Μάθημα:

Εισαγωγή στην Παιδαγωγική

ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΩΣ ΘΕΣΜΟΣ

Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης
Καθηγητής Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών

Το Σχολείο ως θεσμός Οι τρεις βασικές λειτουργίες το Σχολείου

• Το σχολείο αποτελεί έναν κοινωνικό θεσμό,
στα πλαίσια του οποίου η νέα γενιά
«μαθαίνει» τα πολιτιστικά αγαθά και τα
επιστημονικά επιτεύγματα της παλιάς
γενιάς και εντάσσεται έτσι στην κοινωνία
στην οποία ανήκει.
• Το σχολείο επιτελεί, στα πλαίσια της
θεσμοθετημένης υποχρεωτικής εκπαίδευσης,
τρεις βασικές λειτουργίες:
- διδασκαλία
- κοινωνικοποίηση (σχολική κοινωνικοποίηση)
- επιλογή (αξιολόγηση σχολικής επίδοσης).

1
 Το Νέο Σχολείο – Σχολείο Εργασίας Βασικές αρχές του Νέου Σχολείου

• Έναν πολύ σημαντικό σταθμό στη νεότερη ιστορία
του σχολείου αποτελεί η μετάβαση από το
λεγόμενο «παλαιό» στο «νέο σχολείο» (Νέο Σχολείο
– Σχολείο Εργασίας) στις αρχές του 20ού αιώνα. Στο
πλαίσιο αυτό σημειώνονται σημαντικές αλλαγές
στην αντίληψη για την εσωτερική λειτουργία του
σχολείου, δηλαδή κυρίως για το περιεχόμενο και τη
μεθόδευση της διδασκαλίας και μάθησης, καθώς
και για τη σχέση εκπαιδευτικού και μαθητή.
• Η αυτενέργεια του παιδιού από τη μια μεριά και η
παιδοκεντρικότητα και η βιωματικότητα της
διδασκαλίας από την άλλη αποτελούν τις βασικές
αρχές του Νέου Σχολείου, στη δημιουργία του οποίου
συνέβαλαν γενικά κοινωνικο-πολιτιστικές μεταβολές,
που σημειώθηκαν στην Ευρώπη στις αρχές του 20ού
αιώνα και ειδικότερα νέες παιδαγωγικές και
ψυχολογικές αντιλήψεις, που υποστηρίχθηκαν από το
1900 και μετά.

Η ιστορία του σύγχρονου Σχολείου

• Η ιστορία του σύγχρονου Σχολείου αρχίζει αμέσως μετά
το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Στην αρχή της περιόδου
αυτής τονίζεται με έμφαση αφενός ο ρόλος του σχολείου
στην οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη των ευρωπαϊκών
χωρών (η εκπαίδευση ως «επένδυση» ή φυσικό
«κεφάλαιο») και αφετέρου η συμβολή του στην
πραγμάτωση εκπαιδευτικής ισότητας και κοινωνικής
δικαιοσύνης («το δικαίωμα του πολίτη στην
εκπαίδευση»). Στη συνέχεια όμως αρχίζει να ασκείται –
κυρίως στη δεκαετία του 1970– έντονη κριτική στο
σχολείο, που αφορά τόσο τη θεσμική μορφή όσο και τις
κύριες παιδαγωγικές λειτουργίες του.

2
 Θεσμική κριτική
• Στο πλαίσιο της θεσμικής κριτικής
επισημαίνονται πρώτα γνωστές ήδη από το
παρελθόν αδυναμίες του σχολείου, όπως η
αποξένωσή του από τη ζωή και τα καυτά
κοινωνικά, οικονομικά και ηθικά προβλήματα,
επιχειρήματα που σχηματοποιούνται σε αυτό
που ονομάστηκε «σχολειοποίηση της
μάθησης».
Θεσμική κριτική (συνέχεια)
• Η κριτική υποστηρίζει επίσης ότι το σχολείο
αποτελεί έναν συντηρητικό θεσμό, που
αποβλέπει στη μεταβίβαση ενός μη
επιδεχόμενου αμφισβήτηση συστήματος
αξιών από την παλιά στη νέα γενιά, με στόχο
την εξισορρόπηση και σταθεροποίηση του
κοινωνικού συστήματος.
Θεσμική κριτική (συνέχεια)
• Η κριτική γίνεται εντονότερη με το επιχείρημα
ότι το σχολείο αποτελεί «ιδεολογικό
μηχανισμό της άρχουσας τάξης», δηλαδή
εκείνων οι οποίοι έχουν την οικονομική
δυνατότητα να αξιοποιήσουν πλήρως τις
ευκαιρίες που παρέχει η εκπαίδευση για να
διατηρήσουν και να αναπαράγουν τους
υφιστάμενους μηχανισμούς εξουσίας.
3
 Θεσμική κριτική (συνέχεια) Θα εξεταστείτε όλοι στο ίδιο θέμα.
Παρακαλώ σκαρφαλώστε στο δέντρο.
• Πέρα από τη θεσμική, το σύγχρονο σχολείο δέχθηκε
και δέχεται κριτική και στις παιδαγωγικές του
λειτουργίες, η οποία αναφέρεται πρώτα στα
προβλήματα που απορρέουν από τη σύγχρονη
επιστημονική και τεχνολογική εξέλιξη και θέτουν υπό
αμφισβήτηση τη μορφωτική αποστολή του σχολείου.
Επίσης, τονίζεται ότι το σχολείο, υπό την πίεση του
γραφειοκρατικού μηχανισμού παροχής
πιστοποιητικών σπουδών, μέσω του ελέγχου της
αναπαραγωγής γνώσεων (διαδικασίας επιλογής
στελεχών για την παραγωγική δραστηριότητα στο
κοινωνικό σύνολο), διακυβεύει τον κύριο παιδαγωγικό
στόχο του, δηλαδή την ανάπτυξη της πρωτοβουλίας
και της δημιουργικής σκέψης (δημιουργικότητα) του
μαθητή.

Θεσμική κριτική (συνέχεια)

• Τέλος, η κριτική συμπληρώνεται από
επιχειρήματα που αναφέρονται στις
δυσχέρειες και τα προβλήματα που
αντιμετωπίζει ο εκπαιδευτικός κατά τη
μεταφορά γνώσεων και κυρίως κατά τη
μεταβίβαση αξιών και προτύπων
συμπεριφοράς από την παλιά στη νέα γενιά,
ένα ιδιαίτερα δύσκολο έργο στις σύγχρονες
πλουραλιστικές και πολυπολιτισμικές
κοινωνίες (πολυπολιτισμικότητα-
πολυπολιτισμική κοινωνία).

4
Προτάσεις για την αντιμετώπιση των προβλημάτων
• Ως πρώτη θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η
• Οι προτάσεις που διατυπώθηκαν στη σχετική
βιβλιογραφία για την αντιμετώπιση των
παραπάνω προβλημάτων, τα οποία συνιστούν
την κρίση του σύγχρονου σχολείου, είναι
κυρίως οι εξής τρεις:
Προτάσεις για την αντιμετώπιση των προβλημάτων
• Μια δεύτερη πρόταση είχε ως αφετηρία της τη
Προτάσεις για την αντιμετώπιση των προβλημάτων
(συνέχεια)
«αποσχολειοποίηση», δηλαδή η κατάργηση του
θεσμού του σχολείου και η μετατροπή της
κοινωνίας σε μια διαρκή διαδικασία μάθησης ή
μαθητείας, με ελεύθερη επιλογή των ρόλων
«δασκάλου» και «μαθητή» ή «εμπειροτέχνη» και
«μαθητευόμενου» («πρωτογενής μάθηση»).
Αυτό μπορεί να φαίνεται εφικτό σε μικρές
κοινωνικές ομάδες ή έστω σε «στατικές»
κοινωνίες, είναι ωστόσο εξωπραγματικό για τις
σύγχρονες βιομηχανικές κοινωνίες της Ευρώπης
και άλλων ηπείρων.
(συνέχεια)
θέση του παραδοσιακού Μαρξισμού ότι, για να
αλλάξει η εκπαίδευση, πρέπει να προηγηθεί η
ριζική αλλαγή του κοινωνικού συστήματος. Για ένα
τέτοιο (επαναστατικό) μετασχηματισμό των
κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών δεν φαίνεται
ωστόσο να υπάρχουν οι ιστορικές προϋποθέσεις,
τουλάχιστον στις ανεπτυγμένες ευρωπαϊκές
χώρες. Άλλωστε και τα υπάρχοντα παραδείγματα
τέτοιων αλλαγών (π.χ. στις χώρες του πρώην
υπαρκτού γραφειοκρατικού σοσιαλισμού) δεν
έπεισαν ότι το σχολείο απελευθερώθηκε από τις
θεσμικές και παιδαγωγικές ανεπάρκειές του με
την αλλαγή του κοινωνικο-οικονομικού
συστήματος.
5
Προτάσεις για την αντιμετώπιση των προβλημάτων Προτάσεις για την αντιμετώπιση των προβλημάτων
(συνέχεια) (συνέχεια)

• Υπάρχει όμως και μια τρίτη, περισσότερο
ρεαλιστική πρόταση, η οποία θα μπορούσε να
χαρακτηριστεί ως εκσυγχρονισμός του
σχολείου, με βάση τον προβληματισμό και τις
εμπειρίες που απορρέουν από την, σε πολλά
σημεία θεμιτή, κριτική που ασκήθηκε στο
θεσμό και στις βασικές λειτουργίες του
σχολείου.
• Η τρίτη αυτή εκδοχή σημαίνει ότι θα πρέπει να
αντλήσουμε από την κριτική για να
βελτιώσουμε σταδιακά το σχολείο. Σε μια
τέτοια προσπάθεια πρέπει να ληφθεί σήμερα
υπόψη ότι το σχολείο έχει να αντιμετωπίσει τα
εξής τρία κυρίως προβλήματα, τα οποία
αποτελούν και τα κύρια αιτήματα για κάθε
εκπαιδευτική μεταρρύθμιση:

Προτάσεις για την αντιμετώπιση των προβλημάτων

(συνέχεια)
Αιτήματα για κάθε εκπαιδευτική μεταρρύθμιση
1. Αλλαγές στο συγκεντρωτικό μοντέλο διοίκησης της
εκπαίδευσης, με στόχο την αυτοδυναμία της σχολικής
μονάδας (αυτοδυναμία της σχολικής μονάδας).
2. Εξουδετέρωση των φραγμών του υπονομεύουν ακόμη την
εκπλήρωση της αρχής της εκπαιδευτικής ισότητας, κυρίως
σε ό,τι αφορά πολιτισμικές ομάδες και μειονότητες
(πολιτισμικές μειονότητες).
3. Επίλυση ή τουλάχιστον άμβλυνση του προβλήματος της
πληθώρας της διδακτέας ύλης (λόγω της ταχύτατης εξέλιξης
της επιστήμης και τεχνολογίας), με στόχο την έμφαση στους
τρόπους προσέγγισης της γνώσης, στη μάθηση του τρόπου
μάθησης, δηλαδή στην ποιότητα και όχι στην ποσότητα ως
βασική αρχή στη διαδικασία διδασκαλίας και μάθησης.