MOLEKULES VIR DIE LEWE

Organiese molekules bestaan uit C, H en O, en sommige bevat ander elemente

soos N en P. Selle bestaan uit proteïene, koolhidrate, lipiede, nukleïensure en
vitamiene.

TERMINOLOGIE
Organies Bevat C, H en O
Anorganies Bevat gewoonlik nie C nie
Mikro-voedingstof Element benodig in klein hoeveelhede
Makro-voedingstof Element benodig in groot hoeveelhede

SLEUTELKONSEPTE:

Anorganiese verbindings - water en minerale soute

Organiese verbindings - koolhidrate, lipiede, proteïene, ensieme, vitamiene,

nukleïensure

Anorganiese verbindings
Water

• bestaan uit 2 waterstofatome wat aan 1 suurstofatoom verbind is

H H

• 70-95% van alle selle bestaan uit water

• is 'n universele oplosmiddel

• is 'n vervoermiddel

• is 'n medium vir chemiese reaksies

• is verantwoordelik vir turgiditeit in plante

• verwyder afvalstowwe

Minerale

Baie van die minerale soute kom in soutvorm voor. Die mineraal natrium kom
byvoorbeeld in die vorm van gewone tafelsoute, natriumchloried, voor. Daarom praat
ons van 'minerale soute' in plaas van 'minerale'

 makro-voedingstowwe - noodsaaklike elemente wat organismes in groot

hoeveelhede benodig
 mikro-voedingstowwe - noodsaaklike elemente wat organismes benodig in
klein hoeveelhede
Plante verkry minerale uit die grond en kunsmis

Diere verkry minerale uit die voedsel wat hulle verbruik

Die tabel toon die essensiële minerale, funksies en gebreksiektes

WEEK 6: ONDERWERP: Die chemie van die lewe

ONDERWERP: Organiese verbindings (monosakkariede en lipiede)

AANTEKENINGE & EKSAMENWENKE

Koolhidrate is molekules wat in ons voedsel voorkom, wat ons breine en spiere van
energie voorsien. Koolhidrate bestaan uit koolstof-, waterstof- en suurstofatome.
Koolhidrate kan in eenvoudige en komplekse koolhidrate verdeel word:
 eenvoudige
monosakkariedes eenhede
EENVOUDIG
boustene

disakkariedes dubbel suikers

SAAMGESTELD

polisakkariedes baie suikers

Monosakkariede
Mono = enkel, sakkar = suiker
Hierdie suikers kan nie in eenvoudiger vorms verdeel word
nie. Dit is die boustene van die meer komplekse suikers.
Hulle los op in water.
Enkele voorbeelde is glukose, fruktose, galaktose.

Toets vir glukose: Voeg Benedict se oplossing by onbekende oplossing. By

verhitting sal die kleur van die oplossing verander van blou na oranje / baksteenrooi,
dit dui op die teenwoordigheid van glukose.

Disakkariede(Di = twee)

Twee monosakkariede wat gebind is. Ook

oplosbaar in water.
Byvoorbeeld, sukrose in die diagram aan die
linkerkant.
Sukrose = glukose + fruktose
Polisakkariede (poli = baie)Laktose = galaktose + glukose
Stowwe soos stysel (in plante), sellulose (ook in plante, dien as voedingsvesel),
glikogeen (gevind in die lewer en spiere van mense, die manier waarop ons glukose
opberg).
Polisakkariede bestaan uit kettings wat bestaan uit tien tot duisende
monosakkariedmolekules (soos boustene) wat aan mekaar gekoppel is (deur
bindings in 'n ketting om die groot molekuul te vorm.
Toets vir stysel: Jodium verander van bruin na blou-swart.
Opsomming van koolhidrate:

Monosakkaried Disakkaried Polisakkaried

Sub-eenheid Een Twee Baie
Hooffunksie Energiebron Vorm waarin Stoorvorm
vervoer word
Voorbeelde Glukose Laktose Sellulose
Galaktose Sukrose Glikogeen
Fruktose Maltose Stysel
https://www.youtube.com/watch?v=xRuPoRgwEaQ (Video)
Lipiede
Lipiede is vette en is 'n belangrike molekule wat lewe onderhou. Dit kom voor in alle
selmembrane in ons liggame, is 'n bron van energie, isoleer ons senuweeselle en los
nie op in water nie.
Lipiede bestaan uit 'n gliserolmolekule +
drie vetsuurkettings.
 Vetsure het 'n hidrofiliese (waterliefhebbende) kop en 'n
hidrofobiese (watervresende) stert soos gesien kan word
in die diagram aan die linkerkant.

Cholesterol
 Dit is 'n wasagtige, vetagtige stof wat in al die selle in jou liggaam voorkom. Jou
liggaam benodig cholesterol om hormone, vitamien D en stowwe te maak wat u
help om voedsel te verteer. Hoë cholesterol is 'n belangrike risikofaktor vir
hartsiektes en 'n oorsaak van hartaanvalle.
 Die opbou van cholesterol is deel van die proses wat arteries vernou, genaamd
aterosklerose. By aterosklerose vorm plate wat die bloedvloei beperk.
 Die vermindering van die inname van vet in die dieet help om cholesterolvlakke
te bestuur. Dit is nodig om voedsel te vermy wat die volgende bevat:

Cholesterol: Dit kom voor in dierlike voedsel, vleis en kaas.

Versadigde vet: Dit kom voor in vleis, suiwelprodukte, sjokolade, gebak,
diepgebraaide en verwerkte voedsel.
Transvette: Dit kom voor in sommige gebraaide en verwerkte voedsel.

Versadigde vette het nie dubbele bindings

tussen atome nie en is vaste stowwe by
kamertemperatuur, botter, vleis, suiwel ens.
Onversadigde vette het dubbele bindings
tussen atome en is vloeibaar by
kamertemperatuur. Soos plantaardige olies
Dieet met baie versadigde vette hou verband
met hoë bloedcholesterolvlakke en hartsiektes.
Vetryke diëtekan ook die risiko vir vetsug en
Diagram: versadigde en onversadigde vette
kanker verhoog.

Toets vir lipiede: Vette en olies laat 'n vlekvlek op filtreerpapier agter.
 WEEK 7: ONDERWERP: Die chemie van die lewe

ONDERWERP: Organiese verbindings (proteïene, ensieme, nukleïensure en

vitamiene)

AANTEKENINGE & EKSAMENWENKE

Proteïene

Proteïene is groot organiese molekules wat bestaan uit koolstof-, waterstof-,

suurstof- en stikstofatome. Sommige proteïene bevat ook die elemente swael, fosfor
en yster.

Proteïene bestaan uit chemiese 'boustene' wat aminosure genoem word. Daar is
20 verskillende aminosure wat algemeen voorkom in die proteïene van lewende
dinge. Jou liggaam gebruik aminosure om spiere en bene te bou en te herstel en
om hormone en ensieme te vervaardig. Proteïen is 'n makrovoedingstof wat in alle
soorte diere- en plantvoedsel voorkom. Jy benodig proteïene om weefsels op te
bou, maer spiermassa te behou en om velselle te herstel en te onderhou.

Struktuur van 'n proteïen

Temperatuur en pH is faktore wat die struktuur van proteïene beïnvloed. Hoë

temperature en uiters suur of alkaliese oplossings kan permanente veranderinge
veroorsaak aan die bindings wat die struktuur van 'n proteïen in vorm hou. Sodra
die molekulêre vorm van 'n proteïen verander word, word die proteïen
gedenatureer.
Biuretreagens, 'n blou oplossing, word gebruik om proteïene te toets. ʼn Diep pers
kleur is 'n positiewe aanduiding van die teenwoordigheid van proteïene in 'n
oplossing. Hoe donkerder die oplossing is, hoe meer proteïene is daar.

Ensieme

Ensieme is proteïenmolekules wat metaboliese reaksies beheer. Dit dien as

katalisators omdat dit die reaksietempo verhoog of die reaksietempo vertraag.
Ensieme:

 reguleer byna elke reaksie in die menslike liggaam

 is spesifiek in hul optrede; elke ensiem reguleer een spesifieke reaksie of
tipe reaksie
 word nie deur die reaksie verander nie en kan telkens weer gebruik word.

Die slot-en-sleutel-model van ensiemwerking is 'n teorie van hoe spesifieke

ensieme op spesifiek substraat molekule inwerk. Die teorie stel dat elke ensiem op
dieselfde manier as wat 'n spesifieke sleutel in 'n spesifieke slot pas, op 'n spesifieke
substraat gerig is wat in sy aktiewe slot pas.

Aangesien ensieme proteïene is, word dit ook deur temperatuur en pH beïnvloed.
Ensieme werk die beste by 'n optimale temperatuur en in die menslike liggaam is dit
37oC.

 By temperature hoër as liggaamstemperatuur sal die reaksietempo

vertraag. By uiters hoë temperature sal die struktuur van die ensiem
vernietig word en kan die ensiem nie met die substraatmolekule bind nie.
 By lae temperature word die ensiem onaktief en sal die tempo van die
reaksie verlangsaam. Die struktuur van die ensiem sal nie permanent
vernietig word nie.
Ensieme is sensitief vir pH. Die meeste ensieme werk die beste in pH-neutrale
toestande. Ekstreme pH-toestande kan ensieme permanent denatureer.
Ensieme word gebruik in:

 Biologiese waspoeiers. Hierdie ensieme breek vlekke af wat veroorsaak

word deur voedsel, bloed, vet of ghries Hulle is uiters effektief by lae
temperature.
 Vleisversagmiddels.
Nukleïensure

Nukleïensure is komplekse organiese sure wat in die kern van 'n sel voorkom en is
verantwoordelik vir die stoor en oordrag van genetiese inligting. Daar is twee soorte
nukleïensure wat in selle voorkom:

 Deoksiribonukleïensuur (DNA)
 Ribonukleïensuur (RNA)
Vitamiene

Vitamiene is organiese verbindings, bekend as mikrovoedingstowwe, wat in klein

hoeveelhede deur diere benodig word om gesondheid te handhaaf. Sommige
vitamiene is wateroplosbaar ((Vit. C en B) en moet daagliks ingeneem word, en
sommige is vetoplosbaar (Vit. A, D, E en K) en word in die lewer en die vetweefsel
van die liggaam gestoor.

Vitamien Voedselbron Funksie Gebreksiekte

A Wortels, suiwelprodukte,  Goeie sig  Swak nagvisie

vislewerolie  Gesonde vel  Droë, harde vel

B1 Volgraan ontbytkos,  Gesonde eetlus  Beri-beri

maer vleis, lewer  Voorkom  Senuwee &
hardlywigheid hartafwykings
C Sitrusvrugte  Voorkom infeksie  Skeurbuik (bloeinde
(suurlemoene, lemoene),  Hou bloedvatwande, tandvleise en
tamaties, groen groentes tandvleise en tande bloeding onder die
in stand vel)

D Suiwelprodukte,  Absorpsie van  Ragitis in kinders

vislewerolie, sonlig kalsium vir sterk  Osteomalachie in
bene volwassenes
E Koringkiem, vleis,  Gesonde  Onvragbaarheid
suiwelprodukte rooibloedselle  Bloedarmoede
 Beskerming teen
kanker, hartsiektes