BÀI 2.

SỰ XÁC LẬP VÀ PHÁT TRIỂN CỦA CHỦ NGHĨA TƯ BẢN

KIẾN THỨC MỚI

1. Sự xác lập của chủ nghĩa tư bản ở châu Âu và Bắc Mỹ.

Câu hỏi: Trình bày sự xác lập của chủ nghĩa tư bản ở châu Âu và Bắc Mỹ.

Đáp án:

 Nửa sau thế kỉ XVII: Chủ nghĩa tư bản được xác lập ở Hà Lan, Anh.

 Từ thập kỉ 60 của thế kỉ XVIII, cuộc cách mạng công nghiệp bắt đầu từ Anh,
sau đó lan ra các nước Pháp, Đức,... => những chuyển biến to lớn về kinh tế
- xã hội.

 Cuối thế kỉ XVIII: Chủ nghĩa tư bản được mở rộng ra ngoài phạm vi châu
Âu (Bắc Mỹ) và xác lập ở Pháp.

 Trong thập kỉ 60 - 70 của thế kỉ XIX, các cuộc cách mạng tư sản tiếp diễn
dưới những hình thức khác nhau và giành được thắng lợi => Chủ nghĩa tư
bản được xác lập ở I-ta-li-a, Đức,...

2. Sự phát triển của chủ nghĩa tư bản

a. Chủ nghĩa đế quốc và quá trình mở rộng xâm lược thuộc địa

Câu hỏi: Trình bày quá trình mở rộng xâm lược thuộc địa của các nước đế quốc
phương Tây. Thuộc địa có vai trò như thế nào đối với các nước đế quốc.

Đáp án:

c. Xã hội

- Sự phát triển nhanh chóng của chủ nghĩa tư bản kéo theo nhu cầu ngày càng cao
về nguyên liệu và nhân công => các nước tư bản tăng cường chính sách xâm lược,
mở rộng thuộc địa => Cuối thế kỉ XIX - đầu thế kỉ XX, các nước tư bản chuyển
sang giai đoạn đế quốc chủ nghĩa, thiết lập hệ thống thuộc địa ở châu Á, châu Phi
và khu vực Mỹ La-tinh.

- Thuộc địa có vai trò vô cùng quan trọng đối với các nước đế quộc. Nó là nơi cung
cấp nguyên liệu và nhân công là thị trường đầu tư và tiêu thụ hàng hoá, đem lại
nguồn lợi nhuận khổng lồ. Nó cũng là cơ sở vững chắc cho các nước đế quốc trong
các cuộc tranh chấp, chiến tranh.

b. Sự phát triển của chủ nghĩa tư bản

Câu hỏi: Trình bày sự phát triển của chủ nghĩa tư bản cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ
XX.

Đáp án:

 Nửa đầu thế kỉ XIX, hàng loạt các thuộc địa của thực dân Tây Ban Nha và
Bồ Đào Nha ở khu vực Mỹ La-tinh đã bùng nổ phong trào đấu tranh giành
độc lập => thành lập các quốc gia tư sản.

 Ở châu Á:

+ Sau cuộc Duy Tân Minh Trị (1868), Nhật Bản trở thành nước tư bản chủ nghĩa.

+ Cách mạng Tân Hợi (1911) mở đường cho chủ nghĩa tư bản phát triển ở Trung
Quốc.

c. Chủ nghĩa tư bản từ tự do cạnh tranh sang độc quyền

Câu hỏi: Đọc thông tin, tư liệu và quan sát Hình 4 (SGK, tr.17), trình bày sự phát
triển của chủ nghĩa tư bản từ tự do cạnh tranh sang độc quyền. Nêu các đặc điểm
của chủ nghãi tư bản độc quyền.

Đáp án:
Thời kì xác lập chủ nghĩa tư bản là thời kì tự do cạnh tranh, cuối thế kỉ XIX, đầu
thế kỉ XX, sự phát triển kinh tế và quá trình cạnh tranh gay gắt đã làm các xí
nghiệp vừa và nhỏ bị phá sản => Xuất hiện những xí nghiệp khổng lồ và các tổ
chức độc quyền => chủ nghĩa tư bản chuyển sang giai đoạn độc quyền. Trong giai
đoạn này, các tổ chức độc quyền chi phối sự phát triển của toàn bộ nền kinh tế.
Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lê nin, chủ nghĩa tư bản độc quyền có
những đặc điểm như sau:

 Sự tập trung sản xuất và tư bản đạt tới một mức độ phát triển cao khiến nó
tạo ra những tổ chức độc quyền có một vai trò quyết định trong sinh hoạt
kinh tế.

 Sự hợp nhất tư bản ngân hàng với tư bản công nghiệp, và trên cơ sở “tư bản
tài chính” đó, xuất hiện một bọn đầu sỏ tài chính.

 Việc xuất khẩu tư bản, khác với việc xuất khẩu hàng hoá, đã có một ý nghĩa
quan trọng đặc biệt.

 Sự hình thành những liên minh độc quyền quốc tế của bọn tư bản chia nhau
thế giới.

 Việc các cường quốc tư bản chủ nghĩa lớn nhất đã chia nhau xong đất đai
trên thế giới.

3. Chủ nghĩa tư bản hiện đại

a. Khái niệm

Câu hỏi: Nêu khái niệm của chủ nghĩa tư bản hiện đại.

Đáp án:
Chủ nghĩa tư bản hiện đại là thuật ngữ được dùng để chỉ chủ nghĩa tư bản từ sau
Chiến tranh thế giới thứ hai (1945). Đây là thời kì chủ nghĩa tư bản chuyển sang giai
đoạn mới với những đặc điểm mới so với năm đặc điểm của chủ nghĩa đế quốc mà
Lênin đã nêu lên ở đầu thế kỉ XX.

b. Tiềm năng và thác thức của chủ nghĩa tư bản hiện đại

Câu hỏi 1: Nêu tiềm năng và thác thức của chủ nghĩa tư bản hiện đại.

Đáp án:

Tiềm năng:

- Có trình độ sản xuất phát triển cao chưa từng có tron lích sử phát triển gần năm
thế kỉ. Các nước tư bản luôn đi đầu trong phát triển kinh tế thế giới

- Có bề dày kinh nghiệm và phương pháp quản lí kinh tế, có cơ sở pháp chế kiện
toàn và cơ chế vận hành xã hội tương đối hoàn chỉnh.

- Đã và sẽ tiếp tục có khả năng tự điều chỉnh và thích nghi để tiếp tục tồn tại và
phát triển.

- Xu hướng toàn cầu hóa kinh tế đã và sẽ tạo ra cho chủ nghĩa tư bản hiện đại
những nguồn lực bên ngoài quan trọng để phát triển kinh tế.

Thách thức:

- Bất bình đẳng xã hôi ngày càng gia tăng, mặc dù chủ nghĩa tư bản hiện đại đã có
những điều chỉnh quan trọng về quan hệ sở hữu và quản lí.

- Đối mặt với những vấn đề chính trị, xã hội nan giải, Nền dân chủ tư sản đang bị
xói mòn và trên thực tế nền dân chủ chỉ dành cho một bộ phận thiểu số người trong
xã hội.

- Tiềm ẩn những cuộc khủng hoàng mang tính toàn cầu như khủng hoảng tài chính
- tiền tệ, khủng hoảng môi trường.
Câu hỏi 2: Trình bày suy nghĩ của em về tiềm năng và thách thức chủa chủ nghĩa
tư bản hiện đại.

Đáp án:

Tiềm năng của chủ nghĩa tư bản thể hiện trên nhiều lĩnh vực kinh tế, khoa học -
công nghệ, cơ chế pháp quyền, kinh nghiệm quản lí... Từ những tiềm năng này, ta
thấy rằng, chủ nghĩa tư bản hiện đại có sự phát triển vượt bậc, nó góp phần không
nhỏ trong việc phát triển của thế giới. Tuy nhiên, chủ nghĩa tư bản hiện đại cũng
phải đối mặt với nhiều thách thức đến từ những mâu thuẫn nội tại như: tình trạng
bất ổn, khủng hoảng kinh tế, chính trị, xã hội...

LUYỆN TẬP
Câu hỏi 1: Hoàn thành sơ đồ sau để thể hiện các giai đoạn phát triển của chủ nghĩa
tư bản.

Đáp án:
Câu hỏi 2: Nêu sự khác biệt giữa đặc điểm của chủ nghĩa tư bản độc quyền và chủ
nghĩa tư bản hiện đại.

Đáp án:

Chủ nghĩa tư bản độc quyền Chủ nghĩa tư bản hiện đại

- Sự tập trung sản xuất và tư bản đạt tới - Có sức sản xuất phát triển cao
một mức độ phát triển cao khiến nó tạo ra
- Lực lượng lao động có những chuyển
những tổ chức độc quyền có một vai trò
biến quan trọng về cơ cấu, trình độ
quyết định trong sinh hoạt kinh tế.
chuyên môn, nghiệp vụ.
- Sự hợp nhất tư bản ngân hàng với tư
- Không ngừng tự điều chỉnh, thích ứng
bản công nghiệp, và trên cơ sở “tư bản tài
để tồn tại và phát triển trong bối cảnh
chính” đó, xuất hiện một bọn đầu sỏ tài
mới.
chính.
- Là một hệ thống thế giới và ngày càng
- Việc xuất khẩu tư bản, khác với việc
mang tính toàn cầu.
xuất khẩu hàng hoá, đã có một ý nghĩa
quan trọng đặc biệt.

- Sự hình thành những liên minh độc

quyền quốc tế của bọn tư bản chia nhau
thế giới.

- Việc các cường quốc tư bản chủ nghĩa

lớn nhất đã chia nhau xong đất đai trên
thế giới.
VẬN DỤNG
Câu hỏi 3: Chọn và phân tích một thành tựu của chủ nghĩa tư bản hiện đại có tác
động đến cuộc sống ngày nay.

Đáp án:

Gợi ý: Chủ nghĩa tư bản hiện đại đã phát triển lực lượng sản xuất. Sự phát triển của
chủ nghĩa tư bản hiện đại đã phát triển lực lượng sản xuất với trình độ kỹ thuật và
công nghệ ngày càng cao: từ kỹ thuật thủ công lên kỹ thuật cơ khí, từ giai đoạn cơ
khí hóa sang tự động hóa, tin học hóa và công nghệ hiện đại. Cùng với sự phát
triển của kỹ thuật và công nghệ là quá trình giải phóng sức lao động, nâng cao hiệu
quả khám phá và chinh phục thiên nhiên của con người.