De kracht van vroeger voor later

De kracht van vroeger voor later

DieDerenDirrix architecten

DieDerenDirrix architecten

InleIdIng
Regio Eindhoven heeft zich ontwikkeld tot een economische regio, waar maakindustrie, hightech en design samenkomen. Gestaag verloopt het proces van Company Town naar Brainport. Alleen zijn er ruimtelijk een aantal substantile verschillen tussen de oude en nieuwe economie. Tot ver in de twintigste eeuw stond de vooruitgang van Eindhoven gelijk aan het bouwen van nieuwe indrukwekkende industriecomplexen en het realiseren van geavanceerde kantoorpanden, moderne onderwijsgebouwen, eigentijdse sportfaciliteiten en spectaculaire tentoonstellingsruimten. Voor Brainport zijn er geen grote nieuwe complexen nodig, maar slimme en duurzame gebouwen. Voor een technologieregio zijn innovatieve broedplaatsen belangrijker dan monofunctionele en gesloten fabrieks- en kantoorpanden. We werken en leven nu in open structuren en op elk moment op elke willekeurige plaats willen wij informatie hebben of delen. Het uitwisselen van kennis en bij elkaar brengen van de juiste mensen en bedrijven zal leiden tot een bijzondere stad en regio. Voor nieuwe bedrijvigheid zijn niet a priori nieuwe gebouwen nodig. Gebouwen uit het (industrile) verleden kunnen goed getransformeerd worden en plek bieden aan een ander programma. Een belangrijke opgave voor Eindhoven is het vernieuwen van oude gebouwen en niet het bouwen van nieuwe gebouwen. Herbestemmingsprojecten zijn voor een architect paradoxaal. Het is nogal een verschil om architectuur te bedrijven op een plek die leeg is of met een gebouw aan de slag te gaan dat ontworpen is door een andere architect in een totaal andere tijd en dat al decennia op een bepaalde plek staat. Bij nieuwbouwprojecten worden beslissingen eerder genomen op basis van functionaliteit van de gebruiker en wordt het bouwkundige deel zo veel mogelijk gerationaliseerd. Dit in tegenstelling bij de herbestemming van bestaande gebouwen. Mogelijke gebruikers en een bestaand gebouw passen niet perse bij elkaar. Sentimenten, icoonwaarde en sense of place spelen vaak een belangrijkere rol. Het past om als architect hier met een bescheiden houding te opereren en zorgvuldig met de bestaande architectuur en het nieuwe programma om te gaan. Het is de taak van de architect om bij herbestemming niet een gebouw in oude luister te herstellen, maar om een gebouw in de volgende fase te brengen. Hiervoor dienen condities te worden geschept waarin diverse gebruikers voor lange en korte tijd een gebouw eigen kunnen maken. Door een gebouw te hergebruiken kan ook de directe omgeving een herstart krijgen en een wijk een nieuwe betekenis verwerven. Vanaf de jaren negentig hebben wij de transitie van Eindhoven mede mogen vormgeven. Wij hebben sinds de transformatie van de Witte Dame tussen 1994 en 1998 aan een groot aantal herbestemmingsopgaven gewerkt. Voor deze publicatie hebben wij al onze herbestemmingsprojecten in Eindhoven genventariseerd en verwerkt in een tijdslijn en kaart. Een aantal gerealiseerde projecten en een aantal recent ontworpen projecten die binnenkort in uitvoering gaan of zijn gegaan worden verder toegelicht in woord en beeld. In het essay worden de projecten geduid en de architectuur in een passende context geplaatst. Met deze publicatie hebben wij getracht om een beeld te geven van onze herbestemmingsprojecten en tegelijk onze aanpak en ontwerpwijze te verduidelijken. Paul Diederen & Bert Dirrix Eindhoven, juni 2011 1

de Kracht van vroeger voor later

Herbestemming is aan de orde van de dag. voorHeen Hielden arcHitecten zicH vooral bezig met nieuwbouw, maar tegenwoordig is een duidelijke verscHuiving waarneembaar naar de bestaande voorraad. onderwijs vindt plaats in monumentale fabrieken, wonen en werken wordt gecombineerd in oude scHolen, eenmanszaken zijn gevestigd in voormalige kerken en groente worden verbouwd in uit functie geraakte kantoorpanden. Het programma waarvoor ooit een specifiek op maat gemaakt gebouw is ontworpen, blijkt ook goed te gedijen in een heel andere omgeving, al zijn daar vaak wel meerdere aanpassingen aan vooraf gegaan. Meestal hebben deze wijzigingen betrekking op het verlagen van het energieverbruik en het voorkomen van te veel wringing tussen gebouw en gebruik. Soms zijn de interventies zo doeltreffend en vindingrijk, dat het herbestemde pand de nieuwe gebruikers meer biedt dan nieuwbouw ooit zou kunnen. Deze toegevoegde waarde van oude gebouwen zit hem allereerst in hun historische significantie sommigen hebben zelfs de status van monument. Ze behoren tot het geheugen van een stad, omdat ze een bepaalde periode representeren en zo hun omgeving identiteit verlenen. Net als de infrastructuur, het stratenpatroon en de verkaveling, vormen deze sporen uit het verleden een laag waarop de stad zich ontwikkelt. Door deze laag in ere te houden, behoudt de architectuur van de stad haar relevantie. Oude gebouwen vormen bakens en referentiepunten in mensenlevens, omdat ze vaak langer bestaan. Ze roepen een gevoel van nostalgie en vertrouwdheid op. Daarnaast bieden veel bestaande gebouwen door hun overmaat ruimtelijke kwaliteiten die vanwege kostenoverwegingen bij nieuwbouw nooit zouden worden gerealiseerd. Hoge ruimtes waren eerder gangbaar dan luxe, de handige kanaalplaat was nog onbekend terrein waardoor de draagconstructies veel robuuster waren en dankzij de afwezigheid van eisen met betrekking tot daglichttoetreding overspannen sommige vloeren hele voetbalvelden. Deze ruimtelijke kwaliteiten zijn echter niet evident. Pas door maximaal gebruik te maken van de mogelijkheden en te breken met bestaande conventies wat betreft gebruik, worden ze ontbloot. Vaak heeft deze spanning tussen wat mogelijk is en wat essentieel, een ongewoon gebruik van de ruimte tot gevolg wat leidt tot inspirerende omgevingen. de Kracht van het Bestaande Voor een geslaagde herbestemming is het daarom van groot belang grip te krijgen op de meerwaarde van het gebouw. Welke eigenschap maakt het de moeite waard? Waarin ligt zijn kracht? Het centraal stellen van deze kracht biedt nieuwe mogelijkheden voor interventies die noodzakelijk zijn om de aanwezige programmatische en ruimtelijke potenties uit te buiten en om te voldoen aan de huidige energienormen. Van belang voor het eindresultaat is de manier waarop de ontmoeting tussen oud en nieuw tot stand komt. Per opgave manifesteert zich dit op een andere wijze. Standaardoplossingen zijn niet aan de orde, omdat de context en de conditie van het bestaande in combinatie met het nieuwe programma altijd leiden tot unieke opgaven. Op een soort van improviserende wijze krijgt een herbestemming gestalte. Toch zijn er grofweg drie vormen van transformatie te onderscheiden: de toevoeging, de reorganisatie en de metamorfose. Respectievelijk tasten ze in grotere mate het bestaande object aan. Vaak komen ze in combinatie voor. toevoegIng Allereerst kunnen door een aanbouw, extra verdiepingen, een verbindingsstuk of het integreren van een ander volume bestaande ruimtes worden vergroot, gepenetreerd of geherpositioneerd. Terwijl het oude gebouw zelf (deels) intact blijft, 2

wordt het door een toevoeging geschikt gemaakt voor het nieuwe, te grote programma en krijgt het voorkomen een nieuw kader. Bij een dergelijke ingreep zijn de verschillende tijdlagen vaak duidelijk afleesbaar. Tegelijkertijd geldt dat een toevoeging pas succesvol is, wanneer hij samen met het bestaande een nieuw en vanzelfsprekend geheel vormt. Vaak zijn hierbij de karakteristieken van de oudbouw leidend voor de architectuur van de toevoeging. Zo is bij De Hangar in Eindhoven de elegante architectuur van de vliegtuighangar uitgangspunt voor de vormgeving van de nieuwe volumes. reorganIsatIe Een tweede manier is de reorganisatie: de prominente schil wordt zoveel mogelijk intact gelaten vanwege haar historische waarde, terwijl het interieur wordt aangepast ten behoeve van de nieuwe functie. Soms gebeurt dit radicaal, maar ook kleine ingrepen kunnen een groot effect hebben. Deze manier van transformeren is ook toegepast bij het gebouw Anton. Het bestaande, representatieve voorkomen dat herinnert aan de grootschalige televisieproductie door Philips is niet uitgewist en tegelijkertijd is de ruimtelijke potentie als plek voor ontmoeting geopenbaard. MetaMorfose De laatste vorm van transformeren is de metamorfose, een total make-over. Het bestaande gebouw wordt opnieuw genterpreteerd naar hedendaagse maatstaven. Dit resulteert in diepgaande architectonische ingrepen die maken dat het object verandert in verschijning, vorm of structuur. Hierbij staat niet zo zeer de historische relevantie centraal, als wel de ruimtelijke potentie van de robuuste draagstructuur - het enige element dat (meestal) in dit geval wordt behouden. Deze potentie wordt uitgebuit en uitgebreid ten behoeve van het nieuwe programma, zodat de oudbouw een nieuw leven tegemoet gaat. Zo werd het oude scheikunde gebouw herbestemd tot Vertigo, een inspirerende omgeving voor toekomstige architecten en de blikvanger van de campus van de TU Eindhoven. KaraKtervolle, neutrale archItectuur Herbestemming verlengt de levensduur en verlaagt het energieverbruik van de bestaande voorraad en is daardoor te beschouwen als de sublimatie van duurzaamheid. Vaak leidt dit proces tot karaktervolle architectuur om welke vormen van transformatie het ook gaat. Omdat de toevoeging, de reorganisatie en de metamorfose meestal worden gecombineerd, ontstaat steeds een andere dynamiek tussen oud en nieuw. Dit betekent echter niet dat een herbestemd gebouw geen generieke eigenschappen heeft. Een geslaagde transformatie bezit juist een bepaalde neutraliteit om aanpassingen wat betreft gebruik en duurzaamheid toe te laten zonder dat een volgende herbestemmingsronde nodig is. Door nieuwe communicatievormen, vooruitstrevende technologien en opkomende industrien verandert de vraag naar ruimte steeds sneller en komen er steeds meer en betere antwoorden op energetische vraagstukken. Hoe vaak kwam het in de vorige eeuw voor dat gebouwen werden gerealiseerd, die voorzien in hun eigen energiebehoefte? Wie had vijf jaar geleden kunnen denken dat het aantal ZZPers zo enorm zou stijgen en dat pop-up stores niet meer uit het straatbeeld zijn weg te denken? Een succesvol herbestemd gebouw wordt dan ook enerzijds gekenmerkt door een specifieke, onderscheidende architectuur om van te houden, en aan de andere kant een generieke, solide basisstructuur die gelegenheid biedt voor nieuwe invullingen.
Bronnen De Architect, nr. 8, Sdu Uitgevers, juli augustus 2009 / Jacques Vink en Piet Vollaard Architectonische improvisaties, De Architect, nr 4, Sdu Uitgevers, april 2011, p. 54-57 / Frank Peter Jger (eindred.), Design Manual for Revitalizing Existing Buildings, Birkhauser, Duitsland, 2010 / Robert Klanten en Lukas Reireiss (red.), Build-On, onverted architecture and transformed buildings, gestalten, Duitsland, 2009

de Hangar

tIjdslIjn projecten eIndhoven

4
p 6-13 strijp r p 14 -21

2000
veemgebouw

1950

1900

1850

de hangar
gebouw anton

vliegveld

west

2020 52
p 22-29 dewittedame p 30-37 pHilips museum

2010 strijp r 55 veemgebouw gebouw anton td gebouw 80 dewittedame 61 vertigo e-hoog 38 41 37 ketelhuis ceres schellens nre dafmuseum t karregat vliegveld van embden van klingeren tu/e roosenburg
t karregat tecHniscHe dienst scHellens

1990 philipsmuseum td gebouw

vertigo p 38-45 e-Hoog nre ketelHuis ceres p 46-53 daf museum

1980 philips

1970

1960

1940

1930

1920

1910

1890

1880

1870

1860

de hangar

snelweg

philips

strijp r

binnenring philips veemgebouw gebouw anton

roosenburg philips

dewittedame philipsmuseum station schellens

van embden tu/e nre van embden tu/e

vertigo

e-hoog ketelhuis ceres

dafmuseum

binnenring

van klingeren

t karregat

oost

5
p 54-61

op Het terrein van Het voormalige vliegveld welscHap bij eindHoven bevindt zicH nu de vinex-wijk meerHoven. enkele industrile gebouwen zijn beHouden en Herinneren nog aan de oude bestemming, zoals de oude vliegtuigHangar. dit karakteristieke gebouw is getransformeerd tot middelpunt van de wijk als een multifunctionele accommodatie.

MultIfunctIonele accoMModatIe

de hangar

vanzelfspreKende versMeltIng

MultIfunctIonele accoMModatIe

de hangar

Het nieuwe programma paste niet in de bestaande hal, waardoor twee nieuwe volumes zijn toegevoegd. En huist een bibliotheek met brede school en de ander een buurtcentrum met sporthal en fitnessruimte. Ze staan met elkaar in verbinding door een onder het maaiveld gelegen volume waarin zich de kleedruimten van de sporthal bevinden. De architectonische kwaliteit van de elegante hangar is leidend geweest voor vormgeving en materialisering van de nieuwe gebouwen. Deze relatief lange en smalle volumes zijn haaks onder het bestaande gebouw geschoven, waardoor de kenmerkende bogen het beeld blijven domineren. Dit is versterkt doordat ze hoofdzakelijk zijn uitgevoerd in een ton sur ton kleur en daardoor niet contrasteren met de hangar. Doordat tussen de nieuwe volumes een deel van de ruimte onder de bogen open is, is de oorspronkelijke ruimtelijke kwaliteit van de hangar goed voelbaar. Dit overdekte plein doet dienst als entreegebied tot de verschillende functies. Een lichtkunstwerk van Peter Struycken geeft aan deze ruimte een heel eigen sfeer. Door de richting van de toevoegingen ontstaat er vanaf het plein een straat naar de openbare speelplaats die aansluit op de geplande ecologische groenzone. Oud en nieuw - de hangar en de toegevoegde volumes vormen samen een eenheid. Ze versterken elkaar en geven elkaar meer betekenis, want zonder een nieuwe functie had het bestaande gebouw aan relevantie verloren. Het nieuwe geheel is hierdoor waardevoller dan de som van de verschillende delen.
functies de Hangar Brede school bestaande uit een basisschool, kinderdagverblijf, peuterspeelzaal, buitenschoolse opvang en consultatiebureau, bibliotheek en mediatheek, centrum voor de kunsten (dans- en theaterzaal, lokalen voor muziek en beeldende vorming), buurtcentrum, jongerenruimte, sporthal, fit & wellnessclub projectteam Bert Dirrix, Timo Keulen, Marc Verhoef, Tom Kuipers, Andre Wijnhoven opdracHtgever Woonveste Vastgoed bv adviseurs IMd Raadgevende Ingenieurs bv, Huisman & Van Muijen adviseur installaties, Caubergh-Huygen Raadgevende Ingenieurs bv, FIMek estate bv aannemer Woonveste Bouw bv

10

11

Kunstwerk Peter Struycken

12

13

stedenBouwKundIg plan woonwIjK

strIjp r

pHilips maakt in eindHoven al lange tijd geen televisies meer. daarom komt Het terrein van strijp r vrij en krijgt Het een nieuwe bestemming als woonwijk met ongeveer zesHonderd woningen. Het gebied leegvegen en opnieuw beginnen is niet aan de orde, wat ecHter niet inHoudt dat alle gebouwen bewaard zijn gebleven.
14

van werKgeBIed naar woonpleK

15

stedenBouwKundIg plan woonwIjK

strIjp r

De belangrijkste uitgangspunten voor het stedenbouwkundig plan en de architectuur zijn het landschappelijk ontwerp en het geheugen van de plek. In het plan manifesteert zich dit in de vorm van bewaarde relicten, industrile fragmenten als verhalende momenten, een zoompark dat voortborduurt op de bestaande gedeeltelijke omheining van bomen, een nieuwe verkaveling gebaseerd op het oude grid en een diagonale insteek die uitkomt in een park middenin de wijk. Wat betreft de architectuur is een inspiratiekader opgesteld met ontwerpthemas die aansluiten op de industrile stijl van de jaren vijftig en zestig. Op deze manier wordt subtiel verwezen naar de vormgeving van de voormalige fabrieken. Het complex RK is behouden gebleven en door Piet Hein Eek en Nob Ruijgrok getransformeerd. Het ontwerp legt op verschillende manieren relaties met de omgeving. Strijp R ligt op de grens van het stedelijk gebied en het buitengebied. Het groene karakter van de wijk sluit aan op grote groene gebieden ten westen van het terrein, zoals de Wielewaal, het landgoed van de Grote Beek, de fruittuinen en verschillende parken. Door middel van poorten naar het zoompark wordt aangesloten op de stratenstructuur van het Drents Dorp, een aangrenzende woonwijk. Door de transformatie van fabrieksterrein naar woonwijk te benaderen als herbestemmingsopgave wordt voortgebouwd op de bestaande identiteit van de plek. De historische betekenis ervan gaat zo niet verloren en daarbij geeft het de nieuwe wijk een specifiek en sprekend karakter.

projectteam i.s.m. buro lubbers, Bert Dirrix, Paul Diederen, Remco Mulder, Fabianne Riolo, Michiel van der Wielen, Thijs Kieboom, Jeroen Schipper, Peter Lubbers (Buro Lubbers), Marian de Vries (Buro Lubbers) opdracHtgever Amvest Woningen Nova Projectontwikkeling bv

16

Winkel Piet Hein Eek

17

naar philips de jonghpark

e
naar skeelerroute

5 g

naar spoor en voorzieningen

In relatIe tot oMgevIng routes

1
rondje park, binnenzijde rondje park, buitenzijde wandeling door diagonaal park korte route naar Philips de Jonghpark korte route naar fietspad en plein route langs de ring

strIjp r

c B

2 3 4 5 6

elementen 2
naar drents dorp west naar drents dorp zuid-oost naar strijp s en centrum a
ontmoeten op het perron rekken en strekken bij de schoorsteen tentoonstelling aan buizenstructuur op een bank onder de boom happening op het plein kijkje in de keuken bij... (horeca, atelier, speciaalzaak) portiersloge

B c d e f g

18

19

kamer in de stad

bebouwing

orthogonale structuur

historische lijnen

zoompark

relicten

ring

schakelpark

20

21

strijp s bevindt zicH op een ideale locatie, dicHtbij Het centrum van eindHoven. momenteel wordt dit voormalige industriegebied getransformeerd tot een levendige woonwijk. in Het gebied staan verscHillende oude pHilipsfabrieken die de status van rijksmonument Hebben gekregen. n daarvan is Het gebouw anton dat naast Het veemgebouw ligt. samen met twee andere oude fabrieken vormt Het de zogenoemde Hoge rug, de HistoriscHe ruggengraat van de nieuwe wijk.

geBouw anton

woon/werKgeBouw

van faBrIeK tot KleIne stad

22

23

woon/werKgeBouw

geBouw anton

Ooit werden er de radios van Philips geproduceerd, maar nu wordt het pand getransformeerd tot woon/werkgebouw met op de begane grond en de eerste verdieping (commercile) publieke functies, zoals restaurants, bars, winkels, etc. De tweede tot en met de zesde verdieping is opgedeeld in loftunits van 50 en 80 vierkante meter. Deze units zijn te koppelen en te gebruiken als woon- of werkruimte, waardoor op de behoeften van de toekomstige gebruikers is ingespeeld. Wonen en werken wordt hier niet van elkaar gescheiden, maar juist gemengd. Programmatisch heeft het gebouw daardoor veel weg van een kleine stad. Maar om een vorm van stedelijkheid te creren, is het van belang dat er ook ontmoetingen plaatsvinden en lokale netwerken ontstaan. Om dit mogelijk te maken, doorboren vijf ellipsvormige cilinders met smalle trappen de horizontale structuur van het gebouw. Zo is naast het bestaande stelsel van trappen en liften een nieuw en informeler ontsluitingssysteem gentroduceerd. Hierdoor kunnen de gebruikers zich op verschillende manieren door het pand bewegen, wat de kans dat ze elkaar treffen vergroot. Door de bestaande betonnen constructie, die een flexibele indeling van de plattegrond mogelijk maakt, voegt het nieuwe programma zich haast geruisloos in de voormalige radiofabriek. De toegevoegde cilinders openbaren echter haar potentie om te functioneren als een stukje stad in plaats van als een monofunctioneel gebouw.

projectteam Paul Diederen, Joost Roefs, Thijs Kieboom, Fabianne Riolo, Madeleine Middeldorp, Harrie Raijmakers uitvoerend arcHitect Vrencken Hoen Architecten opdracHtgever Trudo projectmanagement/ontwikkelaar DNC Vastgoedontwikkeling adviseurs Adviesbureau Tielemans Bouwconstructies bv, LTC&C installatiemanagement bv, Peutz bv, BOAG Zuid-Oost bv, Mansveld Projecten & Services bv aannemer Stam + De Koning Bouw bv landscHapsarcHitect Buro Lubbers start bouw juni 2011

24

25

26

27

bezoeken werken wonen

28

29

jarenlang produceerde pHilips in dewittedame gloeilampen. Het icoongebouw stond symbool voor eindHoven als industriestad. in de jaren tacHtig kwam Het gebouw, ontworpen door dirk roosenburg, leeg te staan. even kwam de mogelijkHeid om Het te slopen aan de orde, maar gezien de grote HistoriscHe relevantie voor de stad was Het belangrijk om Het te beHouden.

MultIfunctIoneel coMplex

dewIttedaMe

handelsMerK voor de stad

30

31

MultIfunctIoneel coMplex

dewIttedaMe

Alleen de dertig meter hoge constructie van beton en staal is hergebruikt. De zorgvuldige materiaalkeuze doet echter anders vermoeden, want de slanke aluminium kozijnen, het gladde beton en de grote glazen vlakken maken dat het gebouw haar oorspronkelijke gracieuze uitstraling heeft behouden. Tegelijkertijd zijn de sporen die het slopen van delen van het complex heeft achtergelaten niet uitgewist, waardoor het verleden van deWitteDame een vanzelfsprekende plek krijgt in haar nieuwe gedaante. Een belangrijke ingreep in de bestaande structuur is het Middenmotief, een enorme onderdoorgang in het midden van het gebouw. Hier komen verschillende stromen mensen bij elkaar: voetgangers naar of van het centrum, maar ook de gebruikers en bezoekers van het complex. De belangrijkste functies zijn immers vanaf hier via roltrappen of liften te bereiken. De significantie van deWitteDame voor Eindhoven is de afgelopen jaren alleen nog maar groter geworden. Allereerst fungeert het complex als katalysator voor de ontwikkeling van de binnenstad. Het Middenmotief vormt immers een prominent punt in de openbare route die loopt van het stadscentrum naar het PSV stadion. Deze biedt toegang tot het achterliggende Lichtplein, waar openluchtconcerten en andere evenementen plaatsvinden. Daarnaast borduurt de nieuwe functie - als innovatief centrum voor design, informatie en technologie - voort op de oude bestemming. Vroeger was de stad vooral bekend vanwege de fabrieken van Philips en nu verschuift dat naar Eindhoven als designstad met de Dutch Design Week als hoogtepunt. In die zin heeft het gebouw haar belangrijke symboolfunctie behouden als handelsmerk voor de stad.

functies dewittedame Design Academy, Philips Design, Openbare Bibliotheek, MU Art Foundation, de Krabbedans, commercile functies projectteam Bert Dirrix, Pascal Grosfeld, Bart van der Velde, Timo Keulen, Tom Frantzen, Karel van Eijken opdracHtgever Ontwikkelingscombinatie deWitteDame vof adviseurs Adviesen ingenieursbureau DHV, Adviesbureau Tielemans Bouwconstructies bv, Aronsohn Management raadgevende ingenieurs bv aannemer Bouwcombinatie deWitteDame vof landscHapsarcHitect Philips Lighting: Har Hollands, Dorien van der Weele interieurarcHitecten Bert Dirrix, DKS-interieurarchitecten

32

33

roosenBurg D. Roosenburg (1887-1962) was als architect betrokken bij een aantal belangrijke ontwikkelingen in de Nederlandse geschiedenis, zoals de opkomst van Philips en KLM en de aanleg van de Afsluitdijk en de Zuiderzeepolders. Toch is hij niet een van Nederlands bekendste architecten. Critici wijten dit aan het feit dat hij niet n bepaalde architectuurstroming aanhing, waardoor zijn werk nogal divers was. In zijn ontwerpen speelt de constructie een belangrijke rol, die vaak erg robuust is. Interessant weetje is dat Roosenburg grootvader is van architect Dirk Roosenburg, die het bureau van zijn opa voortzette dat later fuseerde met LIAG architecten, en van architect Rem Koolhaas, oprichter van het bureau OMA.

34

35

Kunstwerk Lebbeus Woods

36

37

vertigo is sinds 2002 Het onderkomen van de faculteit bouwkunde en Het visitekaartje van de tu eindHoven. voorHeen Huisde Het de faculteit scHeikundige tecHnologie. Het oorspronkelijke gebouw kon niet zomaar door de nieuwe gebruikers worden betrokken. uiteindelijk is de Hoofdstructuur beHouden, maar de arcHitectoniscHe verscHijningsvorm is van binnen en buiten ingrijpend veranderd.

faculteIt BouwKunde tu eIndhoven

vertIgo

voorBeeldIge transforMatIe

38

39

faculteIt BouwKunde tu eIndhoven

vertIgo

Aan de voorkant is een volume bijgeplaatst om het gebouw een entree te geven aan De Wielen, een autovrije as die voor samenhang tussen de gebouwen op het TU-terrein zorgt. Hierdoor is de compositie van het geheel veranderd: de L-vorm is getransformeerd tot een laagbouw met daar bovenop een vierkant volume. In dit volume is een spectaculair element gerealiseerd - een dertig meter hoog atrium - door een aanzienlijk deel uit de bestaande constructie te halen. Deze nieuwe compositie is voorzien van een vliesgevel met een opvallende groene print: een fotografische reproductie van een detail van Gaudis Sagrada Familia. De afbeelding staat symbool voor de onderwijzende functie van het gebouw: het proces is belangrijker dan het resultaat. De oude Scheikunde faculteit heeft zo van binnen en buiten een facelift gekregen, zonder dat zijn kracht - de hoofdstructuur - verloren is gegaan. Het bestaande is met respect benaderd, doordat de ingrepen afleesbaar en herleidbaar zijn en daar waar mogelijk is de robuuste betonconstructie in het zicht gelaten. Daarnaast is de diepe maat van de constructie en de verdiepingshoogte van 5,2 meter uitgebuit, wat heeft geresulteerd in fantastische open ruimten - van de grootse entree tot enorme ateliervloeren. De transformatie van het gebouw is hiermee een voorbeeld voor afgestudeerde, huidige en toekomstige Bouwkunde studenten.

projectteam Bert Dirrix, Rob Meurders, Remi Leunissen, Iwan Westerveen, Harold Aspers, Timo Keulen, Jeroen van de Ven, Henk Korteweg, Marco Vlemmix, Henk Knipscheer opdracHtgever TU/e Vastgoed adviseurs Advies- en Ingenieursbureau voor bouwconstructies van de Laar bv, Ingenieursburo Linssen bv, Royal Haskoning, TGM Technisch Gevelbouw Management, Peutz bv, Aronsohn Management raadgevende ingenieurs bv aannemer Bouwcombinatie Van Straten Bouw - HBG vof interieurarcHitecten Bert Dirrix, Rob Meurders, Remco Mulder kunstenaar Arthur Bagen gevelprint

40

41

van eMBden S.J. van Embden (1904-2000) was n van de voorstanders van het Nieuwe Bouwen als motor van de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog. In het begin van zijn loopbaan als architect werkte hij bij de gemeente Rotterdam bijvoorbeeld mee aan de Lijnbaan, ontworpen door Van der Broek en Bakema. Later was hij n van de oprichters van OD 205, toentertijd een invloedrijk bureau dat onder andere verantwoordelijk was voor de masterplannen van de TU Eindhoven en de TU Twente. Binnen de Nederlandse architectuurwereld verkreeg hij een steeds prominentere plek, getuige het feit dat hij bij verschillende gemeenten stedenbouwkundig adviseur werd.

42

43

44

45

KetelhuIs ceres

onderwIjs/KantoorgeBouw

ketelHuis ceres is n van de meest kenmerkende gebouwen van de tu eindHoven. Het beHoort tot de eerste generatie bouwwerken op Het campusterrein en Het staat symbool voor de tu als centrum van tecHniek. door de tecHniscHe vooruitgang is ecHter zijn oorspronkelijke functie als leverancier van Heet water voor de verwarming van de universiteit komen te vervallen. nu wordt Het ketelHuis omgebouwd tot representatief onderkomen voor Het onderzoeks-instituut icms (institute for complex molecular systems). Het instituut geniet internationale faam dankzij Het onderzoek naar de werking van moleculaire zelforganisatie, Ht kenmerk van Het leven.
46

KleIn In oMvang groot In KaraKter

47

onderwIjs/KantoorgeBouw

KetelhuIs ceres

De nieuwe functie als kantoor en onderwijsgebouw conflicteert met het gesloten karakter van het pand, dat aan alle kanten is opgetrokken uit een zwarte baksteen. In verband met genoeg daglichttoetreding wordt n gevel vervangen door een zwarte glazen pui met diepe zwarte kozijnen die relatief dichtbij elkaar zijn geplaatst. Hierdoor gaan de kozijnen als een soort lamellen werken, zodat het vlak zich als het ware sluit voor voorbijgangers. Van binnen is het ketelhuis opgedeeld in vier zones die voortkomen uit het grid van de kolommen. De eerste zone ligt aan de nieuwe gevel en vervult een representatieve functie. De tweede zone is de foyerstraat vanwege de opgetilde lichtstraat die zich erboven bevindt. De achterste twee zones worden gebruikt voor de laboratoria functies. Een nieuw en beeldbepalend element is een grote trap die leidt naar de eerste verdieping en tevens de trafo van de rest isoleert. De dialoog tussen oud en nieuw wordt hier gekenmerkt door een groot respect voor de oorspronkelijke architectuur. De grootste ingreep is het vervangen van de zwarte bakstenen gevel door een glazen pui, maar door de lamellenwerking van de kozijnen komt het vlak gesloten over refererend naar de oude muur. Verder zijn alle nieuwe invullingen los van het casco gedetailleerd. Enerzijds zijn hierdoor de toevoegingen goed zichtbaar en anderzijds staan ze letterlijk los, zodat ze relatief gemakkelijk kunnen worden verwijderd. Doordat de architectonische kwaliteit is gewaarborgd, blijft het Ketelhuis Ceres - ondanks zijn schaal - n van de gezichtsbepalende bouwwerken op het TU/e-terrein.

projectteam Bert Dirrix, Rob Meurders, Tom Kuipers, Wendy Matthijssen, Andre Wijnhoven, Coen de Swart opdracHtgever Dienst Huisvesting TU/e adviseurs Aronsohn Constructies raadgevende ingenieurs bv, Deerns Raadgevende Ingenieurs bv, Schrevens Bouwkosten Advies-Buro bv, Urban Fabric aannemer Hurks bouw zuid bv start bouw september 2011

48

49

50

51

52

53

Het concept van t karregat is dat zicH onder n dak verscHillende belangrijke voorzieningen voor de acHterliggende woonwijk bevinden, zoals een basisscHool, een bibliotHeek en een supermarkt. dankzij de stalen parapluconstructie die Het dak draagt, ontstond een open plattegrond om de samenwerking tussen de functies te bevorderen.

MultIfunctIoneel centruM

t Karregat

oude Idealen opnIeuw vorMgegeven

54

55

t Karregat

MultIfunctIoneel centruM

Helaas bleek dit niet te werken; de functies verschilden te veel om zich in dezelfde open ruimte te bevinden. Diverse aanpassingen maakten dat de kracht van het ontwerp van Frank van Klingeren - de oorspronkelijke dakconstructie en de stalen paraplus - onzichtbaar is geworden. De herontwikkeling van t Karregat gaat wederom uit van deze kracht, al is de indeling anders georganiseerd. In het nieuwe ontwerp worden de paraplus ingepakt met translucent materiaal, zodat de achterliggende stalen constructie nog steeds zichtbaar is. Hierdoor kan het licht diep in het gebouw komen en tegelijkertijd worden stofoverlast en klimatologische problemen voorkomen. Door het realiseren van een nieuwe (deels) transparante glazen gevel, wordt de karakteristieke dakconstructie weer goed zichtbaar en het concept van meerdere functies onder n dak in ere hersteld. Middenin het gebouw komt een flexibele kern met daarin de buurtontmoeting, de gymzaal, een evenementenhal en een nieuwe patio voor meer daglichttoetreding. Hier omheen worden de andere functies georganiseerd. Dit maakt van de kern een multifunctionele zone die bijna alle gebruikers doorkruisen. Op deze manier worden de oude idealen van ontmoeten en samenwerken op een nieuwe manier gefaciliteerd, zodat het complex straks wel functioneert zoals al jaren geleden de bedoeling was.

functies t karregat Brede school bestaande uit een basisschool, buitenschoolse opvang, kinderdagverblijf en peuterspeelzaal, gymzaal, bibliotheek, evenementenhal, buurt ontmoetingsruimte, commercile functies projectteam i.s.m. architectenienien Paul Diederen, Thijs Kieboom, Marco de Groot, Paul Muselaers, Arie van Rangelrooy (architectenIenIen), Frans Benjamins (architectenIenIen), Philemon Henselmans (architectenIenIen), Martijn Wilms (architectenIenIen) opdracHtgever Gemeente Eindhoven sector Grond & Vastgoed. adviseurs ABT bv, Nobel advies bv, TGM Engineering, Franken projectmanagement bv, Van Hooft Adviesburo bv, Suzanne Fischer start bouw januari 2012

56

57

van KlIngeren De naoorlogse architect F. van Klingeren (1919-1999) heeft vooral naamsbekendheid verkregen met de realisatie van de Meerpaal in Dronten en t Karregat in Eindhoven. Zijn architectuur kenmerkt zich het beste door de afwezigheid ervan ingegeven door zijn maatschappelijke engagement. Want de kolossale betonstalenconstructies die in veel ontwerpen terug komen, zag hij als de basis waarop het gebouw en de mens zich konden ontwikkelen. Hij beschouwde zijn gebouwen na oplevering dan ook niet als af en onaantastbaar, maar als een object dat onderhevig is aan permanente verandering onder invloed van de gebruikers.

58

59

bestaande situatie

nieuwe situatie

60

61

herBesteMMIng dIederendIrrIx overzIcht

voortgezet onderwijs

caf / restaurant

Hoger onderwijs

geBouw ggd dewittedame dewittedame / licHtplein galerie marzee de licHttoren vertigo paduakerk e-Hoog meelfabriek pakHuis de zwijger nre tecHniscHe dienst de Hangar drie Hoefijzers zuid daf museum scHellensmonument scHellens arcHief de zeeland strijp r vdma pHilips museum brouwHuis akkerstraat ptt gebouw anton belastingkantoor ketelHuis ceres veemgebouw nedinsco t karregat kvl campus ise

typologIe oud

plaats

locatIe

Bouwjaar

ontwerp opleverIng

stedenBouw

opp (ha)

archItectuur

Bvo (M2)

nIeuwe functIe

zorginstelling fabriek pakhuis fabriek onderwijs kerk onderwijs fabriek pakhuis kantoor hangar fabriek fabriek fabriek museum brouwerij bassisschool postkantoor fabriek kantoor ketelhuis fabriek fabriek multifunctioneel centrum kazerne

Eindhoven Eindhoven Eindhoven Nijmegen Eindhoven Eindhoven Tilburg Eindhoven Leiden Amsterdam Eindhoven Eindhoven Eindhoven Breda Eindhoven Eindhoven Eindhoven Amsterdam Bergen op Zoom Eindhoven Eindhoven Eindhoven Breda Eindhoven Venlo Eindhoven Utrecht Eindhoven Eindhoven Venlo Eindhoven Oisterwijk Eindhoven

Centrum Centrum Centrum Waalkade Centrum TU/e Oud-Noord TU/e Centrum Oostelijke Handelsk. NRE-terrein Centrum Meerhoven Drie Hoefijzers Zuid NRE-terrein Schellensterrein Schellensterrein Oud-Zuid Geertruidapolder Strijp R Centrum Centrum Drie Hoefijzers Zuid Gestel Centrum Strijp S Noord TU/e Strijp S Maaswaard Tongelre KVL terrein Landelijk Strijp

1955 1931 1910 1921 1961 1911 1957 1883 1934 1971 1952 1884 1926 1891 1888 1887 1930 1934 1929 1981 1957 1942 1929 1973 1938

1991 1994 1994 1997 1998 1999 1999 2002 2002 2004 2004 2004 2004 2005 2006 2007 2007 2007 2007 2007 2007 2008 2008 2008 2008 2009 2009 2009 2010 2010 2010 2010 2010 x 11 x x 20,0 1,7 x x 1,1 4,0 2009 x 7,0 x 7,0 2002 1998 1998 1998 x 0,6

x x x x x x x x x x x x x

9.000 37.000 980 30.000 24.000 3.500 18.000 16.000 4.600

x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x

23.400 8.600 1.400 2.800

5.500

x x x x x x x x x x x

2.000 7.000 7.000 8.200 20.300 11.000 2.100 38.300 8.000 7.300 18.700

In saMenwerKIng Met arcHitecten|en|en t Karregat, Technische Dienst buro lubbers 3H Zuid, Strijp R, Nedinsco, Campus ISE, gebouw Anton, VDMA vrencken Hoen arcHitecten gebouw Anton

fase gerealiseerd in uitvoering studie prijsvraag ontwerp

62

63

openbare ruimte

kunst / cultuur

basisonderwijs

buurtcentrum

parkeren

kantoor

wonen

retail

sport

Hotel

zorg

colofon
diederendirrix arcHitecten Dommelstraat 11 5611 CJ Eindhoven T 040 2606740 info@diederendirrix.nl www.diederendirrix.nl redactie Theo Hauben, Jessica Sibbing tekst Merel Pit vormgeving vanRixtelvanderPut ontwerpers, Eindhoven drukwerk Lecturis, Eindhoven

fotoverantwoording
artHur bagen voorzijde omslag, p. 6/7, p. 8/9, p. 10/11, p. 13, p. 37 ro, p.42 lo, p.42 ro constantin meyer p. 38/39, p. 43, p.44, p.45 remco mulder p. 42 lb jeroen muscH p. 12 (Kunstenaar: Peter Struycken, opdrachtgever: Gemeente Eindhoven, courtesy Kunst en Bedrijf bv) norbert van onna p. 14/15, p. 22/23, p. 30/31, p. 32/33, p. 34 b, p. 34 ro, p.35, p. 36, p. 37 b, p. 37 lo, achterzijde omslag bart van overbeeke in opdracht van TU/e p. 48/49, p. 65 rob stork p. 42 rb aviodrome lucHtfotografie lelystad p. 26 lb nai rotterdam ODEE: p. 48 b, p.49 lb, p.49 rb / KLIN: p. 54/55 / KLIN_n1: p. 56/57 / KLIN_ph25: p.58 lo / KLIN_ph32: p.58 ro pHilips company arcHives p. 24 b, p. 25 rb, p. 26 rb regionaal HistoriscH centrum eindHoven p. 34 lo sticHting eindHoven in beeld p. 8 b tu/e p. 46/47 vrencken Hoen arcHitecten renderingen p. 24/25, p. 26/27, p. 28/29

copyright 2011 diederendirrix niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

deze publicatie kwam mede tot stand door financile ondersteuning van:

64