadzonek drzew owocowych dzięki szczepieniu ich korzeni
strzępkami grzybni symbiotycznej.
4. Tworzenie nowej odmiany rośliny uprawnej odpornej na środki chwastobójcze
przez wprowadzenie do jej genomu genu bakterii.
Q D
ojciec matka dziecko 1 dziecko 2
97
Rozdział 3. Biotechnologia
98
To było w szkole podstawowej!
[A Głównym mechanizmem ewolucji, zgodnie z teorią Karola Darwina, jest dobór naturalny.
[A Człowiek należy do królestwa zwierząt. Ma wiele cech wspólnych ze zwierzętami zaliczanymi
do nadrodziny człowiekowatych. Różnice między człowiekiem a innymi człowiekowatymi
to m.in.: dwunożność, wyprostowana postawa ciała, umiejętność mowy i większy mózg.
yr
5
DAM Źródła wiedzy o ewolucji
Zwróć + bezpośrednie i pośrednie dowody ewolucji,
uwagę n: * porównanie konwergencji z dywergencją,
+ określanie pokrewieństwa gatunków na podstawie drzewa flogenetycznego.
100
4.1. Źródła wiedzy o ewolucji NM
© Antybiotyki zabijają bakterie lub hamują ich rozwój, dlatego stosujemy je w leczeniu chorób bakteryjnych.
© Nieliczne bakterie mogą mieć allele genów. które odpowiadają za oporność na określony antybiotyk.
© Bakterie, które przeżyły kurację antybiotykiem, przekazują cechę oporności komórkom potomnym.
101
Przykłady bezpośrednich dowodów ewolucji
Do bezpośrednich dowodów ewolucji zaliczamy m.in. skamieniałości kopalne
i żywe skamieniałości
E Skamieniałości
Na przykł
ści ustal
pazury
na koñ :zynach
zębami
———--—-ŻZZpAL-, dlugi ogon.
Żywe skamieniałości
Żywymi skamieniałościami nazywamy gatunki, które w p
rmie przetrwały wiele mi
obecnych. Dziękiob: racji ich budowy i trybu
nimi gatunkac
które już dawno
genetycznych
Australijski dziobak
4.1. Źródła wiedzy o ewolucji
103
Dywergencja i konwergencja
Głównym czynnikiem powodującym ewolucję są warunki środowiska,
w których występuje dana grupa organizmów. Pod ich wpływem
dochodzi do dywergencji lub konwergencji.
HM Dywergencja - ewolucja rozbieżna Przykłady narządów homologicznych
W wyniku dywergencji organizmy o wspólnym 4 A
pochodzeniu znacząco różnią się między sobą ) e
Jednak ich plan budowy ma pewne cechy » p4 |
wspólne. Podobieństwa wynikające ze wspólnego N |
pochodzenia nazywamy homologiami, a narządy É A
o wspólnym pochodzeniu określamy mianem | Rt
narządów homologicznych. Przykładem Ñ
narządów homologicznych są kończyny przednie 8
ssaków, które składają się z takich samych M
elementów niezależnie od ich przystosowania U
do pełnionych funkcji. kończyna skrzydło płetwa kończyna
konia nietoperza _ morświna górna
człowieka
E Konwergencja — ewolucja zbieżna
Konwergencja polega na tym, że organizmy żyjące w podobnych środo- Rusztowaniem skrzydeł
wiskach wykształcają podobne przystosowania nazywane analogiami. ptaków są kości.
Dotyczą one sposobu życia oraz takich cech, jak kształt ciała czy wygląd
określonych narządów. Narządy odpowiadające sobie wygłądem, ale
o różnym pochodzeniu, nazywamy narządami analogicznymi. Przykła-
dami narządów analogicznych są skrzydła ptaków i owadów.
Przykłady narządów analogicznych
> ©
A B c
za Na podstawie drzewa filogenetycznego możemy
k w” — gałąź ocenić pokrewieństwo gatunków. Na schemacie
obok widzimy, że gatunki A i B są ze sobą dalej
— węzeł spokrewnione niż gatunki B i C.
* pień
grzechotnik
żółw CZ suńczyk mucha o
pingwin | EA dz Candida"
kurą 3
r > zyć 1-4 Saccharo-
kangur kaczka Ę Ó r 2 myces* $B
~ gołąb i +
królik
świnia ~.
hi. Neurospora*
ra
YĆkoń A 6a A
; |
pies * rodzaje z grzybów
małpa
czlowiek Lu
probakteria
Drzewo filogenetyczne skonstruowane na podstawie danych dotyczących podobieństwa budowy
cytochromu c — białka uczestniczącego w oddychaniu tlenowym.
samemu. Rozdział 4. Ewolucja organizmów
Kro po kroku
Cechy charakterystyczne
Organizm a=
kręgosłup czworonożność błony płodowe ny GM as m"
Karp + z z -=
Ropucha + + z =
żółw + + + z
Tygrys + + + +
Uwaga: Powyższy przykład został specjalnie uproszczony, aby pokazać wyłącznie zasadę tworzenia
drzewa flogenetycznego.
1. Wyjaśnij, dlaczego badanie tzw. form pośrednich ma duże znaczenie dla ustalania przebiegu ewolucji.
2. Korzystając z dostępnych źródeł, podaj po dwa przykłady konwergencji i dywergencji inne
niż wymienione w lekcji.
3. Wyjaśnij, w jakim celu tworzy się drzewa filogenetyczne.
106
Dobór naturalny — główny
4.2. mechanizm ewolucji
Zwróć * mechanizm działania, rodzaje i przykłady doboru naturalnego,
uwagę na: + znaczenie doboru naturalnego.
W XIX w. angielski przyrodnik Karol Darwin warunków środowiska. Darwin, opisując ten
podczas podróży dookoła Ziemi zbadał mało mechanizm, inspirował się sposobem działa-
znane wówczas zakątki świata, m.in. wyspy nia doboru sztucznego, który jest wykorzy-
Galapagos. Na podstawie swoich odkryć stywany przez człowieka w hodowli zwierząt
sformułował teorię ewolucji, w której za naj- i uprawie roślin.
ważniejszy mechanizm ewolucji uznał dobór
naturalny. © Jak działa dobór naturalny?
Zdaniem Darwina, dobór naturalny może
E Na czym polega dobór naturalny? funkcjonować, ponieważ:
Dobór naturalny (selekcja naturalna) jest » osobniki cechuje nadmierna rozrodczość,
mechanizmem, który polega na tym, że » pomiędzy osobnikami jednego gatunku
największe szanse na przeżycie i wydanie występuje zmienność,
na świat potomstwa ma ten osobnik, który » osobniki konkurują ze sobą o ograniczone
jest najlepiej przystosowany do określonych zasoby środowiska.
zc"
dobór naturalny ] dobór sztuczny
* o selekcji osobników decyduje środowisko * o selekcji osobników decyduje człowiek
* największe szanse rozrodu mają osobniki najlepiej +do rozrodu są wybierane osobniki o cechach
przystosowane do warunków środowiska korzystnych dla człowieka
+ proces ten nie jestzaplanowany +proces ten jest zaplanowany
107
EM. Rozdział 4. Ewolucja organizmów
Konkurencja
Organizmy konkurują ze sobą o ograniczone
zasoby środowiska, takie jak pożywienie czy
schronienie. Darwin nazywał tę konkurencję Darwinka wielkodzioba Kłowacz kaktusowy
żywi się nasionami żywi się larwami, które
walką o byt. o twardych lupinach — wydobywa spod kory
Walka o byt ma miejsce zarówno w obrę- ma masywny dziób. drzew za pomocą cierni
kaktusów trzymanych
bie jednego gatunku, jak i pomiędzy gatun- w dziobie.
kami. Największe szanse na jej wygranie
mają osobniki, których cechy zapewniają im
przewagę nad innymi. Na przykład szybsze
drapieżniki łatwiej zdobędą pożywienie,
kamuflaż pozwoli ofiarom ukryć się w oto-
czeniu, a kolce czy parzące włoski zapewnią Darwinka kaktusowa
È
żywi się kwiatami iowo-
4
Kłowacz wegetariański
żywi się pąkami, miody-
roślinom ochronę przed roślinożercami. cami kaktusów — ma mi liśćmi i nasionami —
Takie cechy pozwalają osobnikom nie tylko długi i ostry dziób. ma krótki i gruby dziób.
108
Rodzaje doboru naturalnego
Trzy główne rodzaje doboru naturalnego to: dobór stabilizujący,
dobór kierunkowy i dobór różnicujący.
oww
Dobór stabilizujący prowadzi Dobór kierunkowy prowadzido Dobór różnicujący prowadzi do
do utrwalenia w populacji cech utrwalenia w populacji jednej skraj- wyeliminowania z populacji osobni-
pośrednich. nej wartości cechy. ków o średniej wartości cechy.
Przykładem jest masa ciała nowo- Dobór kierunkowy często wiąże Przykładem jest zróżnicowanie
rodków człowieka. Najczęściej wy- się ze stałym nasilaniem się cechy koloru muszli wstężyka. Drapieżniki
nosi ona 3-3,5 kg. Mniejsza masa zwiększającej szanse na przeży- najszybciej uczą się rozpoznawać
ciała może oznaczać trudności cie osobników. Na przykład orły osobniki typowe, dlatego większe
w rozwoju, a większa — komplika- tym lepiej polują, im lepszy mają szanse na przeżycie mają osobniki
cje podczas porodu. wzrok. o ubarwieniu nietypowym.
109
HE Rozdziat4.Ewolucja organizmów
Robatnice bronią potomstwa królowej nawet Kolorowy ogon pawia ułatwia mu zdobycie samicy,
z narażeniem własnego życia ale też wyróżnia go w otoczeniu.
no
4.2. Dobór naturalny — główny mechanizm ewolucji zazam
Polecenia kontrolne
1. Opisz mechanizm działania doboru naturalnego.
2. Wymień i porównaj rodzaje doboru naturalnego.
3. Wyjaśnij, jakie znaczenie dla działania doboru naturalnego ma zmienność genetyczna.
4. Oceń poprawność sformułowania: „Dobór naturalny prowadzi do powstawania nowych cech
organizmów, dzięki czemu jest głównym mechanizmem ewolucji". Odpowiedź uzasadnij.
m
Ewolucja na poziomie
4.3. populacji. Specjacja
Zwróć + pojęcie gatunku jako izolowanej puli genowej,
uwagę na: + dryf genetyczny i jego mechanizmy,
* utrzymywanie się alleli warunkujących choroby genetyczne mimo doboru naturalnego,
+ specjację jako mechanizm powstawania gatunków.
Dobór naturalny działa na osobniki, jednak, Osobniki wchodzące w skład danej popu-
aby zaobserwować zmiany ewolucyjne, ko- lacji różnią się wieloma cechami — wystę-
nieczne jest przyjrzenie się grupie osobników puje między nimi zmienność genetyczna,
na przestrzeni wielu pokoleń. Czy przypad- wynikająca z obecności wielu różnych alleli
kowe zmiany w tej grupie mogą prowadzić genów.
do powstawania nowych gatunków? Sumę wszystkich możliwych alleli genów
osobników danej populacji nazywamy pulą
E Gatunek i jego pula genowa genową populacji. Z kolei pula genowa
Gatunek to grupa osobników zdolnych do gatunku to suma puli genowych wszystkich
krzyżowania się i wydawania płodnego po- tworzących go populacji.
tomstwa. Ewolucję gatunku obserwujemy Ponieważ osobniki różnych gatunków nie
zwykle na poziomie populacji, czyli grupy krzyżują się ze sobą (nie ma między nimi
osobników danego gatunku żyjących na okre- wymiany genów), możemy powiedzieć, że
ślonym obszarze w tym samym czasie. gatunek to izolowana pula genowa.
wik leśny
wilk syberyjski
wilk meksykański
E wilk apeniński
wilk polarny
n2
4.3. Ewolucja na poziomie populacji. Specjacja mmm
S — a s a
Mogą być źródłem nowych alleli „m A w Gw =
i é - i do uzyskania
kjszeniary tys
puli genowej. nowych układów alleli. Ds
Powodują przepływ alleli
między populacjami.
Dobór naturalny
aa-b-"u
Powoduje utratę części alleli na skutek
A ked
a %
a
Prowadzi do wyeliminowania (np. w wyniku ataków
zdarzeń losowych. Ma duże znaczenie dla małych, drapieżników) genotypów osobników gorzej
izolowanych grup. przystosowanych do środowiska,
katastrofa
E Efekt wąskiego gardła
|. a Efekt wąskiego gardła występuje najczęściej
sil 5 w populacji dotkniętej katastrofą, np. pożarem,
suszą lub chorobą zakaźną. Katastrofę
przeżywają tylko nieliczne osobniki, które
osobniki, odtwarzają populację. Pula genowa tej populacji
4 które przeżyły Jest jednak zubożona — nie występują w niej
wszystkie allele obecne przed zdarzeniem.
populacja Różnorodność genetyczna się zmniejsza,
wyjściowa dlatego gatunek jest bardziej narażony
na wyginiecie, np. w wyniku zmian warunków
środowiska.
Wyniki badań genetycznych wskazują, że w popu-
lacji gepardów dwukrotnie zadziałał efekt wąskiego
gardła. Pierwszy raz ok. 10 tys. lat temu podczas
ochłodzenia klimatu, a drugi raz — w ciągu ostatnich
stu lat na skutek zmniejszenia się ich naturalnego
środowiska i polowań.
4.3. Ewolucja na poziomie populacji. Specjacja
115
m. Rozdział 4. Ewolucja organizmów
Przykładem tego typu specjacj jest powstanie dwóch gatunków jeża w Europie. Gatunki te powstały
z populacji wyjściowej rozdzielonej przez lodowiec. Po ustąpieniu lodowca nie mogły się już ze sobą
krzyżować mimo występowania na tym samym terenie.
116
4.3. Ewolucja na poziomie populacji. Specjacja uamm
1. Wyjaśnij, czym różni się pula genowa populacji od puli genowej gatunku.
2. Porównaj znaczenie dryfu genetycznego dla małej i dużej populacji.
3. Wyjaśnij, w jaki sposób zjawisko przewagi heterozygot wpływa na występowanie alleli
powodujących choroby w popula
117
Historia życia na Ziemi
Zwróć * hipotezy wyjaśniające najważniejsze etapy biogenezy,
uwagę na: + wpływ zmian warunków środowiskowych na przebieg ewolucji,
* chronologiczne przedstawianie wydarzeń z historii życia na Ziemi.
Historia Ziemi liczy ok. 4,6 mld lat. Przy od- m Związki organiczne
twarzaniu jej przebiegu współpracują ze sobą W jaki sposób powstały pierwsze związki
naukowcy z różnych dziedzin nauki. Dzięki organiczne? Aby odpowiedzieć na to pyta-
tej współpracy powstają hipotezy, które po- nie, naukowcy w warunkach laboratoryj-
magają nam zrozumieć, w jaki sposób na nych odtwarzali skład pierwotnej atmosfery
Ziemi mogło powstać życie i jakie procesy ziemskiej oraz procesy, którym ona podle-
doprowadziły do rozwoju obecnie występu- gała. Podczas tych badań powstawały proste
jących organizmów. związki organiczne, takie jak aminokwasy,
cukry proste czy zasady azotowe. Oznacza
M Początki życia to, że ze składników nieorganicznych mogą
Na podstawie badań naukowców możemy powstawać podstawowe składniki organiczne
odtworzyć prawdopodobne warunki pa- organizmów.
nujące na Ziemi na początku jej istnienia. Po pewnym czasie proste związki orga-
Atmosfera naszej planety była wówczas po- niczne zaczęły się prawdopodobnie łączyć
zbawiona tlenu, a zawierała wodór, metan, w większe cząsteczki. Doprowadziło to do
siarkowodór, tlenki węgla i azotu oraz amo- powstania białek, kwasów nukleinowych
niak, Większość powierzchni Ziemi pokry- czy lipidów. Naukowcy przypuszczają, że
wał praocean. Panowała wysoka temperatura, procesy te zachodziły w wodach praoceanu.
częste były erupcje wulkanów i silne wyłado-
wania elektryczne. Brak warstwy ozonowej
sprzyjał przenikaniu do powierzchni Ziemi
promieniowania ultrafioletowego. W takich
warunkach zachodziła biogeneza, czyli pro-
cesy, które doprowadziły do powstania życia.
Teoria endosymbiozy
Teoria endosymbiozy zakłada, że komórki eukariotyczne powstały w wyniku pochło-
nięcia małych komórek bakterii przez inne cudzożywne komórki prokariotyczne.
Pochłonięte bakterie nie zostały jednak strawione. Pomiędzy nimi a komórką gospo-
darza powstała symbioza i stały się one organellami komórkowymi. Cudzożywne
bakterie tlenowe przekształciły się w mitochondria, a bakterie fotosyntetyzujące
— w chloroplasty. Dowodem potwierdzającym tę teorię jest m.in. obecność w mito-
chondriach i chloroplastach kolistego DNA przypominającego chromosom
bakteryjny oraz rybosomów podobnych do rybosomów bakteryjnych.
fotosyntetyzujące
cudzożywna komórka cudzożywne bakterie tlenowe NE
prokariotyczna zdolna bakterie tlenowe chloroplast
do pochłaniania sta- niektóre
tych cząstek pokarmu JĄ kioianótowe komórki
eukariotyczne,
np. roślin
(8, Ż4 niektóre
DNA komórki
błona wpuklenia błony mitochondrium eukariotyczne,
komórkowa komórkowej np. zwierząt
| Powstanie komórek eukariotycznych w wyniku endosymbiozy. igrzybów
T
Organizmy wielokomórkowe pojawiły się na
Ziemi ok. 700 mln lat temu. Budowa wielo- © Samodzieina, poje-
dyncza komórka.
komórkowa umożliwiła im zwiększenie roz-
miarów oraz wytworzenie skomplikowanych
układów narządów. Dzięki temu organizmy
mogły przystosować się do różnych środo-
wisk, co prowadziło do ich ogromnego zróż- © komórki tworzą
nicowania. kolonię — żyją
w grupie.
W jaki sposób powstawały organizmy ale zachowują
wielokomórkowe? Prawdopodobnie pojedyn- odrębność.
cze komórki eukariotyczne zaczęły łączyć się
w kolonie. Wewnątrz kolonii komórki specja-
lizowały się do pełnionej funkcji. Stopniowo
uzależniły się od siebie, co doprowadziło do
powstania tkanek, narządów iukładów narzą- © Komórki specjalizują się
ich przeżycie jest
dów. Wymagało to m.in. ewolucji mechani- uzależnione od innych
zmów kontrolowania ekspresjii genów tak, by komórek.
mimo tego samego DNA komórki mogły np.
produkować różne białka.
120
4.4. Historia życia na Ziemi
Skamieniały szkielet sejmurii wymarłego gatunku, Obecnie obserwujemy kolejne wymieranie gatunków
który wykazywał cechy przejściowe między płazami związane m.in. ze zmianami klimatycznym. Gatunkiem
a gadami. zagrożonym wyginięciem jest np. niedźwiedź polarny.
121
Etapy rozwoju organizmów na Ziemi
Historię życia na Ziemi dzielimy na trzy główne okresy nazywane eonami.
Ostatni eon składa się z kilku er. Analizując tabelę, zwróć uwagę na kolejność
pojawiania się poszczególnych grup organizmów.
122
Pomyśl
Dlaczego życie wcześniej pojawiło się
w wodzie niż na lądzie?
FANEROZOIK
mezozoik kenozoik
123
Rozdział 4. Ewolucja organizmów
. Oceń, czy używane potocznie stwierdzenie: „Życie wyszło z wody” jest uzasadnione w kontekście
ewolucyjnym. Podaj dwa argumenty potwierdzające Twoją ocenę.
2. Opisz, jaką rolę odegrały jednokomórkowe organizmy fotosyntetyzujące w tworzeniu się atmosfery
ziemskiej i ewolucji organizmów.
3. Przedstaw, w jaki sposób zgodnie z teorią endosymbiozy doszło do powstania organizmów
eukariotycznych.
4. Na podstawie dostępnych źródeł informacji podaj trzy przykłady przystosowań organizmów
do środowiska lądowego.
124
Antropogeneza
Zwróć + pokrewieństwo człowieka z innymi zwierzętami,
uwagę na: © podobieństwa i różnice między człowiekiem a innymi naczelnymi,
+ formy kopalne człowiekowatych i ich cechy charakterystyczne.
125
To było w szkole podstawowej!
Na podstawie różnych cech z zakresu m.in. morfologii, anatomii porównawczej oraz genetyki
człowieka klasyfikuje się do nadrodziny człekokształtnych, do której należą również gibony,
orangutany, szympansy oraz goryle.
W Badania ewolucji człowieka też analiza DNA. Dzięki niej ustalono m.in.,
Badaniem antropogenezy, czyli pochodze- że człowiek rozumny i neandertalczyk krzy-
nia człowieka oraz procesów ewolucyjnych, żowali się ze sobą. Świadczy o tym obecność
w których wyniku powstał człowiek rozum- genów charakterystycznych dla neandertal-
ny, zajmują się naukowcy z różnych dziedzin, czyków u współcześnie żyjących ludzi.
m.in. antropologii, paleontologii, archeologii
i biologii molekularnej. Ważnych informacji
na ten temat dostarczają im skamieniałości
hominidów, czyli gatunków, które są bliżej
spokrewnione z człowiekiem niż z innymi
człowiekowatymi. Na podstawie analizy bu-
dowy poszczególnych hominidów można za-
obserwować tendencje zmian ewolucyjnych.
Do najważniejszych z nich należą:
» coraz bardziej wyprostowana postawa
ciała związana z dwunożnością,
» osiąganie coraz wyższego wzrostu,
» stopniowe zwiększanie się puszki mózgo-
wej, a co za tym idzie — mózgu. Czaszka sahelantropa — jednego z naszych najdaw-
niejszych przodków. Żył on ok. 7 min lat temu
W odkrywaniu pokrewieństwa między i prawdopodobnie potrafił poruszać się na dwóch
gatunkami hominidów istotną rolę odgrywa nogach.
127
M. Rozdział 4. Ewolucja organizmów
Zapisane w kościach
EJ Na podstawie tekstów wymień trzy źródła E Podaj argument świadczący o bliskim pokrewień-
informacji o ewolucji hominidów. stwie człowieka z neandertalczykiem.
130
4.5. Antropogeneza
kontrolne
1. Podaj trzy przykłady cech wspólnych człowieka i innych człekokształtnych.
2. Wybierz trzy przykłady hominidów (form kopalnych człowiekowatych) i utwórz w zeszycie tabelę
porównująca ich trzy wybrane cechy.
3. Na podstawie różnych źródeł informacji podaj inny niż w podręczniku przykład gatunku należącego
do hominidów. Scharakteryzuj krótko ten gatunek.
131
Podsumowanie
dow ody be $
1382
Rozdział 4. Ewolucja organizmów
Wśród Aborygenów — rdzennej ludności Australii — nie występują grupy krwi B i AB. (1p)
Przypuszcza się, że powodem może być brak alleli odpowiedzialnych za te grupy krwi
w puli genowej grupy ludności, która pojawiła się pierwsza na tym kontynencie.
Podaj, który z mechanizmów wpływających na pulę genową populacji wystąpił
w opisanym przypadku. Odpowiedź zapisz w zeszycie.
x
| konsumenci
Organizmy, które wytwarzają związki organiczne ||Organizmy, które uzyskują związki organiczne
|ze związków nieorganicznych. z innychorganizmów.
Organizm w środowisku.
Tolerancja ekologiczna
Zwróć * definicję ekologii,
uwagę na: czynniki biotyczne i abiotyczne oddziałujące na organizmy,
pojęcia: nisza ekologiczna, siedlisko, tolerancja ekologiczna,
* znaczenie organizmów o wąskim zakresie tolerancji ekologicznej w bioindykacji,
doświadczenie mające na celu zbadanie zakresu tolerancji w odniesieniu do wybranego
czynnika środowiska.
Zawisak tawulec to motyl nocny. Jego dorosłe osob- Rusałka żałobnik jest motylem aktywnym w ciągu
niki żywią się nektarem kwiatów, np. llaka pospolitego. dnia. Dorosłe osobniki żywią się głównie sokiem
Gąsienice żerują na liściach m.in. llaka i jaśminowca. z brzóz, a gąsienice żerują na liściach brzóz i wierzb.
137
m Rozdział 5. Ekologia i różnorodność biologiczna
AN
dany organizm może przetrwać. Granice
tego zakresu są wyznaczone przez minimalne
i maksymalne wartości czynnika, przy któ-
rych organizm jest w stanie funkcjonować.
Organizm najlepiej rozwija się wtedy, gdy
wartość czynnika mieści sięwtzw. optimum. wartość czynnika środowiskowego
Funkcjonowanie organizmu przy niemal
minimalnej lub maksymalnej wartości czyn- że organizm może przetrwać tylko przy
nika jest możliwe, jednak może przebiegać niewielkich odchyleniach wartości czynnika
nieprawidłowo. Jeśli wartość czynnika od zakresu optimum.
spadnie poniżej wartości minimalnej lub Ten sam organizm może mieć inne zakresy
wzrośnie powyżej wartości maksymalnej, tolerancji względem różnych czynników,
to organizm umrze. Zależności te możesz np. może funkcjonować w wąskim zakresie
prześledzić na poniższej ilustracji. temperatur, ale przy różnym nasłonecznieniu.
Zakresy tolerancji ekologicznej można
Szeroki i wąski zakres tolerancji też wyznaczać dla poszczególnych gatun-
ekologicznej ków. Gatunki o szerokim zakresie toleran-
Organizm może mieć szeroki lub wąski za- cji względem wielu czynników występują
kres tolerancji ekologicznej względem okre- powszechnie na kuli ziemskiej. Z kolei
ślonego czynnika. Szeroki zakres tolerancji gatunki o wąskim zakresie tolerancji wzglę-
oznacza, że organizm może przetrwać przy dem jednego lub kilku czynników są obecne
bardzo różnych wartościach tego czynnika. jedynie na niewielkim obszarze. Gatunki te
Natomiast wąski zakres tolerancji oznacza, często wykorzystuje się w bioindykacji.
| funkcjonowanie organizmu
zakres tolerancji ekologicznej
minimalna maksymalna
wartość czynnika wartość czynnika
strefa strefa optimum strefa stresu strefa
nietolerancji fizjologi fizjologicznego nietolerancji
138
Czym jest bioindykacja?
Bioindykacja to metoda oceny stanu środowiska w określonym miejscu
na podstawie obserwacji żyjących tam gatunków. Wykorzystuje się w niej
bioindykatory, czyli organizmy, które mają wąski zakres tolerancji ekologicznej
względem określonego czynnika środowiska, np. stężenia azotu w glebie, zaso-
lenia wód lub stężenia zanieczyszczeń w powietrzu. Obecność bioindykatorów
na jakimś terenie świadczy więc o tym, że ma on określone parametry, np. obec-
ność słonolubnych roślin świadczy o dużym stężeniu soli w podłożu.
Przykłady bioindykatorów
Pstrąg potokowy zamieszkuje zim- Solanka kolczysta jest rośliną wy- Miłek wiosenny występuje zwykle
ne, czyste i dobrze natlenione wody. —stępująca na glebach zasolonych. na glebach bogatych w wapń.
=— Z - 4. wę EREMIE GRĄ R 0d
s RÓ a e a a a
139
To byłow szkole
M Skala porostowa
140
5.1. Organizm w środowisku. Tolerancja ekologiczna MENEE
1. Na podstawie dostępnych źródeł informacji porównaj siedliska oraz nisze ekologiczne jastrzębia
zwyczajnego i sowy uszatki.
2. Na podstawie dostępnych źródeł informacji podaj trzy przykłady bioindykatorów przydatnych
w ocenie pH gleby.
141
5.2. Cechy populacji
Zwróć + cechy populacji: liczebność, zagęszczenie i strukturę (przestrzenną, wiekową, płciową),
uwagę na: + modele wzrostu liczebności populacji,
+ przewidywanie zmian liczebności populacji na podstawie danych dotyczących
rozrodczości, śmiertelności i migracji osobników.
Osobniki jednego gatunku żyjące na tym sa- Populację możemy opisać na podstawie
mym terenie są ze sobą powiązane różnymi jej charakterystycznych cech, do których
zależnościami. Konkurują ze sobą o zasoby należą: liczebność, zagęszczenie, struktura
środowiska, takie jak pokarm czy schronienie, przestrzenna, struktura wiekowa oraz struk-
albo współpracują ze sobą w stadach czy gru- tura płciowa.
pach rodzinnych. Niezaleźnie od łączących je
relacji tworzą populację — społeczność, której m Liczebność i zagęszczenie
cechy możemy scharakteryzować. populacji
Liczebność populacji to liczba tworzących
E Czym jest populacja? ją osobników. Populacje zajmują obszary
Populacja to grupa osobników tego samego o różnych powierzchniach (gatunki lądowe)
gatunku, żyjących na określonym obszarze lub różnej objętości (gatunki wodne). Liczbę
w tym samym czasie. Populację tworzą np. osobników przypadającą na jednostkę po-
żubry zamieszkujące Puszczę Białowieską czy wierzchni (np. 1 m?) lub objętości (np. 1 m?)
biedronki występujące w ogrodzie. nazywamy zagęszczeniem populacji.
=-
osobniki przybywające osobniki ubywające
w wyniku rozrodu Liczebność
na skutek śmierci
i zagęszczenie
populacji
(+) Imigracja Emigracja
osobniki przybywające
zinnych populacji do innych populacji
142
5.2. Cechy populacji
143
Struktura wiekowa i struktura płciowa populacji
Osobniki w populacji możemy podzielić na grupy według wieku oraz według płci.
M Struktura wiekowa populacji
Struktura wiekowa populacji to udziałwpopulacji różnych grup wiekowych. Osobniki możemy
podzielić na trzy główne grupy: osobniki w wieku przedrozrodczym (osobniki młodociane),
osobniki w wieku rozrodczym (osobniki dojrzałe) oraz osobniki w wieku porozrodczym (osobniki
starsze). Analiza struktury wiekowej populacji pozwala prognozować losy populacji w przyszłości —
czy będzie się ona rozwijać, czy raczej — grozi jej wymarcie. Strukturę wiekową populacji możemy
przedstawić w formie graficznej w postaci piramidy wieku.
Piramidy wieku populacji
grupy wieku grupy wieku grupy wieku
wiek wiek
d o
liczba osobników
wiek wiet wiek wiek wiek wiek
HB przedrozrodczy M rozrodczy FLporozrodczy HB przedrozrodczy M rozrodczy M porozrodczy
EJ Na podstawie piramidy określ, czy popula- E Na podstawie piramidy określ, czy popula-
cja jest populacją rozwijającą się, ustabili- cja jest populacją rozwijającą się, ustabili-
zowaną czy wymierającą. zowaną czy wymierającą.
W opisanej populacji liczba osobników młodo- Liczba osobników młodocianych w opisanej
cianych jest mniejsza niż liczby osobników populacji jest prawie równa liczbie osobników
w pozostałych klasach wiekowych. Dlatego w okresie rozrodczym. Liczba osobników
przedstawiona populacja jest populacją wymie- w okresie porozrodczym jest najmniejsza.
rającą — jej liczebność będzie maleć. Populacja jest populacją ustabilizowaną—
jej liczebność będzie utrzymywać się
na stałym poziomie.
mm. Rozdział 5. Ekologia i różnorodność biologiczna
146
5.2. Cechy populacji
* Populacją nazywamy grupę osobników tego samego gatunku, żyjących na określonym obsza-
rze w tym samym czasie.
* Liczebność populacji to liczba tworzących ją osobników.
+ Zagęszczenie populacji to liczba osobników w przeliczeniu na jednostkę powierzchni.
+ Na liczebność i zagęszczenie osobników w populacji wpływają: rozrodczość, śmiertelność
imigracje.
+ Struktura przestrzenna populacji to sposób, w jaki jej osobniki są rozmieszczone na zajmowa-
nym obszarze. Wyróżniamy trzy rodzaje rozmieszczenia osobników populacji w przestrzeni:
rozmieszczenie równomierne, skupiskowe i losowe.
+ Strukturą wiekową populacji nazywamy udział w populacji osobników w poszczególnych
okresach rozwojowych.
» Struktura płciowa populacji to stosunek liczby osobników żeńskich do liczby osobników
męskich.
osobników. OUR 2
Liczba wszystkich
osobników ?
w kwadratach
Zagęszczenie
osobników 2 babka
w populacji lancetowata
147
Rodzaje oddziaływań
5.3. między organizmami
Zwróć + znaczenie oraz przykłady zależności nieantagonistycznych i antagonistycznych
uwagę na: w ekosystemie,
zmiany liczebności populacji w układzie zjadający-zjadany,
+ skutki konkurencji wewnątrzgatunkowej i międzygatunkowej,
* adaptacje roślinożerców, drapieżników i pasożytów do zdobywania pokarmu,
+ adaptacje obronne zjadanych roślin, ofiar drapieżników Iżywicieli pasożytów.
©©||60||00||00||06||68
148
Zależności nieantagonistyczne
Zależności nieantagonistyczne przynoszą korzyści przynajmniej jednej ze stron
i żadna ze stron nie ponosi strat.
FL
EH Mutualizm obligatoryjny © K
Mutualizm obligatoryjny jest zależnością nieantagonistyczną, w której obie strony
uzyskują korzyści. To zależność tak ścisła, że żaden z zaangażowanych w nią
organizmów nie jest w stanie przeżyć samodzielnie.
Glony żyjące w tkankach wielu koralowców dostarczają _ Symbiotyczne mikroorganizmy występujące w ukla-
tym zwierzętom substancji pokarmowych. W zamian dzie pokarmowym przeżuwaczy rozkładają celulozę,
otrzymują schronienie i sole mineralne. co umożliwia zwierzętom odżywianie się roślinami.
E Komensalizm ©)
Komensalizm jest zależnością nieantagonistyczną, w której jedna strona odnosi korzyści,
a druga strona nie nie zyskuje, ale też nie ponosi żadnych strat.
Storczyki rosną na drzewach, dzięki czemu zyskują Różanki składają jaja do wnętrza małży jak do inkubatorów.
lepszy dostęp do światła. Nie są jednak pasożytami Małe rybki opuszczają małże po wylęgu, nie wyrządzając
dlatego ich obecność jest dla drzew obojętna. im krzywdy, więc dla małży związek ten jest obojętny.
149
mum Po: ział 5. Ekologia i różnorodność biologiczna
Pokrzywa ma
parzące włoski,
które zawierają
substancje
drażniące
skórę.
Jasnota wyglą-
dem przypomina
pokrzywę, ale nie
ma parzących
włosków.
150
5.3. Rodzaje oddziaływań między organizmami zm
N
Pająki wytwarzają lepką sieć, w którą Antylopy mają dobrze rozwinięte narządy zmysłów, dzięki
lapią swoje ofiary. czemu mogą szybko dostrzec zagrożenie. Ich ciało jest
umięśnione i smukle, co umożliwia im ucieczkę.
Gekon Uroplatus
phantasticus wy-
głądem przypomina
uschły liść.
5. Ekologia i różnoroci
, f
we makrofag Nu
À CE S m" e
AB 4
£ Niektóre rośliny, np: cebula
i czosnek, wydzielają związki Układ odpornościowy zwierząt reaguje
© które odstraszają pasożyty. na obecność pasożytów wewnętrznych.
5.3. Rodzaje oddziaływań między organizmami
Podział ekosystemów
Rodzaje ekosystemów
ekosystemy naturalne ekosystemy półnaturalne ekosystemy sztuczne
Powstają bez udziału człowieka. Powstają w wyniku przekształceń Są tworzone i zmieniane przez
Ich przykładami są jeziora, ekosystemów naturalnych przez człowieka. Należą do nich m.in.
morza, lasy i puszcze. człowieka. Ich przykładami są pola uprawne, sady, stawy
koszone łąki i pastwiska. hodowlane i winnice.
155
Sukcesja, czyli przemiany ekosystemu
Sukcesja to proces ciągłych, kierunkowych zmian ekosystemu, które prowadzą
do jego przekształcania się. Zmiany te zachodzą zarówno w obrębie biotopu
(np. zmiany pH i składu chemicznego podłoża), jak i biocenozy (zmiany składu
gatunkowego). Końcowym etapem sukcesji jest klimaks, czyli stan, w którym
ekosystem osiąga względnie stały skład gatunkowy. Wyróżniamy dwa rodzaje
sukcesji: sukcesję pierwotną i sukcesję wtórną.
HM Sukcesja pierwotna
Zachodzi na obszarach, na których wcześniej nie było biocenozy, np. na nagich
skałach lub wydmach. Proces taki może trwać kilkaset lub kilka tysięcy lat.
Etapy sukcesji pierwotnej o
o Kiedy warstwa gleby jest
dostatecznie gruba, powsta-
e Coraz grubsza warstwa je las — ostatnie stadium
gleby pozwala na rozwój sukcesji pierwotnej.
Szczątki organizmów pio- =krzewinek, np. wrzosów,
o nierskich i okruchy skał krzewów i pojedynczych
tworzą cienką warstwę drzew.
Na początku pojawiają gleby, na której rosną
się organizmy pionierskie, np. mchy i trawy.
np. porosty, które przy-
spieszają wietrzenie skał.
m Sukcesja wtórna
Zachodzi w miejscach zajmowanych wcześniej przez biocenozę, która ulegała
zniszczeniu np. wskutek pożaru czy powodzi, lub w efekcie działań człowieka.
Ma miejsce również np. podczas zarastania jezior.
Etapy sukcesji wtórnej
Katastrofa, np. pożar, W glebie zachowuje Z nasion wyrastają trawy Po pewnym czasie
niszczy biocenozę wystę- się część składników i rośliny zielne. Kiełkują też pierwotna biocenoza
pującą na danym terenie. odżywczychinasion. siewki drzew i krzewów. zwykle się odtwarza.
5.4. Funkcjonowanie ekosystemu
4a
Łańcuch spasania
157
Sieć pokarmowa
Sieć pokarmowa (sieć troficzna) to rozbudowana sieć zależności pokarmowych,
które występują między organizmami żyjącymi w jednym ekosystemie. Tworzą ją
łańcuchy pokarmowe, które łączą się i krzyżują ze sobą. Sieć pokarmowa oddaje
rzeczywiste zależności łączące poszczególne organizmy w ekosystemie i za jej
pomocą możemy zobrazować, jak bardzo różnorodny jestpokarm konsumentów.
Poniżej przedstawiliśmy fragment sieci pokarmowej występującej na leśnej polanie.
zaskroniec
zwyczajny ryjówka aksamitna
{£ m
żaba trawna mysz polna
ogrodnica È
niszczylistka fiślimak winniczek
5.4. Funkcjonowanie ekosystemu mama
Przepływ energii
procesy
życiowe,
ciepło
szczątki, odchody, wydaliny
procesy procesy
życiowe, życiowe,
ciepło < cieplo
związki
organiczne
szczątki
słoneczna
ae A msz | poon
159
Obieg materii w przyrodzie na przykładzie
obiegów węgla i azotu
Krążenie węgla i azotu w przyrodzie wynika przede wszystkim z przemian
biochemicznych, które zachodzą w organizmach, a także z przemian
geologicznych i chemicznych, które zachodzą w środowisku.
5
oddychanie
producenci
5
5
Se 5
NN% j
Odżywianie
się
konsumenci konsumenci
| rzędu Ii rzędu
4ka
%
CAE
konsumenci Z
producenci
A
bakterie B
Z s
bakterie
i
denitryfikacyjne
glebowe
7 |
|
ETON
NH;
azotany NO;
bakterie
nitryfikacyjne
© Bakterie glebowe i bakterie brodawkowe wiążą © Destruenci pozyskują związki azotu ze szcząt-
N3 z atmosfery i przekształcają go do jonów ków, odchodów i wydalin innych organizmów.
amonowych NH. Następnie rozkładają organiczne związki azotu
© Bakterie nitryfikacyjne przekształcają jony amo- OO ZTOZOE
nowe do azotanów NO3. © Azotany mogą być przekształcane przez bakterie
© Azotany są przyswajane przez rośliny i stanowią denitryfikacyirie do azotu atmosferycznego.
dla nich główne źródło azotu.
© konsumenci pozyskują związki azotu dzięki
odżywianiu się innymi organizmami. 161
Rozdział 5. Ekologiairóżnorodność biologiczna
1. Oceń, która biocenoza będzie bardziej odporna na zmiany gatunkowe — uboga w gatunki
czy różnorodna. Uzasadnij swoją odpowiedź.
2. Korzystając z dostępnych źródeł informacji, utwórz łańcuch pokarmowy dowolnego ekosystemu
wodnego.
3. Wyjaśnij, dlaczego materia krąży w ekosystemie, a energia przez niego przepływa.
4. Na podstawie schematu obiegu węglawprzyrodzie podaj przykłady dwóch działań człowieka,
które mogą spowodować zmniejszenie ilości dwutlenku węgla w atmosferze.
162
Czym jest różnorodność
biologiczna?
Zwróć + pojęcie oraz typy różnorodności biologicznej,
uwagę na: + czynniki geograficzne kształtujące różnorodność gatunkową i ekosystemową Ziemi,
* związek pomiędzy rozmieszczeniem biomów a warunkami klimatycznymi
na kuli ziemskiej,
+ wpływ działalności człowieka na różnorodność biologiczną.
Wiele osób lubi spędzać wolny czas na łonie genetycznej są lepiej przystosowane do
natury — w lesie, w górach czy nad morzem. zmian zachodzących w środowisku, ponie-
W każdym z tych miejsc jest inny krajo- waż mają większą szansę na pojawienie się
braz i występują inne gatunki organizmów. osobników o korzystnym zestawie cech.
To dzięki bogactwu różnorodnych form życia Różnorodność gatunkowa to mnogość
miejsca te są wyjątkowe. gatunków występujących w danym ekosys-
temie. Im ekosystem jest bogatszy gatun-
E Różnorodność biologiczna kowo, tym jego równowaga gatunkowa jest
Różnorodnością biologiczną (bioróżnorod- trwalsza. Dzieje się tak m.in. dlatego, że
nością) nazywamy bogactwo form życia na w bogatym gatunkowo ekosystemie wiele
Ziemi. Wyróżniamy różnorodność genetycz- gatunków zajmuje te same poziomy tro-
ną, gatunkową oraz ekosystemową. ficzne. W razie wyginięcia jednego gatunku
Różnorodność genetyczna dotyczy inne gatunki mogą zająć jego miejsca w łań-
osobników należących do jednej populacji cuchach troficznych. W przypadku ekosys-
i wynika z obecności w niej różnych wersji temów ubogich gatunkowo szansa na to jest
(alleli) genów, które warunkują występowa- mniejsza.
nie u poszczególnych osobników odmien- Różnorodność ekosystemowa to bogac-
nych cech. Dzięki niej osobniki różnią się np. two ekosystemów występujących na danym
wyglądem. Populacje o dużej różnorodności obszarze, np. lasów, łąk, rzek i jezior.
Najbogatsze ekosystemy
Wśród ekosystemów występują takie, które są ubogie w gatunki, np. pustynie i wydmy,
oraz takie, które są w nie niezwykle bogate. Przykłady ekosystemów bogatych
gatunkowo przedstawiliśmy poni
W Polsce duża liczba gatunków Dużej bioróżnorodności sprzyja Ogromna liczba gatunków żyje
żyje w lasach. Jest tak dlatego, że wilgotny i gorący klimat, dlatego na rafach koralowych, gdzie dzięki
każda warstwa lasu charakteryzuje najwięcej gatunków występuje czystym wodom fotosynteza zacho-
się innym składem gatunkowym. w lasach tropikalnych. dzi nawet na dużych głębokościach.
164
5.5. Czym jest różnorodność biologiczna? m
Prądy morskie
ptaków i ssaków morskich w poszukiwaniu
Ciepłe prądy morskie podnoszą temperaturę
wód, a zimne prądy morskie ją obniżają. Dzię-
pokarmu.
Prądy morskie wpływają także na klimat
ki temu w obrębie oceanów tworzą się stre-
fy o odmiennych warunkach termicznych, niektórych obszarów Ziemi. Ciepłe prądy
umożliwiające rozwój różnych gatunków. morskie ogrzewają powietrze i sprawiają, że
Prądy morskie powodują również mieszanie jest ono wilgotniejsze, co sprzyja opadom.
Z kolei zimne prądy morskie ochładzają
się mas wód o różnej temperaturze, zasoleniu
i osuszają powietrze.
oraz zasobności w związki organiczne. Duża
ków organicznych w wodzie m Czym są biomy?
sprzyja rozwojowi planktonu, który stanowi
pokarm dla innych organizmów. Efektem są Aby zrozumieć, czym są biomy, musimy naj-
sezonowe migracje wielu gatunków ryb oraz pierw wyjaśnić pojęcie biosfery. Biosfera to
obszar kuli ziemskiej zamieszkały przez or-
ganizmy. Jej elementami są więc: dolna część
atmosfery, górna część litosfery oraz cała
hydrosfera.
Biom obejmuje duży fragment biosfery,
który charakteryzuje się określonymi warun-
kami klimatycznymi oraz występowaniem
gatunków, głównie roślin i zwierząt, o zbli-
żonych cechach. Podobieństwo gatunków
w obrębie biomu dotyczy funkcjonowania
tych organizmów, a nie ich pokrewieństwa.
Oznacza to, że w obrębie jednego biomu
Dlugopłetwiec latem migruje w rejony okołobieguno- na oddalonych od siebie terenach mogą wy-
we. W wyniku działania prądów morskich woda jest stępować gatunki niespokrewnione ze sobą,
tam bogata w związki odżywcze, sprzyjające rozwo-
jowi planktonu oraz drobnych skorupiaków (np. kryla), ale wykazujące podobne przystosowania do
będących pokarmem długopietwca. życia w warunkach panujących w biomie.
165
Rozmieszczenie i charakterystyka biomów
Głównym czynnikiem wpływającym na występowanie określonych biomów
jest klimat, dlatego rozmieszczenie biomów na Ziemi w znacznym stopniu
pokrywa się z rozmieszczeniem stref klimatycznych.
zurotnik Koziorożca
Charakterystyka biomów
Biomy różnią się krajobrazem, warunkami glebowymi oraz klimatycznymi.
Większość nazw biomów pochodzi od dominującej w nich roślinności.
Pustynia lodowa
Klimat: Okołobiegunowy. Zima jest długa i mroźna,
a lato — krótkie i chłodne. Charakterystyczne są
niewielkie sumy opadów ibardzo silne wiatry.
Charakterystyczne rośliny: Występują tu
głównie mchy i nieliczne rośliny zielne.
W wielu miejscach brak roślinności.
Charakterystyczne zwierzęta: Żyją tu zwierzęta
związane głównie ze środowiskiem morskim,
np. alki, foki, niedźwiedzie polarne.
pe
Tundra
Klimat: Okołobiegunowy. Zima jest długa i ostra,
a lato — bardzo krótkie i chłodne. Panują tu niskie
temperatury, występują silne wiatry, a roczne sumy
opadów są niewielkie.
Charakterystyczne rośliny: Wzrost I rozwój roślin
są ograniczone przez niskie temperatury i wieloletnią
zmarzlinę. Występują tu głównie niskie rośliny zielne,
krzewinki oraz pojedyncze karłowate brzozy i wierzby.
Charakterystyczne zwierzęta: Występują tu
przede wszystkim gatunki wytrzymałe na chłód,
takie jak renifery, niedźwiedzie polarne i sowy
polarne.
Sawanna
Klimat: Równikowy. Przez cały rok temperatury
są wysokie. Występują dwie pory roku — sucha
i deszczowa.
Charakterystyczne rośliny: Występują tu
przystosowane do suszy twardolistne trawy,
pojedyncze krzewy i drzewa (np. akacje, baobaby).
W porze suchej następuje spowolnienie wegetacji,
trawy obumierają, a drzewa zrzucają część liści.
Charakterystyczne zwierzęta: Liczne są stadne
ssaki roślinożerne (np. słonie, żyrafy, antylopy, zebry)
oraz drapieżne (np. Iwy, gepardy, szakale). Żyje tu
wiele ptaków (np. strusie, sępy, marabuty), a także *
gadów (jaszczurki iwęże) oraz owadów (np. szarańcza,
termity).
Pustynia
Klimat: Zwrotnikowy suchy. W dzień panuje tu wysoka
temperatura, a w nocy — niska. Roczne sumy opadów p
są bardzo małe. >
Charakterystyczne rośliny: Z powodu niedostatku Za p 9
wody roślinność jest tu bardzo uboga. Przeważają
gatunki przystosowane do oszczędnej gospodarki
wodnej (agawy, aloesy, kaktusy). -
Charakterystyczne zwierzęta: Zwierzęta są przysto- «ai
sowane do małej ilości wody. Często mają niewielkie. m
rozmiary i prowadzą nocny tryb życia (m.in. fenki,
wielbłądy, kojoty, Jaszczurki, węże)
168
Charakterystyka wybranych środowisk wodnych
Środowisk wodnych nie dzielimy ze względu na strefy klimatyczne, w których się one
znajdują, lecz ze jlędu na stężenie występującej w nich soli (NaCl). Na tej podstawie
wyróżniamy ś rodowiska słodkowodne. rodowiska morskie i estuaria, w których
wody morskie mieszają się z wodami słodkimi.
E Środowiska słodkowodne
Jeziora Strumienie i rzeki
To zbiorniki wody słodkiej, w których dostęp- To wody słodkie płynące. W górnym biegu woda jest
ność światła maleje wraz z głębokością oraz zwykle zimna, bogata w ti awiera nii le substan
występuje warstwowy układ temperatur tomiast bliżej ujścia jest cieplejsza,
W jeziorach występują m.in.: trzciny, rzęsa uboższa w tlen i zawiera znaczną ilość substancji
wodna, brunatnice ikrasnorosty, traszki, organicznych. Występują tu m.in.: rośliny wodne
szczupaki, okonie, raki i małże. wytrzymujące silny nurt, pstrągi i larwy ważek.
E Środowiska morskie
Strefy pływów Rafy koralowe
To tereny przy wybrzeżach morskich okre: To obszary o płytkich, ciepłych, dobrze nasłonecznio:
sowo zalewane wodą w czasie przypływów nych i natlenionych wodach, położone w strefie okolo-
i odsłaniane w czasie odpływów. Dominują tu równikowej. Podłoże raf koralowych stanowi skała
rośliny przymocowane do podłc plank- stworzona ze szkieletów ko ów. Występują tu
ton oraz zwierzęta przystosowane do zmian rośliny wod 1e oraz ogromna różnorodność morskich
wilgotności, temperatury i zast zwierząt: kor lowców, gąbek, ślimaków i skorupiaków.
M Estuaria
To ujścia rzek, w których woda jest często
słona przy dnie, a słodka przy powierzchni.
występują tu m.in.: trzciny, rzęsa wodna,
małże, skorupiaki, foki, ryby dwuśrodawi-
skowe (np. trocie i certy) oraz mewy.
Wpływ człowieka na różnorodność biologiczną
W ostatnich latach obserwujemy drastyczny spadek bioróżnorodności. Wynika on
głównie z działań człowieka, które prowadzą m.in. do likwidacji naturalnych siedlisk
oraz korytarzy ekologicznych (obszarów umożliwiających organizmom przemieszczanie
się pomiędzy siedliskami), zmian klimatycznych i zanieczyszczeń środowiska.
E Zmiany klimatyczne
Zmiany klimatyczne następują m.in. w efekcie Skutki globalnego ocieplenia to m.in.:
zwiększonej emisji do atmosfery gazów cieplarnia- + topnienie lodowców, w wyniku którego następuje
nych — głównie dwutlenku węgła, a także metanu podniesienie poziomu mórz i oceanów. W konse-
i pary wodnej. Powstają one m.in. w wyniku kwencji niektóre gatunki arktyczne i nadmorskie
spalania paliw kopalnych — węgla kamiennego są zmuszone do szukania innych siedlisk lub
i ropy naftowej — używanych np. do ogrzewania grozi im wyginiecie;
budynków czy w transporcie. Zwiększona emisja + ekstremalne zjawiska pogodowe, np. huragany,
gazów cieplarnianych powoduje tzw. globalne sztormy, powodzie i susze, które stanowią
ocieplenie, czyli wzrost średniej temperatury zagrożenie dla życia wielu organizmów.
powierzchni Ziemi.
Smog
Smog to gęsta mgła, która powstaje w wyniku miesza-
nia się pary wodnej z zanieczyszczeniami uwalnianymi
głównie przez samochody, zakłady przemysłowe oraz - -
domy i mieszkania ogrzewane piecami. Toksyczne
substancje występujące w smogu stanowią zagrożenie
dla życia organizmów. Mogą np. uszkadzać ich tkanki
i prowadzić do rozwoju nowotworów.
Zanieczyszczenie wód
Wody są zanieczyszczane m.in. przez:
+ ścieki przemysłowe zawierające sole metali ciężkich,
np. rtęci I ołowiu. Skażenie wód tymi związkami prowadzi
do poważnych chorób organizmów;
+ ścieki komunalne, a także nawozy rolnicze, które przedostają się.
z pól do wód gruntowych i zbiomików wodnych, w wyniku czego.
w zbiornikach dochodzi do nadmiernego rozwoju mikroorgani=
zmów (np. glonów). To z kolei ogranicza dopływ światła,
przez co rośliny wodne nie mogą przeprowadzać fotosyntezy,
W konsekwencji zmniejsza się ilość tlenu w wodzie,
co prowadzi do wymarcia wielu organizmów, np. ryb.
EEA
Różnorodność biologiczna (bioróżnorodność) to bogactwo form życia na Ziemi.
* Wyróżniamy trzy typy różnorodności biologicznej:
— różnorodność genetyczną, która dotyczy różnic genetycznych między osobnikami w danej
popułacji,
— różnorodność gatunkową, która dotyczy liczby gatunków w ekosystemie,
- różnorodność ekosystemową, która dotyczy mnogości ekosystemów na danym obszarze.
+ Do naturalnych czynników kształtujących bioróżnorodność należą głównie: klimat, ukształtowa-
nie powierzchni Ziemi oraz prądy morskie.
* Biosfera to obszar kuli ziemskiej zamieszkały przez organizmy.
* Biomem nazywamy duży fragment biosfery, który charakteryzuje się określonymi warunkami
klimatycznymi oraz występowaniem podobnych gatunków organizmów, głównie roślin i zwierząt.
+ Do biomów należą: pustynie lodowe, tundra, tajga, lasy liściaste klimatu umiarkowanego, step,
sawanna, pustynia, wilgotny las równikowy, lasy i zarośla twardolistne oraz obszary gór wyso-
kich. Rozmieszczenie biomów lądowych na Ziemi w znacznym stopniu pokrywa się
z układem stref klimatycznych.
» Środowiska wodne dzielimy na: środowiska słodkowodne (np. jeziora, rzeki), środowiska morskie
(np. strefy pływów, rafy koralowe) oraz estuaria, czyli strefy przejściowe między rzeką a morzem.
+ Działania człowieka, które w największym stopniu przyczyniają się do spadku różnorodności
biologicznej, to: intensyfikacja rolnictwa, urbanizacja, industrializacja oraz rozwój turystyki
i komunikacji.
172
Ochrona różnorodności
biologicznej
Zwróć znaczenie tradycyjnych odmian roślin i ras zwierząt,
uwagę na: formy ochrony przyrody w Polsce,
* znaczenie i przykłady restytucji i reintrodukcji gatunków,
międzynarodowe umowy itraktaty dotyczące ochrony przyrody,
znaczenie zrównoważonego rozwoju.
Przyroda jest źródłem niezbędnych nam gatunku może mieć bardzo poważne skutki
do życia surowców. Jednak nadmierna eks- dla całej biosfery.
ploatacja jej zasobów prowadzi do niszcze- Przykładowo ocieplenie klimatu wiąże
nia ekosystemów i spadku bioróżnorodności, się ze wzrostem temperatury wód w oce-
co może mieć katastrofalne konsekwencje anach i morzach. Wraz ze wzrostem tem-
dla całej biosfery. peratury spada zawartość tlenu w wodzie,
a zwiększa się jej kwasowość (rozpusz-
E Dlaczego zachowanie różnorodno- cza się w niej więcej dwutlenku węgla).
ści biologicznej jest ważne? Skutkuje to wymieraniem fitoplanktonu
Różnorodność biologiczna umożliwia istnie- (mikroskopijnych organizmów wodnych, na-
nie życia na Ziemi. Dzięki bogactwu gatunków leżących do producentów), który jest odpo-
i ekosystemów w przyrodzie m.in. zachodzi wiedzialny za wytwarzanie większości tlenu
obieg materii i przepływ energii, następuje obecnego w atmosferze.
produkcja tlenu czy oczyszczanie powietrza
i wód z zanieczyszczeń. Niestety, w wyniku E Bioróżnorodność a życie człowieka
nadmiernej eksploatacji zasobów natural- Przyroda jest dla człowieka źródłem m.in.:
nych przez człowieka obserwujemy bardzo żywności — z ekosystemów wodnych pozy-
duży spadek bioróżnorodności. Jest to groź- skujemy ryby i owoce morza, a z ekosyste-
ne zjawisko, ponieważ utrata nawet jednego mów lądowych — m.in. zboża, owoce
i warzywa,
wiedzy — np. badania nad dzikimi odmia-
nami roślin uprawnych umożliwiają wyho-
dowanie ich nowych odmian, m.in. bar-
dziej odpornych na choroby czy zmiany
środowiska,
substancji leczniczych — wiele substancji
leczniczych pozyskujemy z roślin lub
mikroorganizmów,
miejsc do odpoczynku — piękne przyrod-
niczo obszary są chętnie odwiedzane przez
turystów.
Przyroda ma dla nas także wartość nie-
Ocieplenie klimatu prowadzi do wymierania glonów materialną oraz stanowi część naszego dzie-
żyjących w symbiozie z koralowcami. Efektem tego
jest obumieranie raf koralowych. dzictwa kulturowego.
173
M. Rozdział 5. Ekologia i różnorodność biologiczna
Papierówka jest tradycyjną odmianą jabłoni, pocho- Czerwona rasa bydła jest najstarszą polską rasą. Od-
dzącą z rejonów nadbałtyckich. Dobrze znosi mrozy. znacza się ona długowiecznością i dużą odpornością
Jest też odporna m.in. na mączniaka jabłoni. na choroby. Mleko krów tej rasy ma wysoką jakość.
174
Formy ochrony obszarowej w Polsce
Do najważniejszych form ochrony obszarowej
w Polsce należą parki narodowe, rezerwaty
przyrody, parki krajobrazowe i obszary
chronionego krajobrazu.
E Parki narodowe
Parki narodowe to obszary o powierzchni
co najmniej 1000 ha (10 km?), na których środowi-
sko jest zachowane w stanie niezmienionym lub
mało zmienionym przez człowieka. Są one otoczone
tzw. otuliną, która stanowi strefę przejściową
pomiędzy terenami chronionymi a terenami
zagospodarowanymi. W parkach narodowych
znajdują się obszary objęte ochroną ścisłą,
na których obowiązuje zakaz ingerencji człowieka
w ekosystem. Na pozostałych obszarach dopusz-
cza się m.in. działania ochronne.
W Polsce istnieją 23 parki narodowe. Łącznie zajmują one
obszar ponad 3000 km?, co stanowi ok. 1% powierzchni kraju.
E Rezerwaty przyrody
Rezerwaty przyrody to obszary mniejsze od parków
Tworzy się je w celu ochrony naturalnych lub mało zmienionych
ekosystemów, siedlisk gatunków zagrożonych wyginięciem lub
cennych elementów przyrody nieożywionej (np. jaskiń). Całość
rezerwatu lub jego część może być objęta ochroną ścisłą.
Niedźwiedzie Wielkie to rezerwat utworzony dla ochrony wyjątł
fragmentów lasu i rzadkich gatunków roślin, takich jak lilia e”
M Parki krajobrazowe
Parki krajobrazowe to obszary o cennych walorach
przyrodniczych, krajobrazowych, kulturowych lub histo-
rycznych. Możliwa jest wnich działalność gospodarcza, 4ef Rega,
np. wyrąb drzew, jeżeli nie wpływa znacząco na ekosystem — 4
Parki krajobrazowe pełnią też funkcję rekreacyjną.
W Parku Krajobrazowym Orlich Gniazd ochroną są objęte
pozostałości zamków oraz niezwykły krajobraz wapiennych
skał Jury Krakowsko-Częstochowskiej.
W Polsce od 1929 r. prowadzi się W celu restytucji foki szarej w fo- Suseł moręgowany prawdopodob-
restytucję żubra. Początkowo karium na Helu założono specjalną nie wyginął w Polsce pod koniec
stado hodowlane liczyło kilkanaście hodowię. Odhodowane przez matki XX w. Obecnie trwają prace
sztuk. Obecnie na wolności żyje młode foki są uwalniane do wód nad reintrodukcją tego gatunku
ponad 2000 osobników. Bałtyku. na terenie naszego kraju.
176
Formy ochrony indywidualnej w Polsce
Wśród form ochrony indywidualnej wyróżniamy: pomniki przyrody, stanowiska
dokumentacyjne, użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe.
E Pomniki przyrody
Pomniki przyrody to pojedyncze, szczególnie cenne
pod względem przyrodniczym, naukowym, kulturo-
wym, historycznym albo krajobrazowym, twory przyro-
dy ożywionej lub nieożywionej. Należą do nich m.in.
drzewa, wodospady, jaskinie czy głazy narzutowe.
Pomnikami przyrody mogą być np. skupiska tworów
przyrody ożywionej lub nieożywionej, w tym aleje drzew,
takie jak aleja lipowa w Ostoninie.
BM Stanowiska dokumentacyjne
Stanowiska dokumentacyjne to niewielkie obszary
ważne pod względem naukowym i dydaktycznym,
np.: cenne formacje skalne czy skamieniałości.
E Użytki ekologiczne
Użytki ekologiczne to niewielkie pozostałości eko-
systemów ważne dla zachowania różnorodności
biologicznej, np.: zadrzewienia śródpolne, oczka
wodne, bagna, łąki czy wydmy.
E Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe to fragmenty
krajobrazu naturalnego i kulturowego chronione
ze względu na ich walory estetyczne lub widokowe,
np. fragmenty dolin rzecznych lub pozostałości daw-
nych parków przypałacowych.
E Konwencja waszyngtońska
Konwencja waszyngtońska, znana także jako
konwencja CITES (ang. Convention on In-
ternational Trade in Endangered Species of
Wild Fauna and Flora), to międzynarodowa
umowa sporządzona w 1973 r. w Waszyngto-
nie. Wprowadza ona ograniczenia w handlu
żywymi lub martwymi okazami zagrożonych
wyginięciem gatunków roślin i zwierząt oraz
wytworzonymi z nich produktami, np. wyro-
bami z kości, skóry czy zębów. Obecnie kon-
Ara hiacyntowa jest objęta ochroną na podstawie
wencję podpisało ponad 180 państw. konwencji waszyngtońskiej.
E Program „Człowiek i Biosfera” W Natura 2000
Program „Człowiek i Biosfera” (ang. Man Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000
and Biosphere — MaB) ma na celu tworze- to międzynarodowy program prowadzony
nie zrównoważonych relacji między ludźmi w Unii Europejskiej. Ma on na celu ochronę
a biosferą, czyli między rozwojem gospodar- cennych przyrodniczo obszarów i połącze-
czym i kulturowym społeczeństw a ochroną nie ich w sieć korytarzami ekologicznymi.
bioróżnorodności. W ramach tego programu W ramach programu Natura 2000 ochroną
jest tworzona sieć rezerwatów biosfery, któ- obejmuje się dwa rodzaje obszarów:
re mają na celu: > obszary specjalnej ochrony ptaków, cz li
> ochronę krajobrazów, ekosystemów, zróż- obszary występowania dzikich popula
nicowania gatunkowego i genetycznego, ptaków, zwłaszcza ptaków wędrownych;
sprzyjanie zrównoważonym formom roz- specjalne obszary ochrony siedlisk, czyli
woju gospodarczego i kulturowego, obszary stanowiące cenne pod względem
edukację ekologiczną i wspieranie badań przyrodniczym siedliska, np. siedliska
naukowych. zanikające czy siedliska gatunków chronio-
W Polsce w 2020 r. było 11 rezerwatów nych. Obecnie w Polsce obszary Natura
biosfery. 2000 zajmują ok. 20% powierzchni kraju.
A e - — m
Transgraniczny Rezerwat Biosfery „Roztocze” tworzą W ramach sieci Natura 2000 w położonym na Mazow-
obszary położone na terenie dwóch państw: Polski szu obszarze „Bagno Pulwy” chroni się m.in. kulika
i Ukrainy. wielkiego.
179
mm. Rozdział 5. Ekologia i różnorodność biologiczna
Populacja — grupa osobników tego samego gatunku, występująca na danym terenie w tym
samym czasie.
Cechy populacji:
+ liczebność — liczba osobników tworzących populację;
» zagęszczenie — liczba osobników przypadających na jednostkę powierzchni (np. 1 m?)
lub objętości (np. 1 m);
+ struktura przestrzenna — sposób, w jaki osobniki w populacji są rozmieszczone na zajmo-
wanym obszarze. Wyróżniamy rozmieszczenie: równomierne, skupiskowe i losowe;
* struktura wiekowa — udział w populacji różnych grup wiekowych.
Rodzaje populacji w zależności od ich struktur wiekowych
181
Rozdział 5. Ekologia i różnorodność biologiczna
Mutualizm
obligatoryjny
Mutualizm Zależność, która przynosi korzyść obu stronom, ale nie jest niezbędna
fakultatywny do ich przeżycia.
Komensalizm Zależność, która przynosi korzyść jednej stronie, a druga strona nie ponosi strat.
ED Łańcuch pokarmowy — uporządkowany ciąg gatunków, w którym każdy organizm jest zjadany
przez następny. W ekosystemie łańcuchy pokarmowe łączą się ze sobą w sieci pokarmowe.
182
Sprawdź, czy już umiesz! WYKONAJ W ZESZYCIE a?
El Lasówki to małe owadożerne ptaki żyjące w lesie. Poszczególne ich gatunki żerują 0p)
na różnej wysokości drzew. Lasówka rudogłowa woli szczytowe partie drzew,
lasówka kasztanowata — środkowe partie drzew, a lasówka pstra — partie dolne.
Wybierz poprawne dokończenie zdania. Odpowiedź zapisz w zeszycie.
Trzy opisane wyżej gatunki lasówek
A. mają wspólne siedlisko i wspólną niszę ekologiczną.
B. mają wspólne siedlisko, ale różne nisze ekologiczne.
C. mają wspólną niszę ekologiczną, ale zajmują różne siedliska.
D. nie mają wspólnego siedliska ani wspólnej niszy ekologicznej.
ECSS
| oc | sc | 10°c |ROEE
Marchew
1s'c | 20cSEDESESES
o
| zs'c | 306 |380 | 40°c |
48 93 95 96 96 95 74 o
Seler U 72 70 40 97 65 0 U U
Ogórek U o o 95 99 99 99 99 49
Bakłażan o o o o 21 53 60 o o
Sałata 98 98 98 99 99 99 12 U U
Cebula 90 98 98 98 99 97 91 73 2
El W pewnym lesie żyje populacja saren licząca 330 osobników. Wśród nich w wieku przedrozrod-
czym jest 180 osobników, z czego 100 to samice, w wieku rozrodczym jest 110 osobników,
z czego 60 to samice, a w wieku porozrodczym jest tylko 40 samic.
a) Na podstawie danych z zadania narysuj piramidę wieku i płci opisanej popu- (2p.)
lacji saren i określ, czy jest to populacja rozwijająca się, ustabilizowana
czy wymierająca. Zadanie wykonaj w zeszycie.
b) W lesie, w którym mieszka opisana populacja saren, wybuchł pożar. W jego efekcie w popu-
lacji pozostało 190 osobników. W wieku przedrozrodczym zostało 90 osobników, z czego
60 to samice, w wieku rozrodczym — 80 osobników, z czego 50 to samice, a w wieku poroz-
rodczym zostało tylko 20 samic.
Narysuj piramidę wieku i płci populacji po zmianach liczebności i określ, (2p)
czy jest to populacja rozwijająca się, ustabilizowana czy wymierająca.
Oceń również, jak będzie zmieniać się liczebność tej populacji w przyszłości.
Zadanie wykonaj w zeszycie.
lis rudy
wiewiórka
pospolitaBe = kuna leśna
biedronka kuropatwa
siedmiokropka
ślimak
LN winniczek
Rozdział 2 AaBb
1. A- brak albinizmu, a — albinizm kręcone włosy, orli nos
U REY mar oz Dzieci będą miały kręcone włosy i orli nos.
Sprawdź, czy już umiesz! — klucz odpowiedzi
5. A- czarne futro, a — białe futro; B — krótki włos, co kodon AGA, czyli argininę. Mutacja ta nie
spowoduje więc zmiany w sekwencji
aminokwasów w białku.
10. a) 1. delecja, 2. duplikacja
b) Przykładowa odpowiedź:
(IEIGEIBAGCIO)
>
Aabb
czarne, czarne, 11.A-4, 7,B-2;C- 1,5,6,D-3
krótkowłose długowłose 12.0
aaBb aabb Rozdział 3
biale, białe, 1.A-2,3,B-1,4
krótkowłose długowłose
2. Przykładowe odpowiedzi: do produkcji
Stosunek fenotypów potomstwa: 1:1:1:1. pieczywa, ciast, piwa, wina, napojów
6.A- BE
alkoholowych.
B= ih Ii, AIA A-3,B-1
G-PA BIE, AB
D-i, EB, El >p
Przykładowa odpowiedź: Dzieckiem tej pary
jest dziecko nr 1, ponieważ prążki na jego
7. Dominacja niepełna (niezupełna). profilu genetycznym znajdują się na tej samej
Stosunek fenotypów: 75:150:75 = 1:2:1 wysokości, co odpowiadające im prążki ojca
A - czerwone kwiaty, a — białe kwiaty lub matki / ponieważ jego profil genetyczny.
P: Aa x Aa wykazuje podobieństwo do profili ojca |matki.
Fg 1B
ea
Przykładowe odpowiedzi:
Korzyści: walka z niedożywieniem przez
AA Aa tworzenie nowych odmian roślin wzbogaco-
czerwone kwiaty różowe kwiaty nych o cenne substancje odżywcze, produkcja
substancji leczniczych, produkcja żywności,
Aa aa np. serów, aromatów, oczyszczanie środowi-
różowe kwiaty | białekwiaty ska, np. przez tworzenie tworzyw biodegrado-
walnych.
8. X? — brak daltonizmu, X* — daltonizm Zagrożenia: niebezpieczeństwo zniszczenia
P: XDXI x XBY naturalnych ekosystemów np. wskutek
rozprzestrzeniania się roślin GMO istosowania
dużej ilości chemicznych środków ochrony
roślin, możliwy negatywny wpływ żywności
GMO na zdrowie człowieka, możliwość
wytworzenia nowych broni biologicznych.
zdrowa córka zdrowy syn
D,A,B,E,C
p
euPrzykładowa odpowiedź: Tak, jest to
córkia,ą nosici
i jelka za 3 klonowanie, ponieważ dzięki przedstawionej
daltonizmu syn, daltonista
metodzie uzyskuje się genetyczną kopię
organizmu.
a) 50%
b) 25% 9.P,P,F
9. Przykładowa odpowiedź: Nukleotyd z cytozyną
(C). Trójce nukleotydów TCC odpowiada kodon
mRNA AGG, który koduje ten sam aminokwas,
186
Sprawdź, czyjużumiesz! — kluczodpowiedzi
187
Przydatne terminy
aberracje chromosomowe — nie- crossing-over — proces polegają- endemit — gatunek występujący
prawidłowości spowodowane mu- cy na wymianie odcinków chroma- jedynie na ograniczonym obsza-
tacjami związanymi ze strukturą tyd pomiędzy chromosomami rze.
lub liczbą chromosomów. homologicznymi. ewolucja biologiczna — proces
allel — jedna z wersji danego genu. dobór naturalny (selekcja natu- stopniowych i nieodwracalnych
analogia-podobieństwowbudo- raina) — mechanizm ewolucji pole- zmian grup organizmów. W jej wy-
wie narządów, które występuje gający na tym, że przetrwać mogą niku powstają nowe gatunki.
u dwóch niespokrewnionych ze te osobniki, które są najlepiej przy-
stosowane do środowiska. fenotyp — ogół cech organizmu
sobą gatunków i wynika z przysto- warunkowanych przez genotyp
sowania się ich do podobnych wa- dominacja niepełna (niezupełna) oraz czynniki środowiska; również:
runków środowiska. - rodzaj dziedziczenia, w którym określenie pojedynczej cechy.
żaden allel nie dominuje w pełni
antropogeneza - procesy ewolu- nad drugim, a heterozygoty wyka- gatunek — grupa osobników zdol-
cyjne prowadzące do powstania zują cechy pośrednie pomiędzy nych do krzyżowania się i wydawa-
gatunku człowieka rozumnego. homozygotą dominującą a homo- nia płodnego potomstwa.
biocenoza - populacje wszystkich zygotą recesywną. gen -fragment DNA, który zawiera
gatunków żyjących na określonym dominacja pełna (zupełna) — ro- informację dotyczącą budowy bial-
terenie w tym samym czasie, po- dzaj dziedziczenia, w którym jeden ka lub cząsteczki RNA.
wiązane ze sobą wzajemnymi za- allel (dominujący) wyraźnie domi-
leżnościami. nuje nad drugim allelem (recesyw- genom — kompletna informacja
biogeneza — procesy ewolucyjne, nym), a heterozygoty wykazują genetyczna komórki lub organi-
które doprowadziły do powstania cechy homozygoty dominującej. zmu.
życia na Ziemi. dryf genetyczny — przypadkowe genotyp — zespół wszystkich ge-
bioindykacja-metoda oceny sta- zmiany częstości występowania nów danego organizmu lub zapis
nu środowiska w określonym miej- alleli w puli genowej populacji. alleli pojedynczego genu.
scu na podstawie obserwacji żyją- dywergencja (ewolucja rozbie: geny dopełniające się - dwa róż-
cych tam gatunków. na)-proces ewolucyjny, który pro- ne geny niezbędne do wykształce-
biom — duży fragment biosfery, wadzi do zróżnicowania się spo- nia jednej cechy.
którycharakteryzuje się określony- krewnionych organizmów w wyniku
przystosowania się ich do odmien- geny kumulatywne — geny odpo-
mi warunkami klimatycznymi oraz
nych warunków środowiska. wiadające za wykształcenie danej
występowaniem gatunków o zbli- cechy, których efekt działania się
żonych cechach. dziedziczenie jednogenowe — ro- sumuje.
biotechnologia - dyscyplina na- dzaj dziedziczenia, w którym wy-
ukowa, która zajmuje się wykorzy- kształcenie jednej cechy zależy od geny sprzężone - geny znajdują-
stywaniem organizmów i wirusów jednego genu. ce się na jednym chromosomie.
lub ich składników do celów prak- dziedziczenie wielogenowe — ro- heterozygota — organizm, który
tycznych. dzaj dziedziczenia, w którym za ma dwa różne allele danego genu.
biotop — wszystkie nieożywione wykształcenie jednej cechy odpo- homologia — podobieństwo w bu-
elementy środowiska. wiada kilka genów współdziałają- dowie narządów, które występuje
cych ze sobą. u dwóch spokrewnionych ze sobą
cechy atawistyczne — cechy nie- ekosystem — podstawowa jed- gatunków iwynika z ich wspólnego
typowe, występujące wyłącznie nostka ekologiczna, która składa
u niektórych osobników, ale cha- się z elementów ożywionych (bio- pochodzenia.
rakterystyczne dla przodków. cenozy) i nieożywionych (biotopu). homozygota —organizm, który ma
cechy sprzężone z płcią — cechy, ekson — fragment genu, który za- dwa identyczne allele danego
które są warunkowane przez geny wiera informację o kolejności ulo- genu.
znajdujące się na chromosomach żenia aminokwasów w białku lub intron — fragment genu, który nie
płci. o budowie RNA. zawiera informacji dotyczących
chromosom - pojedyncza czą- ekspresja genów — proces odczy- budowy białek ani RNA.
steczka DNA. tywania informacji genetycznej i syn- inżynieria genetyczna — dziedzi-
chromosomy homologiczne — tezy na jej podstawie odpowiednich na nauki zajmująca się opracowy-
pary chromosomów, z których je- cząsteczek białka lub RNA. waniem technik i metod, które
den pochodzi od matki, a drugi — elektroforeza DNA- metoda, która umożliwiają wprowadzanie zmian
od ojca. Znajdują się na nich geny umożliwia rozdzielenie fragmentów w materiale genetycznym organi-
warunkujące te same cechy. DNA w polu elektrycznym. zmów iwirusów.
188
Przydatne terminy
kariotyp —kompletny zestaw chro- narządy szczątkowe — narządy, siedlisko — miejsce występowania
mosomów charakterystyczny dla które uległy uwstecznieniu u współ- organizmu, charakteryzujące się
danego gatunku. cześnie żyjących organizmów. określonymi czynnikami abiotycz-
klonowanie — uzyskiwanie gene- nisza ekologiczna — wszystkie nymi.
tycznych kopii organizmów, poje- wymagania życiowe organizmu lub specjacja — stopniowy proces
dynczych komórek lub cząsteczek gatunku względem środowiska. prowadzącydopowstania nowego
DNA. ochrona przyrody — ogół działań gatunku.
kod genetyczny — sposób zapisu mających na celu zachowanie oży- środowisko — ogół czynników
informacji o budowie białek w se- wionych i nieożywionych elemen- ożywionych (biotycznych) i nieoży-
kwencji kwasów nukleinowych tów przyrody w stanie niezmienio- wionych (abiotycznych) występują-
(DNA lub mRNA). nym lub takim, który umożliwia cych na danym obszarze, powsta-
optymalne funkcjonowanie eko- łych naturalnie oraz w wyniku
kodon — sekwencja trzech kolej- systemów orazwmiarę możliwości działalności człowieka.
nych nukleotydów w mRNA lub przywracanie utraconych wartości
DNA kodujących jeden aminokwas przyrodniczych. terapia genowa - metoda lecze-
w białku. nia polegająca na wprowadzeniu
organizm transgeniczny - orga- obcych kwasów nukleinowych
kodominacja - sposób dziedzi- nizm, który zawiera w swoim geno- (głównie DNA) do komórek ciała
czenia, w którym dwa allele dane- mie obcy materiał genetyczny. pacjenta w celu uzyskania określo-
go genu są równorzędne wobec organizm zmodyfikowany gene- nego efektu terapeutycznego.
siebie, a heterozygoty wykazują tycznie (GMO) - organizm, które-
cechy determinowane przez oba tolerancja ekologiczna — zdol-
allele. go materiał genetyczny został ność przystosowywania się orga-
zmieniony za pomocą technik inży- nizmu do zmian zachodzących
komórki macierzyste - komórki, nierii genetycznej. w środowisku bez szkody dla jego
które mogą się dzielić i różnicować populacja - grupa osobników życia i rozwoju.
w inne typy komórek. tego samego gatunku, żyjących na transformacja nowotworowa —
konwergencja (ewolucja zbież- określonym obszarze w tym sa- przemiana prawidlowych komórek
na) - proces ewolucyjny, który pro- mym czasie. ciała w komórki nowotworowe,
wadzi do powstania podobieństw poziom troficzny — grupa organi- transkrypcja — synteza cząsteczki
(analogii) pomiędzy niespokrew- zmów o podobnym sposobie od- mRNA na podstawie informacji ge-
nionymi organizmami, w wyniku żywiania się i zajmujących takie netycznej zawartej w DNA.
przystosowania się ich do podob- samo miejsce w łańcuchach po-
nych warunków środowiska. karmowych. translacja — synteza bialka na
łańcuch pokarmowy (łańcuch reintrodukcja -powtórne wpro- podstawie informacji zawartej
troficzny) — uporządkowany ciąg wadzenie osobników chronionego w MRNA.
organizmów, w którym każdy orga- gatunku na tereny, na których ga- zakres tolerancji ekologicznej -
nizm jest zjadany przez następny. tunek ten już wyginął. przedział wartości określonego
łańcuchowa reakcja polimerazy rekombinacja - proces prowa- czynnika, w którym dany organizm
(PCR) - metoda, która pozwala na dzący do uzyskania różnorodnych może przetrwać.
uzyskanie w krótkim czasie dużej układów alleli genów tworzących zależności antagonistyczne —
ilości kopii dowolnego fragmentu genotypy. zależności, w których przynajmniej
DNA. replikacja DNA - proces prowa- jedna ze stron ponosi straty.
modyfikacje potranskrypcyjne dzący do podwojenia ilości DNA zależności nieantagonistyczne —
- procesy, podczas których do- w jądrze komórkowym. zależności, w których przynajmniej
chodzi min. do wycięcia intronów restytucja — wszelkie działania jedna ze stron odnosi korzyści
i scalenia eksonów w cząsteczce mające na celu odtworzenie wła- i żadna ze stron nie ponosi start.
pre-mRNA, w efekcie czego po- ściwej liczebności populacji chro- zmienność organizmów — wystę-
wstaje cząsteczka mRNA. nionego gatunku. powanie różnic pomiędzy osobnika-
modyfikacje potranslacyjne - różnorodność biologiczna (bio- mi należącymi do jednego gatunku.
procesy polegające na nadaniu różnorodność) - bogactwo form zrównoważony rozwój — rodzaj
polipeptydowi odpowiedniej struk- życia na Ziemi. rozwoju gospodarczego spole-
tury przez usunięcie niektórych sekwencja DNA — kolejność ulo- czeństw, który pozwala na zaspo-
fragmentów łańcucha polipeptydo- żenia nukleotydów w cząsteczce kajanie aktualnych potrzeb ludzi
wego lub dołączenie do niego in- DNA. i nie utrudnia przyszłym pokole-
nychzwiązków chemicznych, dzię- sekwencjonowanie DNA — meto- niom zaspokajania ich potrzeb.
ki czemu powstaje białko aktywne da, która umożliwia ustalanie kolej- żywe skamieniałości - gatunki,
biologicznie. ności występowania poszczegól- które w prawie niezmienionej for-
mutacja — trwała, nagła zmiana nych rodzajów nukleotydów mie przetrwały wiele milionów lat
w materiale genetycznym. w wybranym odcinku DNA. do czasów obecnych.
189
Indeks
A centromer 7, 21 - pośrednie 99, 103, 132
aberracje chromosomowe, p. mu- choroba Huntingtona (pląsawica drapieżnictwo 72, 148, 150, 154, 182
tacje chromosomowe Huntingtona)61,64, 66 dryf
adenina 9, 11, 12, 21 choroby - genetyczny 118, 114, 117, 183,
Agenda 21 178 — dominujące 59, 61 188
albinizm 61, 64 - jednogenowe 59, 60, 64, 66 - kontynentów 121
allele 26, 32, 65 - niesprzężone z płcią 59, 61 drzewo filogenetyczne (rodowe)
— dominujące 26, 27, 32, 37, 38, — recesywne 59, 60 105, 106
65, 115 — sprzężone z płcią 59, 60. duplikacja 57
- recesywne 26, 27, 32, 37, 38, 63-64 dymorfizm piciowy 110
65, 115 chromatyda 7, 21, 47 dystrofia mięśniowa Duchenne'a
- wielokrotne 38 chromatyna 7, 21 60, 64, 66
alternatywne składanie mRNA 20 chromosom 7 dywergencja 104, 106, 132, 188
anemia sierpowata 61, 64, 115 —homologiczny 43, 47, 66, 188 dziedziczenie
antropogeneza 125, 127, 131, 133, - płci 48, 52, 59 - płci 48, 49,
188 chromosomowa teoria dziedzicze- - wielogenowe 40, 42, 65
antybiotykooporność 101, 132 nia 43, 47, 66
antykodon 11 crossing-over 46, 47, 66, 188 E
atawizm 103, 132 oytozyna 9, 11, 12, efekt
australopitek 128, 129, 131, 133 część genu - wąskiego gardła 114, 117, 133
autosomy 48, 52, 59, 65 - regulatorowa 7, 21 - założyciela 114, 117, 133
— strukturalna 7, 21 ekologia 136, 141, 181
B człowiek ekologiczny odcisk stopy 180
- wyprostowany 128, 129, 131, ekosystem 135, 155, 156, 159,
bakterie
- brodawkowe 161 183 162. 171, 178, 182, 188
— denitryfikacyjne 161
-zręczny 128, 129, 131, 133 - naturalny 155
— nitryfikacyjne 161
człowiekowate 99, 125 - półnaturalny 155
białko histonowe 7, 21, 43 czynnik() - sztuczny 155
biocenoza 155, 156, 159, 162. 188 - abiotyczne 136, 181 ekson 7, 18, 20, 21, 188
biodegradacja 70 - biotyczne 136, 181 ekspresja genu 17, 20, 22, 188
biogaz 73 - mutagenne 55 elektroforeza DNA 78, 79, 95, 188
- środowiska 53 emigracja 142
biogazownia 73
biogeneza 118, 122, 124, 133, 188 czysta linia 28, 33 endemit 103, 165, 188
bioindykacja 138, 139, 188 enzymy restrykcyjne 81
D estuarium 169, 172
bioindykator 139, 141 daltonizm 50, 51, 52, 59, 60, 64 Europejska Sieć Ekologiczna Natu-
biomty) 165, 166, 172, 188 delecja 56, 57, 58, 66 ra 2000, p. Natura 2000
bioróżnorodność, p. różnorodność deoksyryboza 9, 12, 21 ewolucja 99
biologiczna destruenci 157, 159, 160 - biologiczna 100, 132, 188
biosfera 165, 172, 179 DNA (kwas deoksyrybonukleino- - rozbieżna, p. dywergencja
biosynteza białka 11, 17, 18 wy) 5-7, 9-10, 12, 17, 21-22, - zbieżna, p. konwergencja
biotechnologia 70, 75, 95, 188 76-78, 94-95 ewolucjonizm 100
-klasyczna (tradycyjna) 70, dobór
71-75, 95 — kierunkowy 109. 110, 111, 132 F
-molekularna (nowoczesna) —krewniaczy 110, 111 fenotyp 25, 26, 30, 32, 37, 41, 47,
70, 75, 86, 92, 95, 96 -naturalny 107-111, 115, 132, 58, 65, 188
biotop 185, 155, 159, 162, 188 188 fenyloketonuria 59, 64, 66
— płciowy 110, 111 fermentacja 69
c -różnicujący 109, 111, 132 - alkoholowa 69, 74
cechy -stabilizujący 109, 111, 132 — mleczanowa 69, 74
- adaptacyjne 108 - sztuczny 107 filogeneza 105, 106
- atawistyczne 103, 188 dominacja fitoplankton 173
- dominujące 26, 27, 30, 33 —niepeina (niezupełna) 37, 42,
- kodu genetycznego 14, 16 65, 188
- populacji 142-147 — pelna(zupełna) 37, 38,42, 65,
— recesywne 34, 36, 52 188
- sprzężone z płcią 48, 49, 52, dowody ewolucji - ciągłe 7
188 — bezpośrednie 99, 101, 132 - dopełniające się 40-42, 188
190
Indeks
192
Autorzylustracji:
Ewelina Baran:$(DNA38126ElžbietaBuczkowska: 8 11 (i.górnaprawa 11 (RNA) 6.33(wysokarosina),86,115,133LZ lewe 143 O doine,16, 175,180:
RafatBuczkowski 10 (1 góra]11(mENAŁ97 (posać] 103(koc)195koc u paka 125MartaDługokęcka:26skie czlowieka) Zuzanna Dudzic:78 90.
51 (l górna): Natalia Helman: 50 (postaciei 70. 75, 97, 136, 139, 178 Wioleta Herczyńska: 1 dora 3,9 (DNA przestrzen, 11 (góra prawa) | [RNA] 38,
105ti. doina),1200L góra 156(l. góraSoina}159t gêmak:Przemysław Klosin:7 dona3 (DNAprzestrzenny: AgataKnajdek:9 sckwencaDNA)18 Jadro
wycie56,68zad 7 136,139. 170. 178: AdamKrók139. 170:SławekManak:140:LauraMaziewska:98101, 103 zarodek 10 górna 108,109, 113, 120(Ègórna],
120( dola, 122, 123, 127, 134, 138, 138, 139, 143 yles]144,145, 146, 147, 148, 149 150, 151, 152, 153, 154, 159(Lgóma dolna),162, 172, 175,17, 180, IJ;
Mrawiński 22,55,66,89zd.) 55(zd. 10}36,7, 8%:MarekNawrocki7(góra 19 (1ocina}20.21Lorna] S8MarcinOleksak 103(postać), 128,129, 156
gl-dona Paulina Podolska 7! (mija. tor). 5) (bakterel51o5), 85,87.91(wykres), 98, 170;JoannaPtak: rukleotyj 7 (l góma) 3 (DNA plask), 9 (wązana
wodorowe), 10 (Il.doina). 11 (l.górna tewa). 11 (tRNA), 13, 14,20,21 l górna), 21 (crromatyda,21(1.doina),23,44(gamety),45(gamety szare |kolorowe), 46,50(game-
ty, kompozycja), 56, 57 (il,środkowa idolna), 58(postać),68(zad.9),71 (próbówka), 78(pipety),81(naczynia). 87(naczynia). 88,89,90,91(il.górna),97,102, 105(IL górna),
108 (iLdolna), 115, 116, 117, 120 (L doina), 127, 133l. z prawej), 139 159(l.górna | dolinak Marcin Ptak:1!(il górna lewa), 11 (RNA), 15, 77,86 (dzieci) 88,89;Wojciech
Sendak: 27, 40,41, 49. 71 brzykowka, worek, uklad lustrach, 6,51 (DNAL 61 (tweczęa) 159 (l. góra); Ewa Sowulewska: 9 (DNA plaski). 9 (DNA przestrzenny,
10 (i. górna), 11 (l. góma lewa), 11 (l. górna prawa) 11 (rybosómi.11(RNA),13,14, 17,18 (schematy,
19,20,21(chromatydaj,21(il.dolna), 28,29, 30,33 (wszystkie oprócz
wysokiej rośliny), 34,35,37,43, 44(groszki), 45 (groszió), 56, 57 (i. górna),
60,61,66,68(zad. 9,91(iL górna), 104 (Il. górna), 114(i.górna, 104 (l. dolna), 116, 117, 133
(l.z lewej), 178, 180;YDP:119.
Projekty graficzne:
MaciejGaliński:143:MarcinKotacz:,9,11, 14, 18-1928,30,34,44-45,60-6 62.70,71,72-73,74.77,82-83,91,92,104,109, 111, 112. 113, 114, 116,117,122-123,125, 136,
139140, 142, 153, 156, 158, 160-161] 166-168,175:MarcinOleksak: 125-129:PiotrRudż 169,171:PiotrRudź,MarcinKołacz:102, 170-171;Aleksandra Szpunar: 100,
126, 149.Aleksandra Szpunar,MarcinKołacz:150-151, 152GrażynaTruchlińska: $0.56-57
Zdjęcia:
BEAW: Photoresearchers/Biophota Associates s. 7, Alamy Stok Photo/nobenstsofiesce Sciences 14 QańcuchDNA)Photo Researchers, Ine/Blophoto Associate s, 48
(chromasomy, Science Saurce/Biophoto Associates s. 60 (krzywica kości, Alamy StockPhoto/Denis Crawlord s. 72 (kruszynek), Alamy Stock Photo/KarelTupy 5. 74
warzeniepiwa),Alamy StockPhoto/Natalia Mach s76,AlamyStock Photo/Marce! Tisch s 77, magebrokeżochen Tacks. 79 (zbieranie odciskówpalców Alamy Stock
hoteli Rudenko s.83 (opakowania biodegradowalne. AlamyStock Photo/eremy suttor-hibbert s. 87(owca Doły, AlamyStockPhoto/Artert PictureLibrary s. 100
(żyrafa) Dorling Xinderstey s. 102 archeopteryks), NaturePicrureLibrary/Dave Wattss. 102 (dzioba. Alamy Stock Photo/biickwinij s. 104 (ważka, Mint Images/Frans
Lanting s 111 (stotczyk), Alamy Stock Photo/Hoiger Ehlers s. 112 (wilklesny),Alamy Stock Phota/Jim Cumming s. 112 (wilk syberyjski}, magebroker RM/Savero Gatto
$. 112 (wilkapeniriskij, Alamy Stock Photo/Zoltan Bagosi s. 116 (jeżwschodni}, Alamy StockPhoto/Robbi Akbari Kamaruddin s. 125 (orangutan)
ne Evans. 126 (szympans) AlamyStockPhotoblickwinke!s. 127, AlamyStockPhoto/Sabena JaneBlackbirds.140makiatarniowa), AlamyStockAlamy StockPhoto/Justi-
PhotoFero Beda. 140
(makiik otrgbiasty}, NaturePicture Library/Adrian Daviess.140(orodaczkanadaj, ArcoImagesGmibH/W.Layers.142 (mysz młodymi, AlamyStockPhoto/bickwi-
kels, 142 (uciekająca mysz). Nature Picture Library/2020VISIONRichard Stee! s. 142 (gronostaj z myszą), Alamy Stock Photo/blickwinke s. 149 (rózanka), Almy Stock
Photo/Gaty Dubłanko s. 151 (lew), Alamy Stock Phota/Martn Lindsay s 151 (gekoni, NaturePictureLibraty/Artur Tabor s. 155 (żubry), Alamy Stock Photo/AGAMI Photo
Agency s 158(yjówkal AlamyStockPhoto/vasly Vishnevskiys 158[myszpolna)lamyStockPhotofbickwinke s 163 (czerwony konikpospolity,Almy StockPhoto/
leopictures s. 163 (zielonykonikpospolity).AlamyStockPhoro/SeaTopss16 (pustynialodowa,AlamyStockPhoto/Marek dowskis,177 (dolina rzekiGrabi) AlamyStock
Photozmauritius Images GmbH s. 178: EAST NEWS: Reporter/tukasz Szczepańskis.73 (oczyszczalnia ścieków, PiotrMoleckis 79 (badanie szczątkówludzkich Knhua/
'eyevine s. 100 (wykopaliska FLASH PRESS MEDIA: MEDICAL Images/Medical images RM/ClaudeBucaus. 48karityp) FORUM: TASS/Smityuk Yur!s, 94 szcząki mamu-
ta),MarekSkorupski s. 175 (SzlakOrlichGniazd)DanielPach s. 175 (doknaDrwęcy) GETTYIMAGES:Stockphotocosmin4000 s. 5, Stockphato/NinaMałyna s.6.E+/Mark
Evans s. 14 łańcuch DNA, Stockphoto/fzkes s.25, Onoky/Alain SHROOER s 26, Moment OpenJenny Detrick s. 28, Corbis RF Śils/Veeu/fancy 3. 34, Stockphoto/Ana
Pareja Royo s. 42, £+/gaffera 5.44, 4S, iStockphotovjani Bryson s. 4 dzieci.imageSources$4(dziewczyny), IStockphoto/Stepan _Bormotov s. 54 (patek ucha wolny.
Universa images GroupEditorial/BSIP/ASTIER s. 6 (pobieranie krwiu noworodka Stockphoto/Comeback images s.61 albinizm] E+/mediaphotos s. 62, Es/Alexander
Chernyako s. 70 (ralictwo).E+/AJ Wattamaniuk s. 70 (przemys), Stockphoto/ONYS9s.70 (zalania prawno-spoleczne), Stockphoto/Reple8488 s. 71 (bioreaktor),
IStockphotorfotym s. 71 (pomarańcza, Stockphoto/Di_Microbe 5.71 (ppdziak) Stockphoto/Nnehving s. 72 (bakteriebrodawkowe), Universal images Group Editoria
Andia.fr/Thiriets, 72 (arwa biedronki), E+/CasarsaGuru s: 73kompostownik} Stockhotorsenotcampesinos.73 (biogazownia)Stockohoto/Marana Mikhailova s, 74
(kiszoneogórki}Stockphotoste-co2 s. 78(elektroforeza żelowa),Westend6/Andrew Brookes+78(profilowanie genetyczne) iStockphoto/bdspn s,80 (nii) Sto
kphotorsomrakjendee s. 80 (sojah,AmanaImages Inc -82kosyryżu)IStockphoto/PetinOmitry s.82(mysz)Es/fcafotodigitais. 82(sery, EyeEm/Ricok s-83(ziemniaki,
IStockhoto/tustamani s.84,Stockphoto/unoL s 90, Westend6i/gpointstudio 3.92(kolby kukurydzy) E+/David8Gray s 93, Stockphoto/cosmin4000 s. 100 (laricuch
DNA), Science Photo Library AFALEONELLO CALVETT s. 102 (archeopteryis 30),MomentRF/lejandro Jinich Diamant s. 104 (rekin. Stóckphotostowmotioni s. 104
(ora) IStockphoto/ian„Reddings. 110 (mełanizm)stockphoto/Paval Kömeks.112 (wlkeuropejski CorbisDocumentary RF/StaffanWidstrand s, 112 (wlk polarny), E+/
WLDawes s. 114 (gepard, E/Adian Coleman s 16 je zachodni) Digal VsonVArctiimage s. 116 (szczelna lodowa) IStockphoto/Galina Sandalova s, 117 (owoce
glogul, IStockphoto/Viktorus s. 117 (owoceJabłoni)IStockphoto/Senpfriedhuber s. 12) (niedźwiedź polarny Stockpboto/wrange! s. 121 sejmu) Corbis Documen-
tary RF/Stuart Westmorland s. 124 (del) iStockphoto/Lenawancva . 128 (hipopotam, tociphoto/Global? < 125 (mandry), istockphotozokru s. 125 (goryl Istock-
photo/GlobalP s. 125 szympans, stockphoto/fidoftanz. 125 (ztowek Stockphoto/Creative Natures.135,MomentRF/FabrizioMogas.136, IStockphoto/Alexander-
David . 137 (zawisak tawulec), Stockphotofartste9999s.137 (usalka żałobnik, E+/spxChromes.138 (zdechia mrówka), Stockphato/abadonian s. 139 (pstrąg),
IStockphoto/Žarifas.139 milkwiosenny Stone RE/EdReschis.140tgranicznik płucne,Moment Open/GaryChalkers. 142 (notice Moment RF/Kieran Stones,143
(kolonia głuptaków,, Śtockphato/Andywors s 143 (wataha wilków). Moment RF/ayKerrs. 143 (las). Stockphoto/branex s. 149 (rowy, IStockphoto/atese s. 149 (kre
wetka), MomentAF/GaryChalkers.149jemiołuszka) MomentRF/Raththaphon Wanjis.149storczyk), MomentAF/TroyHarrisons.150(Bób,IStockphoto Tolteks. 150
[krowy IStockphoto/TobyPhotoss. 150 (asnata bałaMoment RF/joseABernatBacets 151 (pajak),EsdavorIovincic s. 151 (abadrzewna)Istockphotomechaewkon
5 152 (komar), Science Photo Library RF/SCIEPRO s. 152 (tasiemiec), Stock/Mari Rytova s. 152 (cebule),IStockphoto/kerrick s.153 (kolorowe kwiaty), iStockphoto/Rxipix
8.153 hieny IStocphota/garnet! s. 15 (owce) Stockphoto/Mrk Borbélys.155 (wrnnica) E+/Lepro 5.157(winniczek) StockphotoCreatveNature_nl s. 157 (żaba),
(Stockphoto/Bushlex s. 157 (iż) iStockphota/GiobalPs.158(is,sowa) IStockphota/Avalon_ Studios 158(poziomki), £+/Alsdalr Thomson s 158(nasiona traw, (Stoc
Kphoto/Svetlana Mihaloas.158(zaskroniec), JulaneFrarie/EyeEm s. 168(akaIStockphoto/anna31I s. 160(poziomki, IStockphoto/angel nts. 160 (dym z kominów),
KStockphotovhsvrss160, 161 (opieki), Stockphato/chengyuzheng s 160, 161 (ról|Stockphoto/phanasti s. 161 rolnabobowata) Moment SF/jacky Parkers.163
(waty, iStockphotastrmko s, 164 afa koralowa), Stockphoto/Marcus Lindstrom s_167 (aja CorbisDocumentary RF/RonSanford s. 167 (tundra), Moment AF/Nick
BrundiePhotography s.167 (lasciast, Stockphoto/bdfyjdos. 167 ośinność śródziemnomorska) MomentAF/PauiBuiss. 168(pustynia). TetraimagesAFs. 168step.
IStockpħoto/Ramdan_Nain s. 168(a równikowy, Stockphotoczekmal3 s. 168(szwanraj MomentRF/Ftédéric Desmouinss 169(deitarzeczna),‘Stockphoto/Paralais
s. 170 (wycinka lasów, Stockphoto/Eoi_Omeli s. 173 (afa koralowa), Moment RE/Bret MonroeGarners.173 (obumarła rafa koralowa), Stockphoto/Antagain s, 174
(krowy, Stone RF/Dougal Waters Photography Lid s: 176fokal,500px Plus/Weng Lim s. 179 (ary hiacyntowe} INDIGO IMAGES: Mint Images/Frans Lanting ~ okladka,
Science Photo Librarys11, 72 (bakterie Ahizobium, mikoryza). 74 (drożdże.bakterieLactobacilli}, 101, SciencePhotoLibraty/Natural History Museum s, 102 (szkielet
konia Hyracotherium) Mary Evans/Natural History Museum s 11 (cma), AGE Fotostock/Gaston Piccinetti s. 12 wik meksykański, Science Photo Library s. 18, Minden
Pictures/Hiroya Minakuchi s. 119 stromatolty. AGE Fotostock/Beauty PhotoStudio s, 126 kobieta).FLPA/SteveTrewbella s. 139(solankakoiczasta} SciencePhotoLib-
mary. 152 (wink bialeatakującepasożyta), 161 (bakterieglebowe,bakterieniryfikacyjne, bakteriedenitryfiacyjne bakteriebrodawkowe SHUTTERSTOCK: Eric Kse-
lees. 8 zwierzęta) Helga,fotos. 30,VeronikaGalinas.49,Southtownboy Studios.50, Evgeny Bakhare s. 53 (ćwiczeniafizyczne),Andy Dean Photography s: $3 (bli2-
niaczki)GangLlus-54(piatekuchaprzyrośięcy TimURs.57,NataliaZhekovas. 60(oczy).Gorodenkofs.61 (tomograf, Enurs. 69,Connectworids.70medycyna),
Khaks. 70 użytkowanie wody) New Africas. 71 (surowca) Paulynn. 73 (opakowania biodegradowalne) Vkuslandia s. 74 (cast)Fabrkaśim s. 74 (sery) Simon Dann-
hauer s. 75, Mongkolchon Akesin s. 79 aboratorium) Elena Rostunova s.80(gażózi, Trovet s. 87 (wiatrak) Jjomathaidesigners s. (wirusy), Alexandre Boudet
5.94 eaziorożec,Tjpang s. 99, Maggy Meyers. 100 lew JulianWskemann s 107 [xóhwie),Iira Kazorog s. 107 (psy), AcaStudios.109(noworodeki SergeyUryadni-
Kov s. 109 (orzel bielik), StockWediaśeler s.110 (pszczoły) Shawn Hempel s. 110 (paw), Victor Suarez Naranjo s. 114 eżzachodni), Yuangeng Zhang $. 117 (Nasionnica
jabłkówkEricssaees.125 emut, gibon),Ghings-125(wyrak.PertaSofias 125wyjac Fewertons.126(szympansy) Thipjangs.130,VilyYovchevas.13), Andrey
Pavlov s. 138 (zdtowa mrówka) KangGod s 138 (ospałamrówia)Chutima Chaochaiyas.140 (koradrzewa),Jurik Peters. 140 (pustulka pęcherzykowata. Fotofermer
5.146, Anna Sednevas. 147, John Backs, 14 (koralowieczglonami) Lipatova Maryna 5 150(pokrzywa Nel s. 157 (krzaczek jagód), Anton MirMar s, 158 (doża,
Maksym Gorpenyuk s. 158(wniczekl.oksana20)03158(koniczyna) DKucharski XKucharska s. 158(ogrodnicaniszczylstkaj RudmerZwervers.158 (2abal,KNarloch-
-Liberta s. 160 (wybuchwulkanu,Eric isselee s, 160torze,NataliaSokolovskas.163 (staw, OigaDanylenko s. 164(asiciastyi, Shishkin Dmitry s. 164 (as równikowy).
OndrejChvatals.165 emury),HQuatitys.165(diugopietwiec} PiotrKrzesiaks.169Jezioro],Shahs.169(zek,Viad61s. 169(rafakoralowa),Zyryanes. 169 (brzeg
morsk), Sergey Uryadnikovs.170(fokaszara) Kenneth Keifer s. 171 martwy las}D.Bonds. 171 (dymiącekominy, JasonMintzer s. 171 (martwe ryby Rich Carey s. 171
(żółw, Gulver0l s 174 Gabiori), ANGH! s. 175 (Wta), MikousSKs.176{zubr}MichaelThalers. 176suse,FemandoA.Batista s. 179 (kulik) orazEarthBiogenome Pioject/
Wwwwearthbiogenomeorg s:8(Earth-BioGenome-Project) Aguaounty Technologies/wow aquabountycom/Baret & MackayPhotos82(zmodyfikowane genetycz:
nie osose) Fundacja Klamra/Darlusz Paczkowski/3faia.artp!s.83(mural StopGMO),Henryk Koscielny s. 104fłotnak stawowy), Robert Nordsieckfwwwmolluscsat
$. 109 (simak wstężyk Archiwum NowejEry£ 119 model mic JerzyOpiola/Widpedias.140(Msecznica proszkowata), Bogdan Wańkowicz/Patyk Budzich s. 177
(lea LipowawOstoninie), Pomorski Zespół ParkówKrajobrazowych/Wdzydić ParkKrajobrazowys.177 (użytek ekologiczny Wasków Bagna, Piotr Jagodziński/przy-
rodniczo.l s, 177 (Lessy Winne Góry).PawełMarczakowski s. 179(Transgranicany RezerwatBiosferyRoztocze").
nowa
era Twoje mocne strony Biologia na czasie
Atrakcyjne infografiki
ułatwiające naukę
pot
które w pr.
treści. Pomać