Lingwistyka Kognitywna 1

Część a i b
Językoznawstwo formalne
Dwa kierunki:

• Gramatyka generatywna
• Semantyka logiczna
Gramatyka generatywna
• Precyzyjny opis języka
• Gramatyka uniwersalna jest dziedziczona
• Autonomiczne komponenty języka
• System generujący zdania poprzez reguły frazowe i transformacyjne
• Składnia jako centralny i autonomiczny komponent
• Semantyka i fonologia interpretują rządki wygenerowane przez
komponent składniowy
• Język to zbiór zdań
Gramatyka generatywna
• Język to zbiór zdań
• Język to odrębna właściwość poznawcza człowieka (obok słuchu,
wzroku, dotyku)

http://englishspecialties.blogspot.com/2010/06/generative-grammar.html
Językoznawstwo funkcjonalne
• Badanie języka w kontekście jego użycia przez mówiącego i adresata
• Badanie celów konwersacyjnych uczestników dyskursu
• Badanie funkcji języka
• Badanie tego, jak przetwarzane są informacje językowe w mózgu
• Gramatyka jako rama, w obrębie której składnia i semantyka są
badane
• Składnia jako formalizacja semantyki
• Wykorzystanie językoznawstwa w nauczaniu i uczeniu się oraz w
translatoryce
Językoznawstwo funkcjonalne
• Nacisk na:

Rozumienie zjawisk językowych

Rola wyrażeń w komunikacji międzyludzkiej
Relacja między możliwościami poznawczymi a językiem
Językoznawstwo kognitywne
• Postawa doświadczeniowa
• Wiedza jest ucieleśniona
• Wiedza jest zdeterminowana psychologicznie i socjologicznie
Narzędzia badawcze językoznawstwa
kognitywnego
• Pojęcie „gestaltu”
• Teoria kategorii naturalnych
• Teoria metafory i metonimii
• Teoria schematów wyobrażeniowych i łańcuszkowych
Teoria kategoryzacji
• Podobieństwo rodzinne
• Prototyp
• Granice ostre i rozmyte
• Struktura radialna
Gra – analiza prof. Romana Kalisza i prof.
Wojciecha Kubińskiego
• Przyjemność
• Współzawodnictwo
• Zaangażowanie umiejętności
• Przejrzyste reguły współzawodnictwa
• Obiektywne wyłonienie zwycięzcy
Dyscyplina sportowa – analiza prof. Romana
Kalisza i prof. Wojciecha Kubińskiego
• Współzawodnictwo
• Widowiskowość
• Zaangażowanie siły fizycznej
• Zaangażowanie ciała ludzkiego w ruch
• Możliwość odniesienia kontuzji
• Przejrzyste reguły współzawodnictwa
• Obiektywne wyłonienie zwycięzcy
• Pomiar czasu lub/i dystansu
• Zaangażowanie specjalistycznych umiejętności
Idealizacyjny Model Poznawczy (ICM)
• Ptak

• Pies
Eksperyment
Kategoryzacja naturalna
• Poziom nadrzędny – mebel
• Poziom podstawowy – krzesło
• Poziom podrzędny - fotel na biegunach

• Carl Linnaeus i następcy

Właściwości kategorii stopnia podstawowego
według George’a Lakoffa
• najwyższy poziom, na którym elementy kategorii są podobnie postrzegane pod względem
kształtu,
• najwyższy poziom, na którym jedno wyobrażenie mentalne może odzwierciedlać całą kategorię,
• najwyższy poziom, na którym używamy podobnych czynności motorycznych w interakcji z
elementami kategorii,
• poziom, na którym podmiot poznawczy najszybciej identyfikuje elementy kategorii,
• poziom, na którym najczęściej występują nazwy dla elementów kategorii,
• pierwszy poziom nazywany i rozróżniany przez dzieci,
• pierwszy poziom wchodzący w leksykon,
• poziom z najkrótszymi, pierwotnymi leksemami,
• poziom, na którym terminy są używane w neutralnych kontekstach,
• poziom, na którym zorganizowana jest większość naszej wiedzy,
• poziom, na którym zdeterminowana jest relacja część-całość (Tversky i Hemenway 1984).
Właściwości kategorii stopnia podstawowego
• Właściwości kategorii stopnia podstawowego są przenoszone na
domeny kategorii nadrzędnych na zasadzie kompozycjalności i
gestaltu.

• Poziomy nadrzędny i podrzędny dziedziczą cechy/właściwości od

poziomu podstawowego.
Ronald Langacker
• Kategoryzacja przez schemat i przez prototyp
Kategorie naturalne
• Nie istnieją obiektywnie w świecie.
• Uzyskują wartość jedynie poprzez podmioty poznawcze oraz modele
poznawcze.
• O przynależności decyduje stopień podobieństwa rodzinnego.
Kategorie podstawowe
• Zależą od doświadczenia.
• Są postrzegane przy pomocy gestaltów.
• Mamy ich wyobrażenia mentalne.
• Aktywność ruchowa pozwala na ich określenie.
• Są ugruntowane w doświadczeniu kulturowym.
Badania Eleanor Rosch – lata siedemdziesiąte
• Język Dani - Papua New Guinea
kolory mili (ciemne, zimne) i mola (jasne i ciepłe)
• Wyniki badań
Widoczne efekty prototypowe.
Podstawowe kolory zapamiętywane szybciej.
Podstawowe kolory wybierane jako najlepsze przykłady.

http://www.blutner.de/color/Color_Wo
rds.pdf
Efekty prototypowe wynikają z natury modeli kognitywnych.
Charles J. Fillmore
Proceedings of the First Annual Meeting of the Berkeley Linguistics
Society (1975), pp. 123-131

• Kategoria „kawaler”

Eve Sweetser
Sweetser, E. (1987). The definition of lie. In D. Holland & N. Quinn (Eds.), Cultural Models in Language and Thought (pp. 43-66).
Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9780511607660.003

• Kategoria „kłamstwo”
Klastery modeli kognitywnych

• Psychologicznie bardziej podstawowe niż modele traktowane

indywidualnie

• Kategoria „matka”
Źródła efektów prototypowych
• ICM
• Klastery modeli
• Modele metonimiczne
• Stereotypy społeczne
• Typowe przykłady
• Ideały
• Paragony
• Generatory
• Submodele
• Istotne przykłady
Dyirbal – język aborygenów

Lakoff, G. 1987. Women, Fire and Dangerous Things: What Categories Reveal About the Mind. Chicago:
University of Chicago Press.

Hairy Mary Caterpillar - Anthela varia

Lingwistyka kognitywna – cześć 1
1. Językoznawstwo formalne i funkcjonalne

2. Językoznawstwo kognitywne
 Kładzie nacisk na:
– rozumienie zjawisk językowych,
– rola wyrażeń językowych w komunikacji międzyludzkiej,
– relacja między możliwościami poznawczymi a językiem.
 Wiedza jest ucieleśniona.
 Narzędzia badawcze: teoria gestaltu, teoria kategorii naturalnych, teoria metafory i
metonimii, teoria schematów wyobrażeniowych i łańcuszkowych.

3. Teoria kategoryzacji w językoznawstwie kognitywnym

 Kategorie klasyczne/ kategorie naturalne
 Podobieństwo rodzinne
 Kategorie naturalne o rozmytych granicach
 Kategorie naturalne o ostrych granicach
 Struktura radialna
 Przykłady kategorii naturalnych
 Wyobrażenia mentalne
 Idealizacyjny Model Poznawczy
 Efekty prototypowe
 Poziomy kategoryzacji: poziom nadrzędny, podstawowy, podrzędny
 Uprzywilejowana pozycja kategorii podstawowych
 Właściwości kategorii stopnia podstawowego według George’a Lakoffa:
– najwyższy poziom, na którym elementy kategorii są podobnie postrzegane pod względem
kształtu,
– najwyższy poziom, na którym jedno wyobrażenie mentalne może odzwierciedlać całą
kategorię,
– najwyższy poziom, na którym używamy podobnych czynności motorycznych w interakcji z
elementami kategorii,
– poziom, na którym podmiot poznawczy najszybciej identyfikuje elementy kategorii,
– poziom, na którym najczęściej występują nazwy dla elementów kategorii,
– pierwszy poziom nazywany i rozróżniany przez dzieci,
– pierwszy poziom wchodzący w leksykon,
– poziom z najkrótszymi, pierwotnymi leksemami,
– poziom, na którym terminy są używane w neutralnych kontekstach,
– poziom, na którym zorganizowana jest większość naszej wiedzy,
– poziom, na którym zdeterminowana jest relacja część-całość.
 Dziedziczenie cech/właściwości przez kategorie poziomu nadrzędnego i podrzędnego
 Klastery modeli kognitywnych
 Źródła efektów prototypowych: IMP, klastery modeli kognitywnych, modele metonimiczne
 Badania empiryczne nad efektami prototypowymi i kategoryzacją