ÑAÏI CÖÔNG VI NAÁM Y HOÏC

(medical mycology)

BS. Hoaøng Thuyù Haèng

hoangthuyhang@pnt.edu.vn
 MUÏC TIEÂU HOÏC TAÄP
1. Phaân bieät vi naám hoaïi sinh - kyù sinh, vi naám haït men -
sôïi tô.
2. Trình baøy caùc ñaëc ñieåm sinh hoïc, ñaëc ñieåm dòch teã cuûa
vi naám.
3. Neâu caùc vai troø cuûa vi naám trong y hoïc.
4. Trình baøy caùc ñöôøng xaâm nhaäp vaøo cô theå ngöôøi cuûa vi
naám vaø caùc yeáu toá thuaän lôïi cuûa beänh vi naám.
5. Trình baøy ñöôïc ñònh nghóa caùc tình traïng dò öùng, ngoä
ñoäc caáp vaø ngoä ñoäc maõn do vi naám.
6. Trình baøy caùc bieåu hieän laâm saøng cuûa beänh dò öùng do vi
naám.
7. Neâu bieän phaùp phoøng ngöøa ngoä ñoäc do vi naám.
NAÁM ?
5 giôùi (Whittaker, 1969):

Monera sinh vaät prokaryotes

Protoctista sinh vaät ñôn baøo eukaryotes
Plantae thöïc vaät
Animalia ñoäng vaät
Fungi naám
 ÑÒNH NGHÓA
Naám (fungi):
Sinh vaät coù vaùch teá baøo vaø nhaân thaät söï
Caáu taïo ñôn baøo hoaëc ña baøo
Khoâng coù dieäp luïc toá
Dinh döôõng theo caùch dò döôõng, nhôø heä thoáng
men phong phuù
Sinh saûn baèng caùch sinh baøo töû (spore)
Goàm:
ñaïi naám (naám quaû – mushroom)
vi naám (mould / yeast)
 ÑÒNH NGHÓA
Naám y hoïc (medical mycology):
Moân hoïc nghieân cöùu veà
moái lieân quan
Naám gaây beänh Söùc khoeû con ngöôøi

Beänh hoïc do naám (mycosis):

Ngoä ñoäc do nhieãm ñoäc toá cuûa ñaïi naám vaø vi
naám
Dò öùng do vi naám
Nhieãm truøng vi naám
 Hình theå vi naám
1. Daïng teá baøo haït men
Teá baøo troøn / baàu duïc / hôi daøi, 5-10µm, caáu truùc
ñôn baøo
Sinh saûn:
Naûy buùp → taùch thaønh teá baøo rieâng
Buùp keùo daøi, naûy theâm buùp môùi vôùi tieán trieån
töông töï → sôïi tô naám giaû (pseudohyphae)
 Hình theå vi naám
1. Daïng teá baøo haït men (tt)
Caáy treân moâi tröôøng → khuùm (colony) # khuùm vi
truøng:
khuùm troøn, beà maët nhaün, coù theå coù maøu saéc,
khoâng bao giôø lôùn nhö khuùm naám sôïi
 Hình theå vi naám

2. Daïng sôïi tô naám:

Caáu taïo ña baøo

OÁng daøi, maûnh mai, 3-

10µm, phaân nhaùnh

Coù vaùch ngaên

Khoâng coù vaùch ngaên

(thoâng suoát)
 Hình theå vi naám

✓ Sôïi tô naám ñan keát chaèng chòt

→ theå tô naám (mycelium)
✓ Theå tô naám naèm treân moâi
Colony tröôøng caáy (töï nhieân/nhaân taïo)
→ khuùm naám (colony)
 Hình theå vi naám
2. Daïng sôïi tô naám (tt)
Khuùm naám kích thöôùc lôùn, beà maët mòn nhö boâng
Hình theå vi naám
Caáu taïo TEÁ BAØO NAÁM
 SÖÏ SINH SAÛN
Giuùp vi naám toàn taïi vaø phaùt taùn
Kieåu sinh saûn & caáu truùc sinh saûn → yeáu toá ñònh
danh vi naám
2 hình thöùc sinh saûn: voâ tính & höõu tính → baøo töû
1. Sinh saûn höõu tính:
Vi naám haït men: 2 teá baøo haït men phoái hôïp vôùi
nhau taïo thaønh tuùi baøo töû (ascus) beân trong chöùa
caùc baøo töû tuùi (ascospore)
Vi naám sôïi tô: 2 teá baøo sôïi naám keát hôïp → baøo
töû. Vd: baøo töû ñaûm, baøo töû tieáp hôïp, baøo töû tuùi
 SÖÏ SINH SAÛN
2. Sinh saûn voâ tính:
Vi naám haït men: naûy buùp (blastospore). Vd:
Candida spp.
Vi naám sôïi tô: sinh baøo töû töø
Sôïi tô naám chìm
– Ñöùt ra thaønh nhieàu baøo töû ñoát
(arthrospore). Vd: Trichophyton spp,
Epidermophyton spp, Microsporum spp,…
– Baøo töû bao daøy (chlamydospore).
Baøo ñaøi (conidiophore):
– nhaùnh cuûa sôïi naám nhoâ leân khoâng khí →
sinh baøo töû (conidium) (= baøo töû ñính)
YEÁU TOÁ ÑÒNH DANH
Epidermophyton sp. Aspergillus sp.

Penicillium sp. Sporothrix schenckii

 PHAÂN LOAÏI VI NAÁM
Vi naám coù vai troø y hoïc chuû yeáu naèm trong 4 ngaønh:
Zygomycota (naám Taûo / naám Tieáp hôïp)
Ascomycota (naám Tuùi)
Basidiomycota (naám Ñaûm)
Fungi Imperfecti (naám Baát toaøn): khoâng tìm thaáy
söï sinh saûn höõu tính
➔ Döïa vaøo phöông thöùc sinh saûn höõu tính
 SÖÏ PHAÂN BOÁ VI NAÁM
Ña soá vi naám phaân boá roäng raõi khaép moïi nôi treân theá
giôùi.
Moät soá loaøi toàn taïi khu truù:
Penicillium marneffei ôû Ñoâng Nam AÙ
Histoplasma spp. ôûû Chaâu Phi, Chaâu Myõ…
Ña soá soáng hoaïi sinh, moät soá ít kyù sinh treân cô theå
sinh vaät soáng
Öôùc tính #1.500.000 loaøi vi naám, #400 loaøi gaây beänh
cho ngöôøi vaø thuù.
Baøo töû vi naám phaùt taùn nhôø gioù, nöôùc, phaân caùc loaøi
chim, gaëm nhaám… → ñi raát xa
 SÖÏ PHAÂN BOÁ VI NAÁM
1. Traïng thaùi hoaïi sinh:
Toàn taïi trong töï nhieân (ñaát, nöôùc, voû caây, laù caây…)
/ sinh vaät soáng (ngöôøi, thuù)
Vi naám ngoaïi hoaïi sinh (exosaprophytes):
moâi tröôøng beân ngoaøi, chaát höõu cô/ñaát, nöôùc,
SV cheát
Vi naám thöôïng hoaïi sinh (episaprophytes):
soáng treân beà maët cô theå, duøng caùc chaát caën
baõ (vaûy da, moà hoâi…)
Vi naám noäi hoaïi sinh (endosaprophytes):
soáng trong cô theå SV soáng, söû duïng chaát thaûi
trong phaân, nöôùc tieåu, dòch aâm ñaïo…
 SÖÏ PHAÂN BOÁ VI NAÁM
2. Traïng thaùi kyù sinh:
Kyù sinh thöôøng xuyeân treân ngöôøi (anthropophile) /
thuù (zoophile)
Chuû yeáu soáng hoaïi sinh, chæ kyù sinh khi coù ñieàu
kieän thuaän lôïi. Vd: Candida spp, Aspergillus spp…
 ÑAËC ÑIEÅM SINH THAÙI
Nhieät ñoä:
Phaàn lôùn phaùt trieån trong daûi nhieät 15 – 35oC, toái
öu trong nuoâi caáy naám laø 25 – 35oC.
Ñoä aåm:
Phaùt trieån maïnh khi ñoä aåm khoâng khí cao >70%.
pH:
Coù theå phaùt trieån trong daûi pH roäng (1- 9), nhöng
naám thöôøng öa acid, ôû pH 4 – 6 coù theå loaïi haún vi
khuaån ra khoûi moâi tröôøng caáy.
 ÑAËC TÍNH NUOÂI CAÁY
1. Moâi tröôøng nuoâi caáy: ñôn giaûn (carbon hydrate,
ñaïm höõu cô hoaëc voâ cô, muoái khoaùng, nöôùc)
Moâi tröôøng cô baûn phaân laäp vi naám
SABOURAUD DEXTROSE AGAR (SDA)
(1% pepton, 2% glucose)

2. Nhieät ñoä uû:

Toác ñoä moïc
Vi naám
20 – 25oC 35 – 37oC
Hoaïi sinh Nhanh Chaäm
Kyù sinh Chaäm Nhanh
 ÑAËC TÍNH NUOÂI CAÁY
3. Toác ñoä moïc:
Vi khuaån >> vi naám ➔ theâm khaùng sinh vaøo moâi
tröôøng caáy (Chloramphenicol, Penicillin, Gentamycine)
VN hoaïi sinh >> VN kyù sinh ➔ theâm khaùng naám
Cycloheximide (Actidion)
4. Hieän töôïng nhò ñoä (diphasism) / löôõng hình
(dimorphism)
Daïng haït men:
cô theå kyù chuû / m.tr caáy giaøu dinh döôõng / uû 37oC
Daïng sôïi tô naám:
moâi tröôøng caáy ngheøo chaát dinh döôõng / uû 25oC
Vd: Penicillium marneffei, Histoplasma capsulatum,
Sporothrix schenckii… → GAÂY BEÄNH
 ÑAËC TÍNH NUOÂI CAÁY
5. Hieän töôïng bieán hình (pleomorphism):
Maát khaû naêng sinh baøo töû, khuùm naám chæ coøn laïi
theå tô naám
Ñeå laâu / caáy chuyeån nhieàu laàn ñeå giöõ chuûng
Vd: Epidermophyton floccosum, Microsporum
canis,…
 VAI TROØ CUÛA VI NAÁM
Trong noâng nghieäp
Trong coâng nghieäp thöïc phaåm
Söû duïng hoaït tính men cuûa vi naám:
Coâng nghieäp saûn xuaát röôïu bia, baùnh mì,
töông, phoâ maùt
Ly trích protein → thòt nhaân taïo
Trong thuù y hoïc
Trong y hoïc
VAI TROØ 1. Saûn xuaát khaùng sinh

Y HOÏC 2. Gaây beänh cho ngöôøi

 Saûn xuaát khaùng sinh
Haàu heát khaùng sinh ñeàu coù nguoàn goác töø vi naám
NAÊM
KHAÙNG SINH VI NAÁM
KHAÙM PHAÙ
Amphotericin B Streptomyces nodosus 1956
Cephalosporin Cephalosporium sp. 1948
Chloramphenicol Streptomyces venezuelae 1947
Chlortetracycline Streptomyces aureofaciens 1948
Cycloserine Streptomyces orchidacus 1955
Erythromycine Streptomyces erythreus 1952
Gentamycine Micromonospora purpurea 1962
Griseofulvin Penicillium griseofulvum 1939
Kanamycin Streptomyces kanamyceticus 1957
Lincomycin Streptomyces lincolnensis 1960
Neomycin Streptomyces fradiae 1949
Novobiocin Streptomyces spheroides 1954
Nystatin Streptomyces noursei 1950
Oxytetracycline Streptomyces rimosus 1950
Paromomycin Streptomyces rimosus 1959
Penicillin F Penicillium notatum 1929
Penicillin G Penicillium chrysogenum 1929
Ristocetin Nocardia lurida 1957
Streptomycin Streptomyces griseus 1944
Tetracycline Streptomyces aureofaciens 1953
Vancomycin Streptomyces orientalis 1956
 Gaây beänh cho ngöôøi
Nhieãm ñoäc toá cuûa naám
Dò öùng (allergy)
Ngoä ñoäc caáp (mycetismus)
Ngoä ñoäc maïn (mycotoxicosis)
Beänh vi naám (mycosis): 2 nhoùm
Beänh naám noâng: khu truù lôùp söøng thöôïng bì
Beänh naám saâu: xaâm laán moâ döôùi da vaø caùc cô
quan noäi taïng
 Gaây beänh cho ngöôøi

Beänh naám noâng Beänh naám saâu

Lang ben Beänh do Aspergillius spp.

Tröùng toùc ñen
Vieâm oáng tai ngoaøi do vi naám
Vieâm giaùc maïc do vi naám
Beänh do vi naám ngoaøi da
Beänh do Candida spp.
Beänh do C. neoformans
Beänh do S. schenckii
Beänh do P. marneffei
Beänh do H. capsulatum
Phöông thöùc xaâm nhaäp:
Töø beân ngoaøi:
Ñöôøng hoâ haáp (Aspergillus, Histoplasma,
Cryptococcus...)
Qua da (böôùu naám, Sporothrix schenckii…)
Töø vi naám noäi sinh (Candida,…):
gaëp ñieàu kieän thuaän lôïi → gaây beänh
AÙi löïc cuûa vi naám ñoái vôùi moâ cô quan: tuyø theo loaøi
 Beänh vi naám cô hoäi (opportunistic mycoses):

Khoâng theå xaâm nhaäp Yeáu toá daãn ñoä

Gaây beänh
Khoâng gaây beänh
Beänh naëng hôn
Gaây beänh nheï
 Yeáu toá thuaän lôïi

Yeáu toá gaây SGMD Yeáu toá thuaän lôïi khaùc

SINH LYÙ BEÄNH LYÙ ÑIEÀU TRÒ

Tuoåi taùc: suy d. döôõng corticoids daøi khaùng sinh,

• treû sô sinh tieåu ñöôøng ngaøy, thuoác öùc phaãu thuaät,
• treû sanh non nhieãm truøng: cheá mieãn dòch truyeàn dòch,
• ngöôøi giaø HIV, CMV, EB xaï trò choïc doø, ñaët
Hormone: beänh aùc tính: oáng thoâng,…
Coù thai, daäy lymphoma, chích xì ke
thì Hogkin, K caùc söï aåm öôùt
cô quan khaùc thöôøng xuyeân,…
…
 XEÙT NGHIEÄM CHAÅN ÑOAÙN
1. Soi tröïc tieáp: dd NaCl 0,9%, KOH, LPCB, möïc taøu…
2. Moâ beänh hoïc
3. Nuoâi caáy phaân laäp vi naám
4. Xeùt nghieäm mieãn dòch: ít coù giaù trò
5. Sinh hoïc phaân töû
6. …
 ÑIEÀU TRÒ
Thuoác khaùng naám hieän nay chuû yeáu taùc ñoäng vaøo:
ÖÙc cheá sinh toång hôïp ergosterol
ÖÙc cheá sinh toång hôïp glucan
Caùc nhoùm thuoác thöôøng söû duïng:
Nhoùm polyene: Amphotericin B
Griseofulvin
Nhoùm azoles: Ketoconazole, Itraconazole,
Fluconazole, Clotrimazole,…
Nhoùm allyamin: Terbinafin
CHÆ ÑIEÀU TRÒ KHI COÙ
XEÙT NGHIEÄM XAÙC ÑÒNH CHAÅN ÑOAÙN
 Phoøng choáng beänh vi naám
Giaûm nguoàn beänh:
Chaån ñoaùn sôùm, ñieàu trò trieät ñeå
Tieät khuaån ñoà duøng, xöû lyù chaát thaûi,…
Taêng cöôøng veä sinh ngaên caûn naám xaâm nhaäp vaøo
cô theå:
Veä sinh moâi tröôøng, nôi ôû, nôi laøm vieäc
Veä sinh da, giöõ cho da toaøn veïn
Haïn cheá caùc yeáu toá nguy cô:
Taêng cöôøng dinh döôõng & naâng cao söùc ñeà
khaùng cuûa cô theå,…
Ñieàu trò toát caùc beänh noäi khoa, haïn cheá khaùng
sinh, corticoid, phoøng nhieãm HIV/AIDS,…
BEÄNH DÒ ÖÙNG DO VI NAÁM
(Fungal allergy)
DÒ ÖÙNG DO VI NAÁM (FUNGAL ALLERGY)
Dò öùng ngoaøi da:
Bieåu hieän: toå ñóa, chaøm…
Dò öùng do hít baøo töû naám:
Bieåu hieän:
Nheï: chaûy nöôùc maét, nöôùc muõi, haét hôi
Naëng: khoù thôû daïng hen suyeãn → suy hoâ haáp
Cô cheá: phoùng thích histamin thoâng qua teá baøo
mast
DÒ ÖÙNG DO VI NAÁM (FUNGAL ALLERGY)
Thöôøng xuaát hieän theo muøa
Xaûy ra treân cô ñòa dò öùng
Ñieàu trò:
khaùng histamin
giaûi maãn caûm
NGOÄ ÑOÄC CAÁP DO NAÁM
(mycetismus)
 NGOÄ ÑOÄC CAÁP DO NAÁM
Laø tình traïng ngoä ñoäc thöùc aên do aên phaûi
Naám ñoäc
Naám aên ñöôïc, nhöng khoâng cheá bieán kyõ
Taàn suaát beänh:
Chaâu AÂu: taêng vaøo muøa xuaân
VN: thaáp; thöôøng ôû vuøng saâu, vuøng kinh teá môùi
Bieåu hieän laâm saøng:
Ña daïng → coù theå gaây töû vong
Thôøi gian uû beänh ngaén (trong voøng 2 giôø)
Thôøi gian uû beänh daøi (sau 6 giôø)
 NGOÄ ÑOÄC CAÁP DO VI NAÁM
Chaån ñoaùn:
Tieàn söû aên uoáng, xaùc ñònh thôøi gian uû beänh
Xaùc ñònh taùc nhaân:
Ñoäc toá trong daï daøy, maùu, nöôùc tieåu… baèng
caùc pp saéc kyù, phaûn öùng sinh hoaù…
Ñònh danh naám gaây ngoä ñoäc
Ñieàu trò:
Thôøi gian uû beänh ngaén: loaïi boû ñoäc toá baèng caùch
gaây noân oùi, thuoác xoå, thuït thaùo ruoät
Phaù huyû hoaëc trung hoaø ñoäc toá
Ñieàu trò trieäu chöùng vaø naâng ñôõ
NGOÄ ÑOÄC CAÁP DO
VI NAÁM
Phoøng ngöøa:
Khoâng aên naám laï
Naám aên ñöôïc:
ngaâm röûa kyõ, ñun
soâi hoaëc phôi khoâ;
khoâng uoáng bia
röôïu keøm theo
Khoâng aên naám bò
thoái röõa, oâi thiu
MOÄT SOÁ LOAØI NAÁM
ÑOÄC THÖÔØNG GAËP ÔÛ
VIEÄT NAM
NGOÄ ÑOÄC maïn DO NAÁM
(mycotoxicosis)
 NGOÄ ÑOÄC MAÏN DO VI NAÁM
Caùc loaïi naám moác phaùt trieån treân thöïc phaåm tieát ra
ngoaïi ñoäc toá vaø ngaám vaøo thöïc phaåm
→ Tieâu thuï thöïc phaåm moác thöôøng xuyeân → tích
luyõ trong cô theå → ngoä ñoäc maïn → roái loaïn beänh
lyù, gaây toån thöông khoâng theå ñaûo ngöôïc
 NGOÄ ÑOÄC MAÏN DO VI NAÁM
Caùc loaïi naám moác sinh ngoaïi ñoäc toá thöôøng gaëp:

Nguoàn thöïc
Vi naám Ñoäc toá Beänh
phaåm

Beänh giaûm
Fusarium Keâ, luùa mì, ñaïi
Sporofusarin baïch caàu
sporotrichioides maïch…
(A.T.A)

Caùc haït daàu:

Aspergillus
Aflatoxin ñaäu phoäng, Ung thö gan
flavus
meø…

Islanditoxin,
Penicillium
rugulosin, Gaïo Ung thö gan
islandicum
luteoskyrin
Phoøng beänh?
 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
1. Kyù sinh truøng y hoïc (2017), Giaùo trình Ñaïi hoïc, Boä
moân Kyù sinh Y hoïc, tröôøng Ñaïi hoïc Y khoa Phaïm
Ngoïc Thaïch

2. Kyù sinh truøng y hoïc (2010), Giaùo trình Ñaïi hoïc, Boä
moân Kyù sinh hoïc, Ñaïi hoïc Y Döôïc Tp. HCM

3. https://www.cdc.gov/fungal/about-fungal-
diseases.html