Weronika Kita, filologia słowiańska, I rok

Kobieta grzeszna a kobieta święta – realizacja modelów w starobułgarskich

tekstach beletrystycznych

W starobułgarskich tekstach beletrystycznych pojawiają się dwie kontrastujące postaci

kobiety: grzeszna i święta. Literatura tego okresu miała za cel moralizację i przedstawienie
czytelnikowi, jak działa świat. Ostrzegała przed grzechem i zachęcała do cnotliwego życia.
Jak to przedstawiało się w praktyce? Odpowiedź na to pytanie znajduje się w tekstach z
epoki.
Beletrystka starobułgarska była przede wszystkim tekstami przekładowymi.
Tematycznie była podzielona na trzy kręgi – średniowieczny, orientalny oraz antyczny.
Każdy z nich wyróżnia się sposobem opowiadania historii oraz ich źródłem oraz przedstawia
kobiety w nieco innym świetle.
W kręgu antycznym są historie znane nam z tradycji starożytnej Grecji. Były one
tłumaczone i osadzone w realiach bułgarskich oraz prezentowały wartości chrześcijańskie.
Przykładem może być „Aleksandreia”, opowiadająca losy Aleksandra Macedońskiego oraz
„Opowieść trojańska”, będąca parafrazą eposów Homera. W tej drugiej opowieści
odnajdujemy model kobiet grzesznych. Za przykład kobiet grzesznych mogą służyć trzy
nimfy proroczyce – Junona, Palada, Wenera, znane nam z mitologii greckiej jako boginie –
oraz przede wszystkkim królowa Grecji Helena. Ich grzech polega na przywiązaniu do
powabności, skupienie na cielesności. Znajdują one jabłko dedykowane dla najpiękniejszej,
co rodzi między nimi spór, której z nich ów owoc się należy. W literaturze starobułgarskiej
częstym motywem jest grzech prowadzący do następnego grzechu – tak dzieje się też i tutaj.
Za przyznanie jabłka Wenerze, Parys w nagrodę ma dostać Helenę, najpowabniejszą z
niewiast oraz żonę króla greckiego Menelosa. Porywa ją, co oczywiście prowadzi do rozlewu
krwi między Troją, a Grecją oraz śmierci wielu ludzi. Literatura starobułgarska rozdziela
terminy „piękno” i „powabność”. „Piękno” jest przymiotem duszy, mądrością, czystością i
umiłowaniem Boga. Jest równoznaczne z wiecznością i doskonałością, symetrią. Z kolei
„powabność” odnosi się do atrakcyjności fizycznej. Jest pociągająca, lecz zgubna, bo odnosi
się do tego, co śmiertelne i ulotne; w efekcie prowadzi do grzechu. Zachwyt nad powabnością
i chęć bycia najpiękniejszą jest więc nie tylko aktem pychy, ale także zalążkiem zła.
Potwierdzają to słowa Wenery, która twierdzi, że wojna rozpoczęła się przez Helenę, jej
powabność i zdradę małżonka. Kobieta więc jest w tym kręgu przedstawiona jako źródło
grzechu, jego powód.
Opowieści kręgu dalekowschodniego mają charakter przypowieści, czyli ich głównym
zadaniem jest przekazanie czytelnikowi wiedzy o życiu. Są wyraźnie sztuczne, ale na tyle
realne, by średniowieczny Bułgar mógł przypuszczać, że podobne zdarzenie może mieć
miejsce w rzeczywistości. Są więc idealnym źródłem modeli i wzorców propagowanych w
literaturze tego okresu.
„Opowieść o Ezopie” jest historią niewolnika Ezopa, urodzonego z
niepełnosprawnością, ale za to obdarzonego niezwykłą mądrością. Zostaje on kupiony przez
wielmoża imieniem Ksant. Jego małżonka jest ukazana jako przykład kobiety grzesznej.
Przykładem grzesznego zachowania jest uciekanie do matki wtedy, gdy mąż ją karał. Według
ówczesnego systemu wartości było to niedopuszczalne. Kobieta powinna być uległa
patriarsze nawet w takiej sytuacji.
Jeszcze bardziej wyraziste wzorce można odnaleźć w przypowieściach z cyklu
zatytułowanego „Barlaam i Jozafat”. Z „Przypowieści o sile wdzięków niewieścich” mnich
średniowieczny mógł dowiedzieć się, że kobiety same kuszą do grzechu nieczystości
fizycznej. Opowiada ona o synu królewskim, który przez dwanaście lat swojego życia nie
mógł oglądać świata ze względu na swoją kondycję zdrowotną. Gdy w końcu mógł to zrobić,
ktoś musiał mu wszystko przedstawić. Padło na sługę, który, zapytany o to, jak nazywają się
niewiasty, odparł w żarcie: „biesy, co mamią ludzi” . Przywodzi do na myśl Księgę Rodzaju.
Adam, pierwszy człowiek, nazywając zwierzęta powołuje je do życia, istnienia. Tak też sługa
królewski, przekonując królewicza, że kobiety to biesy, zwraca uwagę na istotną dla
współczesnego tekstowi czytelnika sprawę – niewiasty są niebezpieczne, są prowodyrkami
grzechu. Ten stan rzeczy mógł być wyjaśniony tym, że kobiety, jako potomkinie Ewy,
wykonawczyni grzechu pierworodnego, są tym obciążone od urodzenia. Ściągało to również
odpowiedzialność z mężczyzn. Była to swojego rodzaju propaganda, działająca na tej samej
zasadzie, co król przekonujący, że przegrał bitwę nie przez własny błąd, a przez siłę armii
przeciwnika. Natomiast seks w tamtej kulturze był tematem tabu zepchniętym na margines.
Pojawiał się tylko właśnie jako grzech, stąd zazwyczaj kobieta grzeszna to ta, która jest
aktywna seksualnie.
Średniowieczny krąg tematyczny beletrystyki był oryginalnie bułgarski. Opowiadał
historie inspirowane historią tego państwa. Przykładem tekstu z tego kręgu przedstawiającego
model kobiety świętej może być „Bułgarska carewna Persika”. Jak widać w tytule, opowiada
historię Persiki, córki bułgarskiego cara Michała i Aleksandry, uosobienia cnoty i piękna.
Właśnie z tego powodu car mógł wyjść za swoją małżonkę – dla dobra ludu musiał wziąć
ślub, jednak z racji swojego piękna i mądrości, musiał znaleźć kobietę, która mu w tym
dorówna. Carewna odziedzicza po matce te przymioty, wzoruje się na niej. Gdy Aleksandra
umiera, jej macochą zostaje Łucja, która w przeciwieństwie do tytułowej bohaterki jest tylko
powabna. Jak wcześniej zostało wspomniane, według literatury starobułgarskiej, piękno nie
było równe powabności. Różnica leżała w tym, że piękno było doskonałe, jednoznaczne z
sofią, wiecznością – odnosiło się więc do Boga i mądrości. Powabność natomiast była cechą
czysto fizyczną i nie mogła konkurować z pięknem. Z tego powodu powabna Łucja czuje
zazdrość o piękno Persiki – sama przestaje być piękna, gdyż od tego momentu skalana jest
grzechem. Na jej rozkaz carewna zostaje okaleczona, a więc odarta z powabności. Jej piękno
jednak zostaje nienaruszone, gdyż Persika, jako kobieta święta, reprezentuje ideał cnoty,
skromności i oddania Bogu. Jest uosobieniem ideału kobiecego, charakteryzującego się
pięknem, lecz nie powabnością. Ostatecznie Persika otrzymuje szczęśliwe zakończenie, a
Łucji zostaje okrutna śmierć. Jak zazwyczaj w literaturze tej epoki, ma to być wyraźną nauką
dla czytelnika – grzech jest niebezpieczny i zostanie ukarany. Z tego powodu zakończenie
tekstu musi być zamknięte. "Bułgarska carewna Persika" ukazuje kobiety święte jako wzór do
naśladowania. Persika jest przedstawiana jako postać, która utrzymuje swoje wartości i cnoty,
nawet w obliczu trudności i niesprawiedliwości. Tekst ten podkreśla wartość czystości
seksualnej i wierności religijnej jako cechy, które powinny być cenione u kobiet. Kobieta
święta ma wyraźnie określoną rolę.
Kontrastujący model przedstawia "Szynkareczka Teofano" . Schemat jest bardzo
podobny do „Bułgarskiej carewny Persiki” – piękny władca na prośby swojego ludu szuka
równie pięknej władczyni. Teofano jest powabna i z początku piękna, gdyż jako dziewica
posiada „cielo mudrie”, czyli pełną mądrość czystości seksualnej. Cesarz postanawia żyć we
wstrzemięźliwości, u szynkareczki natomiast pojawia się ochota na seks. Równoznaczne jest
to ze schyłkiem jej cnoty. Gdy otrzymuje odmowę ze strony małżonka, zdradza go, a
następnie wraz ze swoim kochankiem zabija go, co prowadzi do kolejnych zabójstw.
Obrazuje to czytelnikowi, że grzech zawsze prowadzi do następnego grzechu. W końcu
zbronie wychodzą na jaw i, jak w poprzednim tekście, grzeszna kobieta zostaje ukarana, a
piękni bohaterowie otrzymują nagrodę, gdyż zostali pomszczeni. "Szynkareczka Teofano"
prezentuje typową narrację moralizatorską, w której grzeszna kobieta jest ukazywana jako
antyprzykład do naśladowania.
Model kobiety grzesznej przedstawiony jest także w pateryku (krótkim opowiadaniu
pouczającym, skupiającym się na pojedynczych wydarzeniach z życia mnichów) „O
niewieście, która dla pewnego mnicha zabiła męża i synów”. Owa niewiasta grzeszyła z
pustelnikiem z sąsiedztwa, za co była karana przez męża. By uniknąć kary i móc dalej
cudzołożyć z mnichem, zobowiązała się zabić dla niego, najpierw małżonka, a następnie
synów. Jest to kolejny w literaturze starobułgarskiej przykład ukazania tego, że grzech
pociąga za sobą kolejny grzech. Ostatecznie najmłodszy syn wyciąga z niej prawdę na temat
jej cudzołóstwa i oddaje ją i jej kochanka w ręce księcia Amira, który sprowadza na nich
okrutną śmierć. Jak zwykle w literaturze tej epoki, grzech zostaje ukarany, a czytelnik jest
ostrzeżony przed jego konsekwencjami.
W innym pateryku, „O narzędniku niewolnic, Sergiuszu”, są z kolei przykłady kobiet
świętych. Tytułowy narzędnik dostał rozkaz, by wydać plugawemu księciu mniszki, które
całe życie spędziły w monasterze. Nie chciał, by ich trwanie w czystości poszło na marne,
uratował je więc podstępem i wydał księciu nierządnice przebrane za mniszki. Po odbyciu
swojej pracy, ujrzały prawdziwe mniszki i same postanowiły oddać się modlitwie i Bogu. Jest
to ewenement w literaturze starobułarskiej. Rzadko zdarzało się, by jakaś postać nawracała
się, świętość raczej była czymś, z czym się już rodziło. Można przypuszczać, że skłoniło je do
tego piękno „świętych dziewic”, jak określane są w tekście mniszki. Kolejny raz literatura
średniowiecznej Bułgarii kładzie nacisk na czystość seksualną i życie we wstrzemięźliwości.
W beletrystyce kręgu średniowiecznego odnajdujemy więc dużo wyrazistych
przykładów kobiet świętych. Wydaje się, że jest ich więcej, niż w dwóch pozostałych
kręgach, a przynajmniej są one bardziej uwypuklone, nie da się ich pominąć przy lekturze.
Kobieta święta ma zachować czyst bla. Jest niedoścignionym wzorem do
naśladowania, pokazuje słuszną – według ówczesnej moralności – drogę dla kobiet.
Natomiast kobieta grzeszna przedstawiana jest jako antywzór. Jej postać jest zawsze źródłem
zła i grzechu w przedstawianej opowieści. Postaci niemal zawsze są zero-jedynkowe, albo
dobre, albo złe – mają albo służyć za drogowskaz, albo za przestrogę.