populacji, czy o idealnej?

jest
.JMESFE
#MBYUFS
;ESPXJF
QS[FL’
.BHEBMFOB
0L’B
4JD
nie tylko do ale - niekonieczn ie
8BST[BXB

Jak Hipokrates w Aforyzmach :

W lekkoatletyce idealna forma, tj. taka, która swój

poziom, jest zdradliwa. Nie ona
na tym samym, niezmiennym poziomie, a zmiana na
lepsze jest jedyna zmiana - to zmiana
na gorsze.

1 Z drugiej strony fakt, w normie definiowa-

nej jako niekonieczn ie musi jest ono ideal-
W JAKI SPOSÓB DEFINIUJEMY nie zdrowe; a z kolei jako
ZDROWIE? lub poziom cholesterolu ) bardzo od „normy", czy-
li zalecanego przez lekarzy. Co jest zwy-
u osób w wieku: czy wszyscy starsi lu-
dzie chorzy? Nie od normy jest
Zdrowie definiowane przez lekarzy i ich pa- nad czym lub co nie-
cjentów, a w od miejsca i czasu. Zgodnie z naj- kiedy ono korzystne lub neutralne dla zdrowia. Erde
bardziej zdrowie to po prostu nor- (1979, 36)
ma, a schorzenie oznacza od normy. Przez
stulecie definicja choroby jako masz 80 lat lub bierzesz w maratonie, wtedy „nor-
lub uszkodzenia : fizjologicznego, biochemiczn ego ma" dla ciebie od „normy" dla dwudziestolat-
psychologicznego. W potocznym przejawia to w po- ka lub osoby we Poza tym, w stanie
staci - spotykanyc h zwykle w odpowiedzi niespecja- przebiec dwa maratony, a nikt inny nie, od
listów na pytanie, czym jest zdrowie: zdrowie zostaje normy, a przy tym perfekcyjnym stanem zdrowia.
jako bycia chorym czy bycie wolnym od chorób. twoje IQ wynosi 100, w normie. wynosi
Z kolei w medycynie klinicznej znajduje to swoje odzwierciedle- 140, twojego odbiega od normy. Musimy zde-
nie w gamie coraz i standardów , co oznacza „w normie", zanim
które wykorzystu je do zmierzenia wzrostu mogli tak o lub o
i wagi, krwi, funkcjonow ania wy-
itd. Innymi norma deskryptyw na albo preskryp-
taka definicja zdrowia nasuwa wiele Co jest tywna; jest preskryptyw na, od stanu wiedzy lub po-
- czego i dla kogo? (Standardy kliniczne zwykle wszechnie teorii. W mniej radykalnej wersji uznaje
do wieku i istnieje w normie,
na wiele sposobów: jako najbardziej re- a tylko to, co wykracza poza ten musi uznane
w za ten jeszcze nie zdefiniowany,
lub Czy mówimy o dla arbitralnie.

10 11
 Zdrowie jako schorzenia jest tak
z nas przez czasu co
Przez pewien czas w dwudziestego stulecia popular- na by objawem schorzenia. Jedynie niewielki
koncepcja choroby czy stanu zdro- odsetek z tych objawów kwalifikuje do profesjo-
wia jako zjawisk, które od normy w taki sposób, sta- nalnej porady medycznej oraz do bycia zdiagnozowanym jako
w biologicznie niekorzystnej sytuacji. Zdrowi to choroba, a z nich mija sama.
ci, którzy nie w sytuacji biologicznie niekorzystnej. definicja zdrowia jako (we od-
Koncepcja ta pozwala, do pewnego stopnia, problemów czuciu) schorzenia musi pod fakt, sposób postrze-
z od normy, które gania schorzenia lub jego braku w
nie skutków, nie w ogóle brane pod od osoby i sytuacji. Ponownie pytanie o to, czym
ona jednak za nowe problemy z jest schorzenie w normie: normie dla danej osoby,
niekorzystnej sytuacji, zwykle jako krótsze dla danego typu w danej sytuacji, co nasuwa jeszcze
cie lub tego, czym jest lub co na-
Badacze zdrowiem psychicznym wykorzysty- za
wali to jako argument na rzecz dwu przeciwstawnych stano-
wisk: nie znaleziono do tej pory
fizjologicznych, które za takie schorzenia jak Chorobajako dewiacja
schizofrenia, to jednak kryterium sytuacji biologicz-
nie niekorzystnej, za Z dru- Koncepcja zdrowia jako schorzenia czy cho-
giej strony wiele rodzajów chorób psychicznych roby, a choroby jako od normy bardzo daje
nie niekorzystnego na ani na do postrzegania stanu zdrowia jako
Czy to nie ich choroba- od norm czy moralnych. Obiektywne stwierdzenie
mi? Ogólnie rzecz akcentowanie i braku napotyka na i ten-
postrzegano jako zbyt darwinowskie (choroba jako wszystko by w chorym kto jest w pewien sposób na-
to, co przetrwanie gatunków) i za bardzo restrykcyjne. znaczony, na kogo rzucono urok, kto sam sprowa-
na siebie lub, w najlepszym razie, komu
dano do wykazania charakteru w obliczu cier-
Schorzenie w normie pienia. Choroba zwykle negatywne skojarzenia: jest
postrzegana jako pech i jej
bardziej subiektywny punkt wi- do góry nogami. stan zdrowia ma niekorzyst-
dzenia i zdrowia nie na kli- ny na funkcjonowanie czy dobrobyt
nicznie zdefiniowanej ale na tym, jak ludzie w którym osoby chorzy nieproduktyw-
sami objawy czy uczucia schorzeniu. ni, finansowych, a
Problem polega jednak na tym, norma staje jeszcze trud- monitorowani i kontrolowani. Dlatego
niejsza do zdefiniowania. Jak pokazuje wiele przeprowa- skiego socjologa Talcotta Parsonsa do chorowania jako roli,
dzonych grup ludzi, fakt, nie odczuwa stworzonej aby „osoby od normy" wa-
nych objawów chorobowych: nigdy nie czuje bólu ani nie runkowe i tymczasowe usprawiedliwienie, tak wielki
cierpi z powodu najmniejszych nawet dysfunkcji, infekcji czy ob- na w powijakach medycyny.

12 13
 Zdrowie jako równowaga albo homeostaza w Na to tym, nie
determinuje wszystkich organizmu, który jest przy-
koncepcjami zdrowia a ma najmniej w pewnej samodzielnie zorganizowany i zdolny
u swych podstaw homeostazy - we- do zmiany. N owoczesna medycyna pokazuje, w pewnych fizjo-
której normalny stan organizmu to a jego logicznych aspektach jest
tak stworzone, aby same W na immunologiczny reaguje, gdy organizm zo-
nowe gdy zdano sobie nie tylko pato- stanie zainfekowany, a utracie krwi spowodowanej doznanym
gen, ale gospodarz - organizm, który jest atakowany lub towarzyszy obkurczenie któ-
uszkadzany :--- bierze aktywny w stanu cho- re ma na celu utrzymanie krwi na poziomie.
robowego. Kiedy zostanie zaatakowany przez okre- do utrzymania równowagi lub, bardziej ogól-
czynnik albo jego funkcjonowanie zostanie zaburzone nie, krwi do samowyleczenia za
przez biologiczny, stres czy zdarzenie w swoim jej stanu zdrowia. Koncepcjami tymi, od zarania
wówczas o sobie mechanizmy regulacyjne. dziejów, zajmuje nauka.
Przywrócenie do stanu obejmuje nie tylko przywró- jako model zdrowia homeostaza ma pewne ogranicze-
cenie harmonii i a jego oto- nia. Z ona na dobry stan zdrowia, ale nie-
czeniem, ale przywrócenie równowagi organi- które zdrowe funkcje, takie jak na raczej
zmu poszczególnymi funkcjami i Choroba a ponadto nie wszyst-
pojawia wtedy, gdy równowaga zostanie zachwiana. kie nawet teoretycznie, do samoregulacji.
to w czasach nowoczesnych ze Nie koncepcji homeostazy poprzez wprowadzenie
na swój z rozwojem ekologii jako nauki przyrodniczej. niesprecyzowanego normy,
Badacze tacy jak Mishler (1981) zawiera ono aspektów równowagi ma kluczowe znaczenie dla
elementy dawniejszej, mniej naukowej koncepcji. Mo-
tutaj echa klasycznego modelu
zdrowia jako harmonii poszczególnymi oraz Zdrowie jako funkcja
procesami w organizmie ludzkim, choroby ja-
ko stanu dysonansu, a stworzonej przez Galena koncepcji W ten sposób odchodzimy nieco od
choroby jako zaburzenia Zanim negatywnych definicji. Innym, jeszcze bardziej pozytywnym spo-
nowoczesna medycyna, nie tylko w zachodnim kulturo- sobem jest przedstawienie zdrowia jako funkcji. Starsza osoba
wym, ale we wszystkich wielkich kulturach takich jak cytowana na niniejszej to
Chiny czy Indie, zdrowie jako co: zdrowym to w stanie codzienne czynno-
istotami nadprzyrodzonymi, o zdrowiu funkcjonalnym, bierze pod to,
oraz procesami czy posiada sprawne jest wolny od wszelkich ograni-
jako brak równowagi poprzez wy- potrafi to, co chce czy musi wszyst-
równanie braku (na poprzez nad- kie z codziennym swobodnie
miaru (na poprzez podanie na przeczyszcze- i bez bólu. Taka definicja zdrowia ponownie do
nie lub poprzez upust krwi). snej ekologicznej, zdrowie jest jako do-
Teoria zdrowia musi fakt, wszystkie bre przystosowanie do oraz do
stworzenia do reagowania na zmiany w skutecznej interakcji ze materialnym i

14 15
 stan zdrowia jest czy to przez cho- chory dzisiaj?), czy jako status (czy jestem,
wypadek, zmiany degeneracyjne z procesem sta- ogólnie rzecz lub O tym, ludzie
rzenia czy niedostateczny rozwój funkcjonalny w sami fakt, na uprzej-
kowym okresie Choroba oznacza niepowodzenie me pytania typu: „Jak masz", je-
adaptacyjne oraz stanowi zaburzenie w funkcjonowaniu zarów- stem ale ogólnie rzecz jestem zdrów jak ry-
no samych jednostek, jak i w którego one ba". Innym odpowiedzi - udzielane
w badaniach zdrowia - na takie pyta-
Inna popularna definicja funkcjonalna zdrowia to nia, jak: „Pana/Pani stan zdrowia jest:
do zamierzonych celów" (Porn 1993), odno- Odpowiedzi te trudne do skategoryzowanie
do funkcjonowania adaptacyjnego. Taka defi- „Mam ale mój stan zdrowia
nicja zdrowia przysparza pewnych problemów. Jak jest
Erde (1979, 35): zdrowia, ten odbiega nieco od tego, jaki konwencjonalnie
fakt zaklinowania w drzwiach automatycznie przyjmuje w medycynie, tj. na choroby o przebiegu ostrym
za z byciem chorym". jest w oczy- Nie wszystkie przypadki stanów chorobo-
wisty sposób od tego, co chce lub wych do jednej z tych dwóch kate-
musi od stawianych danej osobie w da- gorii: ludzie „przewlekle" na choroby o ostrym
nej sytuacji: czym innym idealne funkcjonowanie u atle- przebiegu, natomiast choroba
ty i u osoby w wieku; osoba tryb z w danym momencie objawów
inne warunki fizyczne. ostrego schorzenia. „Stan" odnosi do obecnego stanu zdro-
Zdrowie jako funkcja daje do zdrowia wia danej osoby, który jest z nim
jako fizycznej, przy czym pytanie fizycz- miany) od statusu zdrowotnego lub ogólnego czy
na na co?" pozostaje bez odpowiedzi. Bardzo jest chorym czy zdrowym. Status zdrowotny to
uproszczona to po prostu: codzien- nowy atrybut, który ulec szybkiej zmianie tylko w przy-
nego" - dbanie o siebie, praca. To natychmiast pro- padku i niespodziewanego
wadzi do tego, by osoby z lub schorzenia lub urazu do
jako niesprawne, oraz nasuwa py- Z kolei stan zdrowia jest stanem zmiennym,
tanie, czy - na lub - do statusu zdrowotnego tylko od niego pochodzi lub
Rzecznicy praw osób (ze na lub znajduje
nych stanowczo by zaprotestowali, ro- w nim swoje odbicie.
dzaj w mniejszym lub Stan zdrowia pewne skojarzenia z
stopniu w od otoczenia: które tym z ekonomii zdrowia zdrowia jako oraz
a nie ludzie. zdrowia jako zdrowia
to zostanie szerzej omówione w rozdziale)
postrzegany jako nagromadzenie stanów zdrowia: chorób,
Zdrowie jako stan lub status wypadków, dysfunkcji, lub spadków formy, których do-
dana osoba grupa.
Powodem jest inny problem: czy
zdrowie jako tymczasowy stan (czy jestem

16 17
 Model biomedyczny Pierwszy sposób na po okre-
sie kiedy to prace naukow-
Zdrowie zatem na wiele sposobów, z któ- ców, takich jak Pasteur czy Koch, pewne jednostki
rych opiera na koncepcjach „normy" i przeciwsta- chorobowe spowodowane przez drobno-
wia zdrowie chorobie czy schorzeniu. W praktyce zdro- ustroje. „anatomowie" i patolodzy wyzna-
wia podawali zawsze ci, którzy definiowali jego struktury oraz sposób jego
- uzdrowiciele, czyli osoby czy to mechaniczne modele im procesów. N aj nowsza
od strony naukowej, czy praktycznej. medycyna wiedza z dziedziny bakteriologii
stanowi z instytucji w praktyki medycznej. to, lekarze nie musieli po-
stwie, oczywiste jest, to te definicje na obserwacji mechanicznych procesów ani na subiektyw-
instytucjonalizacji oraz swoje odzwier- nych opisach objawów. Nauka oraz immunologiczny sa-
ciedlenie w systemie prawnym oraz w organach administracji. mego organizmu przy pomocy odwieczne
omówieniem tego, w jakim stopniu modele „niespecja- plagi cholery, dyfterytu czy
listyczne" te koncepcje lub od nich zaj- Do podstawowych modelu biomedycznego
miemy cztery zasady.
Podstawowym paradygmatem medycyny od czasów powsta-
nia w XIX wieku teorii chorób jest tzw. model biome- 1) Pierwsza zasada to tzw. doktryna specyficznej etiologii,
dyczny. W swej stereotypowej formie opiera on na metodach czyli koncepcja, której choroba jest spowodowa-
i zasadach nauk biologicznych, a jest niemal na przez teoretycznie czynniki, takie
przez nie zdominowany. Naturalne zatem, taki mo- jak: drobnoustroje, bakterie czy Teoria chorób
del oparty na „chorobie", medycyna ma a nych (ang. germ theory) i szybko rozszerzo-
nie tyle na zdrowiu, ile na jego braku. no od chorób na inne choroby przez
Historycy medycyny na to, jak te dwa sposo- znane, przyczyny - procesy metaboliczne, zaburzenia
by na temat zdrowia i wraz rozwojowe czy funkcjonalne. Oczywistym takiego
z rozwojem zachodniej praktyki medycznej. Choroba modelu jest to, uznane za „lepsze" - bar-
postrzegana jako od pacjenta: dziej kompletne - opis od takso-
nomii czy kategoryzacji objawów jednostkowych, poprzez identy-
W tradycji zachodniej lekarz inny, pa- „syndromu" lub zbitki kilku objawów, do postawienia
poprzez na która stoi ostatecznej diagnozy choroby ze wskazaniem
za danym schorzeniem. Wykwalifikowany lekarz Zasadzie tej zarzucano przede wszystkim to, upraszcza
kontakt nie z osobami, ale z jednostkami chorobowymi, które ona procesy biologiczne, o których wiadomo obecnie, bar-
owe osoby jako media (Neve 1995, 4 79). dzo skomplikowane. U wielu chorób wielorakie
i wzajemnie na siebie przyczyny. Poza tym zasada
Ewentualnie, tak jak w przypadku medycyny Hipokratesa, to ta dostrzega tylko czynnik chorobotwórczy, a pomija organizm
osoba wraz z uwarunkowaniami, w jakich swoim sposobem gospodarza oraz adaptacji biologicznej. Naukowiec
snami i przyzwyczajeniami, postrzegana oraz historyk medycyny, Rene Dubos, w swych
jako kach zdrowia (Mirage of Health) oraz
wisko, adaptacja (Man Adapting) blisko wieku temu

18 19
 innymi, dlaczego nie zawsze choro- rych" . jednak bardzo akt postawie-
Dlaczego choroba zdarza rzadko, pomimo czynniki in- nia diagnozy to przede wszystkim proces decyzji o za-
fekcyjne obecne znacznie stosowaniu odpowiedniego sposobu leczenia (Blaxter 1978).
do ostrych stanów chorobowych do chronicznie stanu Zatem „nowe" diagnozy - nowe jednostki chorobowe - takie
zdrowia. Nie znajduje ona za to zastosowania w przypadku za- jak alkoholizm, stresu pourazowego, syndrom chronicz-
psychicznych. nego w wyniku wzajemnego
najnowszej wiedzy zarówno ich przyczyn,
2) Druga zasada modelu biomedycznego to tzw. jak i sposobów zaradzenia im. definicja choroby jako
istnienia chorób ogólnych. Zgodnie z nim choroba ma swe „tego, co lekarze pewnych proble-
cechy charakterystyczne, które uniwersalne, przynaj- mów. ona, nikt nie chory, o ile nie zostanie
mniej w gatunku ludzkiego. Cechy te takie same za takiego uznany, oraz zdaje na specyficznych jednost-
od kulturowego czy okresu dziejowego, w ja- kowych decyzji medycznych.
kim chyba czynnik sam ule-
gnie zmianie. Jak w XVII wieku Sydenham: „wszyst- 3) Trzecia zasada naukowej biomedycyny przyjmuje model,
kie choroby powinny zredukowane do pewnej w którym wszystkie przypadki stanu zdrowia
liczby gatunków z wy- stwem od normy, w normalnym zakresie
botanicy w swych opisach zmiennych biologicznych. W XIX wieku Vir-
Krytyka tej zasady skupia na oczywistej kwestii, chow choroba to po prostu zmieniona fizjologia:
choroby definiowane w kulturowych „Nic innego jak w zmienionych warunkach". zauwa-
oraz definicje medyczne choroby zdrowia jako równowagi a defini-
z czasu. Wraz z nowym odkryciem w dziedzi- choroby jako zaburzenia funkcji organizmu, przy czym celem
nie wiedzy na temat fizjologii oraz zdobyczy technologii medycznej jest przywrócenie równowagi.
technologicznych w ogólnie kanonie no- dy: immunologiczny, hormonalny lub neuropsychologiczny stara-
we definicje stanu zdrowia. Pomimo doktryny specyficznej do stanu „normalnego", a celem medycyny jest ba-
etiologii wiele stanów chorobowych, które jeszcze tylko obja- danie wspomaganie tego procesu. w naukach
wami czy syndromami, uznaje w medycynie za „choroby". medycznych obecnie, organizm ludzki nie posiada
bardziej ogólnie, (zob. 2), ustalonego wzorca struktur oraz funkcji i nie wiadomo,
to, co jest uznane za w danym i w da- gdzie odchylenia w normie, a
nej epoce historycznej, od norm kulturowych Kendall (1975, 305) pyta, „czy
oraz jest a tak, to jakiego poziomu krwi
w praktyce jest zde- jest oraz sugeruje, to nad-
finiowana w terminologii medycznej jako choroba wtedy, gdy ostatecznie
przypuszcza metodami klinicznymi: cho- zawsze
roba jest po prostu tym, co lekarze. leka- i na i normalny stan zdrowia.
rze na pytanie: „Czy jest to choroba?", to tak od-
na pytanie: „Czy lub czy 4) Czwartym postulatem nauk medycznych
(Linder 1965). nie zawsze jes't to one oparte na zasadach naukowej Medycy-
lekarze wielu ludzi, których wcale nie za „cho- na przyjmuje nie tylko ale

20 21
 z - obiektywizm i po stronie Model stanu zdrowia na
badacza, jak spojrzenie na organizm ludzki jako na pro- w odniesieniu do „grypy" z:
dukt biologicznych (a psychologicznych) proce-
sów, na które jednostki nie inwazja wirusa -+ objawu
na to stanowi fakt, praktyka medyczna bez (ból itp.)
na teoretyczne jest zawsze osadzo- na:
na w szerszym Nie ona neu-
tralna ze na istnienie politycz- inwazja wirusa -+ ze strony
nych oraz kulturowych które o tym, w jaki sposób immunologicznego -+ objawu
ona oraz jak Nie wolno aw na:
diagnozy histerii kobiecej ani
dwudziestowiecznego syndromu wojny w Zatoce za kulturowo status
czy politycznie neutralne. immunologicznego reakcja }
fizycznego i
plus inwazja
psychologicznego
reakcja wirusa-+
biomedycyna plus
objawu
genetyczna
We praktyce medycznej pozo-
wszystkich wymienionych postulatów. niedo-
przedstawianie ich jako tych, które Biomedycyna uznaje obecnie, wielorakie oraz
czasu w modelu wzajemnie na siebie przyczyny, a przy-
medycznym opowiedziano za prymitywnymi modelami przy- czyna po prostu
czyny i skutku. Wraz z rozwojem nauk medycznych wych. Nie bez znaczenia na dokonanie zmiany w czysto me-
o istnieniu przyczyn koniecznych i chanistycznym modelu choroby rozwój psychologii.
cych, a nie o jednej przyczynie. cho- Zgromadzenie nowych i coraz liczniejszych dowodów, które
roba ma zarówno jak i wystarcza- w naukowy sposób to, co zawsze
odrzucone, gdy oczywiste, prywatnie a zawodowo uznawano, czynni-
do przypadku stanu zdrowia przyczynia bar- ki psychologiczne na wiele stanów chorobowych,
dzo wiele wzajemnie na siebie czynników, istnie- a wiele chorób, nie wszystkie, zawiera pewne elementy psy-
oraz na pojedynczego organizmu. chosomatyczne, tj. jakkolwiek one chorobami o czy-
U znanie z nich za sto organicznym, to u swych przynajmniej kilka
coraz bardziej W pierwszej XX wieku zauwa- czynników psychologicznych.
na Stanowi to raczej modelu medycznego
dla tj. choroba nie jego i psychologiczne przyczy-
brak tego czynnika, ale nie ona wy- ny stanu zdrowia: stres, zdarzenia losowe
bardzo rozpowszechniona w uznawane za czynniki lub do niej przy-
niektórych populacji, ale choroba jedynie u nielicz- ale sama ich nie jest traktowana jako stan
nych osobników. chorobowy.

22 23
 W dat pojawienia W ostatniego praktyka medyczna za-
z modelu medycznego - wiele lat dla zdrowia. Depresje, infekcje, ka-
temu - oraz silnego w XX wieku do tego, aby lectwo, dysfunkcje oraz inne choroby jatrogenne powodem
w tym modelu aspekt psychologiczny, by- wszystkie wypadki drogowe czy przemy-
czysty „model biomedyczny" jako od- razem ból, i
i przeciwstawny wobec „modelu który z osobistego wyzwania w problem techniczny, praktyka me-
omówimy dalej. N owoczesna medycyna, naprzód, dyczna sobie jaki ludzie do radze-
rozbudowane koncepcje i nia sobie ze swymi schorzeniami w sposób autonomiczny, i sta-
ze przyczyn stanu chorobowego. je nowego typu chorób.
postulaty Kocha m.in. specyficznej etiologii
nie obecnie nauczane w akademiach medycznych, to Do „normalny" stan organizmu ludz-
ich echa w medycznym, a ich kiego jest przez i oraz zada-
nadal daje w praktyce lekarskiej. Badania niem medycyny jest czy ten proces
nad sposobem, w jaki lekarze diagnozy, w szczególny sposób, Antonovsky (1979),
za stwierdzenia, ale mówi alternatywny paradygmat, który „salutogennym" . Mó-
o znaczeniu modelu Co nawet wienie o zdrowiu jako po prostu choroby
i psychologiczne, takie nie do tylko w dwu kategoriach: zdrowi i chorzy. Stresory
przestaje bardzo negatywnie nacechowanym ujmowaniem oraz patogeny, jak Antonovsky, kondycji
zdrowia. ludzkiej i nie zawsze dla nas Co „mira-
zdrowia" opisane przez Dubosa (1962) wyczarowywane -
chcemy nauka i wol-
Model nego od chorób Naukowcy jedynie „cudownego le-
ku". Antonovsky (1979, 203) oznacza to,
Mniej w XX wieku o sobie uwagi chorobie zdrowiu: „nie nas pa-
niezadowolenie z modelu zdrowia, jaki propono- lacze, którzy nie na raka pijacy, którzy nie
biomedycyna. Zainteresowanie ograni- wypadkom, ani osoby ze wzorem zachowania typu A, u których
stworzenia pozytywniej nacechowanego nie choroba
zdrowia. Ideologia ta w sposób mechanicz- „salutogenne" skoncentrowanie na
ny i coraz to szersze zastosowanie technologii tym, co zdrowiu sprzyja, zamiast na tym, co powoduje
medycznych, wykorzystania innych me- lub jej zapobiega - skoncentrowanie na skutecznym radzeniu
tod leczenia oraz znaczenie (a sobie zarówno pod fizycznym, jak i psychicznym.
przypisywane zdrowia w pozytywnym Z tego powodu Antonovsky „poczucia spój-
czyli profilaktyce medycznej . na które w jakim
Szczególny wyraz temu filozof Ivan Illich stopniu jednostki jako
(1974, 918), który to zawodowa praktyka medycz- kowany, sensowny, przewidywalny,
na sama stanowi dla zdrowia i syndrom, a nie przypadkowy, chaotyczny),
któremu miano „medycznej nemezis": (przy pomocy oraz
sens w znaczeniu emocjonalnym). Stwierdzono, ma

24 25
to ze zdrowiem, osoby, u których osobowego, obdarzony ale za to i by-
szanse na to, najmniej nie a mimo to stale
sobie w rozmaitych sytuacjach, zdrowie cy swe poprzez fizyczne. Osobnik od-
i niskim dochodem, niskim
pod pewnymi Na precy- niskim poziomem we krwi: cukru, kwasu moczowego i choleste-
zyjny pomiar i tej koncepcji zbyt rolu, PP, B6 poddawany
ale to krok w kierunku stworzenia kuracji przeciwzakrzepowej
zdrowia o pozytywnym nacechowaniu. zabiegowi profilaktycznej kastracji.
poczucie, najbardziej ostre przejawy krytyki
w stosunku do modelu biomedycznego Zola dalej:
nauki na rzecz dobra
pretensje biomedycyny do jedynej prawdy spadek wiary Nie ma znaczenia, czy zamiast przy-
w naukowy obiektywizm oraz brak zaufania wobec frankenste- obrazka dodatkowe
inowskiej technologii, która spod kontroli; centymetrów wzrostu, lat czy które
to nowoczesnego ruchu do stworze- nam nasze
nia nowego modelu, zwanego zwykle „zdrowiem jakie znaczenie ma tych centymetrów, w ja-
zdrowia czy holistycznego obejmuje wiele kim te dodatkowe lat
odmiennych punktów widzenia, ale jest ono oraz kto o tym, które z naszych mo-
po prostu uznaniem „czynników a które nie?
takich jak ubóstwo czy sposoby zachowania za konieczne
modelu przyczyny stanu zdrowia. Model jest holistyczny i organiczny, a nie redukcjo-
Model jest procesy nistyczny i mechaniczny. mechaniczny zgodnie
biologiczne w ich oraz jako z tym, jak zaprogramowany, jakie zawiera instrukcje albo
a nie zbiór poszczególnych Natomiast mo- zgodnie z prawami natury. W modelu medycznym, opartym na
del medyczny, chodzi o zdrowotne, nie zasadzie jako maszyny, zaburzenia zo-
obejmuje wszystkiego, co zdrowie oznacza dla jednostki. Doskona- zniwelowane poprzez naprawienie czy wadliwej
le to socjolog Irving Zola (1975, 184), cytu- organizmu. Holizm nie
lekarza jaki (w oparciu rozumiana po prostu jako suma tak jak
o stan wiedzy w owym czasie) obraz jednostki o nie- dla zdrowia" nie poprzez
wielkim ryzyku zachorowania na wymienienie „czynników ryzyka". zaburzenie
w organizmie dotyczy organizmu. istota ludzka sta-
[... ] albo balsamista pozba- nowi na procesy kognitywne, warto-
wiony fizycznej czy oraz i celowe zamiary, a nie po prostu wzajemnie na siebie oddzia-
ambicji czy ducha który nigdy nie elementy. Ten sam wybiera, na co chce
pod czasu, o niewielkim i reaguje na znaczenia im przypisane.
apetycie, na diecie z owoców i warzyw Rozwojowi tego en-
zaprawionej i tranem, tytoniu, tuzjazm wobec terapii alternatywnych, które zwy-
cy posiadaniem radioodbiornika, telewizora oraz samochodu kle na zasadach holistycznych. Z czasem

26 27
 one przynajmniej przez zdrowia, ale zdrowie to nie-
model. Zdrowie jest przede wszystkim postrzegane jako stan po- choroby.
zytywny, a nie po prostu choroby czy Pozostaje zasadnicza kwestia: w jaki sposób
stan zdrowia. obiektywne choroby od bardziej ogólnego
W 1948 Organizacja Zdrowia (WHO) zdefiniowa- schorzenia? W
zdrowie jako „stan fizycznego, psychicznego i „disease", „illness", „sickness" oraz „suffering" w nie-
go dobrobytu, a nie tylko choroby czy niedomaga- co odmiennych kontekstach. Disease (choroba albo jednostka
nia"; definicji tej powszechnie w celu streszczenia, chorobowa) oznacza medycznie Illness
czym jest model zdrowia. onajednak pew- (schorzenie) to subiektywne odczuwanie stanu zdrowia.
nych problemów, zdaje do ludzkiej eg- Sickness (chorowanie) to rola osób mia-
zystencji. Definicji tej zarzucano jest trudna nem chorych czy Parsons (1951) jako
do zmierzenia i do Niemniej zwraca ona pierwszy, chorzy traktowani inaczej ci, którzy
na i pod dobrze. Ci pierwsi inaczej wymaga od nich,
zdrowia, która cieszy po- aby mieli inne oczekiwania. tych proble-
we zachodnich. mów, nie w one swoje ekwiwa-
Uznanie, poczucie dobrostanu jest subiektywne, lentny. Ma ono jednak zwraca na to, te
nie powoduje, staje ono mniej podatne na badanie czy pro- trzy nie Fakt, przynajmniej w
Do ruchy takie jak ten znany w Wielkiej zyku angielskim, bardzo dobrze pokazuje Erde (1979, 40) :
Brytanii jako „New Public Health" („Nowa Publiczna
Zdrowia"), a celem staje próba zmiany stanu zdrowia na pewne nic by nam
czy grup poprzez w jakim nie co innego) niektó-
je bardziej korzystnym dla zdrowia), lub poprzez rymi z pospolitych dwu tych terminów. (i) Mówi-
ich (promocja zdrowia do zmiany my o „sick plants" (chorych oraz „sick dogs" (cho-
niezdrowego stylu rych psach), ale nie „ill plants" czy „ill dogs"; (ii) mówimy
o „sick days" (niedobrych dniach) czy o „sick leave" (zwolnie-
niu chorobowym) „sick call", ale w odniesieniu do
Zdrowie, choroba, schorzenie i chorowanie szych wyrazów nie przymiotnika „ill"; (iii) mówimy
„homesick" (nostalgia), ale nie „home ill"; (iv) mówimy „sicken-
w skrócie, w modelu biomedycznym zdrowie najpro- ing" obrzydliwy, ale nie
jako choroby, model ten „illing"; (v) mówimy „sick society" (chore ale
daje do definicji nacechowanych pozytywniej nie „ill society"; (vi) mówimy „ill wind" („nie ma tego
i kategoriami równowagi czy normalnego funkcjo- „ill tempered" o usposobieniu) lub „ill informed"
nowania. W modelu zdrowie jest pozytywnym sta- poinformowany), ale nie w odniesieniu do
nem i dobrostanu, który z cho- szych przymiotnika „sick"; (vii) mówimy „sick humor"
roby, schorzenia fizycznego czy (niesmaczne poczucie humoru) i „ill humoured" (w na-
nie do daje w ten sposób. stroju). To wszystko dowodzi, „ill" jest bardziej ogól-
zdrowia oraz jego niedostatku asymetryczne: nie nym „sick". „Ill" wydaje czy
one po prostu swoich choroby normy", ale go w odniesieniu do

28 29
 rzeczy i zjawisk „sick". Niemniej ma ono wy- Zarówno schorzenie, jak i choroba poten-
wydaje jakby mniej szorstkie. „Terminal illness" cjalne cierpienie, ale nie za jego
choroba) nie brzmi ale zawsze lepiej „ter- nego z nich. Wiele osób uznawanych za chore nie
minal sickness". „Mental illness" (choroba psychiczna) ma mniej z powodu cierpienia dlatego, albo nie zdaje sobie sprawy z te-
mniej „mentally sick". go, odczuwa co inni nazwaliby cierpieniem, albo ich
choroba nie za objawów (ból,
Ludzie chorzy, to jest sami jest które zwykle uznajemy za
z nimi nie tak, nie na Medycyna Choroba nie subiektywnie od-
zwykle takie osoby mianem hipochondryków, skar- czuwanych objawów, tak jak w przypadku utajonego raka. Poza
one zbyt Jednak obecnie daje o sobie ledwie tym w nowoczesnych naukach medycznych mówi o istnieniu
wyczuwalna jest wielce prawdopodobne, wielu stanów nie ani stanem chorobo-
chorym, nie na - albo przynajmniej wym, ani ale na granicy: poten-
dotychczas - próg cjalnie chory, ale praktycznie zdrowy, w remisji, ale nie
gabinetu lekarskiego, osoba chora zmienia w pacjenta z po- wyleczony, o którym wiadomo, istnieje ryzyko, zapadnie
N a wet nie na która, jak na razie, jeszcze nie Amery-
u siebie choroby, rutynowe badanie u nie- antropolog Arthur Frank (1995, 8) lu-
go krwi. Pacjent taki „cierpi" zatem na dzi, którzy niego do w remisji":
czynnik ryzyka w chorobach serca), a prze-
pisane mu leki znakiem, taka osoba uzyskuje oficjalny sta- Ludzie ci ich nie
tus „chorego", nawet nie jest chora. pu- za w kolejce do punktu kontroli na lotni-
blikacje o tym, osoby w ten sposób sku ma rozrusznik; nagle jego niewidoczna „choro-
u siebie objawy (a skutki uboczne ba" staje problemem. Gdy tylko przejdzie badanie wykrywa-
przyjmowanych leków), których nie to jest czem metalu, stan „remisji", w którym znajduje, schodzi na
wtedy, gdy tylko chore. drugi plan.
„Chorowanie" jest na roli, ja-
chora osoba. jednak chorym lub on, gdyby medycyna na celu
nie leczenie na pierwszym planie, ludzie
roli chorego, to jest osoby porady medycz- mogliby albo zdrowi, albo chorzy. W czasach ponowocze-
nej, o „pozwolenie", aby porzu- snych choroba i zdrowie wzajemnie
dotychczas przez siebie role czy wykonywane
cia, na zrozumienie. Ludzie Zamiast statycznego obrazu na papierze, gdzie jest od-
na ranni czy na zabu- dzielone od cienia, obraz jest jak grafika komputerowa, gdzie je-
rzenia nie chorymi lub nie den bezustannie przechodzi w inny.
za takich. Bardzo w badaniach zdrowia
przypadki osób o stopniu przytacza epigramat: „Choroba (oraz
ich zdrowie jest albo osób star- uraz) jest tym, co lekarze, schorzenie jest tym, co odczuwa-
szych, z powodu wielu chorób zwyrodnieniowych wie- pacjenci". pozornie wydaje on atrakcyjny, w gruncie
ku swój stan zdrowia jako „znakomity". rzeczy jest powierzchowny. To prawda, proces postawienia

30 31
diagnozy (i jest) postrzegany jako ten, w czasie Podobne na
którego schorzenie zmienia w a lekarze uni- w jakim stopniu jest „zdrowa" , oraz na osoby odpowiedzialn e
postawienia diagnozy w przypadku chorób, na które w ich za polityki zdrowotnej,
osobistym odczuciu brak jest metod leczenia. Scho- zdrowotnych czy naukowo które
rzenie jest w konkretnym czasie i miejscu u kon- informacji stanu zdrowia populacji.
kretnej osoby, podczas gdy jednostka chorobowa stanowi Wiele obecnie odzwierciedla omó-
abstrakcyjnego i ogólnego. Frankenberg (1992) sugeruje, cha- wione kwestie. Niektóre stan zdrowia, inne -
zachodniej medycyny jest to, wymaga status zdrowotny. Jedne pod choroby, inne koncen-
od lekar:.ty, aby zdystansowali wobec historii da- na bardziej ogólnym schorzenia. Niektóre
nego schorzenia, jakie im przedstawia, i na jed- od roli chorowania. Wiele z nich opiera
która jest od czasu. na koncepcji „normy", czyli a inne z kolei
Jednak lekarze schorzenia, ludzie su- do pewnego stanu idealnego.
biektywnie jednostki chorobowe. W istocie wiele wnosi do pora- Po pierwsze, m.in. w krajowej statystyce ist-
dy medycznej pytanie pacjenta „czy to jest choroba?". A wlecze- nieje czy oczekiwanej
niu odgrywa lekarza „nie wiem (na razie), (ang. life expectancy), w
ale Pana/Pani schorzeniem". Stwierdzenie, stan lub w starszym wieku. Jest to sposób, w jaki porów-
chorobowy jako to, „co lekarze nuje ze lub populacje na przestrzeni
do powstania „ stanu zdrowia populacji dziejów. Oczywiste ograniczenie to fakt, czy nie
pod porad medycznych, hospitalizacji itd., które wszystkiego o zdrowiu. Co statystyki
przydatne, z nie stanu tylko do a przewidy-
zdrowia. wania oparte na tendencjach nie
w indywidualnym przypadku) niczym jak tyl-
ko przypuszczenia mi; zainteresowan ie jednostki ocze-
W jaki sposób zdrowie? kiwanej odnosi do czasu
w a oprocentowani e polisy oparte jest na przewidy-
Wszystkie te skomplikowan e definicje ludzi jako chorych, waniach. Poza tym nie jest tak prostym
zdrowych czy nie, a zdrowia jako stanu czy statusu, kiem, jak to czasami przedstawia. Oczekiwana
wplecione w codzienne i zwykle do niego dostosowane. Pre- w momencie urodzenia i oczekiwana po
cyzyjne potrzebne jedynie od czasu do czasu, kiedy okresie to dwie rzeczy.
decyzje administracyjn e czy organizacyjne. Czy Wraz z lat grupami ten-
Czy dana osoba ma prawo nie póki w wszyscy nie musieli
do pracy? Czy dany w kategorii osób, temu, co z biologicznego punktu widzenia nieuniknione.
które Inne tylko istnienia choroby- i to
chcemy ogólny „stan zdrowia", a nie takiej choroby, która zidentyfikowa na przez me-
nie jest to takie jak Po- Zgodnie z zdrowia jako pewnej normy, je
miar stanu zdrowia populacji - opisanie, jakie czy za standardowych fizjologicz-
w pracy albo które grupy ludzi czy typy nych i psychicznych. one dowody zdrowia, którymi
jednostek mniej lub bardziej zdrowe - jest sto lekarze.

32 33
 Stan zdrowia przy pomocy subiek- do najbardziej sprawnych, definicje dychotomiczne:
tywnie odczuwania objawów. ono odnosi- na lub nie, sprawny lub niesprawny,
do definicji zdrowia jako schorzenia. Fakt, chory lub zdrowy.
ni ludzie, a co grupy ludzi, takie jak Stan zdrowia populacji mierzy po prostu,
i kobiety, osoby iw wieku - odmien- ludzi, aby sami je ocenili. O ile ten okazuje za-
nie objawy, sprawia, jakakolwiek próba zastosowa- przydatnym, wydaje on
nia tego obiektywnego wydaje jesz- medycznie
cze trudniejsza. zdefiniowanymi zdrowy chory, o tyle
Analogicznie model funkcjonalny zdrowia pojawia gdy komplikuje sposób, w jaki ludzie swój stan
zdrowie jest mierzone jako do wykonywania codzien- zdrowia. Których definicji wszystkich dotychczas omó-
nych Wczesny na trzy wymiary bycia c:;horym, wionych i w jakim znaczeniu?
tj . ill, diseased oraz sick, wprowadzony przez Baumana Ostatnim (czasem desperackim) sposobem, w jaki
(1961) jako a) koncepcja stanu opartego na odczuciach („nie czu- zdrowie, jest po prostu to, czy ludzie kontakt z in-
dobrze), b) opisy kliniczne jest nie tak z moim stytucjami medycznymi lub czy kiedykolwiek byli niezdolni
c) koncepcje w do pracy z powodu choroby. Z oczywistych powodów interpreto-
ku"). W metodach badawczych pomiaru zdrowia Bauman wanie jako „prawdziwych"
tylko ostatnia koncepcja jest przy- zdrowia pewnych problemów.
datna, stany trudne do zmierzenia, a stany Dla pozytywnie nacechowanego zdrowia brak jest
kliniczne profesjonalnej interpretacji. A zatem wcze- teoretycznej podbudowy oraz za których
sny zdrowia SIP (ang. Sickness Impact Profile) je Z tego zwykle
stworzony jako rozbudowany kontinuum oznaczonego jako
cy w takich kategoriach, jak: interakcje „niezdrowy". sposoby pomiaru zdrowia
praca, wypoczynek, i inne. Jed- trudne do pogodzenia. Czy „lepiej" jest za
stanu zdrowia jako ograniczenia czynno- i nawet pomimo choroby,
w dalszym jest niezwykle czy nie na schorzenia, ale za to przy-
umiejscawia go tym samym na „ujemnym" kontinuum stosowanym do swego Czy lekko-
stanu zdrowia oraz dotyczy relatywnie niewielu osób w atleta jest zdrowy czy nie? Jak jest znaczenie zdrowia u lu-
populacji. Pojawia problem z odpo- dzi i u osób w wieku? które
wiedzi na pytanie „normalny dla kogo?". stan zdrowia jednostki czy jej status zdrowotny lub
Zdrowie jako fizyczna jest, bardziej po- zdrowie populacji, na od-
zytywnym jaki z miennych celach, dla których te opisy potrzebne.
fizjologiczne oraz pod Do pewnego stopnia w
warunki i jednostki, ich faktycz- od tego, jaki wzorzec choroby dominuje w danej epoce.
ne wykorzystanie w codziennych Standardowo Choroby oraz infekcje za
chodzi tu przede wszystkim o kon- i w odniesieniu do po-
serca itd. To znowu stanowi raczej pulacji. Wraz ze wzrostem znaczenia chorób i zwy-
ogólnego stanu zdrowia, ale ma przynajmniej propo- rodnieniowych na pierwszy plan definicje funkcjo-
nuje wprowadzenie kontinuum, które od najmniej nalne oraz Definicja zdrowia

34 35
 w szerokim prowadzi do wykorzystania bar-
dziej oraz ich kombinacji.

Podsumowanie

Jest to zaledwie naszej do

zdefiniowania zdrowia. Ale na zauwa-
to nawet postrzegane obiektywnie zawiera
wszystkie te opisane elementy. N a stan zdrowia
choroba, schorzenie, chorowanie, cierpienie, dysfunkcje fizyczne
czy a urazy. Zdrowie nie jest jednak po prostu
wymienionych lecz zdefinio-
w sposób pozytywny. inne
do niego. Co jak spróbujemy w rozdziale 6, nie
jest to statyczne, ale takie, które podlega nieustannym
zmianom.