Professional Documents
Culture Documents
ساحه های باستانی و بناهای تاریخی بلخ
ساحه های باستانی و بناهای تاریخی بلخ
ساحه های باستانی و بناهای تاریخی بلخ
بلـــخ
تهران
سال 2015 /1394
صالح محمّد خلیق 2
شناسنامة کتاب:
نام کتاب :ساحه های باستانی و بناهای تاریخی بلخ
نویسنده :صالح محمّد خلیق
ناشر :انجمن نویسنده گان بلخ
طرح روی جلد :ژکفر حسینی
برگآرا :سیّد علی موسوی
نگارهگران :آرش بوس تانی ،حبیب بهمنش و عبدالرّؤوف رحمانی.
نوبت چاپ :یکم
تاریخ چاپ 1394 :هجری خورشیدی برابر با 5694آریایی جمشیدی
جای چاپ :تهران
شمارهگان 1500 :نسخه
مرکزهای فروش:
کابل :شهرآرا ،چهارراهی دهن باغ زنانه 0777062709 /0777777012
مزار شریف :جادۀ بیهقی ،نمایشگاه بینالمللی کتاب سعادت و کتابفووشی بیهقی
0776100460 /0772900929 /0772018035 /0777062709 /0775989478
فهرست مطالب
چکیده 13 ......................... ................................ ................................ ................................
مقدّمه 15 ........................... ................................ ................................ ................................
تعریف مسألۀ پژوهش 17 ........................... ................................ ................................
پرسشهای پژوهش 19 .............................. ................................ ................................
مواد و روش پژوهش 19 ............................ ................................ ................................
پیشینۀ پژوهش 20 ..................................... ................................ ................................
هدف پژوهش 24 ..................................... ................................ ................................
بلخ و آبادیهای آن در دورههای پیشازاسالم 25 .................................... ................................
بلخ و آبادیهای آن در دورههای پیشازتار یخ 27 .............................. ................................
در عصر سنگ 29 ..................................... ................................ ................................
در عصر فلز (عصرهای مس ،مفرغ و آهن) 32 ............................... ................................
ساحههای باستانی دورههای پیش از تار یخ 35 ................................ ................................
ساحۀ باستانی سفیدپل 35 ........................... ................................ ................................
ساحۀ باستانی تپۀ نیچکه 37 ......................... ................................ ................................
ساحۀ باستانی غار مار 38 ............................ ................................ ................................
ساحۀ باستانی تاجیکایلتن 39 ..................... ................................ ................................
مغارههای طالکمر 40 ................................ ................................ ................................
ساحۀ باستانی زادیان 40 ............................. ................................ ................................
ساحههای باستانی دشتلی ،تپۀ گرد و فرّخآباد 41 ......................... ................................
ساحۀ باستانی آقچپر 42 ............................ ................................ ................................
ساحۀ باستانی کملی 42 .............................. ................................ ................................
صالح محمّد خلیق 4
بلخ در سدههای یکم تا هفتم هجری قمری /هفتم تا سی زدهم م یالدی 113 ...............................
جاهای تاریخی ازبینرفتۀ بلخ در سدههای یکم تا هفتم هجری قمری /هفتم تا سیزدهم
م یالدی 121 ............. ................................ ................................ ................................
مسجد آدینه یا جامع بلور یان 121 ................ ................................ ................................
مسجد جامع بروقان 121 ............................. ................................ ................................
مسجد عتیق 121 ....... ................................ ................................ ................................
مسجد جامع 121 ....... ................................ ................................ ................................
مسجد مقنّع ی ا مسجد مومک 122 ................ ................................ ................................
مسجد حرب 122 ...... ................................ ................................ ................................
مسجد مقبری 122 ..................................... ................................ ................................
مسجد شرفالدّین 122 .............................. ................................ ................................
مصلّای بلخ 123 ........ ................................ ................................ ................................
دار مقاتل بن سلیمان 124 ........................... ................................ ................................
داراالجتهاد 124 ........ ................................ ................................ ................................
دار ابی فاطمه 124 ..................................... ................................ ................................
دارالفرات 124 .......... ................................ ................................ ................................
دار سکری 124 ........ ................................ ................................ ................................
کوی عیاض 125 ...... ................................ ................................ ................................
کوی عبداالعلی 125 ................................. ................................ ................................
دارالفراه ی ا دارالفراوجه 125 ........................ ................................ ................................
در عبداالعلی و کوشک در عبداالعلی 125 .................................. ................................
کوی چکنو یسان 126 .............................. ................................ ................................
کوی آهنگران 126 .................................. ................................ ................................
کوی دوکتراشان 126 .............................. ................................ ................................
کوی سبدبافان یا زنبیلبافان 126 .................. ................................ ................................
کوی سیمگران 127 .................................. ................................ ................................
7 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
جاهای تاریخی ازبینرفتۀ بلخ در سدههای هشتم تا چهاردهم هجری قمری /چهاردهم تا
بیستم میالدی 193 ..................................... ................................ ................................
کویهای بلخ 193 .................................... ................................ ................................
مدرسۀ شاهرخیّه 193 ................................. ................................ ................................
مدرسۀ ملکتآغا 193 ................................ ................................ ................................
مسجد جامع 194 ....... ................................ ................................ ................................
مسجد جامع سیّد سبحانقلیخان 194 ........... ................................ ................................
مسجد محرابسنگی 194 ........................... ................................ ................................
مدرسۀ عالی عبداهللخان 194 ....................... ................................ ................................
مدرسۀ ندرمحمّدخان 195 .......................... ................................ ................................
مدرسۀ اهللیار دیوانب یگی 195 ...................... ................................ ................................
مدرسۀ قلبابا کوکلتاش 195 ....................... ................................ ................................
مدرسۀ شاهبیگ 195 ................................. ................................ ................................
مدرسۀ باباقو 196 ...... ................................ ................................ ................................
دولتخانۀ بلخ 196 ................................... ................................ ................................
مسجد صح ّافان 196 .................................. ................................ ................................
مسجد بازار 196 ....... ................................ ................................ ................................
باغ حرمسرا 197 ....... ................................ ................................ ................................
باغ ام ینآباد 197 ....... ................................ ................................ ................................
باغ ظلمآباد 197 ....... ................................ ................................ ................................
باغ باجی 197 ........... ................................ ................................ ................................
باغ فرید 197 ............ ................................ ................................ ................................
باغ میرزا ابراهیم سلطان 198 ....................... ................................ ................................
باغ خانی 198 ........... ................................ ................................ ................................
باغ گُلزمین 198 ...... ................................ ................................ ................................
باغ زاغان 198 .......... ................................ ................................ ................................
صالح محمّد خلیق 10
چکیده
بلخ ،پیشینۀ تاریخی نزدیک به شش هزارساله دارد و یافتههای باستانشناسان بیانگر پیشینۀ
زندهگی انسان از دوران کهن سنگی دیرین در این سرزمین میباشند .در دورههای پیش از
تاریخ ،نخستین مراکز مهمّ کشاورزی و دامپروری و ساختوساز و فرهنگ و هنر در همین
سرزمین به وجود آمده اند و در دوره های تاریخی ،بلخ به حیث گهوارۀ فرهنگ و تمدّن آریایی
و نخستین پایتخت آریانای بزرگ نقش برازندهیی در تاریخ تمدّن و فرهنگ جهانی ایفا کرده
است .میراث های فرهنگی بلخ ،از جمله ،ساحههای باستانی و بناهای تاریخی آن که نمادهای
روشنی از شکوه دیرین این سرزمین اند ،بخش ارزش مندی از میراثهای فرهنگی جهان را
میسازند.
در این اثر ،کوشش شده است تا برای روشنشدن هر چه بیشتر سهم بلخ در فرهنگ و
تمدّن جهانی ،با مرور بر سرگذشت این سرزمین از دورههای باستانی تا امروز ،ساحه های باستانی
و بناهای تاریخی آن به معرفی گرفته شوند.
تا کنون کار بنیادییی در زمینۀ شناخت ساحه های باستانی و بناهای تاریخی بلخ انجام داده
نشده است و حتّی شماری از این آثار در فهرست میراثهای فرهنگی کشور ثبت نیستند که در
این اثر برای نخستین بار دربارۀ آنها معلومات داده میشود .این پژوهش ،نشان میدهد که
دربارۀ برخی از این آثار در متن های کهن نظم و نثر فارسی دری یادکردها و یا اش ارههای رفته
اند .و سرانجام با مطالعۀ این اثر روشن می شود که یافتههای باستانشناسان در برخی از
ساحههایباستانی مُهر تأیید بر رویدادهای داستانهای حماسی آریایی میگذارند و ح تّی در
توجیه برخی از استورههای آریایی نیز کمک میکنند.
مقدّمه
سرزمین بلخ یکی از کهن ترین مناطق جهان است که در آن باستانیترین کانونهای تمدّ ن
بشری شکل گرفته اند .بر پایۀ پژوهشهای باستان شناسانه ،در این منطقه در عصر پارینهسنگی
کهن از حدود 250هزار سال پیش از میالد زیستگاههای انسانها وجود داشته اند.
باستانشناسان کهنترین نشانههای زندهگی جوامع بدوی انسانها را در گوشه و کن ار گسترۀ
پهناور این سرزمین از دل کوهستانهای جنوب تا دشتهای شمال شناسایی کرده اند.
به گفتۀ باستان شناسان در حدود 6هزار سال پیش از امروز در بلخ و نواح ی آن شکارچیان و
ماهیگیرانی نیمهکوچنشین میزیستند که در جوامع اشتراکی طایفهیی گرد آمده بود ند.
کاوشهای باستانشناسان شوروی وقت نشان می دهند که کشت زمین با کلنگ ،پرورش دام و
فلزکاری اوّلیّه ،در این سرزمین در آغاز هزارۀ دوم پیشازمیالد یا چهار هزار سال پیش از امروز
صورت میگرفت و تمدّن مردم این منطقه با مردم نقاط دیگر فالت آریانا خویشاوندی داشته
است)353 ،62( .
کاوشها و پژوهشهای باستانشناسانه در بلخ و نواحی آن نشان می دهند که در درازای
دورههای پیش از تاریخ هیچگونه کوچ کشی و مهاجرتی در این منطقۀ آریانای کهن رخ نداده
است و آریاییان احفاد همان انسانهای اولیّهیی میباشند که از باستانیترین روزگاران در همین
منطقه می زیستند و تمام عصرهای پیش از تاریخ را از دوران کهنسنگی دیرین در همینجا
گذرانده اند .در تمام کاوشها و پژوهشهای انجامدادهشده در این نواحی هیچ نشانه یی که دال
بر مهاجرت آریاییان از کدام نق طۀ دیگر جهان به این سرزمین باشد پیدا نشده است و برعکس
تمام شواهد و برآیندها نشان دهندۀ تکامل تدریجی مردمان این سرزمین از عصر سنگ تا
دورههای استفاده از فلزّات بوده و هیچگونه برّشی را تا پیدایی نخستینزندهگی دهنشینی و
شهرنشینی و پی ریزی نخستیندولت های آریایی در سیر این تکامل نشان نداده اند؛ آن گونه که
سرودهای ویدی و ریگ ودا و اوستا ،کتاب زردشت ،نیز تأئید و تأکید بر این دارند که آریاییان
صالح محمّد خلیق 16
بعدی ،در دورههای تاریخی ،از بلخ و نواحی آن به غرب و شمالغرب و جنوب و جنوبشرق
آریانا دست به مهاجرت زد ه اند که سلسلۀ مادها و فارسها از همین جمله اند .به هر صورت ،بلخ
در درازای تاریخ پر از نشیب و فراز خود ،همواره قلب پرتپشی در پیکرۀ آریانای بزرگ بوده و
اثرگذاری ژرفی در بسیاری از رخدادهای سرنوشتساز این کهنبومو بر داشته است و به استناد
منابع و مدارک مکتوب و مشاهدات عینی این نقش و جایگاه خود را تا امروز در کشور و
منطقه حفظ کرده است و جا دارد تا دربارۀ تاریخ و میراث های تاریخی و فرهنگی این نقطۀ
. کلیدی و مهمّ روشنی بیشتری انداخته شود.
17 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
دانش؛ بوده و در دورههای متأخر پس از حملۀ مغولها ،باز هم عنوان پایتخت دومی برخی از
دولتها را داشته است.
بلخ با توجّه به این سرگذشت باشکوه خود ،در درازای تاریخ نشیبوفرازهای زیادی را
پیموده تا جایی که در برخی از دورهها آبادیهای باشکوهی داشته و در برخی از دورهها به
ویرانه یی مبدّل شده است .به گواهی شماری از تاریخ نگاران ،این شهر در درازای تاریخ در اثر
جنگها بیشتر از بیست بار به کلّی ویران شده است و امّا آنچه بسیار روشناست آناست که
دست کم این سرزمین دو بار ،یکی در هنگام کشورگشایی اسکندر و دودیگر در هنگام تهاجم
مغولها بیشترین ویرانی را در خود دیده است .از تمام این دورهها از همان عصر پارینهسنگی
دیرین گرفته تا دورههای داستانی و تاریخی و تا امروز ،در این سرزمین ،نشانهها ،یادگارها و
میراثهای فرهنگی یی بهجا مانده اند که برای باستانشناسان و مؤرخان و پژوهشگران تاریخ و
فرهنگ کشور ،منطقه و جهان از ارزشمندی ویژه یی برخوردار اند.
اگر از یک سو بازشناسی ساحههای باستانی و آبدههای تاریخی بلخ در شناخت گوشه های
گوناگون گذشته و تاریخ این سرزمین کمک میکند ،از سوی دیگر پژوهش و کندوکاو در
متن های کهن تاریخی منظوم و منثور نیز به شناخت بیشتر و درستتر ساحههای باستانی و
آبدههای تاریخی میانجامد و گرد و غبار برنشسته از گذشت روزگار را از روی آن ها برمیدارد
و یا به عبارت دیگر یافتههای باستانشناسان برای تدقیق بیشتر کار مؤرخان و برعکس ،نتایج
پژوهشهای مؤرخان برای باروری و سمتوسودهی و روشنساختن بیشتر کاوشها ،بررسیها
و مطالعات علمی باستانشناسان کارآیی ،سودمندی و کاربرد دارند و در واقع ،این کاربرد و
کارآیی و یاری ،دوسویه و الزم و ملزوم همد یگر میباشند.
میراث های فرهنگی هر ملّت و هر کشور در حقیقت جزئی از میراث های فرهنگی جهان
بوده از ارزشمندی و جای گاه خاصّی در تمدّن و فرهنگ و تاریخ مشترک انسانی ب رخوردار اند
و از همین رو سازمان فرهنگی یونسکو برای پاسداشت از آنها به میان آمده است و فعالیّ ت
میکند.
افزون بر آن میراثهای فرهنگی به عنوان یکی از شناسههای مهمّ خودبودهگی تاریخی و
فرهنگی میتوانند نقش سازنده یی در خودشناسی و خودآگاهی مردم یک سرزمین داشته باشند
و ازاینرو شناخت همه جانبۀ جاهای باستانی و تاریخی کشور به مثابۀ بخشی مهمّی از میراث های
19 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
فرهنگی این سرزمین ،یکی از نیازمندی های بسیار ارزندۀ مردم ماست و پژوهش حاضر بر آن
است تا ساحه های باستانی و بناهای تاریخی استان بلخ امروزی را در روشنی برآیندهای
بررسیهای باستانشناسانه و متنهای تاریخی بررسی و معرفی کند.
پرسشهای پژوهش
در این اثر سعی بر آن بوده است تا به پرسشهای اصلی زیر پاسخ داده شود:
ـ بلخ از دورههای باستان تا امروز چه روی دادهایی را از سر گذرانده و چه سه می را در
تمدّن و فرهنگ انسانی داشته است؟
ـ ساحه های باستانی و بناهای تاریخی موجود بلخ چه پیشینهیی دارند و بازت اب آنها در
متنهای تاریخی چهگونه است؟
در پایان هر بخش ،ساحه های باستانی و بناهای تاریخی متعلّق همان دوره که تا امروز پابرجا اند
به ترتیب پیشینۀ تاریخی آن ها با ذکر موقعیّت ،پیشینۀ تاریخی ،مشخ صّات فرهنگی و ساختمانی
و مرمتکاری هایی که در درازای تاریخ در آنها صورت گرفته اند معرفی شده اند.
برای فراهمآوری آسانی بیشتر به خوانندهگان و مراجعهکنندهگان ،تمام سنوات یادشده در
این کتاب همزمان به دو سال شماری هجری و میالدی در کنار هم درآورده شده اند؛ بهگونه یی
که در دورههای پیش از اسالم تنها از سالشماری میالدی با ذکر پیش از میالد و یا میالدی
استفاده گردیده و از آغاز هجرت ،همزمان هردو سال هجری قمری و میالدی به ک ار رفته و امّا
از آغاز سدۀ چهاردهم هجری خورشیدی یعنی ازسال 1300هجری خورشیدی به بعد تا امروز،
همزمان از سالشماری هجری خورشیدی و میالدی کار گرفته شده است.
تلفّظ برخی از نامها و نامواژههای خارجی و یا کهن یادشده در متن این کتاب ،به حروف
التین در پانویس صفحۀ مربوط و ارجاع به منابع و مآخذ به گونۀ درونمتنی با ذکر شمارۀ منبع و
شمارۀ صفحۀ منبع آمده است و در البه الی متن اصلی ،تصویرهایی از ساحههای باستانی و بناهای
تاریخی بلخ و شماری از کسان و اشیای تاریخی؛ و پس از نتیجهگیری ،فهرستهای منابع و
اعالم جغرافیایی و اشخاص به ترتیب حروف الفبا جا داده شده اند.
پیشینة پژوهش
پیشینۀ پژوهش دربارۀ میراثهای فرهنگی افغانستان و از جمله میراثهای فرهنگی بلخ
برمی گردد به نیمۀ نخست سدۀ سیزدهم هجری قمری /نوزدهم میالدی .در گام نخست
پژوهشهای باستان شناسانه در افغانستان به گونۀ غیر رسمی از سال 1238تا 1340هجری قمری/
1823تا 1922میالدی یعنی برای مدّت یک سده به وسیلۀ محققان اروپایی به ویژه انگلیسها
انجام داده شدند )3 ،58( .انگلیس ها در جریان جنگهای افغانستان ـ انگلستان زیر پوشش سپاه
خویش ساحههای باستانی و آبده های تاریخی کشور را در برخی از جاها از جمله در بخش های
شرقی و مرکزی کشور تثبیت کردند و حتّا دست به کاوشها و فراهمآوری سکّهها و آثار
تاریخی و فرهنگی دیگر نیز زدند و شماری از آن ها کتابها و رسالههای پژوهشی یی نیز نوشتند
21 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
که «شرح آثار باستانی آریانا» ،اثر چ .چ .ویلسن 1،و «جمعآوری کلکسیونهای مسکوکات
یونانی ـ باختری و کوشانی» ،اثر چارلس مسن 2،از آن جمله اند)4 ،58( .
پژوهشهای رسمی پس از بازستانی استقالل سیاسی افغانستان ،از سال 1301هجری
خورشیدی 1922 /میالدی آغاز یافت و برای نخستین بار در آذر سال 1301هجری خورشیدی/
دسامبر 1922میالدی هیأت باستان شناسی فرانسه در افغانستان امتیاز رسمی مطالعه و کاوش های
باستانشناسانه در کشور را با بستن قر اردادی با دولت افغانستان ،بهدست آورد)4 ،58( .
پس از پایان جنگ جهانی دوم قراردادهای مشابهی با کشورهای ایاالت م تّحدۀ آمریکا،
انگلستان ،ایتالیا ،ژاپن ،هندوستان ،و اتّحاد شوری وقت بسته شدند و باستانشناسان آن کشورها
مطالعات خود را در افغانستان آغاز کردند .از آن میان ،در سال 1328هجری خورشیدی1949 /
میالدی هیأت آمریکایی وابسته به موزۀ طبیعی پنسلوانیا ،مطالعات مقدماتی را دربارۀ دورههای
پیشازتاریخ انجام داد ( )5 ،58و در درازای سالهای 1354 ،1348و 1355هجری خورشیدی/
1975 ،1969و 1976میالدی هیأت باستان شناسی اتّحاد شوروی وقت با باستان شناسان داخلی
برخی از ساحههای دورههای پیش از تاریخ و دورههای پیش از اسالم را در شمال افغانستان و از
جمله در بلخ مورد مطالعه و کاوش قرار دادند)6 ،58( .
معلومات و گزارشهای ارائهشده دربارۀ ساحههای باستانی و تصویرهای گرفتهشده از
بناهای تاریخی موجود در آن روزگار توسّط آنان ،تا امروز هسته و پایۀ تمام دانستنی های امروز
را دربارۀ این میراثها بخصوص بناهای تاریخی تشکیل میدهند .البته در مورد تاریخ بلخ نیز تا
کنون اثر جامعی که دربرگیرندۀ تمام برههها باشد وجود ندارد و تنها ذکر بلخ و رویدادهای
مربوط به آن به گون ۀ پراگنده در برخی از منابع کهن تاریخی ،جغرافیایی و فرهنگی دیده میشود
که برای شناخت همه جانبۀ تاریخ و فرهنگ آن هرگز بسنده نمیباشد .در این آثار در ضمن
یادکرد از روی دادهایی که در بلخ و نواحی آن به وقوع پیوسته اند گاهی از بر خی از آبادانیهای
این سرزمین نیز سخن به میان آمده است و احیاناً در مواردی از این آبادانیها به تفصیل نیز سخن
ل دقیق این بناها اشارهیی نشده و اگر هم
رفته است؛ امّا در بسیاری از این گونه اطّالعات به مح ّ
شده باشد تطبیق آن به جغرافیای امروز بلخ ناممکن و دست ک م بسیار دشوار است.
1
ـ H. H. Wilson
2
ـ Charles Mason
صالح محمّد خلیق 22
با اینهمه ،تا کنون تالش های پراگندهیی در معرفی تاریخ و میراثهای فرهنگی منطقه و
کشور که بلخ را نیز در بر میگیرند توسط دانشمندان داخلی و خارجی انجام داده شده اند که
دستمایۀ تدوین این اثر قرار گرفته اند که در اینجا به مهمترین آنها اشاره میگردد:
در مورد تاریخ بلخ:
1ـ تاریخ افغانستان نوشتۀ علیاحمد کُه زاد :این کتاب در سال 1384خورشیدی2005 /
میالدی ،از سوی بن گاه انتشارات میوند در کابل به چاپ رسیده و دربرگیرندۀ تاریخ افغانستان
(آریانا) از دورههای باستانی تا پایان دورۀ طاهریان است.
2ـ افغانستان در مسیر تاریخ ،نوشتۀ میر غالم محمّد غبار :این کتاب در سال 1387خورشیدی/
2008میالدی از سوی بن گاه انتشارات میوند در کابل به چاپ رسیده و دربرگیرندۀ تاریخ
افغانستان از گذشتههای دور تا روزگار معاصر میباشد و در البهالی آن به رویدادهای مربوط به
بلخ نیز پرداخته شده است.
3ـ تاریخ ایران قبل از اسالم و پس از اسالم ،نوشتۀ حسن پیرنیا ،عبّاس اقبال آشتیانی و خسرو
معتضد :این کتاب در سال1389خورشیدی 2010 /میالدی ازسوی انتشارات پارمیس ،در تهران به
چاپ رسیده و دربرگیرندۀ تاریخ ایران کهن در دورههای قبل از اسالم و دورههای اسالمی است و
در البهالی آن مطالبی دربارۀ سرزمین بلخ نیز به چشم می خورند.
4ـ تاریخ بلخ از سدۀ 16تا نیمۀ سدۀ 18میالدی ،نوشتۀ بوری احمدوف ،دانش مند ازبکستان:
این کتاب در سال 1361خورشیدی 1982 /میالدی ،از سوی نشریات فن در تاشکند به چاپ
رسیده و دربرگیرندۀ معلومات مفصلی دربارۀ رویدادهای تاریخی بلخ در سدههای 16تا 18
میالدی یعنی دورههای شیبانیان و اشترخانیان است .اصل این کتاب به زبان روسی است و اینجانب
در سال 1374هجری خورشیدی 1995 /میالدی آن را از روسی به فارسی برگردان کرده ام و امّ ا
اقبال چاپ نیافته است .در این اواخر این کتاب توسّط س یّد ابراهیم قیصاری نی ز به فارسی برگردان و
از سوی انتشارات سعید در زمستان سال 1392هجری خورشیدی 2014 /میالدی به چاپ رسیده
است.
در مورد بناهای تاریخی بلخ:
1ـ تاریخ عمومی شهر بلخ در قرون وسطی ،نوشتۀ احرار مختارف :این کتاب در سال 1381
خورشیدی 2002 /میالدی ،به اهتمام علی رضا خداقلی پور از سوی مرکز اسناد و خدمات پژوهشی
23 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
(مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجۀ ایران) در تهران به چاپ رسیده و دربرگیرندۀ
معلوماتی بسیار سودمند پیرامون اوضاع بلخ و معرفی جاهای تاریخی آن در سدههای میانه است.
2ـ جغرافیای تاریخی بلخ و جیحون و مضافات بلخ ،نوشتۀ دکتر الهامه مفتاح :این کتاب در
سال 1376هجری خورشیدی 1997 /میالدی از سوی پژوهش گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
در تهران به چاپ رسیده و دربرگیرندۀ معلومات ارزندهیی پیرامون برخی از آبادیهای از بینرفته و
همچنان بناهای تاریخی موجود بلخ است.
3ـ معماری اوزبیکان در افغانستان ،نوشتۀ برنارد اوکین ،دانشمند آمریکایی :اصل این کتاب
به زبان انگلیسی است که از سوی دانش گاه آمریکایی قاهره به چاپ رسیده است .در این کتاب
ویژهگیهای ساختمانی شماری از بنا های تاریخی افغانستان و از جمله بلخ که به گمان نویسندۀ
این کتاب از ساخته های دورۀ شیبانیان اند معرفی شده اند .این کتاب در این اواخر به وسیلۀ دکتر
سعید جالیر به فارسی برگردان شده و متن تایپ شدۀ این برگردان را از نزد آقای رحیم ابراهیم،
دانشمند معاصر کشور ،به دست آورده ام.
4ـ جغرافیای تاریخی بلخ ،نوشتۀ محمّدامین زوّاری :این کتاب در سال 1388خورشیدی/
2009میالدی از سوی بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار درتهران به چاپ رسیده و دربرگیرندۀ
معلومات ارزندهیی پیرامون برخی از آبادیهای تاریخی بلخ که بسیاری از آنها امروز وجود ندارند
میباشد.
5ـ افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن ،نوشتۀ محمّدعظیم عظیمی :این کتاب در سال1390
خورشیدی 2011 /میالدی از سوی انتشارات بین المللی الهدی به چاپ رسیده و در آ ن در ضمن
معرفی جاهای دیدنی نقاط دیگر افغانستان ،برخی از بناهای تاریخی بلخ هم معرفی شده است.
6ـ آشنایی با بناهای تاریخی افغانستان ،نوشتۀ محمّدعظیم عظیمی :این کتاب در س ال 1390
هجری خورشیدی 2011 /میالدی ،از سوی انتشارات علم و دانش ـ خراسان در تهران به چاپ
رسیده و درآن به شماری از بناهای تاریخی بلخ نیز پرداخته شده است.
7ـ ب ناها و آبدات تاریخی شمال افغانستان ،نوشتۀ عبدالغفار صفا :این اثر ،جزوۀ کوچکی است
که در سال 1378خورشیدی 1999 /میالدی از سوی مرکز مطالعات افغانستان در پیشاور به چاپ
رسیده و در آن دربارۀ برخی از جاهای باستانی و تاریخی بلخ به گونه یی فشرده معلومات داده شده
است.
صالح محمّد خلیق 24
8ـ دانستنیها پیرامون جغرافیای عمومی افغانستان ،نوشتۀ سلطانمحمّد انصاری :این کتاب در
سال 1390خورشیدی 2011 /میالدی از سوی مؤسسۀ نشر و پخش سرور سعادت به نشر رسیده و در
قسمتی از آن برخی از ساحه های باستانی و بناهای تاریخی بلخ در ضمن میراثهای تاریخی و
فرهنگی افغانستان معرفی شده است.
9ـ ویژهگیهای جغرافیایی و تاریخی بلخ ،نوشتۀ سلطانمحمّد انصاری :این کتاب در سال
1386خورشیدی 2007 /میالدی از سوی کتاب و قرطاسیّه فروشی حاج عبدالقیّوم در کابل به نشر
رسیده و در البهالی آن به معرفی شماری از ساحه های باستانی و بناهای تاریخی بلخ نیز پرداخته
شده است.
10ـ د تاریخی بلخ لرغونی سیمی او آثار (مناطق و آثار باستانی بلخ تاریخی) ،نوشتۀ
محمّدصدّیق رازقی نریوال :این کتاب در سال 1392خورشیدی 2013 /میالدی ،به زبان پشتو از
سوی انتشارات بیهقی در کابل به نشر رسیده و دربرگیرندۀ معلوماتی فشرده دربار ۀ شمار ی از
ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ است.
هدف پژوهش
در مجموع ،در این پژوهش ،دو هدف مشخصّ زیر دنبال شده اند:
1ـ مرور کوتاهی بر وقایع تاریخی بلخ از دورههای پیشازتاریخ تا دورههای تاریخی
پیشازاسالم و دورههای اسالمی؛
2ـ معرفی ساحههای باستانی و بناهای تاریخی موجود بلخ.
25 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
بلخ و آبادیهای آن دردورههای پیش از اسالم ،در این فصل کتاب در زیر دو عنوان پی ش از
تاریخ و دورههای تاریخی به مطالعه گرفته شده اند .در آغاز مروری کوتاهی دربار ۀ عصرهای
گوناگون پیش ازتاریخ مانند عصر سنگ و عصرهای مفرغ و آهن و چهگونه گی سپری شدن آنها
در بلخ صورت گرفته است و سپس به معرفی ساحه های باستانی متعلّق به دورههای پیش از تاریخ
در بلخ و آثار بهدستآمده از آن جاها با اشاره به مطالعات ،پژوهشها و کاوشهای انجامدادهشده
در آن ها پرداخته شده است .به دنبال آن ،دربارۀ رویدادهای دورههای داستانی و تاریخی پیش از
اسالم در بلخ از پیشدادیان و کیانیان و اسپهها گرفته تا هخامنشیان ،یونانیباختری ،اشکانیان،
کوشانیان ،ساسانیان و یفتلیان و ساحههای باستانی و آبدههای تاریخی بهجامانده از آن دورهها
روشنی انداخته شده است.
1
ـ Prehistroy
2
ـ Danil Wilson
3
ـ Sir Jhan Luback
صالح محمّد خلیق 28
ماقبل تاریخ» و ادوارد تایلر1در سال 1287هجری قمری 1871 /میالدی در مقالهیی زیر عنوان
«فرهنگ ابتدایی» یکی بعد دیگری این نام واژه را به کار بردند و از آن به بعد تا امروز این نامواژه
در همۀ پژوهشهای علمی ،باستانشناختی و تاریخی به کار برده میشود)3 ،58( .
مطالعۀ دورههای پیش از تاریخ افغانستان (آریانا) و از جمله بلخ از سال 1302هجری
خورشیدی 1923 /میالدی توسّط باستانشناسان آمریکایی ،فرانسهیی و اتّحاد شوروی وقت آغاز
شد که در اثر آن ،ساحههای باستانی یی از دورانهای متعدّد پیش از تاریخ مانند عصرهای سنگ و
مفرغ تثبیت گردیدند و روشن شد که مردم این سرزمین همۀ این دورهها را از سر گذرانده اند.
()11 ،58
کاملی از دورههای پیش از تاریخ افغانستان (آریانا) ارائه داشته و نقش داویس2تصویر ریچارد
مردم این کشور را در شکار ،اهلی ساختن حیوانات ،دامداری و کشاورزی و ساختن ابزارهای کار
و آفرینش ف رهنگ و تمدّن بشری روشن ساخته است ) 12 ،58( .پروفیسر لویس دوپری3و دکتر
پرکنز در تحقیقاتی که در بلخ انجام دادند این موضوع را تأئید کرده اند )13 ،58( .دانشمندان از
سال 1302تا 1330هجری خورشیدی 1923 /تا 1951میالدی در زمینۀ شناخت آثار پیش از تاریخ
بلخ کارهای ارزندهیی انجام دادند و مراحل گوناگون زندهگی غارنشینان را در بلندی ها و دامنه های
کوهها و صخرهها و آبادیها؛ و همچنان ابزارها و شیوۀ زنده گی آنان را در سفیدپل شهرستان
کشنده و دشت لی شهرستان دولتآباد بلخ و ساحه های باستانی دیگر بلخ و نواحی آن بازیابی
کرده اند)15 ،58( .
برای دورههایی که انسان ها پیش از تاریخ سپری کرده اند ،در سدۀ چهاردهم هجری قمری/
بیستم میالدی ،خ .تومسن ،4باستانشناس دانمارکی ،بر پایۀ نوعیّت مادّه یی که انسانها برای ساختن
ابزار از آن کار گرفته اند ،نظریّۀ عصرهای سهگانه را پیش ک شید :عصر سنگ ،عصر مفرغ و عصر
آهن .سپس هر یک از این عصرهای سهگانه به عهدهای کوچک تر و هر عهد نیز به نوبۀ خود به
دورانهای گوناگون و نیز به دورههایی که به نام محلهای کشف آثار نامگذاری میشوند
بخشبندی شدند 65 ،62( .ـ )66
1
ـ Edward Tyler
2
ـ R. Daves
3
ـ Louis Dupree
4
ـ CH Thomsen
29 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
مورگان ،دانشمند دیگر ،در حدود سال 1297هجری قمری 1880 /میالدی در کتاب خود به
نام جامعۀ کهن برپایۀ ویژهگی های عمومی فرهنگ مادّی ،تاریخ اولیّه را به دو بخش توحش و
بدویت تقسیم کرد که عهد نخستین با اختراع تیر و کمان پایان و عهد دوم با اختراع سفالسازی
آغاز مییابد و هر یک از این عهدها به نو بۀ خود بر سه درجۀ دیرین ،میانه و پسین تقسیم میشود.
()66 ،62
دورههای پیش از تاریخ به آن برهه از تاریخ گفته میشود که انسانها هنوز نگارش خط را
نیاموخته بودند و از این رو تاریخ آریانا و از جمله بلخ از 3500سال پیش از امروز که آغاز دوران
اسپهها بوده وارد مرحلۀ تاریخی شده است ولی رویهمرفته مؤرخان با توجّ ه به این که در
سروده های ویدی و پس از آن در کتاب اوستا و به همینگونه در آثار مؤرخان دوران باستان
سرزمین های دیگر ،از یک سلسله رخدادهای بههم پیوستۀ تاریخی از جمله از دورههای پیشدادیان
و کیانیان و نام های شاهان و پهلوانان این دو دودمان مهمّ این سرزمین یاد شده است بنابرآن این
دورههای داستانی را نیز جزئی از دورههای تاریخی بلخ و آریانا میشمارند و به اینگونه دوران
تاریخی بلخ و آریانا تا حوالی 7000سال پیش از امروز یعنی 5000سال پیش از میالد پیش میرود.
به این گونه برخی از این دورۀ داستانی با اواخر دورۀ پیش از تاریخ در یک زما ن قرار میگیرند،
بخصوص عصرهای مفرغ و آهن.
8500پیش از میالد ادامه داشت و یکی از مناطق آن قارههای آفریقا و آسیا بوده است .در سرزمین
بلخ و شمال کشور در نواحی حیرتان ،قرهکمر ،کالف (کلفت) ،کوک جر و سفیدپل آثار عهد
پارینهسنگی دیده میشوند.
عهد پارینهس نگی را به دورانهای کهنسنگی دیرین و کهنسنگی نوین تقسیم کرده اند.
دوران کهنسنگی دیرین از آغاز دورۀ چهارمین آغاز می شود و تا پایان آخرین گسترش
یخچالها یعنی حد ود چهل هزار سال پیش طول میکشد77 ،62( .؛ 98 ،21ـ ) 99در این دوران
تراشیدن سنگ مشته از سنگ چق ماق معمول شد و آن جنگافزار سنگی یی بود به شکل بادام که
درازای آن به 20سانتیمتر و وزن آن به 2کیلوگرم می رسید .این ابزار برای ساختن میخهای چوبی،
کندن ریشه ها ،خراب ساختن النهها و کنامها و کُشتن
جانوران زخمی به کار می رفت .افزون از سنگ مشته
ورقههایی از چقماق بُرنده نیز ساخته می شدند که برای
تیزکردن ابزارها به کار میرفتند 77 ،62( .ـ )78رفته رفته
انسانها به ساختن ابزارهای کوچکتر و ظریفتر نایل
آمدند )87 ،62( .انسانهای کهنسنگی دیرین استفاده از
آتش را نیز فراگرفتند و با این کشف مهم توانایی شان را در
برابر سرما و گزند درندهگان افزایش دادند .پرداختن
انسانها به شکار جانوران نیز در این دوران آغاز شد)79 ،62( .
دوران کهنسنگی نوین پس از دوران کهنسنگی دیرین فرا می رسد و از 40هزار تا 12هزار
سال پیش از میالد را در بر میگیرد83 ،62( .؛ )107 ،21در این دوران شرایط اقلیم چندین بار تغییر
یافت .یخچالها عقب نشستند ،سپس یخبندان از نو فرا رسید و این چهارمین و واپسین یخبندان بود
که آبوهوا را سخت نامساعد ساخت )83 ،62( .در این دوران ابزارهایی از چوب و استخوان و یا
از چوب و سنگ چقماق پدیدار شدند ،انسانها غارها را ترک گفتند و به ساختن پناهگاههای گرم
پرداختند و هنر پدید آمد ( 83 ،62ـ )84و نیز سگ ،نخستین جانوری است که در همین دوران
توسّط انسان رام و اهلی شده است)98 ،62( .
31 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
در یک دستهبندی دیگر ،عهد پارینهسنگی به دورانهای کهنسنگی دیرین از 600هزار سال
تا 100هزار سال پیش از میالد ،کهنسنگی میانه از حدود 100هزار تا 30هزار سال پیش از میالد و
کهنسنگی پسین از 30هزار سال تا 10هزار سال پیش از میالد تقسیم میشود ()7 ،58
عهد میانسنگی پس از دوران کهنسنگی نوین فرا میرسد و از 12هزار تا 6هزار سال پیش از
میالد ( ) 97 ،62یا 10هزار تا 8هزار سال پیش از میالد ( )8 ،58را در بر میگیرد .در قرارگاههای
عهد میانسنگی ابزارهای فراوان چقماقی به شکل سهگوشه و یا ذوذنقه و یا به صورت قطعاتی
دندانه دار که دستۀ چوبی یا شاخی دارند باقی مانده اند .در این عهد نیز انسانها به شکار
میپرداختند ) 97 ،62( .در نواحی بلخ و شمال کشور ،مناطق سفیدپل ،زادیان ،خلم و تاش گذر
مربوط به این دوره اند.
عهد نوسنگی ،آخرین عهد عصر سنگ است و آن را عهد آغاز کشاورزی و رامسازی دام
دانسته اند .در این دوره انسانها به زنده گی روستایی رو آوردند و به کشاورزی ،باغداری،
دامپروری ،ریسندهگی و بافندهگی و سفالسازی پرداختند .با افزایش فراوردههای کشاورزی،
انسانها به رفاه بیش تر اجتماعی دست یافتند و نیز جمعیّت رو به افزایش گذاشت و در نتیجه تنشها
و کوچیدن ها رخ دادند.
در بلخ و مناطق همجوار آن ،سفیدپل ،خواجه دوکه ،کلفت(کالف) ،هزارسم ،گرزیوان و
غیره به این دوره تعلّق دارند.
عهد نوسنگی را به دو دوران نوسنگی دیرین و نوسنگی نوین تقسیم میکنند.
دوران نوسنگی دیرین پس از عهد میان سنگی از حدود ) 98 ،62( 5یا 8هزار سال پیش از
میالد آغاز میشود )8 ،58( .در این عهد ،انسانها کار روی چوب را تکمیل کردند )98 ،62( .این
دوران را نوسنگی بدون سفال هم مینامند)8 ،58( .
دوران نوسنگی نوین یا باسفال ،پس از دوران نوسنگی دیرین از 6تا 4هزار سال پیش از میالد
را در بر میگیرد )8 ،58( .از ویژه گی های این عهد ،تکنیک تازه در کار روی سنگ یعنی
صیقلدادن ،سوراخکردن و اره کردن و پیدایش کشاورزی و دامپروری اولیّه میباشد .دانشمند
شوروی به نام س .توستوف1بر کنارههای رود آمو در ساحههای مربوط به شهرستان دولتآباد در
1
ـ S. Tovstov
صالح محمّد خلیق 32
شمال استان بلخ آثار زنده گی مبتنی بر شکار و ماهیگیری را از پایان هزارۀ چهارم تا آغاز هزارۀ
سوم پیشازمیالد کشف کرد که آن را تمدّن کلتمینار1نامید) 98 ،58( .
ساحههای گستردهیی در کوهستانهای جنوب و دشتهای شمال سرزمین بلخ متعلّ ق به عصر
سنگ اند .منطقۀ سفیدپل ،مرکز شهرستان کشن ده واقع در جنوب بلخ ،عصر کهن سنگی یعنی
نزدیک به 40هزار سال پیش از ام روز را از سر گذشتانده است )43 ،7( .در برایند کاوش هایی که
در این منطقه از سوی باستانشناسان انجام داده شده اند چند زیستگاه و گورستان انسانها از زیر
آوارها بیرون آورده شدند و بیست هزار ابزار سنگچقماقی مربوط به دورۀ کهنسنگی دیرین که از
نگاه پیشینۀ تاریخی در آسیای مرکزی بیمانند اند به دست آمدند 20 ،46( .ـ )21غار مار از عهد
کهنسنگی و نوسنگی ( )97 ،36به همینگونه مغارههای طالکمر و البرزکوه و ساحههای باستانی
تاجیک ایلتن در شهرستان شولگر استان بلخ متعلّق به عصر سنگ اند.
در مناطق هموار ب لخ ساحۀ باستانی نیچکهتپه در شهرستان دولتآباد از عصر س نگ است،43( .
)134در حوالی آن ،زادیان ،جای دیگری در شهرستان دولتآباد ،نیز مربوط به عصر سنگ میانه و
نوسنگی شناخته شده است 133 ،43( .ـ )134در گوشۀ شمال شرقی دیوارهای کمپیرک تقریباً در
پنجکیلومتری منار زادیان پارچه سنگهای چقماق به شکل برندههای کوچک به دست آمدند که به
باور باستانشناسانفرانسه یی احتماالً این ابزار سنگی متعلّق به دورۀ نوسنگی یعنی حدود 8تا 10
هزار سال پیش از میالد اند )3 ،88( .همچنان ساحههای باستانی زمبوکان ،خلم و اوچتپه نیز به
دورههای گوناگون عصر سنگ تعلّق دارند 12 ،28( .ـ )14
1
ـ Kelteminar
33 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
عصر مس در خاور میانه در حدود هزارۀ چهارم پیشازمیالد آغاز شد )125 ،62( .در این عصر،
انسان ها افزون از کاربرد ابزارهای سنگی و چوبی از ابزارهای دستساز سادۀ مسّی نیز کار گرفتند.
پایۀ زندهگی انسانهای عصر مس نیز به کشاورزی و دامپروری استوار بود.
در آغاز ،انسانها مسّ معدنی را به حالت سرد پرداخت کرده به کار میبردند .پیبردن به این
حقیقت که مس را در حالت مذّاب به شکل دلخواه میتوانند دربیاورند ،تحوّلی را در ابزارساز ی
به وجود آورد .فلزّ مذّاب را در تابههایی میریختند و پس از سردشدن ،آن را به صورت ورق
درمیآوردند .با این همه ابزار مسیّ نمی توانست با ابزار سنگی رقابت کند )125 ،62( .سنگ مس را
از معدن استخراج می کردند و با دلوهای چرمی باال می کشیدند و با چکش سنگی میکوبیدند و
سپس آن را با زغال چوب درآمیخته در کورههایی که در خاک کنده بودند می ریختند و به وسیلۀ
دَمهایی ،هوای بیرون را از راه لولههای گ لی به درون کوره وارد میکردند)133 ،62( .
عصر مس درآریانا از 5500تا 3300پیشازمیالد آغاز شد و نخستین ابزار م ّسی پیداشده در
آن ،پیشینۀ حدود دههزارساله دارد.
عصر مفرغ یا برونز (روی و برنج) در هزارۀ 3پیشازمیالد آغاز شد )127 ،62( .در این عصر،
انسان ها به گداختن مس و قلع و ساختن آلیاژ مفرغ پی بردند و ابزارهای مفرغی ساختند و نیز انواع
گوناگون دامها را اهلی کردند.
مؤرخان آغاز ساختن مفرغ را یکی از مبداهای تاریخ (هزارۀ دوم) میشناسند ( )135 ،21مفرغ
یا برنز آلیاژی است از مس با قلع یا فلزّ ات دیگر .ابزار مفرغی از ابزار مسّی محکمتر و برندهتر بود
ولی رواج آن به کُندی پیش میرفت .در آغاز از مفرغ جنگافزار و زیورات میساختند،62( .
)127با اینهمه ابزار مفرغی نیز نمی توانست بر ابزار سنگی برتری یاب د .کاربرد ابزارهای فلزّ ی به
انسان های عصر مفرغ این امکان را میسّر ساخت که با پیوستن تیرها به وسیلۀ میخهای چوبی،
خانههای مستحمکی بسازند .انسانها در همین عصر به ساختن چرخ یا ارابه نیز دست یافتند،62( .
)128
عصر مفرغ در فالت آریانا از 3300تا 1500پیشازمیالد سپری شد .احتماالً قلع فالت آریانا
در آن سال ها از بلخ و نواحی آن تأمین میشد.
در بلخ و شمال کشور ،مناطق سفیدپل ،درۀ گز ،چادرتپه ،خوشتپه ،فلور ،دشتلی و فرّخ آباد
دولتآباد بلخ ،و غیره مربوط به عصر مفرغ اند.
صالح محمّد خلیق 34
میبردند .گسترش و تکامل فلزکاری فنون و صنایع را متنوّعتر ساخت و این خود سبب گونا گونی
پیشهها گردید)133 ،62( .
عصر آهن در آریانا از 1500تا 550پیش از میالد بود .در بلخ و نواحی آن ،ساحههای باستانی
کملی و دشتلی در شهرستان دولتآباد؛ سفیدپل در شهرستان کشنده؛ آقچپر در مرز بلخ و
جوزجان؛ طالتپه در نزدیکی شبرغان؛ میمنه ،مرکز استان فاریاب؛ کافرقلعۀ رستا ق و کلفگان در
استان تخار ،و غیره مربوط به عصر آهن اند.
کرده اند .از آن جمله پناهگاه سوم ،ساحۀ رُوبازی است که در نزدیکی رود بلخ و پناهگاه دوم در
گردنه ودر حدود نیمکیلومتری پایینتر از بخش سوم واقع است .پناهگاه سنگی سوم حدود 60متر
درازا و 14متر ژرفا دارد و 68متر از رودخانۀ بلخ دورتر است)86 ،49( .
کاوشهای باستانشناسانه در
این ساحۀ باستانی از سال 1341
هجری خورشیدی 1962 /میالدی
آغاز شدند .در ترکیب نخستین
هیأت باستان شناسان ،باستانشناس
شناختهشده ،لویس دوپری ،معاون
بخش انسانشناسی فرهنگستان
پنسلوانیای ایاالت م تّحدۀ آمریکا
نیز بود که گزارش این کاوشها
1
را انتشار داد .برپایۀ گزارش این هیأت و همچنان گزارش «آ .کاژ دان» ،دانشمند و پژوهشگر
بزرگ روسیه ،ساحۀ گسترده یی در سفیدپل زیر کاوشهای علمی قرار گرفت 20 ،46( .ـ )21
در برایند این کاوشها چند زیستگاه و گورستان انسانها از زیر آوارها بیرون آورده شدند و
بیست هزار ابزار سنگ چقماقی مربوط به دورۀ کهنسنگی دیرین که از نگاه پیشینۀ تاریخی در
آسیای مرکزی بیمانند است به دست آمدند 20 ،46( .ـ ) 21این آثار چقماقی به شکل سهگوشه و
ذوذنقه و به صورت پارچههای دندانهدار با دسته هایی از چوب و شاخ بوده و به عنوان پیکان
کاربرد داشته اند .همچنان تبرهای سنگی ،ابزارهای استخوانی کوچک ،زوبین و نیزههای
سراستخوانی و نیزههایی که به انجام شان طناب می بستند از یافتههای دیگر از این ساحۀ باستانی
بودند 86 ،49( .ـ )87همچنان از این ساحۀ باستانی لویس دوپری ،دانشمند آمریکایی ،در سال
1344هجری خورشیدی 1965 /میالدی در اثر کاوشهایی که انجام داد آثاری مانند دستبند،
انگشتر ،ابزار جنگ ،لگام اسپ ،آیینۀ برنجی و نگین الجوردینی به دست آورد که متعلّق به دورۀ
نوسنگی اند )137 ،43( .همچنان در برآیند این کاوش ها ابزارهای مربوط به دورۀ مفرغ و عصر
آهن یعنی 50هزار سال پیش از میالد مانند تیغۀ تبر ،س ر تبر ،سفال ،ساطور ،فانه ،تیغ ،چاقو ،کارد،
1
ـ A. Kag Dan
37 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
قلمهای حکّاکی و پیکانها نیز به دست آمدند ( ) 87 ،49در میان آثار بهدست آمده از این ساحۀ
باستانی تندیس منحصربهفردی که به موزۀ ملّی سپرده شد بیانگر پیدایش نخستین اندیشه های
مذهبی در این منطقه است 20 ،46( .ـ 21؛ )43 ،7این اثر ،در حقیقت چهرۀ مرد یا زنی ناشناس
است که به روی سنگ آهکی کوچکی تراشیده شده و یکی از کهنترین نگارههای چهرۀ انسان
است که تا اکنون به ما رسیده است 11 ،28( .ـ )12همچنان شواهد گیاهی بهدست آمده از این
ساحۀ باستانی نشان می دهند که این ساحه یکی از نخستین ساحههای کشاورزی در جهان باستان
بوده است 20 ،46( .ـ 21؛ )43 ،7پیداشدن آثاری چون استخوانهای جانوران اهلی مانند گوسفند،
بز ،گورخر و اسپ و فضله های حیوانی در این ساحۀ باستانی نشان
میدهد که باشندهگان بلخ نخستین انسانهایی بودند که افزون بر
شکار؛ به دام پروری به ویژه پرورش اسپهای وحشی ،گوسفند و
بز و سوارکاری با اسپ نیز پرداخته اند و باستانشناسان به این باور
اند که برای نخستین بار در جهان ،بلخیان اسپهای وحشی را اهلی
ساخته ( ) 87 ،49و به کشت گندم و دانههای دیگر پرداخته اند.
()137 ،43
از آثار بهدست آمدۀ دیگر از دوره های نوسنگی و آهن در این
مناطق ،سفالهای منقوش و غیر منقوشی اند که پیشینۀ یکی از آنها را تولستوف به 50هزار سال
پیش از میالد تخمین زده است .نقش های روی سفالینهها ،تندیسها و سنگهای زینتی گوناگون
مانند الجورد پیداشده از این مناطق را از نشانههای استعداد هنری مردم قدیم بلخ و همچنان
همانندیهای میان این آثار و آثار بهدستآمده از کوک جر و درۀ کالن استان سمنگان را
نشاندهند ۀ پیوندهای اجتماعی و فرهنگی میان مردمان این مناطق دانسته اند)88 ،49( .
برمیآید که این ساحۀ باستانی زیست گاه شکارچیان و انبار خواروبار مردمان عصر سنگ بوده است
و امّا تا هنوز بازمانده های گیاهی و حیوانی از این منطقه به دست نیامده اند تا از روی آنها تاریخ
دقیق این ساحۀ باستانی را مشخّص کرد)134 ،43( .
الیۀ نرم و مشابه سفالهای دوران نوسنگی سفالدار است و نوع دوم دارای الیۀ خاکیرنگ و
سخت و نسبت به سفالهای دوران نوسنگی آتش بیشتر دیده و در زیر لبه دارای شکل های
کندنکاریشده به گونۀ انکساری می باشد .این دو نوع سفال با ترکیبی از مواد خشن و زمختی
چون سنگ چقماق ،سنگ ریگمانند و کاه یا پوست ساخته شده اند .این ظرفهای سفالی توسّط
پیچاندن یا حلقهبستن لوحه با ورقۀ تختهسنگ و قالبی که مورد کاربرد قرار میگرفت یا به شکل
یک چرخ آهسته یا بدون میل یا محوری که تخته سنگ با ورقه را بچرخاند ساخته می شدند .لبه های
ظرف ها به گونۀ جداگانه ساخته و سپس به بدنه پیوند داده میشدند .این ظرفها دارای رویۀ لشم
اند و امّا هیچ مدرکی که دال بر لغزاندن ،تزئین و صیقلدادن آنها باشد پیدا نشده است .افزون از
شکلهای کندنکاری شده یگانه تزئین دیگری که بر یک ظرف سفالی دیده شده است شکلی
دکمهمانند یا دایرهیی برجسته و برآمده میباشد.
دوپری (به نقل از منبع )71 ،58میگوید که تعداد کمی از ظرفهای سفالی دارای نقش سبد
میباشند .امّا این نقش احتماالً به کاربرد و تکنیک دستگاه سفالسازی ارتباط دارد تا به تزئین.
بزرگترین ظرف پیداشده از این ساحه ،پیمانۀ دایره یی شکلی است که دارای قاعدۀ هموار و گرد
است ،امّا شکلهای لگن مانندی نیز به ثبت رسیده اند)70 ،58( .
آنچه که در این ساحه بسیار ارزشمند است فناوری مفرغ است که به پایان هزارۀ ششم پیش
از میالد ارتباط دارد و یکی از کهن ترین تاریخی است که برای این فناوری ثبت شده است.
همچنان تشخیص گاو و گورخر اهلیشده در این ساحه ،تا زمانی که مواد مشابه یا قابل مقایسه یی
در ساحههای دیگر کشور به دست بیایند ،از ارزش مندی خاصّی برخوردار است.
مغارههای طالکمر
در پیکان درۀ البرز دو مغارۀ باستانی ،یکی با درازای در حدود 200متر درکمر کوه به بلندای
20متر از سطح هموار زمین و دیگری که کوچکتر است موازی با آن به بلندای 1،5متر از سطح
زمین هموار قرار دارند و به نام مغارههای طالکمر یاد می شوند .از این مغارهها نیز آثار
سنگچقماقی که به عصر سنگ داللت میکنند به دست آمده اند )11 ،60( .این دو مغارۀ بزرگ
در دل صخرههای البرزکوه امتداد دارند و انسانها بدون وسایل محافظتی نمیتوانند به عمق بیشتر
آن پیش بروند.
عرضالبلد شمالی و 66درجه و 49ثانی ۀ طولالبلد خاوری در بلندای 315متر از سطح دریا موقعیّت
دارد و زیستگاه انسانهای پیش از تاریخ بوده و متعلّق به عصر سنگ میانه و نوسنگی شناخته شده
41 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
1
ـ ارقام یادشده در منبع ( )49از روی منبع ( )43تصحیح شدند.
صالح محمّد خلیق 42
بوده اند )19 ،39( .از ساحۀ دشتلی ،3بنای دایرهیی نیایشگاهی به قطر 150متر پیدا شده است
که دارای حصار درونی و 9برج بر فراز حصار بیرونی است .همچنان در کنار این نیایشگاه،
مجموعه یی مسکونی و صنعتی و انبار و نیز کاخی چهارگوشه با برجهای دایرهیی و ستون های
زینهدار که از چهار سو با خندقی محاط است و در داخل کاخ کورههای ذوب مفرغ نصب شده اند
وجود دارند)42 ،49( .
از ساحۀ باستانی دولتآباد یا تپۀ گرد ظرفهای سفالی یی از گونۀ خُمچه ،کاسههای گود،
صراحیها و میوهدانیهای پایهدار به دست آمده که دارای نگارههای نقرشده اند و باستانشناسان
پیشینۀ آنها را از 1116تا 1570سال پیش از میال د دانسته اند)20 ،39( .
دانشمندان ،ساحۀ باستانی ف ّرخآباد را به دو بخش یکم و دوم نام گذاری کرده اند .در فرّخآباد
یکم پستیوبلندیهایی که بیانگر موجودیّت گورستان باستانی یی اند به چشم میخورند .از این
ساحه ظرفهای سفالی یی چون َگلدانها ،قدحها ،کاسهها و قاب ها به دست آمدند که با چرخ
سفالسازی از گل سرخرنگ ساخته شده اند و باظرفهای سفالی عصر مفرغ همانندی دارند.
همچنان از یافتههای دیگر این ساحه یک آیینۀ م ّسی و پارچههای م ّسییی اند که احتماالً ظرف و یا
دستبند بوده اند .و در ف ّرخآباد دوم داشهای سفالسازییی به دست آمده اند که تنها آتشدان
آنها به جا مانده و از قرار معلوم از نوع داشهای دوطبقهیی بوده اند و بههمین گونه پارچه های
سفالی یی که از گورها پیدا شده اند متعلّق به اواخر عصر مفرغ و آغاز عصر آهن اند)138 ،43( .
برجها و در داخل آن نشانه هایی از ساختمان ها دیده میشوند و راه ورودی قلعه در دیوار باختری
آن قرار دارد .از روی خشتها ،دیوارها و پارچههای سفالی بهدستآمده از آن محل ،دانسته
میشود که کافرقلعه دو دورۀ مهم کوشانی پیش از اسالم و غوری پس از اسالم را از سر گذرانده
است .در شعاع دوکیلومتری کافرقلعه دیوارهای باستانی کم پیرک که در حقیقت دیوار بزرگ
محافظتی شهر بوده دیده می شوند که مربعی را تشکیل میدهند؛ بهگونهیی که خود کافرقلعه در
وسط آن قرار گرفته است .بخشهای شمالشرقی و شمال غربی این دیوارها هنوز دیده می شوند و
امّا بخش های جنوبی آن با گذشت زمان از بین رفته اند.
صالح محمّد خلیق 44
در سمت جنوب کافرقلعه یک بنای تاریخی دورۀ اسالمی به نام آرامگاه عماته از خشتهای
خام 25در 25در 5سانتیمتر با سقفی گنبدی که دارای رواقهای بزرگ است قرار دارد که سقف
آن با گذشت روزگار فرو ریخته است.
در گوشۀ شمالشرقی دیوارهای کمپیرک تقریب ًا در پنجکیلومتری منار زادیان پارچهسنگ های
چقماق به شکل بُرنده های کوچک به دست آمدند که به باور باستانشناسانفرانسه یی احتماالً این
ابزار سنگی متعلّق به دورۀ نوسنگی یعنی حدود 8تا 10هزار سال پیش از میالد اند)3 ،88( .
1
ـ در شهرستان چهاربولک استان بلخ ،تپهیی مدوّر و بزرگ ،تپۀ غورهچی ،کهنهچهاربولک ،قرشتپه ،برلکتپه و
چلهمزار ،روستای شیخ تاشتیمور ،جیرهتپه ،سمندتپه ،آقتپه ،تپۀ لبک ،تپۀ رحمتآباد ،تپۀ رقیت و تپۀ خواجه غیب؛ و
در شهرستان دولتآباد استان بلخ ،جمجمقلعه با فراخای 200جریب زمین در سهکیلومتری غرب مرکز شهرستان؛ و
همچنان در شهرستانهای چهاربولک و دولت آباد ،تپۀ چوچک ،تپۀ بغلوک ،تپۀ کوکه ،تپۀ خواجه روشنایی ،تپۀ
45 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
لیچاریغ ،کهنهقلعه ،اسکوند تپه و تپۀ اسالم و در شهرستان نهر شاهی تپۀ دروازۀ خاوری پیشین شهر مزار شریف در
کنارۀ شمالی شاهراه ،از ساحه های باستانی دیگر استان بلخ اند که هنوز به گونۀ دقیق مورد مطالعه قرار نگرفته اند.
1
ـ Ataharv vada
صالح محمّد خلیق 46
ضلع آن برابر یک دَو ش اسپ طول داشت .در آن جا نهر آبی کشید و در کنارههای آن چمنها و
سبزهزارهایی به میان آورد که دایماً سبز و خرّ م بود و علف آن تمامی نداشت .در آن جا منازل و
عمارات ساخت و یکی از عمارات آن دارای برنده و اتاقهای
داخلی و خارجی بود .و در حصّۀ علیای میدان ،ده خیابان ،در
حصّۀ وسطی شش خیابان ،در حصّۀ سفلی سه خیابان کشید»...
( )149 ،64گشایش شهر بلخ در نوروز سال 3589پیشازمیالد
اتّفاق افتاده است.
در دوران پیشدادیان ،آریانا با مرکزیّ ت بلخ از شمال با
توریاها یا آریاییان کوچنشین ،از خاور با داسیوسها و درایویدها ی
هندی و از غرب با سامیها در نبرد بودند و در اثر همین جنگها
حکومت جمشید با ظهور و استیالی اژی دهاک یا ضحّ اک
ماردوش که به باور دار مستتر تعبیری از تسلّط کلدانیهاست از میان برداشته شد)152 ،64( .
تا این که تریتونا یا فریدون پسر اتویا1یا آتبی ن استیالگران را از مرزهای آریانا کشیده بر تخت
پادشاهی نشست .)153 ،64( .به اساس روایت اوستا ،پس از فریدون ،کرساسپ که دار مستتر او را
نیرومانو کرساسپو یعنی گرشاسپ نریمان تعبیر کرده است به پادشاهی رسید )154 ،64( .به گفتۀ
دارمستتر( ،به نقل از منبع « )155 ،64کرساسپ همان نقشی را در اوستا
بازی کرده که رستم در شاهنامه بازی میکند .بههمینگونه از دودمان
پیشد ادیان چند نفر دیگر هم به پادشاهی رسیده اند که واپسین آنها
اپریو یا ایرج و پسر او منوچیترا یا منوچهر اند)155 ،64( .
برپایۀ اوستا ،دومین خانوادۀ شاهی آریانا در بلخ ،کیانیان و
بنیادگذار این خانواده کاوی کواتا یا کیقباد است )157 ،64( .در منابع
کهن دیگر آمده است که کیقباد در دامنههای البرزکوه بلخ سرگرم
چوپانی بود که دو باز سفید از هوا تاجی زرّ ین بر سرش گذاشتند و مردم او را بر تخت بلخ نشاندند
و در داستان های حماسی گفته شده که پس از گرشاسپ ،رستم به کوه البرز رفت و کیقباد را با
خود به بلخ آورده بر تخت شاهی نشاند )158 ،64( .پادشاهان دیگری که پس از کیقباد بر تخت
1
ـ Athwya
47 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
بلخ نشسته اند به روایت اوستا ،کاوی یوسان یا کیکاووس ،کاوی سیاووشان یا سیاووش و کاوی
هواسراوا یا کیخسرو بوده اند 159 ،64( .ـ ) 160بنابر روایات آثار حماسی ،در دورههای
پیشدادیان و کیانیان در بلخ و سراسر آریانا آیین مهر رایج بود.
در تداوم کیانیان ،پژوهش گران به موجودیّت امپراتوری بزرگ و نیرومندی به نام اسپهها در
حوالی 1500پیشازمیالد در بلخ خبر می دهند )163 ،64( .از
اوستا نیز چنین برمیآید که پس از کیخسرو ،اروتاسپ1یا
لهراسپ و پس از او پسرش ،گشتاسپ بر تخت شاهی نشست.
( )164 ،64مؤرخان ،ویشتاسپ یا گشتاسپ را که معاصر
زردشت ،وخشور بلخی ،است در حوالی 1000سال پیش از
میالد قرار میدهند )163 ،64( .در عهد او زردشت ،اوستا را
آورد و آیین زردشتی جای آیین مهر را گرفت و به عنوان
دین رسمی آریانا پذیرفته شد.
پس از این تا حدود 5سدۀ دیگر ،تاریخ بلخ چندان روشن نیست و تنها رویدادی که تاریخ از
این دوره در حافظه دارد حملۀ آشوریها که در حوالی 1000سال پیش از میالد یا اندی پیشتر
ظهور کرده بودند به بلخ و جنگ نینوس ،پادشاه آشوری ،با اوگزیارتس2و یا هم زوراستر ،پادشاه
بلخ ،و محاصرۀ دوساله و فتح این شهر توسط آشوریهاست 176 ،64( .ـ ) 177و امّا این تسلّط
دیری نپایید و آشوری ها باز هم از بلخ عقب نشستند.
در این دوره ،پیش از پیدایش آیین زردشتی ،ایزد مهر ،نماد آفتاب ،و ایزد اناهیتا یا ناهید ،نماد
آب و رود آمو ،و ایزدان دیگری در بلخ پرستش می شدند .راولنسن در کتاب «بکتریا»ی خویش از
موجودیّت باشکوهترین و معروف ترین نیایشگاه اناهیتا در بلخ ،در سدهها پیش از پیدایش
هخامنشیان ،خبر می دهد و به گفتۀ او کوروش بزرگ پس از دستیافتن به بلخ پرستش این ایزد را
به غرب آریانا تا کرانههای مدیترانه بُرد؛ ( )207 ،64همانگونه که آیین مهر نیز این راه را دنبال
کرد و تا امپراتوری رومن و از آنجا تا انگلستان و هسپانیا رسید 208 ،64( .ـ )209
1
ـ Aurvatcpa
2
ـ Oxyartes
صالح محمّد خلیق 48
در زمان شاهنشاهی خاندان اسپه ،اسفند یار پسر گشتاسپ ،در مربوطات بلخ ،شهری ساخته بود
به نام نوازک 1که آتشکدۀ باشکوهی به نام «وهران» نیز داشته است)159 ،45( .
شد .او در سال 544پیش از میالد توانست بلخ را به دست آوَرَد و نظر به اهمیّتی که بلخ داشت پسر
خود ،سمردیس یا بردیا ،را به عنوان ساتراپ آن گماشت .و امّا بردیا به تدریج به اندیشۀ استقالل
بلخ افتاد و به همین اتّهام از سوی برادرش ،کمبوجیه ،جانشین کوروش ،به گونۀ نهانی کشته شد.
( )85 ،19داریوش یکم یا بزرگ ،یکی دیگر از شاهنشاهان بزرگ هخامنشی است .او در کتیبۀ
بیستون از کشور باختریش به عنوان یکی از ایاالت زیر فرمان خود نام میبَرَد .در آغاز فرمانروایی
داریوش (حدود 521پیش از میالد) سراسر قلم رو او را شورش فرا گرفته بود ،و امّا دادار شیش،
1
ـ Nawazak
49 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
ساتراپ بلخ1،به شاه وفادار بود و به امر داریوش شورش مردم مرغیانه یا مرو را سرکوب کرد،19( .
)92
خشایارشا پس از داریوش در سال 486پیشازمیالد بر تخت نشست )104 ،19( .در زمان او
برادرش ،اریارمنه ،با سپاهی از مردم بلخ برای گرفتن تاج و تخت قیام کرد ،امّا خشایارشا او را با
دادن هدایا دل جویی کرد .به گفتۀ
هرودوت( ،به نقل از منبع 76 ،80ـ )79
مارسیس تس ،شهربان بلخ و برادر
خشایارشا ،نیز به کین خواهی کشته شدن
همسرش به دست شهبانو میخواست دست
به شورش بزند ،امّا پیش از این اقدام کشته شد .شورش دیگری هم پیش از کشتهشدن خشایارشا در
سال 465پیشازمیالد ،در بلخ رخ داد که آن هم به زودی فرو نشانده شد 76 ،80( .ـ )79پس از
خشایارشا ،اردشیر درازدست (آغاز حکومت 465ـ درگذشته در سال 424پیش از میالد) بر تخت
نشست .در آغاز سلطنت او ویشتاسپ ،پسر خشایارشا ،با مردم
بلخ هم دست شده مدّعی تاج و تخت شد و لی پس از دو
جنگ شکست خورد و ناپدید شد )110 ،19( .پس از اردشیر
به ترتیب ،خشایارشای دوم ،سُغدیا نُس ،داریوش دوم
(درگذشته در سال 404پیشازمیالد) ،اردشیر دوم (درگذشته
در سال 361پیشازمیالد) ،اردشیر سوم (درگذشته در سال
344پیش از میالد) ،ارشک (کشته شده در سال 339
پیشازمیالد) و داریوش سوم (آغاز به تختنشستن در سال
336پیشاز میالد) که در ادبیّات فارسی معروف به دارا پسر داراب است پادشاهی کردند که در
زما ن همین داریوش ،اسکندر به آریانا آمد و با درگذشت او دورۀ هخامنشیان به پایان رسید،19( .
111ـ )118
1
ـ گور این ساتراپ بلخ هنوز هم به همان نام شیش در شمال دیوارهای باالحصار باستانی بلخ نمایان است.
صالح محمّد خلیق 50
داریوش سوم با آمدن اسکندر به پای تخت وی ،استخر قدیم واقع در نزدیکی شیراز امروزی،
به سوی بلخ پناهنده شد و اسکندر به پی گرد او پرداخت .وقتی اسکندر به دامغان رسی د ،خبر شد که
بسوس 1،فرمانروای بلخ ،و بَرَسَنت س 2،والی رُ خَّج ،داریوش را گرفته اند .اسکندر بشتافت تا به آنان
برسد ،امّا بسوس همین که از آمدن اسکندر آگاه شد ،زخم خونینی به داریوش زد و گریخت و
هنگامی که اسکندر رسید داریوش درگذشته بود و به امر اسکندر پیکر او را با تشریفات به
پاسارگاد برده به خاک سپردند)128 ،19( .
بسوس ،فرمانروای بلخ ،پس از مرگ داریوش ،خود را شاهنشاه خواند و با ارتش نیرومند
خود و نفوذ بلخ بر ساتراپنشینهای هم سایه مقاومت شدیدی را در برابر اسکندر مقدونی
سازماندهی کرد و مدّتها حکومت خود را نگاه داشت ،امّا سرانجام توسّط دو تن از سرداران
خود ،به اسکندر تسلیم داده شد و کشته شد 35 ،40( .ـ )36
هخامنشیان در سرزمین بلخ ،شهرهای
زیادی را ساخته بودند .یکی از این شهرها،
سیرا 3نام داشت که از سوی کوروش
بزرگ ساخته شده بود و به دست اسکندر
ویران گردید )92 ،45( .شاتراکارتا 4شهر
دیگری بوده که بطلیموس از آن یاد کرده
و جای آن را در محلّی می داند که رود آمو از شمالغرب به غرب جریان مییابد .این شهر نیز در
زمان حملۀ اسکندر به بلخ ،آبادان بود )93 ،45( .کرییاتا5شهر دیگر بلخ بود که توسّط اسکندر
ویران و به جای آن قلعۀ نظامی ساخته شد ( )139 ،45گاندرایتس 6یا گاندهر 7شهری بوده در
حوالی خلم که به دست اسکندر افتاد )143 ،45( .اورنوس8که برخی از مؤرخان آن را شهر خلم
میدانند در زمان هخامنشیان شهری آبادان بود و اسکندر در آن قلعۀ نظامییی ساخت)20 ،45( .
1
ـ Bessus
2
ـ Barasantes
3
ـ Syra
4
ـ Shatrkarta
5
ـ Kariata
6
ـ Ganderaites
7
ـ Gandher
8
ـ Ornus
51 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
1ـ Artabazus
2ـ Amyntas
3ـ Stasanor
صالح محمّد خلیق 52
250و یا 249پیشازمیالد ،دولت آریایی اشکانی و یا پارت را پیریزی کرد .بعد از او در سال 247
پیش از میالد ،برادرش ،تیرداد یکم ،بر تخت نشست و در همدستی با دیودوت ،پادشاه
یونانی باختری بلخ ،سلوکوس دوم را شکست داده خود را شاهنشاه خواند .اشکانیان سال
بهتخت نشستن او را آغاز تاریخ خود قرار دادند .پای تخت اشکانیان را یونانیان هکاتُم پیلُس یعنی
شهر صددروازه نامیده اند 154 ،19( .ـ ) 155بعد از او به ترتیب اَردَوان یکم ،فری پاپیت (درگذشته
در سال 181پیش از میالد) ،فرهاد یکم ،مهرداد یکم ( 170ـ 138پیش از میالد) که مرو را از دولت
بلخ گرفت و با سلوکی ها و دولت یونانی بلخ جنگید و در هند نیز فتوحات داشت ،فرهاد دوم
(کشته شده در 125پیش از میالد) که مقارن حکومت او سکاهای آریایی به ظهور رسیدند؛ اردوان
دوم و مهرداد دوم ( 155 ،19ـ )157و بههمینگونه 19نفر دیگر یکی پی دیگری حکومت کردند
و این دولت تا سال 224میالدی که به دست اردشیر بابکان ،بنیادگذار دولت ساسانی ،سرنگون شد،
مدّت 470سال ادامه داشت.
در حدود سال 250پیش از میالد ،دیودوت یکم1دولت مستقل یونانیباختری را در بلخ اعالم
کرد و پس از او پسرش دیودوت دوم
( 245ـ 230پیش از میالد) به تخت شاهی
بلخ نشست و با دولت اشکانی که همزمان
با استقالل بلخ از سلوکیان سوریه ،در
همسایهگی بلخ پدید آمده بود پیوندهای
دوستانه برقرار کرد .از این هر دو پادشاه
یونانیباختری در کاوشهای باستانشناسان ه در بلخ سکّه هایی نیز به دست آمده اند که در خود بلخ
زده شده اند ) 37 ،40( .آیین بودایی به وسیلۀ مبلّغان دولت موریا از جنوب کوههای هندوکش در
همین روزگار آهسته آهسته به بلخ راه گشود ( )35 ،30تا جایی که بلخ ،خود به مرکز گسترش این
دین به فرارودان و چین مبدّل شد .از همآمیزی دو فرهنگ یونانی و بودایی در دولت یونانیباختری
هنر متمایز دیگری به نام هنر یونانیبودایی پدید آمد که در آثار بهجامانده از دورههای بعد نیز از
جمله آثارکوشانی مانند نیایشگاهها نمایان است 38 ،40( .ـ )39
1
ـ Diodotus
53 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
در سال 230پیش از میالد ،ایوتیدم1مقتدرترین شاه یونانیباختری ،دیودوت را کشت و به
قدرت رسید و بلخ را به یک امپراتوری بزرگ مبدّل کرد.
او در بلخ دست به ساختوساز و آبادانیهای زیادی زد و
پس از فتوحات در چین و آوردن نکل از آنجا ،نخستین
بار در بلخ سکّههای نکلی را ضرب زد .در عهد او راه
ابریشم که از بلخ میگذشت از اهمیّت ویژهیی برخوردار
بود .پس از وی پسرش دیمتریوس ( 200ـ 160پیش از
میالد) ،و شاهان دیگر یونانیباختری به این روش ادامه
دادند و بر متصرّفات خود در هند افزودند 303 ،64( .ـ )334
خانوادۀ شاهی دیگر یونانیبلخی دودمان ایوکراتید است .ایوکراتید ،یک تن از افسران بلخ ،در
سال 175پیش از میالد ،هنگامی که دیمتریوس در هندوستان سرگرم پیشرَ وی بود ،همزمان با
بهتختنشستن مهرداد یکم اشکانی در پا رت ،در بلخ اعالم
پادشاهی کرد و سرانجام در سال 159پیش از میالد در
جنگ با مهرداد یکم کشته شد 335 ،64( .ـ )346ایوکراتید
نیز بعداً قلمرو خود را تا هندوستان گسترش داد .او
شهرهای زیادی از جمله شهر ایوکراتیدیا را در نزدیکی بلخ
بنیاد گذاشت و گفته میشد که او بر هزار شهر فرمان
میراند)38 ،40( .
پس از کشته شدن ایوکراتید ،پسرش ،هلیولکس ،واپسینشاه یونانیباختری ،که سکّههای او در
بلخ و نقاط دیگر کشور پیدا شده اند ،در کشاکش با مهرداد اشکانی تا سال 141پیش از میالد به
حکومت خود بر بلخ ادامه داد و در فرجام ،دولت یونانی باختری رو به نابودی گذاشت و در اثر
فشار دو سلسلۀ آریایی :اشکانیان از باختر و ساکاییها از شمال ،در نیمۀ دوم پیش از میالد
فروپاشید 346 ،64( .ـ )351گفتنیاست که ساکاییها قبالً نیز به مقامات بلند دولت یونانیباختری
دست یافته بودند و حتّا سکّههایی به نام خود ضرب زده بودند؛ چنانچه سکّۀ یک تن از آنان به نام
1
ـ Euthydemus
صالح محمّد خلیق 54
هرایوس1توسّط موسیو هاکن از ویرانههای شهر با نو در شهرستان خلم استان بلخ پیدا شده است.
()345 ،64
در اثر کاوشهای باستان شناسانه در بلخ و نواحی آن آثاری از دورههای یونانیباختری و
اشکانیان در ساحههای باستانی چهل ستون ،تپۀ دلبرجین ،تپۀ زرگران و باالحصار بلخ و ویرانههای
شهر بانو در شهرستان خلم استان بلخ به دست آمده اند)36 ،30( .
در دورۀ یونانیباختری شهر باستانی بلخ هم چنان آبادان بود و این شهر که به نام زراسپ2هم
نامیده شده است در زمان حملۀ اسکندر مرکز سرزمین بلخ بود و اسکندر در هنگام جنگ های
سغدیانه ،زمستان را در آن جا گذرانده است .بطلیموس یگانه ک سی است که بلخ را با زراسپ یکی
نمیداند و بلخ را شهر شاهی خوانده است .موسیو هاکن موقعیّت شهر زراسپ را در محلّ شاه جوی
امروزی تطبیق می دهد که در هر صورت شهری بوده در جنوب رود آمو )85 ،45( .در این دوره در
سرزمین بلخ شهرهای آبادان دیگری هم ساخته شدند؛ از جمله شهر ایوکراتیدیا3شهری بوده که
ایوکراتید ،پادشاه یونانی باختر ،در کنار رود دارگیدوس4یعنی رود خلم ساخت .بطلیموس موقعیّت
ل خلم
این شهر را در کنار رود دارگیدوس به طرف شرق در نزدیکی های شهر زراسپ در مح ّ
امروزی تعیین میکند )31 ،45(.و دیگر ،شهر اونپایکال که در شمال غرب شهر نملیک به فاصلۀ
یک ساعت راه واقع بود .آثار و آبادیهای گذشتۀ این شهر ویرانشده هنوز هویدا اند و به گفتۀ
ییت 5مؤلف کتاب «افغانستان شمالی»6در آن ویرانه های شهر مهمّی به شکل یک سلسله خانههای
بزرگ و بلند مشاهده شده و دریافته میشود که هر خان ه با باغ و تاکستان مخصوصی احاطه شده
بود 28 ،45( .ـ )29بارتولد احتمال می دهد که این شهر همان شهر ایوکراتیدیا باشد .ویرانههای شهر
نملیک امروز نیز در هفتفرسخی بلخ موجود اند ()159 ،45
1
ـ Haraius
2
ـ Zariaspa
3
ـ Eukratidia
4
ـ Dargydus
5
ـ Yate
6
ـ Narthem Afghnistan
55 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
سرخ کوتل بغالن و نیایشگاه نوبهار بلخ در آن دوره ها از رونق زیادی برخوردار بودند و به ویژه
نوبهار بلخ ،محلّی برای برگزاری جشن باستانی نوروز بوده است 41 ،40( .ـ )42
دول ت یفتلی تا نیمۀ دوم سدۀ 6میالدی در بلخ و اطراف آن پابرجا بود تا اینکه در سال 566
میالدی توسّط خسرو انوشیروان به یاری ایستامی خاقان ترک به کلّی برانداخته شد و بلخ دوباره زیر
ادارۀ ساسانیان را قرار گرفت )614 ،64( .بلخ ،از اواخر سدۀ 6میالدی تا زمان ورود اسالم در سدۀ
7میالدی ،توسّط تگینشاهان از مرکز کندز اداره میشد )622 ،64( .هیوان تسانگ ،زایر معروف
چینایی ،در همین دوره از بلخ دیدن کرده و از نیایشگاههای فراوان بودایی در بلخ و شمنهای آن
یادآور شده است ) 45 ،40( .یزدگرد آخرین شاه ساسانی
است که با گریختن او از برابر سربازان عرب به سرزمینهای
بلخ و کشتهشدن او در سال 652در مرو ،بساط شاهنشاهی
ساسانیان درنوردیده شد)68 ،54( .
در در دورۀ یفتلیان و ساسانیان بلخ و نواحی آن شکوه
گذشتۀ دورههای یونانی باختری و کوشانی را از دست داده
بود .در تمام این دوره آیینها ی زردشتی و بودایی از
آیینهای مرّوج در بلخ بودند .در اثر کاوشهای باستانشناسانه آثار فراوانی از دورههای یفتلیان و
ساسانیان از جمله سکّه ها در بلخ و نواحی آن پیدا شده اند )38 ،30( .در سکّهها و کتیبههایی که
باستانشناسان از دورۀ یفتلیان پیدا کرده اند خط و زبان آری یا بلخی به کار برده شده اند ()44 ،40
که شکل کهن زبانهای فارسی دری و پشتوی امروز است.
در این زمان نیز شهرهای زیادی در نواحی بلخ از مضافات آن بودند ،از جمله ،شهر خلم که به
گفتۀ مؤلف حدودالعالم « میان بلخ و تخارستان است و اندر صحرا نهاده بر دامن کوه و او را
رودی ست و خراج شان بر آب است و جای بسیار کشت و برز است )391 ،27( ».هیوان تسانگ،
زایر چینایی ،از این شهر دیدن کرده و در کتاب خود آن را به نام هولین1یاد میکند و می گوید که
در آن ده دیر و 500راهب وجود داشته اند )64 ،45(.همچنان ،تی وی2نیز شهری بوده در 50میلی
شمال غرب بلخ که هیوان تسانگ در سفر خود به بلخ آن را دیده است)69 ،45( .
1
ـ Holin
2
ـ Ti _ Wei
صالح محمّد خلیق 58
افزون بر شهرهایی که پیشتر در همین کتاب از آنها یاد شد ،در دورههای پیشازاسالم ،در
سرزمین پهناور بلخ شهرهای دیگری نیز بوده اند ،مانند :استانا 1که شهری بود بر کنار یکی از
معاونان رود آمو و جای آن اکنون معلوم نیست؛ ( )17 ،45شهر چوآن که در 51کیلومتری شرق
2
بلخ موقعیّت داشت؛ ( ) 72 ،45شهر داهان در 170کیلومت ری از پایتخت بلخ؛ ( )45،76شهر شوانا
()103 ،45؛ شهر فراتوس در حدود فراتوس 3 در حدود 120کیلومتری شمالغرب شهر
120کیلومتری جنوب شرق شهر شوانا ( )110 ،45و بههمین گونه شهرهای الیکودرا )22 ،45( 4و
ایبوزمی ،)29 ،45( 5کاتراکارتا6یا کاریاکارتا )137 ،45(7که بطلیموس از آنها یاد کرده است.
1
ـ Astacana
2
ـ Shuwana
3
ـ Pharatos
4
ـ Alikodra
5
ـ Ebusmi
6
ـ Khatrakarta
7
ـ Khariakarta
59 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
فرانسه انجام داده می شدند کشف شده است .باستانشناسان در این ساحۀ باستانی بازماندههای یک
شهر باستانی آریانا و کهنترین آتشکدۀ زرتشتی را کشف کردند.
در استوره های آریایی از موجودیّت چندین دژ بر فراز البرزکوه یادآوری شده است .از جمله
در بندهشن ،وارای جمشید یا جم کرد و نیز فریدونکرد وکاووسکرد را در همین جا دانسته اند.
( )389 ،86در شاهنامه از بنای جمشید یادی نرفته و تنها به کاخهای او اشاره شده است:
بفرمود پس دیو ناپاک را
به آب اندرآمیختن خاک را
هر آنچ از گل آمد ،چو بشناختند
سبک خشک را کالبد ساختند
به سنگ و به گچ دیو دیوار کرد
نخست از برش هندسی کار کرد
چو گرمابه و کاخهای بلند
چو ایوان که باشد پناه از گزند ( ،56ج )24 ،1
صالح محمّد خلیق 60
در اوستا ،دی نکرت و بندهشن آمده است که کاووس بر باالی البرزکوه هفت کاخ بنا کرده
بود :یکی زرّ ین ،دوتا سیمین ،دوتا پوالدین و دوتا از آبگینه )391 ،86( .در شاهنامۀ فردوسی در
ستایش این بناها که دیوان برای کی کاووس در البرزکوه ساختند ،چنین آمده است:
یکی خانه کرد اندر البرزکوه
که دیو اندر آن رنج ها شد ستوه
بفرمود کز سنگ خارا کَنَند
دو خانه بَرو هر یکی ده کمند
از سدهها بدین سو ،مردم اینجا و خبره گان استان بلخ به موجودیّت شهر جمشید ،نخستین
شهنشاه پیشدادی و کاخ مشهور «وارا» که در کتاب اوستا از آن یاد شده است ؛ و یا شهر کاووس
صالح محمّد خلیق 62
که در متنهای کهن و آثار حماسی آریایی از جمله شاهنامه به آن اشاره رفته است؛ در کنارههای
راست رود بلخ در نزدیکی کوه هرابرازیتی یا البرز در همین جا ،باور داشتند .این شهر با دیواری به
درازای هفت و نیم کیلومتر ،بلندای بیش از 5متر و پهنای 9متر محاط بوده در بخش جنوبی آن
استحکامات نظامی و در بخش شمالی آن خانه های نشیمن و بازارها قرار داشته اند.
آن گونه که دیده میشود ،بخش پایینی این دیوار حصار شهر از سنگ آهک و گل پُخته و
بخش باالیی آن از خشتهای خامی به اندازۀ 10در 40در 40سانتیمتر ساخته شده و همچنان در
زاویههای حصار ،برج های دیدبانی بلند استوانهیی بنا یافته اند .ساختمان آتشکده در بخش
مسکونی شهر از سنگ آهک ساخته شده و در قسمت باالیی آن جای برافروختن آتش نمایان
است .به گفتۀ باستانشناسان ،این آتش کده در نوع خود در منطقه بیمانند است و گمان میرود که
کهنترین آتش کدۀ زرتشتیان باشد )1 ،1 ( .این آتشکده دارای درازای 2،87متر ،پهنای آن 1،64
متر و بلندای 2،70متر است .قطر آتشدان 36سانتیمتر و ژرفای آن 28سانتیمتر میباشد .بدنۀ این
آتش دان به گونۀ منظّم تراشیده شده است .در سطح هموار این سنگ یک گودی دایرهیی منظّم که
63 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
نشانههای آتش و سوخته گی در جدارهای آن باقیمانده اند دیده میشود )120 ،67(.از همین ساحه
استخوانهای جانوران ،پارچههای شیشهیی و فلزی ،پارچههای ظرفهای گوناگون ،یک سکّۀ
مفرغی دورۀ اسالمی و 4سکۀ فلزی زنگزده 5 ،مهرۀ سفالی و یک مهرۀ شیشهیی 2 ،سر پیکان
فلزّی و یک پارچۀ کعب شیشهیی که روی آن به خطّ عبری عبارت «ملکاالمرای جهان» نوشته
شده نیز به دست آمده اند .در ساختن اتاقهای جمشیدشهر یا شهر کاووس از سنگ آهک نیز کار
گرفته شده است )120 ،67( .نشانههای این شهر باستانی میتواند یادآور شهر جمشید ،نخستین
شهنشاه آریاییپیشدادی و کاخ «وارا» ی او و یا شهر کاووس (کاووسکرد) مربوط به کیکاووس،
از شاهان کیا نی آریانا؛ و همچنان آتشکدۀ زرتشت در این شهر ،که به گفتۀ باستانشناسان
کهنترین آتش کده در سطح منطقه است و تصویر آن به روی سکّههای هخامنشیان و سکّههای
دورۀ کوشانی ـ ساسانی دیده میشود )120 ،67( ،میتواند یادآور آتشکدۀ «برزینمهر» یا
«آذرگشسپ» بلخ باشد .پژوهشها و کاوشهای بیشتر در این ساحۀ باستانی در معرفی گوشه های
ناشناختۀ تاریخ بلخ ،کشور و منطقه دستاوردهای باارزشی در پی خواهند داشت.
بَرَد» و به روایت دینکرت ،هرکس که از پیری ناتوان و به مرگ نزدیک میگشت در پیرامون ک اخ
کاووس گردانده میشد ،جوانی از سر میگرفت و به پانزدهسالهگی باز میگشت و آنگونه که در
بندهشن آمده در آنجا چشمهیی بود که آب زندهگانی از آن میگذشت 86،390( .ـ )391
آب چشمۀ شفا از دامنۀ البرزکوه از کنار چپ رودخانۀ بلخاب میبرآید و در میان اتاق
گنبدی آب تنی در استخری چهارگوشه جمع میشود و پایاناب آن از جویه یی که در زیر
درآمدگاه اتاق کشیده شده است به رودخانۀ بلخاب سرازیر میشود.
مردم بهویژه در فصل گرما از گوشهوکنار کشور در کنار این چشمه گرد میآیند و در استخر
درون اتاق چشمه به آبتنی میپردازند و بدین باوراند که آب این چشمه برای بیماریها
درمان بخش است .بر پایۀ یک افسانۀ مردمی ،باری لشکر مهاجمی در پای البرزکوه با مدافعان این
سرزمین درگیر بود و امّّّا مدافعانی که زخم برمیداشتند پس از لحظههایی با تنی سالم دوبار ه به
آوردگاه می شتافتند و به نبرد ادامه میدادند تا این که مهاجمان پس از پی گرد ،به این راز پی بردند
و دانستند که زخمیان با آبتنی در این چشمه تن درستی خویش را بازمییابند و همان ب ود که
دستور دادند تا این چشمه را کور سازند.
65 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
موجودیّت اتاق بر روی این چشمه پیشینه یی بیشتر از مسجدی را دارد که در کنار چشمه
برای نمازگزاردن گردشگران ساخته شده است و آخرین بار در سال 1280هجری قمری 1363 /
میالدی بر فراز این چشمه گنبدی ساخته شد.
در سال 1388هجری خورشیدی 2009 /میالدی در اثر آبخیزی رودخانۀ بلخاب اتا ق گنبدی
چشمه و بخشی از مسجد ویران شدند و بخش های دیگر مسجد نیز زیر تهدید آبخیزیها قرار
گرفتند .ادارۀ اطّ العات و فرهنگ استان بلخ در همان سال ،برآورد احجام کار بازسازی اتاق ،حفظ
و مرمت مسجد و ساختن دیوار استنادی یی را در کنار رودخانه انجام داد و برنام ۀ مرمت مسجد و
بازسازی اتاق چشمه و ساختن دیوار کنار رودخانه در 25آبان سال 15 /1391نوامبر 2012میالدی
به هزینۀ مجموعی 7538550افغانی از بودجۀ توسعهیی وزارت اطّالعات و فرهنگ کشور زیر نظر
ادارۀ اطّالعات و فرهنگ استان بلخ توسط یک شرکت ساخت مانی خصوصی آغاز شد و در 25
اردیبهشت سال 1393هجری خورشیدی 14 /مه 2014میال دی به انجام رسید.
این اتاق آبتنی دارای 7متر درازا 6 ،متر پهنا و 6متر بلندا تا زیر محی ط گنبد میباشد .پیزارۀ
دیوارهای این اتاق آب تنی از سنگ و ریگ و سیمان کار شده و هنگاف شده و بخش باالیی
دیوارها و گنبد آن از خشتهای پختۀ مربعی به اندازۀ 26در 26در 4سانتی متر ساخته شده و از
درون و بیرون با الیهیی از آمیزۀ چونه و خاکستر پوشانیده شده است .دروازۀ درآمد اتاق چشم ه که
از چوب چنار ساخته شده در دیوار خاوری آن قرار گرفته است .درازای دیوار استنادی کنار
رودخانۀ بلخاب 100متر ،پهنای آن 3 ،50متر و بلندای آن 8متر بوده از سنگ و مالط ریگ و
سیمان ساخته شده است.
بلخ است135 ،43( .؛ )74 ،36در کاوشهای باستانشناسانه از این منطقه همچنان تندیس های
«اناهیتا» ،سکّهها ،مهرهها ،دانههای گرانبها و پارچههای نفیس سفالی و شیشهیی نیز به دست آمده
اند ،)20،32( .شهر بانو توسّط زنی که فرمانرو ای آن بوده ساخته شده و به روایتی با شهر باستانی
بلخ همروزگار بوده است)55 ،49( .
آبتین هم آمده است .آتبین پدر فریدون ،شهنشاه پیشدادی آریانا در بلخ ،است .مهرآیین با استناد
بر برهان قاطع که آتبین را به معنای نام پدر فریدون و نیز نفس کامل و نیکوکار و صاحب گفتار و
کردار نیک و اسعدالسّعدا (نیک ترین نیکان) آورده است ،مینویسد « :چون آتبین (اثفیان ،اسفیان)
مردی نیک و مقدّس بوده نام وی از حوزۀ اساطیر ،تاریخ و تئولوژی (االهیات) کهن وارد عرفان
اسالمی نیز گردیده است ....چون آثویه ،آثفیان ،اسفیان (آتبین) دارای چنان شخصیت قدسی و
چنین مفهوم سعد و «اسعدالسّعدا» بوده تردیدی نیست که آرامگاهش در سرزمین کهنسال بلخ،
آن هم در نزدیکی روستای کهن خیرآباد (هیرآباد ،هورآباد ،خورآباد ـ پرستشگاه و جای مقدّس
مهریان و مزدایسنان یا یکتاپرستان قدیم) این همه مورد اعتنا و احترام بوده است 12 ،78( ».ـ )13
1
ـ از نامۀ شماره 889مؤرخ 13آبان سال 1392هجری خورشیدی ادارۀ اطّالعات و فرهنگ بلخ به وزارت اطّالعات و
فرهنگ.
صالح محمّد خلیق 68
کاوۀ آهن گر ،از پهلوانان حماسی آریاناست که در برابر بیدادگریهای ضحّّّاک مردم را به
دَور خود فراخواند و پیشبند چرمی آهنگری خود را ـ که همان درفش کاوه یا کاویانی است ـ بر
سر نیزه کرد و برافراشت و به هواخواهی فریدون ،از تخمۀ جمشید ،قیام بزرگی را راهاندازی کرد.
( ،56ج 83 ،1ـ ) 42این قیام ،به پیروزی کاوه و فریدون و به بندکشیده شدن ضحّاک انجامید،56( .
ج )53 ،1
آتشکدة نوبهار
آتشکدۀ نوبهار ،کهنترین آبدۀ تاریخی در بلخ و از نیاشگاههای معروف مهریان و زرتشتیان
است و پیشینۀ آن به گواهی استوره های آریایی و آثار حماسی ملّی آریاییان دست کم به دوران
کیانیان و اسپهها میرسد و از زمان لهراسپ و گشتاسپ بلخی و پیش از پیدایش زردشت در حدود
1500پیش از میالد تا فتح بلخ بهوسیلۀ عرب ها و آمدن اسالم به این منطقه در سدۀ یکم هجری
قمری /هفتم میالدی همچنان آباد بوده است .این بنا از خشت خام و پخسه ساخته شده و برپایۀ
سرچشمههای تاریخی حدود هزاران سال پیش از امروز آتش فروزان آن از آن سوی رو د آمو دیده
میشد .این آتشکده پیش از پیدایی آیین زردشت پرستش گاه مهریان و سپس معبد مانویان و در
69 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
نزدیکیهای پیدایش دین اسالم بخشی از آن ،نیایش گاه بوداییان نیز بوده است .مؤرخان به اختالف
روایتها منوچهر ،شهنشاه پیش دادی بلخ ،خاندان برمکی و کنیشکای بزرگ را بنیادگذار نوبهار
گفته اند و گمان می رود که با تو جّه به پیشینۀ این نیایش گاه هر کدام از آنان در روزگار خود به
ترتیب در دورههای رواج آیینهای مهر ،مزدایسنا و بودایی به ساختوساز در این نیایشگاه
پرداخته باشند .نخستین کسی که در زمان گشتاسپ به سمّت موبد آتشکدۀ نوبهار گماشته شد و
پسانها به پاداش خدمتهای شایستۀ خود به مقام موبد موبدان سراسر آریانا بلند برده شد و عنوان
دستور بزرگ به او داده شد ،جاماسپ حکیم ،داماد زردشت وسرسلسلۀ دودمان برمکیان بلخ ،بود.
( )50 ،63صاحب فرهنگ برهان قاطع ،نوبهار ر ا از ساختههای برمکیان می داند و میگوید که
دیوارها و سقف آن را با دیبای رنگین می آراستند .مؤرخ یونانی ،الکساندر پلی هیستور ،در حدود
سالهای 60ـ 70پیش از میالد و هیوان تسانگ ،زایر چینایی ،در سال 8هجری قمری 630 /میالدی
از این نیاشگاه دیدن کرده اند .هیوان تسا نگ نوشته است که در نوبهار تندیسی از بودا آراسته به
گوهرهای گرانبها در اتاقی که با مواد کمیاب و گرانمایه آذین یافته است و در داالن جنوبی این
نیایش گاه ابزار متعلّق به بودا مانند لگن ،دندان و جاروب مرصّع با گوهرهایی گرانسنگ نگهداری
صالح محمّد خلیق 70
میشدند و بخش شمالی آن به بلندای 200فت با کاشیهای الماسی و سنگ های گرانبها آذین
یافته بودند35 ،46( .؛ ،25ج 716 ،1؛ 434 ،87ـ )435
به گفتۀ هیوان تسانگ (به نقل از منبع )664 ،9زایران از هندوستان ،چین ،کابلستان ،سند و
زابلستان و فرارودان به نوبهار میآمدند.
به گفتۀ بارتولد( ،به نقل منبع )35 ،46جغرافیانویسان تازی مینویسند که این نیایش گاه در
ربض شهر بلخ موقعیّت داشت و رود بلخاب از جنب دروازۀ نوبهار میگذشت .بارتولد برپایۀ
گزارشهای چینایی میگوید که در این نیایش گاه پیکرهای چند تن از مقدّسان بودایی به خاک
سپرده شده بودن د .در شمال آن مدفنی با بلندای 300فت ساخته بودند و در جنوب آن ،نیایشگاه
قدیمی دیگری بود.
از این نیایشگاه در آثار سانسکریت ،پهلوی ،فارسی و تازی یاد شده است.
مّؤلف حدودالعالم من المشرق الی المغرب مینویسد که «بلخ شهری بزرگ است و خرّم و
مستقر خسروان بوده ا ست و اندر وی بناهای خسروان است با نقشها و کارکردها[ی] عجب و
ویرانگشته و آن را نوبهار خوانند)391 ،27( ».
یاقوت حموی (به نقل از منبع )123 ،3این نیایشگاه را آتشکدهیی میداند که برمکیان
متولّی آن بوده اند.
در متون کهن نظم فارسی دری به وضاحت هم به مهرابهبودن
و هم به آتشکدهبودن نوبهار و همچنان تلویحاً به بتخانه بودن آن
اشاره شده است .از جمله دقیقی بلخی در حدود یکهزار سال
پیش از امروز یادآور میشود که پیش از ظهور زردشت ،لهراسپ،
شاهنشاه آریایی بلخ ،هنگامی که از تاج و تخت دست میکَشد و
پسر خود،گشتاسپ ،را به جای خود مینشا َند ،به گوشهگیری و
نیایش در نوبهار بلخ می پردازد و این تأییدی است بر مهرابهبودن این نیایشگاه در آن روزگار:
چو گشتاسپ را داد لهراسپ تخت
فرود آمد از تخت و بربست رخت
به بلخ گزین شد ،برآن نوبهار
که یزدانپرستان بدان روزگار
71 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
از این بنای تاریخی امروز دو تلی از خاک با نشانههایی از خشتکاریها به نامهای « تخت
رستم» و « توپ رستم» در روستایی به نام «موی رسول» در جنوب شهر کنونی بلخ در کنار جنوبی
شاهراه بلخ ـ شبرغان بهجا مانده اند .از جمله «توپ رستم» بنایی دایرهیی است به قط ر 150فت و
درازای 5فت که بخش باالیی آن از خشت پُخته ساخته شده است .کاوش هایی که موسیو فوشه در
این جا انجام داده است بیانگر آن اند که این خاکتودهها بازماندههای نیایشگاه نوبهار میباشند.
بر بنیاد این کاوشها ،این بنا دارای سه طبقه بوده که به شکل مربع یکی روی دیگری قرار گرفته
بودند ودر اطراف ضلعهای هر سه طبقه ستون ها و از چهار طرف راهزینههای بزرگی قرار داشتند و
بر روی طبقۀ سوم گنبد بزرگ نیایشگاه ساخته شده بود42 ،49( .؛ 280 ،50ـ )281نام نوبهار هنوز
هم در بلخ زنده است و دروازۀ جنوبی شهر بلخ در روبهروی این آتشکده و همچنان گورستانی
در بیرون از دیوارهای جنوبی حصار تاریخی بلخ تا امروز به نام «نوبهار» یاد میشوند.
خام و گل در دو طبقه ساخته شده است؛ اندازۀ خشتهای طبقۀ یکم 37در 37در 11سانتیمتر و
صالح محمّد خلیق 74
اندازۀ خشتهای طبقۀ دوم 33در 33در 11سانتیمتر است .از قرار معلوم در آغاز ،طبقۀ یکم آن
ساخته شده و طبقۀ دوم با گذشت زمان بر فراز طبقۀ یکم ساخته شده است .امروز در 30کیلومتری
شمال ویرانههای بلخ ،بقایای این گنبد به بلندای در حدود 18متر موجود است1.احتمال میدهند
که این گنبد بازماندۀ آتش کدۀ وهران باشد که اسفندیار ،پسر گشتاسپ کیانی ،در شهری به نام
نوازک در بلخ ساخته بود (330 ،40؛ )96 ،45در شمال شرق این گنبد ویرانههای زیادی در
نزدیکی رود آمو دیده می شوند که احتماالً ویرانههای بلخ کهن میباشند )330 ،40( .در این
ویرانهها نشانههای شهرهایی از دوره های گوناگون تاریخی پیش از اسالم و اسالمی به چشم
2
میخورند.
باالحصار بلخ
باالحصار بلخ یا شهراندرون ،را از روی همانندیهایی که با باالحصار مرو دارد از بناها ی
دوران پیش دادیان و کیانیان و همان باکتریس مرکز هزارشهر دانسته اند و کاوشهای باستانشناسانۀ
اخیر نیز پیشینۀ آن را دست کم تا در دورۀ هخامنشیان( 330- 550پیشازمیالد) تأئید میکنند.
1
ـ از مشاهدات مهندس محمّدآقا نجرابی در 27فروردین 16 /1393آوریل 2014میالدی.
2
ـ همانجا.
75 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
این دژ باستانی از پخسه و خشت خام ساخته شده و در یککیلومتری شمال باغ مرکزی شهر
بلخ موقعیّت دارد و از سوی خاور با کشتزارها و از باختر با خانههای مسکونی محاط است.
آرام گاه منسوب به حضرت شیث (ع) که باید همان دادار شیش یکی از فرمان روایان بلخ در دورۀ
هخامنشیان باشد در شمال بیرون باالحصار ،و گور احمد زمچی پهلوان که گویا یک تن از عیّاران
ابومسلم خراسانی بوده در باختر درون باالحصار ،زیارتگاه خاص و عام اند.
از این بنای تاریخی امروز نشانه هایی از برج وبارۀ آن پابرجا اند .در نزدیکی درآمدگاه این
باالحصار منار بزرگی دیده میشود که بخش باالیی آن فروریخته است )658 ،9( .ضخامت کنونی
دیوارهای این باالحصار تا 3،50متر ،بلندای آن از 8تا 12،40متر است و دورادور آن نشانه های
خندقی با پهنای 30تا 50متر هویدا اند1 .
1
ـ از اندازهگیریهای مهندس محم ّدشریف محمّدی در سال 1392هجری خورشیدی 2013 /میالدی.
صالح محمّد خلیق 76
جنوبی و مراحل ساختمانی در این جا انجام داده شدند ،ستونی گلی ،خشتهای خام پراگندهیی به
77 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
اندازۀ10در 22در 23سانتیمتر ،خشتهای پخته یی به اندازههای 5در 33در 33و 5در 35در 35
سانتیمتر ،چراغی روغنی به رنگ آبی ،کوزه و آفتابه یی سفالی و پارچههای ظرفهای سفالی
دیگر ،مهرههای شکسته با طرحهای ظریف خطّی و 3سکّ ۀ زنگ زده و نیز دو اسکلیت انسان با
قدهای 160متر که سر به شمال و رو به قبله دفن شده بودند و در کنار آنها دو انگشتر زنگزده و
بدون نگین با قطر 10میلیمتر به دست آمدند .همچنان در آنجا اتاقی از خشت پخته و گودالی
مربعشکل از خشت پخته با ژرفای 50سانتیمتر ،درازای 65و پهنای 54سانتیمتر که در دهانۀ آن
مقداری خاکستر دیده می شد و گمان میرود آتش کده بوده است نمایان شد 125 ،33(.ـ )128
قلعة هندوان
قلعۀ باستانی هندوان که در متن های کهن از آن به فراوانی یاد شده است ،پیشینۀ تاریخی پیش
از دورۀ اسالمی دارد و حافظ تنش بخاری ،آن را از ساختههای لهراسپ ،پادشاه خاندان اسپه ،در
حدود 1000تا 1500پیشازمیالد میداند )18 ،71( .ویرانههای این قلعه در سهکیلومتری شمال
شاهراه قدیمی مزار شریف ـ شبرغان در شمال شرقی باغ مرکزی شهر کنونی بلخ پیوست با باالحصار
صالح محمّد خلیق 78
باستانی قرار دارد و از شمال و خاور با روستای غندان ،از جنوب با آرامگاه نظامالدّین و آرامگاه
چهلتن ،از شمالغرب با مدرسۀ سلطانالعلما و روستای بهاءالدّین و از جنوبغرب با آرامگاه
خواجه اکاشا محاط میباشد و دورادور آن را کشت زارها فراگرفته اند .درازای دیوار قلعه از خاور
به باختر در حدود 350متر و پهنای قسمت پایین آن در سطح کنونی زمین 13متر است .این قلعه
از شمال شهر بلخ از شرق باالحصار آغاز و موازی به شمال تپۀ چهلستون امتداد مییابد و امروز به
چهار تلّ ی از خاک مبدّل شده است که با فاصلههای متفاوت از هم قرار گرفته اند 118 ،33( .ـ 119؛
106 ،67ـ )107
روزگاری دروازۀ هندوان شهر بلخ در حدود ه مین قلعه واقع بود و آرامگاه ابوجعفر هندوانی
(درگذشتۀ سال 362هجری قمری 973 /میالدی) در کنار شاهراه قدیمی مزار شریف ـ بلخ به نام
«خواجه سی َول» که در روزگار خود ،وظیفۀ دربانی این دروازه را داشت هنوز نمایان است،48( .
)50
همین قسمت ،اتاقی با تیرکشهای دایرهیی ،پلّه گانی که دیوار و صفۀ هر پله 22در 32سانتیمتر
اندازه دارند و درازای مجموعی زینهها از دیوار به 2،3متر و پهنای آنها از آغاز تا انجام مرتبۀ ششم
به 250سانتیمتر میرسد ،گودی یک چاه آب ،یک سکّۀ زنگ زده ،یک پارچۀ کوچک سر پیکان
و پارچههایی از ظرف های سفالی به دست آمدند 121 ،33( .ـ )124
باستانشناسان یادشده همچنان در حفرهیی که به درازای 7متر از شرق به غرب وپهنای 110
سانتیمتر در سمت جنوب این قلعه و درآمدگاه آن کندند ،پارچههای فلزّی زنگزده ،پارچه های
ظرفهای سفالی و پارچه های ظرفهایی احتما ًال از چونه و ریگ که با لعاب سرخرنگ ملمع
گردیده اند نیز به دست آمدند)111 ،67(.
این قلعه در سدۀ دوم هجری قمری /هشتم میالدی بنابر اظهارات محمّدمؤمن بلخی به نقل از
مجم الغرایب ظاهراً توسّط ابومسلم خراسانی و به گفتۀ بارتولد ،بار دیگر در سال 764هجری
قمری 1363 /ـ 1364میالدی از سوی امیر حسین بازسازی شد و امّا در سال 771هج ری قمری/
1370میالدی توسّط امیر تیمور ویران شد و باشندهگان آن به شهر درون منتقل گردیدند)18 ،71( .
به گفتۀ بارتولد ،در سال 945هجری قمری 1538 /ـ 1539میالدی گستن قراسلطان ،حاکم وقت
بلخ ،در گرد قلعۀ هندوان قلعۀ نوی ساخت که به نام شیرخواجه شهرت یاف ت .این قلعه ت ا زمان
حکومت سیّد سبحانقلی خان در بلخ آباد بود و سپس رو به ویرانی گذاشت .دیوارها ی شهر درون
که این بخش شهر را احاطه می کردند دارای شش بارو و پنجاه و پنج برج بود .شماری از این
برج ها در زمان محمّدمؤمن بلخی ،مؤلف کتاب جریدۀ بلخ ،رو به ویرانی نهاده بودند)19 ،71( .
محمّد بن عبداهلل بن محمّد بن عمر ابوجعفر هندوانی بلخی ،دانشمند نامداری از تبار تاجیک
است که در سدۀ چهارم هجری قمری /دهم میالدی در بلخ زاده شد و در همانجا میزیست .وی
فقه را از ابوبکر اعمش فرا گرفته و نصر بن محمّد ابولیث سمرقندی از شاگردان اوست .او در اواخر
عمر از بلخ به بخارا رفت و در آنجا تدریس می کرد و سرانجام در همانجا در سال 362هجری
قمری 973 /میالدی دیده از جهان فروبست و پیکرش را به بلخ آوردند و در 25ذوالحجّۀ همان
سال 30 /سپتامبر 973میالدی در دروازۀ هندوان بلخ به خاک سپردند 6 ،29( .ـ )7آرامگاهش هنوز
در 10کیلومتری مرکز کنونی شهر بلخ در کنار شاهراه پیشین مزار شریف ـ بلخ روبهروی دهکدۀ
پالسپوش زیارتگاه خاص و عام است )7 ،29( .در برخی از منابع از آثاری از وی به نام های
صالح محمّد خلیق 80
«عیونالمسایل»« ،النوازل»« ،فتاوای ابوجعفر هندوانی» و «الفوایدالفقه» نام گرفته شده است)29،8(.
گور شاگردش ،ابولیث سمرقندی را نیز در کنار آرامگاه او گفته اند)9 ،29( .
احاطه کرده است ( )350 ،28به گفتۀ یعقوبی (به نقل از منبع )662 ،9و بارتولد (به نقل از منبع ،37
ج ) 52 ،1دوازده و به گفتۀ اصطخری (به نقل از منبع ) 662 ،9هفت دروازه داشـت ،امّا
81 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
محمّد صالح ،مؤلف سدۀ 10هجری قمری 16 /میالدی( ،به نقل از منبع )662 ،9و محمود بن ولی،
مؤلف سدۀ 11هجری قمری 17 /میالدی (به نقل از منبع )662 ،9از شش دروازه و محمّدمؤمن از
چهار دروازۀ شهر درون و چهار دروازۀ شهر بیرون سخن گفته اند که در متن های کهن از جمله در
آثار اصطخری ،سمعانی و ابن حوقل (به نقل از منبع ،36ج 52 ،1؛ )663 ،9بیشتر از دروازههایی
به نام های نوبهار ،رخنه (رهاب ،واخته) ،هندوان ،جهودان (یهود) ،شستبند (شست من) ،بختی
(یحیی) ،ریاحه و حدید و در متنهای متأخر از دروازههایی به نام های سلطان احمد خضرویه،
خواجه اکاشا ،بابا چکچک (آب ،عراق ،کدوخانه) ،شترخوار ،خیابان ،جباخان ،ارگ خاقان،
عشقآباد (هندوان) یاد شده است.
این دیوارها به گفتۀ یعقوبی در کتاب البلدان (به نقل از منبع )47 ،48و به گفتۀ بارتولد (به نقل
از منبع ،36ج 12 )52 ،1فرسخ بوده و از سوی بیرون با خندقی پر از آب که سی گام پهنا داشت
احاطه شده بودند .به گزارش خواندمیر (به نقل از منبع 47 ،48ـ )49سربازان شیبانی در هنگام حملۀ
خود به بلخ این خندق را از سوی شمال با خاک پُر کرده به دیوار نزدیک شدند.
صالح محمّد خلیق 82
یعقوبی (به نقل از منبع )15 ،73ضمن تشریح دو بارۀ بزرگ بلخ در سدۀ سوم هجری قمری /
نهم میالدی از داشتن سه باره در این شهر در دورههای پیشین خبر می دهد .کالوبخو (به نقل از منبع
12 ،70؛ )76 ،49در سفری که در سال 1322هجری قمری 1904 /میالدی به بلخ داشته بخشهایی
از شهر بیرونی (ربض) را به گونۀ فشرده معرفی کرده و از خندق بزرگی با پهنای سی قدم که
دوراد ور بلخ کشیده شده بود و شهر بلخ را به سه بخش تقسیم میکرد یادآور شده است که
اشاره یی است بر موجودیّت سه دیوار در اطراف بلخ12 ،71( .؛ ) 76 ،49حافظ تنش (به نقل از منبع
)15 ،71مینوسید « :ارتفاع دیوارهای [بلخ] بیست گز (تقریباً 18متر) است و از خارج شهر ،ارگ
(شهر درونی) را نمیتوان دید» .او همچنان از خندق پرآبی که دیوارهای شهر بیرون را احاطه
میکرد یادآور شده می نویسد که عمق این خندق ناهموار بود و دشمن را اغفال می کرد و هرگاه
کسی برای گذشتن از آن می کوشید جان به سالمت نمیبُرد )19 ،71( .بنابر نوشتۀ خواندمیر بلخی،
تاریخ نگار دورۀ تیموریان هرات( ،به نقل از منبع )20 ،71سربازان شیبانی پس از آن که بلخ را
83 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
محاصره کردند توانستند خندق را در بخش شمال شهر با خاک پُ ر و خود ر ا به دیوارهای شهر
نزدیک سازند.
دیوارهای شهر درون وشهر بیرون برجهای محافظتی داشته اند که نامهای برخی از آنها در
متنهای کهن در هنگام یادکرد رخدادهای تاریخی مرتبط به آنها ،آمده اند .از جمله خواندمیر در
ذکر روی دادهای سال 903هجری قمری 1497 /ـ 1498میالدی از برج چهلحجره و در
رویدادهای سال 922هجری قمری 1516 /ـ 1517میالدی در بخش شمال شهر بیرون از برج شاه
حسین و حافظ تنش بخاری در گزارش رویدادهای سدۀ 10هجری قمری 16 /میالدی از ب رجی به
نام کبوترخانه که در مقابل دروازههای چهارتاق قرار داشته و امکان رفتن از شهر درون به شه ر
بیرون را فراهم می کرده است نام برده اند)19 ،71( .
به گفتۀ محمّدمؤمن بلخی( ،به نقل از منبع 15 ،71ـ )16دیوار احاطوی بلخ از نواحی شهر
درون و برج پهلوان احمد زمچی آغاز شده در قسمت غرب تا برج عیّاران و از آنجا در جنوب ت ا
برج آسیای بادی امتداد داشت و سپس به خاور متمایل شده به برج چهارباغ ظلمآباد که قرارگا ه
شاهی بوده می رسید و بعداً به شمال متمایل شده تا دروازۀ خواجه اکاشا امتداد مییافت.
برج پهلوان احمد زمچی در غرب شهر درون قرار دارد .احمد زمچی از پهلوانان ابومسلم
خراسانی بوده است که در سدۀ دوم هجری قمری /هشتم میالدی می زیست و اکنون آرامگاه او در
برابر این برج در غرب شهر درون واقع است ) 137 ،74( .برج آسیای بادی در جنوبشرقی بلخ در
زمان سلطنت سیّد سبحان قلی خان در بلخ ( 1061هجری قمری 1651 /میالدی) ،همچنان آباد بود و
در سال 1118هجری قمری 1706 /میالدی رو به ویرانی گذاشت و برج چهارباغ ظلمآباد که در
نزدیکی دروازۀ هندوان قرار داشته چند سال پیش از برج آسیای بادی رو به ویرانی گذاشته اس ت
( ) 139 ،74و از میان تمام برج های دیوارهای بلخ تنها برج عیّاران از ساختههای سدۀ دوم هجری
قمری /هشتم میالدی در زمان ابومسلم خراسانی در گوشۀ جنوبغربی دیوار تا امروز آبا د است که
در مدخل جداگانهیی در همین کتاب معرفی شده است.
دربارۀ وضعیّت حصار بلخ در سالهای نخستین سدۀ 14هجری قمری 20 /میالدی ویچلوف
(به نقل از منبع )18 ،71می نویسد :بلخ را دیوارهایی احاطه کرده است که در بعضی قسمتها فرو
ریخته اند و تنها در جنوب و غرب تا اندازهیی محفوظ مانده اند .دیوار غربی به سمت جنوب یعنی
دروازههایی که راه مزارشریف و آقچه از آنها می گذرد متمایل است و تا حدّی از دیوار جنوبی
صالح محمّد خلیق 84
متفاوت می باشد .دیوار غربی نسبت به دیوار جنوبی برج های متعدّدی دارد و چندان مرتفع نیست و
خیلی قدیمی به نظر میرسد.
ضخامت کنونی این دیوارها در برخی از جاها 3،40متر و بلندای آن ها از 8تا 12متر است .در
دورادور بیرون این دیوارها نشانه های خندقی با پهنای 150تا 300متر نمایان اند.
جریان مطالعات و بررسیها از این ساحه به دست آمده اند ،معلوم می شود که متعلّق به دورۀ
باختری یا اسپهها حدود 1500تا 1000پیش از میالد است13 ،60( .؛ )167 ،67
مرکز آن شهرستان موقعیّت دارد و یادگار دورههای پیشدادیان و کیانیان و اسپهها و رواج
آیینهای مهر و زردشتی در آریانای بزرگ کهن است .مارمُل ،جایی تاریخی است که در متن های
کهن فارسی دری از آن یاد شده است و نام آن واژۀ ترکیبییی است از «مار» به معنای تندرستی و
«مُل» به معنای باده .در آن منطقه چشمۀ زالل و گوارایی به نام «مُلآغان» که تلفّظ دیگری از
مُلآگان یا مُلآگین به معنای باده اندود است از دل سنگ های کوه بیرون میجهد و به جوی
بزرگی سرازیر میشود .پژوهشها و کاوش های باستانشناسانه در این ساحۀ باستانی تا ام روز انجام
داده نشده اند.
87 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
در سال 1386هجری خورشیدی 2007 /میالدی یک تن از باشندهگان آن محل ،یک نمونۀ
نیایشگاه بودایی ساخته شده از سنگ آهک را در هنگام شخمزدن زمین باغ خود پیدا کرد و آن را
به ادارۀ اطالعات و فرهنگ استان بلخ سپرد .این نمونه ساخت مانی است گنبدی در سه طبقه با
بلندای اعظمی 56سانتیمتر و دورادور دیواری دارد با نقشهای حکشدۀ برجستۀ گُل و برگ و
رواقهای حکشده 1.این آثار در موزۀ محلّی بلخ مربوط ادارۀ اطّالعات و فرهنگ استان بلخ
نگهداری میشوند.
1
ـ از دفتر ثبت آثار موزۀ محلّی بلخ مربوط به ادارۀ اطّالعات و فرهنگ استان بلخ.
صالح محمّد خلیق 88
شده است که این آتشسوزی در سالهای 329یا 328پیش از میالد رخ داده است که با تاریخ
گرفتاری بسوس به دست اسکندر مقدونی در نزدیکی بلخ در تابستان سال 329پیش از میالد
مطابقت دارد )45 ،28( .پارچه های ظرفهای سفالییی که در جریان مطالعات و بررسی های
باستانشناسان ،از این ساحه به د ست آمده اند دارای رنگ سرخ با تزئینات هندسی از خطهای
منکسر میباشند و شباهت با پارچههای سفالی پیداشده در ساحههای باستانی کتلوکتپه و تپۀ
دلبرجین دارند)128 ،67( .
این ساحه برای نخستین بار از سوی هیأت اعزامی ادارۀ اطالعات و فرهنگ استان بلخ در
آذرماه سال 1393هجری خورشیدی /دسامبر 2015میالدی شناسایی شد و از دستبرد کسانی که
میخواستند 600تن خاک آن را از طریق بستن قراردادی با یکی از ادارهها به جای دیگری انتقال
دهند و نیز از کاوش های خودسرا نه یی که در آن انجام داده میشدند ممانعت صورت گرفت.
صالح محمّد خلیق 90
کاوشهای باستان شناسانه در تپۀ دلبرجین از سوی هیأتی از باستانشناسان افغانستان و شوروی
از سال 1349هجری خورشیدی 1970 /میالدی آغاز یافتند و 9سال را در بر گرفتند .در جریان این
91 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
1
کاوشها نشانههایی از تمدّنهای سدههای 1تا 6میالدی نمایان شدند .در نیایشگاه دیوسکورها
که باارزشترین بنای این شهر بوده تصویرهای رنگییی از جوانان برهنه در کنار اسپهای شان با
ویژهگیهای هنر هندییونانی نقّاشی شده اند .بر روی دیوارهای نیایشگاه تصو یرهایی از ایزد
هندوانی سیوا2و زنش پاراواتی3نقش بسته اند .به باور باستانشناسان ،این نیایشگاه متعلّق به دورۀ
ایوکراتیدها در حدود سال 150پیش از میالد است که در دورۀ کوشانیان نیز بهرهبرداری میشده
ط یونانی نیز به دست آمده است69 ،49( .؛ )51 ،50
است .از این نیایشگاه سنگنوشتهیی به خ ّ
در این ویرانهها نیایش گاه دیگری نیز کشف شد که در آن تصویر دیوزکری ،ایزد دوگانۀ
یونانی ،نقش بسته است .این نیایشگاه در سدۀ 1میالدی مرمت و به نیایشگاه شاهی مبدّل شده
است .همچنان نیایشگاه دیگری نیز کشف شد که پرستشگاه ایزد آناهیتا بوده و در زمان نخستین
شاه کوشانی ساخته شده است69 ،49( .؛ ) 51 ،50در درآمدگاه این شهر باستانی نیایشگاه دیگری
که ویژۀ لشکریان بوده با تندیس هراکلیس ،قهرمان جنگ ،کشف شد که از زیر کاهگ ل دیوار آن،
سکّهیی متعلّق به دورۀ پادشاهی واسوادیوای یونانی به دست آمد69 ،49( .؛ )51 ،50
1
ـ Diosecures
2
ـ Siva
3
ـ Paravati
صالح محمّد خلیق 92
تندیسهای تاج داری که از ساحۀ باستانی تپۀ دلبرجین به دست آمده اند دارای تاجهایی دراز
و نوکتیز و آراسته با سنگهای گرانبها اند و این تاج ها از دیدگاه برخی از پژوهشگران همانند
تاجهایی اند که شاهان پارتی آریانا به سر می گذاشتند)42 ،61( .
یافتههای باارزش دیگر تپۀ دلبرجین عبارتاند از :زیرستونهای سنگی یی که بر روی آنها
تصویرهای گونانی از انسان ها ،جانوران و گیاهان حک شده اند؛ تندیسهای هراکلیس ،قهرمان
استورهیی یونان؛ سکّههای مربوط به دورههای هخامنشیان و کوشانیان که بر یک رو ی آن ها تصویر
شاه و بر روی دیگر تصویر ایزدان دیده می شوند؛ ابزار فلزّی مانند آیینه های مفرغی ،زیورهای زنانه
و مردانه مانند دستبند ،کمربند ،بازوبند ،انگشتر ،گوشواره ،تیر و کمان ،خنجر ،ظرف های گلی
باآرایههایی چون خمها ،خمچهها ،کوز هها ،صراحیها ،قدحها ،تغارهها ،و بشقابها و غیره به
دست آمده اند .مهمترین یافتۀ هیأت باستان شناسان در تپۀ دلبرجین ،لوحی مرمرینی است که در آن
بقایای یک کتیبۀ زمان کنی شکای بزرگ ،شهنشاه معروف آریایی ،به زبان باختری (آری) است.
(70 ،49؛ )52 ،50این کتیبه نسبت به کتیبۀ سرخکوت ل بغالن گسترده و دراز بوده و به خطّ یونانی
شکسته و به زبان آری است و از اینکه تنها پارچه هایی از آن به دست آمده اند به استثنای برخی از
واژهها متن کاملی از آن خوانده نمیشود و برپایۀ پژوهشهایی که پروفسور لیوشتزا 1انجام داده
است این کتیبه احتماالً متعلّق به دورۀ ویما کدفیزس و یا شخص شاهنشاه کوشانی ،کنیشکای
بزرگ ،باشد 169 ،47( .ـ )170و این زبان همان زبانی است که کتیبههای سرخ کوتل بغالن و
رباطک سمنگان نیز بدان نگاشته شده اند و در خود آن کتیبهها به نام زبان آری یعنی آریایی نامیده
شده و مادر زبانهای کنون ی فارسی دری و پشتو بوده است.
ظرف های سفالی پیداشده از ساحۀ باستانی دلبرجینتپه ،معمو ًال شکلهای گوناگون زیر را
داشته اند:
1
ـ Livishitza
93 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
خمهای بهدست آمده از این ساحۀ باستانی ،دارای لب راست ،لب وارونه و متمایل به بیرون اند.
این خمها از خمیرۀ گل پُخته و با رنگ های خاکستری و سفید لعاب دار ساخته شده اند .کعب این
ظرفها پهن و محدّب است .برخی از آن ها دارای دو دسته و شماری دارای یک دسته اند که از
گردن تا بدنۀ آنها امتداد دارد)164 ،67( .
خُمچه ها از خمیرۀ گل رس ساخته شده اند و در بدنۀ آنها خالهای سوراخ مانند دیده
میشوند .این خمچه ها دارای لب هموار و دایرهیی و بعضاً تابخورده به بیرون ،و رنگ های
خاکستری ،فوالدی و متمایل به سیاه اند .برخی از این خمچهها دستهیی دارند که از گردن تا بدنۀ
آنها کشیده شده است)165 ،67( .
کوزههای دلبرجینتپه درای لبهای گوناگون جریدار ،بدون جری و هموار اند .برخی از
آنها دارای نوله میباشند .دستۀ آنها از گردن تا بدنه امتداد دارد .این کوزهها از خمیرۀ گل رس و
به رنگهای سفید ،سرخ و سیاه کمرنگ ساخته شده اند)166 ،67( .
صراحیهای دلبرجینتپه نیز به شکل های گوناگون دستهدار و بیدسته و بعضاً دودسته بوده که
هر دو دسته به گونۀ حلقه بر باالی بدنه نصب شده اند .در برخی از این صراحی ها نوشتههایی به
زبان آری ( آریایی) یا باختری با الفبای یونانی دیده می شوند )166 ،67( .صراحی ها چرخساخت و
دارای رنگ خاکستری و کعب هموار میباشند .برخی از آنها دارای دهن دایرهیی و گردن نسبت ًا
صالح محمّد خلیق 94
کوتاه و تزئینات برجسته و فرورفته در دورادور بدنه به شکل موج ها میباشند که بهوسیلۀ دست
ساخته شده اند)166 ،67( .
کوزهچهها و خمچههای کوچکتر به پیمانهیی فراوان و به شکلهای گوناگون دودسته و
بیدسته از دلبرجینتپه به دست آمده اند که برخی از آنها در قسمت پایینی لب دارای س ه سوراخ
به فاصلۀ معیّن اند و گمان میرود که از این سوراخها برای آویختن این ظرفها کار گرفته می شد.
(166 ،67ـ )167
شاهراه قدیمی مزار شریف ـ بلخ ،از جنوب و خاور با کشتزارها و از باختر به تپۀ زرگران محاط
میباشد)128 ،33( .
95 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
در کاوش هایی که باستانشناسان افغانستان و فرانسه :اسداهلل نبیزاده ،فرهاد احمدی،
محمدشریف خواجهعمری ،محمّدنعیم ،دکتر رونالد بزنوال و دکتر فلیپ و دیگران در سال 1386
هجری خورشیدی 2007 /میالدی در این ساحۀ باستانی انجام دادند ،در پهلوی پیداشدن نشانههایی
از آتشسوزی ،اثرهای تاریخی زیر از آنجا از دل خاک به دست آمدند:
دو ستون از سنگ آهک با ابعاد 50در 50و 60در 25سانتی متر و دارای نگارههایی برجسته
از شاخ و برگ و گُل؛ زیرستونییی مکعبمانند از سنگ آهک به اندازۀ 40در 40در 50سانتیمتر
صالح محمّد خلیق 96
که در آن هنرهای حکّ اکی و صیقل سنگ به کار رفته اند؛ ستون سنگی دیگر ی به اندازۀ 36در 40
سانتیمتر که در یک روی آن تندیس
گاوی خوابیده و در حال دیدن چیزی در
روبهرو به گونۀ بسیار هنرمندانهیی
کندنکاری برجسته شده است ـ درازای این
تندیس از آغاز روی تا انجام دُم آن به 38
سانتیمتر و پهنای آن از سر کوهان تا سم
پای پیش روی آن به 19سانتی متر و درازی روی آن از نقطۀ میان دو شاخ تا زیر زنخ به 0/14
سانتیمتر میرسد .پشت و بخشی از شکم آن را پاالنی پوشانیده و بر روی آن خطهای متقاطعی که
مربعی را میسازند نقش بسته اند؛ سرستونی که
بودا به روی آن کندن کاری شده است؛ سنگی با
درازا و پهنای 35در 15سانتیمتر با نوشتۀ
ط
کندنکاریشدۀ نُهحرفی و احتماالً به خ ّ
خروشتی در یک سطر؛ و بههمین گونه 5پیالۀ
گلی بدون لعاب و رنگ ،یک کوزۀ کوچک گلی ،شماری از ستون های صیقلیافتۀ باآرایه و
بیآرایۀ دیگر ،خشتهای خام مربعی؛ سکّههای زنگزده ،پارچههای ظرفهای سفالی و شیشه یی
و چیزهای فل ّزی 128 ،33( .ـ )130
تکیه داشت :راهیابی انطباقی بزرگراه ابریشم ،ارتباط هنر گندهارا با هنر بودایی ،چهگونه گی
گسترش هلنیسم در خاورزمین به ویژه در افغانستان ،و مطالعه و بررسی منشأ هنر گندهارا)173 ،67( .
نخستین کار موسیو فوشه در افغانستان پس از عقد قرارداد ،مطالعۀ آبدههای تاریخی با گردش
روی خطّ معیّنی که از کابل تا بلخ و از سوی دیگر تا جاللآباد می رسید بود .او به راهنمایی
یادداشتهای هیوان تسانگ ،زایر چینایی ،روی شاخۀ جنوبی شاهر اه ابریشم یا روی نیایشگاه
تاریخی یی که بلخ را به تکسیال وصل می کرد به یک سلسله پژوهشها دست زد و در گام نخست
ارزش تاریخی بلخ ،بامیان ،بگرام و هده را مشخّص ساخت و برای نخستین بار یکجا با همکاران
خود ،موسیو گودار ،موسیو هاکن و موسیو برتو ،کاوشهای علمی را در بلخ و جاللآباد آغاز کرد.
( 173 ،67ـ )174
به دنبال کاوشهای موسیو فوشه و همکارانش در بلخ ،شلومبرزه در سال 1326هجری
خورشیدی 1947 /میالدی به این کاوشها در بلخ ادامه داد و در چهار نقطۀ معیّن :تپۀ زرگران،
باالحصار ،دروازۀ نوبهار و در حوالی مرکز شهر امروزی بلخ؛ 60چاه کند و در نتیجه معلوم شد که
تپۀ زرگران نسبت به نقاط دیگر ،آثار بیشتری از دورههای پیش از اسالم به ویژ ه دورۀ
یونانیباختری را در خود دارد)174 ،67( .
صالح محمّد خلیق 98
پس از پژوهشهای شلومبرژه ،در سال 1326هجری خورشیدی 1947 /میالدی موسیو لوبر در
پای حصار تاریخ ی بلخ و در سال 1339هجری خورشیدی 1960 /میالدی دانش مندان کشورهای
گوناگون دیگر مانند آلمان و ژاپن به بررسیها و کاوشها ادامه دادند)174 ،67( .
پژوهشها در این ساحه و ساحه های باستانی دیگر بلخ ،توسّط هیأت باستانشناسی فرانسه در
افغانستان یکجا با باستانشناسان افغانستان ،برپایۀ قراردادی نو ،از سال 1383هجری خورشیدی/
2004میالدی از سر گرفته شدند و باستان شناسان در گام نخست در پژوهشهایی که در پاییز همان
سال برای دو ماه انجام دادند از این ساحۀ باستانی ویرانههایی از دورههای پیش از اسالم و دیوارهای
یک ساختمان دورۀ اسالمی و همچنان آثاری مانند پارچههای سفالی ،سکّههای زنگزدۀ مسّی،
پارچههای استخوان ،پارچههای ظرفهای شیشه یی ،مهرههای کوچک سنگی ،سفالی و استخوانی و
یک زیرستونی و قسمتی از یک ستون سنگی را پیدا کردند .نشانههای بهدست آمده یک بار دیگر ب ر
دیرینهگی هزارانسالۀ این ساحۀ باستانی مُهر تأیید گذاشتند139 ،43( .؛ 72 ،36؛ 104 ،67ـ )105
این هیأت باستانشناسی کار خود را با حفر چاههایی به اندازۀ 5در 5متر در بخش باالیی تپه
آغاز کردند که در نتیجه در الیههای باالیی تا ژرفای 3،5متر خشتهایی به اندازههای 22در 22
در 5سانتیمتر و 23در 23در 5سانتیمتر از نوع پخته مربوط به دورههای اسالمی و پارچه های
ظرفهای سفالی دورههای گوناگون اسالمی از دوره های سامانیان ،غزنویان ،غوریان و تیموریان به
دست آمدند )176 ،67( .همچنان در ژرفای سه متری تپۀ زرگران سرستونیها و زیرستونی های
آهکی یی به دست آمدند که پس از مطالعۀ همه جانبه معلوم شد که متعلّق به هنر یونانی بودایی از
اواخر دورۀ یونانی باختری و نیمۀ نخست دورۀ کوشانی و احتما ًال اواخر زمان حاکمیّت ویما تکشاه
یا ویما تکتو1یا همان سوتر میگاس ،ناجی بزرگ دین بودایی ،اند)176 ،67( .
این کاوش ها در تپۀ زرگران و چند ساحۀ باستانی دیگر بلخ در چندین دور دیگ ر در سال های
1384تا 1389هجری خورشیدی 2005 /تا 2010میالدی توسّط گروه مشترک باستانشناسان
افغانستان و فرانسه دوام یافتند .در مجموع در اثر کاوشهایی که این باستانشناسان تا سال
1387هجری خورشیدی 2008 /میالدی انجام دادند آثار باستانی زیرین به دست آمده اند:
ـ سکّههای مفرغی و مسّی زنگزده متعلّق به دورۀ کوشانیان از ویما کدفیزس و ویما تکتو؛
ـ خمهای شکسته و پارچه های ظرف های لعابی و ساده؛
1
ـ Vima Takto
99 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
ـ تندیسهایی از گل پُخته که یکی از آن ها تندیس کودکی در آغوش بانویی است و این در
واقع تندیس ایستادۀ ایزد اردکشو1است که کوشانیان آن را بیشتر در نیایشگاههای بودایی حوزۀ
گندهارا و مسکوکات خود به کار میبردند.
ـ شماری از زیرستونهای آهکی و بدنه های سنگ استوانهیی یا بدنۀ سرستونیها و
زیرستونیهای آهکی؛
ـ سرستونهای آهکی با تندیس های برجستۀ گاو خوابیده و احتما ًال گاو نندی؛
ـ تندیسهای جانورانی مانند شیر و پلنگ از گل پُخته؛
ـ مهرههای ششپهلوی سوراخ دار که در گردنبند به کار میرفتند 176 ،67( .ـ )177
در سال 1389هجری خورشیدی 2010 /میالدی به تعداد 440سکّه از دورههای گوناگون
تاریخی از جمله عصر ساسانیان که بیش ترینه از تپۀ زرگران و تپۀ چهلستون به دست آمده اند به
موزۀ ملّی کشور فرستاده شدند.
1
ـ Ardaxo
صالح محمّد خلیق 100
میشد و از همینرو آن را مسجد باالحصار نیز گفته اند که در همین کتاب در مدخلی جداگانه
معرفی شده است.
دروازهخانۀ باالحصار در گوشۀ شمالشرقی بیرون از ساحۀ باالحصار قرار دارد و از خشتهای
پخته به اندازۀ 28در 28در 3،5سانتیمتر به گونۀ رواق ساخته شده و توسّط خشتچینی آرایه داده
شده است .از زیر این رواق ،امروز راهی که از شمال به جنوب امتداد دارد میگذرد .گمان میرود
که این رواق هیچ پیوندی با باالحصار نداش ته باشد و پیشینۀ تاریخی آن نیز برابر به باالحصار نیست.
ل
به گفتۀ مردم محل ،این دروازهخانه که در مسیر شاهراه قرار گرفته است ،در روزگاران پیشین مح ّ
گرفتن مالیّات کاالهای بازرگانی از کاروانها بوده است.
این دروازهخانه در سال 1389هجری خورشیدی 2010 /میالدی به کمک کشور شاهی هالند
توسّط دفتر مهندسی آف ایر مرمت حفاظتی شده است.
باالحصار خلم ،باری در سدۀ 9هجری قمری 15 /میالدی در دورۀ تیموریان و واپسینبار در
سدۀ 12هجری قمری 17 /میالدی در دورۀ پادشاهی احمد شاه ابدالی مرمت شده است و اکنون نی ز
به مرمت حفاظتی نیاز دارد.
صالح محمّد خلیق 102
میرزا محمّدهاشم بهشتی ،منشی دربار احمدشاه درانی ،در اثر خود به نام تاریخ خرقۀ شریفۀ
قندهار ،این دو بیت را که خود سروده است در مادّۀ تاریخ بازسازی باالحصار خلم میآوَرَد( :به
نقل از منبع )400 ،20
ساحۀ باستانی ،یک نیایشگاه بوده و امّا تا کنون از سوی باستانشناسان زیر پژوهش و کاوش قرار
نگرفته است.
یک روشنیدان است و از قرار معلوم نیایش گاه راهبان بودایی بوده است .در دیوارهای این خانه
نگارههای برجستۀ تراشخوردهیی از گُل و گیاه نیز دیده میشوند.
پل امام بکری در مضافات شهرستان چمتال قرار دارد .در این جا نشانه های چند دیوار از اتاقهای
فروریختۀ پخسهیی نمایان اند.
این قلعه اکنون به تلّی از خاک مبدّل شده است ،امّا ویرانههای حصار با برجها و تیرکش های
هنوز هم نمایان اند.
دارد .در آنجا تخت سنگی یی موجود است که بر پایۀ یک افسانۀ مردم محل ،در روزگاران پارین
109 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
شاهدختی در آنجا انجام های ریسمان گاز خود را به قلّه های کوههای دو سوی دره میآویخت و
گاز می خورد .از این ساحۀ باستانی نیز باستانشناسان کشور دیدن کرده اند ،امّا تا کنون آن را زیر
مطالعه ،پژوهش و کاوش قرار نداده اند.
قلعة چهلدختران
قلعۀ چهل دختران ساختۀ دورۀ یونانیباختری (سدۀ 3پیشازمیالد) و یا دورۀ ساسانیان (سدۀ 3
میالدی) است و با توجّه به اینکه در برخی از سرچشمه ها از آن به نام «چهلاختران» یاد شده است
میتوان پیشینه یی برابر به دورۀ رواج آیین مهر نیز برای آن متصوّر شد .امروز نشانه هایی از
صالح محمّد خلیق 110
دیوارهای ستبر و ساختمان های باشکوه و رواقهای این قلعه که از پخسه و خشت خام به اندازۀ
30در 30در 5سانتی متر ساخته شده اند در حدود ششکیلومتری باختر شهر مزار شریف ،در
دوره های اسالمی در این فصل به دو بخش تقسیم شده اند :از سدۀ یکم تا هفتم هجری قمری/
هفتم تا سیزدهم میالدی و از سدۀ هشتم تا پانزدهم هجری قمری /چهاردهم تا بیس ت و یکم
میالدی؛ و بلخ و آبادی های آن در هر کدام از این دو برهۀ زمانی به ترتیب به بررسی و پژوه ش
گرفته شده اند؛ به گونه یی که در آغاز ،مروری بر رویدادهای هر دورۀ تاریخی صورت گ رفته
است و سپس آبادی های هر دوره اعم از آبادیهای ازبینرفته و ساحههای باستانی و آبدههای زنده
با اشاره به ویژهگیهای ساختمانی آنها و مرمتکاریهای انجامدادهشده در آنها ،معرفی شده
اند.
کارداران آنها را راندند ،تا این که در سال 88هجری قمری 707 /میالدی ،قتیبه بن سلم باهلی که
از سوی حجاج بن یوسف ثقفی ،والی خراسان شده بود بار دیگر بلخ را با جنگ گشود .آخرین
شورش بزرگ بلخ از سوی سپهبد ،شاه محلّی بلخ ،در همدستی با نیزک امیر محلّی بادغیس رهبری
شد که توسّط قتیبه فرونشانده شد و نیزک با ترفند او کشته شد ) 71 ،54( .بعداً اسد بن عبداهلل
القسری از 107ـ 120هجری قمری 725 /ـ 738والی خراسان بود .او مرکز نظامی و دیوانی عربها
را از بروقان واقع در دو فرسخی بلخ به شهر بلخ انتقال داد و نیز ابوخالد برمک را به بازسازی بلخ
گماشت .از آن پس بلخ پس از مرو دومین مرکز نیروها و ادارۀ عربها برای خراسان و فرارودان
گردید ،25( .ج )181 ،1
در اواخر دورۀ اموی ،بلخ و در مجموع ،خراسان کانون چندین خیزش ملّی در برابر امویان
شد .حرب بن عثمان ،از مردم بلخ ،در همان سالهای آغازین جنبش عبّاسی فراخواننامهیی را به
نام خراسانیان انتشار داد .در زمان هشام از سال 110هجری قمری 729 /میالدی در بلخ سوره بن
جرو حاکم بلخ بود .در سال 116هجری قمری 734 /میالدی حارث بن سریج حاکم اندخود،
پرچم قیام را در برابر عاصم ،والی عربی خراسان ،برافراشت و بلخ را گرفت و بر تمام شهرهای
جوزجان ،فاریاب ،تالقان و مرورود دست یافت .یک
سال بعد ،در 117هجری قمری 735 /میالدی با
برکنارشدن عاصم دوباره اسد بن عبداهلل والی خراسان
شد و به پیگرد جانبداران جنبش عبّاسی پرداخت .اسد
در سال 118هجری قمری 736 /میالدی شهر بلخ را
مرکز فعالیتهای خویش قرار داد و دیوانهای دولتی را
به آن جا منتقل کرد .او با گماشتن کرمانی بن علی به
حکومت بلخ در نبردی سخت نیروهای حارث را در
خلم شکست داد و خود در سال 120هجری قمری738 /
میالدی در روز جشن مهرگان هنگام پذیرفتن هدایای
مهرگانی در شهر بلخ درگذشت .اسدآباد بلخ از بناهای
اوست .پس از مرگ اسد ،نصر بن سیّار امیر خراسان و از
سوی نصر ،مسلم بن عبدالرّحمان حاکم بلخ شد .در زمان نصر ،جنبش عبّاسی در خراسان اوجی
115 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
بیش تر گرفت؛ از جمله امام یحیی به نزد حریش بن عمر در بلخ پناهنده شد .نصر در سال 125
هجری قمری 743 /میالدی به عقیل بن معقل ،حاکم بلخ ،دستور گرفتاری یحیی را داد ،تا این که
1
نیروهای اموی او را در سر پل امروزی به شهادت رساندند ،25( .ج )181 ،1
سرانجام ابومسلم خراسانی با راه اندازی قیام بزرگ خود در بلخ ،مرو ،ترمذ ،تخارستان و
جوزجان و سراسر خراسان ،در 9ربیع الثّانی 132هجری قمری 28 /نوامبر 749میالدی خالفت
امویان را در دمشق برانداخت و عبّاسیان را در بغداد به خالفت برنشاند و خود حکمرانی خراسا ن را
در دست گرفت ،25( .ج )255 ،1
با رویکارآمدن عباسیان ،بلخیان در دستگاه حاکمیّت راه یافتند و خالد پسر برمک ،از یاران
ابومسلم ،به سفارش او خزانهدار سفّ اح شد .یحیی پسر خالد در سال 170هجری قمری786 /
میالدی به مقام وزارت هارون الرّشید دست یافت و پس از او پسرش جعفر سمّت وزارت ر ا انجام
میداد .در سال 178هجری قمری 794 /میالدی فضل ،پسر دیگر یحیای برمکی ،از سو ی
هارونالرّشید به امارت خراسان گماشته شد و او شبکۀ آبرسانی را در شهر بلخ به وجود آورد.
( ) 49 ،40و امّا عباسیان با هراس از قدرت و نفوذ خراسانیان در آغاز در سال 137هجری قمری/
755میالدی ابومسلم خراسانی و سپس در سال 186هجری قمری 802 /میالدی خانوادۀ دانشپرور
برمکیان را با قساوت نابود کردند ) 50 ،40( .تا این که طاهر بن حسین خراسانی در سال 129هجری
قمری 746 /میالدی به بغداد حمله کرد و امین برادر مأمون را کشت و مأمون را به خالفت نشاند و
خود در سال 204هجری قمری 819 /میالدی از سوی مأمون به امارت خراسان رسید و در آنجا
در سال 206هجری قمری 821 /میالدی استقالل خراسان را اعالم داشت و نخستین حکومت
مستقل را در زمان خالفت عباسیان در خراسان پیریزی کرد)50 ،40( .
در زمان طاهریان ( 206ـ 259هجری قمری 821 /ـ 873میالدی) ،که از تاجیکان خراسان
بودند ،بلخ زیر ادارۀ آنان قرار داشت .در این دوره در آغاز طلحه پسر طاهر و بعد اً عباس بن هاشم
در سال 219هجری قمری 834 /میالدی و سپس در سال 233هجری قمری 847 /میالدی پسرش،
داؤود بن عباس ،والی بلخ بودند 50 ،40( .ـ ) 51آل داؤود یا داؤودیان بعد از طاهریان نیز به
1ـ آرامگاه امامزاده یحیی بن زید هنوز هم در شهر سر پل امروزی یا انبار کهن که در گذشتهها از مضافات بلخ بود
زیارتگاه خاص و عام است.
صالح محمّد خلیق 116
حکومت خود در بلخ ادامه دادند و سکّه هم به نام خود زدند .)47 ،30( .بلخ در روزگار داؤود در
اثر توجّه او بسیار آباد شد و به روایت واعظ بلخی )41 ،87( ،در آن زمان در بلخ 1248 ،مسجد،
400مدرسه و 500گرمابه و 900دبیرستان وجود داشته اند و ابنخرداذبه ( )43 ،5که حدود سال
250هجری قمری 864 /میالدی از بلخ دیدن کرده بود آن را از مهمترین شهرهای منطقه دانسته
میزان خراج آن را 139300درهم نوشته که بیش تر از شهرهای پیرامون آن مانند خلم (که 12300
درهم بوده) است)51 ،40( .
در دورۀ صفّاریان تاجیک ،در بلخ آل داؤود حکومت را در دست داشتند و در آبادانی قلمرو
خود می کوشیدند؛ تا این که یعقوب لیث صفّاری
در سال 257هجری قمری 871 /میالدی از راه
بامیان به بلخ حمله کرد و آنجا را از ابوالعباس
حاکم بلخ بگرف ت .یعقوب کاخهای آبادکردۀ
داؤود بن عبّاس بن هاشم ماهجو را که از
فرمانروایان معروف محلّی آل داؤود بلخ بود
یکجا با کاخ نوشاد ویران کرد)92 ،54( .
در دورۀ سامانیان ( 261ـ 389هجری قمری/
874ـ 999میالدی) بلخ زیر ادارۀ آنان قرار
گرفت .سامانیان خود تاجیکان برخاسته از ده سامان بلخ بودند و پای تخت شان شهر بخارا بود.
دولت سامانی در سال 278هجری قمری 892 /میالدی توسّط اسماعیل بنیادگذاری شد و پس از
جنگی که در سال 286هجری قمری 899 /میالدی
در بلخ میان اسماعیل سامانی و عمرو لیث صفاری
به وقوع پیوست و پادشاه صفاری شکست خورد و
به اسارت درآمد ،به پختهگی رسید .این دولت تا
سال 389هجری قمری 999 /میالدی یعنی بیشتر
از یک سده بر ت مام خراسان و فرارودان حکومت
کرد 64 ،30(.ـ )65
در دورۀ سامانیان در بلخ جنگهایی میان
117 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
الپتگین حاکم سامانی بلخ و دولت سامانی در سال 348هجری قمری 961 /میالدی در خلم رخ داد
و نیز ابوعلی چغانی از امرای آل محتاج گاه گاهی در بلخ و نواحی آن دست به شورش میزد و
هم چنان سیمجوریان و ابوالحسن فایق بلخ را مرکز درگیری ها و فعالیّتهای دشمنانۀ خود قرار داده
بودند .نوح بن منصور سامانی پس از بیرونراندن سیمجوریا ن و ابوالحسن فایق ،امارت خراسان را به
محمود پسر سبکتگین و والیت بلخ را به سبکتگین سپرد و با درگذشت او دولت سامانی از میان
رفت)64 ،30( .
بلخ در آن زمان یکی از شهرهای مهم شمرده می شد .یعقوبی (درگذشته در سال 284هجری
قمری 897 /میالدی) شهرهای زیادی را در دو کنارۀ آمو در آن زمان از مضافات بلخ میداند،40( .
)52به گفتۀ یعقوبی ،شهر بلخ گسترش بیشتری یافته بود؛ مساحت آن 3در 3میل بود و 37
شهرک داشت .این شهر دارای دو حصار و ربض آن دارای چهار دروازه بود)66 ،30( .
اصطخری ،جغرافیانگار نامور سدۀ چهارم هجری قمری /دهم میالدی بلخ آن روزگار را چنین
به تصویر میکَشد « :و امّا بلخ شهری بزرگ و خوش است ،در
زمینی راست و هامون موضع و از آن جا تا به کوهی که بدان شهر
نزدیک است مسافت چهار فرسنگ میباشد؛ و آن کوه را کوم
میخوانند .و در آن شهر سواد و ربض هست و مسجد جامع در میانۀ
ش هر مبنی است .و تمامت بازارهای آن شهر در حوالی مسجد جامع
است و پیوسته محافل فقها و ادبا و محابر و منابر علما با خَ لق بسیار در مسجد جامع جمع می شوند و
در بحث مشغول می باشند .و آن شهر در طول و عرض نیم فرسنگ در نیم فرسنگ باشد .و تمامت
بنای خانههای ایشان از گل است .و آن شهر را دروازهیی چند است :یکی را دروازۀ نوبهار
میگویند ؛ و دیگری را دروازۀ رحبه[ .و دیگر را] الحدید؛ و دیگر را دروازۀ هندوان؛ و یکی دیگر
را دروازۀ یهود؛ و دیگری را دروازۀ شست بند و یکی دیگر را دروازۀ یحیی .و در این شهر رودی
آب روان هست که آن را دهاس میخوانند و آن رود آب به ربض آن شهر از طرف دروازۀ نوبهار
میگذرد؛ و در این رود آب به مقدار ده آسیا می گردد و تمامت روستای آن شهر را سیراب
میگرداند؛ و از آنجا میرود تا به سیاجرد .و در حوالی این تمامت دروازهها که گفته شد باغات
[و] بساتین مختلف و محیط است )292 ،5( .ابوالقاسم بن احمد جیهانی ،جغرافیانگار دیگر سدۀ 4
صالح محمّد خلیق 118
هجری قمری 10 /میالدی در اثر خود ،اشکالالعالم این گفتهها را دربارۀ بلخ تکرار میکند،23( .
)1171
در دورۀ سامانیان خاندان دانش دوست دیگری از مردم تاجیک در حوالی بلخ ،در جوزجان ،به
نام فریغونیان نیز قدرت داشتند)52 ،40( .
در دورۀ سامانیان زبان رسمی خراسان فارسی دری بود و دانشمندان و شاعران زیادی از بلخ
برخاستند و مدرسهها و کتابخانههای فراوانی در این سرزمین فعالیّت داشتند.
در دورۀ غزنویان ( 351ـ 582هجری قمری 962 /ـ 1186میالدی) بلخ یک شهر مهمّ خراسان
و به عنوان پایتخت دومی آنان شمرده می شد .الپتگین پدرزن سبکتگین ،بنیادگذار سلسلۀ غزنوی،
در سال 345هجری قمری 956 /میالدی از سوی سامانیان
حکومت بلخ را به دست گرفت و در سال 349هجری قمری/
960میالدی در برابر سامانیان ایستاد و لشکر سامانیان را که به
سرکوبی او آمده بود در درۀ خلم شکست داد و خود به غزنین
رفت و سپس دامادش سبکتگین به قدرت رسید؛ تا این که در
زمان سلطنت محمود غزنوی ( 388ـ 421هجری قمری 998 /ـ
1030میالدی) حکومت غزنویان از سوی خلیفۀ بغداد به رسمیّت
شناخته شد 52 ،40( .ـ )54
محمود ،برادر خ ود ،اسماعیل ،را که در بلخ اعالن سلطنت
کرده بود در غزنه شکست داد و اسیرش بگرفت و در جوزجان به زندانش افگند )105 ،54( .در
زمان محمود ،درگیری های خونینی میان او و قراختاییان در بلخ روی داده است .از جمله در
هنگامی که محمود سرگرم جنگ در هندوستان بود ،دو لشکر از قراختاییان به خراسان حمله
کردند .یکی از این لشکرها به فرماندهی جعفر تگین ،بلخ را به دست آورد و آن را به خاطر
مقاومتی که مردم بلخ از خود نشان دادند غارت کرد و امّا با رسیدن محمود به غزنه ،از بلخ به ترمذ
عقب نشست .جنگ ایلکخان با محمود نیز در سال 398هجری قمری 1008 /میالدی به وقوع
پیوسته است،13( .ج 586 ،1؛ )151 ،77
از تاریخ بیهقی برمی آید که بلخ در زمان غزنویان نیز شهری آبادان بوده است .این تاریخ
گزارشهای مفصّلی از چهگونه گی دست گاه غزنوی در بلخ و شیوۀ برخورد شاهان غزنه ،محمود و
119 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
مسعود ،بامردم بلخ در دست می دهد .از آن جمله تصویرهای زندهیی را از فرودآمدن امیر مسعود به
سال 421هجری قمری 1030 /میالدی در بلخ به کوشک در عبداالعلی و آغاز سلطنت او و
همچنان از بهدارآویختهشدن حسنک وزیر در زمان مسعود در بلخ؛ و هم از چهگونهگی برگزاری
مراسم تهنیّت خالفت ابوجعفر القایم بامراهلل در سال 423هجری قمری 1032 /میالدی در بلخ ،و
غیره رویدادهای آن روزگار؛ و هم چنان از مسجد آدینه و مصلّی و بازارها و برخی کویها و
کوشک های شاهی و باغهای بلخ ارائه میدارد ( 109 ،18ـ 210 ،110ـ 385 ،235ـ )386که در
این کتاب به آنها اشاره شده است .باآن هم بنابر نوشتۀ مقدسی(،به نقل از منبع )54 ،39بلخ در آن
زمان تنها شهرها و نواحی جنوب رود آمو را در بر داشته است.
در دورۀ سلجوقیان (از 431هجری قمری 1039 /میالدی) ،بلخ از پای تخت آنان ،مرو ،اداره
میشد .با نیرومند شدن آنان ،بلخ و مضافات آن از سوی امیر مودود غزنوی رسماً به طغرل سلجوقی
سپرده شد .پس از طغرل الپ ارسالن ،برادزادهاش بر تخت نشست و خواجه نظامالملک توسی،
دانش مند بزرگ خراسان را به وزارت خود برگزید .پس از کشتهشدن او در سال 464هجری
قمری 1072 /میالدی ،ملکشاه بر جایش نشست .در زمستان همان سال بلخ صحنۀ درگیری های
خونینی میان شمس الملک پسر ابراهیم که به بلخ حمله کرده بود و ایاز پسر الپ ارسالن ،صاحب
بلخ ،بود 124 ،30( .ـ )125
در همین دوره ،در زمان سلطنت سلطان سنجر هنگامی که حکومت بلخ در دست امیر قماچ
بود ،فتنۀ غزان به وقوع پیوست .حاکم بلخ از طایفۀ غز خواسته بود تا حوالی بلخ را ترک گویند و
چون غزان نپذیرفتند بر آنان بتاخت و این کار ،غزان را خشمگین ساخت تا این ک ه سپاه قماچ ر ا
در هم کوبیدند و سپس به بلخ ریختند و به کشتار و غارت بلخ پرداختند .سنجر برای راندن غزان از
بلخ به آن شهر لشکر کشید؛ ولی در سال 651هجری قمری 1253 /میالدی در نزدیکی بلخ از
غزان شکست خورد و چهار سال را در اسارت آنان گذرانید .در این چهار سال غزان در سراس ر
خراسان دست به ویرانی و کشتار و تاراج زدند .سنجر پس از رهایی از زندان تا سال 552هجری
قمری 1157 /میالدی که سال درگذشتش است به س لطنت خود ادامه داد)127 ،54( .
در دورۀ سلجوقیان ،دانش گاه بزرگی در بلخ از سوی نظامالملک ،وزیر دانشمند سلج وقیان،
به نام نظامیّۀ بلخ پیریزی شد .شماری از بناهای تاریخی موجود بلخ و اطراف آ ن از میراث های
فرهنگی همان دوره اند.
صالح محمّد خلیق 120
در دورۀ غوریان ( 543ـ 612هجری قمری 1148 /ـ 1215میالدی) که از مردم تاجیک بودند،
بلخ از پای تخت دولت غوری که در آغاز شهرهای
فیروزکوه و داور و درفرجام غزنه بود ،اداره میشد.
حکومت بلخ و مضافات آن از سوی دولت غوری به
شمسالدّین پسر ملک فخرالدّین ،برادر سلطان
عالءالدّین ،پا دشاه غوری سپرده شد 127 ،54( .و
131و )136بلخ ،در سال 560هجری قمری1165 /
میالدی مورد تاراج قراختاییان قرار گرفت و در
سال 570هجری میالدی 1175میالدی ،توسّط سلطان
غیاث الدّین غوری از تصرف تاجالدّین و عالءالّدین
سنجری ،از امیران سلجوقی ،کشیده شد و زیر ادارۀ
غوریان درآمد 132 ،54( .ـ )133
در بهار سال 601هجری قمری 1205 /میالدی تاجالدّین زنگی ،والی بلخ ،به قلمرو
خوارزمشاه پیش روی کرد و بعداً والی دیگر بلخ ،عمادالدّین عمرو شهر ترمذ را از قراختاییان
گرفت و امّا چون در برابر نیروهای خوارزم نتوانست ایستادهگی کند در سال 602هجری قمری/
1206میالدی خود را تسلیم کرد و در همین سال بلخ در قلم رو محمّد خوارزمشاه درآمد)19 ،77( .
در دورۀ خوارزمشاهیان ( 470ـ 617هجری قمری 1077 /ـ 1220میالدی) ،در سال 603
هجری قمری 1206 /میالدی بلخ با اطراف آن توسّط سلطان محمّد خوارزم شاه از تصرّف غوریان
برآمد ( )374 ،76و به دنبال آن در سال 611هجری قمری 1215 /میالدی دولت غوری به کلّی
برانداخته شد )60 ،53( .دولت خوارزم شاهیان در سال 617هجری قمری 1220 /میالدی آماج
تهاجم خونین مغول ها به سرداری چنگیز قرار گرفت و در نتیجه بلخ نیز به دست مغولها افتاد و
دوران ویرانی و بربادی آن فرا رسید.
121 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
مسجد عتیق
مسجد عتیق ،در درون شهر بلخ در سدۀ دوم هجری قمری /هشتم میالدی به دستور اسد بن
عبداهلل القسری ،حاکم بلخ (حکومت 107ـ 120هجری قمری 725 /ـ 738میالدی) پیش از مسجد
جامع بلخ ساخته شده است)35 ،87( .
مسجد جامع
مسجد جامع ،پس از اعمار مسجد عتیق در زمان داؤود بن عبّاس ،والی بلخ( ،حکومت 253ـ
258هجری قمری 867 /ـ 872میالدی) در داخل شهر بلخ ساخته شد .داستانی هم در این زمینه
آورده اند که خلیفه در غیبت والی بلخ بر مالیات مردم بلخ افزود و چون مردم به همسر داؤود
شکایت بردند وی لباس مرصّعبه جواهر خود را به خلیفه فرستاد تا مردم را از مالیات معاف بدارد،
خلیفه با دیدن این کرم آن زن ،مالیات را بر مردم بلخ بخشید و پیراهن را هم بازپس فرستاد .زن آن
صالح محمّد خلیق 122
پیراهن را نگرفت و فروخت و پول آن را به آبادانی مسجد و کشیدن جوی آب به شهر مصرف کرد
( 87،39ـ )40این داستان را بعداً ابن بطوطه (به نقل از منبع )42 ،44در سفری که به بلخ داشت نیز
ضمن یادکرد از ویرانههای آن ،نقل کرده و گفته است که باقیماندۀ آن پول را در زیر یکی از
ستونهای این مسجد دفن کردند تا در آیندهها برای م رمت آن به کار برده شود.
این مسجد جامع به گفتۀ بیهقی ( )384 ،18در مرکز شارستان بلخ ،در میان بازارها قرار داشت.
برخی از پژوهشگران مسجد جامع را با مسجد نه گنبد یکی دانسته آن داستان پیرهن را به مسجد
نهگنبد ارتباط میدهند.
مسجد حرب
مسجد ح رب ،یکی از مسجدهای شهر بلخ و به نام حرب بن سعید بوده است)43 ،87( .
مسجد مقبری
مسجد مقبری در شهر بلخ منسوب است به عبدالعزیز مقبری که متوکّل بن حمران (عمران) در
آن مینشست)27 ،87( .
مسجد شرفالدّین
یکی از مسجدهای معروف بلخ در سدههای پیش از حملۀ مغولها و به گفتۀ واعظ بلخی (،87
)351متعلّق به شرف الدّین ابومحمّد حسن بن علی ،از علمای تاجیک بلخ (درگذشته در سال 532
123 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
هجری قمری 1137 /میالدی) بوده و بر سر گورستان بلخ موقعیّت داشته است .این شخص همان
است که انوری ابیوردی بلخی ( 570 ،10ـ )571در تهنیت منصب او سروده است:
احکام دین چو با شرفالدّ ین شرف گرفت
آن را عنایت ازلی تقویت کند
آن کامل است او که نمانَد جهان جهل
گر علم را به کلک و نظر تربیت کند
از رای اوست تابش خورشید عاریت
مه زان به طبع تابش از او عاریت کند
هر دم ز غایت ورعش کاتب یمینش
همسایه را به عزل همی تعزیت کند
نشگفت اگر به قوّت فتویش بعد از این
با گرگ میش گشته لجاج دیت کند
هان تا به منصبش نکنی تهنیت که دین
خود را به منصب شرفت تهنیت کند
شرف الدّین ابومحمّد حسن بن علی حسینی بلخی سفرهایی به خراسان و فرارودان و عراق
داشته و از صحبت دانشمندان آن سرزمین ها بهره جُسته است .سلسلهاالبریز بالسّندالعزیز اثریست
از وی که از سوی کتابخانۀ آیتاهلل مرعشی نجفی در ایرا ن به چاپ رسیده و نیز قرآن نفیسی به
خطّ او در موزۀ آستان قدس رضوی موجود است .او در سال 532هجری قمری1137 /میالدی در
بلخ وفات یافت و در بیرون دروازۀ نوبهار مدفون است 72 ،24( .ـ )73
مصلّای بلخ
مصلّای بلخ به گفتۀ بیهقی ( 233 ،18و )234در سدۀ پنجم هجری قمری /یازدهم میالدی ،در
فرود شهرستان و به قول محمّدمؤمن بلخی ( )134 ،68در سدۀ یازدهم هجری قمری /شانزدهم
میالدی ،در بیرون دروازۀ جباخان واقع بود.
صالح محمّد خلیق 124
داراالجتهاد
داراالجتهاد ،یکی از کوی های بلخ است که واعظ بلخی در فضایل بلخ از آن یاد کرده است.
()44 ،87
دارالفرات
یکی از کویهای بلخ است که واعظ بلخی از آن یاد کرده است)44 ،87(.
دار سکری
کویی از شهر بلخ است که به گفتۀ عبدالحی حبیبی احتماالً جایگاه شکرفروشا ن و
شکرسازان بوده است)44 ،87( .
125 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
کوی عیاض
کویی از شهر بلخ است که در آن شیخ ابوبکر محمّد بن عمر ورّاق ترمذی (درگذشته در سال
294هجری قمری 906 /میالدی) نشیمن داشت ( 261 ،87ـ )262
کوی عبداالعلی
کوی عبداالعلی ،از اوایل دورۀ اسالمی تا زمان حملۀ مغولها به همین نام بود و پیوست با
دروازۀ عبداالعلی قرار داشت و کویی اعیاننشین بود )384 ،191 ،18( .داؤود بن عبّاس ،حکمران
معروف بلخ در زمان عبّاسیان ،در همین کوی مدفون گشته است20 ،87( .؛ )18 ،68
دارالفراه یا دارالفراوجه
این کوی را واعظ بلخی در شمار سومین کوی بلخ آورده است و عبدالحی حبیبی آن را
دارالفراغنه منسوب به فریغونیان ،شاهان تاجیک جوزجان ،نیز گفته است وآورده است که فراوجان
دهکدهیی بوده در مرو که علمای منسوب به آنجا را فراوجه میگفتند)44 ،87(.
کوی چکنویسان
یکی از کوی های معروف شهر بلخ است که در آغاز به نام مهلّب بن راشد ،کارگزار امور
مالی بلخ در زمان بازسازی آن شهر ،نامگذاری شد و بعداً چون بیشتر صرّافان در این کوی نشیمن
گزیدند تا سدۀ هفتم هجری قمری /سیزدهم میالدی که زمان نگارش فضایل بلخ است به همی ن نام
باقی ماند)44 ،87( .
کوی آهنگران
آهن گران نام کویی در شهر بلخ بود که در آن آرامگاه اسد بن عبداهلل در میان گنبدی در
جوار مقاتل مقبری قرار داشت و در اوایل سدۀ 6هجری قمری 12 /میالدی به همین نام یاد میشده
است)36 ،87( .
کوی دوکتراشان
کوی دوکتراشان یا دوکفروشان که به نام دارالحرب (حرب بن عروان السّعید) نیز یاد
میشد یکی دیگر از کویهای معروف بلخ بود .رفتوآمد به این کوی از طریق دروازۀ نوبهار
صورت میگرفت 43 ،87(.ـ )44این کوی به نام کوی و بازار اربان بن اغران سعدی نیز خوانده
شده است)131 ،74( .
کوی سیمگران
یکی از کویهای اعیان نشین شارستان بلخ است و بیهقی از آن یاد کرده است .این کوی در
زمان غزنویان جای نشیمن شخصی به نام طاهر دبیر بوده که در سال 421هجری قمری1030 /
میالدی در آن میزیسته است)178 ،18( .
کوی عباد
کوی عباد از کوی های شهر بلخ در زمان غزنویان است و از دروازۀ خروجی شهر به سمت باغ
خواجه میکائیل تا بازار عاشقان امتداد داشت)198 ،18( .
کوی عالء
کوی عالء در بلخ در نزدیکی روستایی به نام ابوبکر خیری یا ابوبکر حصیری ،یکی از مقرّبان
سلطان محمود ،قرار داشت و روزگاری نشیمنگاه همین مقام دولت غزنوی بوده است)18،211( .
کوی فرافصه
کوی فرافصه یا فرافرید یا فرافزیه ،کویی در شهر بلخ بود ه است )152 ،87( .نام این کوی
احتماالً برگرفتهشده از نام حجاج بن فرافصه باهلی بصری از محدّثان است)133 ،74( .
کوی متوکّل
کوی دیگری از شهر بلخ است که در آن متوکّل بن حمران یا عمران مدفون است)85 ،87( .
وی قاضی بلخ بوده و در مسجد مقبری حکم قضا را انجام میداد)27 ،87( .
صالح محمّد خلیق 128
بازار عاشقان
بازار عاشقان ،یکی از بازارهای بلخ در زمان غزنویان بوده است .این بازار توسّ ط سلطان
محمود ساخته شده بود و در دورۀ غزنویان اهمیّت زیادی داشت و بازار اصلی شهر بود .از این بازار
در تاریخ بیهقی سه بار یاد شده است و گمان می رود این بازار در شرق بلخ قرار داشت ه است،18( .
)729 ،232 ،198ام روز روستایی به نام عاشقان در شمال شهر نو بلخ در شهرستان دولتآباد وجود
دارد)110 ،40( .
بازار سعیدی
بازار سعیدی ،بازاری در بلخ در زمان غزنویان بوده که به کوی عباد راه داشته است،18( .
)200
باغ بزرگ
این باغ در حاشیۀ شهر ،فرود شارستان بلخ در یک منطقۀ خوشآبوهوا قرار داش ت و در آن
بناهایی الزم مانند دهلیزها ،درگاهها ،دکانها ،حوض بزرگ با فوّارههای آب ،اتاقهای مخصوص
غالمان ،صفۀ بزرگ ،تختگاه و محوطه یی برای عرض لشکر و چیزهایی از این قبیل ساخته بودند.
()651 ،649 ،648 ،647 ،18
باغ خاصّه
باغ خاصّه ،یکی از باغ های سلطانی در دورۀ غزنویان در بلخ بوده و در پهلو ی سرا ی محمّد ی
(کاخ منسوب به امیر محمّد برادر مسعود غزنوی) قرار داشته ( )304 ،303 ،18و احتماالً مربوط به
همان کاخ و سرای بوده است)111 ،40( .
پل کاروان
از این پل در تاریخ بیهقی در ضمن شرح جنگ میان سلطان مسعود غزنوی و سلجوقیان در
سال 430هجری قمری 1038 /میالدی که در موضعی به نام علی آباد رخ داده یاد شده است (،18
)752و گمان میرود مربوط به نهر علیآباد ،یکی از نهرهای هژدهنهر بلخ ،بوده)150 ،40( .
محمّدمؤمن بلخی علیآباد را یکی از روستاهای نزدیک بلخ گفته است)107 ،68( .
پل چرخیان
نام روستا و پلی در نزدیک ی شهر بلخ بوده که در آنجا جنگ سلطان محمود غزنوی با
ایلکخان رخ داده است )161 ،40( .نام این پل را در منابع به امالهای گوناگون نوشته اند.
پل جموکیان
نام پلی بوده در نزدیکی بلخ که ناصر خسرو بلخی در سفرنامۀ خود از آن یاد کرده و در بین
دستگرد و بلخ در دوفرس خی بلخ قرار داشته است)123 ،81( .
دروازة بختی
به گفتۀ ابن حوقل دروازۀ بختی و یا به گفتۀ اصطخری و سمعانی دروازۀ یحیی ( )22 ،71و به
قول محمود بن امیر ولی دروازۀ عراق ()183 ،40که به گفتۀ احرار مختارف به دروازۀ آب و
باباچک چک نیز شهرت داشت ،یکی از دروازههای جنوبغربی شهر درون بلخ بوده است .این
دروازه ،از سدۀ دوازدهم هجری قمری /هژدهم میالدی به نام کدوخانه نیز یاد شده است)27 ،71( .
خواندمیر بلخی نیز در کتاب خود چند بار از دروازهیی به نام عراق یاد کرده است)30 ،71( .
محمّدصالح بن امیر عبداهلل مؤلف مزارات بلخ این دروازه را به اشتباه دروازۀ اکاشا گفته و محل
آن را در شمال شرقی شهر درون دانسته است )125 ،74( .واژۀ بختی شکل دیگری از بخدی است
که نام اوستایی بلخ بوده است.
این دروازه به شکل مربّع و قسمت باالیی آن نیمه مدوّر بوده و در دو سمت خود دو برج داشته
است و بخشی از باالی آن تا همین اواخر موجود بوده است)28 ،71( .
صالح محمّد خلیق 130
دروازة نوبهار
از دروازههای مشهور شهر بلخ است که اصطخری در مسالک و ممالک ،ابن حوقل در
صورت االرض ،و جیهانی در اشکال العالم از آن یاد کرده اند و نزدیک نوبهار بلخ قرار داشته است.
( )186 ،40به نوشتۀ واعظ بلخی ( ) 35 ،87این دروازه آهنین بوده است ،امّا در سدۀ ششم هجری
قمری /دوازدهم میالدی ،خزاعی ،حاکم بلخ در وقت خالفت عبّاسیان ،از سه دروازۀ آهنینی که ب ر
دروازهخانۀ نوبهار بودند یکی را برکند و به در سرای خود نهاد و یکی را به شهر خلم فرستاد و
واعظ بلخی در کودکی خو د دروازۀ سومی را بر دروازهخانۀ نوبهار دیده بود )36 ،87( .و این
خزاعی ،حاکم بلخ ،به گفتۀ عبدالحی حبیبی شاید همان جعفر ،والی بلخ ،و یا حمزه بن مالک
خزاعی باشدکه از سوی دربار هارونالرّشید در سال 177هجری قمری 793 /میالدی والی خراسان
بود .در اوایل سدۀ یازدهم هجری قمری /هفدهم میالدی این دروازه به نام سلطان احمد خضرویّه
یاد میشد)186 ،40( .
در دورۀ پادشاهی محمّدظاهر شاه در موزۀ استان بلخ دروازۀ دوپلهیی یی به نمایش گذاشته
شده بود که یکی از دروازههای نوبهار بلخ و متعلّق به سدۀ 11هجری قمری 17 /میالدی بود .این
131 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
دروازه در سال 1341هجری خورشیدی 1962 /میالدی به این موزه انتقال داده شده بود .در برگۀ
شناخت این دروازه که در کنار آن گذاشته شده بود ،نظر شماری از خاورشناسان در مورد آن نیز
نگاشته شده بود که گویا دروازه یی مشابه با آن در شهر حلب وجود داشته و به نام دروازۀ بغداد یاد
می شده است .این دروازه ،دو پلۀ چوبی حکّاکی شده بود که به طرف چپ آن تندیس یک انسان
در کنار یک شیر نشسته کنده شده بود .قسمتی از همین بخش ،متشکل از دو تخته بوده که
ضخامت هر کدام 7،8سانتی متر و پهنای آنها 81،39سانتیمتر بود .میانگین قسمت چپ دروازه،
1،28متر و بلندای آن 2،95متر بود .قسمت راست دروازه چندان سالم نبود و بر روی این قسمت،
دریچهیی به پهنای 40سانتی متر نصب گردیده بود )123 ،74( .در سال های 60سدۀ چهاردهم
هجری خورشیدی /سالهای 80سدۀ بیستم میالدی تمام آثار موزۀ استان بلخ برای محافظت بهتر از
خطر جنگ های تحمیلی به موزۀ ملّی کشور به کابل فرستاده شدند ،امّا در جنگهای کابل به غارت
رفتند.
در بیرون این دروازه ،گورستان مشهور نوبهار قرار داشت که مدفن بسیاری از دانشمندان بلخ
بود و امروز ویرانه های آن با گورهای احمد خضرویّۀ بلخی ،فاطمۀ بلخی و انوری ابیوردی بلخی
نمایان اند.
دروازة جهودان
دروازۀ جهودان یا یهود یکی از دروازههای شهر بلخ بوده که اصطخری و ابن ح وقل از آن یاد
کرده اند و امّا در متنهای پس از دوران مغولها از آن یادی نرفته است .روست ای جهودانک
زادگاه شهید بلخی احتما ًال در همان سمت قرار داشته است)185 ،40( .
دروازة شستبند
به قول اصطخری دروازۀ شستبند ،به قول ابن حوقل و جیهانی در صورتاالرض و
اشکالالعالم دروازۀ شستمن و به گفتۀ محمود بن امیر ولی بلخی دروازۀ اسالم؛ در غرب قلعۀ
هندوان یا شهر درون یا کهندژ بلخ قرار داشته است)185 ،40( .
دروازة هندوان
دروازۀ شرقی شهر بلخ بود و اصطخری ،جیهانی و ابن حوقل از آن یاد کرده ان د و از اوایل
دورۀ اسالمی به همین نام یاد میشد 28 ،71( .ـ ) 29به نوشتۀ محمود بن امیر و لی بلخی این دروازه
در زمان او یعنی نیمۀ یکم سدۀ یازدهم هجری قمری /به نام دروازۀ عشقآباد یاد میشد)187 ،40( .
دروازة شترخوار
شترخوار ،به گفتۀ محمود بن امیر ولی بلخی (به نقل از منبع )185 ،40نام ی کی از دروازههای
بلخ و منسوب به احمد شترخوار بلخی از یاران ابومسلم خراسانی بوده در شمال قلعۀ هندوان قرار
داشته است .این دروازه در سده های دهم و یازدهم هجری قمری /شانزدهم و هفدهم میالدی نیز به
همین نام یاد میشد.
دروازة جباخان
این دروازه که در گذشتهها احتماالً نا می دیگر داشته است یکی از دروازههای حصار بیرونی
شهر بلخ در سدۀ یازدهم هجری قمری /هفدهم میالدی بوده ( )136 ،69و نام آن برگرفته شده از
نام روستای جباخان واقع در جنوبغرب شهر بلخ بوده است.
قمری 16 /میالدی نام دیگری داشته است .شیبانیخان در سدۀ 10هجری قمری 16 /میالدی و سیّد
سبحانقلیخان در سدۀ 11هجری قمری 17 /میالدی هنگام حمله به بلخ کوشیدند تا از همین
دروازه به بلخ درآیند29 ،71(.ـ )30
مدرسة خلیلیّه
مدرسۀ خلیلیّه به نام قاضیالقضّات خلیل بن احمد بن اسماعیل (درگذشته در سال 481هجری
قمری 1088 /میالدی) مسمّا بوده است .به گزارش واعظ بلخی هنگامی که این قاضی پس از
فراگیری دانش در بلخ ،می خواست به غزنه برود ،به خواست مردم بلخ ،این شهر را ترک نگفت و
مردم برای او همین مدرسه را ساختند که تا حملۀ مغولها پابرجا بود 332 ،87( .ـ )333
مدرسة زندان
این مدرسه در زمان حکم رانی جعفر بن محمّد بن االشعث ساخته شد .یکی از بزرگان بلخ به
نام عبدالعزیز مقبری در کنار مسجد آدینه ،خانۀ بزرگی داشت که آن را به حاکم بلخ ،جعفر بن
محمّد ،بخشید و وی در آن کاخی ساخت و نی ز زندانی را که در آن زمین قرار داش ت ویران کرد و
به جای آن مدرسهیی ساخت که به نام مدرسۀ زندان معروف شد)36 ،87( .
نظامیة بلخ
نظامیۀ بلخ یا بزرگترین دانشگاه بلخ در زمان سلجوقیان به دستور نظامالمُلک ،وزیر دانشمند
تاجیک ،پی ریزی شد و در آن دانشمندان بزرگی برای تدریس گماشته شده بودند .رشیدالدّین
محمّد بن عبدالجلیل معروف به وطواط بلخی درگذشته در سال 573هجری قمری 1177 /میالدی
از دانشآموختهگان این دانشگاه بود)196 ،74( .
کاشیهای بسیار زیبا و در بخش باالیی با عبارت هایی به خطّ کوفی تزئین یافته بو د .در زیر این
135 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
برج ،سالطین سلجوقی و پسران شان و در روبهروی آن در دخمه یی دیگر ،دختران شان مدفون
بودند .در بحراالسرار فی مناقباالخیار( ،به نقل از منبع )97 ،8این برج به نام گنبد کبود و اطراف
آن به نام «گلزار» یاد شده است .این برج تاریخی در سدۀ چهاردهم هجری خورشیدی /بیستم
میالدی در زمان محمّدظاهرشاه هنگامی که غالمرسول پرهماچ استاندار بلخ بود حین بازسازی
روضۀ حضرت علی (ک) به گونۀ عمدی از میان برداشته شده است.
موجودیت این بنای تاریخی در کنار آرامگاه حضرت علی (ک) در دهکدۀ خیران بلخ (شهر
مزار شریف ام روزی) با توجّه به نام آن که با سلطان سنجر ،یک تن از پادشاهان توانمند سلجوقی
خراسان ،پیوند دارد میتواند نشانه یی از اهمیّت ویژۀ این محل و تأییدکنندۀ گزارشهای تاریخی یی
باشد که کشف آرامگاه حضرت علی (ک) را برای نخستینبار و ساختن نخستین بنای آن را در
زمان این پادشاه میدانند.
( )16 ،35این بنای تاریخی در بخشی از نیایش گاه مهری ـ زردشتی ـ بودایی نوبهار بلخ با هنر
معماری دورۀ ساسانی ساخته شده است و در سهکیلومتری جنوب شهر کنونی بلخ موقعیّت دارد.
ب ه گفتۀ مهندس آرش بوستانی که کار مرمت حفاظتی این بنا را از سال 1392هجری
خورشیدی 2013 /میالدی به پیش میبَ َرد ،این بنای تاریخی که در زمان ساخت 9گنبد داشته
است ،دارای پالنی شبستانی میباشد که از سه جهت (شمال ،غ رب و جنوب) محصور به
دیوارهای ضخیم (سترگ) چینهیی (پخسه یی) بوده و از داخل دارای 16ستون از جنس خشت
پخته با مالط گچ میباشد 10 .تا از این ستونها که به دیوارهای احاطوی متّصل اند ب ه صورت
دو استوانۀ مدوّر متّ صل بههم و 6ستون میانی به صورت استوانههایی به قط ر 152سانتیمتر و به
بلندای 450سانتیمتر از کف اصلی مسجد تا پاکار کمان مسجد میباشند .در حال حاضر آوار
ناشی از تخریب گنبدها تا بلندای یک و نیم متر از ستونها را در زیر خود پنهان کرده است.
دهانۀ این کمانها 4،20متر است که با استفاده از خشت پختۀ مربعی و مالط گل ساخته شده .در
کُل به شمول ضخامت دیوارهای پیرامونی ،مسجد تقریباً مربعی است به طول ضلع 20،50مت ر.
137 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
اگرچه امروز هیچ یک از 9گنبد این مسجد باقی نمانده است ،و لی با توجّه به هندسۀ بنا و
بقایای کمانها میتوان حد س زد که بلندای ازکف تا زیر گنبد در حدود 9،50متر بوده باشد.
ورود به مسجد از طریق 3دروازۀ شرقی میسّر بوده است .تمام سطحهای باالتر از پاکار کمانها و
تمام سطحهای دیوارهای داخلی مسجد با تزئینات گچبری با شکلهای گیاهی که تهزمینۀ آنها
را رنگ الجوردی تشکیل میدهد پوشانیده شده اند .همچنین ستونهای خشتی میانی دارای دو
نوار تزئینات گچی در پایین و میان به پهنای حدود 50سانتیمتر اند.
مصالح ساختمانی این بنای تاریخی را در اصل ساختمان ،آجرهای مربعی به اندازۀ 21در
21در 3،5سانتیمتر و در ستونهای مدوّ ر وسطی و ستون های متصل دیوار آن ،آجرهای به اندازۀ
10تا 15در 10در 4،5سانتیمتر و در آرایههای آن ،چونه تشکیل میدهند)142 ،43( .
به گفتۀ محمّدعظیم عظیمی (66 ،49؛ 240 ،50ـ )241نیز این مسجد شکل چهارگوشهیی با
ضلعهای 20در 19،5متر را داشته ستونهای میانی با قطر 156سانتیمتر و ستونهای متّصل به دیوار
به گونۀ جفت ،هرکدام به قطر 74سانتی متر از خشت پخته ساخته شده اند که در محیط بیرونی ،این
ستون ها به شکل شعاعی ،چیده شده اند .کمانها از سرستونیها آغاز میشوند و بیشتر شکل
هاللی یا نیم دایره را دارند و تنها در قسمت باالیی آن کمی نوکدار (چناقی) میشوند .این
موضوع در مورد تاق نماها نیز صدق میکند.
صالح محمّد خلیق 138
این ستونها با نگارههایی گچبریشده از گُل وگیاه بهویژه بادامچهها ،خرمابن ،برگ های
توت و برگها و پیچکهای تاک؛ و رواقها با گُل های نیلوفر که از گیاهان مقدّس آیینهای کهن
آریایی است آذین یافته اند.
ویرانههای این مسجد امروز مساحت 390متر مربع را فراگرفته اند)67 ،49( .
به گفتۀ خانم نانسی هچ دوپری ،باستانشناس آمریکایی ) 16 ،35( ،این مسجد از نمونههای زیبا
و ظریف آبادی های دوران سامانیان است و به باور مهندس شکیب سالک ،باستانشناس افغانستان،
( )67 ،41کامالً زیر تأثیر معماری رایج منطقه که متأثر از هنر ساسانی و بودایی و گندهارا است
ساخته شده است .نمای بیرونی این مسجد را با ساختمانهای اوایل دورۀ اسالمی در قاهره،
پایتخت مصر ،همانند میدانند )38 ،46( .ابن
بطوطه ،جهان گرد شناخته شده ،ساختمان مسجد بلخ
را از نگاه زیبایی با مسجدالحمرای شهر غرناطه در
هسپانیا ( ) 667 9و از نگاه بزرگی ستونها با
مسجدهای رباط الفتح مغرب برابرگذاری میکند،
ولی زیباتر از آنها میداند ) 42 ،44( .و امّا از قراین
گمان میرود که مقصد وی از مسجد بلخ مسجد
دیگری غیر از نهگنبد باشد.
برپایۀ گفتههای شهریار عدل ،باستان شناس ایرانی ،به نویسندۀ این کتاب ،این مسجد در همان
سالهای نخستین پس از ساختهشدن (در سال 203هجری قمری 819 /میالدی) در اثر زم ین لرزۀ
شدیدی که در بلخ رخ داد و یک چهارم بلخ را ویران کرد ویران شد و چون در ساح ۀ نیایشگاه
ل آن،
نوبهار موقعیّت داشت ،هم فرمان روایان و هم عامۀ مردم به خاطر پیشینۀ غیر اس المی مح ّ
چندان به بازسازی آن عالقهمندی نشان ندادند و همینگونه ویران باقی ماند.
وزارت اطالعات و فرهنگ کشور در سال 1352هجری خورشیدی 1973 /میالدی این مسجد
تاریخی را برای پیشگیری از گزند باد و با ران و آفتاب به آن ،با چتری آهنی پوشاند و از سال
1384هجری خورشیدی 2005 /میالدی به هم کاری هیأت باستانشناسی فرانسه در افغانستان1زیر
ـDAFA1
139 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
مراقبت جدّی و میدان پیرامون آن را زیر پژوهشهای باستانشناختی قرار داده است .ادارۀ اطالعات
و فرهنگ استان بلخ از آذر تا بهمن /1384نوامبر 2005تا ژانویۀ 2006میالدی دو جناح آن را با
پردهیی از پارچۀ نوع «ژیوتکستال» که از نفوذ برف و باران و تأثیر تابش آفتاب مانع میشود و اما
راه جریان هوا را نمیبندد به یاری هیأت باستانشناسی فرانسه در افغانستان و دفتر فرانسهیی «اکتید»
پوشانید ،در سال 1385هجری خورشیدی 2006 /میالدی بیشتر از 22جریب زمین غصبشدۀ
اطراف این بنای تاریخی را واپس به دست آورد و آن را به کمک هیأت باستانشناسی فرانسه در
افغانستان با دیواری گلی محاط ساخت و در سال 1387خورشیدی 2008 /میالدی در درآمدگاه
آن در دیوار جنوبی دروازه یی منبّتکاریشدۀ بزرگ دوپلّه یی از چوب چنار را نصب کرد .از آغاز
سال 1387خورشیدی /مارس 2008میالدی کار مرمت ف نّی رواق شکستۀ مسجد به همیاری
باستانشناسان فرانسهیی روی دست گرفته شد )2 ،32( .از سال 1391هجری خورشیدی2012 /
میالدی این بنای تاریخی از سوی وزارت اطالعات و فرهنگ به کمک مالی ایاالت م تّحدۀ آمریکا
توسّط بنیاد فرهنگی آغاخان و زیر نگاه ادارۀ اطالعات و فرهنگ استان بلخ زیر مرمت حفاظتی قرار
گرفت و در مرحلۀ یکم ،به هزینۀ 460هزار دالر آمریکایی ،پس از انجام دادن یک سلسله
آزمایش های ف نّی از جمله تعیین مقاومت این بنا در برابر لرزشهای احتمالی ،رواق شکستۀ آن با
تزریق و پرکاری مصالح ویژۀ ساختمانی ترمیم و فراز ستون ها و رواقها با الیاف شیشه یی و مصالح
ویژۀ ساختمانی تحکیم شد.
همچنان کار ساختن الحاق یّه ها در طرف راست در ورودی محوطۀ این بنای تاریخی ،از 12
اردیبهشت تا 9شهریور سال 1393هجری خورشیدی 1 /مه تا 31اوت 2014میالدی ،به هزینۀ
15000دالر آمریکایی از کمک های ایاالت متّحدۀ آمریکا توسط بنیاد فرهنگی آغاخان انجام داده
شد.
مرحلۀ دوم مرمت حفاظتی مسجد نهگنبد از آبان 1393هجری خورشیدی /نوامبر 2014
میالدی برای مرمت دیوارهای تاریخی بنای مسجد از کمکهای ایاالت م تّحدۀ آمریکا توسّ ط بنیاد
فرهنگی آغاخان آغاز شده و قرار است تا 10دی 1396هجری خورشیدی 31 /دسامبر 2017
میالدی ادامه یابد.
کار سرسبزسازی میدان پیرامون این بنای تاریخی در سال 1385هجری خورشیدی2006 /
میالدی توسط هیأت باستانشناسی فرانسه در افغانستان آغاز یافت و سپس از سوی ادارۀ اطالعات و
صالح محمّد خلیق 140
فرهنگ استان بلخ و فرمانداری شهرستان بلخ و از سال 1392هجری خورشیدی 2013 /میالدی از
سوی بنیاد فرهنگی آغاخان ادامه داده شد.
در پای دیوار شمالی این بنا آرامگاه قاضی یونس بن طاهر نصیری ،دانش مند تاجیک و
نویسندۀ کتاب البهجت در ذکر اصحاب ابوحنیفه (رح) و نخستین شیخ االسالم بلخ در زمان غزنویان
(درگذشتۀ سال 411هجری قمری 1020 /میالدی) ،واقع است .در پیش روی مسجد نهگنبد
استخری که با چنارهای کهنسالی احاطه شده است وجود دارد و مردم از سدههای گذشته تا امروز
در عرفۀ عید گوسپندکشان به این جای تاریخی در سایهسار آن چنارها گرد میآیند و نیایش و نذر
ج
و خیرات می کنند و بدین باور اند که ثواب ادای حج را مییابند و از همینرو این مسجد را ح ّ
پیاده نیز نامیده اند .مردم همچنان در آستانۀ جشن باستانی نوروز و در روزهای نوروز و در
چهارشنبهها نیز در این محل به انجامدادن نیایش و نذر و خیرات میپردازند.
از مسجد نه گنبد در کتاب فضایل بلخ نوشتۀ ابوبکر عبداهلل بن عمر واعظ بلخی (نوشته شده در
سدۀ ششم هجری قمری /دوازدهم میالدی) ضمن معرفی قاضی یونس بن طاهر نصیری چنین یاد
میشود (« :شیخ) پنجاه سیم ،یونس بن طاهر النصیری است و کنیت او ابوالقاسم رحمه اهلل علیه و
141 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
ساکن بلخ بوده ،و از رؤسای علمای بلخ است .و او را روایات بسیار است ،و کتاب بهجه در ذکر
اصحاب ابوحنیفه رحمهه اهلل از تصانیف اوست .و اوّل کسی که به اسم شیخ االسالم در بلخ موسوم
شد و معروف گشت اوست .و در سنۀ احدی عشر و اربع مائه [ 411هجری قمری 1020 /میالدی]
وفات کرد ،و در مقبرۀ پنج رش دفنش کردند .و تربت او ظاهر (است) در مقابلۀ نهگنبدان ،و به
اجابت دعاها و یافتن مرادات و قضای حاجات معروف (است) 319 ،87( ».ـ )320
برج عیّاران
این برج تاریخی در کنج جنوب غرب دیوارهای تاریخی شهر بلخ در یکونیمکیلومتری مرکز
شهر موقعیّت دارد و ساختۀ سدۀ 2هجری قمری 8 /میالدی است.
این برج ،بنایی است دایروی و دارای یک گنبد و هشت رواق ازخشت پختۀ مربعی و گل که
بر مسندی هشتگوش ه از خشت پخته بر فراز دیوار حصار تاریخی بلخ در گوشۀ جنوبغربی آن
قرار گرفته است و از رواقهای آن درون و بیرون شهر را میتوان دیدبانی کرد .سطح دیوارهای
بخش باالیی برج و گنبد آن از درون و بیرون گچ مالی شده و امّا مسند برج آجرنماست.
صالح محمّد خلیق 142
ویچلوف (به نقل از منابع 661 ،9؛ 48 ،48؛ )138 ،74در سال 1301 /هجری خورشیدی/
1922میالدی از این برج دیدن کرده و دربارۀ آن می نویسد« :برج ،بنایی است هشت ضلعی که قطر
میدان فوقانی آن 16آرشین1می باشد .میدان فوقانی برج را پنجره و دیواری احاطه کرده است که
هشت راه دارد و قسمت مرکزی برج را سقفی حکّ اکیشده پوشانیده است .راه ورودی برج از
سوی شمال است .از برج تمام شهر را میتوان مشاهده نمود».
برجهایی به نام عیّاران در بخارا و سمرقند نیز وجود داشته اند661 ،9( .؛ 48 ،48؛ )139 ،74
ابومسلم خراسانی یا بهزادان (زادهشده در سال 100هجری قمری 718 /میالدی و کشته شده در
سال 137هجری قمری 754 /میالدی) پسر بنداد هرمزد ،از تاجیکان خراسان ،و یاران عیّارش ه نگام
آوردن پنهانی پیکر حضرت علی (ک) از راه مرو ،چهارجوی ،ترمذ و کالف به دهکدۀ خیران بلخ
یا شهر ام روزی مزار شریف ،شبی را در بلخ در همین موضع که در آینده به برج عیّاران شهرت
یافت گذشتانده اند.
این بنای تاریخی در جنگهای سال های 60و 70سدۀ چهاردهم خورشیدی 80 /و 90سدۀ
بیستم میالدی آسیب دیده بود که در سال های 1385و 1386هجری خورشیدی 2006 /و 2007
میالدی از سوی وزارت اطالعات و فرهنگ کشور مرمت و بازسازی گردید.
1
ـ آرشین ،واحد طول است از آرنج تا نوک انگشتان .در عربی به آن ذراع میگویند.
143 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
ساختمان این آرامگاه ،یک در ورودی منبّتکاری شده از چوب چنار دارد که همزمان با
خود ساخت مان در سدۀ چهارم هجری قمری /دهم میالدی ساخته شده است .این دروازه در سال
1385هجری خورشیدی 2006 /میالدی دزدی شده بود که خبر آن در رسانههای کشور بازتابی
گستره یافت ،امّا در اثر کوشش های نیروهای کشفی و امنیّتی استان بلخ ،در سال 1391هجری
خورشیدی 2012 /میالدی دوباره به دست آمد و به دسترس ادارۀ اطالعات و فرهنگ استان بلخ
قرار داده شد و از آن زمان در موزۀ محلّی متعلّق به این اداره نگهداری میشود.
امام ابوحفص بن برعش بن یحیی از دانشمندان و فقیهان بزرگ و شناختهشدۀ تاجیک در
سدۀ سوم هجری قمری /نهم میالدی است.
برخی از تذکره نویسان ،کنیت او را ابوحفیظ و
جدّش را مرتعش نیز نوشته اند .این فقیه بلخی
در زهد و ورع نیز جایگاه بلندی داشت و از
اوتاد و ابدال شمرده میشد 24 ،29( .ـ )25
ورسجی ( به نقل از منبع )25 ،29در
تذکره المشایخ نوشته است که ابوحفص با
حضرت امام اعظم (رح) صحبت داشته و نزد
امام ابویوسف (رح) دانش آموخته است و امام
شافعی (رح) گفته است که :در روی زمین
هیچکس را دانشمندتر و زاهدتر از ابوحفص
ندیده ام .ابوحفص در روزگار حضرت امام
صادق (رض) قاضی القضّات بلخ بود و مردم در
حلّ مسایل فقهی و دانشهای دیگر از محضر او
استفاده میکردند .وی در سال 241هجری
قمری 855 /میالدی در بلخ چشم از جهان
پوشی د و در روستای سمرقندیان بلخ در کنار رود بلخ به خاک سپرده و آرامگاهش به نام «مزار
بلند» تا کنون مرجع اخالصمندان است 24 ،29( .ـ)25
صالح محمّد خلیق 144
آرامگاه های احمد بن خضرویۀ بلخی و فاطمۀ بلخی قرار است در سال 1394هجری
خورشیدی 2015 /میالدی از سوی وزارت اطالعات و فرهنگ کشور به کمک مالی دولت
145 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
جمهوری فیدرال آلمان توسّط بنیاد فرهنگی آغاخان زیر نظر ادارۀ اطّالعات و فرهنگ استان بلخ
مرمت محافظتی شوند.
ابوحامد احمد بن خضر معروف به ابن خضرویۀ بلخی ،زاهد ،متصوّف و دانشمند تاجیک،
(درگذشتۀ سال 240
هجری قمری854 /
میالی) در بلخ زاده
شده است)58 ،30( .
وی بزرگانی مانند
ابراهیم ادهم ،بایزید
ابوتراب بستامی،
ابوحفص نخشبی،
و حدّاد نیشاپوری
حاتم بن عنوان بلخی را دیدار کرده و از پیروان حاتم اصم بلخی (درگذشتۀ سال 239هجری
قمری 851 /میالدی) بوده است ،37( .ج 143 ،1ـ )144تألیفات او عبارت اند از :کتاب الرّعایه
بحقوقاهلل در آداب صحبتکردن ،درجات المقبلین و تفسیر قرآن کریم ،37( .ج 145 ،1ـ )146
فاطمۀ بلخی ،همسر ابن خضرویۀ بلخی ،از بانوانی است که در تصوّف جایگاه بلندی دارد.
برخی از پژوهش گران یادداشت هایی را که احمد بن خضرویۀ بلخی از درس های تفسیر استادش،
ابوعبداهلل صالح ترمذی ،گردآورده بود به همسرش ،فاطمۀ بلخی ،نسبت داده اند ،37( .ج )145 ،1
شخص صاحب حال و فقه و کمال خوانده و وفاتش را 305هجری قمری 917 /میالدی دانسته
است .گور این دانشمند در شمالشرق روستای شنگل آباد شهرستان دولتآباد بلخ قرار دارد (،29
18ـ )19و امّا ورسجی (به نقل از منبع ) 19 ،29در تذکرۀ مشایخ بلخ گور او را در درون شهر بلخ
میداند.
شهرستان چهارکنت استان بلخ در پهلوی روستای بابا علی شیر موقعیّت دارد.
روستای شادیان ،خود یک جای باستانی و تاریخی این سرزمین است که در آن بقایای آثار
باستانی از دورههای زردشتی و بودایی موجود اند و بیهقی (به نقل از منبع )264 ،40در تاریخ خود
147 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
در دو موضع ،از آن به نام «شادیاخ» یاد کرده است؛ و انوری ابیوردی بلخی ( )620 ،10در وصف
بزرگی و کرم صاحب ترمذ ،نیز اشاره یی به آن دارد:
دی ز من پرسید معروفی ز معروفان بلخ
از شما پوشیده چون دارم عزیز شادخی
و اما این روستا پس از سدۀ یازدهم هجری /هفدهم میالدی در کتاب بحراالسرار فی
مناقب االخیار اثر محمود بن امیر ولی کتابدار بلخی ،کتاب جریدۀ بلخ اثر محمّدمؤمن بلخی و
متن های دیگر به همین نام کنونی شادیان شناخته شده و سالها گردشگاه فرمانروایان محلّی بلخ
بوده است 264 ،40( .ـ )265
بخشی از این رواق ،گذرگاه مردم و آبی است که از سوی جنوب کوهساران شادیان به سوی
شمال به دشت شادیان جریان دارد.
منفذ رواق با فراخای 3متر ،قطر 4متر و بلندای 4متر از خشت پُختۀ مربعی به اندازۀ 04در 26
در 26سانتیمتر و مصالح ساختمانی سیاه چونه یعنی ترکیبی از ریگ ،چونه و خاکستر ساخته شده
است و بخشهای تهداب و کرسیها در پشت خشتکاری به بلندای 1تا 1،5متر با سنگ های
رودخانهیی و سیاهچونه کار شده اند.
در مجموع این ساختمان دارای پهنای 8متر به شمول منفذ رواق ،و فراخای 3متر و بلندای 8
متر میباشد که در گذشته ها در سمت شمال آن از نقطۀ باالیی رواق به بلندای خ ود ساختمان،
اتاقهای گنبدی یی از خشت پُخته و سیاهچونه ساخته شده بودند که پنجرههای آن رُو به شمال باز
میشدند .برای برآمدن به این اتاقها از جناح غرب سمت جنوب رواق پلهگانی از مواد ساختمانی
مذکور تا فراز بام رواق کشیده شده است و هر پله دارای روشنیدانهایی بوده که رُو به سوی
جنوب داشتند .این پلهها پس از رسیدن بر فراز بام رواق دوباره به پایین به سوی اتاقها امتداد
مییافتند .از این پله ها و روشنیدانها امروز تنها 7تای آن و نشانههایی هم از اتاقها باقی مانده اند.
این رواق و ساختمانهای وابسته به آن در هنگام تهاجم مغولها به بلخ یکی از پاسگاههای
تسخیرناپذیر مردم بلخ برای مدافعۀ مناطق کوهستانی از پیشرَوی مهاجمان به شمار میرفت.
«گرونتمیج» 1
در سال 1390هجری خورشیدی 2011/میالدی شرکت راهسازی آلمانی به نام
در هنگام بازسازی شاهراه مزار شریف ـ چهارکنت که از آن تنگی میگذرد در مشوره با ادارۀ
1
ـ Grontmij
صالح محمّد خلیق 148
اطالعات و فرهنگ استان بلخ برای تحکیم این بنای تاریخی برنامهیی را روی دست گرفته است که
به زودی انجام داده خواهد شد )2 ،31( .کار نقشهبرداری این بنای تاریخی را در سال 1393هجری
خورشیدی 2014 /میالدی را برای بازسازی آن ،مهندس آرش بوستانی انجام داده است.
آرامگاه چهارگنبد
آرامگاه چهارگنبد که در گذشتهها به نام آرامگاه خواجه روشنایی نیز شهرت داشته است در
سهکیلومتری غرب شهر بلخ در بیرون از حصار تاریخی شهر در سهصدمتری شمال شاهراه بلخ ـ
شبرغان قرار دارد1و از بناهای دورۀ سامانیان بلخی(سدۀ 4هجری قمری 10 /میالدی) است.
ساختمان این آرامگاه از گل و آمیزۀ خشتهای خام و آجرهای به اندازۀ 25در 25در 4و
4،5سانتیمتر ،به شکل مربعی با درازا و پهنای 12،3در 12،3متر و ابعاد درونی 8،5در 8،5متر
ساخته شده است .روی دیوار اصلی چهارگوشه پایه یی هشت ضلعی و گنبد و گوشواره ساخته
شده اند)171 ،42( .
1
ـ از اندازهگیریهای مهندس آرش بوستانی
149 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
در داخل آرامگاه خواجه روشنایی یا بابا روشنایی در قسمت وسط دیوار و همچنان تاقچۀ
دیوار جنوبی کتیبههایی به چشم می خورند که در آنها تاریخ بنای مجدّد آرامگاه و مرمت آن
حک شده است ،امّا تاریخهای مندرج در کتیبهها از بین برده شده و خوانده نمی شوند و تنها قسمتی
از کتیبۀ وسط دیوار نسبت ًا سالم بوده در آن نام مدفون ،خواجۀ عالینسب یاد شده است 60 ،71( .ـ
رفته اند1 . )61این کتیبه ها اکنون از بین
احرار مختارف ( )61 ،71و نیز الهامه مفتاح ،نویسندۀ جغرافیای تاریخی بلخ و جیحون و
مضافات بلخ )187 ،74( ،معمار آرامگاه خواجه روشنایی یا چهارگنبد را خواجه یوسف چشتی
میدانند و گفته اند که نام این معمار در قطعۀ حک شدۀ داخل آرامگاه به روشنی خوانده میشود:
گر بخواهی ج ّد او را چه نوشت
یوسف ابن احمد مولود چشت ()61 ،71
به گفتۀ احرار مختارف )62 ،71( ،به نقل از گالینه پوگاچینکاوا ،این احتمال نیز وجود دارد که
یوسف بن احمد معمار آرامگاه نبوده بل که کسی باشد که با کمک مادّی وی این آرامگاه در میا ن
سدههای 8و 9هجری قمری 14 /و 15میالد ی ساخته شده باشد .آن گونه که از بقایای کتیبه
معلوم میشود ،یوسف بن احمد مسافرت های درازی را انجام داده است .یکی از کسانی را ک ه در
این حظیره مدفون است به نام ابراهیم یاد کرده اند ) 62 ،71( .مختارف به نقل از سبحانقلینامه
داستانی را میآورد که گویا روزگاری در اینجا مدرسهیی بوده و خواجه روشنایی در آن برای
چهل تن از دختران درس میداده است .هنگامی که دشمنان میخواستند به این مدرسه هجوم
بیاورند به دعای خواجه روشنایی در صحن مدرسه سوراخی پیدا شده و خواجه با دختران در آن
درآمدند و از نظرها پنهان شدند .تا این که پس از سالها ،حاکمی برپایۀ خوابی ک ه در این مورد
میبیند ،دستور میدهد تا در آن جا این آرامگاه را بسازند .این آرامگاه از گذشتهها زیارتگاه
خاص و عام است .سیّد سبحانقلی خان یک تن از حاکمان بلخ پیش از مجالس و شکار ب ه زیارت
خانقاهی که سیّد حسن با صوفیان دیگر در آنجا میزیستند و همچنان به آرامگاه خواجه روشنایی
و مزار خواجه سنگین میرفت)62 ،71( .
1
ـ برپایۀ مشاهدات عینی.
صالح محمّد خلیق 150
دربارۀ خواجه روشنایی در متن های بسیار کهن یادی نرفته است و امّا در کتاب عجایب
الطّبقات تألیف محمّدطاهر بن ابیالقاسم نوشتهشده در سال 1059هجری قمری 1649 /میالدی این
آرام گاه متعلّق به ادهم ،پدر سلطان
ابراهیم شناخته شده و همچنا ن در
و نیز کتاب کتاب اخبارالطّالبین
اخبارالسّالکین نوشتۀ میرزا احمدجان
فارد (درگذشته در سال 1324
هجری قمری 1906 /میالدی) در
و مسجد اعمار ذکر
مسکنگزین شدن موالنا خرد عزیزان
مرشد ابن یمین شبرغانی در دهکدۀ
خواجه روشنایی از این آرامگاه به نام
پدر ابراهیم ادهم یاد شده است و قبر
میر خرد عزیزان نیز در جنوب آن
واقع است 137 ،4( .ـ )140
دربارۀ ادهم در تذکرهها چیزی
نگاشته نشده است و امّا پسرش
ابواسحاق ابراهیم بن ادهم بن
منصور ،عارف و زاهد معروف تاجیک سدۀ 2هجری قمری 8 /میالدی است و در تذکرهها پدر او
را از م لوک خراسان گفته اند .دربارۀ پیوستن او به زهد داستانهای گوناگونی آورده اند)80 ،37( .
او در بلخ زاده شد و پس از بیرون شدن از بلخ به نیشاپور ،عراق ،شام و حجاز رفت .وفات او را به
اختالف روایات ،در سال های 161و 162هجری قمری 778 /و 779میالدی میدانند و بنابر گفتۀ
بسیاری از مؤرخان وی در جنگی با رومیان بیمار شد و درگذشت 82 ،37( .ـ )83ابن بطوطه
آرام گاه او را در شهر جبله و خانۀ او را در شهر بلخ دیده است)83 ،37( .
151 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
هجری قمری 9 /و 10میالدی باشد )191 ،74( ،در محدودۀ چهارباغ باجی در نزدیکی آرامگاه
خواجه اکاشا در شرق بلخ موقعیّت دارد )48 ،711(.از نوع معماری ساختمان آن معلوم میشود
که این آبدۀ تاریخی نَ ه مسجد بل که فقط آرامگاه است .ساختمان این آرامگاه دارای 16،2متر
درازا و 4،25متر پهناست و در پیش روی آن ایوان سقفدار پهن مستطیلییی است با ضلعهای 7تا
8متر .درآمدگاه آن رو به جنوب قرار دارد .در درون ساخت مان ،دو سنگ گور گچبری شده و
1
ـ به گفتۀ محمّد حنیف حنیف بلخی ،ورسجی وفات خلف بن ایّوب را دراول رمضان سال 305هجری قمری19 /
فوریۀ 918میالدی و گور او را در جایی میداند که اکنون به نام چهارباغ باجی یاد میشود .حبیبی دربارۀ او میگوید:
ابوسعید خلف بن ایّوب عامری بلخی از علمای حدیث و فقه است که در تاریخ نیشاپور وفاتش 215هجری قمری/
830میالدی و در المنتظم ابن جوزی 220هجری قمری 835 /میالدی گفته شده و صاحب ترمذی از او یک حدیث
نقل کرده است 22 ،29( .ـ )23
صالح محمّد خلیق 152
رفها و در گنبد درونی دخمۀ حظیره دیده میشوند .این ساختمان از خشتهایی به اندازۀ 28در
28در 4،5سانتیمتر و مالط گلی ساخته شده است)174 ،42( .
ساخت مان این بنا مشتمل بر ایوان و محراب بزرگ و گورخانه بوده و گورخانۀ آن نیمهویران
است و از شمال با دیوار گلی محدود شده است .در محوطۀ آن ،باغچۀ گُلکاریشده یی وجود
دارد)181 ،74( .
به گفتۀ مردم محل ،در این آرامگاه ،شخصی به نام خواجهعبدالباقی مدفون است ()192 ،74
که نامش با کتابدار سیّد سبحانقلیخان مطابقت دارد )76 ،71( .دیوارهای این آرامگاه از خشت
پخته و بسیار منظم مرمت شده بودند و بخشی از گنبد همچنان محفوظ مانده بود )191 ،74( .این بنا
به گفتۀ مختارف شاید از آثار سده های 10و 11هجری قمری 16 /و 17میالدی باشد)76 ،71( .
این بنای تاریخی در حدود یک سدۀ اخیر از دید دانشمندان افتاده بود و حتّا در فهرست
آبدههای تاریخی بلخ نامی از آن دیده نمیشد ،تا اینکه نویسندۀ این کتاب از روی منابع تاریخی
به موجودیّت آن پی بُرد و مهندس آرش بوستانی توانست از آن عکسهایی را تهیّه بدارد و برای
ثبت آن در فهرست آبدههای تاریخی اقدام گرد ید .آنگونه که دیده میشود از این بنای تاریخی
اکنون گنبدی باقی نمانده است و دیوارهای آن شکستوریختی بسیار دارند.
153 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
ساختمان این آرامگاه ،گنبدی و دارای دهلیز و حجرههاست و از خشت پخته و خام مربعی و
گل ساخته شده است )698 ،9( .اندازۀ این خشت ها در ردیف پایانی 23،5در 23در 4سانتیمتر و
در ردیف باالیی و در قسمت تاق 28در 28در 5سانتیمتر است )171 ،42( .به گفتۀ مختارف ،این
بنا ایوانی دارد که در دو سوی آن اتاقهایی قرار گرفته اند .باالی گورخانهها دو گنبد است.
پیش تاق آن بسیار ساده و تنها با محرابها تزئین شده است ) 62 ،71( .گنبد آن از سوی درون با
نگارههای گچبریشده و رنگآمیزیشده آذین یافته است که برخی از نگارهها افتاده اند .در
درآمدگاه این آرامگاه دو سنگ شکستۀ مرمر دیده می شوند که تزئین گردیده اند ،ولی با مهارت
حکّاکی نشده اند .متن لوحه از بین برده شده و تنها در یک قسمت آن کلمۀ یادگار خوانده
میشود)65 ،71( .
صالح محمّد خلیق 154
برنارد اوکین در اثری که در معرفی بناهای دورۀ تیموریان دارد ،این بنا را از همان دوره
میداند و مینویسد :این بنا گنبدخانهیی هشت ضلعی است که درآمدگاه مستطیلشکلی در جنوب
به آن متصل میباشد .موارد مشابهی از تزئین گچبری بههمبافته و رسمیبندی زیر گنبد و
تاقچههای هشتضلعی را می توان در مدرسۀ خرگرد و در مسجد حوض کرباس در نزدیکی
هرات یافت؛ اگرچه الگوهای موجود در این نمونهها آنقدر که با لوحهای تزئینی پس نشسته
تشکیل شده با تَویزههای1صعودی شکل نگرفته اند .ترکیب ستارههای نوکتیز و چندضلعیها با
طرحهای موجود در شیوۀ تزئین ،بیشتر گرهبندی هندسی شناخته می شوند تا رسمیبندی .به گفتۀ
2
پوگاچینکاوا ،تاقبندی شبکۀ سهکنجی گستردۀ هشتی درآمدگاه نیز شبیه مسجد حوض کرباس
است؛ هرچند نمونههای متعدّ دی از نیمۀ دوم سدۀ 15میالدی مانند خانقاههای واقع در پوران
زیارتجا 3ارتباط نزدیکتری به هم
دارند .در عین حال ،برای این بنا به دلیل
نداشتن پوشش بدنۀ بیرونی و تزئینی آن
و نیز این گمان که این وقفه در برنامۀ
ساختمانی «احتماالً در دورۀ پرمخاطر ۀ
بعد از مرگ شاهرخ در سال 851هجری
قمری 1447 /میالدی روی داده و در
درازای دهۀ [ 60هجری قمری]50 /
میالدی ادامه یافته است» نباید استثناء قایل ش د .نخست ،کامالً درست نیست که پوشش بدنۀ تزئینی
بیرونی را «واقعاً ویژهگی معیاری در معماری تاریخی آرامگاه دورۀ تیموری» دانست .شمار فراوانی
ال پوشش تزئینی بیرونی
از بناهای دورۀ تیموری ،شامل چندین آرامگاه در اطراف هرات ،یا اص ً
ندارند و یا پوشش آنها قابل مالحظه نیست .در اینجا آرامگاههای واقع در آزادان و لنگر به همراه
بناهایی چون خانقاه صدرالدّ ین آرمانی و مساجد جمعه و زیارتجا و غوریان را به یاد انسان
میآورد .افزون بر این تا آنجا که در نماهای بیرونی بنا مشاهده میشود ،هیچ اثری از
1
ـ باریکۀ تاق یا کمان.
2
ـ محلّی است در شمالغرب شهر هرات.
3
ـ نام دهکدهیی در جنوبغربی شهر هرات.
155 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
قاببندی های تزئینی پسنشستهیی (تاقنما) چون قاببندیهای روی پشت بغلها که بعدها آنها را
با کاشی معرّ ق پوشانده اند ،به چشم نمیخورد .همچنین ،دلیل ناقصبودن بنا که پوگاچینکاوا آن را
فقدان گنبد دوپوشۀ بلند برشمرده است در اینجا دیده نمیشود .آرامگاههای آزادان ،لنگر و
شاهزاده عبداهلل نمونههای دیگری از گنبدهای یکپوشه استند که هیچ نشانی از ساختمان ناتمام را
ندارند .دوم ،آرامگاه میر روزهدار بسیار شبیه آرامگاه شاهزاده عبداهلل [در کهندژ مُصَ َّرخ1هرات]
است و بنابراین همانندی آن بیشتر به پایان سد ۀ 15مربوط میشود تا به میانۀ آن .آرامگاه شاهزاده
عبداهلل دارای ایوان است ،در حالی که آرامگاه میر روزهدار دارای
هشتی گنبددار است؛ به جز این مورد ،نقشههای آنها واقع ًا
یکسان اند .چون آرامگاه میر روزهدار رو به قبله نیست؛ از اتاق
غرب هشتی ،که مشابه نمازخانۀ آرامگاه شاهزاده عبداهلل است،
مانند اتاق مقابلش برای سکونت استفاده می شده است .بنابراین ،این
بنا قابلیّ ت ایفای کارکردهای یک بقعه را دارد 281 ،90(2.ـ )282
در کنار آرامگاه میر روزهدار سه دخمۀ خشتی بلند به شکل
مربع با آرایههایی زیبا در یک ردیف قرار دارند که ساختمان
آنها با سبک معماری این آرامگاه شبیه است172 ،42( .؛ )698 ،9بخشی از دیوارهای شرقی و
شمالی دخمۀ اولی که اندازۀ آنها 7،4در 7،7متر است و هر یک 1،5متر بلندا و 73سانتیمتر پهنا
دارد از خشتهای پختۀ به اندازه های مختلف ساخته شده است .این دخمه که در نزدیکی آرامگاه
میر روزهدار واقع است در مقایسه با مقبره های معمولی سمرقند که با سنگ مرمر تزئین شده اند ،با
خشت های کوچک و ساده زینت یافته اند .دیوار شرقی به سه بخش تقسیم شده است .درازای
بخش پهلویی 2،16متر و بخشهای دیگر هر کدام 85سانتی متر است .دیوار شمالی به بلندای یک
و نیم متر تا اندازهیی از دیوار شرقی متفاوت است .در وسط فرش دخمه و نیز در قسمت
جنوبشرق آن دو گور کمارتفاعی از خشت دیده میشوند 66 ،71( .ـ )67
1
ـ مُصَرَّخ ،نام محلّی است در هرات و در لغت به معنای فریادرس و یاریگر.
2ـ این بخش از کتاب برنارد اوکین را مهندس آرش بوستانی از زبان انگلیسی به فارسی برگردان کرده است.
صالح محمّد خلیق 156
در دخمۀ دوم که در غرب دخمۀ اول قرار دارد ،بخشی از دیوار با بلندای 12تا 50سانتیمتر
دیده میشود .این دخمه 18سانتی متر بلندا دارد و از روی سبک ساختمان خود با دخمۀ اوّل
همزمان است)67 ،71( .
دخمۀ سوم ،دست ناخورده باقی مانده است .اندازۀ دیوارهای شرقی و شمالی آن هر کدام 6
سانتیمتر و تهداب آن نسبت به دو دخمۀ دیگر نازکتر است .بین خشتهای دخمه با رنگ آبی
تیره تزئین شده است .ساخت دیوار شرقی با طرح ستارههای ششپر و خشتهای ششضلعی
صورت گرفته و با خشت های کوچک آبی تیره و آسمانی تزئین شده است .دیوارهای مرکزی
دخمۀ سوم 9،2سانتی متر و دیوارهای کناری آن هر کدام 9،8سانتیمتر اندازه دار ند .دخمۀ سوم نیز
مانند دخمۀ اوّل بامپوش بوده و از درون گلمالی شده است و دروازۀ خروجی آن در سمت جنوب
است .رویهم رفته هر سه دخمه نمای زیبایی دارند ،امّا چشمانداز آرامگاه میر روزهدار دیدنیتر
است ) 93 ،4( .ابوبکر محمّد بن احمد اسکاف از فقیهان تاجیک بلخ بود که از عبداهلل فلّاس دانش
آموخت و دانش آموزی را تا پیری ادامه داد .ابوبکر سعید را از شاگردان او گفته اند .او در سال
333هجری قمری 944 /میالدی درگذشت و امّا آرام گاه او به گفتۀ مؤلف فضایل بلخ (نگاشته شده
در 610هجری قمری 1213 /میالدی) در دروازۀ نوبهار بلخ بوده است )296 ،87( .جامی در
نفحات االنس (به نقل از منبع ) 19 ،29به نقل از ابوعبداهلل خفیف آورده که ابوبکر اسکاف مدّت
سی سال روزهدار بود و در حال ت روزهداری از جهان رفت.
و امّا برخی از نویسندهگان معاصر ،آن را آرامگاه میر نعمتاهلل (درگذشته در 14شوال 960
هجری قمری 2 /اکتبر )1553میدانند که از خلفای مخدوم اعظم کاسانی (94 ،4؛ )698 ،9و پسر
میر عبدالباقر بوده است.
این بنا باری در دورۀ تیموریان در سدۀ 9هجری قمری 15 /میالدی مرمت گردیده است،9( .
)698
وزارت اطّالعات و فرهنگ کشور این بنای تاریخی را در 16مرداد 1393هجری خورشیدی/
7اوت 2014میالدی از کمکهای دولت فیدرال آلمان به هزینۀ 12هزار دالر آمریکایی توسّط
بنیاد فرهنگی آغاخان زیر مرمت حفاظتی قرار داد تا درزهای گنبد و شکستوریختهای دیگر آن
گرفته شوند .قرار است کار مرمت تا 11دی 1394هجری خورشیدی 1 /ژانویۀ 2016م یالدی به
پایان برسد.
البته این آرامگاه نمی تواند متعلّق به حضرت ابوهریره (رض) ،صحابی مشهور ،باشد و گما ن
میرود این ابوهریر ه یک تن از مشایخ گمنام بلخ باشد که هویّت وی در متن های تاریخی ،هنوز
معلوم نیست.
منار زادیان
منار زادیان ،که در نوشته های ام روزی به نام منار زاهدان نیز آمده است ،از ساختههای دورۀ
سامانیان (سدۀ 4هجری قمری 10 /میالدی) یا دورۀ غزنویان (سدۀ 5تا نیمۀ سدۀ 6هجری قمری/
11تا نیمۀ 12میالدی)1و کهن ترین منار اسالمی برجامانده در کشور است که در دهکدهیی به
همین نام از مضافات شهرستان دولتآباد استان بلخ در چهلکیلومتری شمال شهر بلخ و
یازدهکیلومتری خاور مرکز شهرستان دولتآباد موقعیّت دارد .بلندای کنونی آن 17.74سانتیمتر،
محیط آن 16متر و قطر آن 4.70سانتیمتر است .برای باالرفتن از آن باید 64پله را پیمود697 ،9( .
ـ )698
این منار از خشت پخته و گچ ساخته شده و آرایههای خشتی آن از روی زمین آغاز میشوند و
به کمربند کتیبۀ باالیی میرس ند .نوع آرایهبندی باال و پایین کمربند کتیبه با بخشهای دیگر منار
تفاوت دارد و بسیار پُرکار و ظریف و گونهیی مشبک کاری آجری و با منارهای دور ۀ غزنویان
بسیار همانند است .خود منار همانندی فراوانی با منار جام دارد و پایۀ هردو استوانهییشکل است.
() 170 ،42
بر بدنۀ این منار عبارتهایی حک شده اند که در قسمت پایینی چندان خوانا نیستند(،50
153ـ ) 154و امّا در بخش باالیی منار از سوی بیرون این جمله با خشت به روش ویژه یی نگارش
یافته است :هذا المناره لبناء امیراالجل یمینالدّوله محمود )51 ،48( .در بخش باالیی منار ،واژۀ «اهلل»
به ترتیبی خاص دورتادور منار را احاطه کرده است49 ،49( .؛ 153 ،50ـ )154
1
ـ در منابع گوناگون این منار را از ساختههای سدۀ 5هجری قمری 11 /میالدی و یا سدۀ 8هجری قمری 14 /میالدی
دانسته اند و باستانشناسان زمان ساخت آن را سال 502هجری قمری 1109 /1108 /میالدی تخمین زده اند)698 ،9( .
159 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
در وسط این مناره در کتیبه یی به خط ثلث برجسته نگاشته شده است که :امر کرد به بنای این
منارۀ بزرگ معتمدالدّوله فخراالمه ابوجعفر محمّد بن علی .معمار این منار ،عبدالرّحمان بن
عبدالرّحیم است که
نام وی در بخش
ط
باالیی آن به خ ّ
کوفی آمده است.
این منار در میان
مسجد جامع محل به
دوهزار گستردهگی
مترمربع قرار دارد و
پیوست با این مسجد
آرامگاه کسی به نام
حضرت صالح (رح) با
ساختمانی گنبدییی
از گل ،واقع است،9( ،
)698امّا سر آن گور
به سوی قبله قرار
گرفته است و با
مسلمانان گورهای
همانندی ندارد،48( .
)51
آرامگاه حضرت
صالح را عامّۀ مردم متعلّق به حضرت صالح پیامبر میدانند که برپایۀ شواهد تاریخی پنداری
نادرست است .دکتر سیّد مخدوم رهین1،آن را به صالح ،سپهساالر سلجوقیان ،نسبت میدهد و امّا
1
ـ بنابر اظهارات شفاهی دکتر سیّد مخدوم رهین به نویسندۀ این کتاب.
صالح محمّد خلیق 160
افتادهگی گور ،بر خالف گورهای مسلمانان ،از شرق به غرب نشان دهندۀ آن است که باید از یکی
از قدّسین آیین های یکتاپرستی دوره های پیش از اسالم آریانا باشد.
آرایههای هنری برجسته با گچبری ظریف منار زادیان شبیه آرایههای مسجدی در بُست اند و
معماری و خشتچینی آن به معماری و خشتچینی ساختمان آرامگاه حاتم واقع در شهرستان
چمتال بلخ شباهت دارد.
دربارۀ سبب ساختن این منار روایتهای گوناگونی وجود دارند و از جمله اینکه محمود
غزنوی در کنارههای رود آمو گرمابه و کاروانسرای و پلی ساخته بود تا کاروانهای بلخ و بخارا از
آنها استفاده کنند و برای این که مسافران ،رهگذران و جهانگردان در دشتهای فراخ این محل
در شبانگ اهان راه را گم نکنند این منار یا گُلدسته را ساخت و بر فراز آن مشعلها میافروختند تا
کاروانها را راهنما باشد)2 ،66( .
بخش باالیی این منار در زمان نایب محمّدعلمخان ،استاندار بلخ در دورۀ امیر شیرعلی خان،
از بین رفته است .گردشگرانی که ام روز به دیدن این منار میروند از پلههای درون آن بر فراز آن
میبرآیند و از همانجا منار را تکان می دهند و منار مانند درخت عرعر میجنبد)51 ،48( .
هیأتی از وزارت اطالعات و فرهنگ در سال 1387خورشیدی 2008 /میالدی احجام کار
مرمت محافظتی آن را برآورد کرده ،امّا هنوز به مرمت آن گامی عملی برداشته نشده است و از قرار
معلوم در سال 1394هجری خورشیدی 2015 /میالدی به مرمت آن اقدام خواهد شد.
این مسجد و محراب آن در دورۀ تیموریان به گونۀ زیبایی کاشی کاری و نیز در دورۀ
جمهوری محمّدداؤودخان ( 1352ـ 1357هجری خورشیدی 1973 /ـ 1978میالدی) مرمت شد.
( )90 ،49در سال 1388هجری خورشیدی 2009 /میالدی در اثر آبخیزی ر ودخانۀ بلخاب اتاق
گنبدی چشمه و گنبد جنوبی مسجد ویران شدند و بخشهای دیگر مسجد نیز زیر تهدید
آبخیزی ها قرار گرفتند .ادارۀ اطالعات و فرهنگ استان بلخ در همان سال ،برآورد احجام کار
بازسازی اتاق ،حفظ و مرمت مسجد و ساختن دیوار استنادی یی را در کنار رودخانه به درازای 150
متر انجام داد و برنامۀ مرمت مسجد و بازسازی اتاق چشمه و ساختن دیوار کنار رودخانه به هزینۀ
7538550افغانی از بودجۀ توسعه یی وزارت اطالعات و فرهنگ کشور زیر نظر ادارۀ اطالعات و
فرهنگ استان بلخ توسط یک شرکت ساخت مانی خصوصی در 25آبان سال 15 /1391نوامبر
2013میالدی آغاز شد و در 25اردیبهشت سال 14 /1393مه 2014میالدی به انجام رسید .این
مسجد توسّ ط دکتر سیّد مخدوم رهین ،وزیر اطالعات و فرهنگ کشور ،رسماً بازگشایی و به
بهرهبرداری سپرده شد.
صالح محمّد خلیق 162
بر فراز گور وی از سوی وزارت اطّالعات و فرهنگ کشور بنای مکعبییی با در ورودی بسیار
تنگ ساخته شده بود که هیچ گونه زیبایی هنری نداشت و امّا در سال 1392هجری خورشیدی/
2013میالدی همزمان با به سازی پارک مرکزی شهر باستانی بلخ و مرمت مسجد جامع تاریخی
خواجه ابونصر پارسا ،از کمک های دولت فیدرال آلمان و توسّط بنیاد فرهنگی آغاخان ساختمان
زیبایی به درازای 7،20متر و پهنای 7،20متر و بلندای 3،90متر از آجرهای مربعی که دارای چهار
رواق در چهار سو است ساخته شده است.
رابعه دختر کعب بلخی ،شاعربانوی مشهور تاجیک در سدۀ 4هجری قمری 10 /میالدی و
همروزگار سامانیان و رودکی ،نخستین زن سخنور زبان فارسی دری است )81 ،30( .او به گفتۀ
هدایت درمجمعالفصحا (به نقل از منبع )81 ،30از مَلکزاده گان است و پدرش در بلخ و قزدار و
163 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
بست در حوالی قندهار و سیستان فرمانروایی می کرد .کعب پسری به نام حارث نیز داشته است.
عوفی ( )61 / 2 ،52رابعه را جزو شاعران آل سبکتگین میداند .هدایت در مجمعالفصحا (به نقل از
منبع )81 ،30رابعه را شاعری میداند که به زبانهای فارسی دری و تازی شعر میگفته و به یکی
از غالمانش به نام بکتاش میلی داشته که انجامش به ع شق حقیقی کشیده است و برادرش به اثر
بدگمانی او را کُشته است .هدایت همچنان سرگذشت او را در مثنوییی به نام «گلستان ارم» به نظم
درآوره است)81 ،30( .
موالنا عبدالرّحمان جامی در نفحاتاالنس ( )629 ،22او را از زنان پارسا ،زاهد و صوفی
شمرده و از قول ابوسعید ابوا لخیر گفته است که رابعه بر غالمی عاشق بود ،امّا عشقش از گونۀ
عشقهای مجازی نه.
شیخ فریدالدّین عطار نیشاپوری در مثنوی «الهینامه» (به نقل از منبع )73 ،72داستان شورانگیز
و مفصّلی دربارۀ او دارد .بر مبنای این داستان ،رابعه دختر کعب ،حاکم بلخ ،پس از درگذشت پدر
به برادرش حارث که جانشین پدرش است سپرده شد .رابعه پنهانی دلباختۀ یکتن از غالمان
حارث به نام بکتاش شد و برای او شعر میسرود؛ تا
سرانجام حارث به این راز پی بُرد و دستور داد تا
بزنند و بکُشند. رابعه را در گرمابهیی رگ
سرودههایی که از رابعه به یادگار مانده اند
نشاندهندۀ نگرش ژرف او به زیباییهای آفرینش و
سرشار از شور عشق و تخ یّل و عاطفه اند .به نام
رابعۀ بلخی در شهر مزار شریف ،مرکز استان بلخ،
در سال 1384هجری خورشیدی 2005 /میالدی
خیابانی مسمّا شده است و نیز دبیرستان دخترانهیی
در شهر کابل به نام اوست .از این شاعربانوی بلخی 7غزل 4 ،دوبیتی و 2بیت مفرد به جا مانده که
مجموعاً 55بیت میشوند)73 ،72( .
این هم نمونۀ سخن او در ستایش نوروز بلخ:
ز بس گُل که در باغ ماوا گرفت
چمن رنگ ارتنگ مانا گرفت
صالح محمّد خلیق 164
این پل به درازای ،64پهنای 5متر و بلندای 14متر با سه دهانۀ رواقی بزرگ برای مسیر اصلی
رودخانه و یک دهانۀ رواقی کوچک برای حقآ بۀ شهرستان بلخ از آجرهای مربعی به اندازههای
27در 27در 4سانتیمتر 27 ،در 27در 5سانتیمتر و 26در 26در 4سانتیمتر و مالط ریگ و
چونه ساخته شده و سدهها راه رفتوآمد مردم و کاروانها بوده است .شماری از پژوهشگران آن
را همان پل خطب میدانند که در تاریخ روضهالصّفا و متنهای تاریخی دیگر آمده است ()698 ،9
و یا گمان میرود این پل همان پل «جموکیان» باشد که حکیم ناصر خسرو بلخی در سفرنامۀ خود
از آن نام میبَ رد و در بازگشت از سفر دراز خود به بلخ از آن پل گذشته است ( )123 ،81و امّا به
روایت نسخۀ متأخّ ری از رسالۀ هفتاد مشایخ بلخ نوشتۀ موالنا محمّدصالح ورسجی (به نقل از منبع ،4
111ـ )112این پل با نام امام ابوجعفر محمّد بن ابیبکر بن ابیالقاسم بن ابینصر بلخی (درگذشته
صالح محمّد خلیق 168
در سال 511هجری قمری 1117 /میالدی) ارتباط دارد .به گفتۀ این مؤلف ،آرامگاه این شیخ در
نزدیکی این پل ،امروز به نام میرقاسم که شکل تحریفشدۀ نام جدّش ابی القاسم است شناخته
می شود و این پل هم به فرمایش او ساخته شده که در اصل پل امام محمّد بکر بوده و در گفتار
مردم به پل امام بکری معروف شده است .برپایۀ افسانه یی در ادبیّات شفاهی مردم بلخ ،بنیادگذار
این پل پیرزن نکوکاری بوده که برای خدمتگزاری به مردم ،از درآمد فروش تخم مرغ هزینۀ
ساختن آن را فراهم آورده است.
قاضیالقضّات شیخ االسالم محمّد بن ابیمحمّد ابیالقاسم بن ابیالقصیر [ابیبکر] درگذشته در
سال 511هجری قمری 1117 /میالدی ،در نجوم ،فقه و حدیث دسترسی داشت و به خانوادۀ
بزرگ و محترمی متعلّق بوده است .از او این نظم عربی را نیز نمونه میآورند:
اذا مطلب امساکه (و) ادراکه محجه
فی اوّل سواء ،فالنجاح مؤمل
رفده 2 و ان نلت1اقوم الجهد
فان عطاءاهلل اسنی و اجزل
و کن واثقاً3باهلل فیما ترومه
فلیس غل غیره اال معول 348 ،87(4ـ )349
این پل در اثر آبخیزیهای رود بلخاب همواره آسیب میبیند .واپسین آبخیزی این
رودخانه در سال 1388هجری خورشیدی 2009 /میالدی رخ داد که به بخشها ی ی از این پل زیان
رساند .وزارت اطالعات و فرهنگ کشور حفاظت و مرمت این بنای تاریخی را در دستور کار
1
ـ روان شاد حبیبی در پاورقی نگاشته است :در اصل واضح نیست ،نلت ،نلن ،ظن؟ به نظر میآید.
2
ـ در اصل :افوام الجهد رفده؟ رفل هم؟
3
ـ در اصل :وابقاً.
4
ـ روان شاد حبیبی در پاورقی نگاشته است :این ابیات در اصل سخت مشو ّش و مغشوش است ،چون مرجع یک نسخه
است ،به حدس ن وشته شد ،که مستلزم خطاست و شاید قرائت صحیح تری مطابق به اصل داشته باشد .بنابراین اگر حدس
من به خطا باشد ،دانشمندان نکتهرس عفو خواهند فرمود .معنی آنچه در متن است چنین خواهد بود :اگر مطلبی باشد
که نا یافت ویافت آن در آغاز مساوی باشد ،پس دریافت آن بهتر است و اگر کوشش استوار داشته باشی آن را نصیب
خود گردان ،زیرا که بخشش خدا باالتر و نیکتر است .و در آن چه بخواهی بر خدا تکیه کن ،زیرا هیچ زوالنه ـ اگر
خدا آن را تغییر دهد ـ درخور کفایت نیست (هر مانعی که خدا نخواسته باشد مؤثر نیست).
169 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
خویش قرار داد ،امّا مهندسان تا هنوز راهی برای مهارکردن جریان آب رودخانه و یا تغییر موقتی
مسیر جریان آب از زیر آن پل به سویی دیگر ،پیدا نکرده اند و خطر آبخیزی ها در آینده همچنان
پابرجاست.
در سالهای پسین به خاطر حفاظت این پل راه رفتو آمد ماشینها را از آن بسته اند و ماشینها
از پل بتونییی رفتوآمد میکنند که در سال 1384هجری خورشیدی 2005 /میالدی در ن زدیکی
آن در امتداد شاهراه قیرریزیشدۀ مزار شریف ـ شولگره ساخته شده است.
آرامگاه حاتم
آرامگاه حاتم یا بابا حاتم از ساختههای دورۀ غوریان (سدۀ 6هجری قمری 12 /میالدی) است
و در دهکدۀ امام صاحب شهرستان چمتال استان بلخ در حدود شصت کیلومتری باختر شهر مزار
شریف در مسیر راه پیشین مزار شریف ـ آقچه در میان باغ ی به فراخای چهل جریب موقعیّ ت دارد.
بلندای این ساختمان از سطح زمین 9،8متر ،پهنای دیوارهای آن 1،30متر و بلندای دیوارها
به 8،5و درازای آن ها به 5،9متر میرسد141 ،43( .؛ ) 63 ،49درون ساختمان آراسته با
کمانهایی است که در سطح درونی آنها انواع خطهای زیبا و گُ ل و گیاه و کتیبهها به گونۀ
هنرمندانهیی به روی گچ کندنکاری شده اند)63 ،49( .
به گفتۀ بانو دوپری ( )24 ،35ساختمان این آرامگاه ،چهارگوشۀ گنبدی یی از خشتهای
هم گون است و در درآمدگاه آن کتیبۀ روشنی که هنرمندانه کندن کاری شده نصب است .سقف و
دیوارهای این ساخت مان از سوی درون با مقرنسکاری و گچبری آذین یافته که با طرح های
خشتی بخشهای بیرونی آن همانند اند.
صالح محمّد خلیق 170
برایند پژوهشها بیانگر آن است که آرام گاه حاتم در روزگار خود از نگاه شیوۀ مهندسی و
آذینبندی و نقشۀ ساخت مانی خود بیمانند بوده است .این آرامگاه بر روی نقشه یی چهارگوشه با
دیوارهای مستطیلی ساخته شده و در چهار زاویۀ آرامگاه بر روی دیوار ،ستونهایی با دورنمای
هشتضلعی قرار دارند .در دو سوی دروازۀ آرام گاه که در جنوب واقع است از بیرون یک یک
ستون آراسته با نگارههایی گچبریشده از گُل و برگ و هما نند آهو قرار گرفته اند .دَورادَور
ط کوفی فرا گرفته است .بر سر دروازه کلمۀ طیّبه به گونۀ نیمهبرجسته
دروازه را کتیبۀ بزرگی به خ ّ
در میان آرایههایی از گُل و برگ و نگاره های گیاهان دیگر نمایان است .رنگ درون ساختمان
تباشیری بوده که با گذشت روزگار رنگ نخودی به خود گرفته است و در برخی از جاهای آن
رنگ فیروزهیی نیز دیده میشود .آن گونه که هویداست در درون آرامگاه با دقّتی بیشتر کار شده
و بخش بزرگی از آن با شکلهای گوناگون هندسی و نگارههایی از گُل و برگ مقرنسکاریشده
و گچبری شده چنان آراسته شده است که بیننده را به شگفتی وامیدارد)46 ،46( .
171 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
به گفتۀ عبدالغفار صفا 45 ،46( ،ـ ) 46ارزش تاریخی و هنری این آرامگاه هنگامی آشکارا شد
که در سال 1365هجری قمری 1946 /میالدی ( )45 ،46یا 1377هجری قمری 1958 /میالدی
( )64 ،49بانو ژاکلین پاول ،یک عکّاس آمریکایی ،پس از بازد ید از آن ،تصویرهایی از آن را
منتشر کرد .این بانو تصویرهای این بنا را همراه با گزارشی کوتاه دربارۀ ارزش باستانشناختی آن به
هیأت باستانشناسی فرانسه در افغانستان تحویل داد .انتشار این تصویرها انگیزۀ رویکرد
باستانشناسان و بنگاههای باستانشناسی از جمله هیأت باستانشناسی فرانسه در افغانستان ،بانو
سوردل 1،باستانشناس انگلیسی ،ملکیان شروانی و دکتر بیفار به مطالعۀ این بنای تاریخی گردید.
دربارۀ تاریخ ساختن این آرامگاه دیدگاه های گوناگونی وجود دارند؛ عبدالحی حبیبی (،26
ج )152 ،1برپایۀ گزارش طبقات ناصری ت ألیف قاضی منهاج سراج جوزجانی ،آن را از ساخته های
دورۀ غوریان می داند ،ملکیان شروانی (به نقل از منبع )143 ،16از دورۀ غزنویان دانسته به بررسی
همانندیهای آن با ساختمانهای آرامگاه شاه اسماعیل سامانی در بخارا ،آرامگاه ارسالن شاهزیب
1
ـ Soredel
صالح محمّد خلیق 172
(در منبع 64 ،49بنای اعراب آقا در مشهد) در مشهد ،آبدۀ دریوزهگان در جنوب فرارودان و
شماری از بناهای تاریخی دیگر در خراسان و فرارودان آن روزگار پرداخته است و بانو سوردل (به
نقل از منبع 64 ،49؛ ) 259 ،50و موردن (به نقل از منبع ) 45 ،46آن را از ساخته های دورۀ
سلجوقیان میشمارند.
و امّا عبدالغفار صفا ( ) 45 ،46با تأئید گفتۀ عبدالحی حبیبی خاطرنشان میسازد که «اگر
موجودیّت کلمههای «ملکه» و «العالیه» در کتیبۀ آرامگاه درست باشد ،به گزارش منهاج سراج
(حدود 589ـ 673ق 1193 /ـ 1274میالدی) ،این همان «ملکۀ معظّمۀ جاللالدّنیا والدّین ،دختر
نامور غیاثالدّین محمّد بن بهاءالدّین سام غوری ( 558ـ 559هجری قمری 1163 /ـ 1164میالدی)
است ،که به امرش این بنای مجلّل را ساخته اند.
معمار این بنای تاریخی ،محمّد بن احمد بن محمود از معماران چیره دست دورۀ غوریان بوده
که حبیبی نام او را در مدرسۀ «شاهمشهد» جوند نیز یافته است.
در کنار این آرامگاه مدرسه و مسجدی زیبا و مهمانخانهیی نیز وجود داشته اند که ویرانههای
آنها تا امروز پابرجا اند .گمان زده می شود که این الحاقیههای آرامگاه پیشینۀ چه ارصدساله داشته
باشند)139 ،16( .
کار مرمت این بنای تاریخی در فروردین سال 1357هجری خورشیدی /مارس 1978میالدی
از سوی هیأت مشترک باستان شناسان افغانستان و و زیر نگاه مهندس فرانسهی ی ،فرنس دووالنی ،و
هم سرش آغاز شد و در طی دو دورۀ کار به پایان رسید (65 ،49؛ )260 ،50که دربردارندۀ برنامۀ
مرمت گنبد به گونۀ اصلی آن ،تجدید و یکسانسازی مرمتکاریهای پیشین و مرمت کتیبۀ
جوانب گنبد ،استوارنگه داشتن گنبد با بستن سیخ مقاوم آهنی به دَور دایرۀ استنادی آن ،نصب
دوبارۀ کتیبۀ سر دروازه و فرودآوردن آستانۀ دروازه به سطح اصلی آن)47 ،46( .
در فرایند مرمتکاری هنگامی که خاک صحن پیرامو ن آرامگاه برداشته می شد در کنار دیوار
خاوری آرامگاه 12گور و همچنان پارچههای سفالی و سکّههای دورۀ اسالمی از جمله سکّهیی به
نام سلطان مسعود اوّل که پیشینۀ 900ساله دارد کشف شده اند)47 ،46( .
دانشمندان با مطالعۀ متن کتیبۀ این آرامگاه بدین باور اند ک ه این بنای تاریخی آرامگاه
شخصی به نام «ساالر خلیل سیّد» است (45 ،46؛ )50،259و امّا دیدگاه آنانی که آن را آرامگاه
حاتم اصم میدانند از نگاه مطابقت نام ،بسیار نزدیک به صواب است.
173 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
ابوعبدالرّحمان حاتم بن عنوان بن یوسف ،اصمّ بلخی دانشمند و عارف بزرگ د ورۀ خالفت
معتصم عبّاسی و هم روزگار شقیق بلخی است .احمد خضرویّۀ بلخی از شاگردان او بوده است.
حاتم اصم پیروان بیشماری در بلخ داشت و درکتابهای اهل تصوّف از سخنان وی نقل قول های
بسیار زیادی صورت گرفته است .او روایاتش را از طریق شقیق بلخی ،سعید بن عبداهلل ماهیانی،
رجاء بن محمّد و دیگران نقل کرده و شماری از دانشمندان دیگر مانند عبداهلل ب ن سهل رازی،
احمد خضرویّۀ بلخی ،ابوتراب نخشبی و محمّد بن مُکرم صفّار از طریق او روایت کرده اند .در
تاریخ التراث العربی از دو اثر حاتم نام برده شده است:
1ـ ثمانی مسایل ،که از طریق شق یق بلخی نقل شده و یک نسخۀ خطّی از آن در کتابخانۀ
فاتح به شمارۀ ( 2/4494من 45ب 56آ ،سال 605هجری قمری 1208/میالدی) موجود است؛
2ـ الفواید و الحکایات و االخبار ،که آن هم از طریق شقیق بلخی و دانشمندان د یگر نقل
شده است و یک نسخۀ خطّی آن در کتابخانۀ الظّاهریّه در مجموعۀ شمارۀ 13/94نگهداری
میشود.
حاتم اصمّ بلخی در سال 237هجری قمری 851 /میالدی در روستای واشگرد در حاشیۀ نهر
چمتال به بیماری اسهال در گذشت و در همین محل به خاک سپرده شد و اکنون آرامگاه او در قبله
یا باختر آرامگاه امام زین العابدین بن عقیل واق ع است و دارای گنبد و بارگاه میباشد 258 ،37( .ـ
)264
نهر امام نامیده میشود ) 94 ،40( .باری در سدۀ سیزدهم هجری قمری /نوزدهم میالدی هنگام
پادشاهی امیر عبدالرّحمان خان این آبدۀ تاریخی به سبک معماری ساده و بدون بازسازی آرایهها
مرمت شده بود؛ امّا بخشی از ساختمان با اصالت تاریخی خود در کنار این ساختمان نو به جا
مانده است که مع ّرف سبک و شیوۀ معماری و نگارهها و آرایههای دورۀ غوریان است ( )45 ،46و
توسّط معماری که ساختمان آرام گاه حاتم را ساخته بنا یافته است)62 ،49( .
ادارۀ اطالعات و فرهنگ استان بلخ در آخر سال 1389هجری خورشیدی /اوایل 2011
میالدی کار مرمت این آرامگاه و آرامگاه حاتم و مدرسه و مسجد آنها را به ارزش دوازده میلیون
و پنجصد هزار افغانی برنامه ریزی کرده وتصویرها و گزارش بررسی خود را به وزارت اطالعات و
فرهنگ سپرده بود ،امّا کار مرمت آن ها تا اکنون آغاز نشده است.
این آرامگاه در برخی از منابع ،متعلّق به امام زین العابدین بن عقیل گفته شده است و امّا دربارۀ
این که وی که بوده است ،در منابع دست داشته کدام اشاره یی وجود ندارد و احتمال می رود که وی
175 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
یکی از مشایخ گم نام بلخ بوده است .برخی از مردم آن را به اشتباه منسوب به امام زینالعابدین
(رض) ،چهارمین امام شیعیان و فرزند امام حسین (رض) ،نیز میدانند.
استاد بود و در دربار سلطان سنجر سلجوقی کار میکرد .فتوحی شاعر به اشارۀ حکیم سوزنی
شعرهایی در هجو بلخ سروده به نام انوری انتشار داد که از اثر آن انوری زیر تهدید مردم بلخ قرار
گرفت و به قاضی حمیدالدّین بلخی پ ناه برد و برای دفاع خود قصیدۀ معروف سوگندنامۀ خود را
سرود .سپس سلطان عالءالدّین غوری او را به دربار خود فراخواند و
امّا انوری نپذیرفت ،83( .ج 212 ،205 ،1ـ )213در تاریخ وفات او
اختالف است و در منابع گوناگون از 540تا 597هجری قمری /
1145تا 1200میالدی آمده است و از این میان ،سال 587هجری
قمری 1191 /میالدی را با توجه به رویدادهای دوران زندهگی او
میتوان پذیرفت 57 ،10( .ـ )58انوری در بلخ وفات یافت و در
جوار گور سلطان احمد خضرویّۀ بلخی به خاک سپرده شد .خواجه
فریدالدّین احول اسفراینی شاعر معروف سدۀ هفتم هجری قمری/
سیزدهم میالدی (به نقل از منبع )59 ،10در قصیدهیی سروده است:
باد اگر بَرَد به بلخ ،آب ز بحر شعر من
177 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
دُور و نزدیک در کنار استخرها گرد هم آمده به شادی می پرداختند .از استخر زنانه امروز نشانی
نیست و امّا استخر مردانه در یکصدمتری آرامگاه تا هنوز پابرجاست .در باختر این استخر اتاق
گنبدییی برای نمازگزاردن زایران و بههمینگونه در جنوب آن مهمانخانهیی و در خاور آن
حویلی متولّی این آرامگاه قرار دارند.
برپایۀ گفتههای مردم ،حضرت سلطان خواجه روشنایی یا باباروشنایی از جملۀ هفت برادری بود
که همه اهل معرفت و پیشوای طریقت بودند و در روزگار سلطانالعلما بهاولد میزیستند .برپایۀ
همین روایتهای مردم ،آرام گاه یکی از این برادران به نام خواجهگرگسوار در ترمذ و از دیگران
در روستاهای استانهای بلخ و جوزجان واقع اند)2 ،70( .
است و در پهلوی دهکدهیی به نام بهاءالدّین در بیرون دیوارهای خاوری شهر بلخ موقعیّت دارد .این
بنا در دورۀ خوارزمشاهیان یکی از مدرسههای بسیار معروف بلخ بود و دانش آموزان زیادی از بلخ
و گوشهوکنار ایران کهن در آنجا از محضر سلطانالعلما دانش فرا میگرفتند .این مدرسه از
خشتهای مربعی خام و گل با دیوارهای ضخیم و رواقهای محرابی و بام گنبدی بلندی ساخته
179 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
شده و پیوست با خود ،حجرههایی فراوانی برای درسخواندن و اقامت دانشآموزان و دانشمندان
مسافر داشته است.
این بنای تاریخی دارای یک گنبد بلند در وسط و چهار گنبد دیگر در دو طرف ب ا نورگیرهایی
بوده است و شالودۀ آن را خشتهایی خ ام به اندازۀ 27در 27در 4سانتیمتر و دیوارهایی با قطر
110سانتیمتر تشکیل میدهند که امروز بخش بزرگی از گ نبد اصلی و گنبدهای اطراف و
دیوارهای آن ویران شده و ویرانههای تاقها ،رواقها ،حجرهها و چلهخانههای کوچکی با
سقفهای گنبدی در گوشههای آن نمایان اند58 ،49( .؛ )247 ،50
به گفتۀ مختارف ( ) 50 ،71نقشۀ این بنا شباهت زیادی به خانقاه دارد و سالن اصلی،
محراب ها ،حجره های هر کنج و چهار حجرۀ مسلسل در قسمت جنوب بنا آثار بسیار باشکوه و گواه
بر هنر مردم سدههای گذشته میباشند .در حومۀ شمالی آن نیستان فراخی دیده میشود که
روزگاری گردشگاه و بازیگاه موالنا جالل الدّین خوردسال بوده است .در آستانۀ تهاجم خونین
مغولها ،هنگامی که سلطانالعلما یکجا با موالنا جاللالدّین خوردسال و خانواده و شماری از
دوستان و ارادتمندان خود با کاروان بزرگی بلخ را ترک گفتند ،این مدرسه متروک شد و با
سرازیرشدن لشکر خونریز چنگیز در سال 618هجری قمری 1221 /میالدی به بلخ ،رو به ویرانی
صالح محمّد خلیق 180
گذاشت .در سدههای متأخر پیروان طریقت نقشبندیّه ،بخشهایی از این مدرسه و حجرههای آن را
بازسازی و به خانقاه خویش مبدّل کردند .صوفی دوستمحمّد صحّ اف ،یکتن از پیشوایان این
طریقت ،سالها در این خانقاه به ارشاد و برگزاری محفل های عرفانی میپرداخت.
زمین وقفی متعلّق به این مدرسه به شمول گورستانی قدیمی که در جنوب خاوری آن موقعیّت
دارد حدود 9جریب است و در جنوب آن در میان درختان ،آرامگاه حسین خطیبی ،نیای موالنا
جاللالدّین محمّد بلخی و چند گوری بیسنگنوشته از بزرگان طریقت نقشبندیّه نمایان است .در
181 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
مسیر راه کوچیدن سلطان العلما در بلخ ،ماندابی وجود دارد به نام «کول انبوه» که برپایۀ یک افسانۀ
مردمی ،جای پدرود جمعیّت انبوه بلخیان با کاروانیان سلطانالعلما بوده و از اشکباری مردم پدید
آمده است.
از سال 1383هجری خورشیدی 2004 /میالدی کشور ترک یّه آماده گی خود را برای بازسازی
این مدرسه و ساختن مسجد ،وضوخانه ،مسافرخانه ،کتابخانه ،تاالر همایشها و نشستها،
ایستگاه ماشین ها و باغی در پهلوی آن ،ابراز داشته و در سال 1387هجری خورشیدی2008 /
میالدی هزینۀ بازسازی مدرسه و ساختوساز الحاقیّههای آن را به ارزش بیشتر از سه میلیون دالر
در نظر گرفته است )4 ،15( .در زمستان سال 1392هجری خورشیدی 2013 /میالدی هیأتی از
کشور ترک یّه نقشه یی را برای ساختن مجتمع مربوط به این مدرسه به مساحت حدود 35جریب زمین
به رهبری استان بلخ پیش کش کرده است و امّا تا کنون گامی عملی در این راستا برداشت ه نشده
است.
سلطانالعلما بهاء ولد محمّد بن حسین بن احمد خطیبی ،از دانشمندان نام ور تاجیک ،در
سال 543هجری قمری 1148 /میالدی در بلخ در روستایی که ام روز به نام بهاءالدّین یاد میشود،
زاده شد .او پس از این که شهر بلخ را ترک گفت به نیشاپور و از
آن جا به بغداد رفت و پس از زیارت خانۀ خدا چهار سال را در
مالطبه و هفت سال را در الرنده ،یکی از شهرهای آسیای
کوچک ،گذراند و سرانجام به فراخوان سلطان عالءالدّین کیقباد
( 617ـ 633هجری قمری 1220 /ـ 1236میالدی) ،پادشاه سلجوقی
روم ،به قونیّه ،مرکز فرمان روایی او ،اقامت گزید و در آنجا به
ارشاد پرداخت و در سال 628هجری قمری 1231 /میالدی در
همان جا از جهان چشم پوشید .یگانه اثر او کتاب «معارف» است در
چهار جزء در تصوّف و فقه و دانشهای متداول دیگر و رویدادهای زندهگی همروزگاران
گمنامش که موالنا آن را «فواید والد» نامیده است .این اثر از گنجینه های گرانبهای زبان فارسی
دری است که سه جزء نخست آن در یک جلد در سال 1333هجری خورشیدی 1954 /میالدی و
جزء چهارم در یک جلد در سال 1338هجری خورشیدی 1959 /میالدی به تصحیح استاد
بدیعالزّمان فروزانفر در ایران به چاپ رسیده است 180 ،30( .ـ )181
صالح محمّد خلیق 182
درآورد و اباقان ،شاه مغولی ،در مخالفت با این اقدام با او جنگید و او را شکست داد .مَلک
شمسالدّین بن ابیبکر ( 642ـ 675هجری قمری 1245 /ـ 1277میالدی) از شاهان تاجیک کرت،
از این که در برابر تصرّف بلخ از سوی براق خان واکنشی نشان نداده بود مورد خشم اباقان قرار
گرفت و توسّط او زهر خورانده شد 238 ،1 ،25( .ـ )240
در دورۀ تیموریان ،بلخ یکی از شهرهای مهم راهبردی شمرده می شد .هنگامی که امیر تیمور
برای بسیج نیرو با
برادرزن خود ،امیر
حسین به بلخ آمد،
در بلخ اولجای
از بوغاسالوز
مغولها سوی
حکومت میکرد.
امیر تیمور و امیر حسین سال ها در خدمت هم بودند ،تا این که میان آن دو اختالف پیدا شد و امیر
حسین به بلخ آمد ( 252 ،53ـ )253و قلعۀ هندوان را در سال 769هجری قمری 1368 /میالدی
مرمت کرد ( )48 ،53و مردم را به زور به آنجا اسکان داد و آنجا را مرکز فرمانروایی خود
برگزید 252 ،54(.ـ )253تیمور به بلخ لشکر کشید و در سال 771هجری قمری 1369 /ـ 1370
میالدی بر امیر حسین بن مسالب پیروز شد و او را در بلخ کُ شت و مردم را از قلعۀ هندوان بیرون
کرد و آن را با خاک یک سان ساخت )28 ،68(.تیمور در همان سال پادشاهی خود را در بلخ اعالن
کرد و در حالی که قلمرو گسترده یی از خود به جا گذاشته بود در سال 807هجری قمری1404 /
میالدی درگذشت)253 ،54( .
پس از تیمور ،شاهرخ ( 807ـ 851هجری قمری 1404 /ـ 1446میالدی) اساس دولت تیموری
هرات را گذاشت )266 ،54( .او در سال 809هجری قمری 1407 /میالدی برای فرونشاندن
درگیریهای میان شهزاده گان تیموری ،به بلخ لشکر کشید و حکومت آن جا را به میرزا قیدو پسر
میرزا پیرمحمّد سپرد 247 ،80( .ـ )248پس از درگذشت شاه رخ ،دوباره درگیریها میان
شهزاده گان آغاز شد و در نتیجه میرزا ابابکر ،یکی از نواسه های شاهر خ ،در بلخ و تخارستان و
الغبیگ ،پسر شاه رخ ،در سمرقند اعالن استقالل کردند و امّا به زودی حکومتهای بلخ و هرات با
صالح محمّد خلیق 184
حکومت سمرقند پیوستند و به این گونه چندین پادشاه یکی پی دیگری در سمرقند روی کار
آمدند تا باآلخره سلطان حسین میرزا بن غیاثالدّین در سال 872هجری قمری 1468 /میالدی
اعالن استقالل کرد و هرات را پایتخت قرار داد 266 ،54( .ـ )271سلطان حسین میرزا بایقرا
واپسین پادشاه بزرگ
تیموری هرات است که
همراه با وزیر دانشمند
خود ،امیر علی شیر نوایی
بیشترین خدمت را در
پیشرفت فرهنگ و هنر
و بازسازی و نوسازی در
خراسان و از جمله در بلخ
انجام داده است و پس از او این سلسله به تدریج رو به نابودی گذاشت.
از آثار دورۀ تیموریان در بلخ مدرسۀ شاهرخیه ،آرامگاه حضرت علی (ک) در دهکدۀ خیران
(شهر مزار شریف امروزی) و مسجد جامع خواجه ابونصر پارسا را می توان نام گرفت.
در زمان شیبانیان ( 905ـ 1009هجری قمری 1501 /ـ 1601میالدی) ،در سدۀ دهم هجری
قمری /شانزدهم میالدی بلخ پای تخت دومی آنان شمرده می شد .محمّدخان شیبانی ،بنیادگذار
سلسلۀ شیبانی ،هنگامی که هنوز سلطنت مشترک بدیعالزّمان و مظفّرحسین مربوط به تیم وریان ادامه
داشت ،در 8جمادیالثّانی 911هجری قمری 15 /نوامبر سال 1505میالدی بعد از محاصر ۀ
چهارماهه به بلخ دست یافت ( )225 ،30و سپس با شکستن هردو سلطان تیموری در بادغیس دولت
تیموریان هرات را برانداخت )282،،54( .پای تخت دولت شیبانی شهر سمرقند و گاهگاهی شهر
بخارا بود و حکومت بلخ از سوی محمّدخان شیبانی به خرمشاه تیموری سپرده شده بود،54( .
.)283
در سال 1510میالدی ،هنگامی که محمّدخان شیبانی در جنگی با شاه اسماعیل صفوی در مرو
کشته شد ،بلخ و نواحی اطراف آن مدّت کوتاهی را در تصرّف صفویان سپری کردند ( )283 ،54و
بیرام بیگ از سوی شاه اسماعیل صفوی به حکومت بلخ و اطراف آن گماشته شد )288 ،54( .در
سال 918هجری قمری 1512 /میالدی بوپای سلطان ،برادر جانیبیگ ،از سوی شیبانیان به بلخ آمد
185 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
و باعث برانداختن و کشتهشدن کمال الدّین محمود ،حاکم صفوی بلخ ،شد ( 284 ،54و )288و امّا
سپاه صفوی بار دیگر پس از تسخیر دوبارۀ هرات نواحی بلخ را به دست آوردند)288 ،54( .
در سال 920هجری قمری 1514 /میالدی محمّدزمان پسر بدیعالزّمان تیموری به بلخ حمله
کرد و یک سال بعد بلخ را از شیبانیان گرفت و امّا با بههمخوردن مناسبتش با امیر اردوشاه ،حاکم
پیشین بلخ ،از شهر بیرون شد و پس از بسیج نیروهای تازه دوباره به بلخ برگشت و امیر اردوشاه را
در حین مذاکره در سال 922هجری قمری 1516 /ـ 1517میالدی کُشت .محمّدزمان بلخ را در
محاصرۀ خود نگاه داشت و چون قوامبیگ ،جانشین اردوشاه ،بابرمیرزا را از کابل به یاری خود
فراخواند ،از برابر بابر گریخت و پس از بازگشت بابر به کابل ،دوباره به بلخ لشکر کشید و در
جنگی به اسارت نیروهای بابر درآمد ،امّا از سوی بابر نوازش شد و حکومت بلخ ر ا به دست آورد
و تا شوال 929هجری قمری /اوت سال 1523میالدی حاکم بلخ بود 371 ،34( .ـ )372از
ذیالحجّۀ 929هجری قمری /نوامبر سال 1523میالدی ،در حالی که محمّدزمان حاکم رسمی بلخ
بود ،این سرزمین را از سوی بابر شخصی به نام قاضی صالح اداره میکرد)78 ،89( .
در 11شعبان 932هجری قمری 2 /جون 1526میالدی با ورود گستنقرا پسر جانیبیگ
شیبانی ،بلخ دوباره در قلم رو دولت شیبانی درآمد )79 ،89( .گستنقرا حدود هژد ه سال ،از 932تا
950هجری قمری 1526 /تا ،1544در بلخ حکومت کرد .در زمان حکومت او جنگ هایی میان او
و همایون میرزا ،گماشتۀ بابری کابل ،و سلیمانشاه ،حاکم بدخشان ،به وقوع پیوستند و در 6
ربیعاالوّل 943هجری قمری 5 /سپتامبر سال 1536میالدی ،بلخ برای دو سه ماه ب ه دست سلیمانشاه
نیز افتاد)81 ،89( .
پس از مرگ گستنقرا ( 22رجب 951هجری قمری 18 /اکتوبر 1544میالدی) پسرش قیلیچ
میرزا مدّت دو سال در بلخ حکومت کرد و در زمان او بلخ یک بار دیگر در 25ذی القعدۀ 951
هجری قمری 16 /فوریۀ 1545میالدی ،برای مدّتی در دست سلیمانشاه ،حاکم بدخشان ،افتاد.
()82 ،89
در 2صفر سال 953هجری قمری 13 /آوریل 1546میالدی ،حکومت بلخ به دست
پیرمحمّدخان ،پسر بزرگ جانیبیگ رسید .حکومت بلخ در زمان پیرمحمّدخان ( 954ـ 974هجری
قمری 1546/ـ 1567میالدی) از نفوذ سیاسی بر فرارود و بدخشان برخوردار شد و به استقالل
رسید .پس از پیرمحمّدخان پسرش دین محمّدخان از شعبان 974تا رمضان 980هجری قمری/
صالح محمّد خلیق 186
مارس 1567تا فوریۀ 1573میالدی حدود شش سال در بلخ حکومت مستقالنه داشت .در رمضان
980هجری قمری /فوریۀ 1573میالدی عبداهلل خان که در رأس دولت فرارود قرار داشت پس از
یک محاصرۀ نُه ماهه بر بلخ دس ت یافت .وی حکومت بلخ را به امیر نظر و امور لشکری آن را به
برادر خود ،عبداللطیف ،واگذاشت و در 20رجب 990هجری قمری 19 /سپتامبر 1582میالدی
پسر و جانشین خود ،عبدالمؤمن ،را به حکومت بلخ گماشت .پس از عبدالمؤمن ،در سال 1006
هجری قمری 1598 /میالدی ،عبداالمین مشهور به اسفند از سوی دولت شیبانی فرارود بر تخت بلخ
نشست تا این که پس از سه سال و اندی در سال 1009هجری قمری 1601 /میالدی حکومت
شیبانی بلخ برانداخته شد و محمّد ابراهیم ،گماشتۀ دولت صفوی ،در بلخ بر تخت نشست 84 ،89( .ـ
)99
از دورۀ شیبانیان نیز آبادی هایی تا امروز در بلخ برجا مانده اند؛ از جمله گستنقراسلطان در
سال 945هجری قمری 1538 /میالدی قلعۀ هندوان را در بلخ بازسازی کرد و نیز گرمابۀ بسیار
بزرگی را در بلخ ساخت و به مسجد جامع آن وقف کرد)63 ،40( .
در دورۀ جانیان یا اشترخانیان (حکومت در بلخ 1009ـ 1160هجری قمری 1601 /ـ 1747
میالدی) که در واقع ادامۀ شیبانیان بود ،بلخ پایتخت دومی شمرده می شد و حاکمان بلخ جانشینان
پادشاه بخارا بودند .انتقال حاکمیّت بلخ از شیبانیان به اشترخانیان در سال 1009هجری قمری1601 /
میالدی ،هنگامی که حاکم صفوی بلخ را اداره میکرد ،صورت گرفت .نیروهای اشترخانی به
فرماندهی باقیمحمّدخان و ولیمحمّدخان برادران دینمحمّدخان بن جانیبیگخان ،محمّدابراهیم،
حاکم صفوی بلخ ،را برانداختند و حملههای دولت صفوی را برای دوبارهگرفتن بلخ نیز درهم
کوبیدند .پای تخت کشور از آغاز پادشاهی باقی محمّدخان در سال 1011هجری قمری1603 /
میالدی در فرارود ،از سمرقند به بخارا انتقال داده شد)101 ،89( .
پس از درگذشت باقیمحمّدخان ،پادشاه بخارا ،در سال 1014هجری قمری 1605 /ـ 1606
میالدی ،ولیمحمّدخان به جایش نشست و او در همان سال ،ادارۀ بلخ را به ندر محمّدخان سپرد.
ندرمحمّدخان در زمان پادشاهی ولیمحمّد خان در بخارا ،میانۀ خوبی با پادشاه نداشت تا اینکه
امامقلی خان برادر ندرمحمّدخان در سال 1020هجری قمری 1611 /میالدی در بخارا به پادشاهی
رسید و از آن هنگام ندرمحمّدخان با برادرش امامقلی خان برای مدّت سی سال به گونۀ مشترک
187 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
دولت شیبانی را در بلخ و بخارا گردانندهگی می کردند و حتّا حکومت بلخ نسبت ب ه حکومت
مرکزی بخارا نیرومندتر بود)106 ،89( .
بلخ در سال 1050هجری قمری 1640 /میالدی ،مدّتی به دست نیروهای دولت گورگانی هند
افتاد و امّا پس از یک سلسله جنگ های فرسایشی میان گورگانیان و اشترخانیان ،دوباره زیر ادارۀ
حکومت اشترخانی قرار گرفت )285 ،54( .در سال 1052هجری قمری ،1642 /امامقلیخان پادشاه
بخارا ،برادر خود ندرمحمّد خان ،حاکم بلخ ،را به پادشاهی بخارا برنشاند ( 62 ،75ـ )63و از آن
پس سیّد سبحانقلیخان در بلخ به حکومت رسید.
در سال 1055هجری قمری 1645 /میالدی ،در زمان پادشاهی عبدالعزیزخان بر بخارا ،بلخ
یک بار دیگر به دست شاهجهان ،پادشاه کورگانی هند ( 1036ـ 1066هجری قمری 1627 /ـ 1656
میالدی) ،افتاد ( )299 ،54و مدّت دو سال در دست دولت کورگانی باقی ماند ( )111 ،89تا اینکه
نیروهای اشترخانی دوباره بر این شهر تسلّط یافتند و ندرمحمّدخان از سوی پادشاه بخارا باز هم بر
حکومت بلخ نشانده شد)299 ،54( .
حکومت دوم ندرمحمّدخان در بلخ پس از حدود سه سال توسّط س یّد سبحانقلیخان
برانداخته شد و سپس سیّد سبحانقلیخان از 1061ـ 1092هجری قمری 1651 /ـ 1681میالدی
حدود سی سال در بلخ و بدخشان مستقالنه حکومت کرد .در زمان حکومت او ،سلطان
عبدالعزیز خان چندین بار برای برانداختنش تالشهای ناکامی را انجام داد؛ باری در سال 1070
هجری قمری 1660 /میالدی ،قاسمخان را به جنگ او به ناحیۀ خلم فرستاد که از سوی سیّد
سبحانقلی کشته شد ( ) 72 ،75تا سرانجام در 2محرّم 1091هجری قمری 2 /فوریۀ 1680میالدی
تاجوتخت بخارا را به او بخشید)82 ،75( .
پس از بهپادشاهیرسیدن سیّد سبحانقلی خان در بخارا ،در بلخ به ترتیب اسکندر پسر سیّد
سبحانقلیخان از 14ربیعالثّانی 1092تا ربیعالثّانی 1094هجری قمری 6 /مه 1681تا آوریل 1683
میالدی ،ابوالمنصور پسر دیگر س یّد سبحان قلی تا شعبان 1094هجری قمری /اوت 1683میالدی،
محمّد صادق پسر دیگر سیّد سبحانقلی ،محمّدجان در سال 1097هجری قمری 1686 /میالدی،
جویمبی اتالیق تا ربیعالثّانی 1098هجری قمری /مارس ،1687محمّودبی اتالیق از آغاز شوال
1099تا 1106هجری قمری /اوت 1688تا 1695میالدی ،صالح خواجه پسر خواجه ولی پارسا تا
جمادیالثّّّانی 1108ـ محرّم 1109هجری قمری /ژانویه ـ اگست 1697میالدی ،محمّدمقیمخان
صالح محمّد خلیق 188
پسر اسکندر و نواسۀ سیّد سبحانقلی تا بهار سال 1119هجری قمری 1707 /میالدی حکومت
کردند ( 259 ،30ـ )260و در سال 1150هجری قمری 1737 /میالدی که نیروهای نادرشاه افشار
بلخ را به دست آوردند ( ،57ج 94 ،)1 ( 1؛ )350 ،54ابوالحسن ،والی بلخ بود.
در دورۀ ابدالیان ( 1160ـ 1242هجری قمری 1747 /ـ 1826میالدی) احمدشاه درّانی که
پس از مرگ نادرشاه افشار در سال 1160هجری قمری 1747 /میالدی ،در قندهار به سلطنت رسید
یک بار در سال 1165هجری قمری 1752 /میالدی به بلخ لشکر فرستاد و بار دیگر در سال 1183
هجری قمری 1769 /میالدی خود به بلخ لشکر کشید و سرزمینهای جنوب رود آمو را به قلمرو
خود پیوست ،57( .ج 132 ،)1 ( 1ـ )133جانشین او تیمورشاه ( 1186ـ 1206هجری قمری1772 /
ـ 1792میالدی) نیز به بلخ توجّهی ویژه داشت و یک بار خودش در سال 1203هجر ی قمری/
1789میالدی برای راندن شاهمراد ،پادشاه بخارا ،به بلخ رفت و او را از مرز بیرون کشید ،57( .ج 1
( )162 ،)1با آنهم امیران محلّی تا زمان به قدرترسیدن محمّدزاییها ،در بلخ و استانهای شمالی
دیگر حکومت نیمه مستقل داشتند و معروف ترین حاکم محلّی معاصر تیمورشاه ،قیلیچعلیبیگ بود
که از بلخ تا بدخشان را اداره میکرد ) 67 ،40( .به دنبال مرگ این حاکم در 1233هجری قمری/
1817میالدی حیدرخان ،پادشاه بخارا ،به ب لخ لشکر کشید و شخصی به نام ایشان خواجهنقیب را به
حکومت بلخ گماشت ( )68 ،40و مقارن همین رویداد میرعلی پسر قیلیچعلیبیگ نیز مدّعی
ل سرزمینهای بلخ و نواحی آن شد)68 ،40( .
تصرّف ک ّ
در دورۀ محمّدزاییها ( 1242ـ 1393هجری قمری 1205 /ـ 1352هجری خورشیدی 1827 /ـ
1974میالدی) ،بلخ وارد دور نوینی از زنده گی معاصر سیاسی ،اجتماعی و فرهنگی خود شد و
چهرۀ نوی به خود گرفت .امیر دوست محمّدخان پس از دستیافتن به کابل در سال 1242هجری
قمری 1827 /میالدی ،در سال 1253هجری قمری 1837 /میالدی از میرع لی پسر قیلیچعلیبیگ
حاکم محلّی بلخ حمایت کرد و بعداً با لشکرکشی خود به شمال هندوکش در سال 1255هجری
قمری 1839 /میالدی ،تالش خود را برای دستیافتن کامل بر بلخ آغاز کرد ،امّا با آنهم ایشان
خواجه نقیب ،حاکم بلخ ،به نام بخارا حکومت داشت )70 ،40( .امیر دوستمحمّدخان در سال
1266هجری قمری 1850 /میالدی ،برادر خود ،محمّداکرمخان ،را با لشکری به عنوان حاکم
استانهای شمالی به بلخ فرستاد .در این زمان ایشان اوراق در بلخ ،گنجعلیخان در خلم ،میرصدور
در آقچه ،بابهبیگخان در سمنگان ،میرحکیم خان در شبرغان و غضنفرخان در اندخود ،محمودخان
189 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
در سر پل و شاه مرادخان در تخارستان امیران محلّی بودند )582 ،54( .او در آغاز به گرفتن مالیات
از امیران محلّی بسنده کرد و سرانجام در سال 1271هجری قمری 1855 /میالدی آنان را سرکوب
و به جای آنان برادران خود را منصوب کرد)70 ،40( .
پس از محمّداکرمخان ،برادرش محمّدافضلخان حکمران بلخ و استانهای شمالی کشور شد
و او در سال 1268هجری قمری 1852 /میالدی ،شهر راهبردی تختهپل را در بین را ه بلخ و مزار
شریف ساخت و دیوانخانۀ بلخ و نشیمنگاه حاکم را به این شهر انتقال داد)224 ،55( .
در زمان پادشاهی امیر شیرعلی خان ( 1279ـ 1249هجری قمری 1863 /ـ 1878میالدی)،
محمّدعلمخان (درگذشته در سال 1290هجری قمری 1874 /میالدی) حاکم بلخ بود .امیر
شیرعلیخان در جمادیاالوّل 1203هجری قمری /فوریۀ 1789میالدی ،زمانی که برا ی برنامهریزی
در برابر نیروهای انگلیس به بلخ آمده بود ،در شهر مزار شری ف درگذشت و در کنار آرامگاه
حضرت علی (ک) به خاک سپرده شد)324 ،30( .
در زمان امیر محمّدیعقوبخان ،در بلخ غالمحیدرخان وردک حاکم بود و هنگامی که امیر
عبدالرّحمانخان به پادشاهی رسید محمّداسحاقخان والی بلخ شد 324 ،30( .ـ )325در سال 1305
هجری قمری 1888 /میالدی شورش مشهور سردار محمّداسحاقخان در بلخ به وقوع پیوست و پس
از شکست این شورش امیر عبدالّرحمانخان خود به بلخ آمد و اگرچه در آنجا مورد سوء قصد هم
قرار گرفت اما توانست امنیّت را در آن جا برقرار کند )666 ،54( .در سال 1289هجری قمری/
1873میالدی به دلیل شیو ع بیماری مالریا در بلخ ،مرکز اداری از بلخ به مزار شریف انتقال داده
شد)72 ،40( .
پس از استرداد استقالل افغانستان ،شاه اماناهللخان غالمنبیخان چرخی را به عنوان رئیس
تنظیمیّه به بلخ فرستاد و باری خودش در سال 1305هجری خورشیدی 1925 /میالدی از بلخ دیدن
کرد ( ،57ج 527 ،520 ،2ـ )528آخرین نایب الحکومۀ بلخ در زمان شاه اماناهللخان؛
عبدالعزیزخان بود)387 ،30( .
در زمان امیر حبیباهللخان کلکانی ( دی 1307ـ 23مهر 1308هجری خورشیدی /ژانویۀ ـ
15اکتبر )1929میرزا محمّدقاسم خان به عنوان رئیس هیأت تنظیمیّۀ بلخ فرستاده شد .در همین زمان
در ماه اردیبهش ت /1308مه 1929میالدی غالم نبیخان چرخی هم راه با ارتش سرخ اتّحاد شوروی
به فرماندهی ک .م .پریماکوف ،وابستۀ پیشین نظامی شوروی در کابل ،با چند فروند هواپیما به بلخ
صالح محمّد خلیق 190
حمله کردند و شهرهای مزار شریف ،دهدادی و خلم را برای چند روز به دست آوردند ،57( .ج ،2
558ـ )603 ،586
در دورۀ محمّدنادرشاه ( 24مهر 1308ـ 17آبان 1312هجری خورشیدی 16 /اکتب ر 1929ـ 8
نوامبر )1933شاهمحمودخان به عنوان سپهساالر ارتش کشور در تخارستان و پس از او
محمّدگل خان مهمند رئیس تنظیمیّ ۀ شمال کشور بودند )389 ،30( .در تقسیمات اداری دورۀ
محمّدنادرشاه این منطقه به نام استان بلخ یاد شد.)72 ،40( .
در دورۀ محمّدظاهرشاه ( 17آبان 1312ـ 26تیر 1352هجری خورشیدی 8 /نوامب ر 1933ـ 17
ژوئن )1973وزیر محمّدگلخان مهمند ،وزیر امور داخلۀ کشور ،تا سال 1319هجری خورشیدی/
1940میالدی در مقام رئیس تنظیمیّه استانهای شمالی کشور در بلخ باقی ماند .در این دوره به
ترتیب گلاحمدخان غزنوی ،اهللدادخان اعتمادی ،سردار محمّدکریمخان ،سیّد عبداهلل ،عبدالوهّ اب
آصفی ،غالمرسول پرهماچ ،عزیز احمد الکوزی ،مهندس مسا ،محمّدناصر عمر کشاورز ،بشیر لودین
و عبدالعزیز استاندار بلخ بودند ) 389 ،30( .از دورۀ محمّدظاهرشاه به اهمیّت بلخ افزوده شد .طرح
ساخت شهر نو در سال 1313هجری خورشیدی 1934 /میالدی در شهر باستانی بلخ ()40،73؛ و در
زمان غالمرسول پرهماچ ،استاندار بلخ ،در شهر مزار شریف ریخته شد و بهاینگونه برخی از بناهای
تاریخی در شهرهای بلخ و مزار شریف به کلّی ویران و یا زیانمند شدند .استان بلخ در سال 1343
هجری خورشیدی 1955 /میالدی به چهار استان بلخ ،سمنگان ،جوزجان (شبرغان) و فاریاب
(میمنه) و در دهۀ شصت سدۀ 14هجری خورشیدی /دهۀ هشتاد سدۀ 20میالدی از این میان استان
جوزجان به دو استان سرپل و جوزجان تقسیم گردید)72 ،40( .
در دورۀ ریاست جمهوری محمّدداؤود ( 26تیر 1352ـ 7اردیبهشت 1357هجری خورشیدی/
17ژوئن 1973ـ 27آوریل ،)1978محمّدعالم نوابی و سپس محمّدهاشم صافی؛ و در دورۀ
حاکمیّت حزب دموکراتیک خلق افغانستان ( 7اردیبهشت 1357ـ 8اردیبهشت 1371هجری
خورشیدی 27 /آوریل 1978ـ 28آوریل ،)1992به ترتیب ،دکتر خلیلاحمد ابوی ،فدامحمّد
دهنشین ،محمّدصدیق عالمیار ،عبداالحد ولسی ،عبدالقیّوم بشریار ،سخی طاهر ،غالم حیدر جمالی،
محمّدکاتب تگین ،عبدالجمیل ظریفی ،سمیع عدیل ،مهندس شریف ،میر عبدالرّحمان انصاری،
دکتر نجیباهلل مسیر ،مهندس محمّد عزیز و بشیر پیوستون در بلخ استاندار بودند .در این دوره که
ارتش اتّحاد شوروی در کشور حضور داشت درگیریهایی خونین میان نیروهای دولتی و ارتش
191 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
سرخ از یک سو و مجاهدان از سوی دیگر ،در گوشه وکنار استان بلخ جریان داشتند 389 ،30( .ـ
)390استاد عبدالقادر ذبیح اهلل ،مولوی عبدالسّالم ،مولوی محمّد عثمان سالک زاده ،استاد عبدالعلی
مزاری ،سیّد حسینشاه مسرور ،از رهبران جهاد در بلخ ؛ و استاد عطامحمّد نور ،علمخان آزادی،
حاج محمّد محقق ،محمّد رسول ،صوفی امیرگل ،سیّد اسداهلل مسرور وشماری دیگر از نامدارترین
فرماندهان جهادی بلخ بودند.
در دورۀ دولت اسالمی ( 8اردیبهشت 1371ـ 17مرداد 1377هجری خورشیدی 28/آوریل
1992ـ 8اوت 1998در بلخ) ،میر عبدالرّحمان انصاری ،مولوی محمّدعَلَم (در دو نوبت) و مولوی
محمّدعثمان سالکزاده در بلخ استاندار بودند و بلخ و استانهای شمالی دیگر کش ور از سوی
شورای نظامی شمال به رهبری ژنرال عبدالرّشید دوستم اداره میشد .در سال 1375هجری
خورشیدی 1996 /میالدی ،شهر مزار شریف ،مرکز استان بلخ ،به عنوان پایتخت دولت اسالمی
افغانستان اعالم شد و استاد برهان الدّین ربّانی ،رئیس دولت اسالمی ،و کابینۀ وی در این شهر مستقر
شدند .در اردیبهشت 1376میالدی /مه 1997میالدی بلخ و نواحی آن به گونۀ موقتی به دست
طالبان افتادند و همچنان از 17شهریور ـ 17مرداد 1376هجری خورشیدی 8 /سپتامبر تا 8اوت سال
،1997شهرستان خلم استان بلخ در محاصرۀ طالبان قرار گرفت و سپس به دست طالبان افتاد،30( .
)390
در دورۀ امارت اسالمی طالبان (در بلخ از 17مرداد 1377تا 19آبان 1380هجری خورشیدی/
8اوت 1998تا 10نوامبر ،)2001به ترتیب ،مولوی اختر محمّد عثمانی ،مولوی مطیعاهلل مطیع،
مولوی اختر محمّد عثمانی (بار دوم) و مال نوراهلل نوری رئیس تنظیمیّۀ شمال و استاندار بلخ بودند.
( )390 ،30در این دوره استاد عطامحمّد نور از فرماندهان جهادی بلخ به مقاومت در برابر طالبان در
شمال کشور ادامه داد.
پس از گشایش بلخ و فروپاشی نظام طالبان در کشور در دوره های حکومتهای موقت،
انتقالی و منتخب در آغاز محمّداسحاق رهگذر استاندار بلخ شد ،سپس مدّتی مهندس حبیباهلل
حبیب رئیس دانشگاه بلخ سرپرست استانداری شد و از سال 1383هجری خورشیدی2004 /
میالدی ،استاد عطا محمّد نور ،از فرماندهان و سرداران شناخته شدۀ جهاد و پایداری ،استاندار بلخ
است .در این دوره بهویژه در دورۀ استانداری استاد عطامحمّد نور کار بازسازی و نوسازی در تمام
گسترههای زنده گی در استان بلخ به شدّت جریان دارد و شهر مزار شریف ،مرکز استان بلخ ،از نگاه
صالح محمّد خلیق 192
کویهای بلخ
در منابع متأخر از چند کوی ،کوچه و گذر شهر بلخ در این دوره به نامهای کوی چاکر،
کوی خواجهپارسیانی ،کوچۀ گلآباد ،کوی شرشر ،گذر ساربان و کوچۀ بابامست یاد شده است.
( )28 ،89از این میان ،کوی ساربانان در شرق نهر مشتاق در شرق شهر امروزی بلخ قرار داشته اس ت
و کویی بوده که در سدههای پسین به وجود آمده است 132 ،74( .ـ )133
مدرسة شاهرخیّه
مدرسۀ شاه رخیّه ،یکی از مدرسههای دینی بلخ بود که به دستور شاهرخ میرزا ،پادشاه تیموری
هرات در کنار مسجد جامع بلخ ساخته شد و در همین مدرسه بود که مجلس علمای بلخ از ح ضور
سلطان حسینمیرزا ،پادشاه تیموری هرات( ،حکومت 874ـ 911هجری قمری 1469 /ـ
1505میالدی) به انتقال پیکر حضرت علی کرماهلل وجهه از دهکد ۀ خیران بلخ به هرات امتناع کرد.
(98 ،68؛ )287 ،40
مدرسة ملکتآغا
این مدرسه پیش از حملۀ مغولها در بلخ وجود داشت و پس از ویرانی بلخ توسّط امیر تیمور،
از پیداشدن دو ستون مرمرین از این ویرانهها که بلندای هر کدام 40گز و محیط آن 11گز بوده یاد
شده است که مربوط به همین مدرسه بوده اند.
مدرسۀ ملکتآغا در شرق شهر بلخ قرار داشت و خواندمیر بلخی (629 ،34؛ 196 ،74ـ )197
از موجودیت آن در دروازۀ خواجه اکاشا ی بلخ یادآوری کرده است .این مدرسه را ملکتآغا
دختر خضر اوغالن و همسر شاهرخ میرزا ،پادشاه تیموری هرات ،به گونهیی بسیار باشکوه و زیبا در
صالح محمّد خلیق 194
ساحۀ گستردهیی بازسازی کرده بود و در سدۀ 10هجری قمری 16 /میالدی نیز فعالی ت داشت.
گور این بانو در زیر گنبد این بنا قرار داشته است.)197 ،74( .
مسجد جامع
این مسجد در سال 900هجری قمری 1495 /میالدی در داخل محوطۀ شهر درون ساخته شده
بود و در زمان گشایش آن سلطان حسین میرزا به بلخ حضور یافت و مبلغ چهل هزار دینار کیپکی را
که مردم بلخ در پذیراییاش به او پیشکش کرده بودند به این مسجد بخشید .به گفتۀ سلطان
محمود بلخی در اثرش( ،به نقل از منبع )29 ،89ساختن این مسجد هفتاد هزار دین ار کیپکی هزینه
برداشته بود.
دیوانبیگی (درگذشته در سال 1045هجری قمری 1635 /ـ 1636میالدی) و احتماالً در غرب شهر
بیرون قرار داشت)29 ،89( .
مدرسة ندرمحمّدخان
این مدرسه در سدههای 10و 11هجری قمری 16 /و 17میالدی در بلخ در روبهروی مدرسۀ
عبداهلل خان قرار داشت و نسبت به آن چند ذراع بلندتر بود .در درآمدگاه این مدرسه ،مسجد و 4
حجره و یک کتاب خانه واقع بود .عبداهلل خان دو هزار جلد کتاب را از کتابخانۀ شخصی خود به
کتابخانۀ این مدرسه بخشیده بود و بههمین گونه درآمد یک گرمابه و یک آسیاب و مقداری از
زمین های قابل کشت را به این مدرسه وقف کرده بود .در منابع از معماران و مهندسان کاردان
آنزمان مانند میرقاسم ،استاد حاجی و استاد نورمحمّد و دیگران نیز یاد شده است)29 ،89( .
این مدرسه در سدههای 10و 11هجری قمری 16 /و 17میالدی در بلخ در جنوب مدرسههای
عبداهللخان و ندرمحمّدخان قرار داشت و برای تأمین هزینۀ جاری آن مبلغی از دارایی شخصی
اهللیار دیوانبیگی وقف شده بود)29 ، 89( .
مدرسة شاهبیگ
این مدرسه در سدههای 10و 11هجری قمری 16 /و 17میالدی برپایۀ گ فتۀ محمود بن امیر
ولی بلخی (به نقل از منبع )29 ،89در کهن دژ بلخ واقع بوده و توسّط شاهبیگ ،یک تن از حاکمان
صالح محمّد خلیق 196
بلخ در زمان ولیمحمّدخان ،پادشاه بخارا (کشتهشده در سال 1011هجری قمری 1603 /میالدی)،
بنیادگذاری شده است.
مدرسة باباقو
این مدرسه در بیرون دیوار جنوبی بلخ ( ) 54 ،71در نزدیکی دروازۀ نوبهار بلخ قرار داشته و در
مدارک و اسناد مربوط به سدههای 11و 12هجری قمری 17 /و 18میالدی از آن یا د شده است.
()198 ،74
دولتخانة بلخ
دولتخانۀ بلخ ،یکی از ساختمانهای دولتی ساخته شده در سال 1020هجری قمری1611 /
میالدی بود به درازای بیشتر از 50جریب و پهنای 2جریب و با دوازده دروازه و از جمله هشت
دروازه برای عامۀ مردم .دیوارهای دولتخانه با سنگ مرمر؛ و اتاقها و دهلیزها ی آن ب ا نقّاشیها
آذین یافته بودند .در جوار دولتخانه ،الحاقیههایی مانند فرّاشخانه ،توشکخانه ،قوشخانه و
کتابخانه قرارداشتند .دولتخانه دارای جویی با آب روان و حوضی بزرگ نیز بود)89،30( .
مسجد صحّافان
به گفتۀ محمّدمؤمن بلخی( ،به نقل از منبع )47 ،71این مسجد در شهر بلخ در مقابل دکان های
صحّافان در جنوب راه در نزدیکی آرامگاه بابامسته واقع بود.
مسجد بازار
این مسجد در شهر بیرون بلخ در میان بازاری قرار داشت و احرار مختارف ( )47 ،71از
موجودیّت ویرانه های آن در سمت چپ راه مرکز شهر کنونی بلخ به باالحصار تاریخی ،یاد کرده
است.
197 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
باغ حرمسرا
باغ حرمسرا یکی از باغهای بزرگ بلخ در سدۀ یازدهم هجری قمری /هفدهم میالدی اس ت
که به فرمان ندرمحمدخان ( 1020ـ 1055هجری قمری 1611 /ـ 1645میالدی) مرمت و تزئین شد.
این باغ در جنوبغرب شهر بلخ پیوست با دروازۀ نوبهار قرار داشت و محیط آن در حدود یک
فرسخ (شش کیلومتر) بوده است110 ،69( .؛ 30 ،89؛ )111 ،40
باغ امینآباد
این باغ در شرق جوی باغ زاغان در قسمت شهر درون بلخ موقعیّت داشت)82 ،71( .
باغ ظلمآباد
این باغ در شرق بلخ در قسمت شهر بیرون و در جوار باغ باجی قرار داشت)82 ،71( .
باغ باجی
باغ باجی یا باج گاهی در شرق شهر بلخ در قسمت شهر بیرون قرار داشت )82 ،71( .آرامگاه
خواجه باج گاهی که تا اکنون پابرجاست در میان همین باغ قرار داشته است.
باغ فرید
این باغ برپایۀ نوشتۀ خواندمیر بلخی( ،به نقل از منبع 82 ،71ـ )83در سد ۀ 9هجری قمری15 /
میالدی در نزدیک شهر بلخ قرار داشته و شاهزادۀ تیموری ،سلطان محمود ،در سفر خود از هرات به
حصار زمستانی مدّتی را در آن گذشتانده است .احتماالً این باغ متعلّق به امی ر فرید ،بنیادگذار م سجد
خواجه ابونصر پارسا در بلخ ،باشد 82 ،71( .ـ )83
صالح محمّد خلیق 198
باغ خانی
این باغ متعلّق به ندرمحمّدخان و یکی دیگر از باغهای شاهی بلخ در سدۀ 11هجری قمری/
17میالدی است و در غرب یا جنوب غرب شهر بلخ در نزدیکی دروازۀ جباخان قرار داشته است.
در میان این باغ کاخهای باشکوهی نیز واقع بودند110 ،69( .؛ 30 ،89؛ )111 ،40
باغ گُلزمین
این باغ از آبادی های سدۀ یازدهم هجری قمری /هفدهم میالدی است و توسّط زنی مشهور به
بیبیحاجی از ندیمان مادر ندرمحمّد خان در محلّی به نام ناف زمین در جوار دروازۀ عشقآباد در
بلخ ساخته شده بود .وی جوی آبی هم از شرق شهر تا آن باغ کشید و شاخه یی از آب آن جوی را
به شهر درون رسانید و با ساخت یک حوض ،مشکل آب آشامیدنی مردم شهر اندرون را رفع
ساخت111 ،69( .؛ )112 ،40این بانو در سال 1040هجری قمری 1631 /میالدی درگ ذشت و بنابر
وصیّتش در همین با غ به خاک سپرده شد .به دستور ندرمحمّدخان در این باغ مسجد و خانقاهی نیز
ساخته بودند)30 ،89( .
باغ زاغان
باغ زاغان در سدههای 10و 11میالدی 16 /و 17میالدی ،در روبهروی دروازۀ عشق آباد در
بخش شرقی شهر درون و احتماالً در جوار باغ گُل زمین قرار داشت ( )30 ،89و به قول
محمّدیوسف منشی( ،به نقل از منبع )30 ،89بنیادگذار آن سیّد سبحانقلیخان بوده است.
199 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
باغ مراد
در بیرون دروازۀ نوبهار در جنوب بلخ قرار داشت و ندرمحمّدخان ،هنگامی که در سال 1056
هجری قمری 1646 /میالدی ارتش هندوستان به فرماندهی مرادبخش پسر جهانگیر بابری ( 1037ـ
1069هجری قمری 1628 /ـ 1659میالدی) به بلخ حمله کرده بود در همینجا پنهان گردیده بود.
()30 ،89
کاخ ندرمحمّدخان
این کاخ در شرق آرامگاه سلطاناحمد خضرویّۀ بلخی پس از سال 1045هجری قمری 1635 /
میالدی توسّط ندرمحمدخان ساخته شده بود و احتما ًال امامقلیخان در سفر خود ب ه بلخ در تابستان
سال 1049هجری قمری 1639 /میالدی ،در همین کاخ توقّف کرده است)21 ،89( .
خورشیدی 20 /میالدی این دروازهها نیز از بین برده شدند 1.هنوز هم گذرهایی به نامهای این
دروازهها و دریچه در جاهای آنها وجود دارند.
نقارهخانه
نقارهخانه برجی بود پنجدهانه یی که در فاصلۀ میان مدرسۀ کهنه به نام دیوانبیگی و مدرسۀ
قدمگاه شاه نقشبند در شهر مزار شریف موقعیّ ت داشت و به آیین کهن همه روزه در هنگا م طلوع و
غروب آفتاب از فراز آن ،نقاره نواخته میشد .این برج در هنگام تسطیح چهارباغ آرامگاه حضرت
علی (ک) از بین برده شد)98 ،8( .
1
ـ این معلومات را استاد محمّدعمر فرزاد ،یک تن از فرهنگیان بلخ به نویسندۀ این کتاب ارائه کرده است.
صالح محمّد خلیق 202
تیمچه
تیمچه یا راه سرپوشیده ،راهی بود که از گوشۀ جنوبغربی صحن پیشین آرامگاه حضرت
علی (ک) در شهر مزارشریف تا چهارراه حوض سرپوشیده امتداد داشت .این راه از دو سو ب ا
رواق هایی محاط و سقف آن با چوب و بوریا پوشانده شده بود)100 ،8( .
تاریخ نگاران ،ابومسلم خراسانی را آورندۀ پنهانی پیکر حضرت علی (ک) از عراق به بلخ
میدانند .بههمین گونه ،گاهنامه ها از پیدایی نخستین بار این آرامگاه در بلخ در زمان سلطان سنجر
سلجوقی ( 513ـ 552هجری قمری 1119 /ـ 1157میالدی) و ساختن گنبدی از سنگ رخام به
دستور وی در سال 530هجری قمری 1136 /میالدی بر فراز گنبد نخستین آن ،سخن میگویند و
امّا ساختمان گنبدی یی که امروز برجاست ،پس از ایلغار مغولها ،در سال 885هجری قمری/
1480میالدی در زمان سلطان حسین بایقرا ،پادشاه تیموری هرات ،ساخته شده است.
این بنا به بلندای سه ذراع و پهنای یک جریب بدون این که بر کدام ستونی استوار باشد
برافراشته شده و بخشهای باالی دیوارههای گنبد از سوی بیرون مشکاندود گردیده اند،50( .
)243حرم ،افزون بر رواق های متعدد در چهار جهت ،دارای دو رواق ورودی باشکوه است،50( .
)254ساختمان گنبدی دیگری که متّصل با ساختمان اصلی و در جنوب آن قرار دارد ،خانقاهی
از ساختههای دورۀ عبدالمؤمن خان ،والی شیبانی بلخ در سدۀ دهم هجری قمری /شانزدهم میالدی،
است .به خاطر حفاظت بیشتر این دو گنبد بر فراز هر کدام از آنها ،گنبد دیگری ساخته اند.
گنبد دوم روضۀ مبارک که به نام آستان ه یا گنبد مسجد جامع نیز یاد می شود دارای دو
چله خانه ،یک محراب و یک منبر است و یک دیگ فلزّی که در زمان عبدالمؤمن ،فرمانروای بلخ،
صالح محمّد خلیق 204
ساخته شده است برای جمعآوری نذرهای زایران در گوشۀ شمال شرقی آن گذاشته شده است،8( .
)91
در زمان ولیمحمّدخان ،دومین پادشاه اشترخانی ،در اطراف روضۀ مبارک ،در یکصد
جریب زمین ،چهارباغی ساخته شد .در شمال این چهارباغ برکهیی به درازای 60متر ،پهنای 60متر
و ژرفای 3،5متر کنده بودند که آن را «حوض سران» میگفتند و با 14چنار بزرگ ،احاطه شده
بود)92 ،8( .
صحن درونی روضۀ مبارک در چهار طرف دارای دروازهخانهیی برای گذاشتن پاپوشهای
زایران حین ورود به صحن ،میباشد .دروازۀ شرقی به نام قاسمخان ،دروازۀ غربی که امروز محراب
مسجد جامع است به نام نظرگاه ،درواز ۀ جنوبی به نام بهاءالدّین یا حر م یاد میشوند)92 ،8( .
کاشی کاری و مینیاتوری ساختمان آرامگاه حض رت علی (ک) در زمان پادشاهی امی ر
شیرعلیخان هنگامی که محمّدعلمخان استاندار بلخ بود ،از سال 1285هجری قمری1868 /
میالدی آغاز یافته است .نخست از همه کاشیکاری بیرون و مینیاتوری پیزارههای گنبدها و نیز
کاشیکاری دروازههای جنوبی و شمالی توسّط استاد سمیعخان انجام داده شد .وی در تزئین این بنا
700نوع کاشی را به کار برده است )244 ،50( .سپس دروازۀ شمالی در سال 1294هجری قمری/
1877میالدی از سوی شیردل خان ،نایب اعظم در زمان همان پادشاه ،و دروازههای خاوری و
باختری و گورهای امیر شیرعلیخان و وزیر محمّداکبرخان غازی در زمان پادشاهی امیر
عبدالرّحمانخان ( 1297ـ 1318هجری قمری 1880 /ـ 1901میالدی) و امیر حبیباهللخان ( 1318ـ
1337هجری قمری 1901 /ـ 1919میالدی) و دروازۀ جنوبی درسال 1319خورشیدی1940 /
میالدی از سوی گلاحمدخان غزنوی ،استاندار بلخ ،کاشیکاری شدن د.
سقف و پیزارۀ گنبد حرم و گنبد خانقاه و همۀ رواقهای آنها از سوی درون ،توسّط استاد
اسلمخان کابلی و علمخان غزنوی مینیاتوری ،تذهیب و رنگآمیزی شده اند.
مسجد جامع کاشیکاریشدهیی که به مساحت 1720مترمربع در صحن باختری آرامگاه
موقعیّت دارد ،در سالهای 1337تا 1339هجری خورشیدی 1958 /تا 1960میالدی ،هنگامی که
غالمرسول پرهماچ استاندار بلخ بود ،ساخته شده است.
205 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
دیوارهای این مسجد از سوی بیرون سراپا کاشیکاری و از سوی درون تا پیزاره کاشیکاری و
متباقی گچ بری گردیده اند و سقف آن بر 110ستون بتونی کاشیکاریشده استوار است .این
مسجد دارای یک منبر از سنگ رخام سرخ رنگ و محراب مقرنسکاری میباشد)102 ،8( .
بخشهای گوناگون ساختمان آرامگاه و ساختمان مسجد دارای کتیبههایی با خطهای
گوناگون هنری دربرگیرندۀ تاریخ بنا و شعرهایی به زبان فارسی دری و آیتهایی از قرآن مجید به
روی سنگ و یا کاشی میباشند.
در سردر دروازه خانۀ جنوبی روضۀ مبارک این رباعی جامی در کاشیهای الجوردیرنگ
نقش بسته است:
گویند که مرقد علی در نجف است
در بلخ ،بیا ببین ،چه بیتالشّرف است
«جامی»! نه عدن گوی ،نه بینالجبلین
خورشید یکی و نور او هر طرف است
در دروازۀ جنوبی روضۀ مبارک این سه کتیبه دیده میشوند 58 ،65( :ـ )60
1ـ بر رواق داخلی این دروازه در بین مینیاکاری آن به خطّ جلّی در کاشی:
کرد مینا طاق دربار علی مرتضی
خادمی از خادمان کمترین ،بل نقش پا
از خلوص و همّت و صدق و یقین خویشتن
شد «عَلَ م» زین سان به روی ارض تا اوج سما
توتیاآسا همه بر دیدۀ جان میکَشد
خاک این درگاه قدسایجاد را صبح و مسا
بر امید آن که یابد عاقبت محمودییی
روز محشر از طفیل خواجۀ هر دو سرا
جُستم از پیر خرَد تاریخ این طاق جدید
در جوابم گفت« :طاق نایب شیر خدا» (1288هجری قمری 1871 /میالدی)
2ـ در باختر این دروازه شرح ساختمان این در و گل دسته در سنگی درج و نصب شده است:
صالح محمّد خلیق 206
قصیدۀ زیر از سردار احمدخان پسر امیر دوستمحمّدخان در داخل گنبد حرم در زمینه های
مینیاکار و در پیشانیهای رواقهای خارجی در بافت کاشی با خطّ خوش میر نظامالدّ ین انصاری
نگارش یافته است 87 ،65( :ـ 89؛ 68 ،24ـ )71
تمامی نو کرده اند و نوعی کاشی زبر و زمخت ،به رنگهای سفید ،آبی روشن ،زرد و سیاه را
طوری کنار هم چیده اند که شکل های تزئینی و هندسی به وجود آمده است .حتّا از زمانی که
نیدرمیر اینجا بوده هم قسمت هایی به این بنا افزوده شده است ،طارمی ایتالیایی از جنس سفال
فیروزهیی که در طول دیوارۀ اصلی کشیده شده است ،در عکسهایی که او برداشته دیده نمیشود.
ل کار نامطبوع نیست ....
در هر حال ،ک ّ
بیرون بقعۀ بزرگ خرابههای دو بقعۀ دیگر قرار دارد .گنبدهای آن ها فرو ریخته است ،ولی
قاببندی هایی تزئینی به شکل معرّقکاری دَور ساقۀ گنبد هر یک از آنها را گرفته است که به
خاطر رنگ اُخرایی مایل به صورتی و تند شان زشت اند .بقعۀ شرقی مانند مرقدی در هرات است،
گنبدی داخلی دارد ،ساختمانی توخالی روی دیوار ایوان باالخانۀ آن داخل گریو1گنبد قرار دارد.
باالی آن هنوز هم پشتبندهای آجری منحنییی دیده میشود که حایل گنبد بیرونی بوده اند که از
سطح برونی گریو گنبد باال میرفته است».
امروز در مجموع آرام گاه حضرت علی (ک) با مسجد و دروازهخانهها و چهارباغ آن گسترۀ
105جریب زمین را در بر میگیرد2که از آن جمله ساخت مان اصلی به شمول خانقاه به اندازۀ
65،70در 40،35مترمربع یا بیشتر از یک جریب زمین و صحن حرم به شمول ساختمان اصلی و
خانقاه و دروازهخانهها مجموعاً 110در 100متر یا 5،5جریب میباشند ( 60 ،84ـ )61و در گسترۀ
5800مترمربع زمین آن ،مسجد جامع نو در باختر ساختمان مسجد پیشین ساخته میشود.
آخرین مرمتکاری و آذینبندی این آستان مقدّس در سالهای اخیر به هدایت عطامحمّد نور،
استاندار بلخ ،صورت گرفته است و کار ساختن مسجد جامع نو آن از سال 1390خورشیدی/
2011میالدی آغاز یافته است.
امیرالمؤمنین حضرت علی (ک) ،چهارمین خلیفۀ اسالم و نخستین امام شیعیان ،در آدینهروز
13رجب سال سیام عامالفیل /حدود 600میالدی در مکّه زاده شد .پدرش ،ابوطالب بن
عبدالمطلب بن عبد مناف ،کاکای پیامبر اسالم ،حضرت محمّد (ص) ،و مادرش ،فاطم ه دخت ر اسد
بن هاشم بود.
1
ـ گنبد استوانۀ ساخت مان است که مانند گریبان یا ساقه در زیر گنبد قرار دارد.
2
ـ از اندازهگیریهای سال 1392هجری خورشیدی 2013 /میالدی
215 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
حضرت علی (ک) را به نامها و لقب های حیدر ،اسداهلل یا شیرخدا ،مرتضی ،صفدر ،سخی،
شاه مردان ،شاه والیت و شاه اولیا؛ و کنیههای ابوالحسن و ابوتراب نیز یاد کرده اند.
پدرش ،ابوطالب ،پس از این که عبدالمطلب از جهان رفت سرپرستی حضرت محمّد (ص) را
که خردسال بود به دوش گرفت .هنگامی که حضرت علی (ک) شش سال داشت قحطی بزرگی
در مکّه پدیدار شد ،پیامبر (ص) برای کمک به خانوادۀ ابوطالب حضرت علی (ک) را تا دو سال
زیر تربیّۀ خود قرار داد .حضرت علی (ک) درهنگام بعثت پیامبر (ص) بااینکه ده ساله بود به
اسالم گروید و به این گونه از نخستین کسانی است که دین اسالم را پذیرفته است .او همچنان شبی
که حضرت پیامبر (ص) در سال سیزدهم بعثت 622 /میالدی به گونۀ پنهانی از مکّه به یثرب (مدینه)
هجرت می کرد ،به جای پیامبر در بستر خواب او خُفت تا وی از گزند سوءقصدکنندهگان در امان
بماند و سپس به مدینه رفت و اندکی بعد با حضرت فاطمه ،دختر پیامبر (ص) ازدواج کرد .او در
مدینه در بسیاری از جنگه ا پرچمدار و از جمله در جنگ خیبر در سال 6هجری قمری627 /
میالدی و جنگ یمن در سال 10هجری قمری 631 /میالدی فرمانده سپاه اسالم بود .در 18
ذی الحجۀ سال دهم هجری قمری 18 /مارس 632میالدی ،حضرت محمّد (ص) پس از ادای
فریضۀ حج در راه بازگشت از مکّه به مدینه ،حضرت علی (ک) را موالی خود خواند .او همچنان
از سوی پیامبر برادر و وصی نیز خوانده شده است.
حضرت علی (ک) پس از بهشهادت رسیدن حضرت عثمان (رض) در سال 35هجری قمری/
655میالدی به خالفت مسلمانان برگزیده شد و در جریان حدود پنج سال خالفت خود در 10
جمادیاآلخر سال 36هجری قمری 6 /دسامبر 656میالدی جنگ جمل را با حضرت عایشه (رض)
و سپس از ذیالحجّۀ سال 36تا صفر 37هجری قمری /مه تا اوت 657میالدی جنگ صفین را با
حضرت معاویه (رض) و در سال 38هجری قمری 658 /میالدی جنگ نهروان را با گروه خوارج
پشت سر گذاشت و سرانجام در 17یا 19رمضان سال 40هجری قمری 26 /یا 28ژانویۀ 661
میالدی در 63ساله گی هنگام ادای نماز بامداد در مسجد کوفه به دست عبدالرّحمان پسر ملجم ،از
گروه خوارج ،زخم خورد و در شب 19یا 21رمضان 26 /یا 28ژانویه چشم از جهان پوشید .پس
از ادای نماز جنازه ،پیکرش را ب نابر وصیّت خودش ،در محلّی گمنام به خاک سپردند تا دشمنانش
به آن دسترسی نداشته باشند .مرقد او همچنان نهفته بود تا در زمان منصور دوانقی ،دومین خلیفۀ
عبّاسی ،و به روایتی در زمان هارونالرّشید در 174قمری 791 /میالدی در چندکیلومتری کوفه در
صالح محمّد خلیق 216
جایی که بعداً شهر ن جف به وجود آمد مشخّص شد و به روایتی دیگر که بسیاری از مسلمانان به آن
باورمند اند ،پیکر او به سفارش امام صادق (رض) توسّط ابومسلم خراسانی از عراق به خراسان به تل
ل امنی برای دوست داران خاندان پیامبر(ص) بود منتقل و
خیران بلخ ،در موضع کنونی ،که مح ّ
مدفون شد.
حضرت امام حسن (رض) ( 3ـ 49هجری قمری 625 /ـ 670میالدی) و حضرت امام حسین
(رض) ( 4ـ 60هجری قمری 626 /ـ 680میالدی) و حضرت زینب (رض) از فرزندان وی و
حضرت فاطمه (رض) اند .آثاری را منسوب به حضرت علی (ک) میدانند که مشهورترین آن
کتاب «نهجالبالغه» است2،1( .؛ )51،1
این بنای تاریخی از خشتهایی به اندازۀ 27در 28در 5سانتیمتر و گچ ،با آرایههایی از
کاشیهای لعابی رنگین با نگارههای گُل و گیاه و نبشته هایی به خطّ کوفی و آسمانۀ
مقرنسکاریشده ساخته شده است و با نمای بیرونی هشت ضلعی وگنبد درخشان و دندانهدار
باشکوهی همانند گنبد م درسۀ گوهرشاد در مصلّای هرات )42 ،35( ،دیوارهای کاشیکاری شده و
ستونهای مارپیچ پیرامون درآمدگاه خود ،چشمانداز زیبایی را پدید آورده است.
ساختمان اصلی این مسجد ،هشت ضلعی است و هر ضلع آن 6،5گام درازا و ضلعهای مربع
که تمام سطح ساختمان را احتوا میکنند نزدیک به 70گام درازا دارند .بلندای گنبد تا انجام
ویرانشدۀ آن بین 80تا 90گام و قطر رواق در حدود 70گام است )140 ،43( .بنا ی اصلی همان
یک اتاق چهارگوشه با سه دروازه است ( ) 131 ،46و در محورهای اساسی هشتضلعی تاقچه های
نیمههشتضلعی در مفاصل ستونهای کوچک دایرهیی قرار گرفته اند )46 ،49( .محراب آن با
کاشی و مخلوطی از گچ پوشیده شده و زاویههای برجستۀ رواقها و گوشههای میان سقف و دبوار
که از گچ میباشن د ،با رنگ سرخ تیره و رنگ سیاه حاشیهکاری شده اند )238 ،50( .در زیر کف
این مسجد زیرزمینی یی وجود دارد که از تاقچۀ خفتۀ خاوری توسّط پلهها بدان راه است)696 ،9( .
تاالر اصلی این مسجد در مجموع دارای درازای 25،10متر از شمال به جنوب و پهنای 23،50
متر از خاور به باختر و بلندای 26،47متر از سطح زمین تا زیر قبّه است و زیرزمینی آن از داخل
تاقها دارای درازای 9،71متر ،پهنای 9 ،66متر و بلندای 2،70متر است1.گنبد اصلی مسجد از دو
بخش ساخته شده است .بخش باالیی آن نمای بیرونی نیزه مانند دارد و با شعاعهای دایرهیی آذین
یافته است .این بخش بر فراز محیطی استوانهییشکل و مقرنسکاری شده قرار گرفته که با
پنجرههایی شبکهکاریشدۀ چوبی محاط است46 ،49( .؛ )244 ،50
محمّدعظیم عظیمی (47 ،49؛ )239 ،50این مسجد را همانند مسجد تل هاتامان بابا در جنوب
ترکمنستان امروزی و مسجدهای جوار زینالدّین تایب ادی در تایباد خراسان و شیخ جمالالدّین در
بلخ میداند و از دیدگاه برنارد اوکین ،استاد دانشگاه آمریکایی قاهره )25 ،11( ،این بنا همانندی
بسیار نزدیکی با آرامگاه محمّدشریفخان در غزنه ،دارد.
1
ـ از اندازهگیریهای مهندس آرش بوستانی در سال 1392هجری خورشیدی 2013 /میالدی
صالح محمّد خلیق 218
به گزارش تاریخ مقیمخانی باری در سال 977هجری قمری 1569 /میالدی در زمان
عبدالمؤمنخان فرزند عبداهللخان بخشهایی از تاق و گنبد مسجد خواجه ابونصر پارسا م رمت و
تزئیناتی تازه به آن افزوده شده اند ( ) 38 ،75و این موضوع را کتیبهیی که بخشی از سرلوحۀ مربوط
به رأس تاق این بنا را میساخت و دست کم تا سال 1312هجری خورشیدی 1933 /میالدی برجا
بود نیز تأیید میکند .در این کتیبه که توسّط بایرو ن عکس گرفته شده است چنین میخوانیم :العدل
ابوالغازی عبدالمؤمنخان سنۀ 1597( 1005میالدی) ( 15 ،11ـ )16همچنان باری در زمان سیّد
سبحانقلیخان پیشتاق این مسجد بازسازی شده است )11،20( .برای پیشگیری از فروریزی های
این ساختمان در سال 1352هجری خورشیدی 1973 /میالدی کارشناسان هندوستا نی آن را
مرمتکاری کردند و باری هم در سال 1375هجری خورشیدی 1996 /میالدی بخشی از گنبد آن
که در جنگ ها آسیب دیده بود مرمت شد .بار دیگر این بنای تاریخی در سالهای 1387
ـ1390هجری خورشیدی 2008 /ـ 2011میالدی به هزینۀ 200هزار دالر آمریکایی از بودجۀ
ج و اوقاف زیر نظر مقام وزارت اطالعات و فرهنگ بازسازی ناقصی شد و امّا
وزارت ارشاد ،ح ّ
واپسینبار از 28اردیبهشت سال 1391هجری خورشیدی 17 /مه 2012میالدی از سوی وزارت
اطالعات و فرهنگ به هزینۀ 400هزار یورو از کمکهای دولت جمهوری فیدرال آلمان و توسّط
219 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
بنیاد فرهنگی آغاخان به رهبری مهندس آرش بوستانی و مهندس محمّدداؤود ،کار بازسازی اساسی
آن آغاز شده است .در این بازسازی افزون از مرمت شکستوریخت و تجدید کاشی های
فیروزهییرنگ سطح بیرونی گنبد اصلی و دیوارهای مسجد از بیرون و پاالیش نقشهای
رنگآمیزیشدۀ درون تاالر قدیمی مسجد ،احیای ساختمان چهارگنبدی الحاقیۀ جنوبی آن که تا
سال 1312هجری خورشیدی 1933 /میالدی پابرجا بود از روی تصویرهای قدیمی با درازای 26
متر و پهنای 13متر و بلندای 10،50متر از آجر مربعی در پاییز سال 1392خورشیدی2013 /
میالدی به سر رسید و از پاییز همان سال ساختن ا لحاقیۀ نُه گنبدی نو متّصل درآمدگاه شمالی آن به
درازای 23متر و پهنای 13،20متر و بلندای 7،20متر از آجر مربعی ادامه دارد.
به سازی پارک این مسجد که در واقع پارک مرکزی شهر بلخ نیز است هم زمان با مرمت
مسجد از کمک های دولت فیدرال آلمان توسّط بنیاد فرهنگی آغا خان و مهندسی آرش بوستانی و
محمّدداؤود آغاز شد که مرحلۀ یکم آن در سال 1392هجری خورشیدی 2013 /میالدی به فرجام
رسید و مرحلۀ دوم آن در 20خرداد سال 1392هجری خورشیدی 10 /ژوئن 2013میالدی به
هزینۀ 120هزار یورو آغاز شد و تا اکنون ادامه دارد .در این بهسازی تمام پیادهروهای بیرون دیوار
صالح محمّد خلیق 220
احاطوی و نیز راههای گشت وگذار درون پارک با خشت پخته پوشانده ،پنجرههای دیوار تجدید و
خود باغ گُلکاری و سرسبز گردیدند.
در روبهروی درآمدگاه خاوری این مسجد ،آرامگاه خواجه ابونصر پارسا ،دانشمند ،سخنور
و متصوّف بزرگ تاجیک (درگذشتۀ سال 865هجری قمری 1460 /میالدی) به روی صفهیی
خشتی قرار دارد .بر سنگنوشتۀ این آرامگاه آیتالکرسی و آیه های دیگر قرآنی و این عبارت
نگاشته شده است ...« :هذا المرقد القطباالتقیا نتیجهالمشایخ و االولیا المنظور العواطفالکبریا
خواجه ابونصر پارسا طالباهلل ثراه و جعلالخبه مثواه» )186 ،74( .در همین صفه ،آرامگاه دیگری
است که در آن افزون بر آیه هایی از قرآن این عبارت حک گردیده است« :هذا المرقد المرحوم
هدایتاهلل العالمالشریعه و العرفان ...قدسیآشیان حضرت محمّدصدّیق خواجه ابن هادی
مسالکالحق و الیقین »...و در اطراف سنگ این شعر نوشته شده است:
در جوار آرامگاه خواجه ابونصر پارسا ،همچنان مزار موالنا جاراهلل درگذشتۀ سال 988هجری
قمری 1580 /میالدی فقیه تاجیک بلخی که سال ها در مدرسۀ ابونصر پارسا به تدریس مشغول بود
قرار دارد 31 ،29( .ـ )32
صالح محمّد خلیق 222
شیخ االسالم عبدالهادی پارسا پسر ابونصر ثانی که نسب او به سه واسطه به خواجه محمّد پارسا
میرسد ،از فقیهان نامدار تاجیک در سدۀ دهم هجری قمری /شانزدهم میالدی دربارۀ تاریخ اتمام
بازسازی آرام گاه خواجه ابونصر پارسا در بلخ که در روبه روی مسجد خواجه ابونصر پارسا قرار
دارد قطعۀ زیر را سروده است که از آن سال 900هجری قمری 14094 /میالدی به دست میآید:
عبدالهادی ،خواجۀ نیکوکردار
فرمود بنا مرقدآبای کبار
هر گه که به طوف مرقد خواجه رَوی
از «مرقد خواجه» سال تاریخ شمار! ()31 ،29
خواجه ابونصر محمّد پارسای بلخی بن خواجه محمّد پارسا بن محمّد حافظی بن محمود حافظ
ملقّب به نصرالدّین و حافظالدّین ،دانشمند و عارف تاجیک ،در سدۀ نهم هجری قمری /پانزدهم
میالدی میزیست )213 ،30( .پدرش ،مؤلف کتاب مشهور فصلالخطاب لوصلاالحباب و یا
فصلالخطاب فیالمحاظرات ،از راهیان طریقت نقشبندیّه بود و الغبیگ پسر شاه رخ ،پادشاه تیموری
هرات ،که عهدهدار فرارود و بلخ بود به او ارادتی بسیار داشت)208 ،30( .
223 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
دیوارهای خاوری شهر باستانی بل خ در کنار خاوری جادۀ سلطانالعلما بهاءولد در باغی پردرخت و
پهناوری که از موقوفات آن است موقعیّت دارد .ساختمان این آرامگاه ،گنبدی و از درون
چهارضلعی و از بیرون هشت ضلعی است و ایوان و پیشتاق ( )77 ،71و 4رواق بلند دارد که رواق
درآمدگاه در شرق آن
است. گرفته قرار
رواق بلندای
درآمدگاه 15،2متر،
درازای آن 24متر و
پهنای آن 23متر و
بلندای داخل گنبد
است. متر 12،50
دیوارها و گنبد همه از
خشت پُختۀ مربعی به اندازۀ 5در 27در 27سانتیمتر و سیاه چونه ساخته شده اند و کدام نگاره و
آرایهیی در آنها دیده نمیشود .در روبهروی درآمدگاه درختان کهن سال چنار قد برافراشته اند .از
تهداب این بنا چنین برمیآید که
ساختمان آن در شمال و جنوب و
باختر امتداد داشته است.
از این بنا در متنهای تاریخی نیز
یاد شده است .ابن بطوطه ،جهانگرد
معروف جهان( ،به نقل از منبع ،44
)107که در سال 724هجری قمری/
1324میالدی به گردش گری پرداخته
است ،در سفرنامۀ خود مینویسد« :در
بیرون بلخ قبری است که میگویند از
آن عکاشه بن محصن االسدی
می باشد .وی از صحابۀ رسول (ص) بود و روایت شده است که او را بدون حساب و کتاب به
225 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
بهشت خواهند برد .این مقبره زاویۀ ب زرگی هم دارد که ما در آن منزل کردیم .بیرون زاویه برکۀ
آبی قراردارد که درخت گردوی بزرگی بر کنار آن است و مسافرین در موسم تابستان زیر سایۀ آن
منزل می کنند .شیخ این زاویه موسوم به حاجی خرد ،مردی نیک بود و ما را به تماشای شهر برد .از
جمله مزارات ،قبر حزقیال نب ی بود که قبّۀ خوبی داشت .قبور بسیاری منسوب به صحابه را نیز زیارت
کردیم که اکنون درست به یاد ندارم .در این شهر ،خانۀ ابراهیم ادهم را دیدم که خانۀ بزرگی بود با
سنگ سفید شبیه سنگ های کذان ساخته شده و مزرعۀ زاویه در کنار آن خانه بود»...
و در ظفرنامه (به نقل ازمنبع )170 ،42میخوانیم که امیر حسین را در گنبد خواجه عکاشه دفن
کردند.
تا جایی که معلوم است این بنای تاریخی در دورۀ تیموریان در سدۀ 9هجری قمری15 /
میالدی مرمتکاری شده و همچنان به گزارش تاریخ مقیمخانی ،باری عبدالمؤمن نی ز آن ر ا
بازسازی کرده است )38 ،75( .در سده های پسین گنبد آن به کلّی فروریخته بود و مردم بدین باور
بودند که ساختن گنبد بر این ساختمان مقدور نیست ،تا این که در سالهای 1385و 1386هجری
خورشیدی 2006 /و 2007میالدی هنگام مرمتکاری این بنا که از بودجۀ توسعه یی وزارت
اطالعات و فرهنگ صورت گرفت بخشهای فروریخ تۀ دیوارها و رواقهای آن مرمت شدند و
گنبد آن هم از نو ساخته شد.
رنگآمیزی آذین یافته اند .در سردر رواق شمالی این اتاق گنبدی تزئینات گچبری شده از گُل و
گیاه و شکلهای هندسی نیز دیده می شوند.
نشانههایی از این آرایهها تا امروز پدیدار اند.
حجره های این مسجد ،فرو ریخته و گنبد
آن درز برداشته و در حالت فروریختن است و به
حفظ و مرمت عاجل نیاز دارد .ادارۀ اطّالعات و
فرهنگ استان بلخ ،هزینۀ کار مرمت محافظتی
این مسجد را مبلغ یک میلیون افغانی تخمین زده است.
کاروانسرای بلخ
این کاروانسرای که به نام گدام نیز یاد میشود در نزدیکی دیوار شرقی حصار بلخ در شمال
جادۀ قونیّه واقع است و از روی اندازۀ خشتهای آن باید متعلّق به سال 985هجری قمری1577 /
میالدی یعنی اواخر سدۀ دهم هجری قمری /شانزدهم میالدی باشد .این کاروانسرای در اصل
قلعهیی است مربعی با ضلعهای 78در 78متر و با دو راه ورودی در دیوارهای شرقی و غربی .در
هر ضلع این کاروانسرای ،موازی به دیوارهای قلعه 12 ،اتاق برای انبار کاال و در پشت هر اتاق
227 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
متصل با دیوار قلعه ،به همان تعداد ،شترخانه با آخور و محل بستن شترها قرار گرفته اند که با دهلیز
درازی از رواق های تودرتو از هم جدا شده اند .دیوارهای قلعه از زیر با پخسه و سپس با خشتهای
خامی به ضخامت 6تا 8سانتی متر ساخته شده اند و انجام باالیی آنها کنگرهدار است و کنگرهها
یکیدرمیان تیرکشها و سوراخهایی برای دیدبانی دارند .اتاقها و شترخانهها نیز از خشتهایی به
ستبری 6سانتیمتر ساخته شده اند .اینجانب ،نویسندۀ این کتاب ،به روز 28اردیبهشت سال 1393
هجری خورشیدی 18 /مه 2014میالدی یکجا با مهندس آرش بوستانی و مهندس محمدداؤود ،از
همکاران بنیاد فرهنگی آغاخان ،از این بنای تاریخی فراموششده دیدن کردیم و به کوشش ما این
بنای تاریخی در فهرست بناهای تاریخی کشور به ثبت رسید.
1
ـ از مشاهدات عینی مهندس محمّدشریف محمّدی در 23فروردین سال 1378هجری خورشیدی11 /
آوریل 2008میالدی.
صالح محمّد خلیق 228
خضرویۀ بلخی ،فاطمۀ بلخی و انوری ابیوردی بلخی در میان کشت زاری موقعیّت دارد و برپایۀ
تاریخ سنگنوشتۀ گور ،یعنی سال 1097هجری قمری 1686 /میالدی ،متعلّق به سدۀ یازدهم
هجری قمری /هفدهم میالدی است .این گور در سال 1391هجری خورشیدی 2012 /میالدی در
اثر جستوجوی بشیر شیوا ،یکتن از سخن وران و فرهنگیان معاصر بلخ ،بازشناخته شد و ادارۀ
اطالعات و فرهنگ استان بلخ ،به هدایت استاد عطامحمّد نور ،استاندار بلخ ،پیرنگ ساختمان
این آرام گاه را توسّط مهندسان ادارۀ شهرسازی استان بلخ در هماهنگی با ادارۀ حفظ واحیای
شهرهی تاریخی و میراثهای فرهنگی وزارت اطالعات و فرهنگ کشور آماده کرد .کار ساختن
ساختمان این آرامگاه به کمک مالی استاندار بلخ توسّط شرکت ساختمانی خانۀ سبز در نوروز
سال 1392هجری خورشیدی 21 /مارس 2013میالدی به پایان رسید و این ساختمان در پیوند با
5692مین سال گشایش بلخ و پایه گذاری جشن آریایی جمشیدی نوروز گشایش یافت.
229 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
ساختمان این آرامگاه ،سقفی است چهارگوشه با گنبدی در وسط که بر چهار ستو نی بتونی
در چهار گوشه ،بدون دیوار ،استوار است و کف بنا و لبههای سقف آن با سنگهای مرمر پوشانده
شده اند .خود گور در وسط بنا در زیر گنبد در میان پنجرهیی فلزّی جا گرفته است .در دَورادَور
لبههای بام آن نام و تاریخ ساخت آرامگاه و زنده گینام ه و سرود آهنگ عامیانۀ مال محمّدجان به
روی سنگ مرمر حک شده اند.
متن زندهگینامۀ حکشده اش چنین است :مال محمّدجان ،عارف وارستۀ تاجیکتبار بلخی،
در سدۀ یازدهم هجری مهشیدی (قمری) [/هفدهم میالدی] و از چهرههای نامدار در ادبیّات و
فرهنگ مردم آریاناست .او در اوایل سدۀ یازدهم [هجری قمری /هفدهم میالدی] در بلخ چشم به
جهان گشود .در جوانی برای آموختن دانش رهسپار شهر هرات شد و دانشهای متداول روزگار را
در مدارس آ ن جا فرا گرفت و در دوران اقامت خود در هرات به دخت فرهیخته یی از آن دیار به
نام عایشه دل باخت و او را به همسری برگزید.
عایشه شیفتۀ رفتن به بلخ بامی و شرکت در جشن باستانی نوروز در جوار آرامگاه حضرت
علی (ک) بود و این شور و اشتیاق باعث پیدایی آهنگ مردمی «بیا که بریم به مزار ،مال محمّدجان»
گردید که تا امروز نه تنها در گوشه وکنار میهن و کشورهای همسایۀ ما طنینافگن است ،بلکه در
موسیقی برخی از کشورهای دوردست به زبان های گوناگون دیگر نیز راه یافته و ر نگ جهانی به
خود گرفته است.
مال محمّدجان این آرزوی همسرش را برآورد و دوباره به زادگاه خود ،بلخ ،برگشت ت ا
سرانجام در سال 1097هجری مهشیدی (قمری) 1686 /میالدی در بلخ دیده از جهان فرو بست.
سبحانقلیخان است که امروز درآمدگاه خاوری باغ مرکزی شهر بلخ را میسازد .در کاشی های
بهجاماندۀ رواق یادشده
نوشتههایی به خطّ کوفی
دیده میشوند.
این مدرسه دارای
محرابی، دروازههای
صحن بلند، پیشتاق
بزرگ و 150حجره و
متشکل از دو ساختمان
گنبدی متّصل بههم ،یعنی
مدرسه و مسجد ،بوده
است و برپایۀ وقفنامه یی
که در میان سالهای 1077
ـ 1085هجری قمری/
1666ـ 1674میالدی
نگاشته شده از آجر و
سنگ ساخته شده و صحن
بیرون آن از آجر فرش
گردیده بود137 ،74( .؛ ،9
669؛ )50 ،7به گفتۀ
دانش آموزان بارتولد،
زیادی در آن دانش
میآموختند.
موجود بقایای
نشاندهندۀ آن اند که
بخش درونی درآمدگاه
231 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
این مدرسه نیمههشت ضلعی است و نمونۀ آن را می توان در مدرسۀ میرعرب در بخارا مشاهده کرد.
یکی از آرایههای این بنا عبارت «سبحاناهلل» است که در زیر تاق ایوان به خطّ کوفی به تکرار
نگاشته شده است 36 ،11( .ـ )37
این مدرسه 150حجره در دو طبقه داشت و یکجا با مسجد از چهار سو با جایدادهای وقفی
خود می پیوست؛ از شمال با راه عام شهر ،از جنوب با بازار سرپوشیده و گذرگاه عام و از خاور و
باختر با موقوفات دیگر خود .افزون بر این جایدادها ،کشتزارهایی پهناور در شماری از
روستاهای بلخ و دو بازار سرپوشیده و دکانها و گرمابههایی در گوشه وکنار شهر نیز از موقوفات
این مدرسه بودند .متولّی مدرسه هم زمان تولّیّت جایدادهای وقفی را نیز به دوش داشته است .برپایۀ
وقفنامۀ یادشده ،درآمد ساالنۀ مدرسه و مسجد سیّد سبحانقلیخان افزون بر پول نقد 1260 ،تن
غلّه بوده است 199 ،74( .ـ 200؛ )660 ،9
رواق نقارهخانۀ این مدرسه که یگانه نشانۀ به جامانده ازآن مدرسۀ باشکوه در روزگار ماست
بلندا دارد1 .
21،54متر درازا 12،61 ،متر پهنا و 16،60متر
1
ـ از اندازهگیریهای بنیاد فرهنگی آغاخان در سال 1392هجری خورشیدی 2013 /میالدی.
صالح محمّد خلیق 232
به گزارش فوشه (به نقل از منبع )37 ،11خشتهای فروریخته از این بنای تاریخی را
محمّدعلم استاندار بلخ در زمان امیر شیر علی خان برای بازسازی آرامگاه حضرت علی (ک) به
شهر مزار شریف انتقال داده است)37 ،11( .
این ساختمان به خاطر پیشگیری از ویرانیهای بیشتر ،در سالهای 1385و 1386هجری
خورشیدی 2006 /و 2007میالدی از سوی وزارت اطالعات و فرهنگ به گونۀ محافظتی مرمت
شده است .واپسینبار این بنا از 20خرداد سال 1392هجری خورشیدی 10 /ژوئن 2013میالدی تا
10اردیبهشت 1393هجری خورشیدی 30 /آوریل 2014میالدی از سوی وزارت اطّالعات و
فرهنگ کشور به هزینۀ 50هزار یورو از کمک های دولت فیدرال آلمان توسّط بنیاد فرهنگی
آغاخان به مهندسی آرش بوستانی و محمّدداؤود زیر مرمت محافظتی گرفته شد و
فروریختهگیهای بدنۀ اصلی رواق بازسازی گردید ند .از این که بازسازی گنبد رواق به خاطر نبود
مقاومت کافی رواق مقدو ر نبود ،فراز رواق با گنبدی چوبین که روکشی فلزی دارد پوشانیده شد ه
است و به این گونه هم از گزند ریزش برف و باران در امان نگهداشته شده و هم نمای بیرونی
زیبایی را به خود گرفته است.
233 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
سیّد سبحانقلیخان پسر ندرمحمّدخان ،از همر وزگاران شاه جهان ،پادشاه بابری هندوستان،
است که 31سال در بلخ و 23سال در دارالسّطنۀ بخارا فرمانروایی داشته است)150 ،75( .
او در سال 1621میالدی در بلخ زاده شد و در همانجا دانش آموخت .در سال 1651میالدی
فرمان روای بلخ شد حدود سی سال در بلخ و بدخشان حکومت کرد .عبدالعزیزخان ،پادشاه
اشترخانی بخارا ،در برابر او دست به اقدامهای دشمنانهیی زد ،امّا سیّد سبحانقلیخان توانست از
موقعیّت خود سرسختانه دفاع کند ،تا جایی که سرانجام بسیاری از مناطق فراروان را نیز به دست
آورد و عبدالعزیزخان ناگزیر شد در 21ژانویۀ 1681میالدی تاج و تخت بخارا را به او واگذار
کند .بعد از آن سیّد سبحانقلیخان تا سال 1705میالدی که چشم از جهان پوشید در بلخ و بخارا
حکومت میکرد 300 ،30( .ـ )301
محمّدیوسف منشی شبرغانی ( )153 ،75در کتاب تاریخ مقیمخانی ،سیّدسبحانقلی خان را از
شمار آن فرمان روایان بلخ می داند که در آبادانی شهر بلخ بسیار کوشیده است و از جمله از ج اهای
ساختۀ او چهارباغی را به نام «امنآباد» که باغ زاغان گوشهیی از آن بوده در شرق ارگ شهر بلخ
یاد کرده است)43 ،46( .
صالح محمّد خلیق 234
او شعر نیز می سرود .بیت زیر از یک غزل اوست که در پیروی از خواجوی کرمانی
فیالبدیهه سروده است:
در دیده فتد کاش نشان گُل رویت
افتادن گُل گرچه زیان است به دیده ()301 ،30
در موقعیّت یادشده وجود دارند و به کوشش نویسندۀ این اثر در اواخر سال 1393هجری
خورشیدی /اوایل 2015میالدی ثبت میراث های فرهنگی کشور شده است.
متّصل به بازار سفالسازی موقعیّت دارد و از ساخته های دورۀ اشترخانیان (سدۀ 11و 12هجری
قمری 16 /و 17میالدی) است ( )135 ،20و چون در زمان پادشاهی امیر عبدالرّحمانخان در سال
سال 1299هجری قمری/
1881میالدی مرمت شده به نام
مدرسه و مسجد افغانیّه و یا
عبدالرّحمانخانی 1و در منابع
متأخر به نام مسجد و مدرسۀ
اسماعیل بیگ نیز یاد شده
مدرسه این در است.
1
ـ این بنای تاریخی ،در اسناد ثبت میراثهای فرهنگی به نام مدرسه و مسجد افغانیّه و یا عبدالرّحمانخانی آمده است.
صالح محمّد خلیق 236
دارالحفاظی نیز وجود داشته که در ساله ای پسین ،شخصی به نام قاری محمّدعیسی در آن تدریس
میکرد)135 ،20( .
این بنای تاریخی ا ز خشت پخته ساخته شده است .ایوان بیرونی این مسجد که از بین رفته
است 10رواق دارد که از آن جمله دو رواق در دو انجام آن ،دروازه های ورودی اند .ایوان داخلی
دارای یک گنبد بلند
در مقرنسکاریشده
رواق دو و وسط
نیمهگنبدی در دو جناح
و محراب است.
پیزارههای دیوارها از
ال
کام ً ایوان درون
لعابدار کاشیکاری
شده اند .در سر محراب
در سطر باالیی ،کلمۀ
طیّبه و در سطر زیرین،
نامهای خلفای راشدین و
در طرف راست محراب
باز هم کلمۀ طیّبه و در
طرف چپ آن کلمۀ
شهادت و در دست
راست دیوار قبلۀ آن سال
ساختن مسجد به رنگ الجوردی نوشته شده اند .در سال 1387خورشیدی 2008 /میالدی از سوی
هیأت فنّی یی از وزارت اطّالعات و فرهنگ کشور ،احجام کار حفظ و مرمت این مسجد برآورد
شده ،امّا کار مرمت آن هنوز روی دست گرفته نشده است.
237 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
فرهنگی آغاخا ن به مهندسی آرش بوستانی و محمّدداؤود زیر مرمت حفاظتی گرفته شد .در این
باز سازی بام این بنا با آجرچینی عایقکاری و شکستوریخت دیوارهای آن از بین برده شد .قرار
است این بازسازی تا 9اسفند 28 / 1393فوریۀ 2015ادامه یابد.
در یکی از نسخههای متأخر رسالۀ هفتاد مشایخ بلخ ،اثر موالنا محمّدصالح ورسجی این
آرامگاه متع ّلق به ابوالحسن محمّ د بن حسین حسینی (درگذشته در سال 537هجری قمری1142 /
میالدی) دانسته شده است)116 ،4( .
ابوالحسن محمّد بن حسین حسینی بلخی ،فقیه و محدّث سدۀ ششم هجری قمری /دوازدهم
میالدی است .او متموّل وسخاوت پیشه بود و با نگارش امرار معیشت میکرد و پیوسته به عبادت
سرگرم بو د و مدّتی سمّت ریاست بلخ را داشت .دو پسر داشت به نامهای نظامالدّین محمّد که
رئیس خراسان بود و تاج الدّین حسن .ناصرالدّین ابوالقاسم سمرقندی در سال 536هجری قمری/
1141میالدی با او و پسرانش در بلخ دیدار داشته است .در آن هنگام ابوالحسن محمد هشتادساله
بوده و یک سال بعد درگذشته است 356 ،87( .ـ )358
و امّا از عبارت بحراالسرار فی مناقباالخیار چنین برمیآید که گور شیخ نظامالدّین
(درگذشته در سال 1204هجری قمری 1789 /میالدی) نیز در همین نقطه واقع است117 ،4 ( .؛ ،69
)83
شیخ نظامالدّین ،دانشمند و شاعر و از بزرگان طریقت چشتیه ،در تهانیسر هندوستا ن زاده شد،
در دورۀ پادشاهی جهانگیر برابر با دورۀ فرمانروایی امامقلیخان به بلخ کوچید .به گزارش
نویسندۀ بحراالسرار فی مناقباالخیار ،که با او دیدار داشته است ،به فرمان ن درمحمّدخان برای
شیخ نظامالدّین در بیرون دروازۀ عشق آباد که از درهای خاوری شهر بلخ بوده در جنوب آرامگاه
خواجه اکاشا خانقاهی ساخته بودند که شیخ در آن به ارشاد مردم میپرداخت .وی در سال 1034
هجری قمری 1625 /میالدی در بلخ در گذشت و در کنار همان خانقاه در جای کنونی به خاک
سپرده شد .از آن خانقاه امروز نشانه یی باقی نمانده است 203 ،69( .ـ )210ش رح حاالت امام
غزالی ،تفسیر دو جزو آخر قرآن کریم ،رسالۀ ریاضالقدس ( ،)117 ،4تفسیر سورۀ فاتحه ،شرح
لمعات شیخ عراقی ،کتاب جواهر االسما در اذکار و ادعیه و خواص آنها و رساله یی چند در بیان
معما و شرح ابیات مشکل و بیان کلمات دشوار از تألیفات او بوده اند 203 ،69( .ـ )210
239 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
دینی در آن مدرسه ،دارالحفاظی نیز از سوی دولت پیریزی شده بود که حقوق استادان و مصارف
طالب آن از سوی شهرداری خلم پرداخته میشدند )134 ،133 ،20( .از این بنای تاریخی اکنون نیز
به حیث مسجد و مدرسه کار گرفته میشود.
1ـ آبدان سر :در فاصلۀ صدکیلومتری شرق خلم در غرب کوتل ایرگَنَک به اندازۀ 40در
40گز به گونۀ سرپوشیده و گنبدی واقع است؛ ()68 ،20
2ـ آب دان میرعَلَم :در فاصلۀ شش فرسخی غرب آبدان سر در دهانۀ تنگی اجریم به گونۀ
سرپوشیده و گنبدی دایرهیی در زمان امیر شیرعلیخان در سال 1286هجری قمری 1869 /می الدی
به دستور میرعَلَ م ،نایب الحکومۀ بلخ ،ساخته شده بود که نشانههای ساختمان و دیوارهای آن ت ا
هنوز نمایان اند .در اطراف این آبانبار ،کاروانسرای بزرگی با دکانهایی برای رفع نیازمندی های
کاروانیان نیز ساخته بودند)68 ،20( .
3ـ آبدان صالحمحمّدخان :در ششفرسخی غرب آبدان میر عَلَم واقع شده است که اکنون
نیز در آن آب باران گرد میآید و آبشخور چهارپایان است)69 ،20( .
4ـ آب دان قفسه :در غرب دامنۀ کُتل شباغلی به اندازۀ 40در 40گز به گونۀ سرپوشیده و
گنبدی ساخته شده است .این آبانبار تا سال 1342هجری خورشیدی 1963 /میالدی از آب
چشمۀ خوشتوت که از چندکیلومتری آن سرازیر میشود پُر میشد و در اطراف آن سرایها و
دکانها و چایخانهها نیز ساخته شده بودند .این آبانبار نیز ام روز خشکیده است و ساختمان های
اطراف آن نیز ویران شده اند)69 ،20( .
قلعة تختهپل
قلعۀ تختهپل با مساحت 750جریب در شهرستان نهرشاهی در پانزدهکیلومتری باختر شهر مزار
شریف موقعیّت دارد و از ساختههای سال 1269قمری 1853 /میالدی است .این قلعه را امیر
محمّّّدافضلخان پسر امیر دوستمحمّدخان در زمان نی ابت خود در بلخ ،برای اقامت خود و
241 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
است قرار سپاه خویش ساخته و سپس امیر عبدالرّحمانخان آن را به پایۀ اکمال رسانده است،35( .
54؛ )40 ،46
به باور فیّاض مهرآیین ،دانشمند معاصر کشور ،واژۀ تختهپل ،شکل تغییریافتۀ تکتو پیلس به
معنای شهر تکتو یعنی شهر منسوب به تکتو ،نیای کنیشکا ،شهنشاه بزرگ آریایی کوشانی است.
پسوند این واژه در نام شهر «سر پل» نیز دیده میشود که آن هم شکل دگردیسیشدۀ سیروس پیل س
به معنای شهر کوروش ،شهنشاه بزرگ آریایی هخامنشی است.
دلیل ساختن این شهرک را نزدیک بودن این محل نسبت به بلخ به آرامگاه حضرت علی
(ک) گفته اند؛ زیرا امیر محمّدافضلخان برای گزاردن نماز آدینه به مسجد این آرامگاه میرفت.
در اینباره در جلد دوم سراجالتّواریخ اثر مال فیضمحمّد کاتب (به نقل از منبع )669 ،9آمده است:
«چون شهر بلخ ویران بود و آب و هوایش ناگوار ،سردار محمّدافضلخان که میخواست در هر
روز جمعه به زیارت حضرت علی برود ،بنابر دوربودن ب لخ از مزار ،تصمیم به احداث این شهرک
گرفت و در سال [ 1269هجری قمری 1853 /میالدی] آن را ساخت .عمارات و خانهها و بازارها و
باغ و بوستان آن را ساخت .مکتبی هم برای آموزش پسرش سردار عبدالّرحمانخان بنیاد نهاد.
صالح محمّد خلیق 242
امیر عبدالرّحمانخان ،خودش در کتاب تاجالتّواریخ ک ه خود نگاشته است دربارۀ این قلعه
میگوید« :زمانی که نُه ساله بودم پدرم مرا از کابل به بلخ احضار نمود .در آن زمان پدرم
فرمانروای بلخ و مضافات آن بود .وقتی که وارد بلخ
شدم ،پدرم مشغول محاصرۀ شبرغان بود .تا مدّت دو ماه
ال
من در بلخ توقف داشتم .در بین این مدّت شبرغان کام ً
مسخّر گردید .وقت مراجعت پدرم از شبرغان ،من قریب
دو فرسخ و نیم تا دشت امام که خارج از بلخ است ،ایشان
را استقبال نمودم ....پس از یک سال ،مدرسۀ تازه که باغی
هم متعلّق به آن بود به جهت من در جایی که موسوم به
تخته پل و خارج از بلخ بود ساختند؛ به دو جهت :یکی آن
که شهر بلخ کهنه و هوای بدی داشت ،دیگر این که پدرم
می خواست اوقات عبادت خود را در حرم مزار شریف به
عمل آورده باشد و تخته پل به مزار شریف نزدیکتر از بلخ بود .متدرج ًا پدرم حرمسرا و دربار و
سربازخانه و کارخانهجات خود را در آن جا بنا نمود ،غرس اشجار هم نموده و در مدّت سه سال
باغات و شهر تازۀ خوبی احداث شد» 19 ،6 ( .ـ )20
این قلعه متشکل از سه بخش بوده است :پادگان نظامی ،حویلی بیرونی و حرم سرای.
بخش یکم :قلعۀ اصلی است که یکجا با بخشهای دیگر خود 400جریب زمین را در بر
گرفته است .دیوارهای این قلع ه از پخسه ساخته شده و دارای برجها ی دیدبانی با تیرکشها اند.
دورادور دیوارهای این قلعه مانند حصارهای کهن دیگر از سوی بیرون با خندقی محاط بوده که در
گذشتهها برای پیش گیری از نفوذ سپاهیان دشمن آن را پر از آب می ساختند.
بخش دوم :قلعۀ درونییی است در بازوی شمالی قلعه رو به جنوب که ویرانههای آن تا هنوز
پابرجا اند و به احتمال زیاد جای بودوباش شاهی بوده است .در این بخش در سالهای 70سدۀ
چهاردهم خورشیدی 90 /سدۀ بیستم میالدی هنگامی که از این قلعه به عنوان پادگان لشکر شماره 7
کار گرفته می شد ،ساختمانهای نوی ساخته شده بودند که اکنون از این بناها نی ز ویرانههایی بیش
باقی نمانده اند)107 ،36( .
243 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
بخش سوم :قلعه دیگریست با برجها و تیرکشها در گوشۀ جنوبغرب قلعه و بعید نیست که
مقرّ و حرم سرای امیر بوده باشد .در ورودی این قلعه در بازوی شمالی آن در ن زدیکی گوشۀ
شمالغر بی رو به شمال قرار دارد .در سمت راست این دروازه اتاقهای پاسداران واقع اند و
بازوهای غربی و جنوبی آن ،بازوهای قلعۀ اصلی میباشند )108 ،36( .در نزدیکی همین قلعه مسجد
تاریخی قلعۀ تخته پل موقعیّت دارد که در همین کتاب در مدخل جداگانهیی معرفی شده است.
در ساله ای پسین دیوارهای قلعۀ اصلی در حال فروریختن بودند و امّا در سال 1377
خورشیدی 1998 /میالدی این قلعه از سوی حکومت محلّی بلخ به خاطر ساختن پادگان نظامی یی
در آن ،بازسازی شد)40 ،46( .
امروز شاه راه مزار شریف ـ بلخ از میان این قلعه میگذرد و از ساختمانهای درونی این قلعه
به جز از بخشی از دیوار حرم سرای و مسجدی که در همین کتاب از آن یاد خواهد ش د چیز دیگری
به جا نمانده است .در سال 1392هجری خورشیدی 2013 /میالدی وزارت آموزش و پرورش در
هماهنگی با وزارت اطّالعات و فرهنگ کشور در بخش جنوبشرقی قلعه دست به ساختن
ساختمانهای نوی برای دانش سرای کشاورزی و آکادمی پرورش آموزگار فنّی زده است.
مسجد تختهپل
این مسجد در میان قلعۀ تخته پل در شهرستان نهر شاهی در پانزدهکیلومتری باختر شهر مزار
صالح محمّد خلیق 244
شریف موقعیّت دارد و از ساختههای دورۀ امیر عبدالرّحمانخان ( 1297ـ 1318هجری قمری1880/
ـ 1901میالدی) است .در همین محل ،در سدۀ نهم هجری قمری /پانزدهم میالدی در زمان
تیموریان نیز مسجدی وجود داشته است که سلطان حسین بایقرا در هنگام سفر خود به ده خیران بلخ
در نزدیکی آن فرود آمده بود.
این مسجد بدون مناره و دارای سه گنبد با نورگیرهایی به شکل رواق 11 ،رواق و 4چلهخانه
در دو جانب شمالی و جنوبی محراب و 4چله خانۀ دیگر بر فراز آنها از گل و خشت پخته و خام
است1 . به اندازۀ 28در 28در 5سانتیمتر میباشد .راه چله خانه های باالیی از طرف جنوب مسجد
سقف گنبدها ،تاقها ،رواقها و محراب و روی درونی دیوارهای آن مقرنسکاری و گچبری با
نگارههای هندسی و نقش های رنگی از گُل و گیاه شده اند .به گفتۀ نانسی ( )54 ،35رنگ آمیزی
بخش های درونی این مسجد نوعی از آن کارهای هنری است که در سدۀ نوزدهم میالدی مورد
پسند مردم بود.
1
ـ از اندازهگیریهای روانشاد مهندس محم ّدشریف محمّدی در سال 1392هجری خورشیدی 2013 /میالدی.
245 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
پهنای دیوارهای مسجد 160سانتیمتر است .حجرۀ ساده و گنبدییی با چند تاق در شمال
مسجد با اندازۀ 3،30در
3،80متر و همچنان در
اتاق مسجد جنوب
کوچکی که با 14
پلّهگان به پشت بام راه
دارد از ،دیگر ملحقات
این مسجد اند84 ،49( .
ـ )85
که مسجد این
روزگاری در آن نماز
آدینه نیز گزارده میشد،
در سال 1306قمری /
1888میالدی هنگامی
که امیر عبدالرّحمانخان
مرکز استان بلخ را از
تختهپل به شهر مزار
شریف انتقال داد رو به
ویرانی گذاشت (،49
)83و اکنون متروک
است .این مسجد در
سالهای 1385و 1386
هجری خورشیدی 2006/و 2007میالدی از سوی وزارت اطّالعات و فرهنگ کشور مرمت شده
است .در این مرمت کاری از مخلوط ریگ و چونه نیز کار گرفته شد و از پیچ و مهرههای آهنی
برای آن کمربندی ساخته شد و سطح بامهای آن با خشتهای پختۀ مربّعی و هنگافی ا ز آمیزۀ ریگ
و چونه پوشانیده شد.
صالح محمّد خلیق 246
واپسینبار این مسجد از 11اردیبهشت سال 1393هجری خورشیدی 1 /مه 2014میالدی تا 9
آبان 31 /1393اکتبر 2014میالدی از سوی وزارت اطّالعات و فرهنگ کشور به همیاری مالی
کشور شاهی ناروی به هزینۀ 45هزار دالر توسّط بنیاد فرهنگی آغاخان بازسازی حفاظتی شد و در
این بازسازی تحکیم عایقکاری آجری بامها و شکستوریخت دیوارهای آن صورت گرفت.
قلعة جنگی
قلعۀ جنگی در سال 1280هجری قمری 1863/میالدی در زمان امیر عبدالرّحمانخان به حیث
پادگان نظامی در 12کیلومتری باختر شهر مزار شریف در شهرستان دهدادی استان بلخ از پخسه
ساخته شده و ام روز در جنوب شاهراه مزار شریف ـ شولگره موقعیّت دارد .خود دهدادی در میان
68درجه و 23ثانیۀ طولالبلد خاوری و 36درجه و 39دقیقه و 58ثانیۀ عرضالبلد شمالی واقع
است)101 ،36( .
این قلعه مانند بسیاری از قلعه های تاریخی متشکل از دو بخش اندرونی و بیرونی و دارای
دیوارهایی پهناور و بلند و برجها و تیرکش هاست و از چهار سو با خندق محاط شده است.
این قلعه دارای 5برج بزرگ است و از درون به این برج ها برای ورود خودروها راه است .این
برجها به اندازهیی بزرگ اند که از زیر هرکدام آن جویی میگذرد)102 ،36( .
247 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
درآمدگاه این قلعه در جنوب دیوار بیرونی واقع است و از خاور این در ورودی در دیگری به
سوی باختر به بخش اندرونی گشوده است .دو راه متقاطع در وسط قلعه چهارراهی را ساخته اند که
در شمال این چهارراه ارگ امیر عبدالرّحمانخان (شارستان) و در جنوب چهارراه قلعۀ سوم قرار
دارد و دروازۀ آن روبهروی چهارراه است .در باختر چهارراه ،مسجد و آرامگاه خواجه سبزپوش
ولی واقع است)102 ،36( .
این پادگان نظامی از دورۀ پادشاهی محمّدظاهرشاه تا رویکارآمدن دولت اسالمی مجاهدان
مرکز فرمان دهی فرقۀ 18و در دورۀ حکومت مجاهدان مرکز فرماندهی نیروهای شمال کشور و
لشکر شماره 8بوده و پس از فروپاشی نظام طالبان تا امروز مرکز
فرماندهی لشکر شماره 209شاهین است.
در آبان سال 1380هجری خورشیدی /اکتبر 2001میالدی
نیروهای جبهۀ م تّحد ملّی پس از سرنگونی نظام طالبان ،اسیران
جنگی طالبان را در بخشی از همین قلعه زندانی کردند و امّا این
اسیران با دستیافتن به انبار جنگ افزارها دست به شورش خونینی
زدند که سرانجام با حمالت هواپیماهای جنگی ایاالت متّحدۀ
آمریکا این شورش فرو نشانده شد .این رویداد در رسانههای
جهان بازتابی گسترده یافت و نام قلعۀ جنگی را به سر زبانها انداخت .در این رویداد خونین یک
صالح محمّد خلیق 248
ل رویداد در
تن از افسران نیروهای ویژ ۀ آمریکا نیز جان باخت که به یادبود وی تندیسی را در مح ّ
درون این قلعه برپا داشته اند.
آن منطقۀ خوشآبو هوا ساخته است .کاخ باشکوه میان باغ ،یکی از زیباترین نمونههای هنر
معماری سدۀ سیزدهم هجری قمری /نوزدهم میالدی کشور است و به گفتۀ بایرون ()457 ،14
«قصری شبیه به عمارتی چینی بود و باالی آبشاری در کوه قرار داشت ».این کاخ دارای یک
زیرزمینی و 18اتاق و 2گرمابه به شمول یک تاالر بزرگ با گنبدی بلند در وسط و دو برج
دیدبانی در دو کناره میباشد .زیرزمینی آن متشکل از 5اتاق است که 2اتاق آن در پیش رُوی و 3
249 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
اتاق آن در پشت ساخت مان قرار گرفته اند و هرکدام آنها دارای 2راهزینه میباشد .سقف گنبد و
حاشیههای تاقها و رواقهای آن با نقشهای گچبریشده آذین یافته اند .در پیش رُوی کاخ،
استخری چهارگوشه یی با مساحت 800مترمربع از آجر قرار دارد.
مساحت تمام باغ 70جریب زمین را در بر میگیرد که با دیوار پخسهیی ستبر با بلندای 10متر
و برجهای دید بانی متعددی محاط شده است .گسترۀ خود باغ به استثنای کاخ ،استخ ر و خیابان
اصلی 58 ،جریب میباشد .دروازۀ ورودی باغ در دیوار شمالی آن در انتهای راهی ک ه باغ ر ا با شه ر
وصل میسازد و در روبه روی استخر و وسط کاخ قرار دارد و از آن جا تا صحن پیش رُوی کاخ،
خیابان عریضی کشیده شده است.
دروازۀ کوچک تر دیگری هم در دیوار جنوبی باغ وجود دارد که از قرار معلوم باغبانان در
2008میالدی در آغاز 6جربب و سپس 12جربب زمین باغ توسّط هیأت محافظتی «هما»1مربوط
به ادارۀ ملّی حفاظت محیط زیست (برنامۀ حفاظت تنوّ ع حیات توسط زنان) به یاری مالی ادارۀ
کمکهای توسعهیی بین المللی ایاالت م تّحدۀ آمریکا و ادارۀ کشاورزی آمریکا با غرس نهال و
کاشتن گُل و سبزه سرسبز شد و اکنون افزون بر درختان انجیر ،زردآلو ،آلوبالو ،بادام و ناژوی
پیشین ،به همیاری دفتر محافظتی «هما» نهالهای میوهدار و بیمیوۀ دیگر نیز توسّط دفتر مهندسی
هالندی آف ایر در آن غرس شده و چمن های نو پُر از گُ ل و سبزه در آن ساخته شده اند .در ساحۀ
غربی باغ ،بازیگاهی نیز از سوی دفتر «هما» برای کودکان احداث شده است.
بخشهایی از کاخ و باغ جهاننما در سال 1353هجری خورشیدی 1974 /میالدی از سوی
وزارت اطّ العات و فرهنگ کشور بازسازی شده بود .در اثر زمینلرزهها و همچنان جنگها ،گنبد
بزرگ کاخ درز برداشته و بخشهایی از دیوارهای باغ فرو ریخته بودند ،امّا از 12مردادسال 1387
هجری خورشیدی 2 /اوت 2008میالد ی کار بازسازی اساسی کاخ و باغ جهاننما از سوی وزارت
اطّ العات و فرهنگ کشور به یاری کشور شاهی هالند توسّ ط دفتر مهندسی هالندی یی به نام
1
ـ ACC
251 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
«آفایر» آغاز یافته و تا کنون به استثنای برجهای کاخ ،مرمت بخش های فروریختۀ دیوارهای
دورادور باغ ،درزهای گنبد اصلی کاخ و شکستوریختهای تمام اتاقهای کاخ و درها و
پنجرههای اتاقها وهمچنان گچ مالی دیوارهای کاخ صورت گرفته است.
مدرسه و مسجد خشتی در سال 1255هجری قمری 1839 /میالدی به هزینۀ میر محمّدامین
بیگ ،والی خلم و همکاری مردم آن سرزمین ساخته شده و در کنار شرقی بازار سرپوشیدۀ
شهرستان خلم استان بلخ قرار دارد .تاریخ ساختن آن را قاسمخواجه نقیب ،شاعر و خوشنویس آن
روزگار( ،درگذشته در 1366هجری قمری 1849 /میالدی) که سمّت منشی و مشاور والی خلم را
ط جلّی بر باالی
داشته است سروده و نجم الدّین مرادی ،یک تن از خوشنویسان خلم ،آن را به خ ّ
محراب نگاشته است 134 ،20( .ـ )135
صالح محمّد خلیق 252
در این سروده که قطعهیی است ،مادۀ تاریخ آغاز ک ار ساختن این مسجد و مدرسه چنین آمده
است( :به نقل از منبع )335 ،30
یافت دو تاریخ را ،فکر «نقیب» حزین
مدرسۀ اهل فضل ،مدرسۀ دلپذیر (سال 1255هجری قمری 1839 /میالدی)
و مادۀ تاریخ فرجام کار ساختن آن بنا را در بیت جداگانهیی چنین یافته و در زیر همان قطعه
نگاشته است:
آمد ز پیر عقل به گوش من این صدا
تاریخ خانقاه بگو« ،خانۀ خدا» (سال 1261هجری قمری 1845 /میالدی)
این مسجد و مدرسه و خانقاه ،از خشت پخته و مال ط گل و روکش سیاهچونه ساخته شده و
شکل یک مدرسه را دارد که دارای صحنی مربعی است ،به گونهیی که ضلع غربی آن را مسجد و
سایر ضلعها را حجرههای مدرسه تشکیل می دهند .خود مسجد یک گنبد بزرگ در میانه و دو گنبد
در دو جناح و در فاصلۀ هر گنبد و گنبد میانی دو دو رو اق و در دو انجام آن باز هم یک یک رواق
نیمگنبدی که در مجموع 8رواق می شوند ،دارد .افزون از محراب اصلی در گنبد میانی ،گنبدهای
دو جناح نیز رواقهای محرابی دارند و گنبد شمالی مقرنسکاری رنگی نیز شده است .ضلع شمالی
و شرقی صحن دارای 7حجرۀ گنبدی با درهای ورودی رواقی است و 5حجرۀ گنبدی ضلع جنوبی
از بین رفته اند .هیأت فنّی وزارت اطّالعات و فرهنگ کشور ،در سال 1387خورشیدی2008 /
253 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
میالدی مرمت این بنا را در دستور کار خویش قرار داده ،امّا هنوز عمالً به آن نپرداخته است .هیأت
فنی یادشده احجام کار حفظ و ترمیم این بنای تاریخی را نیز در سال 1387هجری خورشیدی/
2008میالدی برآورد کرده بود ،امّ ا این برآورد نیز به این اداره رسماً اطالع داده نشده است .ادارۀ
اطالعات و فرهنگ استان بلخ هزینۀ مرمت این بنا را به شمول ساختن دیوار استنادی یی به سوی
رودخانه به درازای 50متر ،هشت میلیون افغانی تخمین زده است.
در سال 1393هجری خورشیدی 2014 /میالدی مردم محل کار بازسازی حجرههای ازبینرفتۀ
ضلع جنوبی این مدرسۀ تاریخی را با همان طرح قدیمی آن با استفاده از خشتهای فروریختۀ پیشین
آن انجام داده اند.
میر محمّدامین امین یا والی پسر میرعلیبیگ پسر عادلبیگ ،بنیادگذار مسجد خشتی ،از
شاعران تاجیک در سدههای 12و 13هجری قمری 18 /و 19میالدیست .جدّش عادلبیگ ملقّب
به ابدالخان علی چوپان در روزگار خود فرمانروای بلخ و خلم و مضافات آن سرزمینها و همچنان
پدرش نیز امارت خلم را به دوش داشت .میر محمّدامین نیز پس از پدر به امارت خلم رسید و از
این هر سه نفر ساختمانهایی به یادگار مانده اند)335 ،30( .
محمّدامین هنگ امی که از سوی تیمورشاه درّانی ( 1186ـ 1207هجری قمری 1772 /ـ 1793
میالدی) در زمان اقامتش در خلم ،به سمّت والی خلم گماشته شد ،تخلّص والی را به خود برگزید
و امّا در شعرهایش بیشتر به نام خود ،امین ،تخلّص میکرد .محمّد امین والی در زمان امیر
دوستمحمّد خان ،هنگامی که به شهر مزار شریف بلخ رفته بود ،دیده از جهان فرو بست و در
صالح محمّد خلیق 254
محلّی که امروز «علی چوپان» نامیده میشود به خاک سپرده شد و آرامگاهش در آنجا تا هنوز
نمایان است.
دیوان شعر او را که دربرگیرندۀ رباعی ،غزل ،قطعه و مثنوی است گوبندرام ،از خوش نویسان
هندوی باشندۀ خلم ،به سفارش خود شاعر در زمان شاه شجاع در 16صفر 1253هجری قمری21 /
جون 1837میالدی به خطّ نستعلیق نگاشته است )336 ،30( .از اوست( :به نقل از منبع )336 ،30
مسجد اسفندیار
مسجد تاریخی اسفندیار از ساختههای سدۀ 13هجری قمری 19 /میالدی است و در دهکدۀ
ینگی یرغ در حدود بیست کیلومتری خاور مرکز شهرستان خُلم استان بلخ موقعیّت دارد .این بنای
255 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
تاریخی از خشت پختۀ مربعی و گل ساخته شده و سه گنبد بزرگ دارد و از نمونههای زیبای
ساختمانهای روزگار خود به شمار میرود.
در سردر رواق جنوبی این بنا سنگنوشته یی به خطّ نستعلیق به قلم شخصی به ن ام محمّدعمر ب ا
متن زیر به چشم میخورَد:
«هذا مقبرۀ مغف رت و غفرانپناهان وزیر محمّداکبرخان غازی و سردار محمّداکرمخان ولدان
امیر کبیر مغفور مبرور امیر دوستمحمّدخان غازی خلدآشیان و ایشیکآقاسی لوینای ب
شیردلخان نایب الحکومۀ بلخ و سیادتپناهان میرزا عزیزخان متولّی و میرزا شجاعالدّینخان متوّلی
ولد موصوف متولّ ی روضۀ مقدّسۀ حضرت شاه مردان جناب امیرالمؤمنین حضرت علی کرماهلل
وجهه در عهد خالفت ظلّالسّبحان خلیفه الرّحمان امیرالمؤمنین حضرت سراج و الملّه و الدّین امیر
حبیباهللخان پادشاه ممالک افغانستان در سنۀ لوی ئیل یکهزار و سه صد و بیست و دو [ی] هجری
نبوی صلیاهلل وسلّم [ 1905میالدی] حسب الفرمان همایون واال بنا گردید به سعی و اهتمام
حاجیالحرمینالشّریفین حاجی سردار عبداهللخان نایبالحکومۀ بلخ در سنۀ [ 1324هجری قمری/
1906میالدی] به توجّه داکتر شیخ عبدالقادر ابن داکتر الهی بخش قریشی هندوستانی صورت انجام
و حُسن اتمام یافت».
257 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
وزیر محمّداکبرخان ،پسر امیر دوست محمّدخان ،در سال 1232هجری قمری 1819 /میالدی
زاده شد و در زمان پادشاهی پدر خود مدّتی استاندار
ننگرهار بود .او در سال 1252هجری قمری 1838 /میالدی
یکی از حملههای سکها را به جالل آباد دفع کرد و یک
سال بعد ،هنگامی که شاه شجاع بر تخت سلطنت کابل
نشست ،همراه با پدر خود به کشور بخارا رفت و امّا در
آنجا به دستور نصراهللخان ،پادشاه بخارا ،مدّت سه سال را در
زندان گذرانید .پس از رهایی از زندان به استانهای شمالی
کشور به سربازگیری برای جنگ با نیروهای انگلیسی
پرداخت و از راه خلم به کابل رفت و با مجاهدان
پیوست .در 21ذی القعدۀ 1258هجری قمری23 /
دسامبر 1842میالدی مکناتن ،نمایندۀ ارشد نیروهای
انگلیسی در کابل ،را کُشت و همچنان با نیروهای
انگلیسی در جالل آباد جنگید .پس از کشته شدن شاه
شجاع در 21محرّم 1258هجری قمری 3 /آوریل
1842میالدی ،هنگامی که فتح جنگ ،پسر شاه شجاع،
موقتاً زمام امور کشور را به دست گرفت،
محمّداکبر خان وزیر او شد و از همین رو در تاریخ به
لقب وزیر شهرت یافت .وزیر محمداکبرخان به زودی
فتح جنگ را کنار زد و عمالً خود ادارۀ امور کشور راه
به دوش گ رفت و امّا هنگامی که پدرش ،امیر
دوستمحمّدخان ،در سال 1259هجری قمری1843 /
میالدی دوباره به پادشاهی رسید ،کدام وظیفۀ رسمی
برایش داده نشد و در سال 1262هجری قمری1846 /
میالدی ،هنگامی که در جاللآباد نقشۀ پیشرَوی به
سرزمین های زیر سلطۀ انگلیسها را در آن سوی مرز،
صالح محمّد خلیق 260
می کشید ،بیمار شد و به روایت برخی از منابع ،به دستور پدرش به دست یک پزشک هندی
دارویی زهرآلود خورانده شد و در گذشت .پیکرش بنابر وصیّت خودش بهوسیلۀ فیل از جالل آباد
به شهر مزار شریف ،مرکز استان بلخ ،انتقال داده شد و در جوار آرامگاه حضرت علی (ک) به
خاک سپرده شد 81 ،85( .ـ )94
نوزدهم میالدی ساخته شده است .ساختمان این آرام گاه به شکل مکعبی با سقف گنبدی یی
261 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
مقرنسکاری و گچبریشده و رنگآمیزی شده و دیوارهای رواقی با درازای 7متر ،پهنای 6،30متر
و بلندای 6،40متر تا محیط زیر سقف گنبدی ،است و از سه سوی شمال ،جنوب و غرب رواقهای
باز و با چهارچوب چوبی کندنکاریشده و پنجرههای مشبّک دارد .این بنا از بیرون کاشیکاری و
از درون گچ مالی شده است.
ساختمان آرامگاه امیر شیرعلیخان
پسر امیر دوستمحمّدخان درگذشته در
سال 1203هجری قمری 1789 /میالدی،
بار نخست در سال 1306هجری قمری/
امیر دستور به میالدی 1889
و ساخته عبدالرّحمانخان
کاشیکاری شده است ( )98 ،65و بار دوم
سنگی کتیبۀ از که آنگونه
کندنکاریشده یی که در سردر رواق
غربی این بنا نصب است و نیز از
سنگنوشتۀ خود گور برمیآی د به فرمان
امیر حبیباهللخان ،پادشاه افغانستان ،به
کوشش سردار محمّدعزیزخان ،استاندار
بلخ ،به کمک دکتر شیخ عبدالقادرخان
در سال 1316هجری قمری1898 /
میالدی بازسازی شده و کار کتیبهگذاری
آن در سال 1324هجری قمری1906 /
میالدی از سوی سردار عبداهللخان انجام
پذیرفته است .این سنگنوشتهها همه به
خطّ نستعلیق اند.
بخشهایی از این بنای تاریخی بهویژه درزهای دیوارها و برآمدهگیهای کاشیها از 25آبان
سال 15 /1391نوامبر 2012میالدی تا 25اردیبهشت سال 1393هجری خورشیدی 14 /مه 2014
صالح محمّد خلیق 262
میالدی به هزینۀ 609920افغانی از بودجۀ توسعه یی وزارت اطّالعات و فرهنگ کشور توسّط یک
شرکت خصوصی مرمت محافظتی گردیده اند.
امیر شیرعلیخان پسر امیر دوستمحمّدخان در سال 1237هجری قمری 1822 /میالدی زاده
شد .در 25ذیالحجّۀ 1279هجری قمری /ژوئن
1863میالدی پادشاهی خود را که ولیعهد پدر
بود در هرات ( )589 ،54و در جمادیالثّانی 1280
هجری قمری /دسامبر 1863میالدی در کابل
اعالن کرد؛ در سال 1280هجری قمری1864 /
میالدی در برابر امیر محمّدافضلخان به بلخ لشکر
کشید و در باجگاه او را شکست داد ( )590 ،54در سال 1282هجری قمری1866 /میالدی
محمّدافضل خ ان او را از پادشاهی کنار زد و خود بر تخت سلطن ت
نشست و سپس در سال 1867محمّداعظمخان پادشاه شد،54( ،
)591تا این که امیر شیرعلیخان برای بار دوم از سال 1285ـ 1295
هجری قمری 1868 /ـ 1878مدّت ده سال دیگر نیز به پادشاهی
خود ادامه داد )592 ،54( .او در توسعۀ فرهنگ ،آموزش و
پرورش ،مطبوعات و بخش نظامی کارهای قابل توجّهی انجام داد و
هنگامی که نیروهای انگلیسی یک بار دیگر افغانستان را مورد
تهاجم خود قرار دادند برای مذاکره با دولت روسیه ،با تمام خانواده
و مقام های بلندپایۀ دولتی و سربازان خود کابل را به آهنگ بلخ ترک گفت ( )607 ،54و در 8
محرّم 1296هجری قمری 1 /ژانویۀ 1879میالدی وارد شهر مزار شریف شد .امّا در این شهر ژنرال
فیضمحمّدخان و مقام های دولتی بلخ او را از رفتن به مذاکره منصرف ساختند و او به فرستادن
هیأتی برای مذاکره به تاشکند بسنده کرد .در همین سفر بود که ناگهانی بیمار شد و در 9صفر
1269هجری قمری 21 /فوریۀ 1879میالدی درگذشت ( )608 ،54و در جوار آرامگاه حضرت
علی (ک) به خاک سپرده شد.
263 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
این خانقاه دربرگیرندۀ یک سالن زمستانی و دو محل تابستانی از خشت های خام و پخته و گل
با درازای 29،5متر است .بخشی از گچ بری شمال سقف فرو ریخته است .در صحن پیش رُوی بنای
اصلی استخری است که چنارهای کهنسال و بسیار بزرگی آن را احاطه کرده اند)175 ،42( .
اکنون سالن قدیمی تابستانی آن نیز با سه گنبد پوشانده شده است و این گنبدها بر سر
رواقهای بلندی ساخته شده اند .این سالن در دیوار خاوری خود یک دروازۀ درآمد و سه پنجرۀ
بزرگ مشبّک چوبی دارد .در گوشۀ شمالی آن دو اتاق باالی هم در دو طبقه با سقف چوبپوش
1
ـ از یادداشتهای سیّد مصطفی متولّی کنونی این خانقاه.
صالح محمّد خلیق 264
قرار دارند .در بیرون درآمدگاه متّصل به دیوار خاوری صفۀ بزرگی به درازای 33مت ر و پهنای 9متر
از آجرهای مربعی واقع است که برای نمازگزاردن در تابستان به کار میرود.
این خانقاه همچنان
دارای 12چلهخانه است
که 6تای آن در طبقۀ
همکف و 6تای دیگر بر
فراز آن ها قرار دارند.
سه ورودی درهای
چلهخانۀ باالیی از بیرون
جناح شمالی و درهای
ورودی سه چلهخانۀ دیگر
باالیی از بیرون جناح
جنوبی خانقاه و درهای
ورودی شش چلهخانۀ
پایینی در دیوار سمت قبله
یعنی غرب در درون
خانقاه واقع اند.
سدۀ اوایل از
هجری چهاردهم
خورشیدی /بیستم میالدی تا کنون بخش هایی از این خانقاه چندین بار مرمت شده اند .برای آخرین
بار در 13فروردین سال 1387هجری خورشیدی 1 /آوریل 2008میالدی هیأتی از مهندسان
وزارت اطّالعات و فره نگ کشور با ترکیب عبدالمنیر ،احمداهلل ،شفیعاهلل ،جوّ اد و وحیداهلل احجام
کار مرمت این بنا را برآورد کردند و امّا کاری عملی در زمینۀ بازسازی آن انجام داده نشد تا
سرانجام کار حفاظت و مرمت آن از 8خرداد سال 1392هجری خورشیدی 29 /می 2013میالدی
به هزینۀ 96000یورو از کمکهای دولت فیدرال آلمان توسّط بنیاد فرهنگی آغاخان به رهبری
مهندس محمدنصیر آغاز شده است و در نتیجه تمام سطح پشت بام گنبدها ،دیوار پشتبند سوی
265 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
قبلۀ مسجد و چلهخانههای ویرانشده مرمت شدند ،به خاطر حفاظت بیشتر ،روی تمام گنبدهای
سالن اصلی گنبدهای نو از خشت پخته ساخته شدند و از سوی بیرون آن کانال نمکش کشیده شد،
کف سالن شرقی خشتفرش شد ،دروازهها و دریچه ها از چوب ارچه بازسازی شدند ،یک صفۀ
کالن چسپیده به سالن شرقی برای نمازگزاردن در تابستانها و یک صفۀ کوچک در جنوب حوض
مسجد برای طلّاب از خشت پخته ساخته شدند ،دورادور حوض صحن مسجد خشت پخته گرفته
شد و دو راه زینه برای فرودآمدن به حوض و نیز فیلتری برای تصفیۀ آب حوض از گل و الی و
لوش گذاشته شدند و حیاط مسجد درختک اری گردید.
میرزا شیخ
احمدجان فارد بن
میرزا محمّدیوسف
بن میرزا حقداد،
خوشنویس،
نویسنده و شاعر
تاجیک، متصوّف
در نیمۀ یکم سدۀ 13
هجری قمری19 /
میالدی در شهرستان
دهدادی استان بلخ
میزیست .جدّ او
میرزا حقداد ،نیز
صاحب شیخی
و بود رسوخ
هنگامی که نادرشاه
افشار بلخ را به دست آورَ د با وی از در احترام پیش آمد و یادگار برخی از شاهان صفوی از جمله
شمشیر شاهعبّاس را به او بخشید)331 ،30( .
صالح محمّد خلیق 266
فارد خانقاه کالن ده دادی را بنیاد گذاشت و در آن به تدریس دانش و معارف صوفیّه و ارشاد
سرگرم بود و مدّتی در ترکیّ ه ،مصر ،عربستان سعودی ،هندوستان ،عراق ،کویت و برخی از
کشورهای دیگر آسیایی و آفریقایی به جهانگردی پرداخت ()331 ،30
1
ـ از یادداشتهای سیّد مصطفی ،متولّی خانقاه کالن دهدادی.
2
ـ از یادداشتهای همان شخص.
267 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
گرمابة پل خشتی
این گرمابۀ تاریخی از ساختههای سدۀ 13هجری قمری 19 /میالدی است و در خاور شهر
باستانی خُلم در کنار رودخانۀ خلم قرار دارد و به خاطر نزدیکبودن به پل خشتی آن رودخانه به نام
گرمابۀ پل خشتی یاد می شود .این گرمابه دارای 7گنبد ساختهشده از خشت مربعی پخته و
سیاهچونه و مجهز به همۀ نیازمندیهای حمّام مانند آبانبار ،گلخن ،سرتراشخانه ،جامهدان،
وضوخانه ،غسلخانه ،دیگهای آب گرم و آب سرد ،نمازخانه و غیره میباشد.
صالح محمّد خلیق 268
این گرمابه به هزینۀ عبدالکریم خان ،نایب الحکومۀ وقت ،در ساحۀ نیم جریب زمین در گذر
تحت تاق ساخته شده و جایداد شخصی او بوده و سپس شخص دیگری به نام حبیباهلل آن را به
اجاره گرفته است و از این رو به نام گرمابۀ حبیباهلل نیز یاد میشود)70 ،20( .
این بنا به هزینۀ گروهی از سرمایه داران خلم و توسّط معمار شناختهشدۀ خلم ،استاد
محمّدیعقوب ،ساخته شده است و دارای هفت گنبد بزرگ بدون نقش و نگار است و گنجایش
کوشک مابین
کوشک مابین بنا ی تاریخییی است که در زمان محمدظاهرشاه در سال 1318هجری
خورشیدی 1939 /میالدی در باغ حضور شهر مزار شریف ساخته شده و در واقع اقامتگاه شاهی
بوده است و محمدظاهرشاه و همچنان محمدهاشمخان نخستوزیر دورۀ شاهی ،در سفرهای خود
به استان بلخ در این کوشک به سر برده اند.
این کوشک تا سال 1357هجری خورشیدی 1978 /میالدی به همین منظور استفاده میشد ،امّ ا
پس از آن تا سال 1390هجری خورشیدی 2011 /میالدی به نوبت ،دفتر کار سازمان جوانان،
اتحادیّۀ کارگری ،شورای ریشسفیدان و ادارۀ کار ،امور اجتماعی و شهدا و معلوالن بوده است.
صالح محمّد خلیق 270
این کوشک تاریخی در سال 1391هجری خورشیدی 2012 /میالدی از سوی شهرداری مزار
شریف و زیر نظر ریاست اطالعات و فرهنگ والیت بلخ بازسازی شده و پس از بازسازی باز هم
مردان خیراندیش بلخ ،ساخته شده است و در یککیلومتری بازار در غرب شهر خلم استان بلخ
موقعیّت دارد 135 ،20( .ـ )136این مدرسه با توجّه به سبک معماری ساختمان آن ،در سال 1393
هجری خورشیدی 2014 /میالدی به کوشش نویسندۀ این کتاب در فهرست میراثهای فرهنکی
کشور ثبت گردید.
کاروانسرای عبدالملک
این کاروانسرای در حدود دوصدمتری دست راست شاهراه قدیمی بلخ ـ شبرغان موقعیت
دارد و ساختۀ اواخر سدۀ سیزدهم هجری قمری /بیستم میالدی است .این بنا از آجر ساخته شده و
متشکل از اتاقهای نشیمن و برندهیی با پایههای مستطیلی و رواقهای نیمدایرهیی با تزئینات
گچبریشده میباشد که دوازده رواق آن به گونۀ سالم باقی مانده اند .این بنای تاریخی برای
نخستینبار در سال 1393هجری خورشیدی 2014 /میالدی مورد توجّه مهندس ایرانی ،آرش
بوستانی ،قرار گرفت و پس از مشوره با نویسندۀ این کتاب در ثبت آن در فهرست میراث های
فرهنگی بلخ اقدام شد.
صالح محمّد خلیق 272
ـ از مشاهدات عینی مهندس محمّدشریف محمّدی در 23فروردین سال 1378هجری خورشیدی11 / 1
آوریل 2008میالدی.
273 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
نتیجهگیری
بلخ ،یکی از کهن ترین شهرهای جهان و گهوارۀ فرهنگ و تمدّن آریایی است .آریاییان،
بومیان این سرزمین اند و در همین مرزوبوم پیدا شده اند و نیاکان آنان تمام دورههای پیش از تاریخ
را در همینجا گذرانده اند و در دورههای گوناگون تاریخی از همینجا به گوشههای دیگر آریانای
بزرگ و بیرون از مرزهای آن کوچیده اند .ساحه های باستانی و بناهای تاریخی برجامانده در بلخ
بامی ،نمادهای روشنی از شکوه دیرین آن اند .متأسفانه این سرزمین اهورایی آن گونه که نام
پرآوازهاش ایجاب میکند تا کنون زیر پژوهشی همهجانبۀ علمی و باستانشناختی قرار نگرفته است
و بهویژه جاهای با ستانی و تاریخی آن به گونۀ بایسته بازشناخته نشده اند؛ درست همان گونه که اثر
فراگیر و مدوّنی دربارۀ تاریخ بلخ نیز سراغ نداریم.
در هنگام پژوهش خود پیرامون ساحه های باستانی و بناهای تاریخی بلخ ،به این چند نکتۀ مهم
برخوردم:
ـ پژوهشهای مرکز علمی باستانشناسی افغانستان بیشتر روی دورههای کوشانی و بودایی
کشور تمرکز دارند و چون بلخ پیش از نفوذ آیین بودایی به کشور ،یکی از کانونهای بزرگ
آیین های مهر و زردشتی بوده است و بسیاری از ساحههای باستانی آن متعلّق به دورههای رواج این
آیینهای آریایی اند ،از دید پژوهش گران پنهان باقی مانده اند و یا هم با نگاه س رسری آنان مواجه
شده اند و به روی همین پژوهشهای یک جانبه است که به گونۀ نمونه به بوداییبودن نیایشگاه
نوبهار اشاره می کنند و امّا به مهرابهبودن و آتشکدهبودن آن که در متنهای تاریخی کهن ،بسیار
روشن است کمتر پرداخته اند.
ـ برخی از بناهای تاریخی موجود بلخ ،از ثبت در فهرست میراثهای فرهنگی کشور باز مانده
اند .این نکته که در جریان مطالعات کتابخانه یی خود به آن پی بردم ،مرا واداشت تا برای پیداکردن
این بناها دست به کار شوم و در نتیجه در اثر جستوجوهایی میدانی که در گوشهوکنار بلخ با
صالح محمّد خلیق 274
برخی از همکاران گرامی به ویژه مهندس آرش بوستانی و مهندس محمّدآقا نجرابی انجام دادم از
بناهایی که در نگاشته های متأخران نام برده شده بودند ،بناهای تاریخی یکهگنبد یا آتشکدۀ وهران
در شهرستان دولتآباد و آرامگاه چهارگنبد و آرام گاه خواجه باجی در بلخ بازشناسایی شدند.
ـ شماری از بناهای تاریخی موجود در بلخ ،در منابع تاریخی کهن و متأخر ،نام گرفته نشده و
ال ناشناخته بودندکه در این پژوهش برای نخستینبار معرفی میشوند .به این بناهای تار یخی،
کام ً
هنگام گشت وگذار به خاطر گردآوری معلومات دربارۀ ساحههای باستانی و بناهای تاریخی و تهیّۀ
تصویرهای آن ها برای چاپ در این کتاب ،برخوردم .از این بناها تا کنون در هیچ کتاب و مقاله یی
ال تازه
یادی نرفته و نامی گرفته نشده است .یکی از نتیجههای این پژوهش ،گردآوری معلومات ک ام ً
دربارۀ این بناها و فراهمآوری زمینۀ ثبت آنها در فهرست میراثهای فرهنگی کشور است.
پیشینۀ دقیق برخی از بناها و آرامگاههای تاریخی موجود در استان بلخ ،و حتّا شماری از
خص نیستند که در این پژوهش کوشش شده اس ت
شخصیّتهای مدفون در آرامگاهها معلوم و مش ّ
تا به این ابهامات روشنی بیشتری انداخته شود.
در این پژوهش همانگونه که میبینید مرور کوتاهی بر سرگذشت بلخ از دورههای پیش از
تاریخ تا دورههای تاریخی پیش از اسالم و دورههای اسالمی صورت گرفته و با معرفی ساحه های
باستانی و بناهای تاریخی موجود ،به روشنساختن سهم این سرزمین در تمدّن و فره نگ انسانی
پرداخته شده است.
این پژوهش ،نشان میدهد که دربارۀ برخی از این آثار در متنهای کهن نظم و نثر فارسی
دری یادکردها و یا اشارههای رفته اند .با مطالعۀ این اثر روشن میشود که یافتههای باستانشناسان
در برخی از ساحهباستانی مُهر تأیید بر رویدادهای داستانهای حماسی آریایی میگذارند و حتّی
در توجیه برخی از استورههای آریایی نیز کمک میکنند.
این پژوهش میتواند برای دانشجویان و دانشپژوهان بنیاد پژوهش های گستردهتری پیرامون
تاریخ و میراثهای فرهنگی بلخ قرار بگیرد.
در فرجام از همۀ کسانی که در فراهمآوری این اثر یاریام کرده اند سپاسگزاری میکنم و
چشمبهراه راهنماییهای همهجانبۀ خوانندهگان گرامی و آگاه برای چاپ آیندۀ این اثر خواهم بود.
275 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
فهرست منابع
1ـ آرین ،محمّدظاهر « ،کشف شهر باستانی جمشید و کهنترین آتشکدۀ زرتشتی در بلخ»،
روزنامۀ بیدار ،نشریّۀ ادارۀ اطّالعات و فرهنگ استان بلخ ،شمارۀ دوم 30 ،اردیبهشت 20 /1387مه
1999میالدی ،ص .1
2ـ آشنایی با زندهگانی امام علی (ع)www. Rosh.ir/Default.aspx?tabid=571،
3ـ اباسین ،مطیعاهلل 1388( ،خ) ،لرغونی مینه (میهن باستانی) ،نشر وزارت اطّالعات و فرهنگ
افغانستان ،کابل.
4ـ ابواالسفار ،علی محمّد بلخی( ،بیتا) ،مزارات شهر بلخ با حوالی قریب آن ،بینا ،بیجا.
5ـ اصطخری ،ابواسحاق ابراهیم 1373( ،خ) ،مسالک و ممالک ،ترجمۀ محمّد بن اسعد بن
عبداهلل تستری ،به کوشش ایرج افشار ،بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی ،تهران.
6ـ امیر عبدالرّحمانخان 1377( ،خ) ،تاجالتّواریخ ،بنگاه انتشارات میوند ،پیشاور.
7ـ انصاری ،سلطانمحمّد 1386( ،خ) ،ویژهگیهای جغرافیایی و تاریخی بلخ ،کتابفروشی
حاج عبدالقیّوم ،کابل.
8ـ انصاری ،سلطانمحمّد 1387( ،خ) ،بلخ در گذر زمانهها ،کتابفروشی حاج عبدالقیّوم،
کابل.
9ـ انصاری ،سلطانمحمّد 1390( ،خ) ،دانستنیها پیرامون جغرافیای عمومی افغانستان ،چاپ
یکم ،مؤسسۀ نشر و پخش سرور سعادت ،بی جا.
10ـ انوری ،اوحدالدّین محمّد بن محمّد 1389( ،خ) ،دیوان انوری ،با مقدّمۀ سعید نفیسی ،به
اهتمام پرویز بابایی ،چاپ یکم ،مؤسسۀ انتشارات نگاه ،تهران.
صالح محمّد خلیق 276
11ـ اوکین ،برنارد( ،چاپناشده) ،معماری اوزبیکان در افغانستان ،ترجمۀ دکتر سعید جالیر،
قاهره ،دانشگاه آمریکایی.
12ـ بابایف ،اکتم 1364( ،خ) ،باستانشناسی افغانستان ،ترجمۀ محمّدرسول باوری.
13ـ بارتولد 1352( ،خ) ترکستاننامه از عهد هجوم مغول ،ترجمۀ کریم کشاورز ،جلد یکم،
بنیاد فرهنگ ایران ،تهران.
14ـ بایرون ،رابرت 1381( ،خ) ،سفر به کرانههای جیحون ،با مقدمهیی از بروس چتوین،
ترجمۀ لیال سازگار ،چاپ یکم ،انتشارات سخن ،تهران.
15ـ «بنای تاریخی مدرسۀ سلطان العلما در شهر بلخ بازسازی میشود» ،بیدار ،نشریۀ ادارۀ
اطّالعات و فرهنگ بلخ ،شمارۀ ،)26( 13979ص ،4سال 1392خ.
16ـ بهزاد ،اکبر « ،مقبرۀ باباحاتم» ،مجلّۀ باستانشناسی ،شمارۀ دوم ،سال چهارم ،ص .139
17ـ بیدل ،ابوالمعانی موالنا عبدالقادر بیدل دهلوی 1386( ،خ) ،دیوان بیدل دهلوی ،به
تصحیح اکبر بهداروند ،جلد یکم ،مؤسسۀ انتشارات نگاه ،تهران.
18ـ بیهقی ،خواجه ابوالفضل محمّد بن حسین 1364( ،خ) ،تاریخ بیهقی ،به تصحیح دکتر
علی اکبر فیّاض ،انتشارات کمیتۀ دولتی طبع و نشر افغانستان ،کابل.
19ـ پیرنیا ،حسن ،اقبال آشتیانی ،عبّاس و خسرو ،معتضد 1389( ،خ) ،تاریخ ایران قبل از
اسالم و پس از اسالم ،چاپ یکم ،انتشارات پارمیس ،تهران.
20ـ تاشقرغانی ،قاضی عبدالحی1387( ،خ) ،خلم در درازنای تاریخ ،چاپ یکم ،بی نا ،کابل.
21ـ تالقانی ،نوراهلل 1361( ،خ) ،افغانستان ماقبل آریاییها ،چاپ یکم ،کمیتۀ دولتی طبع و
نشر ،کابل.
22ـ جامی ،موالنا نورالدّین عبدالرّحمان 1336( ،خ) ،نفحاتاالنس من حضراتالقدس ،به
تصحیح ،مقدّمه و پیوست مهدی توحیدیپور ،انتشارات کتاب فروشی محمودی ،تهران.
23ـ جیهانی ،ابوالقاسم بن احمد 1380( ،خ) ،اشکالالعالم ،ترجمۀ عل ی بن عبدالسّالم کاتب ،با
مقدّمه و تعلیقات فیروز منصوری ،انتشارات آستان قدس رضوی ،مشهد.
24ـ حافد ،حاج خلیلاهلل 1385( ،خ) ،تاریخ روضۀ شاه والیتمآب حضرت علی (ک) و
مناقب شاه والیتمآب ،چاپ یکم ،کتابفروشی حاج عبدالقیّوم ،پیشاور.
277 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
25ـ حبیبی ،عبدالحی 1345( ،خ) ،تاریخ افغانستان بعد از اسالم در دو قرن اول هجری ،جلد
یکم ،انجمن تاریخ ،کابل.
26ـ حبیبی ،عبدالحی 1346( ،خ) ،تاریخ مختصر افغانستان ،جلد یکم ،انجمن ت اریخ ،کابل.
27ـ حدودالعالم منالمشرق الیالمغرب 1390( ،خ) ،با مقدّمۀ بارتولد و تعلیقات مینورسکی،
ترجمۀ میرحسینشاه ،به کوشش استاد عزیزاحمد پنجشیری ،چاپ دوم ،شهرداری کابل ،کابل.
28ـ حسینی ،دکترسیّدضیا 1392( ،خ) ،مقدّمه یی بر تاریخ معماری و شهرسازی افغانستان،
چاپ یکم ،انتشارات خراسان ،کابل.
29ـ حنیف بلخی ،محمّدحنیف( ،بیتا) ،فقهای بلخ ،نشرات رحمانگُل ،پیشاور.
30ـ خلیق ،صالحمحمّد 1387( ،خ) ،تاریخ ادبیّات بلخ ،انجمن نویسندهگان بلخ ،کابل.
31ـ خلیق ،صالحمحمّد ،رواق تنگی شادیان ،روزنامۀبیدار ،نشر یّۀ ادارۀ اطّالعات و فرهنگ
استان بلخ ،شمارۀ 27 ،)14( 13967تیر 1390خ ،ص .2
32ـ خلیق ،صالحمحمّد« ،مسجد نُهگنبد یا حجّ پیاده»،روزنامۀ بیدار ،نشریّۀ اطّالعات و فرهنگ
استان بلخ ،شمارۀ پیهم 11 ،)32( 13888آبان 1388خ ،ص .2
33ـ خواجهعمری ،محمّدشریف « ،گزارش تحقیقی آغ از دور دوم سلسلۀ حفریات در ساحات
تپۀ چهل ستون ،باالحصار و دیوار استحکامی شمال قلعۀ هندوان والیت (استان) بلخ،مجلّۀ
باستانشناسی ،دورۀ سوم ،شمارۀ ششم ،اسفند 1386خ ،شمارۀ پیهم ،22صفحات 125ـ .128
34ـ خواندمیر ،غیاثالدّین بن همامالدّین حسینی 1362( ،خ) ،تاریخ حبیبالسّیر فی اخبار
افراد بشر ،با مقدّمۀ استاد جالل الدّین همایی ،زیر نظر محمّد دبیر سیاقی ،جلد س وم ،چاپ س وم،
خیّام ،تهران.
35ـ دوپری ،نانسی هچ 1377( ،خ) ،د افغانستان تاریخی ودانی (آبادیهای تاریخی افغانستان)،
برگردان زلمی هیوادمل ،انتشارات کتابخانههای سیّار اریک ،پیشاور.
36ـ رازقی نریوال ،محمّدصدّیق ( 1392خ) ،د تاریخی بلخ لرغونی سیمی او آثار (ساحهها و
آثار باستانی بلخ تاریخی) ،انتشارات بیهقی ،کابل.
37ـ رحمانی ولو ی ،مهدی و جغتایی ،منصور 1383( ،خ) ،تاریخ علمای بلخ ،جلد یکم ،چاپ
یکم ،بنیاد پژوهشهای اسالمی آستان قدس رضوی ،مشهد.
صالح محمّد خلیق 278
38ـ رحیمی ،عبدالوحید ،گزارش ادارۀ باستان شناسی کشور که پیوست با نامۀ شماره 786
مؤرخ 21مهر 1392خ .از آن اداره به ادارۀ اطّالعات و فرهنگ بلخ فرستاده شده است.
39ـ رسولی ،محمّدنادر « ،کلتور (فرهنگ) باختر در عصر برونز» ،مجلّۀ باستانشناسی ،دورۀ
سوم ،شمارۀ ،)22( 6اسفند سال 1386خ ،ص 18ـ .19
40ـ زوّاری ،محمّدامین 1388( ،خ) ،جغرافیای تاریخی بلخ ،چاپ یکم ،بنیاد موقوفات دکتر
محمود افشار ،تهران.
41ـ سالک ،شکیب « ،نهگنبد یا حجّ پیاده» ،مجلۀ باستانشناسی ،شمارۀ ،2سال چهارم،1361 ،
ص 67
42ـ ستوده ،دکتر منوچهر 1386( ،خ) ،آثار تاریخی ورارود و خوارزم ،چاپ یکم ،جلد دوم،
بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار ،تهران.
43ـ سمینار علمی ـ پژوهشی بلخ در گذرگاه تاریخ 1391( ،خ) ،چاپ یکم ،انتشارات بیهقی،
کابل.
44ـ صارمی ،غالمعلی 1382( ،خ) ،اماکن مذهبی در افغانستان ،چاپ یکم ،چاپخانۀ صنعتی
احمد ،کابل.
45ـ صدقی ،محمّدعثمان 1385( ،خ) ،جغرافیای مختصر تاریخی شهرهای آریانا ،به کوشش
دکتر محمّدیعقوب واحدی ،چاپ دوم ،انتشارات امیری ،کابل.
46ـ صفا ،عبدالغفار 1378( ،خ) ،بناها و آبدات تاریخی شمال افغانستان ،مرکز مطالعات
افغانستان ،پیشاور.
47ـ عزیزی ،نظرمحمّد 1385( ،خ) ،بازشناختی از کتیبه های مکشوفۀ افغانستان ،بنگاه
انتشارات میوند ،کابل.
48ـ عظیمی ،عبدالعزیز 1386( ،خ) ،بلخ در سدههای تاریخ ،انتشارات رسالت ،بلخ.
49ـ عظیمی ،محمّدعظیم 1390( ،خ) ،افغانستان و نقاط شگفتانگیز آن ،چاپ یکم ،انتشارات
بینالمللی الهدی ،بیجا.
50ـ عظیمی ،محمّدعظیم 1391( ،خ) ،آ شنایی با بناهای تاریخی افغانستان ،چاپ یکم،
انتشارات علم و دانش ـ خراسان ،تهران.
51ـ علی بن ابیطالبfawikipedia.org/wiki/ ،
279 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
52ـ عوفی ،نورالدّین محمّد 1903( ،م) ،لبابااللباب ،به تصحیح ادوارد براون و تعلیقات میرزا
محمّد بن عبدالوهّاب قزوینی ،جلد دوم ،مطبعۀ بریل ،شهر لیدن.
53ـ غبار ،میر غالممحمّد 1368( ،خ) ،جغرافیای تاریخی افغانستان ،با حواشی و تعلیقات فرید
بیژند ،انتشارات وزارت اطّالعات و فرهنگ افغانستان ،کابل.
54ـ غبار ،میر غالممحمّد 1387( ،خ) ،افغانستان در مس یر تاریخ ،جلد یکم و دوم ،بنگاه
انتشارات میوند ،کابل.
55ـ فرّخ ،سیّد مهدی 1371( ،خ) ،تاریخ سیاسی افغانستان ،جلد یکم ،نشریّات احسانی ،قم.
56ـ فردوسی ،حکیم ابوالقاسم ،1385 ،شاهنامۀ حکیم ابوالقاسم فردوسی ،به اهتمام دکترتوفیق
سبحانی ،جلد ، 1چاپ یکم ،انتشارات روزنه.
57ـ فرهنگ ،میر محمّدصدّیق 1371( ،خ) ،افغانستان در پنج قرن اخیر ،در 3جلد ،انتشارات
مؤسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان ،قم.
58ـ فیروزی ،عبدالواسع 1391( ،خ) ،ادوار ماقبل التاریخ افغانستان از عصر نیولتیک الی برونز
در مقایسه با کشورهای همجوار ،با ویرایش کتابخان فیضی و به کوشش فرهاد احمدی ،م رکز
تحقیقات باستانشناسی اکادمی علوم (فرهنگستان) افغانستان ،کابل.
59ـ فیضی ،کتابخان « ،گزار ش علمی سروی تیم مشترک افغان ـ چاپان از ساحات باستانی
والیات (استان های) بامیان ،سر پل ،جوزجان ،بلخ و درۀ کاشان والیت (استان) غور» ،مجلّۀ
باستانشناسی ،شمارۀ ،)21( 5دور سوم ،شهریور 1386خ ،ص 79ـ )80
60ـ فیضی ،کتاب خان 1393( ،خ) ،سروی و کاوشهای یک دهۀ اخیر در افغانستان ،مرکز
تحقیقات باستانشناسی اکادمی علوم (فرهنگستان) افغانستان ،کابل.
61ـ فیضی ،کتابخان « ،منشأ اتنیکی کوشانیها و نظری ّات دانشمندان» ،مجلّۀ باستانشناسی،
شمارۀ ( 2شمارۀ پیهم ، )18دور سوم ،آذر 1384خ ،ص .42
62ـ کاژدان ،آ ،.نیکولسکی ،ن ،.آبراموویچ ،آ ،و دیگران 1390( ،خ) ،تاریخ جهان باستان،
ترجمۀ مهندس صادق انصار ی ،دکتر علی همدانی و دکتر محمّدباقر مؤمنی ،جلد یکم ـ شرق،
چاپ دوم ،انتشارات فردوس ،تهران.
63ـ کانپوری ،پروفسور محمّدعبدالرّزاق 1392( ،خ) ،برمکیان بلخ ،ترجمه و نگارش سیّد
مصطفی طبا طبایی و رام .هـ .بودراجا ،بنگاه انتشارات میوند (بام) ،کابل.
صالح محمّد خلیق 280
64ـ کُهزاد ،علیاحمد 1384( ،خ) ،تاریخ افغانستان ،جلده ای یکم ،دوم و سوم مکمل ،چاپ
دوم ،بنگاه انتشارات میوند ،کابل.
65ـ کُهگدای ،حافظ نورمحمّد 1370( ،خ) ،تاریخ مزار شریف واقع بلخ ، ،به کوشش کری م
آرزو ،بینا،کابل.
66ـ گُل دسته (منار) زادیان ،روزنامۀ بیدار ،نشریّۀ ادارۀ اطّالعات و فرهنگ استان بلخ ،شمارۀ
بیست و یکم 12 ،اسفند 1378خ 2 /مارس 2000م ،ص .2
67ـ مجموعۀ مقاالت سمینار علمی ـ تحقیقی «بلخ در پرتو کاوشهای باستانشناسی و
جایگاه آن در تاریخ» 1392( ،خ) ،به کوشش محمّد انور فایز ،چاپ یکم ،نشرات اکادمی علوم
(فرهنگستان) افغانستان ،کابل.
68ـ محمّدمؤمن بلخی بن شیخ عوض باقی 1357( ،خ) ،جریدۀ بلخ ،به تصحیح مایل هروی،
مطبعۀ دولتی کابل ،کابل.
69ـ محمود بن امیر ولی کتابدار 1360( ،خ) ،بخش بلخ تاریخ بحراالسرار فی مناقباالخیار،
به تصحیح ،تعلیق و فهارس مایل هروی ،اکادمی (فرهنگستان) علوم افغانستان ،کابل.
70ـ محمودی ،محمّدیاسین ،آرامگاه خواجه روشنایی ،روزنامۀ بیدار ،نشریّۀ ادارۀ اطّالعات و
فرهنگ استان بلخ ،شمارۀ هفتم 3 ،تیر 1387خ ،ص .2
71ـ مختارف ،احرار 1381( ،خ) ،تاریخ عمومی شهر بلخ در قرون وسطی ،به اهتمام علیرضا
خداقلی پور ،چاپ یکم ،مرکز اسناد و خدمات پژوهشی (مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور
خارجۀ ایران) ،تهران.
72ـ مدبّری ،محمود 1369( ،خ) ،شرح احوال و آثار شاعران بیدیوان در قرن های 4 ،3و 5
هجری قمری ،انتشارات پانوس ،تهران.
73ـ مشایخ فریدنی ،دکتر آزرمیدخت 1376( ،خ) ،بلخ کهنترین شهر ایرانی آسیای مرکزی
در قرون نخستین اسالمی ،چاپ یکم ،پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ،تهران.
74ـ مفتاح ،دکتر الهامه 1376( ،خ) ،جغرافیای تاریخی بلخ و جیحون و مضاف ات بلخ،
پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ،تهران.
75ـ منشی شبرغانی ،محمّدیوسف 1375( ،خ) ،تاریخ مقیمخانی ،چاپ یکم ،با مقابله،
تصحیح و مقدمۀ سیّد محمّدعالم لبیب ،شورای مرکزی انجمن فرهنگی امیر علیشیر نوایی ،بلخ.
281 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
76ـ منهاج سراج جوزجانی ،ابوعمر عثمان بن محمّد 1363( ،خ) ،طبقات ناصری ،تصحیح
عبدالحی حبیبی ،دنیای کتاب ،تهران.
767ـ مهرابی ،مسعود 1372( ،خ) یاد یار( ...مجموعۀ مقاالت دربارۀ آسیای م رکزی) ،دفتر
یکم ،مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه) ،تهران.
78ـ مهرآیین ،فیّاض« ،اسفیان (اثفیان)» ،مجلّۀ امّالبالد ،شمارۀ ، 2سال یکم ،دور دوم،
فروردین 1377خ ،صص 12ـ .13
79ـ میر حاج هروی ،قطب الدّین سیّد حسین( ،نسخۀ آمادۀ چاپ) ،دیوان میر حاج هروی ،به
تصحیح سیّد عبّاس رستاخیز ،بینا ،بی جا.
80ـ میرعابدینی ،دکتر سیّد ابوطالب 1371( ،خ) ،بلخ در تاریخ و ادب ف ارسی ،نشر صدوق،
تهران.
81ـ ناصر خسرو بلخی ،حکیم 1370( ،خ) ،سفرنامۀ ناصر خسرو ،به کوشش دکتر نادر
وزین پور ،ریاست نشرات وزارت اطّالعات و فرهنگ افغانستان ،کابل.
82ـ نظامی گنجهیی ،الیاس بن یوسف 1385( ،خ) ،خمسۀ نظامی ،با مقدّمۀ فرشید اقبال ،چاپ
یکم ،چاپ و انتشارات اقبال ،تهران.
83ـ نعمانی ،شبلی 1368( ،خ) ،شعرالعجم یا تاریخ شعرا و ادبیّات ایران ،ترجمۀ سیّد
محمّدتقی فخر داعی گیالنی ،جلد یکم ،دنیای چاپ ،تهران.
84ـ نوریپور ،دینمحمّد 1389( ،خ) ،ابوتراب و خیرالتّراب ،حاوی تاریخ آستان مبارک
حضرت علی (ک) ،چاپ یکم ،مدیریّت فرهنگی روضۀ مبارک ،بلخ.
85ـ هاشمی ،س یّد محیالدّین 1379( ،خ) ،مشاهیر افغانستان ،ترجمۀ محمّدرفیع ،جلد دوم،
ادارۀ کتابخانه های سیّار اریک ،پیشاور.
86ـ واحددوست ،دکتر مهوش 1387( ،خ) ،نهادینههای اساطیری در شاهنامۀ فردوسی،چاپ
دوم ،انتشارات صدا و سی مای جمهوری اسالمی ایران (سروش) ،تهران.
87ـ واعظ بلخی ،ابوبکر عبداهلل بن عمر بن محمّد بن داؤود 1350( ،خ) ،فضایل بلخ ،ترجمۀ
عبداهلل محمّد بن محمّد بن حسین حسینی بلخی ،به تصحیح و تحشیه عبدالحی حبیبی ،انتشارات بنیاد
فرهنگ ایران ،تهران.
صالح محمّد خلیق 282
88ـ وفا ،عزیزالدّین ،گزارش ادارۀ باستانشناسی که پیوست با نامۀ شماره 797مؤرخ 28مهر
1392خ .آن اداره به ادارۀ اطّالعات و فرهنگ استان بلخ فرستاده شده است .در 5ورق.
ابولیث سمرقندی ،نصر بن محمّد.80 ،79 : ا بن خضرویۀ بلخی ،ابوحامد احمد بن
ابومسلم خراسانی،115 ،83 ،79 ،75 ،17 : خضر،173 ،145 ،144 ،131 ،130 ،124 ،81 ،8 :
.216 ،203 ،132،142 .228 ،199 ،176
ابونصر بلخی ،محمّد بن اسالم.145 ،8 : ابن یمین.150 :
ابونصر ثانی.221 : ابواالسفار بلخی ،علیمحمّد.275 ،67 :
ابونصر.221 : ابوالحسن :ــ علی (ک).
ابوهریره (رح).158 ،157 ،8 : ابوالحسن ،والی بلخ.188 :
ابوهریره (رض).158 : ابوالعباس.116 :
ابوی ،خلیل احمد.190 : ابوالمنصور.187 :
ابویوسف (رح).143 : ابوبکر اعمش.79 :
ابیالقاسم :ــ محمّد بن ابیمحمّد ابوبکر عبداهلل بن عثمان.182 :
ابیالقاسم. ابوتراب :ــ علی (ک).
ابیوردی :ــ انوری بلخی. ابوجعفر القایم بامراهلل.119 :
اپریو :ــ ایرج. ابوجعفر محمّد بن ابیبکر بن ابیالقاسم بن
اتویا :ــ آتبین. ابینصر بلخی :ــ محمّد بن ابیمحمّد ابیالقاسم.
اثفیان :ــ آتبین . ابوجعفر محمّد بن علی.159 :
احمد خضرویّۀ بلخی :ــ ابن خضرویۀ ابوحازم.145 :
بلخی. ابوحفص بلخی.145 ،143 ،142 ،8 :
احمد مختار :ــ محمّد (ص). ابوحفص بن برعش بن یحیی :ــ ابوحفص
احمد.278 : بلخی.
احمداهلل.264 : ابوحفص بن مرعش :ــ ابوحفص بلخی.
احمدخان ،سردار 208 :ـ .210 ابوحفیظ امام عبداهلل :ــ ابوحفص بلخی.
احمدوف ،بوری.22 : ابوحنیفه (رح).143 ،141 ،140 :
احمدی ،فرهاد.279 ،95 : ابوخالد بن برمک.135 ،114 ،72 :
اخشنور.56 : ابوسعید ابوالخیر.163 :
ادهم.225 ،150 ،145 : ابوطالب.215 ،214 :
ارجاسپ.164 : ابوعلی چغانی.117 :
اردشیر بابکان.56 ،52 : ابوعلی چغانی.117 :
285 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
خواجه اکاشا،132 ،83 ،81 ،78 ،10 ،7 : حسینی بلخی ،ابوالحسن محمّد بن حسین:
.238 ،223 ،193 ،192 ،151 .238
خواجه باجگاهی،197 ،151 ،142 ،8 : حسینی بلخی ،عبداهلل محم ّد بن محمّد بن
.274 حسین.281 ،182 :
خواجه روشنایی چهاربولکی،177 ،8 : حسینی ،سیّدضیا.277 :
.280 حسینی ،غیاثالدّین بن همامالدّین :ــ
خواجه روشنایی.197 ،149 : خواندمیر
خواجه سبزپوش.247 : حصیری ،ابوبکر :ــ خیری ،ابوبکر.
خواجه سنگین.149 : حقداد ،میرزا.265 :
خواجه علی میکائیل.128 ،7 : حکیمخان ،میر.188 :
خواجهعبدالباقی.152 : حموی ،یاقوت.70 :
خواجهعمری ،محمّدشریف.277 ،95 : حنیف بلخی ،محمّدحنیف.277 ،151 :
خوارج.215 ،182 : حیدر :ــ علی (ک).
خوارزمشاه ،محمد.120 : حیدرخان.188 :
خوازرمشاهیان.178 ،120 : خداقلیپور ،علیرضا.280 ،22 :
خواندمیر بلخی ،غیاثالدّین بن همامالدّین خرد ،حاجی.225 :
حسینی 81 :ـ .277 ،198 ،197 ،193 ،129 ،83 خُرّم ،عبدالکریم.103 :
خیّام.277 : خرمشاه.184 :
خیری ،ابوبکر127 : خزاعی ،حمزه بن مالک.130 :
دادار شیش.75 ،49 ،48 : خسته ،موالنا خالمحمّد.266 :
دار مستتر.46 : خشایارشا.49 :
دارا :ــ داریوش سوم. خشایارشای دوم.49 :
داراب.49 : خضر اوغالن.193 :
داریوش دوم.49 : خطیبی ،حسین بن احمد.181 ،180 :
داریوش سوم.50 ،49 : خفیف ،ابوعبداهلل.157 :
داریوش یکم.49 ،48 : خلفای راشدین.236 ،113 :
داسیوسها.46 : خلیق ،صالحمحمّد.277 :
داعی گیالنی ،سیّد محم ّدتقی فخر.281 : خلیل بن احمد بن اسماعیل.133 :
291 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
گشتاسپ 68 ،48 ،47 :ــ .164 ،74 ،70 کرمانی بن علی.114 :
گُلمبیک ،لیسا.135 : کرمانی ،خواجو.234 :
گنجعلیخان.188 : کشاورز ،کریم.276 :
گوبندرام.254 : کشاورز ،محمّدناصر عمر.190 :
گودار ،موسیو.97 : کعب بلخی.163 ،162 :
گورگانی (گورگانیان).187 : کالوبخو.82 :
گوهرشاد.217 ،213 : کلدانیها.317 :
لبیب ،سیّد محمّدعالم.280 : کلکانی ،امیر حبیباهللخان.189 :
لهراسپ.77 ،70 ،68 ،47 : کمبوجیه.48 :
لوبر ،موسیو.98 : کنیشکا.240 ،92 ،69 ،55 :
لوبک ،سر جان.27 : کُهزاد ،علیاحمد.280 ،22 :
لودین ،بشیر.190 : کُهگدای ،حافظ نورمحمّد.280 :
لیوشتزا.92 : کوروش.240 ،50 ،48 ،47 :
ماد (مادها).48 ،16 : الکوزی ،عزیزاحمد.190 :
مارتن ،وی دین دوسن.45 : کوشانی (کوشانیان)،43 ،27 ،21 ،17 ،4 :
مارسیس تس.49 : 55 ،52ـ 90 ،76 ،63 ،57ـ 98 ،92ـ 102 ،100
مارکوپولو.182 : ـ .279 ،273 ،241 ،225 ،107 ،105
مأمون.115 : کوشککی ،غالم حیدر.108 ،105 ،103 :
مانویان.68 : کیانی (کیانیان) 45 ،29 ،27 ،17 ،4 :ـ ،47
ماهیانی ،سعید بن عبداهلل.173 : .226 ،86 ،84 ،74 ،68 ،63 ،58
مایل هروی.280 : کیخسرو.47 :
متوکّل بن حمران (عمران).127 ،121 ،6 : کیقباد.212 ،63 ،46 :
محقّق ،حاج محمّد.191 : کیقباد ،سلطان عالءالد ّین.181 :
محمّد (ص)،215 ،214 ،212 ،210 ،177 : کیکاووس 58 ،47 :ـ .64 ،63 ،61
.254 ،224 کیومرث.54 :
محمّد بن ابیمحمّد ابیالقاسم بن گرشاسپ نریمان :ــ کرساسپ.
ابیالقصیر [ابیبکر] :ــ محمّد بن ابیمحمّد گرگسوار ،خواجه.178 :
ابیالقاسم. گستنقرا سلطان.234 ،186 ،185 ،79 :
صالح محمّد خلیق 298
دار ابی فاطمه.124 ،6 : ،277 ،238 ،217 ،216 ،203 ،184 ،182 ،172
دار سکری.124 ،6 : .278
داراالجتهاد.124 ،6 : خرگرد.154 :
دارالحرب.126 : خطب (پل).167 :
دارالفرات.124 ،6 : خلم،50 ،44 ،32 ،31 ،17 ،11 ،10 ،5 ،4 :
دارالفراغنه :ــ دارالفراوجه. 100 ،85 ،84 ،65 ،54ـ 116 ،114 ،102ـ ،118
دارالفراه :ــ دارالفراوجه. ،200 ،199 ،191 ،190 ،188 ،187 ،130 ،128
دارالفراوجه.125 ،6 : 267 ،259 ،240 ،239 ،235 ،227 ،225ـ ،269
دارالمقاتل (خیابان).124 ،6 : .276 ،272 ،271
دارگیدوس (رود).54 : خلیلیّه (مدرسه).133 ،7 :
دامغان.50 : خواجه پارسیانی(کوی).193 :
داهان.58 : خواجه دوکه.31 :
داور.120 : خواجه روشنایی (تپه).44 :
دخمۀ سنجری.135 ،134 ،8 : خواجه روشنایی (روستا).280 ،177 ،8 :
در عبداالعلی.125 ،119 ،6 : خواجه سیوَل.78 :
دروازۀ آب.129 : خواجه غیب (تپه).44 :
دروازۀ اسالم.132 : خوارزم.278 ،182 ،178 ،120 :
دریوزهگان.172 : خورآباد :ــ خیرآباد.
درۀ کاشان.279 : خوشتپه.33 :
درۀ کالن.37 : خوشتوت (چشمه).240 :
درۀ گز.33 : خیابان (دروازه).81 :
دستگرد.129 : خیبر.257 ،215 ،209 ،177 :
دشت امام.242 : خیرآباد خلم.239 ،10 :
دشتلی 33 ،28 ،3 :ـ .42 ،41 ،35 خیرآباد.67 ،66 :
دلبرجینتپه 92 ،90 ،88 ،54 ،5 :ـ .94 خیران،202 ،193 ،184 ،142 ،135 ،134 :
دمشق.115 : .244 ،216
دهاس.117 : خیران،202 ،193 ،184 ،142 ،135 ،134 :
.244 ،216
صالح محمّد خلیق 308
زادیان،44 ،43 ،41 ،40 ،32 ،31 ،8 ،3 : دهدادی،246 ،190 ،110 ،44 ،17 ،11 :
.280 ،160 ،158 ،157 .266 ،265 ،263
زاری.108 ،17 : دوکتراشان (کوی).126 ،6 :
زاهدان :ــ زادیان. دوکفروشان :ــ دوکتراشان (کوی).
زراسپ.54 : دولتآباد 31 ،28 ،17 ،5 ،4 :ـ 41 ،37 ،35ـ
زرگران (تپه) 96 ،94 ،54 ،5 :ـ .99 ،146 ،145 ،128 ،107 ،106 ،88 ،87 ،73 ،44
زمبوکان.32 : .274 ،192 ،166 ،158 ،157
زنبیلبافان :ــ سبدبافان (کوی). دولتخانۀ بلخ.196 ،9 :
زندان (مدرسه).133 ،7 : دهواده.272 :
ژاپن.98 ،21 : دیماه (روستا).39 :
ساربان (گذر).193 : دیوانبیگی (مدرسهیی در خیران).201 :
ساربانان (کوی).193 : راه ابریشم.53 :
ساالران (تپه).103 : رباط الفتح.138 :
سامان (ده).115 : رباطک.92 :
سبدبافان (کوی).126 ،6 : رحبه :ــ رخنه (دروازه).
سر پل.279 ،241 ،189 ،115 : رحمتآباد (تپه).44 :
سرای محمّدی.128 : رُخَّج.50 :
سرخکوتل.92 ،56 : رخنه (دروازه).131 ،117 ،81 ،7 :
سعیدی (بازار).128 ،7 : رستاق110 ،35 :
سغدیانه.54 ،51 : رقیت (تپه).42 :
سفیدپل 30 ،28 ،3 :ـ .36 رهاب :ــ رخنه (دروازه).
سمرقند،186 ،184 ،183 ،155 ،142 ،8 : روسیه.262 ،36 :
.238 روضۀ علی (ک) 203 ،192 ،135 ،10 :ـ
سمرقندیان.143 ،142 ،80 ،79 : .281 ،276 ،256 ،255 ،213 ،211 ،205
سمندتپه.44 : روم.181 :
سمنگان.190 ،188 ،92 ،37 : ریاحه (دروازه).81 :
سند.70 : زابلستان.70 :
سوریه.52 :
309 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
نجف.258 ،257 ،216 ،213 ،205 ،123 : 189 ،184 ،173 ،169ـ 199 ،192ـ ،213 ،202
نظامگاه (دروازه).199 : 240 ،232 ،229 ،226ـ ،253 ،246 ،245 ،243
نظرگاه (دروازه).204 : .280 ،270 ،269 ،262 ،260 ،258 ،255
نقارهخانه (برج).201 ،10 : مزار :ــ مزار شریف.
نملیک.88 ،54 ،5 : مسجد بازار.196 ،9 :
ننگرهار.259 : مسجد چهارسو.315 ،10 :
نهر امام.174 : مسجد خشتی.253 ،251 ،11 :
نهر شاهی.243 ،226 ،87 ،66 ،45 ،44 ،17 : مسجد صحّافان.234 ،196 ،9 :
نهروان.215 : مسجد محرابسنگی.194 ،9 :
نهگنبد (مسجد) 138 ،135 ،122 ،8 :ـ ،141 مسجدالحمرا.138 :
.278 ،277 ،192 مشتاق(نهر).193 :
نهگنبدان :ــ نهگنبد (مسجد). مشهد.276 ،275 ،172:
نوآباد (دروازه) مصر.270 ،138 :
نوازک مُصَرَّخ.155 :
نوبهار (نیایشگاه ،دروازه ،گورستان)،5 ،4 : مغرب.138 :
68 ،56 ،7ـ ،113 ،102 ،97 ،81 ،73 ،72 ،70 مقبری (مسجد).127 ،122 ،6 :
،138 ،136 ،131 ،130 ،126 ،124 ،123 ،117 مکّه.215 ،214 ،177 ،71 :
.273 ،199 ،197 196 ،175 ،157 ،144 مالطبه.108 :
نوشاد (کاخ).116 : مُلآغان.86 ،4 :
نوند (کوی).124 : منصوریه (مدرسه)،175 :
نیچکهتپه.37 ،32 ،3 : مومک (مسجد).122 ،6 :
نیشاپور.181 ،163 ،151 ،150 ،145 ،113 : مؤمنآباد.73 :
هالند.268 ،250 ،199 : موی رسول (ده).73 :
هده.97 : میمنه.190 ،35 :
هرابرازیتی :ــ البرز. میوند 277 ،274 ،22 :ـ .279
هرات 183 ،155 ،154 ،82 :ـ ،193 ،185 ناروی.246 :
.262 ،229 ،222 ،217 ،214 ،110 ،203 ناف زمین.192 :
هزارسم.31 : نایبآباد.85 :
313 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
سپاسگزاری
انجمن نویسندهگان بلخ از جاللتمآب محترم سترجنرال عطامحمّد نور ،استاندار بلخ ،که با
احساس پاک فرهنگ دوستانۀ خویش هزینۀ چاپ این کتاب را یاری کرده اند صمیمانه سپاسگزار
است و پیروزیهای روزافزون شان را در زندهگی از خداوند لوح و قلم آرزو دارد.
315 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
به سمّت های کارمند کارخانۀ کود شیمیایی بلخ ،رئیس انجمن نویسندهگان بلخ ،کارگزار ام ور
فرهنگی استان های شمالی کشور و مدیر مسؤول و سردبیر مجلّۀ «امّالبالد»؛ روزنامۀ «بیدار» و مجلّۀ
«کیان» کار کرده است و از بنیادگذاران انجمن نویسندهگان بلخ و عضو کانون فرهنگی حکیم
ناصر خسرو بلخی ،کانون فرهنگی موالنا جالل الدّین محمّد بلخی و چند کانون د یگر و عضو
گروه دبیران چندین نشریه بود و اکنون رئیس ادارۀ اطّالعات و فرهنگ استان بلخ و هم زمان رئیس
انجمن نویسندهگان بلخ است.
خلیق تا اکنون به این همایشهای بین المللی شرکت کرده است:
ـ نخستین همایش بین المللی تاجیکان و فارسی زبانان ،انجمن پیوند ،شهر دوشنب ه 18 ،ـ 25
شهریور 1371؛
ـ دومین همایش بین المللی تاجیکان و فارسی زبانان ،انجمن پیوند ،شهرهای دوشنبه ،کوالب و
خجند 17 ،ـ 29شهریور 1372؛
ـ سومین همایش بین المللی مسعودشناسی ،دولت انتقالی افغانستان ،کابل 16 ،ـ 17شهریور
1383؛
ـ همایش بینالمللی علمی ـ پژوهشی بلخ در گذرگاه تاریخ ،وزارت اطّالعات و فره نگ
افغانستان ،بلخ 14 ،ـ 15اردیبهشت 1384؛
ـ همایش بین المللی تاجیکان و فارسیزبانان و 2700سالهگی شهر کوالب ،انجمن پیوند،
شهرهای دوشنبه و کوالب 16 ،ـ 20شهریور 1385؛
ـ همایش بینالمللی بزرگداشت از هشتصدمین سالزاد موالنا جالل الدّین محمّد بلخی،
وزارت اطّالعات و فرهنگ افغانستان ،کابل و بلخ 22 ،ـ 24اردیبهشت 1386؛
ـ همایش میراث های مشترک مکتوب افغانستان و ایران ،مجلس شورای اسالمی ایران ،تهران،
12تیر 1389؛
ـ همایش بین المللی بررسی اندیشههای علّامه شهید سیّد اسماعیل بلخی ،فرهنگستان علوم
افغانستان و بنیاد عالی علمی ـ پژوهشی علّامه شهید س یّد اسماعیل بلخی ،کابل 22 ،ـ 23تیر 1389؛
ـ همایش بین المللی برای حفاظت از میراث های فرهنگی افغانستان ،وزارت اطّالعات و
فرهنگ افغانستان ،کابل 26 ،ـ 28تیر 1389؛
317 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
ـ دومین همایش بینالمل لی شعر باران غدیر ،حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسالمی ایران ،تهران
و شیراز 22 ،ـ 24آبان 1390؛
ـ همایش بینالمللی بزرگ داشت از بیدل در پیوند با سه صدمین سال وفاتش ،دانشگاه بلخ،
بلخ 6 ،و 7مهر .1392
و نیز سفرهایی به کشورهای ایران ،تاجیکستان ،ازبکستان ،ترکمنستان ،پاکستان ،هندوستان،
عربستان سعودی ،امارات م تّحدۀ عربی ،فرانسه ،لهستان ،ترکیّه و ایاالت م تّحدۀ آمریکا انجام داده
است .او شعر می گوید ،در زمینههای فرهنگ ،ادبیّات و زبان مینویسد و در گسترههای تاریخ و
دانش و فناوری نو آثاری را از زبان روسی برگردان کردهاست.
آثار چاپشدهاش عبارت اند از :دفترهای شعر «سالم به آفتاب» (بلخ« ،)1363 ،کاج بلند سبز»
(بلخ« ،)1366 ،بر پای راه ابریشم» (بلخ « ،)1372 ،یک آسمان ستاره» (بلخ« ،)1382 ،از اوج های
آبی( »...کابل« ،)1386 ،سرود ملّی عشّاق» (کابل« ،)1391 ،در بامیان قلب منی» (کابل،)1392 ،
«آهنگ کیانی» (گزینۀ شعر دربارۀ درۀ کیان با معرفی سرایشگران آنها) (کابل« ،)1392 ،مراد از
بلخ ،تو بودی( »...کابل« ،)1393،نقطه و نقطه ،باز هم نقطه» (کابل)1393 ،؛ و کتابهای پژوهشی
«جشنهای آریایی» (بلخ « ،)1370 ،عُقاب در فرهنگ ملّی و جهانی و سرودهها» (تهران،)1375 ،
«سرگذشت روزنامۀ بیدار» (پیشاور« ،)1380 ،فریاد آزادی» (نگرشی بر سرودههای علّامه سیّد
اسماعیل بلخی» (بلخ« ،)1383 ،تاریخ ادبیّات بلخ» (کابل« ،)1387 ،تاریخ روزنامه نگاری بلخ»
(تهران )1389 ،و «ساحه های باستانی و بناهای تاریخی بلخ» (تهران.)1393 ،
صالح محمّد خلیق 318
Abstract
Balkh has a history of nearly six thousand years. The existence of
human in the region dates back to the Early Stone Age, according to
findings of the archaeologists. The first prehistoric agricultural, animal
husbandry, construction, cultural, and art centers were built in Balkh.
It has also been the cradle of Arian culture and civilization in various
historical periods and as the first capital of the Great Ariana, it has
played an important role in the history of the global civilization and
culture. The cultural heritage of Balkh including its ancient sites and
historical monuments, which are the symbols of its magnificence,
make a valuable part of the global cultural heritage.
Through introducing the ancient sites and historical monuments of
Balkh, following a thorough review of its history from the ancient
periods up to now, this publication intends to further highlight the
place of Balkh in the global culture and civilization.
As of now, no major work has been done on recognition of the
ancient sites and historical monuments of Balkh. Some of them are
even not registered in the list of cultural heritage of the country and are
introduced for the first time through this publication. References to the
ancient sites and historical monuments of Balkh as evidenced in the
old prose and verse literature of the Persian/Dari language were
researched and noted in this publication. Finally, by reading this
publication, it will be clear that findings of the archaeologists in the
ancient sites confirms fictional events of some Arian epics and even
helps in rationalizing some of the Aryan myths.
Key Words: Ancient Sites and Historical Monuments of
Balkh, Ancient Site, Historical Monuments, Afghanistan (Aryana),
Balkh
319 ساحههای باستانی و بناهای تاریخی بلخ
صالح محمّد خلیق 320