Łosiak, Psychologia emocji

ROZDZIAŁ I - Doświadczenie emocji

Wiemy, że potrzebujemy emocji, a jednocześnie uważamy, że zakłócają one nasze myślenie i działanie.
Pierwsze refleksje na temat emocji podejmowali starożytni filozofowie. Platon określał takie aspekty duszy jak
temperament i pożądliwość jako zwierzęce, nieracjonalne, niegodne zaufania. Arystoteles zaczął używać pojęcia
emocji, która była dla niego czymś prymitywnym, zwierzęcym, wymagającym kontroli rozum, stąd metafora pana
(rozumu) i niewolnika (emocji). Traktowano wtedy emocje i poznanie jako coś rozłącznego, antagonistycznego, co
okazało się błędem. Lazarus zwrócił uwagę, że całkowite rozdzielenie emocji i poznania byłoby błędem
ontologicznym. Badania wskazują, że emocje i poznanie oddziałują na siebie oraz przenikają się. Mówiąc o emocjach
i poznaniu mówimy tylko o innych aspektach funkcjonowania naszego umysłu.
Emocja – łac. e(x)movere – poruszać się (związane z obserwowaną ekspresją emocji). Występuje wiele
różnych definicji emocji, nie ma takiej która byłaby akceptowana przez większość naukowców.
Według Mandlera można mówić o dwóch sposobach ujmowania emocji:
• Organistyczny (William James) – emocje jako pochodne procesów przebiegających w ciele stanowiących o
tym czy i jakie emocje pojawią się w postaci świadomych odczuć,
• Mentalistyczny - procesy psychiczne tworzą emocje, a zmiany cielesne są ich konsekwencją.
Według Mandlera prawda leży gdzieś pośrodku.
W omówieniu sposobu definiowania emocji bierze się pod uwagę, na który z aspektów procesu
emocjonalnego kładzie się w danej koncepcji większy nacisk. Kładzenie nacisku na gotowość do działania
(najważniejszy reprezentant – Frijd). Emocja jako zmiany w gotowości do działania przebiegające w obszarach
aktywacji, gotowości poznawczej, tendencjach do działania i pragnieniach. Tendencje do działania mają właściwość
definiowania emocji. Podłożem emocji są wartości rozumiane jako znaczenia przypisywane innym ludziom,
elementom otoczenia i celom działania. Znaczenia są tworzone na podstawie biologicznej, to znaczy pochodzą od
tego, co jest dla nas ważne z perspektywy przetrwania.
Według teorii Frijdy emocje są odpowiedzią na znaczące zdarzenie. Według Frijdy emocje to zespół
mechanizmów, których rdzeń stanowią procesy poznawcze. Mamy więc kodowanie zdarzenia, ocenę zdarzenia
(przyjemność, ból, zdziwienie, obojętność), ocenę możliwości działania wobec zdarzenia, ocenę pilności, trudności i
powagi zdarzenia, planowanie działania, zmiany fizjologiczne i działanie. Według Frijdy przebieg emocji może być
modyfikowany przez nastrój, wcześniejsze doświadczenia, innych ludzi itd. Frijda rozszerzył szereg praw
funkcjonowania emocji rozumianych jako obserwowane empirycznie prawidłowości, u których podłoża leżą
mechanizmy przyczynowo-skutkowe.
• Prawo znaczenia sytuacyjnego – znaczenie sytuacji dla podmiotu, które określa czy i jaka emocja się pojawi,
czyli pewne zdarzenie może wywołać emocję, jeśli to zdarzenie ma dla podmiotu jakieś znaczenie. Zasada
ta przypisuje ważną rolę procesom poznawczym, dzięki którym dokonywana jest identyfikacja określonej
struktury znaczeniowej sytuacji.
• Prawo ważności – emocje powstają w odpowiedzi na zdarzenia ważne z punktu widzenia celów lub
motywów jednostki.
• Prawo rzeczywistości – aby wywołać emocje, zdarzenia muszą być oceniane przez podmiot jako realne,
prawdziwe. Frijda przyznaje również właściwość wywoływania emocji żywym wyobrażeniom, uważając, że
można przypisać im cechy realności w sensie subiektywnym.
• Prawo zmiany, przyzwyczajenia i porównywania odczuć – warunkiem powstania emocji jest zmiana
pożądanych i niepożądanych czynników, a im jest ona większa, tym silniejsza jest odczuwana emocja.
• Prawo hedonistycznej asymetrii – mówi o braku równoważności pozytywnych i negatywnych emocji –
szybko przyzwyczajamy się do emocji przyjemnych, ale nie jest tak w przypadku emocji przykrych. Uczucia
przyjemności znikają, a uczucia przykrości trwają długo.
• Prawo zachowania impetu emocji – emocjonujące zdarzenie zachowuje zdolność do wywoływania emocji
na czas nieokreślony.
• Prawo zamknięcia – doświadczenie emocji ma zawsze charaktery absolutny. Doświadczana emocja jest
zawsze pełna, wyrazista bez względu na to, jak się ma do podobnych emocji odczuwanych przez innych czy
ich oceny sytuacji.
• Prawo zważania na konsekwencje – istnieją mechanizmy kontrolowania emocji.
• Prawo minimalnego obciążenia – posiadamy uniwersalną tendencję do minimalizowania negatywnego
obciążenia emocjonalnego.
 • Prawo maksymalnego zysku – posiadamy uniwersalną tendencję do maksymalizowania korzyści
wynikających z emocji pozytywnych.
Spojrzenie na emocje koncentrujące się na wzbudzaniu przez nie gotowości do działania pojawia się również w
teorii afektu Tomkinsa, choć inaczej niż Frijda określał emocje terminem „afekt”. Według niego właściwość emocji
polegająca na wzbudzaniu gotowości do działania, to funkcja, a nie istota procesu emocjonalnego. Tomkins traktuje
emocje jako czynniki wzmacniające popędy i dążenia, a skoro mogą pojawiać się bez popędu, to są traktowane jako
pierwotne. Emocje dodatkowo charakteryzują się zmiennością i niemożnością nasycenia, co objawia się brakiem
ograniczeń w czasie trwania i intensywności w odróżnieniu do popędów, które znikają zaraz po ich zaspokojeniu.
Akcentowanie w emocjach funkcji przygotowującej i uruchamiającej działanie można znaleźć również u
Arnold, Leepera, McDougalla czy Izarda. Z kolei stanowisko ujmujące adaptacyjną rolę emocji można zauważyć w
koncepcji Tooby i Cosmidesa reprezentujących psychologię ewolucyjną. Według nich emocje to ukształtowane
ewolucyjnie procesy adaptacyjne, które nadzorują pracę „programów” dostosowanych do rozwiązywania jakichś
problemów adaptacyjnych. Według nich emocje ustalają priorytety (np. ucieczkę przed zagrożeniem nad sen),
koordynują przebieg procesów adaptacyjnych (np. w sytuacji zagrożenia powodują lepsze ukrwienie mięśni).
Plutchnik z kolei przyznaje emocjom jedynie status konstruktów hipotetycznych i uważa, że rozwinęły się
one na drodze ewolucyjnej. Odczuwają je ludzie i zwierzęta, pełnią głównie funkcję adaptacyjną.
Sekwencja powstawania emocji wg Plutchnika:
• Zdarzenie wyzalające (np. groźba ze strony wroga)
• Poznanie (niebezpieczeństwo)
• Uczucie (strach)
• Zachowanie (bieg)
• Efekt (ochrona)
LeDoux, Panksepp i Ekman traktują emocje w kategoriach procesów biologicznych. Zwracali uwagę na to, że
emocje ewoluowały, by sprostać codziennym zadaniom, a ich wartość adaptacyjna ujawnia się głównie w relacjach
społecznych.
LeDoux (neurobiolog) przypisywał emocjom jedynie status procesów biologicznych, podczas gdy
psychologowie obok procesów biologicznych uwzględniają również procesy psychiczne.
Panksepp mówi o emocjach jako o „tworach naturalnych” w mózgu ssaków. Emocje podstawowe traktuje
jak systemy mózgowe, będące organizacjami obszarów i połączeń, które uruchamiają jednocześnie procesy
behawioralne, fizjologiczne, poznawcze i afektywne, które składają się na doświadczenie podstawowych emocji.
Podsumowując – stanowisko biologiczne należy traktować jako znajdujące się poza obszarem tradycyjnie
rozumianej psychologii emocji, choć jest mimo to jest ono wpływowe.
Charakterystyczne dla komponentowego sposobu definiowania emocji jest traktowanie ich jako
wieloskładnikowych procesów, syndromów reakcji, uporządkowanych zespołów zmian. Reprezentantem
takiego ujęcia – Sherer – który określał emocje jako psychologiczne konstrukty składające się z wielu
komponentów. Uważał, że komponenty emocji można rozumieć jako wzorzec, układ procesów albo stanów
podsystemów organizmu. Do najważniejszych komponentów emocji zaliczał procesy poznawcze, fizjologiczne,
motywacyjne, ekspresyjne, uczuciowe. Każdy z nich ma charakterystyczny dla danej emocji przebieg.
Lazarus z kolei określał emocje jako system wzajemnie od siebie zależnych procesów, a najważniejsze z nich
to: ocena poznawcza, impulsy do działania i wzorzec reakcji somatycznych. Według niego system procesów
(syndrom) jest doświadczany subiektywnie jako całość, jedno zjawisko. Lazarus wymienia również dwie grupy
zmiennych, które rozumie jako części na poziomie molekularnym, które wchodzą w skład kategorii emocji na
poziomie molarnym. Pierwsza grupa – zmienne obserwowalne, np. ucieczka, atak, reakcje fizjologiczne, zdarzenia w
otoczeniu, kontekst. Druga grupa – zmienne nieobserwowalne, np. tendencje, impulsy do działania, subiektywne
doświadczenia emocjonalne, procesy oceny poznawczej, itd.
Do grupy podejść komponentowych zaliczamy również koncepcję Schachtera (koncepcja dwuczynnikowa).
Traktuje emocję jako efekt interakcji dwóch procesów – niespecyficznego pobudzenia i jego poznawczej
interpretacji. Jego eksperymenty wywarły duży wpływ na myślenie o poznawczych mechanizmach powstawania
emocji.
Odmienne stanowisko dotyczące tego, czym są emocje wywodzi się z tak zwanego konstruktywizmu
społecznego. Podkreśla on społeczny i komunikacyjny charakter emocji, a emocje według niego są traktowane jako
zjawiska społeczne, które są kształtowane przez język i kulturę. Głównym reprezentantem tego stanowiska – Averill.
Argumenty na rzecz takiego ujęcia emocji pochodzą z badań kulturowych, które wskazują na społeczne różnice w
opisywaniu i identyfikowaniu emocji. Przykładem może być występowanie w kulturze japońskiej emocji – amae,
która nie jest identyfikowana w kulturze zachodnioeuropejskiej. Kolejnym argumentem są wyniki badań Schachtera,
który wykazał, że pobudzenie fizjologiczne może być różnie interpretowane przez jednostkę – w sensie pojawiania
się różnych stanów emocjonalnych, w zależności od kontekstu społecznego, czyli obecności i zachowania innej osoby,
co wskazuje na traktowanie emocji jako konstruowanych społecznie.
Ujmowanie emocji jako ról społecznych zwraca uwagę na ich komunikacyjny charakter oraz ich
uniwersalność przynajmniej w konkretnej kulturze. Averill uważa, że intensywność emocji należy ujmować jakie
różne stopnie zaangażowania w rolę. Niskie zaangażowanie – np. komunikaty werbalne „złości mnie to, co robisz”.
Średnie zaangażowanie obejmuje również ekspresję emocjonalną. Silne zaangażowanie obejmuje utrata kontroli
nad ekspresją emocjonalną.
Podobne stanowisko prezentuje Shweder. W swojej teorii prezentuje pogląd zgodnie z którym emocje to
ukształtowane kulturowo schematy interpretacyjne zdarzeń mające charakter skryptów i narracyjną strukturę.
Emocja więc jest rodzajem wydarzenia zawierającego takie elementy jak spostrzeganie pewnych uwarunkowań
poprzedzających doświadczenie zmian somatycznych i afektywnych, ocena implikacji dla „Ja” oraz ocena społeczna i
plan działania. Sugeruje, że porównania międzykulturowe emocji powinny być przeprowadzane oddzielnie dla
każdego elementu.
W teorii Oatleya i Johnsona-Lairda wyodrębnia się emocje podstawowe (niezmienne kulturowo) o
wrodzonym biologicznym mechanizmie oraz emocje złożone, które mają przede wszystkim charakter społeczny i są
kształtowane na bazie świadomych ocen podmiotu. Główną rolą emocji jest rola komunikacyjna, która ma dwojaki
charakter – występuje na poziomie procesów psychicznych i nerwowych, polega na ich koordynacji w
przygotowywaniu celowego działania. Na poziomie indywidualnym, emocje są wskazówkami w życiu.

Różnice między nastrojem a emocjami

(czas trwania, intensywność, zróżnicowanie)

Emocje – epizody trwające od kilku sekund do kilku minut, mogą pojawiać się w pełnym zakresie intensywności.
Nastrój – trwa godzinami, a nawet dniami, często ma rozmyty początek i koniec, jest nasilony umiarkowanie, (nie
ma uchwytnej przyczyny?), nie występują charakterystyczne zmiany mimiczne, mniej zróżnicowany

Różnice między afektem a emocjami

Afekt – ogólna kategoria, obejmuje wszystkie stany, doznania afektywne, emocje i nastroje. Według Grossa afekt
jest nadrzędną kategorią, w której skład wchodzą emocje, nastrój, dyspozycje emocjonalne, w terminologii
psychiatrycznej afekt to bardzo silne doznania emocjonalne. Według Kolańczyk afekt to chwilowa i automatyczna,
pozytywna lub negatywna reakcja organizmu wzbudzana, nim nastąpi poznawcze opracowanie sytuacji.

Różnice między stresem a emocjami

Stres – ma niespecyficzny charakter, może być spowodowany równocześnie infekcją i zagrożeniem pozycji
społecznej. Stres jest traktowany jako uniwersalna odpowiedź organizmu o charakterze alarmowo-obronnym.
Emocje – zróżnicowane w zależności od charaktery wywołujących je czynników.
Występuje bliski związek między stresem, a negatywnymi emocjami. Kiedy czujemy się zagrożeni, np. przed ważnym
egzaminem, to nasz stan możemy interpretować jako strach, lęk czy stres.

Według Schachtera emocje są krótkotrwałymi stanami, które mogą przekształcić się w stres, kiedy nie
ustępują lub nie ma możliwości ich przeformułowania. Zgodnie z tą teorią – stres to przedłużająca się
„nierozwiązana” emocja.
Według Łosiaka stres to zespół niespecyficznych procesów fizjologicznych, stanowiących podstawę, wspólny
mianownik wszystkich negatywnych emocji.
Emocje są postrzegane jako świadomie odczuwane, jednak bierze się pod uwagę to, że mogą być one
wywoływane przez nieświadome procesy. Można na przykład nie zdawać sobie sprawy, że napady lękowe są
spowodowane niepewnością związaną z perspektywami awansu naukowego.
Niektórzy utożsamiają termin „emocja” z terminem „uczucie”, inni definiują uczucie jako składnik procesu
emocjonalnego związany ze świadomym odczuwaniem emocji. Mandler z kolei (rodzynek wśród teorii) nazywa
uczuciami „niekompletne” stany emocjonalne, czyli takie w których pojawia się np. ocena poznawcza, ale nie
towarzyszy jej pobudzenie.
Z kolei Damasio uważa, że istotą emocji są zmiany stanów ciała, które w połączeniu z obrazem umysłowym,
który je zainicjował, tworzą emocję. Uczucia z kolei traktuje jako subiektywne i świadome doświadczanie emocji, które
polega na odczuciu stanu ciała w połączeniu z postrzeganiem obiektu, który je wzbudził oraz zdaniu sobie sprawy z
powiązań między obiektem, a stanem ciała. Tak rozumiane uczucia według Damasio mają wartość adaptacyjną, gdyż
dostarczają wiedzy o obiektach wywołujących emocje, co pozwala np. skutecznie przewidywać i unikać tych
stanowiących zagrożenie. Wprowadził również pojęcie „uczuć tła”, czyli uczuć, które nie są związane ze stanami
emocjonalnymi. Uczucia tła, które mogą być odbierane jako przyjemne lub nie, są odczuciami stanu naszego ciała.
Pojawiają się, gdy nie doświadczamy żadnej emocji.
Istotnym i integralnym składnikiem emocji są zmiany w ludzkim organizmie. Lazarus zalicza aktywność
autonomicznego układu nerwowego wraz ze zmianami w narządach wewnętrznych do obserwowalnych
wskaźników emocji. Określa je jako wzorzec reakcji somatycznych. Poza przedstawicielami konstruktywizmu
społecznego raczej wszyscy badacze uważają, że zmiany somatyczne są integralną częścią emocji.

ROZDZIAŁ II - Opisywanie emocji

2.1. Walencja emocji jako podstawowa kategoria opisu emocji

Orton, Clore i Collins (1988) - wartościowanie, kategoryzowanie czegoś jako dobrego, korzystnego, pozytywnego albo
złego, niekorzystnego, negatywnego – NAJWAŻNIEJSZA DEFINIUJĄCA WŁAŚCIWOŚĆ EMOCJI
Emocje- wartościujące reakcje na zdarzenia, osoby- sprawców lub obiekty
Zdarzenia- zadowolenie-niezadowolenie
Osoby -sprawcy-akceptacja- brak akceptacji
Obiekty - podobanie, lubienie-nielubienie, niepodobanie

Zaproponowane przez nich odmiany wartościowania zawierają w sobie ogólny wymiar pozytywne-
negatywne

Lazarus (1991) - emocje pozytywne wynikają z oceny relacji z otoczeniem jako zgodnej z tym czego
chce podmiot, zgodnej z celami podmiotu. (Negatywne wynikają z niezgodności)
Oatley, Jenkins (2003) - zdarzenie istotne dla podmiotu sprzyja lub nie sprzyja- także emocje pozytywne i
negatywne.
Frijda (1986) - także mówi o przypisywaniu znaczenia ludziom, elementom otoczenia, celom działania
stanowiącym podłoże emocji.
Lazarus wymienia nadzieję, współczucie, emocje estetyczne jako te, których nie można zakwalifikować
jako pozytywne lub negatywne.
Problem: nie każdą emocję możemy zakwalifikować jako pozytywną lub negatywną, możemy zrobić to właściwie z
emocjami podstawowymi.
• Nadzieja- niepewność i obawa, że nastąpi coś złego połączone z oczekiwaniem pozytywnego rozstrzygnięcia.
• Współczucie- negatywne odczucie zła doświadczanego przez kogoś innego, połączone z sympatią do tej
osoby.
• Emocje estetyczne- pojawiające się podczas odbioru dzieł sztuki, są różnego rodzaju odpowiedzią na przekaz
artystyczny.
Walencja ma także wyraźne konsekwencje motywacyjne:
• emocje pozytywne - dążenie i zbliżanie się do obiektu
• emocje negatywne - tendencja od - unikanie i oddalanie się od obiektu wyzwalającego emocje
Arnold - odczuwana tendencja w kierunku ocenianego czegoś intuicyjnie jako dobre (korzystne) lub złe (szkodliwe)
(1960).
Większość badań potwierdza założenie o hedonistycznej naturze motywacji człowieka, ludzie jednak w
nielicznych sytuacjach dążą do utrzymania negatywnego nastroju, np. gdy wymaga tego sytuacja jak pogrzeb (Erber,
Wegner, Therriault, 1996).
Watson i Tellegen- we wszystkich badaniach ujawnia się podział afektu na pozytywny i negatywny, stanowi
to składnik behawioralnych systemów zbliżania się i unikaniap odpowiadające im wzorce aktywacji neuronalnej
znajdują się w różnych obszarach mózgu.
Watson i wspópracownicy (1999) kategoria pozytywnego i negatywnego afektu jest ważniejsza ze względu
na swoje behawioralne i neuronalne podstawy. Wykazali oni także, że cykle dobowe pozytywnego i negatywnego
afektu są różne.
Tellegen, Watson, Clark (1999) – hierarchiczna struktura afektu i emocji – 3 poziomy:
• najwyższy- przyjemne- przykre, zadowolenie- niezadowolenie,
• pośredni- pozytywny i negatywny afekt- (główny obszar ich zainteresowania),
• odpowiada szczególnym stanom afektywnym, emocjom podstawowym- (np. strach czy radość).

2.2. Emocje podstawowe

We współczesnej psychologii istnieją 2 stanowiska mówiące o istnieniu emocji podstawowych.
 Zwolennicy pierwszego stanowiska uważają, że poszczególne emocje to wyraźnie wyodrębnione, dyskretne
stany cechujące się stałością, uniwersalnością, posiadające określoną funkcję i wartość adaptacyjną – są to emocje
podstawowe. Podobny pogląd prezentują przedstawiciele podejścia ewolucyjnego (Tooby i Cosmides), którzy
twierdzą, iż emocje podstawowe ukształtowały się w toku ewolucji w trakcie powtarzających się sytuacji
wymagających adaptacji, np. walka z rywalem.
Zwolennicy drugiego stanowiska traktują jako stałe i niezmienne poszczególne składniki procesu
emocjonalnego – ich różne zestawienia mogą tworzyć poszczególne emocje. Innymi słowy, istnieją podstawowe
składniki emocji, ale nie emocje. Zatem istnienie emocji podstawowych jest kwestionowane.
Szczególną pozycję w ramach podejścia odrzucającego istnienie emocji podstawowych ma koncepcja
Russella postulującego istnienie dwóch podstawowych emocji tworzących wymiar afektywny i wymiar pobudzenia.
Kołowy model afektu Russella porządkuje poszczególne stany emocjonalne na okręgu, a odległość między nimi jest
proporcjonalna to ich powiązania.
Przyjęcie istnienia emocji podstawowych powoduje konieczność zdefiniowania kryterium ich rozróżnienia.
Najbardziej popularne kryterium – kryterium biologiczne. Panksepp wskazuje na istnienie siedmiu systemów
emocji – poszukiwania, wściekłości, strachu, żądzy, opieki, paniki (cierpienie separacyjne) i zabawy. Kryterium
neuronalne – naturalne i obiektywne. Reprezentujący stanowisko biologiczne Panksepp proponuje, by wyodrębnić
trzy rodzaje procesów afektywnych:
• Najprostszą formą - proste i krótkotrwałe reakcje emocjonalne o charakterze odruchowym, np. przestrach,
obrzydzenie, ból, zorganizowane w niższych obszarach mózgu i oparte na prostych obwodach
neuronalnych.
• Drugą formą są emocje podstawowe oparte na bardziej złożonych obwodach w wyższych obszarach
mózgu, stanowiących obwody zarządzające czuciowo-ruchowe i organizujących skutki behawioralne,
fizjologiczne, poznawcze. Należą do nich: strach, gniew czy radość.
• Trzecia forma – uczucia wyższe zorganizowane na wyższych poziomach przodomózgowia, w których istotną
rolę odgrywają złożone procesy poznawcze. Należą do nich m.in. poczucie winy, współczucie, zawiść.
Dla Ekmana jednym z najważniejszych kryteriów podczas wyodrębniania emocji podstawowych były
obserwowalne, charakterystyczne i stałe wzorce ekspresji mimicznej. Uważał, że poszczególnym emocjom
podstawowym odpowiadają charakterystyczne wzorce procesów neuronalnych (podobnie do Pankseppa). W
obydwu przypadkach – kryterium biologiczne. Ponadto Ekman traktował poszczególne emocje jako równorzędne,
mające te same właściwości ogólne.
Według Tomkinsa wskaźnikiem do rozróżnienia emocji podstawowych są czasowe charakterystyki
stymulacji wywołującej afekty, której odzwierciedleniem jest gęstość wyładować neuronów.
Kryterium ewolucyjne zaproponowane przez Plutchnika zakłada, iż należy zacząć od identyfikacji
podstawowych wzorców zachowań adaptacyjnych charakteryzujących zarówno człowieka, jak i zwierzęta. Do takich
wzorców zalicza włączanie, np. jedzenie lub jakakolwiek asymilacja korzystnych bodźców dla organizmu, której
odpowiada emocja akceptacji; ochrona związana ze strachem; destrukcję połączoną z gniewem; seks związany z
radością.
Izard (twórca teorii emocji zróżnicowanych) zaproponował 3 kryteria wyodrębniania emocji. Według niego
emocje podstawowe mają specyficzne, wrodzone mechanizmy neuronalne, unikalne i uniwersalne wzory ekspresji
mimicznej oraz unikalne, subiektywne stany uczuciowe.
Lazarus zaproponował kryterium wyodrębniania emocji podstawowych w oparciu o procesy poznawcze. Jego
zdaniem o istocie emocji decyduje podstawowy temat relacyjny. Uważa, że emocje powstają jako efekty
dokonywanej oceny poznawczej relacji podmiot-otoczenie.

2.3. Psychologiczna charakterystyka poszczególnych emocji

Zadowolenie i radość
Radość i zadowolenie to emocje podstawowe o pozytywnej walencji, różniące się jedynie intensywnością.
Według Lazarusa są to najprostsze stany emocjonalne, ponieważ to ich wywołania wystarczy wydarzenie się czegoś
korzystnego dla jednostki. Dodatkowo zalicza je do emocji zgodnych z celami jednostki, gdyż pojawiają się gdy
jesteśmy przekonani, że dokonaliśmy postępu w realizacji celów. Mogą to być cele drobne lub znaczące. Carver z kolei
uzupełnił te teorię o tempo realizacji celów. Uważa, że dopiero kiedy jednostka pozytywnie ocenia szybkość zbliżania
się do celu, to można mówić o pozytywnym afekcie.
Dodatkowo radość i zadowolenie są podstawą emocji jaką jest duma, a warunkiem jej wzbudzenia jest
świadomość samego siebie, a także posiadanie pewnych standardów i zasad, dlatego dumę możemy
zaobserwować dopiero u dzieci od ok. 3 roku życia. Lewis uważa, że dumę powoduje pozytywna ocena własnych
dokonań, poczucia sukcesu i przypisanie sobie za niego odpowiedzialności.
Strach i lęk
To co łączy lęk i strach, to obecność ogólnie rozumianego zagrożenia jako czynnika wywołującego. Strach i
lęk pojawiają się w związku z oczekiwaniem tego, co ma nastąpić. Rozróżnienie lęku i strachu pojawia się w sytuacji
określenia zagrożenia oraz stopnia niepewności z nim związanej.
Strach – odpowiedź na bezpośrednie, realne, fizyczne zagrożenie (atak czy kataklizm). Czynnik wywołujący
strach jest określony. W większości przypadków jest uzasadniony. Jest silnym sygnałem niebezpieczeństwa, który ma
zmobilizować do obrony. Strach jest emocją wspólną dla człowieka i zwierząt wyższych, która została ukształtowana
dosyć wcześnie jako odpowiedź na znaczące sytuacje, w których fizyczna integralność organizmu była zagrożona.
Lęk – doświadczenie zagrożenia, którego nie można powiązać z jakimś czynnikiem. Lęk jest odpowiedzią na
nieokreślone zagrożenie, wiąże się z przeżywaniem niepewności. Wiele naukowców wiążę lęk z zagrożeniem
własnego Ja i osobowości. Lęku nie jesteśmy w stanie rozwiązać poprzez reakcję na bodziec, gdyż taki nie występuje.
Lęk często jest podstawowym objawem wielu zaburzeń zachowania. Zjawisko z pogranicza normy i patologii – lęk
egzaminacyjny. Ma od dwa wymiary – poznawczy, który polega na negatywnym rozpamiętywaniu, wyobrażaniu sobie
porażki na egzaminie i somatyczny, który polega na drżeniu rąk czy skurczach żołądka. Nasilenie poznawczego
aspektu lęku pogarsza sprawność działania. Kolejną cechą lęku – nieproporcjonalność lub nieadekwatność.
Smutek - powstaje w wyniku utraty czegoś lub nieosiągnięcia jakiegoś celu. Jest odpowiedzią na
wydarzenie, które już zaszło. Smutek obok lęku jest emocją o charakterze egzystencjalnym. Doświadczeniu smutku
często towarzyszy doświadczenie innych emocji, np. gniewu, lęku. Power i Dalgleish opisali mechanizm dodatniego
sprzężenia zwrotnego, który powoduje wzajemne wzmacnianie się negatywnych emocji smutku, gniewu lub lęku.
Podobny efekt może mieć również ruminacja.
Smutek może mieć ciepły charakter, kiedy pomimo smutku osoba emanuje pozytywnym nastawieniem, co wzbudza
współczucie lub zimny, gdy osoba sygnalizuje niechęć do otoczenia, co hamuje współczucie. Smutek może być ciszy,
gdy dominuje obniżenie nastroju lub burzliwy, gdy towarzyszy mu lęk. Smutek może być pusty, gdy dominuje apatia
lub pełny, gdy osoba przeżywa wiele trosk i zmartwień. Smutek czysty, to taki, któremu towarzyszy szlachetność
cierpienia, a brudny wiąże się ze skrzywionym obrazem świata jako okrutnego.
Gniew - często wiążę się z tendencją do zachowań agresywnych. Badacze reprezentujący podejście
poznawcze zwracają uwagę, że dla gniewu charakterystyczna jest ocena czegoś jako niekorzystnego i wywołanego
przez inną osobę. Lazarus twierdzi, że gdy za doznany uraz obwiniamy inną osobę i przypisujemy jej działaniom
intencjonalność, to reagujemy gniewem. Wiele badań wskazuje jednak na to, że mamy do czynienia z reagowaniem
gniewem bez przypisywania odpowiedzialności. Stein i Levine twierdzą, że ocena złych intencji w otoczeniu nie jest
konieczna, a frustracja jest wystarczającym warunkiem wystąpienia gniewu. Opisali sekwencję procesów
prowadzących do gniewu w taki sposób. Po pierwsze – człowiek ma przekonanie, że jest w stanie osiągnąć pewien
cel. Po drugie – ocenia, że w tym momencie stracone, ale jest możliwość ich odzyskania.
Gniew spotyka się z negatywnym odbiorem społecznym, dlatego jednostka często podejmuje wysiłek ku jego
powstrzymaniu. Hamowanie gniewu przynosi korzyści, poprawiając jej relacje społeczne, choć wiąże się z kosztami.
Gniew stanowi składnik zazdrości i zawiści. Zazdrość powstaje najczęściej w związkach z obawy o utratę kogoś na
rzecz kogoś innego. Wyróżnia się 2 rodzaje zazdrości – podejrzliwą, kiedy nie zaistniały realne powody do takiego
reagowania lub uzasadnioną, która pojawia się w wyniku niewierności ze strony partnera. Zawiść z kolei pojawia się
w sytuacji, w której osoba odczuwa brak czegoś, co jest przez nią wysoko wartościowane, a co posiada inna osoba.
Wstręt - pojawia się w reakcji na obecność szkodliwego, trującego pokarmu. Ma charakter wrodzony, ale
rozwija się z wiekiem pod wpływem oddziaływań otoczenia społecznego i kulturowego. Kolejne stadia procesu
poszerzania się zakresu czynników wywołujących wstręt to nieprzyjemne smaki, niektóre wydzieliny i wydaliny,
zwierzęta, zaniedbanie higieny osobistej, naruszenie powłok ciała, śmierć, niektóre praktyki seksualne. Wstręt do
czegoś może być spowodowany „skażeniem” tego czegoś, np. kiedy nie chcemy zjeść czegoś, co miało kontakt z
czymś do czujemy wstręt lub nie chcemy nosić ubrań należących do kogoś, do kogo czujemy wstręt (np. sweter
Adolfa Hitlera).
Wstyd i poczucie winy – nazywane emocjami samoświadomościowymi, można je zaobserwować dopiero
między drugim, a trzecim rokiem życia. Według Lewisa do wzbudzenia tych emocji konieczne jest przypisanie sobie
odpowiedzialności za działania i ich konsekwencje.

Zdaniem Lewisa można mówić o doświadczeniu tych emocji, gdy jednostka dokonała ustalenia własnych
norm i zasad, po drugie – ocenia zdarzenie jako porażkę, a po trzecie – przypisuje sobie odpowiedzialność za
porażkę. O tym, czy mamy do czynienia ze wstydem czy poczuciem winy decyduje charakter autoatrybucji. Jeżeli
człowiek jest przekonany, że doświadczył porażki, bo jest mało zdolny i mało wartościowy, to mamy do czynienia
ze wstydem, natomiast, gdy człowiek przypisując sobie porażkę skupia się na konkretnym zadaniu, którego np.
należałoby nie powtarzać, mamy do czynienia z poczuciem winy.
 Według Lazarusa wstyd jest reakcją na niespełnienie ideałów ego, szczególnie, gdy tego świadkiem jest inna
osoba. Prototypem takiej osoby jest rodzic. Natomiast poczucie winy pojawia się, gdy zrobiliśmy coś, co jest
sprzeczne z zasadami moralnymi, szczególnie gdy spowodowało to krzywdę innej osoby.
Gehm i Sherer uznali, że wstyd jest „publiczny” w stosunku do „prywatnego” poczucia winy.
Dla poczucia winy charakterystyczna jest tendencja do naprawienia szkody i krzywdy i oczekiwanie kary, a
wstyd powoduje silną potrzebę ukrycia się przed innymi.

2.4. Intensywność emocji jako kategoria opisu i kryterium rozróżnienia pokrewnych emocji
Intensywność emocji – ich wymiar/aspekt, np. wściekłość jest emocją intensywniejszą niż gniew, pomimo, że oba
stany są pokrewne.
Nasilenie poszczególnych stanów emocjonalnych - możliwe do oceny poprzez wskaźniki pobudzenia, np. Częstość
uderzeń serca, napięcie mięśni.
*Nie można jednak określić standardów wskaźników, ze względu na duże różnice indywidualne–wiarygodne
jest oszacowanie intensywności pobudzenia dla konkretnej osoby. Ocenia się wówczas różnicę w intensywności
emocji danej osoby w odpowiedzi na działanie różnych bodźców wyzwalających.
*Wykrywacz kłamstw - wnioskowanie, czy dana osoba kłamie, na podstawie wykrywania indywidualnych
zmian w intensywności pobudzenia emocjonalnego.

Plutchnik (1984) teoretyczny model klasyfikacji emocji - został w nim wykorzystany wymiar intensywności emocji.
Zgodnie z nim do emocji uporządkowanym na planie koła można dodać trzeci wymiar - intensywność, w wyniku
czego powstaje bryła utworzona z nałożonych na siebie warstw, z których każda odpowiada innej intensywności i
zawiera inny zestaw emocji. Bryła ta zwęża się ku dołowi, oznaczając, że mało intensywne emocje stają się mniej
rozróżnialne.
Wykrywacz kłamstwa - wariograf - rejestruje jednocześnie kilka wskaźników aktywności AUN, takich jak
tempo bicia serca, ciśnienie krwi, elektryczne przewodnictwo skóry, temperatura skóry, które wskazują na
napięcie emocjonalne. Precyzyjnie wykrywa napięcie, nie jednak kłamstwo. Procedura opiera się wyłącznie na
przesłance, że u osoby kłamiącej wzrasta poziom napięcia. W celu umożliwienia ocenę różnicy w reakcji
wegetatywnej stosuje się pytania kontrolne przed zadaniem pyta kluczowych. Dodatkowo w śledztwach
stosowane są testy wiedzy ukrytej – pytania o okoliczności zdarzenia znane tylko sprawcy. (Procent wykrytych
kłamców/osób prawdomównych waha się pomiędzy 30 a 100, procent błędnie zidentyfikowanych osób
prawdomównych jako kłamców wynosi od 2 do 50.)

ROZDZIAŁ III - Kontekst biologiczny. Procesy nerwowe i endokrynologiczne w emocjach

3.1. Mózgowe mechanizmy emocji

Obszary, które biorą udział w generowaniu stanów emocjonalnych:
• ciało migdałowate,
• podwzgórze,
• hipokamp,
• przednie jądra wzgórza,
• zakręt obręczy,
• kora przedczołowa,
• kora asocjacyjna.

Ciało migdałowate znajduje się w głębi brzusznej części płatów czołowych, zawiera szereg jąder nerwowych. LeDoux
określa go jako ,,komputer emocjonalny”; otrzymuje informacje dwiema drogami: dolną - bezpośrednio ze wzgórza i
górną - za pośrednictwem kory, dzięki temu wzrastają zdolności adaptacyjne organizmu.
Role ciała migdałowatego:
• analiza i interpretacja złożonych bodźców sensorycznych,
• pośredniczenie w przetwarzaniu bodźców ze świata zewnętrznego w informacje oraz w uruchamianiu
procesów emocjonalnych (na drodze: korowe obszary czuciowe <->system ruchowy i autonomiczny,
podwzgórze <-> śródmózgowie).
Zniszczenie ciał migdałowatych (Kluver, Bucy) w obu stronach płatów czołowych powoduje u małp utratę zdolności do
rozpoznawania znaczeń pozytywnych i negatywnych bodźców. W związku z tym, małpy:
• nie okazywały strachu,
• próbowały jeść niejadalne rzeczy,
 • próbowały kopulować z przedmiotami,
• straciły zdolność do reakcji obronnych.
Ludzie z uszkodzonymi ciałami migdałowatymi:
• nie rozpoznają wzrokowych bodźców emocjonalnych (Aggleton, Mishkiu, 1986), • są apatyczni i obojętni
emocjonalnie (Aggleton, Mishkiu, 1986),
• mają zakłócone nabywanie nowych reakcji warunkowych strachu oraz zakłócone reagowanie już
wytworzonymi reakcjami (LeDoux).
Podwzgórze znajduje się w brzusznej części międzymózgowia, zawiera dużo połączeń nerwowych i szereg jąder.
Kontroluje reakcje emocjonalne oraz autonomiczny układ nerwowy (sympatyczny i parasympatyczny). Drżenie
elektryczne pewnych obszarów może wywołać u kota ataki z ekspresją złości, z objawami lęku, reakcję ucieczki i
zachowania eksploracyjne (Zagrodzka, 2000; Panksepp, 1986).
Śródmózgowie i znajdująca się w nim istota szara okołowodociągowa:
• zawierają ośrodki koordynujące zachowania obronne,
• w części brzusznej zawierają skupienia neuronów wchodzące w skład układu nagrody, • pełnią ważną rolę
przekaźnikową pomiędzy podwzgórzem a mostem oraz rdzeniem przedłużonym, regulując funkcje sercowo-
naczyniowe i ruchowe.
Hipokamp to część korowa węchomózgowia wewnątrz półkuli mózgu:
• modeluje reakcje emocjonalne,
• nabywa pamięć deklaratywną,
• nabywa doświadczenia indywidualnego poprzez tworzenie skojarzeń między bodźcami wywołującymi strach
a kontekstem sytuacyjnym. (Kiedy wracamy do miejsca, gdzie doświadczyliśmy czegoś nieprzyjemnego,
czujemy niepokój.),
• jego liczne połączenia z ciałem migdałowatym umożliwiają wzajemne oddziaływanie tych struktur w
generowaniu i modulowaniu reakcji emocjonalnych.
Jadra przednie wzgórza, ciała suteczkowate oraz zakręt obręczy zawierają skupiska neuronów, które uczestniczą w
przekazywaniu impulsów między korą, hipokampem, podwzgórzem oraz wzgórzem i tworzą krąg emocjonalny
Papeza. Uszkodzenie zakrętu obręczy w tym kręgu prowadzi do zaburzeń emocjonalnych, apatii, depresji i utraty
spontaniczności emocjonalnej (LeDoux, 2000).
Obszary kory mózgowej w płacie czołowym, ciemieniowym i skroniowym, np.: kora przedczołowa
asocjacyjna czy słuchowa odgrywają ważną rolę w generowaniu i modulowaniu stanów emocjonalnych. Procesy
korowej analizy informacji sensorycznych umożliwiają dokładniejszą, ale wolniejszą ocenę zagrożenia. Dzięki nim
możliwe jest wygaszanie nieuzasadnionych reakcji emocjonalnych, np. strachu w odpowiedzi na bodźce, które nie są
zagrożeniem (LeDoux, Phelps 2005).
Mózgowe mechanizmy poszczególnych emocji (ośrodkowych programów afektywnych) na chwilę obecną
obejmuje kilka podstawowych stanów:
• system przyjemności,
• system strachu,
• system wściekłości,
• system paniki,
• system pożądania seksualnego (Panksepp uważa, że jest zaniedbywany przez badaczy, ale równie ważny).
System przyjemności jest traktowany jako podstawa pozytywnych emocji. Łączy się to z tzw. układem nagrody
(Zagrodzka, 2000; Heath, 1986). Elektryczna stymulacja niektórych części podwzgórza, jądra półleżącego i kory
czołowej powoduje uczucie odprężenia (niekiedy nawet błogostan), a u zwierząt jest silnym czynnikiem
wzmacniającym. Rezonans magnetyczny wykazał, że pozytywne emocje wywołane muzyką, a u matek oglądaniem
zdjęć ich nowo narodzonych dzieci, są związane ze zwiększoną aktywnością kory czołowej oraz obniżoną aktywnością
ciała migdałowatego (Burgdorf, Panksepp, 2006). W ramach ogólnej kategorii pozytywnych afektów ze względu na
małą ilość zaawansowanych badań neurobiologicznych, wyróżniono kategorie:
1. Pierwszą – homeostaza biologiczna jest wzbudzana przez specyficzne formy konsumacyjnej aktywności
sensoryczno-motorycznej,
2. Drugą - aktywności typu zabawy czy poszukiwania,
3. Trzecią - różne uogólnione odczucia satysfakcji i ulgi.

System strachu jest lepiej poznany pod względem neurobiologicznym. Za wyzwalanie i modulację strachu
odpowiada podwzgórze, istota szara okołowodociągowa i ciało migdałowate (Zagrodzka, 2000). Podwzgórze i istota
szara okołowodociągowa wywołują skoordynowaną i ukierunkowaną reakcję obronną, a ciało migdałowate
przekazuje im impulsy po zidentyfikowaniu sygnałów zagrożenia. Kora przedczołowa reguluje emocje strachu, a jej
uszkodzenie powoduje trudności z wygaszaniem nabytych reakcji strachu (LeDoux, Phelps, 2005).
System wściekłości angażuje podwzgórze, istotę szarą okołowodociągową i ciało migdałowate, które
kontroluje złość głównie przez hamowanie zstępujące (Panksepp, 2005). Zaburzenia pracy brzusznej części płatów
skroniowych (głównie ciała migdałowatego) łączą się ze zwiększeniem zachowań agresywnych (Kalat, 1988).
Drażnienie elektryczne obszarów podwzgórza wywołuje u kotów wściekłość i atak, ale reakcja ta nie jest
ukierunkowana na żaden obiekt co wskazuje, że te obszary pełnią funkcję regulującą (Delgado, 1981).
System paniki angażuje przodomózgowie (jądra podstawy, przegroda), wzgórze, istotę szarą
okołowodociągową w śródmózgowiu oraz zakręt obręczy. Panksepp (1986) określił ten system jako aktywizowany
separacją od rodziców i stanowi on podłoże niezadowolenia. System ten jest ciągle za mało zbadany,
wykorzystywany motywowaniu unikania samotności.

3.2. Asymetria półkulowa, a emocje

Davidson uważa, że pogląd dotyczący tego, że prawa półkula jest siedliskiem emocji jest nieprawdziwy. Uważa,
że asymetria jest związana z walencją emocji – z pozytywnymi wiąże się silniejsza aktywacja półkuli lewej, a z
negatywnymi – półkuli prawej. Różnice w aktywności zaznaczają się tylko w przypadku doświadczenia emocji (a
nie ekspresji czy percepcji).
Inni badacze z kolei uważają, że z rozpoznawaniem wszystkich emocji silniej związana jest półkula prawa. W
badaniu z prezentowaniem twarzy smutnych i wesołych, osoby badane odczytywały częściej emocję prezentowaną
po lewej stronie twarzy (prawa półkula).
W badaniach Schaffera, Davidsona i Sarona (1983) chciano zbadać różnice asymetrii półkul związanych z
depresją. W badaniu wzięły udział 2 grupy osób – depresyjne i niedepresyjne. Rejestrowane u nich spoczynkowe
EEG przed wykonaniem różnych zadań. Różnice wskazujące na większe pobudzenie prawej półkuli u osób
depresyjnych uzyskano tylko na płatach czołowych.
W badaniach Davidsona i współ (1979) badano aktywację półkul ludzi zdrowych podczas oglądania filmów
o różnej wartości afektywnej. Zanotowano, że pozytywnym emocjom towarzyszyła większa aktywność przednich
obszarów półkuli lewej (niż prawej). Podobną tendencję zaobserwowali u 9- miesięcznych dzieci.
Badania Reuter Lorenz i Davidsona (1981) wskazały, że rozpoznanie twarzy wesołej następuje szybciej przez półkulę
lewą, a smutnej przez prawą. Z innych badań Davidsona wynika, że twarz prezentowana z prawej strony pola
widzenia (lewa półkula) jest interpretowana jako bardziej wesoła niż prezentowana ze strony lewej.
A więc udało się wykazać asymetrię półkulową dla emocji pozytywnych i negatywnych, ale nie dla
poszczególnych stanów emocjonalnych. Co więcej asymetria dotyczy wyłącznie płatów czołowych (bliskie
sąsiedztwo podwzgórza, ciała migdałowatego).
Asymetria półkulowa w doświadczaniu emocji ma też swój wymiar w zakresie różnic indywidualnych.
Tomarken i współ. (1992) wykazali, że bazowy poziom aktywności każdej z półkul może być różny. U osób ze
skłonnością do przeżywania emocji pozytywnych (ogólnie bardziej radosnych) dominuje pobudzenie przedniej części
lewej półkuli, a u osób ze skłonnością do stanów negatywnych dominuje pobudzenie przedniej części prawej półkuli.

3.3. Procesy biochemiczne w emocjach

Przekazywanie impulsów między komórkami w układzie nerwowym odbywa się przede wszystkim za pośrednictwem
procesów chemicznych. Neurony kontaktują się za pomocą synaps, które u człowieka mają w przeważającej
większości charakter chemiczny.
Substancja chemiczna (neurotransmiter), która znajduje się w szczelinie synaptycznej, działa na
receptory synapsy drugiego neurony --> czym wzbudza impuls.
Sposób przekazu wolniejszy od s. elektrycznej, ale działa w oparciu o substancje chemiczne
wydzielane w organizmie.
• Jedne hamują/blokują przesyłanie impulsów,
• Drugie przyspieszają przesyłkę.
Gdy zażyjemy lek (będący substancja chemiczną) “polepszający” nastrój --> substancja dostaje się do krwi, po czym do
synaps --> sprawia ze konkretne obszary mózgu są aktywniejsze (ponieważ poprawiło się przewodzenie impulsów w
nich) [podobnie działają alkohol czy narkotyki).
Liczne badania pokazują związek między doświadczaniem stanów emocjonalnych, a zmianami
poziomów neurotransmiterów tj. dopamina, adrenalina, serotonina.
Układ nerwowy steruje też wydzielaniem hormonów (wpływają na pracę układu nerwowego, np. kortyzol).
Istnieje w pniu mózgu kilka systemów dróg nerwowych, w których synapsy neuronów tworzących drogę, działają
w oparciu o jeden transmiter (drogi noradrenergiczne, dopaminergiczne serotoninergiczne). W układzie nagrody
(pozytywne emocje) ważną role grają drogi dopaminergiczne.
 ŁAGODNE RADOŚĆ
EMOCJA GNIEW STRACH SMUTEK
ZADOWOLENIE UNIESIENIE
WZORZEC
NEUROENDOKRYNOLOGICZNY
NORADRENALINA ++ + 0 -- 0
ADRENALINA + ++ 0 -- 0
KORTYZOL 0 + ++ 0 --
TESTOSTERON ++ 0 -- 0 ++

Z tabelki wynika, że doświadczanie konkretnego stanu emocjonalnego wiąże się z zmianami wydzielania
substancji (stanowi to argument dla koncepcji: różne biologiczne wzorce dla poszczególnych emocji
podstawowych). U chorych na depresję występuje podwyższony poziom kortyzonu i tyroksyny. W
zaburzeniach lękowych występuje wysoki poziom serotoniny.
Neurotransmitery to złożone związki (tak jak ich reakcje), więc trudno sformułować dokładniejsze wnioski
o korelacji między substancjami a zaburzeniami psychicznymi.
Współczesne poglądy badaczy: w mózgu człowieka nie ma jednego wyodrębnionego układu, który
odpowiadałby za emocje.

Można wyodrębnić układy odpowiadające poszczególnym, podstawowym emocjom.

W emocje zaangażowane są w różnym stopniu: starsze filogenetycznie części mózgu, amygdala,
śródmózgowie, podwzgórze, hipokamp, przednie jądra wzgórza, zakręt obręczy, kora przedczołowa, kora
asocjacyjna. Najlepiej poznane są układy strachu, układy gniewu i układ nagrody (pozytywne afekty).
Kora mózgowa reguluje działanie układów i pozwala nam uświadamiać sobie odczuwanie tych
konkretnych stanów emocjonalnych.
Obserwuje się pewną asymetrię (dotyczy to przede wszystkim przedniej części półkul).
• Aktywność lewej części mózgu --> doświadczanie emocji pozytywnych
• Aktywność prawej części mózgu --> doświadczenie emocji negatywnych
Pewne wskaźniki asymetrii mają charakter indywidualny i stanowią podstawę charakterystycznego stylu afektywnego
u danej osoby. Ważną rolę w pracy mózgu oraz generowaniu (i modulowaniu stanów emocjonalnych) odgrywają
substancje chemiczne, neurotransmitery i hormony - adrenalina, noradrenalina, dopamina, serotonina, kortyzol,
testosteron. Udało się ustalić specyficzne wzorce endokrynologiczne poszczególnych emocji. W grupach klinicznych
obserwuje się utrzymywanie nadmiernego wydzielania konkretnych substancji.

ROZDZIAŁ IV - Czynniki i procesy wywołujące emocje

4.1. Uniwersalne czynniki wywołujące emocje

„Istniejące dane sugerują, że pewne aspekty sytuacji i zachowań powszechnie skojarzone z emocjami w jednej
kulturze pozostają emocjami (niekoniecznie tymi samymi) również w innych kulturach” - tak to ujął Averill.
Tooby i Cosmide sprzedstawili warunki, które muszą być spełnione, aby pewne zdarzenia wywołały emocje, są to:
• powtarzanie się w naszej ewolucyjnej przeszłości,
• konieczność uruchomienia nadrzędnych programów koordynujących pracę procesów psychicznych - wyraźna
i stabilna struktura wewnętrzna,
• występowanie rozpoznawalnych sygnałów pojawienia się, których błędna identyfikacja miałaby negatywne
konsekwencje dla jednostki.

Damasio zauważył, że w przypadku automatycznego reagowania emocjonalnego, mamy do czynienia z reagowaniem

nie tyle na całe obiekty, ale na pewne ich cechy np. wielkość, rozpiętość skrzydeł, określone dźwięki (warczenie, ryk)
itd.
Ekman uważał, że zdarzenia wywołujące daną emocję różnią się w szczegółach, ale mają wspólne
właściwości, które decydują o aktywacji określonej emocji (np. w przypadku strachu jest to uraz lub zagrożenie
urazem). Ekman te podobne cechy nazywał wyznacznikami emocji.
Podobny punkt widzenia przyjmuje Ellsworth, uważając, że udało się empirycznie wykazać niewiele
konkretnych wydarzeń, które mają uniwersalną właściwość aktywowania emocji. Istnieją natomiast pewne cechy
zdarzeń, które mają właściwość aktywowania emocji.
Frijda zaś jest zdania, że powszechniki wyznaczające emocje to wzorce oceny poznawczej.
4.2. Indywidualne czynniki wywołujące emocje
Jeśli słysząc jakąś melodię odczuwamy znaczącą poprawę nastroju, albo strach lub rozdrażnienie, to odpowiedzialny
jest za to mechanizm warunkowania emocji. Proces takiego warunkowania odbywa się poza naszą świadomością,
dlatego wydaje nam się, że nie wiemy, dlaczego w pewnych okolicznościach odczuwamy emocje. Nie sposób
wymienić zdarzeń, czy nawet ich cech, będących aktywatorami emocji. Mechanizm warunkowania emocji w
przypadku strachu może prowadzić do niekorzystnych następstw dla jednostki (np. silne, traumatyczne przeżycia
mogą prowadzić do fobii).
Watson przeprowadził eksperyment, który opierał się na obserwacjach chłopca (Alberta). Badanie
pokazało, że skojarzenie przykrego bodźca (silny dźwięk) z obiektem pierwotnie niebudzącym negatywnych emocji
(biały szczur) powoduje, że wywołuje on taką samą negatywną reakcję emocjonalną.

4.3. Procesy oceny poznawczej

Niektóre koncepcje teoretyczne wskazują na szczególnie istotną rolę procesów poznawczych w wywoływanie
emocji.
Stanowisko Lazarusa
Procesy oceny poznawczej – niezbędne dla emocji, gdyż umożliwiają jednostce ustalenie znaczenia jakie mają dla
niej pewne zdarzenia.
3 sposoby traktowania aktywności poznawczej w procesie emocjonalnym:
1. Możemy brać pod uwagę aspekt funkcjonalny i temporalny procesów poznawczych. Aktywność poznawcza
zawsze poprzedza emocje, choć w dalszym przebiegu emocja może być przedmiotem oceny poznawczej albo
czynnikiem wpływającym na poznanie.
2. Możemy brać pod uwagę zawartość treściową i formalną procesów poznawczych. Wtedy ma znaczenie
rozróżnienie wiedzy i oceny.
3. Można brać pod uwagę sposób w jaki odbywa się konstruowanie znaczenia.

Lazarus rozróżnia procesy poznawcze związane z emocjami na te, które dotyczą wiedzy i na te, które dotyczą oceny:
• Wiedza – zespół względnie trwałych przekonań i sądów dotyczących otaczającego świata i własnej osoby oraz
wiedza kontekstualna związana z doświadczanym zdarzeniem. Niezbędna do dokonania oceny zdarzenia
(wiedzą może być np. przekonanie, że ludziom nie można ufać).
• Ocena (ocenianie) – proces ciągły, zmienny, uświadomienie sobie znaczenia sytuacji. Ocena poznawcza
bezpośrednio wyznacza emocje, bazuje na wiedzy. (czyli np. kiedy to samo zdarzenia spowoduje u jednej osoby
poczucie radości, a u drugiej nie wzbudzi emocji w zależności od tego jak sytuacja będzie zinterpretowana).
Wiedza oraz ocena są z punktu widzenia emocji niezbędne, są dwoma aspektami tego samego procesu, ale możliwymi
do rozróżnienia.
Lazarus opierając się na rozróżnieniu oceny pierwotnej (dotyczącej identyfikacji zdarzeń) i wtórnej
(dotyczącej możliwości działania wobec zdarzenia) wyodrębnił w ramach jednej i drugiej 3 składniki.
Ocena ponowna – pojawia się w przebiegu epizodu emocjonalnego później i obejmuje efekt
wcześniejszej oceny i podjętych działań.
W ramach oceny pierwotnej Lazarus wyodrębnił:
• Znaczenie dla celu (w który jednostka jest zaangażowana) �� czy zdarzenie ma jakieś znaczenie dla aktualnie
realizowanych celów. Gdy podmiot dostrzega znaczenie, może pojawić się emocja.
• Zbieżność/rozbieżność z celem �� emocje pozytywne, jeśli zgodność z celem, emocje negatywne, jeśli
niezgodność z celem.
• Rodzaj zaangażowania ego (wyznacza poszczególne emocje).

6 typów zaangażowania:
• Szacunek (ze strony innych i do samego siebie),
• Wartości moralne,
• Ideały ego,
• Podstawowe idee,
• Inne osoby i ich dobro,
• Cele życiowe.
Kiedy np. szacunek jest zagrożony �� gniew, a gdy zostaną pogwałcone normy moralne – poczucie winy.
W przypadku oceny wtórnej mamy do czynienia z:
• Winą/zasługą (przypisywanie odpowiedzialności za zdarzenie – winy/zasługi),
• Możliwościami radzenia sobie,
 • Oczekiwaniami związanymi z przyszłością (gdy pozytywne – radość, a gdy negatywne – smutek).

Podstawowy temat relacyjny – określona konfiguracja przedstawionych wcześniej procesów oceny poznawczej,
charakterystyczna dla danej emocji. Każdemu ze stanów emocjonalnych przypisany jest stały i specyficzny wzorzec
oceny poznawczej. Podstawowy temat relacyjny – rdzeniem związanym z określoną emocją.
Związek między odpowiednim znaczeniem relacyjnym, a emocją – wrodzony i specyficzny dla gatunku (wg
Lazarusa), więc jeśli 2 osoby ocenią sytuację identyfikując ten sam temat relacyjny, to zareagują tą samą emocją.
Zdaniem Lazarusa ocena tej samej sytuacji może być różna, natomiast jeżeli przybierze już określoną formę, której
istotą jest podstawowy temat relacyjny, to zawsze prowadzi do doświadczenia tej samej emocji. Nie wszystkie
składniki oceny poznawczej muszą być obecne w każdej emocji, np. w przypadku lęku/strachu nie mają znaczenia
aspekty oceny wtórnej. Lazarus nie uważa, że procesy oceny poznawczej są sekwencyjne, tak jak mu się to zwykle
przypisuje. Zwraca również uwagę, że występują 2 odmienne tryby przebiegu procesów oceny – jeden świadomy,
zamierzony i podlegający kontroli, a drugi – automatyczny, nieświadomy i niekontrolowany.

Stanowisko Ortony, Clore i Collins

Uważają, że procesy oceny poznawczej uruchamiające emocje – bardzo złożone. Sugerują ich sekwencyjny
charakter. Uważają, że te procesy nie zawsze są świadome (zgodnie z Lazarusem). Ich celem �� stworzenie modelu
procesów poznawczych prowadzących do emocji, które można by wyrazić za pomocą języka programów
komputerowych, by wyposażyć sztuczną inteligencję w zdolność emocjonalnego reagowania. Udało im się je
opracować.

Koncepcja Roseman
Zgodnie z nią określona kombinacja oceny w ramach pięciu kategorii prowadzi do jednej z trzynastu emocji.
Kategorie:
• Stan motywacyjny – dotyczy oceny w kategoriach przyjemne (nagroda), przykre (kara)
• Stan sytuacyjny (czy przyjemność/przykrość są obecne w danej sytuacji)
• Prawdopodobieństwo wystąpienia przyjemności/przykrości
• Uzasadnienie (przekonanie jednostki czy zasługuje na nagrodę/karę)
• Sprawstwo (odpowiedzialność za wystąpienie czegoś przyjemnego/przykrego obejmujące 3 możliwości:
1.Okoliczności zewnętrzne (niezwiązane z osobą), 2.Inne osoby, 3.Sam podmiot.

W taki sposób np. emocja gniewu powstaje, gdy odczuwamy coś przykrego za sprawą innych osób, gdy
jesteśmy przekonani, że zasługujemy na coś przyjemnego. Badania na studentach potwierdziły, że emocje
przypisywane przez badanych były zgodne z przewidywaniami na podstawie układu oceny poznawczej w
poszczególnych kategoriach.

Propozycja Scherera
Według niego ocena poznawcza ma charakter wielopoziomowego, sekwencyjnego procesu obejmującego
główne klasy informacji, jakich organizm potrzebuje, by reagować adaptacyjnie na znaczące wydarzenia.
Ocena poznawcza zawiera 4 podstawowe kategorie:
• Istotność,
• Konsekwencje,
• Możliwości radzenia sobie,
• Znaczenie normatywne.
Scherer opisuje procesy oceny poznawczej jako sekwencję testowania zdarzeń, rozumiane jako wykrywanie
określonych cech zdarzenia i sprawdzanie pod określonym kątem.
Taka sekwencja to:
1. Wykrywanie zdarzeń istotnych, na które składają się testy nowości, przyjemności/nieprzyjemności, znaczenia
dla celów i potrzeb podmiotu.
2. Oszacowanie konsekwencji, w ramach której testowana jest atrybucja przyczynowa, prawdopodobieństwo
określonych konsekwencji, rozbieżność z oczekiwaniami podmiotu, sprzyjanie celom oraz pilność reagowania.
3. Określanie możliwości radzenia sobie, obejmujące testowanie kontroli, panowania oraz potencjału w zakresie
przystosowania się podmiotu do efektów zdarzenia.
4. Ocenianie znaczenia normatywnego, w ramach którego zdarzenie testowane jest z punktu widzenia
wewnętrznych i zewnętrznych standardów.
 Atrybucyjna teoria emocji Weinera
Akcentuje rolę rozbudowanej oceny poznawczej. Przyjmuje, że emocje mają charakter postatrybucyjny, a więc
pojawiają się jako efekt dokonania odpowiedniej atrybucji przyczynowej, a jednocześnie prebehawioralny, więc
poprzedzają działania wynikające z atrybucji.
Rozróżnia 2 klasy emocji:
• Niezależnych od atrybucji, uwarunkowanych jedynie bezpośrednią oceną samego efektu zdarzenia. Są to dwie
emocje ogólne – pozytywny i negatywny afekt. Proces oceny poznawczej prowadzący do tego typu stanów –
ocena pierwotna.
• Zależnych od atrybucji. W zależności od atrybucji przyczynowych, doświadcza emocji takich jak gniew, duma,
wina, np. niepowodzenie spowodowane przeszkadzaniu przez innych generuje gniew.
Najczęściej jest tak, że zdarzenie jest jednocześnie przyczyną uogólnionej pozytywnej/negatywnej emocji oraz emocji
wynikającej z atrybucji przyczynowej i są one doświadczane równolegle.

Pogląd Mandlera (szczególna pozycja)

Zaakcentował formalne właściwości procesów poznawczych prowadzące do powstania emocji. Według niego
na emocje składa się działanie dwóch systemów:
• Niespecyficznego pobudzenia
• Analizy znaczenia mającej poznawczy charakter, konstruującej jakościowy wymiar stanów
emocjonalnych

Zdarzenia wywołujące emocje mają 2 podstawowe funkcje:

• Powodują pobudzenie
Pobudzenie inicjowane jest przez przerwanie zorganizowanej aktywności – behawioralnej lub poznawczej – i
może prowadzić do pojawienia się określonej emocji w zależności od analizy znaczenia. Szczególna forma
przerwania – rozbieżność informacyjna pomiędzy napływającymi informacjami, a posiadanymi schematami.
Przerwanie aktywności poznawczej/behawioralnej jest sygnałem, że w otoczeniu zaszły zmiany istotne z punkty
widzenia przetrwania jednostki.
Najważniejszą konsekwencją przerwania – wzrost niespecyficznego pobudzenia emocjonalnego, które w zależności od
przebiegu procesu analizy znaczenia (drugiego podstawowego procesu w emocjach) prowadzi do pojawienia się
określonego stanu emocjonalnego.
• Uruchamiają analizę znaczenia sytuacji
Mandler wprowadza pojęcie wartości i wymienia 3 rodzaje warunków prowadzących do uruchomienia
procesu analizy znaczenia sytuacji:
• Pewne czynniki mogą być wartościowane dzięki wrodzonym procesom, które w sposób
automatyczny wywołują tendencję do zbliżania/unikania, np. takie jak pojawienie się drapieżnika
czy niektóre smaki (gorzki/słodki).
• Pewne czynniki nabierają wartościujących właściwości dla podmiotu na drodze nabywania
doświadczenia indywidualnego, a wśród nich część ma pochodzenie kulturowe, a więc określoną
wartość dla wszystkich uczestników danej kultury. Podstawowym procesem, dzięki któremu
pewne zdarzenia czy obiekty stają się wartościowe dla podmiotu – warunkowanie.
• Strukturalne relacje w ramach właściwości obiektu/zdarzenia i związane z nimi relacje struktur
poznawczych, stanowiących ich reprezentację.
Mandler wymienia tu 2 kategorie:
1. Relacje między obiektem i wcześniejszymi doświadczeniami z nim podmiotu (problem
znajomości/oswojenia). Znajomość obiektu sprzyja pozytywnemu wartościowaniu, ale może też
być odwrotnie (jeśli obiekt od początku wzbudza negatywne ustosunkowanie).
2. Relacje między właściwościami obiektu/zdarzenia, a już istniejącymi schematami poznawczymi
jednostki (problem rozbieżności informacyjnej, asymilacji/akomodacji informacji).
Jego zdaniem niewielka rozbieżność prowadzi do asymilacji informacji w ramach istniejących
schematów, a w efekcie do pozytywnego wartościowania i umiarkowanej intensywności emocji.

Propozycja Kempera
Przyjął założenie, że emocje pojawiają się głównie w relacjach społecznych. W związku z tym twierdził, że różnorodne
relacje społeczne można opisać na dwóch wymiarach: władzy i statusu. Władza wiąże się z możliwością wpływania
przez jednostki na innych, natomiast status z gotowością do dobrowolnego wzajemnego podporządkowania się. Jeśli
chcemy przewidzieć i rozumieć emocje, należy przyjrzeć się relacjom w kategoriach władzy/statusu.
4.4. Kontekst afektywny
Nastrój i emocje to ostatnia i niepotwierdzona empirycznie kategoria czynników generujących emocje. Chodzi
o to, czy nastrój wpływa na pojawienie się jakichś emocji i czy przeżycie jednej emocji może wpłynąć na
pojawienie się następnej.
Ekman (1999c) uważał, że doświadczany nastrój obniża próg reagowania emocji, które są z nimi zgodne:
1. Gdy jesteśmy w obniżonym nastroju, łatwiej popadamy w gniew, smutek,
2. Gdy nasz nastrój jest podwyższony, sprzyja radości.
Brak jednoznacznych kryteriów empirycznych rozróżniających nastrój i emocje utrudnia przeprowadzenie badań,
które potwierdzałyby taki łańcuch zależności przyczynowych. Podobne przypuszczenia mają Davidson (1999) oraz
Watson i Clark (1999). Obserwacje kliniczne dostarczają pewnych argumentów na rzecz tej tezy.
Teoria procesów przeciwstawnych (Salomon, 1980) opisuje oddziaływania jednego stanu emocjonalnego na
drugi oraz odpowiada na pytanie, czy pojawienie się jednego stanu emocjonalnego w jakiś sposób zmienia
prawdopodobieństwo pojawienia się innego. Badania potwierdzają, że doznanie emocji stopniowo wygasa, a nasila
się doznanie przeciwstawnej do niej emocji. Odpowiedzialny jest za to autonomiczny układ nerwowy. Wyrównuje
ładunek emocji np. Gdy najpierw wychyla się w jedną stronę (emocja pozytywna) to potem automatycznie wychyla
się w drugą stronę (emocja negatywna). Analogiczna i odwrotna zależność została zaobserwowana u skoczka
spadochronowego, co wyjaśnia zamiłowanie niektórych do sportów ekstremalnych.
Doznania afektywne nie mają pełnej symetrii – stan początkowy ma tendencję do zanikania, a wtórny do
utrwalania. Teoria ta była stosowana w odniesieniu do uzależnień, gdzie zanikanie pierwotnego stanu przyjemności
przez zażyte substancje wyjaśnia zjawisko tolerancji, a utrwalenie się stanu wtórnego to powstawanie głodu
narkotykowego.

ROZDZIAŁ V - Relacje między emocjami i poznaniem. Spór o pierwszeństwo

5.1. „Pierwszeństwo poznania”

Spór o pierwszeństwo procesów poznawczych i emocji ujawnił się w psychologii dopiero w latach 80 XXw po
opublikowaniu badań Zajonca. Do tej pory każdy wydawał się przyznawać pierwszeństwo procesom poznawczym.
Za głównych antagonistów w sporze o pierwszeństwo poznania i emocji uznaje się Lazarusa i Zajonca.
Lazarus twierdził, że oceny zawierają w sobie wykrywanie i ocenę znaczących i związanych z adaptacją
warunków życiowych, które wymagają działania i że determinują one stan emocjonalny. Lazarus zakłada więc, że
emocje muszą być poprzedzone oceną poznawczą, skoro są odpowiedzią na to, co jest znaczące dla podmiotu. Zwrócił
też uwagę, że oceny mogą być zróżnicowane pod kątem stopnia złożoności. Te dokonywane przez człowieka są
najczęściej zamierzone, złożone, abstrakcyjne i symboliczne, a oceny zwierząt proste i automatyczne. Lazarus
twierdzi, że emocje często pojawiają się w odpowiedzi na niekompletne informacje, że oceny są globalne i ujawniają
się w efekcie identyfikowania kluczowych elementów sytuacji, np. identyfikacja nagle pojawiającego się zagrożenia
powodująca emocję strachu. Argumentem empirycznym Lazarusa były wyniki badań, w których pojawiały się różne
reakcje emocjonalne w odpowiedzi na filmy o drastycznej treści w zależności od poprzedzającego je komentarza. Nie
zgodził się z nim Parkinson, który uznał, że to nie była różnica w reakcjach emocjonalnych, a jedynie w ich natężeniu,
a ponadto instrukcje przed obejrzeniem filmu mogły uwrażliwić badanych na konkretne elementy drastycznych scen,
stąd różna intensywność emocji. Zaproponował on wniosek, że ocena poznawcza i emocje są ściśle powiązane w
doświadczeniu jednostki.

Podobne do Lazarusa stanowisko prezentują Clore, Frijda, Ellsworth i Sherer.

Zdaniem Clorego emocje są stanami umysłowymi, co oznacza, że procesy poznawcze są ich integralną
częścią. Warunkiem koniecznym powstaia emocji – ocena sytuacji jako pozytywnej/negatywnej. Niezbędne jest
również dalsze przetwarzanie, które może być zróżnicowane pod kątem złożoności.
Frijda zwrócił uwagę, że termin „poznanie” może być używany w dwóch znaczeniach:
• Jako świadome zdawanie sobie sprawy z czegoś (nie musi poprzedzać emocji),
• Jako złożone przetwarzanie informacji (musi poprzedzać emocje).
Ellsworth traktuje emocje jako rozbudowany w czasie proces, którego początkiem jest proces
poznawczy, skierowanie uwagi na jakąś zmianę lub rozbieżność, a efektem końcowym pełne doświadczenie
określonej emocji. Poznanie – moment początkowy procesu emocjonalnego.
Scherer uważa, że minimalnym warunkiem wbudzenia emocji jest ocena zdarzenia jako istotnego dla
celów/potrzeb organizmu.

5.2. „Pierwszeństwo emocji”

Główna teza stanowiska Zajonca dotyczy niezależności procesów poznawczych i emocjonalnych. Uważa, że możliwe
jest pierwszeństwo jednego bądź drugiego, ew. równoległość emocji i poznania, natomiast ze względu na ich
niezależność nie można twierdzić, że poznanie musi zawsze poprzedzać emocje lub że nie ma emocji bez poznania.
Podaje przykład zająca, który musi się wystraszyć i uciekać zanim oceni poznawczo spostrzeżonego węża (np. czy
istnieje możliwość ataku itd.)
Argumenty Zajonca mają głównie naturę empiryczną w porównaniu do Lazarusa, który opiera się głównie
na postulatach teoretycznych.
Lazarus oraz Clore w odpowiedzi na badania Tinbergena, w którym wykazał, że świeżo wyklute kurczęta
uciekają na widok drapieżnego ptaka uznali, że są to „niby-emocje”, ponieważ nie są poprzedzone oceną poznawczą,
natomiast Zajonc uznał, że mamy tu do czynienia z emocją, choć bardziej prostą. Zajonc preferował również użycie
określenia afekt zamiast emocja. Co więcej badał emocje na bardzo podstawowym wymiarze jako emocje
pozytywne/negatywne, a nie emocje jako całość.
Zajonc uważał, że wiele zjawisk emocjonalnych może być wyjaśnionych bez odwoływania się do procesów
poznawczych, więc postulaty Lazarusa są sprzeczne z empirią. Powołuje się m.in. na argument, że siatkówka jest
połączona bezpośrednio z podwzgórzem, co umożliwia wzbudzenie reakcji emocjonalnej bez udziału oceny
poznawczej. Zdaniem Zajonca argumentem przemawiającym za niezależnością emocji i poznania jest ich
powiązanie z aktywnością różnych półkul mózgowych. Zajonc uważa, że reakcje afektywne są pierwotne, szybsze
od procesów poznawczych, a cechą związanych z nimi preferencji jest subiektywna pewność oraz trudność
zwerbalizowania.
Przykładem oceny poznawczej – przewidywanie, jakie będą proporcje różnych drinków wypitych na
organizowanym przyjęciu. Taką ocenę jesteśmy gotowi łatwo zweryfikować (akceptujemy możliwość pomyłki).
Z kolei trudne jest zmienić preferencje oparte na afekcie. Jeśli jesteśmy przekonani, że coś lubimy, to trudno
na drodze perswazji zmienić nasze upodobania �� „nigdy nie mylimy się co do tego, co lubimy lub nie lubimy”.
Argumentem świadczącym o trudności zwerbalizowania są problemy z uzasadnieniem, dlaczego coś lubimy.
Zajonc rozróżnia również pojawienie się emocji, ekspresję emocjonalną i doświadczenie emocji. Jego zdaniem
do pojawienia się emocji (szczególnie prostej) nie są potrzebne procesy poznawcze albo mają ograniczony zakres, np.
w sytuacji unikania/preferencji smakowych/ Z kolei doświadczenie emocji, które polega na świadomym spostrzeżeniu
przez podmiot swojego stanu emocjonalnego, wymaga udziału procesów poznawczych.

Podobne stanowisko do stanowiska Zajonca przyjmuje Izard. Dla Izarda ważne jest rozróżnienie prostych
procesów, które nazywa przetwarzaniem informacji, gdyż są rzeczywiście niezbędne do pojawienia się emocji, od
poznania mającego bardziej złożony charakter, w przypadku którego takiej konieczności nie ma.
Na niezależność procesów poznawczych i emocjonalnych wskazują też Panksepp i LeDoux. Podstawowym
argumentem jest dla nich fakt zaangażowania różnych struktur mózgowych w tych procesach. Zdaniem Pankseppa
– kluczową kwestią jest zdefiniowanie procesu poznawczego. Jeśli przyjmiemy, że ma charakter myślenia i angażuje
przede wszystkim procesy korowe, to nie jest konieczny do wzbudzania emocji. Konieczne jest natomiast proste
przetwarzanie informacji zmysłowej. Podobnego zdania był Zajonc.
Z kole LeDoux zwraca uwagę, że na poziomie procesów mózgowych mamy do czynienia z całą grupą
zróżnicowanych funkcji przetwarzania informacji, które są przez nas identyfikowane jako poznanie.

5.3. „Dwie drogi – szansa na rozstrzygnięcie sporu”

Dokładna analiza tekstów Lazarusa i Zajonca wskazuje, że źródłem rozbieżności – sposób definiowania procesów
emocjonalnych i poznawczych. Emocje dla Lazarusa to organizacja, system poznawczo-motywacyjno-relacyjny,
którego integralną częścią – subiektywna ocena zdarzeń pod kątem znaczenia dla podmiotu. Dlatego dla Lazarusa
m.in. ucieczka kurcząt na widok drapieżnego ptaka, to nie emocja, a prosta reakcja odruchowa. Z kolei zdaniem
Zajonca o emocjach można już mówić w przypadku prostych stanów afektywnych, niekocenie świadomych.
Podobne rozbieżności pojawiają się w przypadku procesów poznawczych. Lazarus traktuje je jako złożone
procesy ewaluacyjne uwzględniające różne aspekty relacji podmiot-otoczenie, łącznie z możliwościami działania
w danej sytuacji. Natomiast Zajonc poprzez poznanie rozumie procesy zaangażowane w nabywanie,
przetwarzanie, przechowywanie informacji, które pochodzą z przetwarzania sygnałów sensorycznych zgodnie z
określonym kodem. Kod ten pozwala na przetworzenie sygnałów wejściowych w określoną reprezentację.
Leventhal i Sherer zaproponowali rozwiązanie sporu postulując, że emocje mogą yć wywoływane przez
procesy przetwarzania informacji przebiegające na 3 różnych poziomach:
1. Somatosensoryczny – uruchamia emocje oparte na wrodzonych preferencjach i awersjach,
2. Schematyczny – opiera się na wyuoczonych preferencjach i awersjach,
3. Pojęciowy – opiera się na ocenach, które mogą być przypomniane, antycypowane, wyprowadzone na
podstawie wnioskowania.
Gdy Lazarus i Zajonc toczyli swój spór, to nieznane były jeszcze wyniki badań LeDoux nad neuronalnymi
mechanizmami reakcji strachu, które rzuciły inne światło na zagadnienie. Celem badań LeDoux –
zidentyfikowanie dróg nerwowych mózgu, którymi przewodzone są impulsy w trakcie reagowania na
warunkowy bodziec strachu dzięki wykorzystaniu procesu warunkowania z wykorzystaniem akustycznego
bodźca. Badane zwierzę reagowało strachem na sygnał akustyczny, a LeDoux śledził drogę impulsów
nerwowych. Wyniki otrzymane przez LeDoux były znaczące i wytyczyły kierunki dalszych badań. Jego
badania wskazały, że bodziec wywołujący reakcję strachu uruchamia dwie drogi przewodzenia impulsów
– niską i wysoką (obydwie uruchamiane jednocześnie):
• Droga niska – przewodzi impulsy ze wzgórza sensorycznego, aktywnego w odbiorze bodźców
bezpośrednio do ciała migdałowatego, które uruchamia reakcję strachu. Drogą niską impulsy
wędrują +/- 2 razy szybciej, ale bez większego różnicowania bodźców. Dzięki temu niska droga
umożliwia szybkie przygotowanie reakcji obronnej i bez udziału złożonych ocen poznawczych
• Droga wysoka prowadzi impulsy ze wzgórza sensorycznego do kory sensorycznej, a stamtąd do
ciała migdałowatego. Droga wysoka dokonuje precyzyjnej oceny bodźca hamując albo
wzmacniając reakcję przygotowaną i zapoczątkowaną przez drogę niską.
Eksperymenty, w których przecinano jedną z tych dróg wskazują, że przecięcie drogi wysokiej nie blokuje warunkowej
reakcji strachu na bodziec dźwiękowy, natomiast przecięcie dolnej blokuje wcześniej wytworzoną reakcję
warunkową strachu.
Badania LeDoux pokazały, że procesy przetwarzania informacji, prowadzące do powstania reakcji
emocjonalnej, przebiegają równolegle na różnych poziomach. Jeden z nich (droga niska) jest szybki, automatyczny,
ale mało precyzyjny i u człowieka nieświadomy. Natomiast drugi (droga wysoka) angażuje procesy korowe, jest
dłuższy i dokładniejszy. W przypadku człowieka angażuje rozumowanie i świadomość.

ROZDZIAŁ VI- Konsekwencje doznawanych emocji dla poznania i działania

Komunikacyjna teoria emocji (Oatley, Johnson-Laird, 1987, 1996) - każda emocja wprowadza mózg w
charakterystyczny dla siebie tryb pracy, co oznacza, że określone sygnały są łatwiej przetwarzane, a gotowość do
działań jest większa. Istnieją dwa rodzaje sygnałów w systemie nerwowym:
• informacyjne - przenoszą informacje o zdarzeniach i polecenia działania
• wprowadzające układ nerwowy w określony tryb pracy (starsze, ukształtowane ewolucyjnie)
Mathews (1990, 1993) - każda podstawowa emocja narzuca specyficzny tryb pracy systemu poznawczego, polegający
na ustalaniu priorytetów w przetwarzaniu informacji.

6.1. Konsekwencje emocji dla procesów poznawczych

Matthews i Wells (1999) - konsekwencje emocji negatywnych na procesy poznawcze:
• pogorszenie (impairment) - pogorszenie jakości lub wydajności procesów,
• tendencyjność (bias) - przydzielenie priorytetu przetwarzaniu informacji bodźcom o negatywnej walencji.

Lęk
Poziomy wyjaśniania tych konsekwencji (na przykładzie efektu Stroopa emocjonalnego):
• biologiczny - neurony z obwodów związanych ze słowem wzbudzającym lęk są w większej gotowości,
• strukturalny - istnieją szczególne właściwości procesów przetwarzania i kodowania informacji, nadające
priorytet słowom wzbudzającym lęk,
• związany z wiedzą - cele osoby, np. chęć monitorowani bodźców związanych z lękiem.
Lęk powoduje większą selektywność uwagi wobec bodźców zagrażających - jest to automatyczne i
nieświadome, ale przy dłuższej ekspozycji na bodziec uwaga nie jest utrzymywana.
MacLeod, Mathews, Tata (1986) - zadanie wykrywania próbnika (probe detection task) Ramka 26 -
Tendencyjność u osób lękowych występuje też przy prezentacji twarzy o różnym wyrazie Bradley, Mogg, Millar (2000)
- zadanie wykrywania próbnika. Badanym krótko prezentowano dwa rodzaje obrazków - najpierw zdjęcia dwóch
twarzy, jedna wyrażająca jakąś emocję, druga neutralna, potem twarze znikały i w miejscu jednej z nich pojawiał się
czarny trójkąt. Badani mieli jak najszybciej wcisnąć przycisk po której stronie ten trójkąt się pojawił.
Wyniki:
• krótszy czas reakcji, gdy próbnik pojawiał się po tej samej stronie co twarz emocjonalna,
• osoby lękowe bardziej skupiały uwagę na twarzach groźnych; osoby bez lęku trochę bardziej na radosnych,
• osoby lękowe unikały (odwracały uwagę) od twarzy radosnych, a osoby bez lęku od smutnych.
Hipoteza interakcji
• u osób lękowych tendencyjność uwagi ujawnia się najbardziej w stanie silnego lęku, a słabo, gdy go nie
odczuwają,
• jest hipoteza, że osoby niskolękowe będą miały odwrotną tendencję i będą odwracać uwagę od zagrożenia,
ale to nie jest jakoś dowiedzione.

Cecha lęku (trait anxiety) - ciągły stan podwyższonego lęku

Stan lęku (state anxiety) - chwilowa emocja lęku

Mogg i Bradley (1999) - wyjaśnienie tendencyjności wywołanej lękiem:

• bodźce są najpierw przetwarzane w systemie oceny walencji - przypisanie znaczenia z punktu widzenia
zagrożenia,
• w zależności od oceny system realizowania celów orientuje się na zagrożenie lub ignoruje bodziec. Gdy ktoś
jest lękowy to określa więcej bodźców jako zagrażające.
Matthews i Wells (1999) - stwierdzili, że obok automatycznych procesów są jeszcze wolicjonalne i ta tendencyjność
może być wybraną strategią

Smutek
• nie wykazano tendencyjności w kierowaniu uwagi na bodźce negatywne (ew. ujawnia się przy dłuższej
ekspozycji),
• wykazano unikanie wobec twarzy radosnych.

Niedenthal, Setterlund (1994) - badanie z wykorzystaniem procedury decyzji leksykalnych

Osoby badane były wprowadzane w pozytywny lub negatywny nastrój za pomocą muzyki, a następnie miały
rozpoznać wyrazy w krótko prezentowanych ciągach liter. Zależnie od nastroju badani szybciej reagowali na radosne
lub smutne słowa (ale nie na tylko pozytywne lub tylko negatywne, co wskazuje na zgodność procesów spostrzegania
z doznawanym stanem emocjonalnym).
• Zaangażowanie emocjonalne towarzyszy zapamiętywaniu, lepsze dla przyjemnych niż przykrych (Wagenaar,
1986).
• Aby coś zostało zapamiętane w pamięci autobiograficznej jako oddzielny epizod musi być silnie
emocjonujące (Linton, 1982).
• Przy czym zapamiętywane są głównie wydarzenia centralne sytuacji, a nie peryferyczne (Christianson,
Engelberg, 1999).
• Lepiej się zapamiętuje rzeczy zgodne z naszym nastrojem (Bower, Gilligan, Monteiro, 1981).
• Przypominanie też jest zgodne z nastrojem (u osób depresyjnych im gorsza depresja, tym mniej
przypominanych szczęśliwych wspomnień, a więcej negatywnych) (Clark, Teasdale, 1982).
• Emocje mogą pogarszać funkcjonowanie pamięci odnośnie treści neutralnych emocjonalnie (Ellis, Moorea,
1999).
Teoria sieci skojarzeniowych Bowera (1981) - stany emocjonalne są prezentowane jako węzły w pamięci
semantycznej, a każda z emocji podstawowych (smutek, radość, lęk) jako specyficzny węzeł mający połączenia z
wydarzeniami, w których ta osoba doświadczyła tej emocji i jeśli odczuwamy dany stan emocjonalny to aktywują się
połączenia.

Ramka 27
W przypadku pamięci emocjonalnej główną rolę odgrywa ciało migdałowate, a w deklaratywnej
hipokamp. Nie mamy świadomego dostępu do informacji z pamięci emocjonalnej. Możemy zapomnieć o
jakimś zdarzeniu, ale wciąż reagować zależnie od emocji jakich wtedy doświadczyliśmy. Pamięć
emocjonalna pełni bardzo ważną rolę w zaburzeniach lękowych i fobiach (LeDoux).

Pozytywny afekt
• prowadzenie pozytywnego afektu (łagodny wzrost pozytywnych odczuć) ma dodatni wpływ na procesy
rozumowania i myślenia,
• zwiększa fluencję słowną (zakres skojarzeń, podawanie słów należących do jakiejś kategorii),
• pozytywny wpływ na twórcze myślenie i rozwiązywanie problemów, podejmowanie decyzji,
 • może zwiększać tendencję do stosowania heurystyk i pogarszać systematyczne myślenie (ale to może zależeć
od rodzaju zadania i motywacji badanych),
• efekt nie występuje przy zadaniach rutynowych,
• przy czym wprowadzenie negatywnego afektu nie ma wpływu na pogorszenie myślenia,
• oceniamy inne osoby w zależności od afektu w jakim jesteśmy (bardziej pozytywnie, gdy radośni, bardziej
negatywnie, gdy smutni) (Forgas, 1995).

Ramka 28
Test świeczki - służy do badania twórczego rozwiązywania problemów; osoba badana ma przed sobą zapałki, pudełko
pinezek i świeczkę, a jej zadaniem jest przymocowanie do korkowej tablicy wiszącej na ścianie świeczki w taki sposób,
żeby nie kapał z niej wosk. Prawidłowe rozwiązanie polega na wysypaniu pinezek z pudełka, przymocowaniu pudełka
pinezką do tablicy i umieszczeniu zapalonej świeczki na pudełku. Jeśli badanemu pokazuje się oddzielnie pudełko i
pinezki, to szybciej rozwiązuje problem.
Daubman i Nowicki (1987) - porównali rozwiązanie testu świeczki pomiędzy osobami, u których
wzbudzono pozytywny afekt i osobami w neutralnym afekcie - poprawność osób w afekcie pozytywnym była
zdecydowanie większa, porównywalna poprawa do ułatwienia zadania poprzez wysypanie pinezek.
Neuropsychologiczna teoria pozytywnego afektu (Ashby, Isen, Turken, 1999):
• stan pozytywnego afektu zwiększa poziom dopaminy w pewnych okolicach mózgu, które są aktywne w
momencie rozwiązywania problemów i podobnych form aktywności,
• argumentem za są obserwacje, że nagroda nasila wydzielanie dopaminy,
• uczucia nie są reakcją automatyczną/biologiczną, bo wyższe procesy decydujący wpływ na to, co
odczuwamy,
• wyjaśnia wpływ pozytywnego afektu na procesy poznawcze, zachowania społeczne i niektóre efekty
starzenia się (bo poziom dopaminy się obniża.

Model infuzji afektu (Forgas, 1995) - czyli wpływ afektu na procesy oceniania i atrybucji:
• procesy oceniania “wchłaniają” afekt, co wpływa na ich przebieg,
• zjawisko jest najbardziej prawdopodobne w przypadku posługiwania się heurystykami jak również, gdy
sytuacja jest intensywna emocjonalnie (jakieś poważne dramy).

6.2. Motywacyjne konsekwencje emocji

Pojawienie się jakiegoś stanu emocjonalnego powoduje pojawienie się tendencji do działania. Według Frijdy
tendencje do działania wprost definiują emocje. Lazarus stwierdził, że w praktyce oddzielenie emocji od motywacji
nie jest możliwe. Atrybucyjna teoria emocji (Weiner, 1986) mówi o sekwencji:
zdarzenie → atrybucja → emocja → działanie
Weiner (1980) - opisywał badanym dwa warianty sytuacji: w pierwszym metrem jechał pijak i się przewrócił, w drugim
upadek spowodowany był stanem zdrowia. Pierwsza sytuacja wzbudzała gniew i niechęć do pomocy, a druga
współczucie i udzielenie pomocy. Doświadczenie pozytywnego afektu zwiększa motywację wewnętrzną działań,
tendencję do udzielania pomocy i występuje chęć do utrzymania takiego stanu emocjonalnego. Oatley i Johnson-
Laird (1996) - analiza podstawowych emocji i związanych z nimi tendencji do działania. Emocje pozytywne powodują
zbliżanie się do obiektu, a negatywne oddalanie od niego (Arnold, 1960).

6.3. Konsekwencje emocji dla zachowań społecznych

Emocji doświadczamy często w sytuacjach społecznych, ale stymulują one też podejmowanie się działań o charakterze
społecznych. Efekt “pozytywna emocja → pomaganie”. Oatley i Jenkins (2003) - wyróżnili emocje współdziałania
(miłość, zadowolenie) i emocje współzawodnictwa (gniew, strach, pogarda). Za mechanizm “empatia → altruizm”
odpowiedzialne są emocje wzbudzone obserwacją cierpienia innych. Pozytywny afekt zmienia tendencję do
podejmowania ryzyka - gdy sytuacja jest poważna lub jest duże ryzyko zmniejsza skłonność, gdy nie jest taka ważna
to zwiększa. Pozytywny afekt zwiększa skłonność do współpracy i kompromisu, a obniżony nastrój strategiom
rywalizacyjnym. Osoby w pozytywnym afekcie są bardziej bezpośrednie i mniej uprzejme (ale w sensie, że bardziej
swobodne) niż w negatywnym (Forgas, 1999). Obniżony nastrój może zwiększyć gotowość do pomagania, o ile może
to podwyższyć nastrój albo uwolnić się od poczucia winy.
frustracja → gniew → agresja

Ramka 29
Słoneczny samarytanin (Cunningham, 1979)
Quasi eksperyment - zmienna eksperymentalna: słoneczna pogoda. Porównywał chęć pomocy w słoneczny i
pochmurny dzień. Badacze zaczepiali ludzi na ulicy i prosili o odpowiedź na kwestionariusz. Mówili im, że zawiera 80
pytań, ale nie muszą odpowiadać na wszystkie, tylko mieli zadeklarować na ile chcą odpowiedzieć (ostatecznie byli
informowani, że surprise sama deklaracja była istotna w badaniu i nie wypełniali kwestionariusza, bo nawet
ankieterom się nie chciało). Uzyskano istotną statystycznie korelację dodatnią dla dobrej pogody i chęci pomocy.

ROZDZIAŁ VII - Kontekst społeczny i kulturowy. Ekspresja emocji

7.1. Ekspresja mimiczna jako najważniejsza forma ekspresji emocji

Gesty sygnalizujące emocje u szympansa

Leavens przeprowadził badanie na szympansach polegające na dopasowaniu przez szympansa obrazka do wzorca.
Obserwował ona zachowania skierowane na siebie (self-directed behaviors) i doszedł do wniosku, że gesty
głaskania, gesty wykonywane lewą łapą, częściej towarzyszyły sukcesom, natomiast gesty drapania, wykonywane
prawą łapą, - porażkom. Sformułował wniosek o asymetrycznym przetwarzaniu mózgowym w przypadku emocji
pozytywnych i negatywnych u szympansów.
Według Darwina ekspresja została ukształtowana w toku ewolucji u naszych zwierzęcych przodków jako
pewien stały i wrodzony wzorzec reagowania. Uważał on również, że każda emocja ma odpowiadający sobie,
uwarunkowany biologicznie, specyficzny wzorzec ekspresji, który jest kulturowo uniwersalny.

Wzorce ekspresji mimicznej podstawowych emocji

W badaniach nad ekspresją mimiczną używa się często zdjęć pokazujących poszczególne ekspresje. Matsumo i Ekman
opracowali zestaw zdjęć obrazujących 7 podstawowych emocji: gniewu, pogardy, wstrętu, strachu, radości, smutku,
zaskoczenia.
Ekman i Friesen opracowali obiektywną technikę mierzenia wyrazów twarzy. Oparli ją na
identyfikacji widocznych ruchów poszczególnych mięśni twarzy (FACS). Na bazie systemu kodowania
ruchów twarzy opracowano opisy konfiguracji tych ruchów odpowiadających poszczególnym emocjom,
opublikowane jako EM-FACS.

Systemy opracowane przez Izarda:

MAX - rozpoznawanie ruchów twarzy na podstawie zdefiniowanego wcześniej zbioru ruchów przez jednego
obserwatora i identyfikowaniu w ten sposób wyrazu mimicznego emocji zgodnie z przygotowanymi przez drugiego
badacza zasadami.
AFFEX - bezpośrednie rozpoznawanie wyrazów mimicznych poszczególnych emocji na podstawie kryteriów MAX, a
więc nie oddziela się etapu identyfikacji ruchów etapu identyfikacji emocji.
Ekspresja spontaniczna - doświadczana przez człowieka emocja jest wyrażana w formie pewnego wzorca ekspresji
mimicznej twarzy.

Niewiele osób posiada zdolność do wolicjonalnego powstrzymywania się od ekspresji mimicznej. Ekman uważał, że
intensywne emocje jest trudno ukryć. Nawet jeśli emocja jest niemożliwa do zaobserwowania, można ją wykryć za
pomocą metod elektromiograficznych, rejestrując precyzyjnie aktywność mięśni.
Wykrywanie kłamstwa jest bardzo trudne, jedynie osoby z doświadczeniem w tego typu rzeczach
wykazały trafność większą niż losowa.

Kto potrafi złapać kłamcę?

Ekman i O’Sullivan przedstawiali badanym dziesięć jednominutowych nagrań wideo
przedstawiają­cych osobę odpowiadającą na pytanie o odczucia związane z oglądanym przed
momentem filmem. W połowie przypadków osoba taka była poinstruowana, aby odpowiadając na pytanie skłamała.
Badani mieli odgadnąć kto kłamie. Wyniki pokazały, że największą trafność miały osoby, które miał doświadczenie w
pracy jako agenci służb specjalnych.
Uśmiech Duchenne'a - spontaniczny uśmiech sygnalizujący emocję zadowolenia i radości, różni się on od
uśmiechu wymuszonego nie tylko w zakresie wyrazu mimicznego, ale także subiektywnych odczuć, aktywowanych
obszarów w mózgu oraz czynników go wywołujących.
Zdaniem Ekmana i Friesena uśmiech będący spontanicznym wyrazem odczuwanego zadowolenia i radości
polega na jednoczesnej aktywności mięśni wokół ust i oczu, podczas gdy na przykład uśmiech maskujący lub
wymuszony wiąże się z aktywnością wyłącznie mięśni wokół ust. Uśmiech zadowolenia dodatkowo różni się od innych
form uśmiechu czasem trwania oraz innymi rodzajami aktywności motorycznej.
 Przeprowadzili oni badanie, w wyniku którego doszli do wniosku, że częstość pojawiania się uśmiechu
Duchenne była zdecydowanie większa w czasie filmów wesołych niż smutnych, podczas gdy częstości innych
uśmiechów były podobne. Stwierdzono również pozytywną korelację pomiędzy uśmiechami Duchenne i
subiektywnie odczuwanymi radością i rozbawieniem a negatywną z odczuciami gniewu i smutku.

7.2. Uniwersalność i kulturowe zróżnicowanie ekspresji emocji

W ekspresji emocjonalnej można znaleźć pewnie stałe i uniwersalne kulturowo elementy obok takich, które są
wynikiem zróżnicowania kulturowego. Podstawowe emocje i zachowania z nimi związane są takie same lub bardzo
podobne u wszystkich ludzi na planecie, niektóre tylko gesty w różnych kulturach mogą być inaczej rozumiane, ale to
już wpływ kulturowy nie biologiczny.
W kulturach indywidualistycznych (USA, Europa zachodnia itd.) - przyzwolenie na pokazywanie emocji
negatywnych jak i pozytywnych, natomiast w kulturach kolektywistycznych (Chiny, Japonia itd.) - przyzwolenie na
pokazywanie pozytywnych uczuć, ale chowanie uczuć negatywnych.

7.3. Regulacja i kontrolowanie emocji

Kiedyś ukrywanie emocji - lęku przede wszystkim, szczególnie u mężczyzn. Lata 60 XX wieku za sprawą Richarda
Lazarusa – pojawienie się pojęcie i idące za nim techniki radzenia sobie ze stresem (coping). W przeciwieństwie do
mechanizmów obronnych (ukrywanie – Freud) były to świadome i celowo podejmowane przez jednostkę wysiłki
zmierzające do przezwyciężenia stresu.

ROZDZIAŁ VIII - Kontekst rozwojowy. Zmiany emocji związane z wiekiem

8.1 Zmiany rozwojowe w ekspresji, czynnikach wyzwalających, rozpoznawaniu oraz regulacji emocji
U nowo narodzonych dzieci występują tylko emocje niezadowolenia i radości. W pierwszych sześciu miesiącach życia
występują emocje podstawowe: gniew, strach, zdziwienie, wstręt, smutek i radość.
Franus (1959): wywołanie gniewu u niemowlęcia poprzez ograniczanie jego swobody ruchów, np.
przytrzymanie rąk i nóg. Dwumiesięczny chłopiec przeszedł od stanu napięcia do gniewu, a potem płaczu.
Zachowanie rodzica, np. uśmiech, może zmieniać reakcję gniewu u dziecka, wywoływać też radość.
Ainsworth (1978): procedura nieznanej sytuacji. Dziecko znajdujące się w pokoju z matką jest w pewnym
momencie zostawiane samo, potem matka wraca. Jej wyjście wywołuje negatywne reakcje emocjonalne, natomiast
reakcja na jej powrót zależy od stylu przywiązania. Dzieci o bezpiecznym stylu przywiązania wyrażały silne
pozytywne emocje i dążyły do kontaktu; dzieci o unikającym wzorcu przywiązania nie dążyły do kontaktu z matką
po jej powrocie; dzieci o stylu przywiązania lękowo-ambiwalentnym reagowały gniewem i agresją. Styl bezpieczny
jest najbardziej korzystny i sprzyja dalszemu rozwojowi, dwa pozostałe zapowiadają gorszy poziom przystosowania
w późniejszych latach. Badania pokazały, że dzieci ambiwalentne doświadczają najsilniejszych negatywnych emocji,
dzieci unikające i bezpieczne mniej się różnią między sobą.
Około drugiego roku życia dziecka rozwija się poczucie Ja i następuje socjalizacja, pojawiają się emocje
samoświadomościowe dumy, wstydu, poczucia winy i zażenowania. Około trzeciego roku życia kształtuje się pełen
repertuar emocji, od tego momentu zmianie ulegają tylko czynniki wywołujące emocje. Te zmiany są odbiciem
procesów poznawczych i socjalizacji. Dzieci kilkuletnie boją się urazów fizycznych, chorób, ciemności i zwierząt, a u
nastolatków rozwijają się lęki społeczne.
Zdolność rozpoznawania ekspresji mimicznych pojawia się około ósmego miesiąca. Większość emocji
niemowlęcia pojawia się w kontakcie z matką. Równolegle z reakcjami emocjonalnymi rozwija się zdolność
regulacji emocji.
• Około trzeciego miesiąca dziecko odwraca wzrok od źródła emocjonalnego.
• Wpierwszym roku ssie palec, kołysze się i kręci loki.
• Od drugiej połowy pierwszego roku wykazuje zachowania przywiązaniowe wobec dorosłego mające na
celu zapewnienie bezpieczeństwa (podążanie za, przywoływanie) oraz przytula maskotki.
• Na początku drugiego roku ucieka od sytuacji trudnych emocjonalnie.
• W drugim i trzecim roku wyraża emocje w zabawie na niby.
• Od trzeciego do piątego roku rozmawia i myśli o emocjach, umyślnie rozdziela myśli od źródła
niepokoju.
• Od piątego roku werbalizuje myśli w sposób abstrakcyjny, ma świadomość tego, w jaki sposób powstają
emocje i jak nad nimi panować.

8.2 Rozwój emocjonalny jako efekt rozwoju rozumienia świata i siebie

Emocje dziecka, szczególnie starszego są odpowiedzią na jego rozumienie świata i siebie. Emocje niemowląt mają
charakter odruchowy i są odpowiedziami na wydarzenia w środowisku wewnętrznym, czyli ból czy uczucie sytości,
oraz zewnętrznym – obecność matki, skrępowanie ruchów. Badania Sroufe (1984) mówią, że w tym okresie występuje
proste rozumienie otoczenia przez niemowlaka – reagowanie na twarz matki zasłoniętą maską. W domu wszystkie się
uśmiechały, natomiast w laboratorium żadne się nie uśmiechało. Ocena sytuacji przez dziecko nie zawsze jest taka
sama, przykładem zabawa w peak-a-boo – czasem dziecko czuje strach a czasem radość.
• 1 rok życia - kształtowanie się podstawowych emocji opartych na wrodzonych programach działania.
• Dalsze dwa lata – bardziej złożone procesy poznawcze, wyodrębnienie „ja” i pojawienie się wstydu i poczucia
winy.
• Dalszy etap rozwoju- za pomocą szybkiego rozwoju rozumienia świata i siebie.

Stein i Levine (1999) badanie z udziałem dzieci 2.5-6 lat. Analizowano wypowiedzi dzieci o wydarzeniach, które
wywołały u nich emocje zadowolenia, smutku, złości i strachu z własnych doświadczeń jak i z sytuacji
zaobserwowanych. Najbardziej zróżnicowane były pozytywne i negatywne emocje. Urodziny kojarzyły się tylko z
emocją zadowolenia. Spotkanie niesamowitego stwora było wymieniane tylko w związku ze strachem. Natomiast
uraz fizyczny zarówno ze strachem jak i gniewem i smutkiem. Dużo było wydarzeń związanych zarówno z gniewem
jak i smutkiem – to oznacza, że dzieci nie do końca są w stanie odróżnić tych emocji.
Opisy tego co spowodowało daną emocje:
• zadowolenie – osiągnięcie celu,
• strach – niepewność związana z chęcią uniknięcia czegoś nieprzyjemnego
• smutek – zakaz oglądania TV,
• gniew – konieczność zjedzenia czegoś co się nie lubi.
Co dzieci chciałyby zrobić w tej sytuacji:
• zadowolenie- chęć utrzymania stanu,
• strach – chęć zapobieżenia danemu stanowi,
• gniew i smutek- zastąpienie lub ponowne staranie się o osiągnięcie czegoś.

Badanie wykazało, że dzieci wykazują duży stopień rozumienia sytuacji wywołujących emocje – efekt złożonych
procesów poznawczych.

Konflikt związany z gniewem – 42% przypadków rozwiązanych między matką a dzieckiem.

Konflikt związany ze smutkiem – 68% przypadków rozwiązanych między matką a dzieckiem.

ROZDZIAŁ IX - Różnice indywidualne w reagowaniu emocjonalnym

Temperament:
• ścisły związek z reagowaniem emocjonalnym → dotyczy stylu afektywnego,
• zespół właściwości jednostki. które mają podstawy biologiczne, wiążące się z budową i funkcjonowaniem
organizmu, przede wszystkim układu nerwowego,
• stałość cech temperamentu na przestrzeni życia jednostki np. taki sam sposób reagowania w dzieciństwie tak
jak i w życiu dorosłym.
Mechanizm temperamentu określający sposób reagowania emocjonalnego:
1. Temperament może być związany z progiem reagowania emocjonalnego, czyli gdy dwie osoby reagują
inaczej na taką samą sytuację np. 1 osoba może mieć obniżony próg reagowania emocją strachu przez co może
przestraszyć się niegorźnego, ale nieznanego psa (może być nazwana osobą strachliwą).
2. Temperament może być związany z intensywnością reakcji emocjonalnych, czyli np. gdy niektórzy studenci
mają obniżoną sprawność działania przez lęk przed egzaminem.
3. Temperament może być związany z czasem trwania reakcji emocjonalnych, np. u niektórych gniew mija
szybko podczas gdy niektórzy nie mogą się uspokoić przez długi czas.

Lazarus → jeśli jednostka ocenia swoją relację z otoczeniem w określony sposób, pojawia się specyficzna emocja →
ocena wyznacza emocję.
Mogg i Bradley → taka właściwość indywidualna, jak lękliwość oddziałuje na poznawczy system oceny walencji
sygnałów.

9.1. Styl afektywny.

 Temperamentalne zróżnicowanie w reagowaniu emocjonalnym Clark i Watson:
• Różnice indywidualne w reagowaniu emocjonalnym można wyjaśnić za pomocą dwóch
podstawowych wymiarów temperamentu; negatywnej i pozytywnej emocjonalności.
• Trzeci wymiar impulsywność-zahamowanie nie ma nic wspólnego z reagowaniem
emocjonalnym, ale związana jest z kontrolą impulsów.
• Osoby bliskie biegunowi impulsywności są lekkomyślne, skłonne do ryzyka.
• Osoby bliskie biegunowi zahamowanie są rozważne i unikają ryzyka.
• Osoby zakwalifikowane wysoko na wymiarze negatywnej emocjonalności łatwiej doświadczają
negatywnych emocji takich jak strach. gniew, smutek. Natomiast osoby zakwalifikowane nisko
są spokojne i emocjonalnie stabilne.
• Drugi wymiar pozytywnej emocjonalności jest niezależny od poprzedniego. Osoby
zakwalifikowane wysoko doświadczają częściej pozytywnych emocji, a ich działanie jest
energiczne i aktywne. Osoby zakwalifikowane nisko są powściągliwe i nieufne, nieufne i
wycofujące się.
• Uwarunkowane procesy biologiczne, aktywność kory przedczołowej oraz struktur układu
limbicznego.
• Negatywna emocjonalność → aktywność ciała migdałowatego.
• Pozytywna emocjonalność → aktywność jądra półleżącego przodomózgowia oraz przedniego
zakrętu obręczy z lewym obszarem grzbietowo-bocznej kory przedczołowej oraz dopaminy.
Trzyczynnikowa teoria Eysencka
1. Podstawowym wymiarem opisu różnic indywidualnych jest neurotyzm, ekstrawersja i
psychotyzm.
2. U Clarka i Watsona neurotyzmowi najbardziej odpowiada negatywnej emocjonalności, a
ekstrawersja podobna jest do pozytywnej emocjonalności, psychotyzmowi odpowiada w
pewnym przybliżeniu wymiar impulsywność-hamowanie.
3. Wymiary Eysencka wychodzą w zdecydowanie większym stopniu poza obszar reagowania
emocjonalnego.

Gray - Trzy systemy emocjonalne które określają styl afektywny:

1. System zbliżania się behawioralnego aktywizowany przez sygnał nagrody i stanowiący podstawę
pozytywnych emocji.
2. System hamowania behawioralnego aktywizowany przez sygnały kary oraz nowe bodźce i wrodzone
bodźce lękotwórcze, związany z negatywnymi emocjami. Różnice indywidualne powiązane są z
neurotycznością i introwersją Eysencka, z tym, że związki z neurotyzmem są silniejsze niż z introwersją.
3. System walki-ucieczki, aktywizowany przez sygnały kary i związany z negatywnymi emocjami paniki oraz
gniewu, odpowiada mniej więcej wymiarowi psychotyzmu. Osoby neurotyczne i introwertywne
powinny doświadczać więcej afektów negatywnych, a neurotyczne i ekstrawertyczne – pozytywnych.

Buss i Plomin
• Trzy podstawowe wymiary temperamentu: emocjonalność, aktywność i towarzyskość.
• Styl afektywny jednostki jest określany poprzez jej miejsce na wymiarze emocjonalności, a wysoki jej poziom
oznacza łatwość reagowania silnym pobudzeniem i negatywnymi emocjami.

Strelaua - regulująca teoria temperamentu

• Rozróżnia w ramach formalnych właściwości zachowania poziom energetyczny i charakterystyki czasowe
zachowania.
• Wramach poziomu energetycznego wyodrębniono dwa wymiary - aktywność i reaktywność związane ze
sposobem reagowania emocjonalnego.
• Osoby wysoko reaktywne charakteryzują się małą wytrzymałością, dużą wrażliwością oraz tendencją do
silnych reakcji emocjonalnych, szczególnie negatywnych.
• Wysoka rekatywność przejawia się stylem afektywnym, który można określić jako negatywną
emocjonalność.

Goldsmitha i Campos
 • Koncepcja temperamentu dziecięcego - dotyczy wyłącznie emocji, sugerują istnienie zróżnicowania w
reagowaniu dla każdej z podstawowych emocji (strachu, złości, smutku, wstrętu, niezadowolenia,
przyjemności, radości, zaskoczenia i zaciekawienia).
• Wszystkie te emocje przejawiają się w mimice, ruchach, dlatego możliwe jest uchwycenie różnic
indywidualnych w czasowych i energetycznych aspektach reagowania.
• Dzieci mogą przejawiać skłonności do nadmiernego reagowania tylko jedną z emocji albo kilkoma.

Izard
• Wykazali, że trwała tendencja do reagowania określonymi emocjami występuje także u dorosłych (badanie
nad kobietami w ciąży).
• Tendencje do reagowania określonymi emocjami tworzy pewien układ powiązań, możemy mówić o
negatywnej czy pozytywnej emocjonalności.

Spielberg
• Ludzie różnią się w zakresie gotowości do reagowania lękiem.
• Osoby z wysokim natężeniem cechy lęku, częściej i łatwiej doświadczają silnego lęku, oceniają otoczenie jako
bardziej zagrażające, widzą więcej potencjalnych niebezpieczeństw, a jednocześnie mają mniej wiary w siebie
i poradzenie sobie z zagrożeniem, obniżoną samoocenę, są lękowe, niepewne siebie i zahamowane.
• Ten układ cech stanowi czynnik ryzyka dla zaburzeń zachowania typu nerwicowego.

Ramka 41. Strach ma wielkie oczy. Ocena afektywnego ładunku obrazków przez osoby nisko- i wysokolękowe
Lękowość może zmodyfikować sposób w jaki ocenami zdarzenia w naszym otoczeniu. Osoby lękowe będą oceniać
bodźce w bardziej negatywnych kategoriach jako zagrażające czy przykre.

Badania Bradley i Langa (1999)

Grupa 40 studentów, kobiety i mężczyźni. Wyświetlano na ekranie zestaw 96 obrazków emocjonalnych, różniących
się na wymiarze przyjemne-przykre oraz wysokie-niskie pobudzenie. Obrazki reprezentowały kategorie semantyczne:
ludzi, obiekty i zwierzęta. Badani oceniali, czy obrazek określa coś przyjemnego czy nieprzyjemnego. Badani wypełniali
kwestionariusz temperamentu, mierzący poszczególne rodzaje emocjonalności: aktywność, towarzyskość i
impulsywność. Następnie kwalifikowano osoby jako nisko lub wysoko lękowe. Skupiono się na czasie reakcji.
Osoby lękowe reagowały na obrazki szybciej i wykazały się większą trafnością ocen w przypadku obrazów
o negatywnym zabarwieniu. Wyniki potwierdzają występowanie tendencyjności w przetwarzaniu informacji
emocjonalnych u osób lękowych.

9.2. Płeć a emocje. Różnice pomiędzy kobietami i mężczyznami w zakresie reagowania emocjonalnego
Różnicę w zachowaniu kobiet i mężczyzn są efektem oddziaływania procesów biologicznych i kulturowych. Z
tego też powodu pojawiło się pojęcie rodzaju (gender), jako trafniejsze do określenia tej kategorii różnic niż
pojęcie płci, mające silnie kontonacje biologiczne. Występują różnice w zakresie reagowania emocjonalnego
pomiędzy mężczyznami, a kobietami. Badania jednak skomplikowane są przez wyraźne stereotypy i tendencje
do przypisywania określonych stanów kobietom, a innych mężczyznom. Nie można lekceważyć znaczenia
stereotypów dotyczących płci. Przekonanie społeczne na temat emocji jest powiązane z procesami
wychowania i kształtowania reakcji emocjonalnych.

Condry i Condry (1976)

Badani oglądali nagranie filmowe reakcji tego samego, małego dziecka na zaskoczenie. Osoby którym poinformowano,
że oglądają dziewczynkę, przypisały jej więcej strachu, a mniej złości niż osoby, które były przekonane, że oglądają
chłopca.

Plant (2000)
Kobietom przypisuje się doświadczanie i ekspresję strachu, radości i smutku w większym stopniu niż mężczyznom,
którym z kolei przypisuje się więcej gniewu i dumy. Kiedy badanym pokazywano zdjęcie twarzy wyrażającej gniew,
smutek lub ich mieszaninę to zdjęciom mężczyzn przypisywano więcej gniewu, a zdjęciom kobiet więcej smutku.
Autorzy zwrócili uwagę na to jak wpływa to na rozpoznawanie emocji u partnera - rozgniewana kobieta może być
odebrana jako smutna. Największe zróżnicowanie można oczekiwać w szeroko rozumianej ekspresji, a dokładniej
regułach okazywania emocji. Można powiedzieć, że obecny stan wiedzy nie wskazuje na występowanie wyraźnych
różnic międzypłciowych na poziomie doświadczania emocji.
Fisher (2004)
Przebadano studentów z 37 krajów
• Brak różnic, gdy wzięto pod uwagę ocenę intensywności przeżyć w sytuacjach życia codziennego pomiędzy
kobietami i mężczyznami w zakresie gniewu i pogardy, nie pojawiły się też, kiedy porównano odmienne
kultury.
• Wyraźne różnice w przypadku strachu, smutku, wstydu i poczucia winy - kobiety bez względu na kraj
pochodzenia relacjonowały intensywniejsze przeżywanie tych emocji.
• Intensywność strachu, smutku … była niższa w krajach, gdzie możliwości kobiet są większe, ale tendencja ta
zaznaczyła się wyraźniej u mężczyzn.
• Brak różnic w przypadku emocji wiążącej się z władzą i statusem społecznym.
• Różnice w emocjach sygnalizujących słabość.
• Kobiety ujawniają łatwiej i częściej smutek, strach…, bo pozwalają na to reguły określające kobiety w
społeczeństwie.

Saarni (1984)
• Sprawdzano na ile dzieci są w stanie maskować negatywne emocje wywołane nieatrakcyjnym podarunkiem.
• Ukrywanie emocji wzrasta z wiekiem, ale jest również większe u dziewcząt.
• Z innych badań wynika, że znaczenie płci jest nawet większe niż wieku.

Davis (1995)
• Porównanie efektu maskowania emocji u chłopców i dziewcząt w sytuacji nieatrakcyjnego podarunku oraz w
sytuacji, gdy dziecko było nagradzane za skuteczne ukrywanie emocji.
• Efekt maskowania wystąpił wyraźniej w sytuacji gry, co wskazuje na znaczenie motywacji.
• W obu sytuacjach stwierdzono istotne różnice związane z płcią (dziewczynki lepiej maskowały emocje i
miały silniejszą motywację).
W procesie wychowania, szczególnie w kulturze indywidualistycznej rodzice kształtują ekspresję dziewcząt i chłopców
w różny sposób.

Chaplin, Cole i Zahn-Waxler (2005)

• Dziewczęta ujawniały więcej emocji podporządkowanie; smutek i strach; mała ekspresja w przypadku gniewu
i radości wywołanej niepowodzeniem rywala.
• Ojcowie zwracali więcej uwagi na smutek i strach u dziewcząt, a u chłopców gniewu i radości z niepowodzenia
rywala.
Kobiety trafniej niż mężczyźni rozpoznają emocje na podstawie sygnałów niewerbalnych (nawet przy zastosowaniu
maskowania lub krótką ekspresję). Ocena u kobiet jest również bardziej zróżnicowana, możliwie bardziej trafna
(istotny składnik inteligencji emocjonalnej).

9.3. Różnice indywidualne w zakresie rozpoznawania i myślenia o emocjach innych - inteligencja

emocjonalna.
Inteligencja emocjonalna - grupa powiązanych zdolności, które obejmują: trafne spostrzeganie emocji u siebie i
innych, adekwatną ekspresję własnych emocji, uwzględnianie emocji w rozumowaniu, ich rozumienie i
analizowanie oraz refleksyjną regulację emocji, promującą rozwój emocjonalny i intelektualny.
Zdolność w zakresie procesów poznawczych przetwarzanie informacji dotyczących emocji oraz
zdolności procesów regulujących emocje.
większe uzdolnienia w rozpoznawaniu emocji → lepsze funkcjonowanie w społeczeństwie mniejsze
uzdolnienie w rozpoznawaniu emocji → zachowania antyspołeczne, agresja
Osoby takie są mniej empatyczne, bardziej negatywnie nastawione do otoczenia, brakuje im informacji i motywacji
do komunikacji społecznej i empatycznego reagowania.

Spór o to na ile inteligencja społeczna jest odrębnym rodzajem uzdolnień, specjalnym rodzajem inteligencji.
Izard: nasze dobre funkcjonowanie w społeczeństwie i sukcesy życiowe zależą nie od tego, jaki jest poziom
naszej inteligencji emocjonalnej, ale od tego, na ile adaptacyjne są nasze emocje.
Aleksytymia - pogorszenie możliwości uświadamiania sobie własnych procesów emocjonalnych.

ROZDZIAŁ X - Patologia emocji

W przypadku różnych form zaburzeń psychicznych nie obserwujemy innych emocji niż w normie. To, co daje się
zauważyć, to wyraźne odchylenie od normy w zakresie intensywności lub częstości doświadczanych przez chorych
emocji albo okoliczności, w których się one pojawiają.
W przypadku schizofrenii, mamy do czynienia z poważnymi jakościowymi zmianami w zachowaniu i procesach
psychicznych, co oznacza, że u chorych pojawiają się takie ich formy, które nie występują u osób zdrowych. Biorąc pod
uwagę dziwaczność przeżyć i wypowiedzi chorych oraz ich hermetyczność, zamknięcie przed światem zewnętrznym i
trudność w komunikacji, nie możemy wykluczyć, że przeżywają oni subiektywne stany emocjonalne, które nie
występują u ludzi zdrowych – problem z możliwością naukowego poznania emocji drugiego człowieka. W większości
zaburzeń obserwuje się jakieś formy zaburzeń reagowania emocjonalnego.

10.1. Zaburzenia charakteryzujące się nadmiernym nasileniem emocji

Grupa zaburzeń, w których osoba doświadcza silnych, najczęściej negatywnych emocji trwających zbyt długo i
pojawiających się z dużą częstotliwością. Można odróżnić wyodrębnić trzy formalne właściwości emocji
doznawanych w zaburzeniach różniące je od normy: intensywność, czas trwania lub częstość występowania.

Nerwice
Międzynarodowa klasyfikacja chorób ICD-10 ujmuje w jednej grupie zaburzenia nerwicowe (związane ze
stresem i mające postać somatyczną), wyodrębniając w jej ramach poszczególne rodzaje: lękowe, fobie i
zaburzenia adaptacyjne. DSM-IV traktuje każde z nich oddzielnie.
Kępiński w monografii o nerwicach (1973) opisał objawy wspólne dla wszystkich nerwic: lęk,
zaburzenia wegetatywne, egocentryzm i nerwicowe błędne koło.
W przypadku fobii osoba doświadcza silnego strach/przerażenia związanego z pewną klasą czynników
je wywołujących (np. zwierzę, otwarta/zamknięta przestrzeń, winda, samolot, krew, zranienie). Istotne jest to,
że reakcja strachu jest nieproporcjonalna do zagrożenia (silny strach prowadzi do unikania sytuacji, w których
można spotkać obiekt fobii). Utrwalona tendencja do unikania pewnych miejsc staje się problemem – zwiększa
poczucie dyskomfortu i cierpienia.
Fobia społeczna – emocja strachu pojawia się w sytuacjach związanych z ekspozycją społeczną
(wystąpienia publiczne/egzaminy/cocktail party).
W fobiach emocja strachu pojawia się zbyt często i zbyt łatwo (obniżony próg strachu). Ma to w dużej
mierze uwarunkowanie w zaburzonej pracy układów w mózgu, przede wszystkim ciała migdałowatego oraz
neurotransmiterów. Wskazuje się także na mechanizm warunkowania klasycznego – fobie traktuje się jako efekt
warunkowania strachu, gdy bodziec bezwarunkowy ma szczególnie traumatyczny charakter. Fobie charakteryzuje
selektywność – tworzy się je łatwiej i częściej wobec pewnych obiektów (drapieżniki, owady, węże itd.), a nie
obserwuje się fobii związanych z np. owieczkami. Rozwiązanie proponuje psychologia ewolucyjna. Obiekty
stanowiące fobie stanowiły realne zagrożenie dla przodków w erze przedtechnologicznej. Zdolność do łatwej
identyfikacji i unikania tych obiektów ułatwiała przetrwanie.
Eksperyment Hugdahla i Ohmana (1977) potwierdził występowanie selektywności w przypadku
bodźców wywołujących strach u osób zdrowych.

Charakterystyka fobii specyficznej według systemy klasyfikacji zaburzeń DSM-IV

(oprac. Na podst. APA, DSM-IV, 1994)
1. Wyraźny i stały strach, wyolbrzymiony lub nieuzasadiony wywołany przez obecność lub przewidywanie
obecności określonego przedmiotu bądź sytuacji.
2. Kontakt z tego typu przedmiotem lub sytuacją prawie zawsze wywo,łyje natychmiastową reakcję strachu i
paniki.
3. Osoba ma świadomość, że strach jest nadmierny lub nieuzasadniony.
4. Osoba unika tego typu przedmiotów lub sytuacji albo znosi je z silnym lękiem lub przykrością.
5. Unikanie wyraźnie przeszkadza w normalnym życiu, aktywności zawodowej, szkolnej, kontaktach społecznych.
6. Zaburzenie trwa co najmniej 6 miesięcy u osób poniżej 18. roku życia.

Lęk paniczny
Zaburzenie, w którym dominuje emocja strachu, polegające na doświadczaniu nagłych ataków paniki (bardzo silnego
lęku). Poczuciu przerażenia towarzyszą silne objawy somatyczne: brak tchu, zawroty głowy, drżenie, ból w klatce
piersiowej, kołatanie serca. Napady lęku pojawiają się nagle, bez przyczyny i trwają kilkanaście minut. Po kilku
epizodach osoba zaczyna odczuwać silny lęk przed następnymi atakami, które mogą być (w jej przekonaniu)
zwiastunami zapaści sercowej lub śmierci.
 Lęk paniczny z agorafobią – dodatkowa obawa przed wyjściem z domu i przebywaniem na
otwartej/publicznej przestrzeni.
Zaburzenie charakteryzuje się nadmiernie intensywnymi i bardzo częstymi doświadczeniami lęku.
Przyczyn upatruje się w nieprawidłowej pracy pewnych obszarów mózgu odpowiedzialnych za wzorce reakcji
atak-ucieczka lub kategoriach poznawczych – błędna interpretacja objawów somatycznych, takich jak
zaburzenie oddychania czy nieprawidłowa praca serca.

Uogólnione zaburzenia lękowe

Człowiek odczuwa lęk i niepokój w sposób przewlekły, przez długi czas. Towarzyszy temu złe samopoczucie,
rozdrażnienie i napięcie, a w konsekwencji problemy w pracy i funkcjonowaniu społecznym. Jest to chroniczny
lęk utrzymujący się kilka miesięcy, niepowiązany z określonym zagrożeniem. Osoba obawia się, że stanie się coś
złego, ale nie jest w stanie określić, co konkretnie. Obserwuje się utrzymujące się napięcie niektórych mięśni,
trudności ze snem i koncentracja uwagi. Wyjaśnienie biologiczne wiąże utrzymujące się długo pobudzenie ze
zjawiskiem neurofizjologicznym – wzniecaniem, a poznawcze przypisuje duże znaczenie brakowi kontroli i
nieprzewidywalności.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne
Objawami są natrętne myśli związanie z przesadną troską oraz przymusowe czynności (rytualne mycie
rąk/liczenie/modlitwa itd.). Podłożem tych zjawisk jest lęk, chwilowo redukowany przez natrętne czynności, a
nasilający się, gdy chory próbuje się od nich powstrzymać. Często pojawia się też emocja smutku i nastrój
przygnębienia. Dominują negatywne emocje i odczucie niezadowolenia związanie z tym, że osoba zdaje sobie sprawę
z nonsensowności i uciążliwości rytuałów i poczuciem, że nie może się od nich uwolnić.

Zespół ostrego stresu/stresu pourazowego (PTSD)

Obydwa zaburzenia są wynikiem traumatycznych przeżyć, mają podobny obraz, a różnią się czasem pojawienia i
utrzymywania objawów (uporczywe powracanie wspomnień, unikanie bodźców związanych z urazem,
nadpobudliwość, napięcie, drażliwość, irytacja, niepokój) Dominują emocje lęku, strachu, gniewu oraz smutku
(częściej i intensywniej niż u ludzi zdrowych), pogarsza się funkcjonowanie zawodowe, rodzinne i społeczne. Częściej
występują u żołnierzy, strażaków i policjantów. Czynniki odpowiedzialne za zaburzenia to podatność na stres,
nieumiejętność radzenia sobie z traumą (czynniki indywidualne).

Zaburzenia nastroju
Wyraźna patologia sfery emocjonalnej. Zaliczamy do nich depresję i zaburzenie dwubiegunowe.

Depresja
Zaburzenia o zróżnicowanym przebiegu i etiologii. Obserwuje się podobny zestaw objawów. Może być wynikiem
doznanego niepowodzenia lub utraty – depresja reaktywna/zaburzenie adaptacyjne z obniżeniem nastroju. Nawet
jeśli nasilenie objawów jest duże, ustępuje łatwo.
Brak uchwytnej przyczyny – depresja jednobiegunowa/duża. Epizody są przewlekłe i powracające.

Charakterystyka depresji dużej według systemu klasyfikacji zaburzeń DSM-IV

(oprac. Na podst. APA, DSM-IV, 1994)
1. Nastrój depresyjny utrzymujący się przez większość dnia, zauważany przez pacjenta lub inne osoby z
otoczenia.
2. Znaczne osłabienia zainteresowania lub przyjemności czerpanych ze wszystkich bądź prawie wszystkich
czynności wykonywanych w ciągu dnia.
3. Znaczna utrata lub przyrost wagi niespowodowane dietą, spadek albo wzrost apetytu.
4. Bezsenność lub nadmierna potrzeba snu.
5. Pobudzenie lub zahamowanie psychomotoryczne spowodowane przez innych.
6. Zmęczenie lub utrata energii.
7. Poczucie bezwartościowości lub nadmiernie nieuzasadnione poczucie winy.
8. Spadek zdolności myślenia i koncentracji lub brak stanowczości.
9. Powracające myśli na temat śmierci lub rozważania na temat samobójstwa.
Wszystkie z wymienionych objawów występują niemal codziennie.

Nieleczona depresja ulega osłabieniu lub zanika. Epizod trwa z reguły kilka miesięcy, często powraca.
Trzy możliwe przebiegi depresji (Seligman, Walker, Rosenhan, 2003):
 1. O soby w lepszej kondycji psychicznej, mniej intensywne objawy, epizod nie powraca.
2. 2/3 osób z depresją dużą, epizody powracają.
3. Chroniczna, wieloletnia depresja.
Zaburzenie dystymiczne – przewlekła depresja, mniej nasilone objawy.

Zaburzenie dwubiegunowe/maniakalno-depresyjne
Epizody depresji przeplatają się z epizodami manii. Poważniejsza depresja. Duże nasilenie objawów, nadmierne
jedzenie i senność.
Mania może również występować jako samodzielne zaburzenie, bez epizodów depresji (bardzo rzadko).
Polega na wzroście samooceny i poczucia wielkości, zwiększonym pobudzeniu (mniejsze zapotrzebowanie na sen,
gadatliwość, gonitwa myśli, trudności z koncentracją, zwiększona aktywność we wszystkich obszarach, utrata
krytycyzmu i ostrożności). Występuje euforyczny, podwyższony nastrój, rozdrażnienie, łatwość reagowania
gniewem/płaczem. Nie obserwuje się nasilenia emocji pozytywnych, a raczej podwyższenie motywacji i nastroju.
Zaburzenie dwubiegunowe pojawia się nagle, bez przyczyny jako epizod manii. Epizody trwają od kilku dni
do kilku miesięcy i po kilku latach ich nasilenie słabnie. Częściej wymagana jest hospitalizacja, zwiększa się ryzyko
samobójstwa.
Gdy epizody są bardziej umiarkowane i kontrolowane, cechy takie jak ambicja, nadmierna aktywność czy
gadatliwość mogą sprzyjać sukcesom życiowym. (Seligman i in.).
Znaczna część zaburzeń nastroju ma uwarunkowania biologiczne związane z zakłóconą pracą układów w
mózgu (zaburzenie w poziome neurotransmiterów noradrenaliny, dopaminy i serotoniny), stąd terapie opierające się
na przyjmowaniu leków. W przypadku depresji jednobiegunowej nieprawidłowo przebiegają procesy poznawcze:
negatywne myślenie (triada poznawcza), błędy logicznego myślenia (arbitralność, selektywność, uogólnianie,
wyolbrzymianie itd.) lub wyuczona bezradność wynikająca ze sporadycznych niepowodzeń i przekonanie o braku
możliwości uniknięcia negatywnych zdarzeń. Chorzy przypisują sobie odpowiedzialność za niepowodzenia i uważają,
że tak będzie we wszystkich przyszłych sytuacjach.

Zaburzenia emocjonalne
Obserwowane u dzieci i młodzieży, mające specyfikę związaną z wiekiem.
Lęk separacyjny – dziecięce zaburzenie, którego istotą jest bardzo silny lęk związany z obawą przed utratą
rodziców. Towarzyszą mu koszmary, których treścią jest separacja od rodziców lub ich krzywda. Rozpoczęcie nauki
szkolnej jest dużym problemem emocjonalnym, proces adaptacji trwa dłużej, przed wyjściem do szkoły pojawiają się
dolegliwości somatyczne. Obserwuje się silny i przewlekły lęk, niepokój i ataki paniki. Największe znaczenie ma
atmosfera i relacje w rodzinie, nadmierna więź i lękliwość rodziców.
Fobia u dzieci – częściej pojawiają się zwierzęta lub wrogo nastawieni obcy. Występują silniejsze reakcje
lękowe na hałasy, obcych, owady lub ciemności. Nie mają one charakteru w pełni rozwiniętej fobii. Najbardziej
rozpowszechniona jest fobia szkolna. Objawia się zaburzeniami somatycznymi, które szybko ustępują, jeśli rodzice
zgodzą się zostawić dziecko w domu. Dzieci te są najczęściej dobrymi uczniami, obserwuje się u nich nierealistycznie
wysoki poziom aspiracji i zagrożenie poczucia własnej wartości. Wśród uwarunkowań wymienia się nieprawidłowe
postawy i style rodzicielskie, jest też manifestacją lęku separacyjnego.
Depresja – obraz podobny do depresji u dorosłych, ale przebieg jest łagodniejszy i można ją wiązać ze
stresującymi wydarzeniami życiowymi.

Zaburzenia osobowości
Trwałe wzorce nie przystosowawczych zachowań i wewnętrznych doświadczeń, ujawniające się w funkcjonowaniu
poznawczym, emocjonalnym lub społecznym. Nie powodują znaczącego pogorszenia funkcjonowania jednostki.
Osoba zazwyczaj nie ma poczucia, że powinna coś ze swoim problemem zrobić, co utrudnia terapię.
Osobowość paranoiczna – osoba doświadcza emocji gniewu zbyt często lub zbyt intensywnie. Wiąże się to
z nieufnością i wrogością wobec otoczenia, zazdrością, obraźliwością i irytacją. Chory ma wrażenie, że inni chcą go
oszukać lub wykorzystać.
Osobowość unikowa i zależna–dominacja emocji lęku, zbyt częstego i zbyt intensywnego. W przypadku
osobowości unikowej pojawia się skrajna nieśmiałość, brak wiary w siebie i wycofanie z sytuacji społecznych.
Przyczyna: nadmierny lęk i niepokój. W przypadku osobowości zależnej lęk powoduje silną tendencję do
podporządkowania się innym, całkowitą uległość, bezkrytyczne spełnianie żądań innych. Chorzy źle znoszą samotność
(zwiększenie lęku). Jednostka może tolerować znęcanie się.

10.2. Zaburzenia charakteryzujące się osłabieniem, stępieniem emocji

Schizofrenia
Zaburzenie charakteryzujące się jakościowymi zmianami w procesach psychicznych i zachowaniu oraz wynikającym z
nich upośledzeniem funkcjonowania społecznego i zawodowego. Objawy to m.in. urojenia, halucynacje, zaburzenia
mowy (dezorganizacja), dziwaczne skojarzenia i wypowiedzi, dezorganizacja zachowania, stępienie, spłycenie stanów
emocjonalnych, osłabienie woli. Osłabienie stanów emocjonalnych polega na zakłóceniu procesów prowadzących do
powstawania emocji – osoba nie reaguje gniewem lub radością nie dlatego, że nie jest w stanie ich doznać, ale dlatego,
że przez zakłócony kontakt z rzeczywistością nie są one wywoływane (nie ma powodów). Chorzy gorzej identyfikują
emocje ludzi na fotografiach. W schizofrenii mamy do czynienia z zaburzeniami pracy neurotransmiterów (dopaminy),
a także zmianami w budowie mózgu (powiększenie komór mózgu, zmniejszenie płatów czołowych, skroniowych, ciała
migdałowatego i hipokampa). Wiele wskazuje na interakcję predyspozycji genetycznych oraz komplikacji w czasie ciąży
i porodu.

Antyspołeczne zaburzenie osobowości

Charakteryzuje się niezdolnością do podporządkowania się normom społecznym, zakłamaniem, oszukiwaniem,
impulsywnością, łatwością zachowań agresywnych, brakiem poczucia winy i odpowiedzialności oraz troski o
bezpieczeństwo własne i innych. Zaburzenie to często diagnozowane jest u przestępców. Pod względem
emocjonalnym charakteryzuje się niemożnością odczuwania głębszych stanów emocjonalnych
(gniew/smutek/strach/radość/miłość). Tym objawom towarzyszy niemożność nawiązania pozytywnych relacji z
innymi, brak wyrzutów sumienia. Obserwuje się ogólne obniżenie reakcji psychofizjologicznych, niższe ogólne
pobudzenie oraz słabsze reakcje na bodźce emocjonalne. Przyczyn szuka się wśród predyspozycji genetycznych,
wczesnych uszkodzeń układu nerwowego, nieprawidłowości reakcji fizjologicznych i czynności mózgu, czynników
społecznych i nieprawidłowości w uczeniu się. Niemożność doświadczania emocji jest związana z dysfunkcjami
mózgowych układów emocji.

Reaktywne zaburzenie przywiązania

Pojawia się z reguły przed piątym rokiem życia u osób wychowywanych w różnych ośrodkach wychowawczych.
Polega na zakłóceniu zdolności do nawiązywania relacji i deficytów w przywiązaniu społecznym. W zakresie emocji
obserwuje się deficyt w doświadczaniu pozytywnych emocji, miłości i przywiązania, a także apatię i brak
wrażliwości.

Aleksytymia
Mamy do czynienia z upośledzeniem w zakresie uświadamiania sobie własnych emocji, co przejawia się w
ograniczonym dostępie do własnych procesów emocjonalnych we wszystkich aspektach – przeżyciowym,
behawioralnym i fizjologicznym. Oznacza to pogorszenie zdolności rozpoznawania i różnicowania własnych emocji.
Tym objawom towarzyszy nastrój depresyjny. Za istotę zaburzenia uważa się niezdolność do werbalizacji emocji i
odróżnienia pobudzenia fizjologicznego od emocji, ubóstwo życia wyobrażeniowego i styl myślenia opierający się na
powierzchownych aspektach zjawisk. Kluczową rolę w powstawaniu przypisuje się doświadczeniom z okresu
dzieciństwa (wychowanie), predyspozycjom temperamentalnym (tendencje do unikania i hamowania
behawioralnego) i zaburzeniom w pracy pewnych obszarów kory (przewaga aktywacyjna obszarów przedczołowych
prawej półkuli).

10.3. Zaburzenia charakteryzujące się dezorganizacją emocji

Polegają na chwiejności lub nieadekwatności reakcji emocjonalnych.

Borderline
Zaburzenie osobowości, w którym obserwuje się niestabilność w zakresie wielu obszarów, takich jak nastrój,
samoocena, poczucie tożsamości, relacje z innymi a także skłonność do zachowań ryzykownych, tendencje do
samookaleczania i samobójstw. Sferę emocjonalną cechuje oscylowanie pomiędzy smutkiem, niepokojem i
gniewem, a charakter tych zmian ma gwałtowny przebieg. Często współwystępuje z zaburzeniami nastroju. Za
przyczynę uważa się niemożność lub problemy z wykształceniem spójnego pojęcia Ja, a także zaburzenia w pracy
neurotransmiterów i urazy mózgu.

Osobowość histrioniczna
Cechuje się silnym dążeniem do zwracania na siebie uwagi, teatralnością i przesadnością reagowania emocjonalnego.
Reakcje emocjonalne są nadmiernie ekspresyjne, chwiejne i łatwe do wzbudzenia (emocje są płytkie). Przyczyn szuka
się w czynnikach środowiskowych, głównie w relacjach z rodzicami.