QUY LUẬT CỦA TRIẾT LÝ ÂM DƯƠNG

1. Quy luật về THÀNH TỐ: Không có gì hoàn toàn âm hoặc hoàn toàn dương,
trong âm có dương và trong dương có âm.
Trong cái nắng tiềm ẩn cái mưa (hơi nước bốc lên), trong cái mưa tiềm ẩn cái
nắng (mây tan đi), trong lòng đất âm chứa cái nóng dương (ở tâm trái đất nhiệt độ lên tới
trên 4 ngàn độ). Trong mỗi người đều tiềm ẩn chất khác giới nên giới tính có thể biến đổi
bằng cơ chế thức ăn (xưa) hoặc giải phẫu (nay). Quy luật này cho thấy rằng việc xác định
một vật là âm hay dương chỉ là tương đối, trong sự so sánh với một vật khác. Chính vì
vậy mà với các cặp đối lập có sẵn (từ trái nghĩa), tức là có vật so sánh tiềm ẩn, thì việc
xác định âm dương có thể thực hiện rất dễ dàng, còn với các vật đơn lẻ thì dễ sinh ra lúng
túng. Từ đây suy ra hai hệ quả phục vụ cho việc xác định bản chất âm/dương của một đối
tượng:
a. Muốn xác định tính chất âm dương của một vật, trước hết phải xác định được
đối tượng so sánh.
Ví dụ: nam so với nữ thì mạnh mẽ (dương), nhưng so với hùm beo thì lại yếu đuối
(âm); màu trắng so với màu đen thì dương, nhưng so với màu đỏ lại là âm… Nhờ sự so
sánh này mà ta có thể xác lập được những thang độ âm dương cho từng lĩnh vực; chẳng
hạn, về màu sắc ta có: đen, trắng, xanh, vàng, đỏ (từ đất đen nhú ra lá trắng, càng hấp thụ
ánh nắng lá càng xanh, lâu dần lá chuyển sang vàng, rồi cuối cùng thành đỏ). Tuy nhiên,
không phải cứ xác định được đối tượng so sánh rồi là có thể xác định được tính chất âm
dương của chúng.
b. Để xác định tính chất âm dương của một vật, sau khi xác định được đối tượng
so sánh, còn phải xác định cơ sở so sánh.
Đối với cùng một cặp hai vật, với các cơ sở so sánh khác nhau sẽ cho ta những kết
quả khác nhau. Ví dụ: một người nữ so với một người nam xét về giới tính là âm nhưng
xét về tính cách có thể lại là dương; nước so với đất, xét về độ cứng là âm, nhưng nếu xét
về tính động thì lại là dương…
2. Quy luật về QUAN HỆ: âm và dương luôn gắn bó mật thiết với nhau và chuyển
hóa cho nhau: âm cực sinh dương, dương cực sinh âm.
 Chẳng hạn, ngày và đêm, mưa và nắng, nóng và lạnh… luôn đổi chỗ cho nhau. Ở
xứ nóng (dương) phát triển nghề trồng trọt (âm); ngược lại, ở xứ lạnh (âm) phát triển
nghề chăn nuôi (dương). Cây từ đất đen (âm) mọc lên, lá xanh sang vàng rồi hóa đã
(dương) và cuối cùng trở lại đen để về với đất. Người càng lành hiền (âm) thì càng hay
nóng cục (dương). Từ chất nước (âm) nếu làm lạnh đến cùng chỉ thì hóa thành băng đá
(dương)
Biểu tượng âm – dương phản ánh đầy đủ hai quy luật về bản chất hòa quyện và
quan hệ chuyển hóa của triết lí âm dương.
Trong thực tế ta còn có thể gặp những cặp khái niệm mà ngay cả sau khi đã vận
dụng hai quy luật của triết lí âm dương, việc xác định bản chất âm dương của chúng vẫn
không dễ dàng gì hơn bởi lẽ chúng còn bị chi phối bởi những quan niệm xã hội. Cặp
“đúng – sai”, “trái – phải” thuộc loại như thế.