NOLI ME TANGERE ( JOSE RIZAL) Kabanata 2 - Si Crisostomo Ibarra

Kabanata 1 - Isang Handaan Dumating si Kapitan Tiyago at si Ibarra na luksang-luksa ang

kasuotan. Binating lahat ni Kapitan ang mga panauhin at
Isang marangyang salu-salo ang ipinag-anyaya ni Don
humalik sa kamay ng mga pari na nakalimot na siya ay
Santiago de los Santos na higit na popular sa taguring Kapitan
bendisyunan dahil sa pagkabigla. Si Pari Damaso ay namutla
Tiago. Ang handaan ay gagawin sa kanyang bahay na nasa
ng makilala si Ibarra.
daang Anluwage na karatig ng Ilog-Binundok.
Ipinakilala ni Kapitan Tiyago si Ibarra sa pagsasabing ito ay
Ang paayaya ay madaling kumalat sa lahat ng sulok ng
anak ng kanyang kaibigang namatay at kararating lamang niya
Maynila. Bawat isa ay gustong dumalo sapagkat ang
buhat sa pitong taong pag-aaral sa Europa. Malusog ang
mayamang Kapitan ay kilala bilang isang mabuting tao,
pangangatawan ni Ibarra, sa kanyang masayang mukha
mapagbigay at laging bukas ang palad sa mga
mababakas ang kagandahan ng ugali. Bagamat siya ay
nangangailangan. Dahil dito, ang iba ay nababalino kung ano
kayumanggi, mahahalata rin sa pisikal na kaanyuan nito ang
ang isusuot at sasabihin sa mismong araw ng handaan.
pagiging dugong Espanyol.
Nang gabing iyon dagsa ang mga panauhin na gaya ng dapat
Tinangkang kamayan ni Ibarra si Pari Damaso sapagkat alam
asahan. Puno ang bulwagan. Ang nag-iistima sa mgta bisita ay
niyang ito ay kaibigang matalik ng kanyang yumaong ama.
si Tiya Isabel, isang matandang baba na pinsan ng may-
Ngunit, ito ay hindi inamin ng Pari. Totoo, siya ang Kura sa
bahay.
bayan. Pero, ikinaila niyang kaibigan niya ang ama ni
Kabilang sa mga bisita sina Tinyente ng guardia civil, Pari Ibarra.Napahiya si Ibarra at iniatras ang kamay. Dagling
Sibyla, ang Kura paroko ng Binundok, si Padre Damaso na tinalikuran niya ang Pari at napaharap sa Tinyenteng kanina
madaldal at mahahayap ang mga salita at dalawang Paisano. pa namamasid sa kanila. Masayang nag-usap sina Tinyente at
Ang isa ay kararating lamang sa Pilipinas. Ibarra. Nagpapasalamat ang Tinyente sapagkat dumating ang
binata ng walang anumang masamang nangyari. Basag ang
Ang kararating na dayuhan ay nagtatanong tungkol sa mga
tinig ng Tinyente ng sabihin niya sa binata na nasa nito ay
asal ng mga katutubong Pilipino. Ipinaliwanag niya na ang
higit na maging mapalad sa kanyang ama. Ayon sa Tinyente,
pagpunta niya sa bansa ay sarili niyang gastos. Ang pakay ng
ang ama ni Ibarra ay isang taong mabait. Ang ganitong papuri
kanyang paglalakbay ay upang magkaroon ng kabatiran
ay pumawi sa masamang hinala ni Ibarra tungkol sa kahabag-
tungkol sa lupain ng mga Indiyo. Nagkaroon ng mainitang
habag na sinapit ng kanyang ama. Ang pasulyap ni Padre
balitaktakan ng mabanggit ng dayuhan ang tungkol sa
Damaso sa tinyente ay sapat na upang layuan niya ang binata.
monopolyo ng tabako. Nailabas ni Pari Damaso ang kanyang
Naiwang mag-isa si Ibarra sa bulwagan ng walang kakilala.
mapanlait na ugali. Nilibak niya ang mga Indiyo. Ang tingin
niya sa mga ito ay hamak at mababa. Lumitaw din sa usapan Tulad ng kaugaliang Aleman na natutuhan ni Ibarra buhat sa
ang panlalait ng mga Espanyol tungkol sa mga Pilipino noong kanyang pagaaral sa Europa, ipinakilala niya ang kanyang
mga nakalipas na araw. Mapanlibak si Pari Damaso. Kung sarili sa mga nanduruong kamukha niyang panauhin. Ang mga
kaya’t iniba ni Pari Sibyla ang usapan. babae ay hindi umimik sa kanya. Ang mga lalaki lamang ang
nagpapakilala rin sa kanya. Nakilala niya ang isang binata rin
Napadako ang usapan tungkol sa pagkakalipat sa ibang bayan
na tumigil sa pagsusulat.
ni Padre Damaso pagkatapos ng makapagsilbi sa loob ng 20
taon bilang kura paroko ng San Diego. Sinabi niya kahit na ang Malapit ng tawagin ang mga panauhin para maghapunan,
hari ay hindi dapat manghimasok sa pagpaparusa ng nang lumapit si Kapitan Tinong kay Ibarra para kumbidahin sa
simbahan sa mga erehe. isang pananghalian kinabukasan. Tumanggi sa anyaya ang
binata sapagkat nakatakda siyang magtungo sa San Diego sa
Pero, ito ay tinutulan ng Tinyente ng Guardia Civil sa
araw na naturan.
pagsasabing may karapatan ang Kapitan Heneral sapagkat ito
ang kinatawan ng hari ng bansa. Ipinaliwanag pa ng Yinyente Kabanata 3- Ang Hapunan
ang dahilan ng pagkakalipat ni Pari Damaso. Ito, umano ang
Isa-isang nagtungo ang mga panauhin sa harap ng
nag-utos na hukayin at ilipat ang bangkay ng isang marangal
hapagkainan. Sa anyo ng kanilang mga mukha, mahahalata
na lalaki na napagbintangang isang erehe ng pari dahil lamang
ang kanilang pakiramdam. Siyang-siya si Pari Sybyla
sa hindi pangungumpisal. Ang ginawa ay itinuturing na isang
samantalang banas na banas naman si
kabuktutan ng Kapitan Heneral. Kung kaya inutos nito ang
paglilipat sa ibang parokya ang paring Pransiskano bilang Padre Damaso. Sinisikaran niya ang lahat ng madaanan
parusa. Nagpupuyos sa galit ang pari kapag naaalala niya ang hanggang sa masiko niya ang isang kadete. Hindi naman
mga kasulatang nawaglit. umiimik ang Tinyente. Ang ibang bisita naman ay magiliw na
nag-uusap at pinupuri ang masarap na handa ni Kapitan
Iniwanan na ni Tinyente ang umpukan, pagkatapos nitong
Tiyago. Nainis naman si Donya Victorina sa Tinyente sapagkat
makapagpaliwanag. Sinikap ni Pari Sibyla na pakalmahin ang
natapakan ang kola ng kanyang saya habang tinitignan nito
loob ni Pari Damaso. Lumawig muli ang talakayan. Dumating
ang pagkakulot ng kanyang buhok.
ang ilan pang mga bagong panauhin. Ilan sa mga ito ay ang
mag-asawang sina Dr. de Espadaña at Donya Victorina.
Sa may kabisera umupo si Ibarra. Ang magkabilang dulo
naman ay pinagtatalunan ng dalawang pari kung sino sa
kanila ang dapat na lumikmo roon.
Sa tingin ni Pari Sibyla, si Pari Damaso ang dapat umupo roon
dahil siya ang padre kumpesor ng pamilya ni Kapitan Tiyago.
Pero, si Pari Sibyla naman ang iginigiit ng Paring Pransiskano.
Si Sibyla ang kura sa lugar na iyon, kung kaya’t siya ang
karapat-dapat na umupo. Anyong uupo na si Sibyla, napansin
niya ang tinyente at nagkunwang iaalok ang upuan. Pero,
tumanggi ang Tinyente sapagkat umiiwas siyang mapagitnaan
nang dalawang pari.
Sa mga panauhin, tanging si Ibarra lamang ang nakaisip na
anyayahan si Kapitan Tiyago. Pero, kagaya ng may karaniwang
may pahanda, magalang na tumanggi ang Kapitan sabay
sabing huwag mo akong alalahanin.
Sinimulan ng idulot ang pagkain. Naragdagan ang pagpupuyos
ng damdamin ni Pari Damaso nang ihain ang Tinola. Paano
puro upo, leeg at pakpak ng manok ang napunta sa kanya.
Ang kay Ibarra ay puro masasarap na bahagi ng tinola. Hindi
alam ng pari, sadyang ipinaluto ng Kapitan ang manok para
kay Ibarra.
Habang kumakain, nakipag-usap si Ibarra sa mga ibang
panauhin na malapit sa kinaroroonan niya. Batay sa sagot ng
binata sa tanong ni Laruja, siya ay mayroon ding pitong taong
nawala sa Pilipinas. Bagamat, wala siya sa bansa, hindi niya
nakakalimutan ang kanyang bayan. At sa halip, siya ang
nakalimutan ng bayan sapagkat ni wala man lang isang taong
nakapagbalita tungkol sa masaklap na sinapit ng kanyang
ama. Dahil sa pahayag na ito ni Ibarra, nagtumibay ang
paniniwala ng tinyente na talagang walang alam ang binata sa
tunay na dahilan ng pagkamatay ng kanyang amang si Don
Rafael.
Tinanong ni Donya Victorina si Ibarra na bakit hindi man lang
ito nagpadala ng hatid-kawad, na kagaya ng ginawa ni Don
Tiburcio nang sila ay magtaling-puso. Nasa ibang bayan ako
nitong mga huling dalawang taon, tugon naman ni Ibarra.
Nalaman ng mga kausap ni Ibarra na marami ng bansa ang
napuntahan nito at marami ng wika ang kanyang alam. Ang
katutubong wikang natutuhan niya sa mga bansang
pinupuntahan niya ang ginagamit niya sa pakikipagtalastasan.
Bukod sa wika, pinag-aaralan din niya ang kasaysayan ng
bansang kanyang pinupuntahan partikular na ang tungkol sa
Exodo o hinay-hinay na pagbabago sa kaunlaran.
Kabanata 4 - Erehe at Subersibo
Naglakad na si Ibarra na hindi batid ang destinasyon.
Nakarating siya hanggang sa may Liwasan ng Binundok . Sa
maraming taong pagkakawala niya sa bayan,wala pa ring
pagbabago sa kanyang dinatnan. Sa paggala-gala ng kanyang
paningin, naramdaman niyang may dumantay na kamay sa
kanyang balikat. Si Tinyente Guevarra, na sumunod sa kanya
upang paalalahanan na mag-ingat din sapagkat nangangamba
siyang baka matulad siya (Ibarra) sa sinapit ng kanyang ama.
Nakiusap si Ibarra na isalaysay ng Tinyente ang tungkol sa
buhay ng kanyang ama sapagkat tunay na wala siyang
nalalaman dito.
Sinabi ni Ibarra na sumulat and kanyang ama sa kanya may
isang taon na ang nakakalipas. Nagbilin si Don Rafael (ama ni
Ibarra) na huwag nitong ikagugulat kung sakali mang hindi
siya makasulat sapagkat lubha siyang abala sa kanyang mga
gawain.
Ganito ang salaysay ng Tinyente: Si Don Rafael ay siyang
pinakamayaman sa buong lalawigan. Bagamat siya ay
iginagalang, may ilan din naming naiinggit. Ang mga nuno nila
ay mga Kastila. Ang mga Kastila dahil sa kasawian ay hindi
gumagawa ng mga nararapat. Ang masasama sa Espanya ay
nakakarating sa Pilipinas. Si Don Rafael ay maraming mga
kagalit na mga Kastila at pari. Ilang buwan pa lamang
nakakaalis sa Pilpinas si Ibarra, si Don Rafael at Pari Damaso
ay nagkasira. Diumano, di nangungumpisal si Don Rafael.
Nabilanggo si Don Rafael dahil sa pagkakaroon ng mga lihim
na kaaway. Pinagbintangan pa siya ang pumatay sa isang
mangmang at malupit na artilyerong naniningil ng buwis ng
mga sasakyan. Pero hindi naman totoo.
Isang araw may isang grupo ng mga bata na sinigawan ang
Artilyero ng ba be bi bo bu na labis na ikinagalit nito. Pinukol
ng kanyang tungkod ng Artilyero ang mga bata. Isa ang
sinampalad na tinamaan at nabuwal. Pinagsisipa niya ito.
Napatiyempo namang nagdaraan si Don Rafael. Kinagalitan
niya ang Artilyero. Pero, ito ay lalong nagpuyos sa galit at si
Don Rafel ang kanyang hinarap. Walang nagawa si Don Rafael
kung hindi ipagtanggol ang sarili.
Sa hindi malamang dahilan, bigla na lamang sumuray-suray
ang artilyero at dahan-dahang nabuwal. Terible ang kanyang
pagkakabuwal sapagkat ang kanyang ulo ay tumama sa isang
tipak na bato. Nagduduwal ito at hindi nagkamalay hanggang
sa tuluyang mapugto ang hininga. Dahil dito, nabilanggo di
Don Rafael. Pinagbintangan siyang erehe at pilibustero.
Masakit sa kanya ang ganito sapagkat iyon ang itinuturing na
pinakamabigat na parusa.
Pero, lalong nadagdagan ang bigat sa kanyang dibdib.
Pinaratangan din siyang nagbabasa ng mga ipinagbabawal na
aklat (El Correo de Ultramar) at diyaryo, nagtatago ng larawan
ng paring binitay, isinakdal sa salang pangangamkam ng
lupain at nagbibigay ng tulong sa mga tulisan.
Gumawa siya (ang Tinyente) ng paraan para tulungan si Don
Rafael at sumumpang ito ay marangal na tao. Katunayan, siya
ay kumuha ng isang abugadong Pilipino na si G.A. at G.M. Ito
ay pagkaraang lumitaw sa pagsusuri na ang ikinamatay ng
artilyero ay nag pamumuo ng dugo sa ulo nito.
Kabanata 5- Bituin sa Karimlan
Pumasok si Crisostomo Ibarra sa silid na nakaharap sa ilog.
Naupo sa silya at tumitig sa bukas na bintana.
Maliwanag ang ilaw sa bahay sa ibayo ng ilog at naririnig niya
ang masasayang tugtugin ng gitara. Kung hindi lamang gulo
ang kanyang isip, marahil ay nakuha na niya ang largabista at
natuksong sipatin ang magagandang tanawin sa kabilang
ibayo. Matatanaw niya ang isang marilag na babae, na ang
magandang hubog ng katawan ay nabibihisan ng katutubong
damit. Nasa gitna ng nakapaligid na Intsik, Kastila, Pilipino,
mga opisyal at pari, matatandang babae, at kababatang lalaki.
Lahat sila ay nag-aagawang makabati at pumuri sa dalaga. Sa
tabi ng dalaga ay makikita niya si Padre Damaso na nakangiti
ngayon Kausap ng babae.
Si Padre Sibyla at inaayos naman ni Donya Victorina ang
palamuting perlas at brilyante sa buhok ng dalaga. Maputi
siya. May mga matang kapag itinititig ay may kislap ng
kawalang-malay. May mga ngiting humahamak sa mga rosas
at mga ngiping simputi ng garing. Sa kanyang maputi at wari'y
nililok na leeg ay nakapahiyas ang brilyanteng kuwintas na
nasisinag sa nakabalabal na jusi na yari sa himaymay ng pinya.
Isang lalaki lamang ang tila hindi niya maakit. Isang
Pransiskanong payat at putlain. Malayo ngunit nakatingin sa
dalaga. Hindi yaon kumikilos at parang hindi humihinga.
Ngunit hindi nakikita ni Ibarra ang lahat nang ito. Iba ang nasa
isip niya. Parisukat na pader na kumukulong sa makipot na
silid. Sa gawing itaas ng pader ay may munting bintanang
rehas. Sa lapag ay may nakalatag na maruming banig na
kinahihigan ng isang matandang naghihingalo. Paminsan-
minsan ay dumarating at binibigkas ang isang pangalan. Nag
iisa ang matandang iyon. Mula sa labas ng pader ay maririnig
ang kalansing ng kadena at panaghoy. Samantalang sa malayo
ay ibang tanawin ang makikita. Kasayahan. Isang batang lalaki
ang humahalakhak, sumisigaw, nagdidilig ng alak sa mga
bulaklak sa saliw ng tawanan at palakpakan ng mga lasing
nang kasamahan. Nasisinag niya sa matandang lalaki ang
kanyang ama. Nakita niya ang sarili sa batang lalaki. Pangalan
niya ang binibigkas sa panaghoy ng matandang lalaki.
Kabanata 6- Si Kapitan Tiyago
Ang katangian ni Kapitan Tiyago ay itinuturing hulog ng langit.
Siya ay pandak, di kaputian at may bilugang mukha. Siya ay
tinatayang nasa pagitan ng 35 taong gulang. Maitim ang
buhok, at kung hindi lamang nanabako at ngumanganga,
maituturing na sya ay magandang lalaki. Siya ang
pinakamayaman sa binundok dahil sa marami siyang negosyo
at iba pang klase ng ari-arian. Tanyag din sya sa Pampanga at
Laguna bilang asendero, hindi kataka-taka na parang lobong
hinihipan sa pagpintog ng kanyang yaman
Dahil sa sya ay mayaman, siya ay isang impluwensyadong tao.
Siya ay malakas sa mga taong nasa gobyerno at halos kaibigan
nya lahat ng mga prayle. Ang turing niya sa sarili ay isang
tunay na Kastila at hindi Pilipino. Kasundo nya ang Diyos dahil
nagagawa niyang bilhin ang kabalanan. Katunayan, sya ay
nagpapamisa at nag papadasal tungkol sa kanyang sarili.
Ipinalalagay ng balana na siya ay nakapagtatamo ng
kalangitan. Iisipin na lamang na nasa kanyang silid ang lahat
ng mga santo at santong sinasamba katulad nina Sta.Lucia,
San Pascual Bailon, San Antonio de Padua, San Francisco de
Asis, San Antonio Abad, San Miguel, Sto. Domingo, Hesukristo
at ang banal na mag-anak.
Para kay Kapitan Tiyago kahit na ano ang itakda an mga
Kastila, yaon ay karapat-dapat at kapuri-puri. Dahil sa
kanyang pagpupula sa mga Pilipino, sya ay naglilingkod bilang
gobernadorcillo.
Basta opisyal, sinusunod nya. Anumang reglamento o
patakaran ay kanyang sinusonod. Sipsip din sya sa mga taong
nasa poder. Basta may okasyon na katulad ng kapanganakan
at kapistahan, lagi sya mayroong handog na regalo. Si Kapitan
Tiyago ay tanging isang kuripot na mangangalakal ng asukal sa
Malabon. Dahil sa kakuriputan ng ama, siya ay hindi pinag
aral.
Naging katulong at tinuruan sya ng isang paring Dominiko.
Nang mamatay ang pari at ama nito, siya’y mag-isang
nangalakal. Nakilala nya si Pia Alba na isang magandang
dalagang taga Sta. Cruz. Nagtulong sila sa pag hahanap-buhay
hangang sa yumaman ng husto at nakilala sa alta sosyedad.
Ang pagbili nila ng lupain sa San Diego ang naging daan upang
maging kaututang-dila roon ang kura na si Padre Damaso.
Naging kaibigan din nila ang pinakamayaman sa buong San
Diego - si Don Rafael Ibarra, ang ama ni Crisostomo Ibarra.
Dahil sa anim na taon ng pagsasama sina Tiyago at Pia at hindi
nagkaroon ng anak kahit na kung saan-saan sila namanata.
Dahil dito ipinayo ni Padre Damaso na sa Obando sila
pumunta kina San Pascal Baylon at Sta. Clara at sa Nuestra
Sra. de Salambaw. Parang dininig ang dasal ni Pia, siya ay
naglihi. Gayunpaman nagiging masakitin si Pia, nang siya ay
magdalangtao. Pagkapanganak niya, siya ay namatay. Si
Padre Damaso ang nag anak sa binyag at ang anak ni Pia ay
pinangalanang Maria Clara bilang pagbibigay karangalan sa
dalawang pintakasi sa Obando, kay Tiya Isabel, pinsan ni
Kapitan Tiyago, ang natokang mag-aruga kay Maria. Lumaki
sya sa pagmamahal na inukol ni Tiya Isabel, kanyang ama at
mga prayle.
Katorse anyos si Maria, nang sya ipinasok sa beaterio ng Sta
Catalina. Luhaan syang nagpaalam kay Pari Damaso at sa
kanyang kaibigan at kababatang si Crisostomo Ibarra,
pagkapasok ni Maria sa kumbento, si Ibarra naman ay
nagpunta na ng Europa upang mag aral.
Gayunman, nagkasundo sina Don Rafael at Kapitan Tiyago na
maski nagkalayo ang kanilang mga anak. Pagdating ng tamang
panahon silang dalawa (Maria at Crisostomo) ay pag iisahing
dibdib. Ito ay sa kanilang paniniwala na ang dalawa ay tunay
na nag-iibigan.
Kabanata 7 – ROMANSA SA BALKONAHE
Kinabukasan, maagang–maaga pa ay nagsimba na sina Maria
at Tiya Isabel. Pagkatapos ng misa, Nagyayang umuwi na si
Maria. Pagkaagahan ay nanahi si Maria upang hindi mainip sa
paghihintay. Si Isabel ay nagwalis ng mga kalat ng sinundang
gabi. Si Kapitan Tiago ay Binuklat naman ang mga itinatagong
kasulatan. Sumasasal sa kaba ang dibdib ni Maria tuwing may
nagdaraang mga sasakyan. Sapagkat medyo namumuutla
siya, ipinayo ni Kapitan Tiago na magbakasyon siya sa
malabon o sa San Diego.
Iminungkahi ni Isabel na sa San Diego na gagawin ang
bakasyon sapagkat bukod sa malaki ang bahay roon ay
malapit na ring ganapin ang pista. Tinagubilin ni Kapitan Tiago
si Maria na sa pagkukuha ng kanyang mga damit ay
magpaalam na siya sa mga kaibigan sapagkat hindi na siya
babalik sa beaterio. Nanlamig at biglang nabitawan ni maria
ang tinatahi ng may biglang tumigil na sasakyan sa kanilang
tapat. Nang maulinigan niya ang boses ni Ibarra, karakang
pumasok sa silid si Maria. Tinulungan siya ni tiya Isabel na
mag-ayos ng sarili bago harapin si Ibarra.
Pumasok na sa bulwagan ang dalawa. Nagtama ang kanilang
paningin. Ang pagkakatama ng kanilang paningin ay nagdulot
ng kaligayahan sa kanilang puso. Pamaya-maya, lumapit sila
sa asotea upang iwasan ang alikabok na nililikha ni Isabel.
Tinanong Maria si Ibarra, kung hindi siya nalimutan nito sa
pangingibang bansa dahil sa maraming magagandang dalaga
roon. Sinabi ni Ibarra na siya ay hindi nakakalimot. Katunayan
anya, si Maria ay laging nasa kanyang alaala. Binigyan diin pa
ni Ibarra ang isinumpa niya sa harap ng bangkay ng ina na
wala siyang iibigin at paliligayahin kundi si Maria lamang. Si
Maria man, anya, ay hindi nakakalimot kahit na pinayuhan
siya ng kanyang padre kompesor na limutin na niya si Ibarra.
Binikas pa ni Maria ang kanilang kamusmusan, ang kanilang
paglalaro, pagtatampuhan at muling pagbabati, at
pagkapatawa ni Maria ng tawaging mangmang ng kanyang
ina si Ibarra. Dahil dito si Ibarra ay nagtampo kay Maria.
Nawala lamang ang kanyang tampo nang lagyan ni maria ng
sambong sa loob na kanyang sumbrerong upang hinda
maitiman. Ang bagay na iyon ay ikinagalak ni Ibarra, kinuha
niya sa kanyang kalupi ang isang papel at ipinakita ang ilang
tuyong dahon ng sambong na nangingitim na. Pero, mabango
pa rin. Inilabas naman ni Maria ni Maria ang isang liham na
ibinigay naman sa kanya ni Ibarra bago tumulak ito patungo
sa ibang bansa. Binasa ito ni Maria ng pantay mata upang di
makita ang kanyang mukha. Nakasaad sa sulat kung bakit nais
ni Don Rafael na papag-aralin si Ibarra sa ibang bansa. Siya
anya ay isang lalaki at kailangan niyang matutuhan ang
tungkol sa mga buhay-buhay upang mapaglingkuran niya ang
kanyang sinilangan. Na bagamat, matanda na si Don Rafael at
kailangan ni Ibarra, siya ay handang magtiis na ipaubaya ang
pansariling interes alang-alang sa kapakanang pambayan. Sa
bahaging iyon ng sulat ay napatayo si Ibarra. Namutla siya.
Napatigil sa pagbabasa si Maria. Tinanong ni Maria ang
binata. Sumagot siya "Dahil sayo ay nalimutan ko ang aking
tungkulin. Kailangan na pala akong umuwi dahil bukas ay
undas na." Kumuha ng ilang bulaklak si Maria at iniabot iyon
kay ibarra. Pinagbilinan ni Kapitan Tiyago si Ibarra na pakisabi
kay Anding na ayusin nito ang bahay nila sa San Diego
sapagkat magbabakasyon duon ang mag-ale. Tumango si
Ibarra at umlis na ito. Pumasok sa silid si Maria at umiyak.
Sinundan siya ni Kapitan Tiago at inutusan na magtulos ng
dalawang kandila sa mga manlalakbay na sina Mahal na
Poong San Roque at Mahal na Poong San Rafael.
Kabanata 8 – Mga Alaala
Ang Kalesang sinasakyan ni Ibarra ay masayang bumabagtas
sa isang masayang pook sa Maynila. Ang kagandahan ng sinag
ng araw ay nakakapagpapawi sa kanyang kahapisang
nadarama. Sa pagmamasid niya sa kapaligiran, biglang
bumangon sa kanyang nahihimlay na diwa ang isang alaala.
Kabilang dito ang mga kalesa at karumatang hindi tumitigil sa
pagbibiyahe, mga taong may ibat-ibang uri ng kasuotan na
katulad ng mga Europeo, Intsik, Pilipino, mga babaing
naglalako ng mga bungang-kahoy, mga lalakinh hubad na
nagpapasan, mga ponda at restauran at pati ang mga karitong
hila ng mga makupad na kalabaw. Pati ang bilanggong patay
sa ilalim ng kariton at malapit sa dalawang bilanggo rin ay
kanyang naalala.
Sa patuloy na pagsusuyod ng kanyang tingin, napansin niya na
walang ipinagbago ang punong Talisay sa San Gabriel. Ang
Escolta naman sa tingin din niya ay lalong pumangit. Nakita
din niya ang mga magagandang karwahe na ang mga sakay ay
mga kawaning inanatok pa sa kanilang mga pagpasok sa mga
tanggapan at pagawaan, mga tsino at paring walang kibo. Sa
mga paring nakasakay sa mga karwahe, namataan niya si Pari
Damaso na nakakunot-noo. Si Kapitan Tinong nuon na
kasama ang asawa at dalawang anak na babae at nakasakay
sa ibang karwahe ay binati si Ibarra.
Napadaan din siya sa Arroceros (ngayon ay C.M. Recto) sa
bahaging kinalalagyan ng pagawaan ng tabako. Naalala niya
na minsan na siyang nahilo dahil sa masamang amoy ng
tabako.
Nang madaan siya sa Hardin Butaniko saglit na napawi ang
kanyang mga magagandang gunita. Pumasok sa kanyang isip
na ang hardin sa Europa ay nakakaakit at nakapag-aanyaya sa
mga ito upang iyon ay malasin. Itinuon niya ang tingin sa
malayo at makita niya ang matandang Maynila na naliligid ng
makakapal at nilumot ng mga pader.
Ang pagkakapatingin niya sa Bagumbayayn ay nagpabangon
sa bilin ng kanyang naging guring pari bago siya tumulak sa
ibang bansa. Ang bilin ng pari ay (1) Ang karunungan ay para
sa tao, ngunit ito ay natatamo lamang ng mga may puso
lamang. (2) Kailangang pagayamanin ang karunungan upang
maisalin ito sa mga susunod na salin-lahi at (3) ang mga
dayuhan ay nagpunta sa Pilipinas upang humanap ng ginto.
Kung kaya’t nararapat lamang na puntahan ang lugar ng mga
dayuhan upang kunin naman ni Ibarra ang ginto nila
(dayuhan).
Kabanata 9 - IBA’T IBANG PANGYAYARI
Nang araw na iyon ay nakatakdang kuhanin ni Maria Clara
ang kanyang kagamitan sa kumbento. Ang kanyang Tiya Isabel
ay naghihintay na sa karawahe upang tuluyan na sila
makaalis. Siya namang pagdating ni Padre Damaso.
Hindi minabuti ng pari ang kanilang pag-alis kaya bubulong-
bulong itong umakyat papunta sa bahay ng Kapitan. Agad
naman siyang sinalubong ng Kapitan at akmang magmamano
sa kamay nito ngunit tinanggihan ito ng pari.Kung hindi pa
yumukod ang huli ay hindi pa makahahalik sa kamay ng
prayle.
“Santiago!”,matigas ang tinig ng pari.”May mahalaga tayong
pag-uusapan!Tayo na sa opisina mo!”
Balisang sumunod si Kapitan Tiyago kay Padre Damaso na
siyang nagsara ng pinto matapos silang makapasok sa silid.
Ani Padre Damaso, hindi raw dapat maglihim sa kanya si
Kapitan Tiyago dahil siya ang pangalawang ama ni Maria
Clara. Sinabi din niyang dapat na raw itigil ng dalaga ang
pakikipagmabuihan nito kay Ibarra. Dagdag pa ng pari, hindi
daw dapat maghangad ng kabutihan ang Kapitan para sa
kanyang mga kaaway.
Ang Kapitan ay nakumbinsi sa mga sinabi ni Padre Damaso
kung kaya pag-alis nito ay agad na pinatay ng Kapitang ang
mga kandilang itinulos ni Maria Clara para sa paglalakbay ni
Ibarra pauwi sa bayan ng San Diego.
Samantala, si Padre Sibyla ay nagtungo sa kumbento ng
Dominikano sa Puerta de Isabel II. Dito ay dinalaw niya ang
paring may matinding sakit .Kanyang ibinalita ang mga
nakaraang kaganapan kagaya ng pang-aaway na ginawa ni
Padre Damaso sa bahay ni Kapitan Tiyago, ang pagpanig
diumano ng Tinyente sa Kapitan Heneral ,at pakikipag-alyansa
kay Padre Damaso.
Ang matandang may sakit ay nakikipagpalitan din ng saloobin
at sinabbing ang pagtaas ng buwis ang dahilan ng pagkaubos
ng kanilang kayamanan.Aniya,natuto na ang mga Pilipino sa
paghawak ng ari-arian.
Kabanata 10 – Ang San Diego
Ang San Diego ay matatagpuan sa baybayin ng lawa at may
malalawak na kabukiran. Isa itong maalamat na bayan sa
Pilipinas.Pagsasaka ang ikinabubuhay ng mga tao sa bayang
ito na kulang sa edukasyon at kaalaman sa pagnenegosyo.
Dahil dito’y napaglalamangan sila ng mga dayuhang
Tsino.Kapansin-pansin dito mula sa tuktok ng simbahan ang
isang gubat na nasa kalagitnaan ng kabukiran. Wala itong
pinagkaiba sa ibang mga bayan sa Pilipinas na pinamumunuan
ng simbahan kung saan ang pamahalaan ay sunud-sunuran
lamang dito.
Bago mailipat si Padre Damaso sa ibang bayan dahil sa ginawa
nito kay Don Rafael Ibarra ay siya ang tumatayong kura
paroko sa simbahan doon.Kabilang ang mga Kastila at ilang
mga mayayamang Pilipino sa mga kinikilala namay mataas na
tungkulin sa bayang iyon. May isa umanong matandang
Kastila ang dumating sa bayan ng San Diego ayon sa alamat.
Ito raw ay matatas magtagalog at malalalim ang mga mata.Ito
diumano ay bumili ng gubat sa pook na iyon kung saan ang
kanyang ipinambayad ay ang kanyang mga ari-arian tulad ng
damit, alahas at salapi.Kinalaunan ay natagpuan ang matanda
na nakabitin sa puno ng isang balete. Ito ay naging sanhi ng
pagkatakot ng mga tao doon kaya’t sinunog ng ilan ang mga
damit ng matanda at itinapon naman ang kanyang mga alahas
sa ilog. Di nagtagal ay dumating ang anak ng matanda na
nagngangalang Saturnino.Sinikap niyang sinupin ang naiwang
ari-arian ng ama. Siya ay nakapag-asawa ng isang taga-
Maynila at nanirahan sila sa San Diego.Nagkaroon sila ng
isang supling at ito ay si Don Rafael na siya namang ama
niIbarra.Kinagiliwan ng mga magsasaka si Don Rafael at dahil
sa pagsusumikap nito ay naging bayan mula sa pagiging nayon
ang San Diego. Ang pamumunong ito ni Don Rafael ang
sinasabing naging ugat ng inggit at galit sa ilan niyang mga
kaibigan kalaunan.
Kabanata 11 – Ang Makapangyarihan
Ang mga tao na kinikilalang makapangyarihan o casique sa
bayan ng San Diego ay mabibilang lamang. Ito diumano ay
katulad ng Roma at Italya sa mahigpit naagawan sa
kapangyarihan sa pamumuno sa bayan.
Hindi naman kabilang dito sina Don Rafael, Kapitan Tiyago, at
ilang namumuno sa pamahalaan.Kahit na si Don Rafael ang
pinakamayaman, iginagalang ng lahat, at pinagkakautangan
ng marami ay hindi pa rin siya ang nagmamay-ari ng
kapangyarihan sa bayang iyon. Wala namang posisyon sa
lipon ng mga makapangyarihan si Kapitan Tiyago na may mga
ari-arian din, kabilang sa mataas na antas ng lipunan,
sinasalubong ng banda ng musiko, at pinagsisilbihan ng
masasarap na pagkain. Ang posisyon diumano sa pamahalaan
tulad ng gobernadorcillo o kapitan sa bayan ay mabibili sa
halagang P5,000 at madalas pa na kagalitan ng alkaldemayor.
Kung tatanungin kung sino ba talaga ang makapangyarihan sa
bayan ng San Diego, ito ay walang iba kundi ang kura paroko
sa simbahan at ang Alperes na siyang puno ng mga gwardya
sibil.Si Padre Bernardo Salvi ang kura paroko at batang
pransiskano na mukhang masasakitin ang siyang pumalit kay
Padre Damaso. Higit siyang may kabaitan kumpara kay Padre
Damaso.
Lasinggero, mapambugbog sa asawa at malupit sa kanyang
mga tauhan ang Alperes. Siya ay nakapag-asawa ng isang
Pilipina at ito ay si Donya Consolacion na mahilig magkolorete
sa mukha.Natural lamang na may palihim na hidwaang
nagaganap dahil sa agawan ng kapangyarihan ng dalawang
Kastila. Ngunit kapag nasa pampublikong lugar ay ipinapakita
nila ang kanilang pakunwaring pagkakasunduan.
Kabanata 12- TODOS LOS SANTOS
Ang sementeryo ng San Diego ay nasa kalagitnaan ng isang
malawak na palayan at may bakod na lumang pader at
kawayan. Lubhang napakakipot ng daang patungo rito. Ito ay
maalikabok kung tag-araw at nagpuputik naman kung tag-
ulan. Mayroong isang malaking krus na nasa gitna ng libingan.
Ito ay mayroong nakatungtong na bato at nakatitik ang INRI
sa isang kuping lata na niluma na ng panahon. Masukal ang
kabuuan ng libingan.
Sa ibang bahagi ng libingan, may dalawang tao ang
humuhukay ng paglilibingan na malapit sa pader na parang
babagsak na. Ang isa ay dating sepulturero at ang isa naman
ay parang bago sapagkat hindi siya mapakali, dura ng dura sa
lupa at panay ang hitit ng sigarilyo. Sinabi ng naninigarilyong
lalaki sa sepulturero na lumipat na sila ng ibang lugar
sapagkat sariwa at dumudugo pa ang bangkay na kanyang
hinuhukay. Hindi niya matagalan ang gayong tanawin.
Sumagot ang kausap na siya raw ay napakaselan at marahil
kung siya ang nasa kanyang kalagayan na ipinahukay ang
isang bangkay na may 20 araw pa lang nalilibing sa gitna ng
kadiliman ng gabi, kasalukuyang bumubuhos ang malakas na
ulan at namatay ang kanyang ilaw ay lalo siyang mandidiri at
kikilabutan ang buong katawan.
Ang bangkay anya ay kailangang pasanin at ilibing sa libingan
ng mga intsik. Gayunman, dahil nga sa malakas ang buhos ng
ulan at kabigatan ng bangkay, minarapat na lamang na itapon
niya ito sa lawa. Ito ay dahil sa utos ng malaking kura na si
Padre Garrote. Ang tanging bagay marahil na hindi
mapagdududahan na ipinagkaiba ng tao sa hayop ay ang
pagalang sa kanilang mga pumanaw. Nakapagtataka na ang
pag-uugaling ito ay malalim na nag-uugat doon sa mga
bayang lalong nahuhuli sa kabihasnan.Sinasabi ng mga
historiador na ang mga sinaunang naninirahan sa Pilipinas ay
gumagalang at sumasamba sa kanilang mga ninuno; ngayon
ay kabaligtaran ang nangyayari:ang mga patay ay siyang
nakikiusap sa mga buhay.
Kabanata 13 – Mga Unang Banta ng Unos
Dumating si Ibarra sa libingan at hinanap ang puntod ng
ama - si Don Rafael. Kasama niya ang isang matandang
utusan niya. Sinabi ng matanda kay Ibarra, na si Kapitan
Tiyago ang nagpagawa ng nitso ni Don Rafael. Ito anya ay
tinaniman niya ng mga bulaklak ng Adelpa at Sampaga at
nilagyan ng krus.
Nakita nina Ibarra at matanda ang sepulturero. Sinabi nila
ang palatandaan ng libingan ni Don Rafael. Tumango ang
tagapaglibing. Pero, nasindak si Ibarra ng ipagtapat ng
sepulturero na kanyang sinunog ang krus at itinapon
naman ang bangkay sa lawa dahil sa utos ni Padre Garrote.
Higit umanong mabuti na mapatapon ang bangkay sa lawa
kaysa makasama pa ito sa libingan ng mga Intsik.
Parang pinagtakluban ng langit at lupa si Ibarra. Nasindak
siya ng husto. Ang matanda naman ay napaiyak sa
kanyang narinig. Parang baliw na nilisan ni Ibarra ang
kausap hanggang sa makasalubong niya si Pari Salvi na
nakabaston na may puluhang garing. Kaagad na
dinaluhong ni Ibarra si Pari Salvi. Bakas sa mukha ni Ibarra
ang nagalalatang na poot at galit sa dibdib.
Nararamdaman iyon ni Pari Salvi. Tinanong ni Ibarra si Pari
Salvi kung bakit nagawa nila ang malaking kalapastangan
sa kanyang ama. Sumagot si Pari Salvi na hindi siya ang
may kagagawan niyon kundi si Padre Damaso na tinawag
na Padre Garrote.
Kabanata 14 – Si Pilosopo Tasyo
Si Pilosopo Tasyo ay dating Don Anastacio. Siya ay laging
laman ng lansangan, walang tiyak na direksyon ang
kanyang paglalakad. Nang araw na iyon ay dumalaw din
siya sa libingan upang hanapin ang puntod ng nasirang
asawa. Ang pagkakilala kay Tasyo ng mga mangmang ay
isang taong may toyo sa ulo o baliw.
Anak siya ng mayaman. Pero, dahil sa katalinuhan niya ay
pinahinto sa pag-aaral mula sa dalubhasaan ng San Jose.
Natatakot kasi ang kanyang ina, na dahil sa pagtatamo niya
ng higit na mataas na kaalaman, baka makalimutan niya
ang Diyos. Isa pa, gusto ng kanyang ina na siya ay
magpare. Pero, hindi niya ito sinunod at sa halip ay nag-
asawa na lamang siya. Gayunman, pagkaraan ng isang
taon, namatay ang kanyang asawa. Inukol na lamang ni
Tasyo ang sarili sa pagbabasa ng mga aklat hanggang sa
mapabayaan niya ang kanyang mga minanang kayamanan.
Bagamat nang hapong iyon mayroong babala na darating
ang unos sapagkat matatalim na kidlat ang gumuguhit sa
nagdidilim na langit, masaya pa rin ang hitsura ni Pilosopo
Tasyo. Ito ang ipinagtaka ng mga taong nakakausap niya.
Tinanong siya kung bakit, diretso ang sagot niya:
Ang pagdating ng bagyo ang tangi kong pag-asa
sapagka’t ito ang magdadala ng mga lintik na siyang
papatay sa mga tao at susunog sa mga kabahayan. Sana
magkaroon din ng delubyo sapagkat may sampung taon
na ngayon, isinuwestiyon ko sa bawat kapitan ang pagbili
nila ng tagahuli ng kidlat o pararayos ngunit ako’y
pinagtawanan lamang ng lahat.
Ayon pa sa kanya, hindi binili ng mga kapitan ang kanyang
pinabibili at sa halip ay mga paputok at kuwitis ang
kanilang binili at binayaran ang bawat dupikal ng kampana,
gayong sa agham ay mapanganib ang tugtog ng mga
batingaw kapag kumukulog. Iniwanan ni Tasyo ang kausap
at nagtuloy ito sa simbahan. Inabutan niya ang dalawang
bata sa pagsasabing ipinaghanda sila ng kanilang ina ng
hapunang pangkura. Tumango ang mga bata.
Lumabas ng simbahan si Tasyo at nagtuloy sa may
kabayanan. Nagtuloy siya sa bahay ng mag-asawang Don
 Filipo at Aling Doray. Masayang sinalubong ng mag-asawa ang katumbas ng dalawang onsa ay P32.00. lubhang
at itinanong kung nakita niya si Ibarra na nagtungo sa mabigat ito para kay Basilio.
libingan. Sumagot siya ng oo sa pagsasabing nakita niya
Ipinakiusap ni Crispin na bayaran na lamang ni Basilio ang
itong bumaba sa karwahe. Naramdaman niya, anya, ang
ibinibintang sa kanya. Pero, kulang pa ang sasahurin ni
naramdaman ni Ibarra nang hindi makita ang libing ng
Basilio kahit magbayad sila. Dahil dito, nasabi ni Crispin na
ama. Ayon kay Tasyo isa siya sa anim na kataong
mabuti pa ngang magnanakaw na siya sapagkat maililitaw
nakipaglibing kay Don Rafael.
niya ito. At kung papatayin man siya sa palo ng Kura at
Sa pag-uusap pa rin nila, nabanggit ni Aling Doray ang siya’y mamamatay magkakaroon naman ng mga damit si
tungkol sa purgatoryo sapagkat nuon ay Undas nga. Sinabi Sisa at ang kapatid na si Basilio. Nasindak ang huli sa
ni Tasyo na hindi siya naniniwala sa purgatoryo. Pero, binanggit ng kapatid.
sinabi niyang iyon ay mabuti, banal at maraming kabutihan
Nag-aalala pa si Basilio na kapag nalaman ng kanilang ina
ang nagagawa nito sa tao upang mabuhay ng malinis at
napagbintangang nagnakaw si Crispin, tiyak na magagalit
dalisay na pamumuhay. Binigyang diin pa niya na ang
ito. Pero, sinabi ni Crispin na hindi maniniwala ang
purgatoryo ay siyang tagapag-ugnay ng namatay sa
kanilang ina sapagkat ipakikita niya ang maraming latay na
nabubuhay.
likha ng pagpalo ng Kura at ang bulsa niyang butas-butas
Pagkuwa’y nagpaalam na siya. Palakas ng palakas ang na walang laman kundi isang kuwalta na aginaldo pa niya
buhos ng ulan. Ito ay sinasalitan ng matatalim na kidlat at noong Pasko, na kinuha pa sa kanya ng hidhid na Kura.
kulog. Siyang-siya si Pilosopo Tasyo sa gayong pangyayari
Gulo ang isip ni Crispin dahil mahirap na gusot na
sapagkat nakataas pa ang kanyang dalawang kamay at
napasukan nilang magkapatid. Gusto niyang makauwi
nagsisigaw habang naglalakad papalayo sa mag-asawa.
silang magkapatid upang makakain ng masarap na
Kabanata 15 – Ang Mga Sakristan hapunan. Magmula ng mapagbintangan siyang nagnakaw,
hindi pa siya pinapakain hangga’t hindi niya naisauli ang
Parang plegarya ang tunog ng kampanang binabatak ng
dalawang onsa. Maliwanag sa mga pahayag ni Crispin na
magkapatid na sakristan na sina Crispin at Basilio. Sila ang
kaya siya napagbintangang magnanakaw sapagkat ang
kausap kanina ni Pilosopo Tasyo at sinabihan na sila ay
kanilang ama ay mabisyo, lasenggero at sabungero.
hinihintay ng kanilang inang si Sisa para sa isang hapunang
pangkura. Sa anyo ng hitsura ng magkapatid mapagsisino Habang nag-uusap ang magkapatid, ang Sakristan Mayor
na sila ay hilahod sa hirap. ay walang kilatis na nakapanhik sa palapag na kinaroonan
nila. Antimano, puyos ito sa galit. Sinabi niya kay Basilio
Sinabi ni Crispin kay Basilio na kung kasama sila ni Sisa.
na ito ay kanyang minumultahan dahil sa hindi tamang
Disin sana, siya ay hindi mapagbibintangang isang
pagtugtog ng kampana. Kapagdaka, si Crispin naman ang
magnanakaw. At kung malalaman ni Sisa na siya ay
hinarap at sinabing hindi ito makakauwi hanggang hindi
pinapalo, tiyak hindi papayag ang kanilang ina. Ang anyo
niya inilalabas ang dalawang onsa na binibintang sa kanya.
ng pangamba sa mukha ni Crispin ay nababakas.
Tinangkang mangatwiran ni Basilio, pero sinansala siya ng
Idinadalangin na sana wag magkasakit silang lahat. Ang
sakristan mayor sa pagsasabing kahit na siya ay hindi
suweldo lang kasi nila ay dalawang piso sa isang buwan.
makakauwi hanggang hindi sumasapit ang eksaktong ika-
Minultahan pa siya ng tatlong beses. Pero, hindi pumayag
10 ng gabi. Gimbal si Basilio sapagkat ika-9 pa lamang ng
si Basilio sapagkat walang kakainin ang kanilang ina. Isa pa
gabi ay wala ng puwedeng maglakad sa lansangan kung
 gabi. Makikiusap pa sana si Basilio, pero biglang
sinambilat ng sakristan mayor si Crispin sa bisig at
kinaladkad na papanaog sa hagdanan hanggang sa sila ay
lamunin sa dilim. Dinig ni Basilio ang pagpapalahaw ng
kapatid. Pero, wala siyang magawa, naiwan itong parang
tulala. Ang bawat pagsampal ng sakristan kay Crispin ay
sinusundan ng masakit na pagdaing. Nanlaki ang mata at
nakuyom ni Basilio ang kanyang palad sa sinapit ng
kapatid. Pumasok sa isip na kung kailan siya maaaring
mag-araro sa bukid habang naririning niya ang paghingi ng
saklolo ni Crispin. Mabilis na pumanhik siya sa ikalawang
palapag ng kampanaryo. Mabilis na kinalag niya ang lubid
na nakatali sa kampana at nagpatihulog na padausdos sa
bintana ng kampanaryo. Nuon ang langit ay unti-unti ng
nagliliwanag sapagkat humihinto na ang ulan.
Tapang baboy-damo at isang hita ng patong bundok o
dumara na hiningi niya kay Pilosopo Tasyo ang inihain niya
kay Basilio. Higit sa lahat, nagsaing siya ng puting bigas na
sadyang inani niya sa bukid. Ang ganitong hapunan ay
tunay na pangkura, na gaya ng sinabi ni Pilosopo Tasyo
kina Basilio at Crispin ng puntahan niya ang mga ito sa
simbahan.
Sa kasamaang palad, hindi natikman ng magkapatid ang
inihanda ng ina sapagkat dumating ang kanilang ama.
Nilantakang lahat ang mga pagkaing nakasadya sa kanila.
Itinanong pa niya kung nasaan ang dalawa niyang anak.
Nang mabundat ang asawa ni Sisa ito ay muling umalis
dala ang sasabunging manok at nagbilin pa siya na tirahan
siya ng perang sasahudin ng anak.

Windang ang puso ni Sisa. Hindi nito mapigilan na hindi

Kabanata 16 – Si Sisa
umiyak. Paano na ang kanyang dalawang anghel. Ngayon
Ang kadiliman ay nakalatag na sa buong santinakpan. lamang siya nagluto, tapos uubusin lamang ng kanyang
Mahimbing na natutulog ang mga taga-San Diego walang pusong asawa.
pagkatapos na makapag-ukol ng dalangin sa kanilang mga
Luhaang nagsaing siyang muli at inihaw ang nalalabing
yumaong mga kamag-anak. Pero, si Sisa ay gising. Siya ay
daing na tuyo sapagkat naalala niyang darating na gutom
nakatira sa isang maliit na dampa na sa labas ng bayan.
ang kanyang mga anak. Hindi na siya napakali sa
May isang oras din bago narating ang kanyang tirahan
paghihintay. Upang maaliw sa sarili, di lang iisang beses
mula sa kabayanan.
siya umawit nang mahina. Saglit na tinigil niya ang
Kapuspalad si Sisa sapagkat nakapag-asawa siya ng lalaking pagaawit ng kundiman at pinukulan niya ng tingin ang
iresponsable, walang pakialam sa buhay, sugarol at kadilimang bumabalot sa kapaligiran. Nagkaroon siya ng
palaboy sa lansangan. Hindi niya asikaso ang mga anak, malungkot na pangitain. Kasalukuyan siyang
tanging si Sisa lamang ang kumakalinga kay Basilio at dumadalangin sa Mahal na Birhen, nang gulantangin siya
Crispin. Dahil sa kapabayaan ng kanyang asawa, naipagbili ng malakas na tawag ni Basilio mula sa labas ng bahay.
ni Sisa ang ilan sa mga natipong hiyas o alahas nito nuong
Kabanata 17 – Si Basilio
sila siya ay dalaga pa. Sobra ang kanyang pagkamartir at
hina ng loob. Sa madalang na pag-uwi ng kanyang asawa,
Napatigagal si Sisa nang dumating si Basiliong sugatan ang
nakakatikim pa siya ng sakit ng katawan. Nananakit ang
ulo. Dumadaloy ang masaganang dugo. Ipinagtapat ni
lalaki. Gayunman, para kay Sisa ang lalaki ay ang kanyang
Basilio ang dahilan ng kanyang pagkakasugat. Siya ay
bathala at ang kanyang mga anak ay anghel.
hinabol ng mga guwardiya sibil at pinahihinto sa paglakad.
Pero siya ay kumaripas ng takbo sapagkat nangangamba
Nang gabing iyon, abala siya sa pagdating nina Basilio at
siyang kapag nahuli siya ay parurusahan siya at paglilinisin
Crispin. Mayroong tuyong Tawilis at namitas ng kamatis sa
sa kuwartel. Dahil sa hindi niya paghinto siya ay binaril.
kanilang bakuran na siyang ihahain niya kay Crispin.
Dinaplisan siya ng punglo sa ulo. Sinabi din niya sa ina na lahat ng sinasabi ni Basilio, si Sisa ay nasisiyahan. Ngunit
naiwan niya sa kumbento si Crispin. Nakahinga ng lihim na napaluha ito sapagkat hindi isinama ng anak sa
maluwag si Sisa. Ipinakiusap ni Basilio sa ina, na huwag kanyang mga balak ang kanilang ama.
sabihin kanino man ang dahilan ng kanyang pagkakasugat
Kabanata 18 – Mga Kaluluwang Naghihirap
sa ulo. At sa halip ay sabihin na lamang na nahulog siya sa
puno.
Napuna ng mga manang na matamlay at tila may-sakit si
Pari Salvi ng magmisa kinabukasan. Naruon sa kumbento
Tinanong ni Sisa kung bakit naiwan si Crispin. Sinabi ni
ang mga manang at manong upang isangguni sa kura kung
Basilio na napagbintangan na nagnakaw ng dalawang onsa
sino ang pipiliin niyang magsermon sa kapistahan ng
si Crispin. Hindi niya sinabi ang parusang natikman ng
bayan. Si Pari Damaso ba? Pari Martin o ang coordinator?
kapatid sa kamay ng Sakristan Mayor. Napaluha si Sisa
Sa kanilang paghihintay, naging paksa sa kanilang usapan
dahil sa awa sa anak. Sinabing ang mga dukhang katulad
ang tungkol sa pagkakaroon ng ‘indulhensiya plenarya,’ na
lamang nila ang nagpapasan ng maraming hirap sa buhay.
siyang tanging kailangan ng mga kaluluwang nagdurusa sa
Hindi nakatikim ng pagkain si Basilio. Kaagad na sinayasat
purgatoryo upang mahango roon. Ang isang karaniwang
ng ang ina nang malaman na dumating ang ama. Alam
indulhensiya sa kanilang pagkaalam ay katumbas na ng
niyang pagdumarating ang ama tumitikim ng bugbog ang
mahigit na 1,000 taong pagdurusa sa purgatoryo. Ang mga
ina nito. Nabanggit ni Basilio na higit na magiging mabuti
manang na nag-uusap ay pinangungunahan ng isang
ang kanilang kalagayan, kung silang tatlo na lamang. Hitsa
batang-batang balo, Manang Rufa at Manang Juana. Dahil
puwera ang ama. Ito ay pinagdamdam ni Sisa.
sa kanilang kaabalahan sa pag-uusap, hindi nila napansin
Sa pagtulog ni Basilio siya ay binangungot. Sa panaginip ang pagdating ni Sisa.
niya, nakita niya ang kapatid na si Crispin ay pinalo ng
Siya ay mayroong sunong na bakol na puno ng sariwang
yantok ng kura at sakristan major hangang sa ito ay
gulay na pinitas niya sa kanyang halamanan. Mayroon din
panawan ng malay tao. Dahil sa kanyang malakas na pag-
siyang halamang dagat na katulad ng pako, na paboritong
ungol, siya ay ginising ni Sisa. Tinanong ni Sisa kung ano
gawing salad ng Kura. Suot niya ang kanyang
ang napanaginipan nito. Hindi sinabi ni Basilio ang dahilan
pinakamagandang damit. Tulog pa si Basilio ng umalis siya
at sa halip , kanyang sinabi kung ano ang balak nito sa
sa kanilang dampa.
kanilang pamumuhay. Ang kaniyang balak ay (1) ihihinto
na silang magkakapatid sa pagsasakristan at ipapakaon
Dumiretso si Sisa sa kusina ng kumbento. Inaasahan niya
niya si Crispin kinabukasan din, (2) hihilingin niya kay
na marinig ang tinig ni Crispin. Ngunit hindi niya ito
Ibarra na kunin siyang pastol ng kanyang baka at kalabaw
marinig. Binati niya ang mga sakristan at kawasi sa
at (3) kung malaki-laki na siya, hihilingin niya kay Ibarra na
kumbento. Hindi siya napansin ng mga ito. Kung kaya’t
bigyan siya ng kapirasong lupa na masasaka.
siya na mismo ang nag-ayos sa mga dala niyang gulay sa
isang hapag.
Sa pagsusuri ni Basilio sila ay uunlad sa kanilang
pamumuhay dahil siya ay magsisipag sa pagpapayaman at
Nakiusap si Sisa sa tagapagluto kung maari niyang
paglilinang sa bukid na kanyang sasakahin kung saka-
makausap ang Pari. Pero, sinabi sa kanyang hindi sapagkat
sakali.
may sakit ito. Tinanong niya ang tagapagluto, kung nasaan
si Crispin.
Si Crispin ay mag-aaral kay Pilosopo Tasyo at si Sisa ay
titigil na sa paglalamay ng mga tinatahing mga damit. Sa
 Ang sagot sa kanyang tanong ay parang bombang ay nakakabulabog sa kura, kaya nakakatikim ng sigaw, at
sumabog sa kanyang pandinig: Si Crispin ay nagtanan din mura ang mga bata at guro.
pagkatapos na makapagnakaw ng dalawang onsa at ng
Nabanggit din ng guro kay Ibarra na dahil sa pagbabagong
pagkawala ng makapatid. Naipagbigay alam na ng alila sa
kanyang ginawa, madaling natutuhan ng mga mag-aaral
utos ng kura ang pangyayari sa kwartel. Ang mga
ang wikang Kastila. Pero siya ay nilait ni Pari Damaso sa
guwardiya sibil ay maaring nasa dampa na nina Sisa upang
pagsasabing ang wikang Kastila ay hindi nababagay sa
hulihin ang magkapatid, pagdiin pa ng alila.
katulad niyang mangmang. Ang kailangan lamang niyang
Nangatal si Sisa. Naumid ang labi. Mabilis na tinakpan ang matutuhan ay Tagalog.
kanyang dalawang tainga nang paratangan siya ng alila na
Ipinaris pa siya ni Pari Damaso kay Maestro Circuela, isang
isang inang walang turong mabuti sa mga anak dahil
guro na di marunong bumasa ngunit nagtayo ng eskwela at
nagmana ito sa ama.
nagturo ng pagbasa sa kanyang mga estudyante. Labag
Tuliro siyang nagtatakbong nilisan ang kumbento. Gulong- man sa kanyang kalooban, wala siyang magawa kundi
gulo ang isip. sumunod kay Pari Damaso. Pero, nag-aral din ang guro ng
wikang kastila para sa kanyang pansariling interes.
Kabanata 19 – Mga Suliranin ng Isang Guro
Sobra ang pakialam ni Pari Damaso sa guro. Nang huminto
Kahit na dumaan ang malakas na bagyo,ang lawa ay hindi
ang guro sa paggamit ng pamalo sa pagtuturo, siya ay
gaanong nabagabag. Palibhasa ito ay napapaligiran ng
ipinatawag ng kura upang ipabalik sa kanya ang pagagmit
mga bundok. Sa tabi ng lawa, nag-uusap sina Ibarra at ang
ng pamalo saspagkat mabisa ito sa pagtuturo. Tumututol
binatang guro. Itinuro ng guro kay Ibarra kung saang panig
man sa kanyang kalooban, sumunod din siya saspagkat
ng lawa itinapon ang labi ni Don Rafael. Sang –ayon sa
mismong mga magulang ay napahinuhod ni Pari Damaso
kanya, kasama si Tenyente Gueverra nuong itinapon ang
na ibalik ang pamalo sa pagtuturo. Dahil sa naging sukal sa
bangkay. Wala siyang tanging magawa nuon kundi
kalooban ang pagtuturo, nagkasakit ang guro. Nang ito ay
makipaglibing.
gumaling at bumalik sa serbisyo, kakarampot na lamang
ang kanyang tinuturuan. Sa kanyang pagbabalik,
Malaki ang utang na loob nito kay Don Rafael. Nuong
nagkaroon ng bagong Kura. Hindi na si Pari Damaso.
bagong salta ito sa San Diego, ang Don ang tumustos sa
Nabuhayan siay ng pag-asa. Sinikap niyang isalin sa wikang
kanyang mga pangangailangan sa pagtuturo. Sinabi ng
Tagalog ang mga aklat na nasusulat sa wikang Kastila.
guro kay Ibarra na ang malaking suliranin niya at ng mga
mag-aaral ay ang kakulangan ng magagastos.
Bukod dito, dinagdagan niya ang mga aralin sa
katesismo,pagsasaka,kagandahang asal na hango sa
Malaki ring problema anya, ang kawalan ng pagtutulungan
Urbanidad ni Hustensio at Felisa at sa Kasasysayan mg
ng mga magulang at mga taong nasa pamahalaan.
Pilipinas. Pero, sa lahat ng mga araling ito dapat unahin
Lumilitaw na hindi ang lahat ng mga pangangailangan ng
ang pagtuturo ng relihiyon, ayon sa mga bagong kura nang
mga batang nag-aaral na katulad ng mga libro na
ipatawag niya ang guro. Nagkomit si Ibarra na tutulungan
karaniwang nasusulat sa wikang Kastila at ang
niya ang guro sa pamamgitan ng pulong sa tribunal na
pagmememorya ng mga bata sa mga nilalaman nito. Dahil
kanyang dadaluhan sa paanyaya ng Tinyente Mayor.
din sa kakulangan ng mga bahay-paaralan, ang klase ay
ginaganap sa silong ng kumbento sa tabi ng karwahe ng
Kabanata 20- Ang Pulong Sa Tribunal
Kura. Nasanay ang mga bata na bumasa ng malakas. Ito
Ang tribunal ay bulwagan ng mga nagpupulong at
nagpapasya. May dalawang lapian dito, ang Konserbador, na
binubuo ng matatanda, at ang Liberal, na binubuo ng mga
kabataan. Hindi sila nakikisalamuha sa isa‟t isa sapagkat sila‟y
nagiiringan.
Si Don Filipo Lino, ang Tin yenta Mayor at pinuno ng Liberal,
ay nagpahayag ng kawalang-tiwala sa Kapitan ng bayan. Tila
raw may balak itong antalahin hanggang huling oras ang
pagtatalo tungkol sa gugugulin sa piyesta. Sinabi ng isang
kabataan na naiwan daw ang Kapitan sa kumbento upang
kausapin ang Kura. Hindi ito alumana ng mga kasama niya
dahil sa balak ni Don Filipo na iharap sa pulong ang balak ng
matatanda. Tiyak na magkakaroon ng salungatan ang
matatanda at ang kabataan. Nalilito ang ibang kasamahan na
hindi nakauunawa ng gustong mangyari ni Don Filipo.
Kaya sinabi niyang sumangguni sila kay Pilosopo Tasyo.Sinabi
raw ng Pilosopo: “Namumuhi sa inyo ang inyong mga
kalaban. Ano mang imungkahi Ninyo ay sasalungatin nila.
Kapag natalo kayo, ipasok ninyo sa isang kasapi ang ibig
ninyong imungkahi at tiyak na sasangayunan ng mga kalaban,
kailangang ilihim ito.” May sumabat at nagsabing siya ang
magmumungkahi sa balak ng kalaban. Tumahimik sila nang
dumating si Ibarra at ang Guro ng paaralan. Sinundan sila ng
Kapitan na ang anyo‟y may sama ng loob.
Nagsimula na ang pulong. “Mga ginoo,” ang wika ng Kapitan
sa mahinang tinig. “Pinangahasan ko kayong anyayahan sa
pulong na ito dahil kailangang idaos ang piyesta ng patron ng
San Diego sa ika-12 ng buwang ito. Ngayon ay ika-2 na…”
Inubo ang Kapitan kaya itinigil niya ang kaniyang pagsasalita.
Tumayo si Kapitan Basilio, ang pinuno ng Konserbador at
katunggali ni Don Filipo. Hiningi na ang bawat magbibigay ng
palagay ay gawin sa maliwanag, maikli, at tuwirang paraan.
Inanyayahan ng Kapitan na magsalita ang may ibig.
Nagmungkahi si Don Filipo ng marangya at maaksayang
pagdiriwang; may dula, kuwitis, apat na hermano mayor,
sabong, at iba‟t ibang sugal. Ang lahat ay nagalit kay Don
Filipo. Tinutulan ni Don Valentino ang iminungkahi at iniurong
ito ni Don Filipo.
Sinang-ayunan ng lahat ang mungkahi ng isang binatang
kabesa na magkaroon ng panooring hindi magugol. Dalawang
komedya ang pagpipilian. Ang perang makakalap ay hindi
lalabas ng bayan. Ito raw ay gagamiting gantimpala sa iba‟t
ibang paligsahan. Nang matapos ang palitang-kuro, nagsalita
ang Kapitan. “Sang-ayon din ako nang lubos…ngunit ang Kura.
Iba ang kaniyang gusto.” “Sino ang gagasta sa piyesta? Ang
Kura ba o tayo? Mayroon ba siyang ibinigay kahit isang
kuwalta?” ang mahayap na tanong ni Pilosopo Tasyo. “At ano
ang gusto ng Kura?” ang tanong muli ni Kapitan Basilio. Ang
gusto raw ng Kura ay anim na prusisyon, tatlong misa mayor,
at tatlong sermon. At kung may lalabis na salapi ay komedya
sa Tondo na sasalitan ng awitan. Tinanggihan ito ng kabataan
at ilang mata tanda. Iginiit ng Kapitan na iyon ang gusto ng
Kura at nakapangako na siya na iyon ay masusunod. Sinisi nila
ang Kapitan kung bakit hindi kaagad sinabi iyon. Idinahilan
niyang nawalan siya ng pagkakataon dahil kay Kapitan Basilio.
Ayon sa ilang matatanda, dapat silang sumunod at kung hindi
ay ipa bibilanggo sila ng Alkalde. Binabawi ng kabataan ang
kanilang abuloy subalit nailak nang lahat ito. Lumapit si Don
Filipo sa Kapitan at nagwika, “Kinalimutan ko ang aking sarili
sa mabuting layunin. Kayo naman, kinalimutan ninyo ang
karangalan ng pagkatao dahil sa masamang layunin at inyong
ipinahamak ang lahat.” Nang pauwi na, lumapit ang Pilosopo
kay Don Filipo at sinabi, “Tayo ang may kasalanan. Hindi ninyo
tinutulan nang bigyan tayo ng pinunong alipin at ako‟y
nakalimot din sa aking tungkulin.”
Kabanata 21- Kasaysayan ng Isang Ina
Lito ang isip na tumatakbong pauwi si Sisa. Matinding
bumabagabag sa kanyang isip ang katotohanang sinabi sa
kanya ng kawaksi ng kura. Para siyang tatakasan ng sariling
bait sa pag-iisip kung paano maiililigtas sina Basilio at Crispin
sa kamay ng mga sibil. Tumindi ang sikdo ng kanyang dibdib
nang papalapit na siya sa kanyang bahay ay natanaw na niya
ang dalawang sibil na papaalis na. Saglit na nawala ang kaba
sa kanyang dibdib. Hindi kasama ng mga sibil ang isa man sa
kanyang anak.
Gayunman, sa sumunod na sandali, muling sinakmal ng
matinding pangamba si Sisa. Nang makasalubong niya ang
dalawang sibil. Pilit na tinatanong siya kung saan niya
diumano itinago ang dalawang onsang ninakaw ng kanyang
anak. Pilit na pinaamin din siya tungkol sa paratang ng kura.
Kahit na magmamakaawa si Sisa, hindi rin pinakinggan ang
kanyang pangangatwiran. Hindi siya pinaniwalaan ng mga
sibil. At sa halip pakaladkad na sinama siya sa kuwarter.
Muling nagsumamo si Sisa, pero mistulang bingi ang kanyang
mga kausap. Ipinakiusap ni Sisa na payagan siyang mauna ng
ilang hakbang sa nga sibil habang sila ay naglalakad
patungong kuwartel kapag sila ay nasa kabayabnan na.
Pagdating nila sa bayan, tiyempong katatpos pa lamang ng
misa. Halos malusaw sa kahihiyan si Sisa. Kaagad na ipinasok
siya sa kwartel. Nagsumiksik siyang parang daga sa isang
sulok. Nanlilimahid at iisa ang kanyang damit. Ang buhok
naman ay daig pa ang sinabungkay nag dayami. Gusot-gusot
ito. Ang kanyang isip ay parang ibig ng takasan ng katinuan
Sa bawat paglipas ng sandali, nadagdagan ang kasiphayuan ni
Sisa. Magtatanghali, nabagbag ang damdamin ag Alperes.
Iniutos na palayain na si Sisa. Ngunit hinang hina na siya. May
dalawang oras din siyang nakabalndra sa isang sulok.
Paikot-ikot na naglakad si Sisa hanggang sa muli siyang
makarating sa kanyang bahay. Dagling umakyat siya sa
kabahayan. Tinawag ang pangalan ng mga anak. Paulit-ulit,
parang sirang plaka. Ngunit hindi niya ito makita, kahit na
panhik panaog ang ginawa niya. Tinungo niya ang gulod, at sa
may gilid ng bangin. Wala ang kanyang hinahanap. Ptakbo
siyang bumalik sa bahay.
Natapunan niya ng pansin, ang isang pilas ng damit ni Basilio
na may bahid ng dugo. Hawak ang damit, pumanaog siya ng
bahay at tiningnan sa sikat ng araw ang pilas ng damit na
nababahioran ng dugo. Nilulukob ng matinding nerbiyos ang
buong katawan. Ano na nag nangyari sa kanyang mga anak.
Hindi madulumat ang nararamdaman niyang kasiphayuan.
Naglakad-lakad siya kasabay ng pasaglit-saglit na pasigaw ng
malakas. Ang banta ng pagkabaliw ay unti unting lumalamon
sa kanyang buong pagkatao. Kinabukasan, nagpalaboy-laboy
sa lansangan si Sisa. Ang malakas na pag-iyak, hagulgol at
pagsigaw ay nagsasalit at kung minsan ay magkasabay na
ipinakita ang kanyang kaanyuan. Lahat ng mga taong
nakakasalubong ay nahihintakutan sa kanya.
Kabanata 22 – LIWANAG AT DILIM
Magkasamang dumating si Maria at ang kanyang Tiya Isabel
sa San Diego para sa pistang darating. Naging bukambibig ang
pagdating ni Maria sapagkat matagal na siyang hindi
nakakauwi sa bayang sinilangan. Isa pa, minamahal siya ng
mga kababayan dahil sa kagandahang ugali, kayumian at
kagandahan. Labis na kinagigiliwan siya. Sa mga taga San
Diego, ang isa sa kinapapansinan ng malaking pagbabago sa
kanyang ikinikilos ay si Padre Salvi.
Lalong pinag-usapan si Maria, nang dumating si Ibarra at
madalas na dalawin ito. Sinabi ni Ibarra kay Maria na handa
na ang lahat para sa gagawin nilang piknik kinabukasan.
Ikinatuwa ito ni Maria sapagkat makakasama na naman niya
sa pamamasyal ang kanyang dating kababata sa bayan.
Ipinakiusap ni Maria sa kasintahan na huwag nang isama ang
Kura sa lakad nila sapagkat magmula ng dumating siya sa
bayan nilulukob siya ng pagkatakot sa tuwing makakaharap
niya ang Kura. Malagkit kung tumingin ang kura kay Maria at
mayroong ibig ipahiwatig ang mga titig nito. Kung kaya,
tuwirang hihingi ni Maria kay Ibarra na huwag ng isama sa
pangingisda si Padre Salvi.
Pero, sinabi ni Ibarra na hindi niya mapagbibigyan ang
kahilingan ni Maria sapagkat yaon ay lihis sa kagandahang-
asal at kaugalian ng mga taga- San Diego.
Naputol ang kanilang pag-uusap ng biglang dumating si Padre
Salvi. Humingi ng paumanhin si Maria sa dalawa at iniwanan
ang mga ito sa pagsasabing masakit ang kanyang-ulo.
Inanyayahan ni Ibarra si Padre Salvi na sumama sa kanilang
piknik. Inaasahan iyon ng Kura, kaya na kaagad na tinanggap
niya ang paanyaya.
Laganap na ang dilim ng magpaalam si Ibarra na uuwi na. Sa
daan, nakasalubong niya ang isang lalaki na dalawang araw ng
naghahanap sa kanya. Hiningi ng lalaking nakasalubong ni
Ibarra ang tulong nito tungkol sa kanyang problema sa asawa
at mga anak.
At sabay na nawala sa pusikit na dilim sina Ibarra at ang lalaki.
Kabanata 23- ANG PIKNIK
Madilim–dilim pa nagsigayak na ang mga na ang mga
kabataan,kadalagahan at ilang matatandang babae na
patungo sa dalawang bangkay nakahinto sa pasigan. Ang mga
kawaksing babae ay mayroong sunung-sunong na mga bakol
na kinalalagyan ng mga pagkain at pinggan. Ang mga bangka
ay nagagayakan ng mga bulaklak, mga iba’t-ibang kulay na
kagaya ng gitara, alpa, akurdiyon at tambuli.
Si Maria Clara ay kaagapay ang mga matatalik nitong kaibigan
na sina Iday, Victorina, Sinang at Neneng. Habang naglalakad
masaya silang nagkukuwentuhan at nagbibiruan. Paminsan-
minsan ay binabawalan sila ng mga matatandang babae sa
pangunguna ni Tiya Isabel. Pero, sige pa rin ang kanilang
kuwentuhan.
Nagtig-isang bangka ang mga dalaga sapagkat lulubog daw
ang kanilang sinasakyan. Dahil dito,mabilis na lumipat ang
ilang kabinataan sa bangkang sinasakyan ng mga dalagang
kanilang pinipintuho. Si Ibarra ay napatabi kay Maria. Si
Albino ay kay Victoria. Natameme sa pagkakagulo ang mga
dalaga .
Ang piloto o ang sumasagwan sa dalawang bangkang para
umusad sa tubig ay isang binatang may matikas na anyo,
matipuno ang pangangatawan, maitim, mahaba ang buhok at
siksik sa laman. Ito ay si Elias.
Habang hinihintay na maluto ang agahan, si Maria ay umawit
ng Kundiman. Balana ay hindi nakaimik. Sinabi ni Andeng na
nakahanda na ang sabaw para sa isisigang na isda.
Ang mga nagpipiknik ay nasa may baklad na ni Kapitan
Tiyago. Ang magbibinatang anak ng isang mangingisda ay

namandaw sa baklad. Ngunit, kaliskis man ng isda ay
walang nasalok.
Si Leon na katipan ni Iday ang kumuha ng panalok. Isinalok
ito. Ngunit, wala ring nahuling isda. Sinabi na ang kawalan
ng isda sa lawa ay dahil sa buwaya. Agad na lumundag si
Elias. Sigawan ang mga babae na baka mapahamak ito.
Pero, pinayapa sila ng ilang mga kalalakihan sa
pagsasabing sanay si Elias na humuli ng buwaya.
Ilang saglit lang, nahuli na ni Elias ang buwaya. Pero higit
na malakas ang buwaya, nagagapi si Elias. Dahil dito,
kumuha ng isang punyal si Ibarra at lumundag din sa lawa.
Hindi hinimatay si Maria Clara sapagkat ang mga ‘dalaga
noon ay hindi marunong mahimatay.’
Biglang umalimbukay ang pulang tubig. nLumundag pa
ang isang anak ng mangingisda na may tangang gulok.
Pamayamaya’y lumitaw sin a Ibarra at ang piloto o si Elias
na dahil iniligtas siya ni Ibarra sa tiyak na kapahamakan,
utang niya ang kanyang buhay dito.
Natauhan mula sa pagkapatda si Maria ng lumapit sa
kanya si Ibarra. Nagpatuloy ang mga magkakaibigan sa
pangingisda at nakahuli naman ng marami. Nagpatuloy
sila sa gubat na pag-aari ni Ibarra. Nananghalian sila sa
lilim ng mayatabong na punongkahoy na tumutunghay sa
batisan.
Kabanata 24 – SA GUBAT
Maagang nagmisa at nagpakumpisal si Padre Salvi.
Ipinahanda niya ang kaniyang karuwahe at nagpahatid sa
gubat na pagdarausan ng piyesta. Pinabalik niya rin kaagad
ang karuwahe pagdating doon at naglakad na lamang. May
narinig siyang matamis na tinig na kilalang-kilala niya.
Nangubli siya sa isang punongkahoy at nakinig. Lumabas si
Maria Clara, sariwa gaya ng isang rosas na kabubuka pa
lamang. Wika nito, “Nais kong makatagpo ng isang pugad ng
tagak. Gusto ko siyang tingnan nang di niya ako nakikita. Ibig
ko siyang masundan sa lahat ng dako.” “Nais mo bang parisan
ang pagmamanman ng Kura sa iyo?” ang dugtong ng isang
masayang tinig.
“Magiingat ka! Nakapagpapapayat ang panibugho.” Nakita
niya sina Maria Clara, Sinang, at Victoria na naglalakad sa
batis. Basa na ang laylayan ng damit ng mga ito. Lumabas sa
kublihan ang Kura nang wala na ang mga dalaga. Nakita niya
ang kinaroroonan ng mga dumalo sa piyestang pambukid.
Binati siya ng lahat.
“Napaano kayo, Padre?” ang tanong ng Alperes nang
makitang galusan ang mukha ng Kura at marumi ang abito.
“Ako po ay naligaw,” ang tugon ng pari. Nagdulot ng inumin
ang mga dalaga. Ipinakita nila sa Kura ang buwaya.
Samantala, biglang nawala ang piloto nang makita ang abito.
Katatapos lamang maligo ni Maria Clara kaya lalong lumitaw
ang kaniyang kagandahan.
Iniukol niya ang unang ngiti kay Ibarra at ang unang
pangungunot ng noo sa Kura. Sa oras ng pagkain, iisang mesa
ang kainan ng mga makapangyarihan.
Pinangunguluhan ito ni Ibarra. Hiwalay ang mga dalaga sa
mga binata. Tinanong ni Padre Salvi ang Alperes kung kilala
nito ang lumapastangan kay Padre Damaso.
Sinagot naman ng Alperes ang tanong ng Kura kung sino ang
salarin. Ayon sa Kura, ito rin daw ang bumugbog kay Padre
Damaso kamakalawa ng gabi.
Nagngangalang Elias ang salarin na siya ring naghagis sa
Alperes sa lubak. Namutla ang Alperes. Dumating naman si
Sisa. Iniutos ni Ibarra na pakainin ito subalit lumapit ito sa
kinaroroonan ng Kura. Nabitiwan ng Kura ang hawak na
kutsilyo nang makilala ang babae. Kumarimot naman ng
takbo ang babae nang makita ang Alperes. Tinanong ng
Alperes kung sino ang babae. “Isa siyang abang babaeng
nabaliw sa labis na pagkatakot. Apat na araw na siyang
ganyan,” ang paliwanag ni Don Filipo. “Iyan ba ang
nagngangalang Sisa?” ang tanong ni Ibarra.
“Hinuli po siya ng mga guardia civil upang linawin ang
paratang sa mga anak,” ang patuloy ni Don Filipo. “Ano? Hindi
po ba siya ang ina ng dalawa ninyong sakristan?” anang
Alperes sa Kura. Ang Kura‟y tumango. Ipinahanap ni Ibarra sa
isang utusan si Sisa. Nangako rin siyang ipahahanap ang
nawawalang anak nito.
“Nakapagtataka, Padre Kura! Nawawala ang ilang piso ninyo
at ipinagising nang maaga ang aking sarhento upang
ipahanap.
Nawawala ang dalawang sakristan at nanahimik kayo. At,
Ginoong Kapitan, totoo po bang kayo rin ay…” ang wikang
pauyam ng Alperes. Mamamagitan sana si Ibarra subalit pilit
na sumagot ang Kura. “Batid po ba ninyo, Ginoong Alperes,
nang gabing mawala ang mga bata ay may narinig na ilang
putok?”
“Ilang putok?” ang ulit ng Alperes. “Nakita na ninyo, batid
kong hindi ninyo alam ang may kagagawan. Hindi ninyo
nalalaman ang nangyayari sa inyong bahay subalit ibig
ninyong mangaral at magturo sa iba ng kanilang tungkulin.”
Inilahad ni Ibarra ang balak niyang ipagamot si Sisa. Humingi
rin siya ng tulong sa paghanap sa mga anak nito. Nahinto ang
pagkakagalit ng Kura at ng Alperes at nabaling sa ibang bagay
ang usapan.
Bumalik ang utusang humanap kay Sisa at sinabing hindi niya
ito natagpuan. Pagkapananghali, hinamon ni Kapitan Basilio si
Ibarra na maglaro ng ahedres. Napagkasunduan ng dalawa na
kapag natalo si Kapitan Basilio, aakuin nito ang nagugol ni
Ibarra sa usapin niya sa pagpapatayo ng paaralan na matagal
nang pinapanukala ni Don Rafael noon pa mang ito ay
nabubuhay. Habang naglalaro, tumanggap ng pahatid-kawad
si Ibarra.
Itinago niya ito nang hindi binubuksan at ipinagpatuloy ang
paglalaro. Humingi ng labinlimang minuto si Kapitan Basilio
upang pag-aralan ang susunod niyang galaw. Tumayo si Ibarra
at lumapit sa mga dalagang masayang naglalaro ng Gulong ng
Kapalaran. Inilabas ni Ibarra sa kaniyang lukbutan ang
telegrama. Ang nilalaman nito ay: “Bahay-paaralan,
pinagtibay. Usapin ninyo, nanalo.” Ang kalahati ng telegrama
ay iniabot ni Ibarra kay Maria Clara na nakakuha ng
magandang kasagutan at sinabing ang paaralan ay handog
niya sa mga bata ng San Diego.
Ang kalahati ng pahatid-kawad ay ibinigay naman niya sa
nakakuha ng pinakamasamang sagot. Si Sinang ang nakakuha
nito. Lumayo na si Ibarra upang ipagpatuloy ang paglalaro ng
ahedres. Lumapit ang Kura sa mga naglalaro ng Gulong ng
Kapalaran at sinabing iyon ay kasalanan.
Kinuha at pinunit niya ang aklat na siyang ikinagalit ng
kabataan. Pagkatapos nito, ang Kura ay nagpaalam na.Naging
tabla ang laban nina Kapitan Basilio at Ibarra kaya kahit
panalo sa usapin, iniurong ito ni Ibarra. Walang ano-ano,
dumating ang isang sarhento at apat na guardia civil na
sandatahan at nakakasa ang mga bayoneta. Nagkagulo at
nangatakot ang kababaihan.
“Hinahanap namin ang piloto ng bangka. Siya si Elias, isang
masamang tao. Hindi kayo dapat tumanggap ng masamang
tao sa inyong handaan,” ang mabalasik na salita ng
sarhento.“Hindi ko tungkuling ipagbigayalam sa inyo ang
aking gawain.
Tinatanggap ang lahat sa aming piyesta,” ang sabi ni
Ibarra.Walang nagawa ang mga guardia civil kundi iwan ang
kasayahan.
Kabanata 25 - Sa Tahanan Ng Pilosopo
Pagkaraang libutin ni Ibarra, nagsadya ito sa bahay ni Mang
Tasyo. Inabutan niya ito ng nagsusulat ng hieroglapiko sa
wikang Pilipino. Abala ito, kaya ninais niyang huwag ng
gambalain ang matanda. Pero napuna nito ng siya ay
papanaog na. Pinigilan si Ibarra, Sinbi ni Mang Tasyo na ang
sinusulat niya ay hindi mauunawaan ngayon. Ngunit, ang mga
susunod na salin- lahi ay maiintidahan ito sapagkat ang mga
ito ay higit na matalino at malamang hindi nahihimbing sa
panahon ng kanilang mga ninuno
Ipinalagay ni Ibarra na siya ay dayuhan sa sariling bayan at
higit namang kilala si Mang Tasyo ng mga tao. Kung kaya‟t
isinangguni niya ang kanyang balak tungkol sa pagpapatayo
ng paaralan. Pero, sinabi ng matanda na huwag siyang
sangguniin sapagkat itinuturing siyang baliw ni Ibarra, at sa
halip ay kanyang itunuro sa binata ang Kura, ang kapitan ng
bayan at ang lahat ng mayayaman sa bayan. Ayoon pa rin sa
kanya, ang mga taong kanyang tinutukoy ay magbibigay ng
masasamang payo subalit ang pagsangguni ay hiindi
nangangahulugan ng pagsunod. Sundin lamang kunwari ang
payo at ipakita ni Ibarra ang kanyang ginagawa ay ayon sa
mga pinagsangunian.
Tinugon ni Ibarra si Mang Tasyo na maganda ang kanyang
payo pero mahirap gawin sapagkat kinakailangan pa bang
bihisan ng kasinungalingan ang isang katotohanan. Maagap
na tumugon din ang matanda na higit pa sa pamahalaan ang
kapangyarihan ng isang uldog, nagtagumpay lamang ang
binate kung ito ay tutulungan at kung hindi naman. Ang lahat
ng kanyang mga pangarap ay madudurog lamang sa matitgas
na pader ng simbahan. Matindi ang paniniwala ni Ibarra na
siya ay tutulungan kapwa ng bayan at pamahalaan.
Nagpatuloy na magkaroon ng tunggalian ng paniniwala sina
Mang Tasyo at Ibarra. Ayon pa rin kay Mang Tasyo ang
gobyerno ay kasangkapan lamang ng simbahan. Na ito ay
matatag sapagkat nakasandig sa pader ng kumbento at ito ay
kusang babagsak sa sandaling iwan ng simbahan.
Sinabi ng binata na kasiyahan na niyang masasabi ang
dipagdaing ng bayan. Ito ay hindi naghihrap tulad ng sa isang
bansa sapagkat dati – rati tinatangkilik tayo ng relihiyon at ng
pamahalaan. Pero, sinabi naman ni Mang Tasyo na pipi ang
bayan kaya hindi dumaraing. Katunayan, anya darating ang
panahong magliliwanag ang kadiliman at ang mga tinimping
buntunghininga‟y magsisiklab. Ang.Bayan ay maniningil ng
pautang at sa gayo‟y isusulat sa dugo ang kanyang
kasaysayan.
Ipinaliwanag ng binata na ang Pilipinas ay umiibig sa Espanya
at alam ng bayan na siya ay tintangkilik. Kaya ang Diyos, ang
Gobyerno at ang relihiyon ay dipapayag na sapitin ang araw
na sinabi ni Mang Tasyo. Ikinatwiran naman ng matanda na
tunay na mainam ang mga balak sa itaas ngunit hindi
natutupad sa ibaba dahil sa kasakiman sa yaman at sa
kamangmangan ng bayan. Sa palagay niya, ang dahilan ay
sapat ang utos ng Hari ay nawawalang silbi sapagakat walang
nagpapatupad. Dahil dito, ang aatupagin ng pamahalaan rito
kundi ang magpayaman sa loob lamang ng tatlong taong
panunukungkulan. Sa puntong ito, napuna ni Mang Tasyo na
lumalayo na sila ni ibarra sa usapan. Inungkat muli ni Ibarra
ang paghingi niya ng payo. Ang payo ng matanda ay
kailangang magyuko muna si Ibarra ng ulo sa mga naghari-
harian.
Hindi naatim ni Ibarra ang payo ng matanda at sa halip ayy
sunod-sunod na tanong ang kanyang pinakawalan. (1)
Kailangan bang magyuko at mapanganyaya? (2) Kailangan
bang maapi upang maging mabutiing kriistiyano at parumihin
ang budhi upang matupad ang isang layunin? (3) Bakit ako
mangangayupapa kung ako ay nakapagtataas ng ulo?
Direkto sa punto naman ang sagot ni Mang Tasyo na
“Sapagakat ang lupang pagatatamanan ninyo ay hawak ng
inyong mga kaaway. Kayo ay mahina upang lumaban.
Kailangang humalik muna kayo ng kamay!” Mariing sinalungat
naman ni Ibarra ang pahayag na ito ng matanda sa
pagsasabing:” humalik pagkatapos nilang patayin ang aking
ama at hukayin sa libingan. Ako‟y hindi naghihiganti
sapagakat mahal ko ang aking relihiyon. Ngunit ang ank ay
hindi nakaklimot!”
Sa sinabing ito ni Ibarra, Inimungkahi ng matanda na habang
buhay sa alaala ng binata ang sinapit ng kanyang ama ay
limutin muna niya ang tungkol sa kanyang balak na
papapatayo ng paaralan. Kinakailangang gumawa na lamang
siya ng ibang paraan na ikagagaling ng kanyang mga
kababayan. Naunawaan ni Ibarra ang payo ng matanda, pero
kailangang gawin niya abng naipangakong handog sa
kasintahang si Maria. Humingi pa si Ibarra ng payo kay Mang
Tasyo.
Isinama ng matanda ang binata sa may tabi ng bintana. Ang
ibinigay nitong payo ay mga halimbawa. Itinuro ni Mang
Tasyo kay Ibarra ang isang rosas na sa dami ng bulaklak ay
yumuyuko sa lakas ng hangin. Kung ito ay magpapakatigas ng
tayo, ang tangkay niya ay tiyak na mababali. Ang sinunod
niyang itinuro ay matayog
na puno ng makopa. Dati-rati, anya, ay isang maliit na puno
ang itinanim. Ito ay tinukuran niya ng mga patpat hanggang
sa kumapit ang mga ugat nito sa lupa. Kung ang puno ay
itinanim niya ito ng malaki ay hindi mabubuhay sapagkat
ibubuwal ng hangin. Ito ay ipinaparis niya kay Ibarra na
parang isang punong inilipat sa isang lupaing mabato mula sa
Europa. Kaya, kailangan nito ang sandalan. Isa pa, hindi
kaduwagan ang pagyuko sa dumarating na punlo. Ang
masama ay sumalubong sa punlong iyon, upang hindi na
muling makabangon.
Tinanong ng binata kung malilimot ng kura ang ginawa niya.
Nag-aalala na baka pakitang –tao lamang ang pagtulong sa
kanya dahil sa ang pagtuturo ay magiging kaagaw ng
kumbwento sa kayamanan ng bayan.
Binigyan diin ni Mang Tasyo na hindi man magtatagumpay si
Ibarra, ito ay maroon ding mapapala sapagkat tiyak na may
lalabas na bagong pananim mula sa mga itinanim nito. At ang
binata ay magsisilbing isang mabuting halimbawa sa iba na
natatakot lang magsimula. Kinamayan ni Ibarra si Mang Tasyo
at sinabing kakausapin niya ang kura na marahil ay hindi
naman kastulad ng umusig sa kanyang ama. Ipakikiusap din
niya sa kura na tangkilikin ang kaawa-awang balo at ang mga
anak. Ilang saglit pa, tuluyang umalis na si Ibarra.
Kabanata 26 – Ang Bisperas ng Pista
Ika-10 ng Nobyembre angn bisperas ng pista sa bayan ng San
Diego. Naging masigla sa paghahanda ang kilusan sa lahat ng
dako. Ang mga bintana ng bahay ay napapalamutian ng iba’t-
ibang dekorasyon. May nagpapaputok ng kuwitis at may
nagtutugtugan ng mga banda ng musiko.
Sa bahay ng mga nakakariwasa, nakaayos ang minatamis na
bungang kahoy, may nakahandang pagkain, alka na binili pa
sa Maynila na katulad ng hamon at ng relyenong pabo,
serbesa, tsanpan at iba pang klase ng alak na inangkat pa
mula sa Europa. Ang mga pagkain ganito ay inuukol sa mga
banyaga, kaibigan o kaaway, at sa mga Pilipino, ahirap man o
mayaman upang masiyahan sila sa pista.
Ang mga ilawang globong kristal na minana pa sa kanilang
mga kanununuan ay inilalabas din kabilang na ang kanyong
binurdahan ng mga dalaga, belong ginansilyo, alpombra,
bulaklak na gawang kamay, banehang pilak na lalagyan ng
tabako, sigarilyo, hitso at nganga. Dahil sa sobrang kintab ng
sahig ay pwedeng nang makapanalamin. Puno ng kurtinang
sutla ang mga pinto at at pati ang mga santo at imahen ay
nagagayakan din.
Ang mga masasayang lugar ng San Diego ay tinayuan ng
arkong kawayan. Naglagay naman ng malaking tolda at
mayroong tukod sa may paligid ng patyo ng simbahan. Ang
tolda ay mayroong tukod na kawayan upang makadaan ang
prusisyon. Sa liwasang bayan naman ay itinayo ang
magandang tanghalan siyang pagdarausan ng komedya ng
mga taga-Tundo. Madalas na tinutogtug ang kampana
kasunod ang mga putok ng mgha kuwitis at bomba.
Lahat-lahat ay mayroong limang banda ng musiko at tatlong
orkestra ang inihanda sa para sa pagdiriwang ng pista. Sina
Kapitan Tiyago at Kapitan Juaquin na may dalawang 18,000,
ang intsik na si Carlos na siyang naglalagay sa sugal na liam-po
at mga mamamayan buhat pa sa Lipa, Tanauan, Batangas at
Sta. Cruz ang inaasahang na darating. Batay sa mga balita, si
Padre Damaso ang magsesermon sa umaga at magiging
bangkero naman pagdating ng gabi.
Ang mag magbubukid at taga bundok ay naghahanda ng
manok, baboy, bungangkahoy at mga gulay na dadalhin sa
mayayamang may-ari na kanilang sinasaka.
Sa isang lugar naman na malapit sa bahay ni Ibarra, tinatapos
ng mga trabahador ang katangang semento na siyang
pagtatayuan ng bahay paaralan. Si Nol Juan, ang
nangangasiwa sa mga manggagawa. Habang abala ang mga
manggagawa, ipinaliliwanag ni Juan ang kanilang itatayo ay
isang malaking
paaralan. Ang isang panig ay para sa mga lalaki at ang ikalawa
naman ay para sa mga babae. Ang paaralan ay magiging kauri
ng mga modernong paaralan sa Alemenya. Batay sa planong
ginawa ni Ginoong A, na siyang arkitekto, ang tagiliran ng
eskwela ay tatamnan ng maraming puno at gulay,
magkakaroon ng bodega at piitan para sa mga batang tamad
na mag-aral.
Sa proyekto ni Ibarra ay naghandog ng tulong ang mga
mayayaman samantalang ang kura ay humiling na siya ang
gawing padrino at magbabasbas sa paglalagay ng unang bato
sa huling araw ng pista. Sa mga pag-alok ng pagtulong ay
tumanggi si Ibarra sapagkat hindi naman simbahan ang
kanyang ipinagagawa. Sasagutin niya ang lahat ng gastos.
Dahil dito, siya ay hinangaan ng mga binata at nag-aaral sa
Maynila. Ginawa siyang huwaran, ngunit karaniwan, ang atin
lamang na ang natutularan sa kanila ay maliliit na bagay na
kanilang ginagawa at ang mga kasiraan ay napupuna tulad
ngayos ng kurbata, tabas ng kuwelyong damit, bilang ng
butones ng tsaleko o amerikana. Nawala sa isipan ni Ibarra
ang mga nakakatakot na hinala ni Mang Tasyo, at ito ay
kanyang nasabi ngunit tinugon siya ng matanda sa isang aral
ni Balagtas na Kung ang isalubong sa iyong pagdating may
masayang mukha’t pakitang gilliw, lalong pag-ingata’t kaaway
na lihim… siyang isaisip na kakabakahin.
Kabanata 27– Sa Pagtakip-Silim
Sa lahat ng may handaan sa pista ng San Diego, isa kay
Kapitan Tiyago ang pinakamalaki. Sinadya niyang higtan sa
dami ng handa ang mga taga lalawigan dahil kay Maria at
Ibarra na kanyang mamanugangin. Dahil si Ibarra ay pinuri pa
ng isang tanyag na diyaryo sa Maynila sa pagsasabing siya ay
bihasa at mayamang kapitalista, Kastilang-Pilipino at iba pa.
Bago pa mang dumating ang talagang pista, ilang araw nang
dumarating ang sari-saring inumin at pagkaing galing sa
Europa sa tahanan ni Kapitan Tiyago. Sa pagdating ng Kapitan
sa bisperas may pasalubong ito kay Maria na isang agnos na
may brilyante at esmeralda at kapirasong kahoy na mula sa
bangka ni San Pedro.
Kalugod-lugod ang pagkikita nina Kapitan Tiyago at Ibarra.
May mga ilang kaibigang dalaga si Maria na kinumbidang
mamasyal si Ibarra. Humingi ng pahintulot si Maria sa ama
nito at siya ay pinahintulutan naman. Gayunman, nagbilin ang
ama na kailangang umuwi bago
maghapunan si Maria sapagkat darating si Padre Damaso.
Mahigpit na inanyayahan naman ni Kapitan Tiyago si Ibarra na
sa kanilang tahanan na siya maghapunan. Pero, nagdahilan si
Ibarra na mayroon siyang hinihintay na bisita.
Pumanaog na ng bahay si Ibarra kasunod ang mga dalaga. Si
Maria ay napagitna kina Iday at Victoria at naglalakad siyang
kasunod si Tiya Isabel. Siyangsiya si Maria sapagkat nakadama
siya ng kalayaan sa labas ng kumbento. Ang mga naglalakad
ay napatapat sa bahay ni Sinang. Nanaog kaagad ito at sila ay
inimbitang pumanhik muna. May bumati kay Ibarra at pinuri
naman si Maria. Nakita ni Ibarra si Kapitan Basilio, na naging
kaibigan at tagapagtanggol niya na sumama ito sa kanya
kinagabihan. Sinabi niyang maglalagay ng isang munting
bangka sa monte si Padre Damaso.
Napangiti lamang si Ibarra. Hindi masigurado kung ano ang
ipinahihiwatig ng ngiting yaon, kung oo, o hindi. Nakarating
sila sa liwasang bayan. Nakita nila ang isang ketongin na
nakasalakot at umaawit sa saliw ng kanyang gitara.
Pinandidirihan at nilalayuan siya ng mga tao sapagkat
natatakot silang mahawa ng sakit nito. Ang ketongin ay
pinarusahan ng maraming palo dahil lamang sa pagliligtas
niya sa isang nahulog sa mababaw na kanal.
Pagkakita ni Maria sa ketongin, sinagilahan siya ng
pagkahabag. Kinuha ni Maria ang suot na agnos at nilagay sa
bakol ng ketongin, sa pagtataka ng kanyang mga kasama.
Kinuha ng ketongin ang agnos sa bakol at ito ay kanyang
hinagkan. Sumunod ay lumuhod ito sa sa may harap ni Maria
at isinubsob ang ulo at hinagkan ang mga bakas ng yapak ni
Maria. Nagtakip ng mukha si Maria at pinahid ng panyo ang
lubhang namamalisbis sa mukha.
Kamukat- mukat ay biglang lumapit ang baliw na si Sisa at
hinawakan sa bisig ang ketongin. Ipinatanaw ni Sisa sa
ketongin ang ilaw sa kampanaryo at sinabing naruroon ang
anak niyang si Basilio na bumababa sa lubid. Itinuro rin niya
ang ilaw sa kumbento at sinabing nandoroon naman ang anak
niyang si Crispin. Binitiwan ni Sisa ang ketongin at umalis na
kumakanta. Umalis na rin ang ketongin na dala ang bakol.
Sa gayong pangyayari, naibulong na lamang ni Maria na
mayroon palangmga taong kulang-palad.
Kabanata 28- Mga Sulat
Inilathala sa isang malaganap na pahayagan sa Maynila ang
tungkol sa pista. Ginawa ito upang malaman ng banyaga na
interesadong mabatid ang mga pamamaraan ng pagdaraos ng
pista ng mga Pilipino. Nakasaad sa dyaryo na walang
makakatulad sa karangyaan ng pista ng pinangangasiwaaan
ng mga paring Pransiskano, pagdalo ni Padre Hermando
Sybila, mga kakilala at mamamayang Kastila at ginoo ng
gabinete, Batangas at Maynila.
Kabilang din sa balita ang pagkakaroon ng dalawang banda ng
musiko noong bisperas ng pista. Ang pagsundo ng maraming
tao at at mga makapangyarihan sa Kura sa kumbento; ang
paghahanda ng hapunan ng Hermana Mayor at at ang
pagtungo sa tahanan ng madasaling si Don Santiago De los
Santos upang kaunin si Parde Salvi at Padre Damaso
Verdolagas.
Nasabi din sa dyaryo ang pag-ganap sa dula ng mga balitang
artistang sina Ratia Carvajal at Fernandez na kapwa
hinahangaan ng lahat pero dahil sa Kastila ang kanilang
usapan, ang marurunong lamang ng Espanyol ang mga
nakakaintindi sa palabas. Higit na nasiyahan ang mga Pilipino
sa komedyang Tagalog. Ang hindi pag dalo ni Ibarra naman ay
ipinagtaka ng lahat. Alas once ng umaga, kinabukasan, idinaos
ng birhen ang prusisyon ng birhen de la Paz.
Dumaan ito sa paligid ng simbahan, na kasama ang karong
pilak nina Santo Domingo at San Diego. Isinunod naman
kaagad ang misa kantada sa saliw ng orkestra at awit ng mga
artista pag nagkatapos ng. Siyang-siya ang lahat sa sermon ni
Padre Manuel Martin. Nagkaroon din ng sayawan at ang
pinakamaringal ay ang pagsayaw ni Kapitan Tiyago. Ang
nakita kay Maria na nakasuot mestisa at nagniningning sa
brilyante ay humanga sa ganda.
Isang liham naman ni Kapitan Aristorenas kay Luis Chiquito
ang nag-anyaya na ito’y dumalo sa pista upang makipasya at
makipag-laro ng monte sa mga batikan tahur na sina Kapitan
Tiyago, Pari Damaso, Kapitan Juaquin, Kabesang Manuel at
ang Konsul.
Samantala, Tumanggap din ng liham si Ibarra na dinala ni
Andeng. Anang liham:
Crisostomo:
Ilang araw na ng hindi tayo nagkita. Ikaw raw ay may sakit,
kaya’t ipinagdasal kita at ipinagtulos ng kandila kahit sinabi
ni itay na hindi naman malubha. Kagabi, pinilit nila akong
tumugtog at sumayaw kaya nayamot ako. May ganyan
palang mga tao. Kung hindi lang talaga ako kwinentuhan ni
Padre Damaso ay talagang iiwan ko sila.
Ipaabot mo sa akin ang kanyang kalagayan at ipapadalaw
kita kay Itay. Ipaubaya mo na kay Andeng ang paglalagay ng
iyong tsa, mahusay siya kaysa sa iyong katulong.
Maria Clara
Habol:
Ako’y dalawin mo bukas, upang dumalo ako sa paglalagay ng misa ay makapagdadala ng kaluluwa sa langit samantalang
unang bato sa paaralan. Paalam. impyerno naman sa komedya.
Kabanata 29- Ang Araw ng Pista Samantala, hindi sinimulan ang misa hangga’t hindi
dumarating ang alcalde mayor na sinadya namang magpahuli
Maagang pumasiyo sa lasangan ang mga banda ng musiko.
upang higit na mapansin ng lahat. Nakasuot siya ng limang
Nagising ang mga nututulog. Muling narining ang tuong
medalya na sagisag ng kanyang tungkulin. Nang dumating ang
kampana at mga paputok.
alkade mayor ay nagsimula ang pagmimisa ni Padre Damaso.
Ang mga tao ay nagbihis na ng mga magara at ginamit ang
Sinamantala ng walang pakundangang pari ang paglibak sa
mga hiyas na itinatago nila. Tanging si Pilosopong Tasyo
nagmisa kahapon na si Padre Manuel Martin.
lamang ang hindi nagpalit ng bihisan. Binati siya ng Tinyente
Mayor. Sumagot ang Pilosopo na Ang magsaya ay Siya daw ay higit na mahusay magmisa kaysa Padre Manuel
dinangangahulugan ng paggawa ng mga kabaliwan. Ang Martin. Hangga’t di siya natatapos magyabang ay hindi ito
pagsasaya, anya pagtatapon ng pera at tumatakip sa nagsimulang mag-sermon.
karaingan ng lahat. Si Don Felipo at sumang ayon sa pananaw
Inaantok ang mga nakikinig. Si Kapitan Tiyago ay napahikab.
na ito ni Tasyo subalit wala siyang magawa sa kagustuhan ng
Samantala, si Maria ay hindi nakikinig sa sermon sapagkat
Kapitan at ng Kura.
abala siya sa pagtingin sa kinaroroonan ni Ibarra na malapit
Punong-puno ng tao ang patyo. Ang mga musiko ay walang lamang sa kanya. Nang simulan na sa Tagalog ang misa, ito ay
tigil sa kalilibot. Binabatak naman ng mga Hermana Mayor tumagal ng tumagal. Lumilisya na si Padri Damaso sa sermon
ang mga tao upang tumikim ng kanilang inihandang pagkain. niya sapagkat puro panunumbat, sumpa, at pagtutungayaw
ang isinasumbulat niya. Dahil dito, pati si Ibarra ay nabalisa
Dahil sa mga tanyang na tao, mga Kastila at Alkalde ang
lalo nang turulin ng Pari ang tungkol sa makasalanang hindi
magsisimba ng araw na iyon, si Padre Damaso, kaya
nangungumpisal na namamatay sa bilangguan na walang
nagpahiwatig siya na hindi makapagbibigay ng sermon
sakramento sa simbahan. Hindi rin nakaligtas sa pag-aglahi ng
kinabukasan. Pero, hindi siya natatanggi sapagkat sinabi ng
pari ang mga mistisilyong hambog at mapagmataas, mga
mga kasama niyang pari na walang ibang nakakaalam at
binatang salbahe at pilosopo... ang mga parinig na ito ay
nakapag-aral sa buhay ni San Diego kundi tanging siya
nadarama ni Ibarra. Pero, nagsawalang kibo na lamang siya.
lamang. Dahil dito, siya ay ginagamot ng babaing
nangangasiwa sa kumbento. Naging kabagot-bagot na ang sermon, kung kaya
nagpakuliling na si Pari Salvi upang huminto na si Damaso.
Siya ay pinahiram ng langis sa leeg at dibdib, binalot ito ng
Pero, sumabak pa rin sa pagsasalita ng may kalahating oras.
pranela at hinilot. Pagkaraan ay nag-almusal si Padre Damaso
Habang isinasagawa ang misa, isang lalaki (ito ay si Elias) ang
ng ilang itlog na binati sa alak. Eksaktong alas otso ng umaga,
lumapit kay Ibarra at nagbabala tungkol sa gagawing
nang simula ang prisisyon. Ito ay dinaan sa ilalim ng tolda at
pagdiriwang sa paaralan.
inilawan ng matatandang dalaga na kausap sa kapatiran ni
San Francisco. Kailangang maging maingat, anya si Ibarra sa pagbaba sa
hukay at huwag lalapit sa bato sapagkat maari siyang
Naiiba ang prusisyon kaysa sa nagdaang araw sapagkat ang
mamamatay. Nakilala ni Ibarra si Elias na kaagad namang
mga nagsisilaw ay nakaabitong ginggon. Sa suot na abito ay
umalis.
kaagad na makikilala ang mayayaman atmahihirap.
Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang magsermon sa
Natatangi ang karo ni San Diego na sinusundan ng kay
wikang Kastila at Tagalog. Ang pambungad na sermon ay
Francisco at ang Birheng de la Paz. Maayos ang prusisyon, ang
hinalaw sa Aklat II, Kabanata IX, Salaysay 20 mga salitang
tanging nagbago lamang ay si Pari Salvi ang nasa ilalim ng
winika ng Diyos sa pamamagitan ni Estres ng nagsasaad ng:
palyo sa halip na si Pari Silyla. Ang prusisyon ay sinasabayan
Ibinigay mo sa kanila ang iyong mabuting Espiritu upang sila’y
ng mga paputok ng kuwitis, awitin at tugtuging
turuan, hindi mo inaalis sa kanilang bibig ang iyong tinig at
pangsimbahan.
binigyan mo sila ng tubig mapawi ang kanilang pagkauhaw.
Huminto ang karong sinusudan ng palyo sa tapat ng bahay
Humanga si Pari Sibyla sa pagkabigkas ni Padre Damaso at si
nina Kapitan Tiyago. Nakadungaw sa bintana ang Alkalde, si
Padre Martin ay napalunok ng laway dahil sa alam niyang
Kapintan Tiyago, si Maria, si Ibarra at ilan pang Kastila. Si
higit na magaling ang pambungad na iyon sa kanyang sariling
Padre Salvi ay hindi bumati sa mga kakilala. Ito ay nagtaas
sermon.
lamang ng ulo mula sa kanyang matuwid na pagkakatayo.
Nagpugay ang pari sa mga nagsimba. Lumingon siya sa likod
Kabanata 30- Sa Simbahan
at itinuro ang pintong malaki. Inakala ng sakristan yaon ay
Ang simbahan ay dinumog ng mga taong nagsisiksikan sa isang pagturo sa kanya upang isara ang lahat ng mga pintuan.
kabila ng init at iyakan ng mga bata. Ang misa ay bayad para
Nag-alinlangan ang Alperes, iniisip niyang tatayo at aalis na.
sa kabanalan ng lahat sa halagangdalawang daan at
Ngunit, hindi niya magawa sapagkat nagsisimula ng magsalita
limampung piso. Pinaniniwalaan noon na mas mabuti ng
ang predikador. Sinabi ni Pari Damaso na kanyang binitiwan
magbayad ng mahal sa misa kaysa sa komedya sapagkat ang
ang mga pananalita ng Diyos upang maging kapaki-
pakinabang na tulad ng isang binhing umuusbong at lumalaki
sa lupain ng banal na si Francisco. Hinikayat niya ang mga
tulad ng isang binhing umuusbong at lumalaki sa lupain ng
makasalanan na tularan ang mapagwaging si Gideon, ang
matapang na si David, ang mapagtagumpay na si Roldan ng banal na si Francisco. Hinikayat niya ang mga makasalanan na
ka-kristiyanuhan, ang guwardiya sibil ng langit.
tularan ang mapagwaging si Gideon, ang matapang na si
Nakita ni Pari Damaso na napakunot – noo ang Alperes sa David, ang mapagtagumpay na si Roldan ng ka-kristiyanuhan,
kanyang tinuran. Kung kaya’t sa malakas na tinig, sinabi ni
Damaso na opo, ginoong Alperes, higit na matapang at ang guwardiya sibil ng langit.
makapangyarihan bagamat walang armas kundi isang krus na
kahoy lamang. Nakita ni Pari Damaso na napakunot – noo ang Alperes sa
Natatalo nila ang mga tulisan ng kadiliman at lahat ng kanyang tinuran. Kung kaya’t sa malakas na tinig, sinabi
kampon ni Lucifer. Ang mga himalang likhang ito ay tulad ng
paglikha kay Diego de Alcala. ni Damaso na opo, ginoong Alperes, higit na matapang at

Ang mga bahaging ito ng sermon ay ipinahayag ni Pari
Damaso sa wikang Kastila, kaya hindi maiintiihan ng mga
Indiyo. Ang tanging naunawaan ng karamihan ay ang salitang
guwardiya sibil, tulisan, San Diego at San Francisco. Umasim
din ang muha ng Alperes, kaya inakala ng marami na
pinagalitan siya ni Pari Damaso dahil sa hindi pagkakahuli nito
sa mga tulisan.
makapangyarihan bagamat walang armas kundi isang krus na
kahoy lamang. Natatalo nila ang mga tulisan ng kadiliman at
lahat ng kampon ni Lucifer. Ang mga himalang likhang ito ay
tulad ng paglikha kay Diego de Alcala.
Ang mga bahaging ito ng sermon ay ipinahayag ni Pari

Nang mabanggit naman niya ang tungkol sa patente upang Damaso sa wikang Kastila, kaya hindi maiintiihan ng mga
tukuyin ang pagwawalang – bahala ng mga tao sa kasalanan, Indiyo. Ang tanging naunawaan ng karamihan ay ang salitang
isang lalaki ang namumutlang tumindig at nagtago sa
kumpiskalan. Nagbebenta kasi siya ng alak at madalas na guwardiya sibil, tulisan, San Diego at San Francisco. Umasim
usigin siya ng mga karabinero dahil sa hinihingan siya ng din ang muha ng Alperes, kaya inakala ng marami na
patente.
pinagalitan siya ni Pari Damaso dahil sa hindi pagkakahuli nito
Kabanata 31 – Ang Sermon
sa mga tulisan.
Pinatunayan ni Padre Damaso na kaya niyang magsermon sa
Nang mabanggit naman niya ang tungkol sa patente upang
wikang Kastila at Tagalog. Ang pambungad na sermon ay
tukuyin ang pagwawalang – bahala ng mga tao sa kasalanan,
hinalaw sa Aklat II, Kabanata IX, Salaysay 20 mga salitang
isang lalaki ang namumutlang tumindig at nagtago sa
winika ng Diyos sa pamamagitan ni Estres ng nagsasaad
kumpiskalan. Nagbebenta kasi siya ng alak at madalas na
ng: Ibinigay mo sa kanila ang iyong mabuting espiritu upang
usigin siya ng mga karabinero dahil sa hinihingan siya ng
sila’y turuan, hindi mo inaalis sa kanilang bibig ang iyong tinig
patente.
at binigyan mo sila ng tubig mapawi ang kanilang pagkauhaw.
Humanga si Pari Sibyla sa pagkabigkas ni Padre Damaso at si
Inaantok ang mga nakikinig. Si Kapitan Tiyago ay napahikab.
Padre Martin ay napalunok ng laway dahil sa alam niyang
Samantala, si Maria ay hindi nakikinig sa sermon sapagkat
higit na magaling ang pambungad na iyon sa kanyang sariling
abala siya sa pagtingin sa kinaroroonan ni Ibarra na malapit
sermon.
lamang sa kanya. Nang simulan na sa Tagalog ang misa, ito ay
tumagal ng tumagal. Lumilisya na si Padri Damaso sa sermon
Nagpugay ang pari sa mga nagsimba. Lumingon siya sa likod
niya sapagkat puro panunumbat, sumpa, at pagtutungayaw
at itinuro ang pintong malaki. Inakala ng sakristan yaon ay
ang isinasumbulat niya. Dahil dito,pati si Ibarra ay nabalisa
isang pagturo sa kanya upang isara ang lahat ng mga pintuan.
lalo nang turulin ng Pari ang tungkol sa makasalanang hindi
Nag-alinlangan ang Alperes, iniisip niyang tatayo at aalis na.
nangungumpisal na namamatay sa bilangguan na walang
Ngunit, hindi niya magawa sapagkat nagsisimula ng magsalita
sakramento sa simbahan. Hindi rin nakaligtas sa pag-aglahi
ang predikador.
ng pari ang mga mistisilyong hambog at mapagmataas, mga
Sinabi ni Pari Damaso na kanyang binitiwan ang mga binatang salbahe at pilosopo... ang mga parinig na ito ay
pananalita ng Diyos upang maging kapaki-pakinabang na nadarama ni Ibarra. Pero, nagsawalang kibo na lamang siya.

Naging kabagot-bagot na ang sermon, kung kaya
nagpakuliling na si Pari Salvi upang huminto na si Damaso.
Pero, sumabak pa rin sa pagsasalita ng may kalahating oras.
Habang isinasagawa ang misa, isang lalaki (ito ay si Elias) ang
lumapit kay Ibarra at nagbabala tungkol sa gagawing
pagdiriwang sa paaralan. Kailangang maging maingat, anya si
Ibarra sa pagbaba sa hukay at huwag lalapit sa bato sapagkat
maari siyang mamamatay. Nakilala ni Ibarra si Elias na
kaagad namang umalis.
Kabanata 32 – Ang Panghugos
Ipinakita ng taong madilaw kay Nor Juan kung paano niya
mapapagalaw ang pampakilos ng kalong ang kanyang itinayo.
Aito ay mayroong walang metro ang taas, nakabaon sa lupa
ang apat na haligi. Sa haligi nakasabit ang malalaking lubid
kayaq tila napakatibay ng pagkayari at napakalaki. Ang
bandang itaas naman ay mayroong banderang iba-iba ang
kulay.
Tinignang mabuti ni Nor Juan kung paano ittinaas at
ibinababa ang batong malaki na siyang ilalapat sa ilalim sa
pamamagitan ng pag-aayos ng kahit isang tao lamang.
Hangganghanga si Juan sa taong madilaw. Nagbubulungan sa
pagpuri ang mga taong nasa paligid nila.
Sinabi ng taong madilaw kay Nor Juan na natutuhan niya ang
paggawa ng makinarya kay Don Saturnino na nuno ni Don
Crisistomo. Ito pa anya ay maraming nalalaman. Hindi
marunong mamalo at magbilad sa araw ang kanyang mga
tauhan;marunong ding gumising ng mga natutulog at
magpatulog ng gising.
Sa kabilang dako, malakihan ang paghahanda ni Ibarra sa
pagbabaon ng panulukang-bato ng bahaypaaralan. Sa ilalim
ng maraming habong na itinayo ay pawang puno ng pagkain
at inumin aalmusalin ng mga panauhing isa-isang sinudo ng
mga banda at musiko. Ang mga naghanda sa almusal ay mga
guro at mag-aaral.
Nagsimulang magbasbas si Pari Salvi sa pamamagitan ng
pagbibihis ng damit na pang-okasyon. Ang mga
mahahalagang kasulatan naman pati na ang mga medalya,
salaping pilak at relikya ay inilulan na sa isang kahang bakal.
Ang kahang bakalay ipinasok naman sa bumbong na yari sa
tingga. Hindi kumukurap si Elias sa pagkakatitig sa taong
madilw na siyang may hawak ng lubid. Ang lubid ay nakatali
naman sa isang kalo na magtataas at magbaba ng batogn na
ilalapat sa nakatayong bato sa ibaba. May uka sa gitna ang
bato, Sa ukang ito ilalagay ang bumbong na tingga.
Bago simulan ang pagpapalitada, nagtalumpati muna sa
wikang Kastila ang alkalde. Pagdaka’y isa-isa ng bumaba ang
kura, mga prayle , mga kawani, ilang mayayamang bisita at
Kapitan Tiyago para sa pasinaya. Dahil sa biro nio Kapitan
Tiyago at amuki ng alkalde, napilitan ding bumaba si Ibarra.
Hustong nasa ibaba ito,bnang bigla na lamang humalagpos
ang lubid sa kalo.
Nagiba ang buong balangkas at umalumbukay ang makapal
na alikabok.Nang mapawi ang usok, si Ibarra ay nakitang
nakatayo sa pagitan ng bumagsak nabkalo at ng batongbuhay.
Ang taong madilaw ay tinanghal na isang bangkay. Ito’y
natabunan ng mga biga na nasa paanan ni Ibarra. Gusto ng
alkalde na ipahuli ang nangasiwa sa pagpapagawa, na walang
iba kundi si Nor Juan. Pero, nakiusap si Iabarra na siya na ang
bahala sa lahat. Makaraang ipagtanong niya si Maria, kaagad
na umuwi si Ibarra upang magpalit ng damit.
Isa si Pilosopong Tasyo sa nakasaksi sa maganap na
pangyayari. Yaon daw ay isang masamang simula.
Kabanata 33- Malayang Isipan
Panauhin ni Ibarra si Elias. Hiningi ni Elias sa binata na
ipaglihim nito angvpagbibigay niya ng babala sa kanya. Isa pa,
si Elias ay nagbabayad lamang ngvutang na loob sa kanya.
Ipinaliwanag din niya na dapat pa ring mag-ingat si Ibarra
sapagkat sa lahat ng dako ito ay mayruong kaaway." Batas ng
buhay ang di pagkakasundo. Lahat tayo’y may kalaban, mula
sa pinakamaliit na kulisap hanggang sa tao; mula sa
pinakadukha hanggang sa lalong mayaman at
makapangyarihan," pagdidiin pa ni Elias.
Ang mga kaaway ni Ibarra ay naglilipana sa halos lahat ng
lugar, dahil sa kanyang mga ninuno at ama na nagkaroon don
ng mga kagalit, dahil na rin sa kanyang balak na pagpapatayo
ng paaralan. Isa sa mga kaaway ni Ibarra ay ang taong
madilaw. Umano’y narinig ni Elias ang taong madilaw ng
sinundang gabi nakikipagusap sa di kilalang tao at sinabing
"hindi kakanin ng isda ang isang ito (Ibarra) tulad ng kanyang
ama, makikita ninyo."
Ang natuklasan ni Elias ay kanyang ikinabahala sapagkat kahit
na ipinagmamalaki ng taong madilaw ang kaalaman sa
trabaho. Hindi ito humingi ng mataas na sahod ng
magprisinta kay Nor Juan. Binanggit ni Ibarra na
nanghihinayang sa pagkamatay ng taong dilaw sapagkat
marami pa sanang mababatid 'buhat sa kanya. Pero,
ikinatwiran ni Elias na maski na mabuhay ang taong madilaw
inakala niyang matatakasan ang paguusig ng bulag na
hukuman ng tao. Subalit sa kamatayan ng Diyos ang humatol
at naging hukom.
Sinikap ni Ibarra na tuklasin ang tunay na pagkatao ni Elias,
kung ito ay nakapag-aral o hindi. Ang sagot ni Elias ay:
Napilitan akong maniwalang lubos sa Diyos sapagkat nawalan
na ako ng tiwala sa tao. Alam ni Elias na marami pa ang mga
taong gustong kumausap kay Ibarra kaya nagpaalam na ito.
Pero, nangako siyang anumang oras na kailangan siya ay
babalik siya sapagkat mayroon pa siyang tinatanaw na utang
na loob kay Ibarra.
Kabanata 34 - Ang Pananghalian
Sa araw na iyon ay darating ang Heneral at tutuloy sa bahay ni
KapitanTyago. Magkakaharap na nananghali ang mga
mayayaman sa San Diego. Nasa magkabilang dulo ng hapag si
Ibarra at ang alkalde mayor. Katabi ni Ibarra si Maria sa
gawing kanan at ang eskribano naman sa kaliwa. Nandoon din
sa hapag sina Kapitan Tiago, iba pang mga kapitan ng bayan
ng San Diego, mga prayle, mga kawani ng pamahalaan at mga
kaibigan nina Maria at Ibarra. Nagtaka naman ang karamihan
sapagkat hindi pa dumarating si Padre Damaso. Habang
kumakain ay nag-uusap-usap ang mga nasa hapag. Napadako
ang usapan sa hindi pagdating ni Padre Damaso, ang kamang-
mangan ng mga magsasaka sa mga kubyertos, ang mga
kursong nais nilang ipakuha sa kanilang mga anak, at kung
ano-ano pa. Mayamaya pa ay dumating na si Padre Damaso
at lahat ay bumati sa kanya liban kay Ibarra. Sinimulan ng
ihanda ang serbesa at sinimulan na rin ni Padre Damaso ang
patutsada kay Ibarra. Tinangkang sumingit naman ang alkalde
upang maiba ang usapan ngunit lalong nagumalpas ang dila
ng pari.
Hindi naman kumikibo si Ibarra at nagtimpi na
lamang. Ngunit talagang nananadya si Padre Damaso kayat
inungkat ang nangyari sa kanyang ama, bagay na hindi
mapapayagan ni Ibarra kung kaya't dinaluhong nito ang pari
at tangkang sasaksakin. Pinigilan naman ni Maria ang katipan
kung kaya't bumalik ang hinahon ni Ibarra at umalis na
lamang Ito. masakit para sa Isang anak ang makarinig ng mga
insulto tungkol sa kapamilyang namayapa Na, Lalo na kung Ito
ay walang katotohanan. Ganito ang ginawa ni padre Damaso
Kay Ibarra sa harap ng maraming tao sa pananghalian. Hindi
lahat ay kayang magtimpi kapag pamilya Ang nadadawit sa
Isang usapan. Ang ina ay nawawala sa wisyo at
nakapagdadala ng sakit sa iba. Mabuti nalang at napigilan ito
ni maria clara.
Ang pangyayaring naganap sa pananghalian ay
naging mainit na usapan sa buong bayan ng San Diego.
Karamihan ay halos panig kay Padre Damaso sapagkat ayon
sa kanila, hindi mangyayari ang nangyari kung nagtimpi
lamang si Ibarra. Si Kapitan Martin lamang ang tunay na
nakaunawa sa ikinilos ng binata, sapagkat walang sinuman
ang hindi makakapag-pigil kung ang ama ang
lalalapastanganin. Ang mga matatandang babae sa bayan ay
nahihintakutan na hindi panigan ang pari sapagkat baka sila
ay mapunta sa impyerno. Tanging si Kapitana Maria ang
nalugod sa ginawang pagtatanggol ni Ibarra sa kanyang ama.
Ang mga magsasaka naman ay nawawalan ng pag-asa na
hindi matuloy ang paaralan, na ang kahulugan niyon ay hindi
pagkatuto ng kanilang mga anak. Inihayag ni Don Filipo sa
pag-aakalan hangad ni Ibarra na tumanaw ng utang na loob
ang taong bayan sa ginawang kabutihan at ng ama nito.
Ganunpaman, ala pa ring katwiran si Ibarra sapagkat laging
ang tama ay ang mga prayle. Isa pa, ang mga mayayaman at
prayle ay may pagkakaisa, hindi katulad ng taumbayan na
watak-watak kung kayat mananalo ang mga pari. Kumalat ang
usap-usapan na tinawag nang Pilibustero ng mga prayle si
Ibarra, hindi naman ito madalumat ng mga mahihirap.
Kabanata 35 – Mga Usap-Usapan
Ang mga pangyayaring namagitan kina Ibarra at Padre
Damaso ay madaling kumalat sa buong San Diego. Sa mga
usapan, hindi matukoy kung sino ang may katwiran sa
dalawa. Nagkakaisa ang lahat na kung naging matimpi si
Ibarra, hindi sana nangyari ang gayon. Pero, ikinatwiran ni
Kapitan Martin na walang makapigil kay Ibarra sapagkat wala
itong kinatatakutang awtoridad. Handa ang binata na
dungisan ang kamay nito sa sinumang lumapastanganan sa
kanyang ama. Dahil sa maagap na pagsansala ng kanyang
itinangi at minamahal na si Maria. Kaya, hindi niya itiniloy ang
balak na kitlan ng hininga si Padre Damaso.
Ipinapalagay naman ni Don Filipo na hinihintay daw ni Ibarra
na tulungan siya sa taumbayan bilang pagtanaw ng utang na
loob sa kabutihang nagawa niya at ng kanyang ama.
Nanindigan naman ang Kapitan ng Bayan na wala silang
magagawa sapagkat laging nasa katwiran ang mga prayle.
Ang ganito, anang Don Filipo ay nangyayari sapagkat hindi
nagkakaisa at watak-watak ang mga taumbayan samantalang
ang mga prayle at mayayaman ay nagkakabuklod-buklod.
Sa kabilang dako, karamihan naman sa mga babae ay takot na
mawalay sa grasya ng simbahan. Tanging si Kapitana Maria
lamang at pumili kay Ibarra at sinabing karangalan niya ang
magkaroon ng anak na magtatangol at mangangalaga sa
sagradong alaala ng yumaong ama. Sakmal naman ng
matinding pagkatakot ang mga magsasaka na hindi matuloy
ang pagpapatayo ng paaralan. Sapagkat bawa’t isa sa kanila
ay naghahangad ng anak na makatapos ng pag-aaral. May
nagsabing hindi na matutuloy ang pagpapatayo ng paaralan
sapagkat tinawag na pilibustero ng prayle si Ibarra. Hindi
naman maintindihan ng mga magsasaka ang kahulugan ng
Pilibustero.
Kabanata 36 – UNANG MGA EPEKTO
Napakabigat ang dinaranas na problema para kay Maria Clara
kaya‟t hindi napigilan ang laging pagluha habang ang kanyang
Tiya Isabel at Andeng ay patuloy sa pag-alo sa kanya upang
tumahan.Pinagbawalan siya ng kanyang "excomunicado"ng
mga prayle. Saglit na umalis si Kapitan Tiyago sapagkat
pinapupunta ito sa kumbento. Pinatuloy na inaalo naman ni
Tiya Isabel si Maria sa pagsasabing susulat sila sa Papa at
magbibigay ng malaking limos. Madali namang mapapatawad
si Ibarra sapagkat nawalan lamang ng Malay si Padre Damaso.
Si Andeng ay nagboluntaryong gagawa ng paraan para
magkausap ang magkasintahan.
Nasa gayon silang pag-uusap nang bumalik si Kapitan Tiyago.
Sinabi nito na inutusan siya ng pari na sirain ang kasunduan
ng pag-iisang dibdib ng magkasintahan. Si Pari Sibyla ay
nagsabi naman na huwag tanggapin si Ibarra sa kanyang
tahanan at ang utang ni Kapitan Tiyago na limangpung libong
piso sa binata ay huwag ng pabayaran kundi mawawala ang
kanyang buhay at kaluluwa.
Inalo ni Kapitan Tiyago si Maria Clara sa pagsasabing ang ina
raw nito ay nakita lamang niyang umiyak nang ito‟y naglilihi.
Isa pa, anito, may kamag-anak si Padre Damaso sa
nakatakdang dumating mula sa Europa at siyang inilalaan ng
maging panibagong katipan ni Maria. Sindak ang mga kausap
ni Kapitan lalo na si Maria Clara na napailing lamang, umiiyak
at tinakpan ang mga tenga. Pati si Isabel ay nagalit at
sinabihan ang Kapitan na ang pagpapalit ng katipan ay hindi
parang nagpapalit lamang ng baro.
Dahil kaibigan ni Kapitan Tiyago ang Arsobispo, iminungkahi
ni Tiya Isabel na sulatan ito. Pero, sinabi ng Kapitan na
mawawalang kabuluhan lamang sapagkat ang arsobispo ay
isang prayle rin at walang ibang pauunlakan kundi ang mga
kapwa prayle. Pagkarang pagsabihan ng Kapitan si Maria clara
na tumigil na ito sa kaka angal at baka mamugto ang mga
mata. Hinarap na niya ang paghahanda sa bahay.
Maya-maya dumating na nga ang Kapitan-Heneral. Ang buong
kabahayan ni Kapitan Tiyago ay nagsimula ng mapuno ng mga
tao. Si Maria naman ay tumakbo sa silid at nagdasal sa Mahal
na Birhen. Nasa ganito siyang kalagayan ng pumasok ang
kanyang Tiya Isabel at sinabing gusto siyang makausap ng
Kapitan-Heneral. Mabigat man sa loob ay unti-unti na siyang
nag-ayos ng katawan.
Kabanata 37- ANG GOBERNADOR HENERAL
Pagkadating ng KapitangHenaral, ipinahanap niya kaagad si
Ibarra. Samantala, kinausap muna niya ang binatang Taga-
Maynila na nagkamaling lumabas habang nagsesermon sa
misa si Padre Damaso. Ang paglabas ng binata sa simbahan ay
ikinagalit ni Damaso. Namumutla at nginig ang buong
katawan ng binata ng pumasok siyang kausapin ng Heneral.
Ngunit, ng lumabas na ito, nakangiti na siya. Ito ay tanda ng
mabuting ugali ng Kapitan-Heneral. Mayroon siyang panahon
basta sa katarungan.
Pagkalabas ng binata, ipinapasok na ng kagawad sina Padre
Sibyla,Padre Salvi , Padre Manuel Martin at iba pang mga
prayle. Yumuko ang mga ito at nagbigay galang sa Heneral
maliban kay Padre Sibyla samantalang si Padre Salvi naman
halos mabali na ang baywang sa pagkakayuko. Dahil hindi
kasama si Padre Damaso, hinanap siya ng heneral. Sinabi nina
Pari Sybila at Padre Salvi na may sakit ang hinahanap. Ang
sumunod na nagbigay galang sa heneral ay sina Kapitan
Tiyago at Maria.
Pinapurihan ng Heneral si Maria dahil sa ginawa at
nagpaalam. Kung hindi dahil sa kanya , maaaring nautas na si
Ibarra si Padre Damulag. Sinabi ng Heneral na kailangang
tumanggap ng gantimpala si Maria na kagyat namang
tumutol.
Samantala, ipinahayag ng kagawad na dumating na si Ibarra
at nakahanda na siyang humarap sa Heneral. Napansin ng
Heneral na medyo nabalisa si Maria, Kaya sinabi niyang nais
itong makaharap bago umaalis patungong Espanya. Sinabi
naman niya sa alkalde na samahan siya nito sa paglilibot.
Hindi matiis ni Padre Salvi na ipaalala sa Heneral na si Ibarra
ay excomulgado. Pero,hindi siya pinapansin nito at sa halip
sinabi ng Heneral na ipaabot kay Padre Damaso ang
pangangamusata na gumaling ito kaagad. Napamaang ang
mga prayle at sabay sabay na nagpaalam at isa isang umalis
na may sama ng loob sa heneral. Hindi nila matanggap na
dahil lang Kay Padre Damaso ay naging malamig na ang
pagtanggap sa kanila ng heneral . Nakasalubong nila si Ibarra!
Ngunit hindi sila nagkakibuan. Maliban sa mga tinginang
makahulugan.
Pagkakita ng Heneral kay Ibarra mabilis niya itong kinamayan
at sinabing tama lang ang kanyang ginawa lalo na ang
ginawang pagtatanggol sa ala-ala ng ama. Tiniyak niya na
kakausapin ang arsobispo tungkol sa pagkakaexcumulgado ni
Ibarra.
Sa pagkukuwento, lumitaw na nagkapalad si Ibarra na
makatagpo ang pamilya ng Kapitan Heneral noong siya
nagpunta sa Madrid. Tinanong ng Heneral kung wala man
lang liham na tagubiling dala si Ibarra para sa kanya. Hindi na
kailangan ito, ani Ibarra sapagkat lahat daw ng mga Pilipino ay
tinagubilin sa Heneral. Sa pagpapahayag ni Ibarra ng kanyang
sariling pananaw sa buhay, nagpamuni ng Heneral na
matalino ang binata. Iminungkahi niya itong ipagbili ang lahat
lahat na ari-arian at sumama na sa kanya sa Espanya sapagkat
hindi nababagay ang kanyang kaisipan sa Pilipinas.
Pero,sinasabi ni Ibarra na higit na matamis ang mamuhay sa
bayang sinilangan at pinamuhayan din ng mga magulang nito.
Pinahalagahan ng Heneral ang paninindigan ni Ibarra
sapagkat inaakala niyang higit nga niyang kilala ang Pilipinas
kaysa sa kanya. Nang maalala niya si Maria, kaagad itong
naghanda at sinabi ng Heneral kay Ibarra na puntahan na niya
ang kanyang kasintahan at itagubilinang paparoonin sa kanya
si Kapitan Tiyago.Ipinagugunita niya kay Ibarra na samahan
siya sa pamamasyal. Tumango si Ibarra at umalis na.
Kapagdaka,tinawag ng Heneral ang mga kagawad at sumunod
ang alkalde. Sinabihan ng Heneral ang alkalde na hindi na
kailangang maulit pa ang naganap na pananghalian at ibigay
ang lahat ng kaluwagan kay Ibarra sa pagsasakatuparan ng
kanyang mga mabubuting layunin. Huwag ding pakialaman si
Ibarra, mariing pautos pa ng Heneral.
Tumango ang Alkalde sa tinuran ng Heneral. Nangako siyang
pangangalagaan din ang kaligtasan ni Ibarra. Nang dumating
si Tiyago kaagad na binati siya ng Heneral dahil sa
pagkakaroon ng kapuri-puring anak at marangal na
manunungangin.Nagprisinta pa ang Heneral na maging
ninong sa kasal.
Samantala, kaagad na hinanap ni Ibarra sa Maria. Kumatok
siya sa silid ni Maria sapagkat naririnig niya ang boses nito.
Pero, hindi binuksan ang pinto at sa halip ay si Sinang ang
nagsalita at Sinabi niya Kay Ibarra na isulat na lamang niya
ang gusto niyang sabihin Kay maria Clara sapagkat papunta
sila sa dulaan. Umalis so ibarra Na nagtataka at ibinulong sa
sarili "ano ang ibig sabihin kay maria clara sapangkat papunta
sila sa dulaan." Umalis si Ibarra na nagtataka at ibinulong sa
sarili' ano ang ibig sabihin nito?
Kabanata 38- Ang Prusisyon
Ang nakakatulig na paputok at sunod-sunod na pagdupikal ng
mga batingaw ay nagbabadyang inilabas na ang prusisyon.
Ang mga binata na halos lahat ay mayroong dalang sinding
parol. Kasamang naglalakad ni Kapitan Heneral ang mga
kagawad, si Kapitan Tiyago, ang alkalde, ang alperes at si
Ibarra at patungo sa bahay ng kapitan. Nagpatayo ang kapitan
ng isang kubol sa harap ng kanyang bahay upang pagdausan
ng pagbigkas ng tulang papuri sa pintakasi ng bayan. Kung
hindi lamang sa imbitasyon ng Kapitan Heneral, mas gusto ni
Ibarra na manatili na lamang sa tahanan ni Kapitan Tiyago
upang makasama niya si Maria.
Nangunguna sa prusisyon ang taltong sakristan na may hawak
na mga seryales na pilak. Kasunod nila ang mga guro, mag-
aaral at mga batang may dala-dalang parol na papel. Ang mga
agwasil at tinitini naman ay may dalang mga pamalo upang
gamitin sa sinumang maniksik o humiwalay sa hanay.
Mayroon din silang kasama na namimigay ng libreng kandila
para gamiting pang-ilaw sa prusisyon.
Ang mga santong pinuprusisyon ay pinangungunahan ni San
Juan Bautista. Sumunod si San Francisco, Santa Maria
Magdalena, San Diego De Alcala at ang pinakahuli ay ang
Mahal na Birhen. Ang karo ni San Diego ay hinihila ng anim na
Hermano Tercero.
Inihinto ang mga karo at andas ng mga santo sa tapat ng
kubol sa pagdadarausan ng loa. Mula sa tabing may isang
batang lalaking may pakpak, nakabotang pangabayo,
nakabanda at may bigkis ang lumabas. Pagkatapos na
bumigkas ng papuri ang bata sa wikang Latin, Kastila at
Tagalog ay pinagpatuloy ang prusisyon hanggang sa
mapatapat sa bahay ni Kapitan Tiyago. Ang lahat ay natigilan
sa magandang pag-awit ni Maria Claria ng Ave Maria ni
Gounod sa saliw ng kanyang sariling piyano. Kung napatigil si
Padre Salvi sa ganda ng tinig ni Maria Clara. Higit na
nakadama ng kalungkutan si Ibarra. Nadarama niya ang
mensahe ng tinig ng kasiphayuan ng kasintahan. Saglit na
naputol ang pagmuni-muni ni Ibarra nang palalahanan siya ng
kaptian Heneral tungkol sa imbitasyon nitong makasalo sa
pagkain upang pag-usapan ang pagkawala nina Basilio at
Crispin.
Kabanata 39 - SI DONYA CONSOLACION
Kapansin-pansin ang tanging bahay na nakasara ang mga
bintana sa kasagsagan ng prusisyon. Ang bahay na iyon ay
pagaari ng isang Donya, si Donya Consolacion. Paano hindi
siya pinayagang lumabas at makihalubilo sa mga tao ng
kanyang asawa, ang Alperes. May mapipintog at malalaking
ugat sa noo ni Donya Consolacion at laging may nakasupalpal
na malaking tabako sa bibig. Nakilala ang Donya bilang isang
Labandera kaya nahihiya itong ipakilala ang Asawa sa mga
kaibigan niyang kastila at mayayamang taga lalawigan.
Ikinahiya din ng Alperes ang Donya dahil sa katawa-tawang
pananamit at ang amoy nito ay parang amoy ng mga kalaguyo
ng mga sundalo.
Ngunit para sa Donya, mas maganda siya kay Maria Clara.
Ipinagpuputok pa ng damdamin ng Donya ang pagmumura sa
kaniya ng Alperes. Suklam na suklam ang Donya at iniisip
kung paano makapaghiganti. Ang pagdili-dili niya ay
nakapagbigay sa kanyang ng ibayong ngitngit. Narinig ng
Donya si Sisa na umaawit sa kwartel kung saan ito
nakabilanggo. Ipinatawag ng Donya si Sisa ngunit hindi ito
maintindahan ni Sisa sapgkat hindi tagalog ang wikang
ginamit ng Donya (Espanyol ang ginamit niya). Pinipilit ng
Donya ang sarili na magsalita ng Wikang kastila at ayaw
niyang ipahalata na siya ay bihasang magsalita ng tagalog
upang magmukhang tunay na Europea. Nang pumanhik sa
bahay nina Donya Consolacion si Sisa, hindi man niya binati
ang paraluman ng guwardiya sibil kaya nagalit ang Donya.
Kinuha ng Donya ang latigo ng Alperes at muling inutos na
kumanta si Sisa. Pero, hindi sumunod si Sisa. Dahil dito,
inutusan ng Donya ang mga guwardiya sibil na sabihin kay
Sisa ang gusto nitong mangyari. Kumanta si Sisa ng Kundiman
ng Gabi. Ang awit ay tumalab sa damdamin ng Donya at
nakakapagsalita ng Tagalog. Napamaang ang sundalo, hindi
niya sukat akalain na marunong mag tagalog ang Donya.
Napahiya ang Donya sa nangyari. Binalingan ng Donya si Sisa
at sa pilipit na pangangastila ay inutusan itong magbaile o
sumayaw. Dahil sa pangangastila ng Donya, hindi
maintindihan ni Sisa ang iniutos nito kaya tinawag ng Donya
ang kawal upang sabihin sa baliw na sumayaw. Upang
mapasunod si Sisa sa kagustuhan, naglulundag at nag-iindak
si Donya Consolacion ngunit buong pagtataka lamang siyang
pinagmasdan ni Sisa ataya-mayang napangiti.
Nang hindi sumunod si Sisa, pinalo niya ito sa binti at paa.
Nabuwal si Sisa at nagisi ang manipis nitong damit kasabay ng
paglabas ng dugo mula sa nabakbak na sugat. Nasisiyahan
ang Donya sa gayong tanawin. Ang kanyang galit ay
naibunton niya kay Sisa. Nadatnan ng Alperes ang Donya
habang nilalatigo si Sisa. Pinatigil ito ng Alperes at ipinagamot
si Sisa.
KABANATA 40 - KARAPATAN AT KAPANGYARIHAN
Bandang ika-sampu ng gabi sinimulang sindihan ang mga
kuwitis na hudyat ng pagsisimula ng dula. Pinangasiwaan ni
Don Filipo ang gabi ng pista. Ng mga oras na iyon ay
magkausap ang tinyente at si Pilosopo Tasyo tungkol sa pag-
ayaw ng Don sa kanyang tungkulin. Masama ang loob ng
tinyente na hindi tinanggap ng Kapitan ang kanyang
pagbibitiw. Nagsidatingan na ang mga malalaking tao sa
bayan kung kaya't nagsimula na ang palabas na pinangunahan
nina Chananay at Marianito ng „Crispino dela Comare‟.
Lahat ay nakatuon ang pansin sa dula samantalang si Padre
Salvi ay lantaran ang pagkakatitig kay Maria Clara. Sinisimulan
na ang ikalawang bahagi ng dula nang dumating si Ibarra.
Nakatawag pansin ito sa mga pari at hiniling kay Don Filipo
na paalisin si Ibarra. Tinutulan naman ito ni Don Filipo
sapagkat malaki ang abuloy ni Ibarra at higit siyang takot na
suwayin ang utos ng Kapitan Heneral kaysa sa utos nila. Sa
inis ay umalis ang mga pari sa kalagitnaan ng dula. Ilang saglit
pa ay nagpaalam na rin si Ibarra sa mga kadalagahan lalo na
kay Maria Clara upang paroonan ang nalimutang tipanan.
Nangako siya na babalik bago matapos ang dula. Sa
kalagitnaan ng dula ay may lumapit na dalawang gwardya
sibil kay Don Filipo at iniuutos na itigil ang dula dahil
nabubulahaw sa pagtulog sina Donya Consolacion at alperes.
Hindi ito mapagbigyan ni Don Filipo kung kaya't nagkaroon ng
gulo. Nang pagtangkaang patigilin ang mga musikero, hinuli
ng mga kuwadrilyero sa tribunal ang dalawang gwardiya sibil.
Nagkataon na nakabalik na rin si Ibarra sa mga sandaling iyon
at hinanap kaagad si Maria. Kumapit naman kaagad ang
sindak na dalaga sa mga bisig ni Ibarra habang si Tiya Isabel ay
naglitanya ng panalangin.
Sa galit ng mga kalalakihan doon ay pinagbabato nila ang mga
gwardya sibil na huminahon lamang sa pakiusap ni Elias, na
inabisuhan naman ni Ibarra sapagkat wala silang magagawa ni
Don Filipo sa bagay na iyon.
Ang pangyayari ay hindi nakaligtas sa pagmamanman ni Padre
Salvi at ibinalita rin ito ng kanyang tauhan. Sa kanyang
pangitain ay nawalan ng malay tao si Maria at si Ibarra ang
kumarga sa dalaga.
Sa ganoong pangitain ay nagmistula itong baliw at nagtatakbo
papunta sa bahay ni Kapitan Tyago upang makasiguro na
hindi totoo ang kanyang takot. Nakahinga lamang siya ng
maluwag nang makita niya ang anino nina Maria Clara at Tiya
Isabel mula sa labas ng bahay ng Kapitan. Umuwi na ito ng
masigurong hindi kasama ng dalaga si Ibarra.
Balisa at di makatulog si Ibarra dahil sa nangyari sa dula.
Dumating si Elias upang ipabatid na may sakit si Maria.
Tinanong nito ang binata kung may nais sabihin sa dalaga
bago dalhin sa Batangas.
Isinalaysay din ni Elias kung paano huminto ang kaguluhan.
Kilala niya raw ang dalawang nanggulo at napahinto dahil na
rin sa pakiusap niya.Nagbihis si Ibarra at pupunta sa bahay ni
Kapitan Tiago. Nakasalubong niya sa daan ang kapatid ng
lalaking madilaw na yumao sa paghuhugos ng unang bato sa
paaralan, si Lucas. Kinukulit nito si Ibarra sa perang makukuha
sa pagkamatay ng kapatid.Sinagot siya ni Ibarra na sa susunod
na lamang sila mag-usap dahil pupunta siya sa maysakit.
Nangulit si Lucas ngunit tinalikuran lang siya ni Ibarra.
Sumama ang tingin ni Lucas kay Ibarra. Napabulong ito na apo
raw talaga ng matandang nagpahirap sa ama ni Lucas itong si
Ibarra. Pero magkakasundo pa rin daw sila basta magbayad si
Ibarra.
Kabanata 41 – Dalawang dalawa
Dahil sa nangyari hindi dalawin mg antok si Ibarra, kaya
naisipan nitong gumawa sa kanyang laboratoryo. Pamaya-
maya pumasok ang kanyang utusan at sinabing mayroon
siyang panauhing taga-bukid. Pinapatuloy niya ito ng hindi
man lamang lumilingon. Ang kanyang panauhin ay si Elias.
Tatlo ang pakay ni Elias sa pagpunta niya kay Ibarra. Una, ay
upang ipaalam na nilalagnat o may sakit si Maria Clara.
Ikalawa, magpapaalam na siya kay Ibarra sapagkat nakatakda
siyang magtungo sa Batangas at ikatlo, itatanong niya sa
binata kung wala itong ipagbibilin sa kanya. Hinangad ni
Ibarra ang maluwalhating paglalakbay ni Elias.
Hindi nakatiis si Ibarra kung paano napatigil ni Elias ang
kaguluhan nangyari sa liwasan. Sinabi ni Elias na kilala niya
ang magkapatid na namumuno sa panggugulo. Ang mga ito
ay mga Sibil. Ang ama ng magkakapatid na pinatay sa palo
ang mga Sibil na nanggulo sa liwasan. Pero dahil sa may
utang na loob ang magkapatid kay Elias, sila ay madaling
napakiusapan nito. Hindi na kumibo si Ibarra, kaya
nagpaalam na si Elias.
Nagbihis at nanaog na si Ibarra habang sinisisi ang sarili sa
pagkakasakit ng kasintahan. Tutungo siya sa bahay ni Kapitan
Tiyago. Sa daan nakasalubong niya ang isang maliit na
lalaking nakaitim at may pilat sa kaliwang pisngi. Ito ay si
Lucas at kapatid ng taong madilaw na namatay sa
paghuhugos ng unang bato sa paaralan. Nabanas ng husto si
Ibarra sa pangungulit ni Lucas na kung magkano raw ang
ibabayad sa pamilya ng kanyang kapatid. Sinabi ni Ibarra na
magbalik na lamang si Lucas dahil dadalaw ito sa isang
maysakit. Saka na nila pinag-usapan ang tungkol sa
pagbabayad. Mauubos na ang pagtitimpi ni Ibarra, kaya
tinalikuran niya kaagad si Lucas.
Sinundan ng masamang tingin ni Lucas si Ibarra sabay bulong
sa sariling si Ibarra ay apo nga talaga ng nagbilad sa init sa
kanyang ama at iisa ang dugong nananalaytay sa kanilang
mga ugat. Subalit kapag ito (Ibarra) ay mahusay magbayad
ng mataas, sila ay magiging mabuting kaibigan.
KABANATA 42 - ANG MAG-ASAWANG DE ESPADANA
Malungkot sa bahay ni Kapitan Tiyago sapagkat may sakit si
Maria Clara. Pinag-uusapan ng magpinsang Tiya Isabel at
Kapitan Tiyago kung alin ang mabuting bigyan ng limos, ang
krus sa Tunasan na lumaki, o ang krus sa Matahong na
nagpapawis. Nais malaman ni Kapitan Tiyago kung alin sa
dalawang ito ang higit na mapaghimala. Napagdesisyonan na
parehong bigyan ng limos ang dalawang ito upang gumaling
kaagad ang karamdaman ni Maria Clara. Natigil ang pag-
uusap ng magpinsan nang mayroong tumigil sa harap ng
bahay. Ang dumating ay sina Dr. Tiburcio de Espadana, na
inaanak ng kamag-anak ni Padre Damaso at tanging kalihim
ng lahat ng ministro sa Espanya. Kasama ang kaniyang asawa
na si Donya Victorina de Espadaña pati si Alfonso Linares.
Inaasahan ni Kapitan Tiyago ang mga dumating na panauhin.
Pagkatapos na maipakilala ni Don't Victorina si Linares,
sinamahan sila ni Kapitan Tiyago sa kani-kanilang silid.
Sa biglang tingin, aakalain na si Donya Victorina ay isang
Orofea. Siya ay isang ginang na may edad na apatnapu't lima
pero ipinamamalitang siya ay tatlumpu't dalawa taong gulang
lamang. Nuong bata at dalaga pa siya at kapani-paniwalang
maganda ito. Kaya, hindi siya nagpasilo sa mga lalaking
Pilipino at ang pinangarap niyang mapangasawa ay isang
dayuhan. Isa siyang social climber at ibig na mapabilang sa
mataas na antas ng lipunan. Ngunit, ang bitag na inihanda
niya ay walang nasilo. Nalagay siya sa pangangailangan na
kailangang makapangasawa siya ng dayuhan. Napilitan siyang
masiyahan sa isang maralitang Kastila na taga-Espanya
itinaboy ng bayang Extremadura at ipinadpad ng kapalaran sa
Pilipinas. Ang kastilang ito ay si Don Tiburcio de Espanada na
may tatlumpu't lima taong gulang,ngunit mukha pang
matanda kay Donya Victorina.
Nakarating siya sa Pilipinas sakay ng barkong Salvadora. Sa
barko dumanas siya ng katakot-takot na pagkahilo at nabalian
pa ng paa. Nahihiya na siyang magbalik sa Espanya, dahil
ipinasya na niyang manatili sa Pilipinas. Eksaktong labing
limang araw siya sa bansa nang matanggap siya sa trabaho
dahil sa tulong ng mga kababayang Kastila. Sapagkat hindi
naman siya nag-aral pinayuhan siya ng mga kababayan na
humanap nang magandang kapalaran sa mga lalawigan at
magpanggap na isang mediko na ang tanging puhunan ay ang
pagiging kastila. Ayaw sana niyang sumunod dahil nahiya siya,
pero dahil sa gipit na gipit na siya,wala siyang mapagpipilian
kundi sumunod sa payo.
Siya ay dating nagtatrabaho sa pagamutan ng San Carlos
bilang tagapagbaga ng mga painitan at tagapaspas ng
alikabok sa mga mesa at upuan pero wala talagang kaalam-
alam sa panggagamot. Sa una mababa ang singil. Lumalaon
pataas ng pataas, sinamantala niya ng husto ang pagtitiwala
ng mga Indio. Dahil dito, umaasa siya na tuloy-tuloy na ang
kanyang pagyaman. Ngunit, nagsumbong ang mga tunay na
mediko sa Protomediko de Manila na siya ay pekeng doktor.
Nawalan na siya ng pasyente. Babalik na sana siya sa
pamamalimos sa mga kakilala‟t kababayan subalit
napangasawa nga niya si Donya Victorina.
Pagkakasal, lumipat sila sa Santa Ana at dito idinaos ang
kanilang pulut-gata. Ilang araw ang nagtagal bumili ng aranya
at karomata si Donya Victorina at matutuling kabayo mula sa
Albay at Batangas para sa gamit nilang mag-asawa. Binihisan
din niya ng husto ang asawa para magmukhang kagalang-
galang. Ang Donya ay nagsimulang maging ilusyunada bilang
isang Orofea. Nagpusod-Espanyola at naglagay ng mga
palamuti sa katawan. Ilang buwan ang lumipas, ipinamalita
niyang siya ay naglilihi at sa Espanya manganganak sapagkat
ayaw ipanganak ang anak na tatawaging rebolusyunario. Ang
kanyang pangalan ay dinagdag din ng de, kayat nakalimbag sa
mga tarheta nito ang Won't Victorina de Espanada.
Dumaan ang tatlong buwan, ang inaasahang pagbubuntis ng
Donya ay naunsyami kayat wala siyang magawa kundi ang
manatili sa "lupain ng mga salvaje." Ang ginawa niya ay
nagpatingin sa mga hilot at manggagamot, ngunit wala ring
nangyari. Hindi siya nagkaanak.
Dahil siguro nadisperada ang Donya sa hindi pagkakaroon ng
anak, naibunton niya ang kanyang ngitngit sa asawa nito.
Parang maamong kordero ang Don, kahit na ano ang gawin ng
Donya hindi ito nakakarinigan ng reklamo, kapag nagagalit
ang Donya, nilalabnot niya ang pustiso ng asawa at kung
minsan nama‟y hindi niya ipinapahintulutan lumabas ng
bahay.
Isang araw, naisip ng Donya na ang asawa ay dapat na
maglagay ng titulong medicina at cirugia. Tumutol ang Don
sapagakat pamemeke na naman ang gagawin niyang
panggagamot. Ngunit, wala siyang magawa at sumunod na
lamang sa Donya. Tunay na amini‟t hindi, siya ay Ander de
Saya.
Nagpaukit sa marmol ang Donya ng karatulang may nakasulat
na:DOCTOR DE ESPADAÑA, ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE
ENFERMEDADES at ito ay ikinabit sa kanyang bahay.
Naisip din ng Donya na kumuha ng tagapangasiwang kastila sa
kanyang mga ari-arian sapagkat hindi niya pinagkakatiwalaan
ang mga Pilipino. Ipinakaon naman ng Don ang pamangkin si
Linares na nag-aaral ng pagkamananggol, sa gastos ng Donya.
Samantala sila ay nagmimiryenda ay dumating si Pari Salvi.
Dati ng kakilala ng mag-asawa ang pari, kaya si Linares na
lamang ang kanilang ipinakilala. Kaagad sinabakan na ni
Donya Victorina ang pamimintas sa mga tag-lalawigan at
pinangalandakan na kaututang dila nila ang alkalde at ng iba
pang nasa mataas na poder sa estado.
Pero, namangha ang Donya nang sabihin ni Tiyago na
kadadalaw lamang ng Kapitan – Heneral sa kanilang tahanan.
Halos hindi makapaniwala ang Donya. Gayunpaman, dahil sa
wala na siyang magawa sinabi na lamang na nanghinayang
siya at hindi kaagad nagkasakit si Mari disin sana'y
nakadaupang palad nila ang Heneral.
Nang matapos ang kanilang pag-uusap, pinuntahan nila si
Maria na noon ay nakahiga sa isang kamagong na
nakaukurtinahan ng husi at pinya. Ang ulo ni Maria ay may
taling panyo na basa ng agua colonia at nakakumot ng puti.
Nasa tabi ang dalawang kaibiganng babae at si Andeng na
may hawak ng punpon ng azucena.
Naitanong naman ni Linares kay Pari Salvi kung saan si Padre
Damaso, sapagakat may dala itong sulat-tagubilin para rito.
Sinabi ni Padri Salvi na dadalaw ito kay Maria Clara kaya Isang hapon napag-usapan ang nakatakdang pag lipat ng
napanatag ang loob ni Linares. parokya ni Pari Damaso sa Tayabas. Sinabi ni Kapitan Tiyago
na ang ganitong pagkakalayo ng pari ay labis na daramdamin
Pinulsuhan ng Don si Maria, tiningnan ang dila at sinabing
ni Maria sapagkat para na rin niya itong ama. Ipinaliwanag din
may sakit ito, ngunit mapapagaling. Ang iniresetang gamot
niya na ang pagkakasakit ng dalaga ay bunga ng mga
niya ay: Sa Umaga ay liquen at gatas, Jarabe de altea at
pangyayari noong pista. Sinabi naman ng kura na mabuti nga
dalawang pildoras de Cinaglosa. Sinamantala ito ng Donya at
ang di pag papahintulot ng kapitan na mag kausap ang anak
ipinakilala si Linarez na nabigla sapagkat nakatoun ang
at si Ibarra. Pero, tinutulan ng Donya ang ganitong pananaw
kanyang mga mata at isip kay Maria na lubhang
ng dalaga sapagkat matibay ang kanyang paniniwala, na si
nagagandahan.
Don Tiburcio ang nakapagpagaling kay Maria. Hindi pinansin
Saglit naputol ang walang kurap na pagkakatitig ni Linarez sa ni Pari Salvi ang Donya at sa halip sinabi niya na malaki raw
magandang mukha ni Maria nang sabihin ni Padre Salvi nang ang nagawa ng pangungumpisal sapagkat daig ng isang
dumating na si padre Damaso. Ang padre ay kagagaling malinis na budhi ang lahat namga gamot na gaya ng
lamang niya sa sakit, siya ay putlain mabuway kung lumakad, pinatutunayan na ng maraming pagkakaton. Dahil dito,
payat at hindi masalita. nabanas ang Donya at iminungkahi niya kay Pari Salvi na
gamutin ng kanyang kumpisal Si Donya Consulation na asawa
KABANATA 43 - MGA BALAK
ng alperes.
Halatang halata ang lubos na pag-aalala sa mukha ni Padre
Hindi umimik ang pari at sa halip ay tinagubilinan niya si
Damaso at tuloy-tuloy itong pumasok sa silid ni Maria Clara.
Kapitan Tiyago na ipahanda kay Tiya Isabel si Maria sa isang
Nananangis ang Pari at sinabi sa anak na hindi ito
pangungumpisal muli sa gabing iyon at bibigyan nniya ng
mamamatay. Lahat ay nagtaka sa ipinakita ni Padre Damaso,
viatico kinabukasan upang tuloy-tuloy na ang kanyang
hindi nila akalain na sa kabila ng magaspang nitong ugali ay
paggaling.
marunong pala itong umiyak at malambot ang kalooban.
Naisip din nila na mahal na mahal talaga ng pari si Maria. Samantala,pinainom ni Sinang si Maria ng isang pildoras na
Pamaya-maya ay tumindig ang pari at nagtungo ito sa silong mula sa bumbong na kristal at bilin ng doktor ay itigil ito kaag
ng balag upang managhoy. nakakaramdam siya ng pamimingi. Itinanong ni Maria kay
Silang kung hindi sumulat si Ibrra. Sumagot si sinang na abala
Nang naibsan ang damdamin ni Padre Damaso ay sinamantala
si Ibarra sa pag-aasikaso na mapatawad ng arsobispo ang
ito ni Donya Victorin at ipinakilala si Linares. Sinabi ng huli na
kanyang ekskumunyon. Saglit na natigil ang kanilang pag\
inaanak siya ni Carlicos, ang bayaw ni Damaso. Iniabot ni
uusap sapagkat siyang pagpasok ni Tiya Isabel upang ihanda
Linares ang sulat at dito ay nakasaad na siya ay humahanap
muli si Maria na sulatan niya si Ibarra at sabihing limutin na
ng mapapangasawa at trabaho. Madali lamang na
niya ito. Di nakapag tanong si Sinang dahil nagsisimula na si
matatanggap ang binata ayon kay Padre Damaso sapagkat ito
Tiya Isabel, si Maria naman ay nag-iisip ng mga kasalanan.
ay naging abogado sa Universidad Central. At sa
Binasa ni Tiya Isabel ang sampung utos. Pagkaraan ay
mapapangasawa ay iminungkahing kakausapin niya si Kapitan
nagtulos ng isang malaking kandila sa harap ng altar ng mahal
Tyago. Bagay naman na ikinalungkot ni Padre Salvi.
na Birhen.
Sinadya naman ni Lucas si Padre Salvi upang isangguni ang
Nagtagal ang kumpisalan sa gabing iyon. Napansin ni Tiya
marapat na katarungan para sa kanyang kapatid. Umarte
Isabel na sa halip na makinig ang pari sa sinasabin ni Maria,
itong kaawa-awa at pilit na pinapatulo ang luha upang
tila ba binabasa ang nasa isip ng dalaga. Nung lumabas ng silid
mabaghan sa kanya ang pari. Sinabi nito na binigyan lamang
si Pari Salvi, ito ay namumutla at nakapangagat labi, kunot
siya ng P500.00 ni Ibarra kapalit ang buhay ng kanyang
ang nuo at pawisan. Sa malas, siya ang kinumpisalan na di
kapatid. Hindi naman ikinatuwa ng pari ang kaartehan ni
nagtamo nag patawad.
Lucas kung kaya't pinagtabuyan niya iyon. Walang nagawa
ang oportunistang si Lucas kung hindi bumulong bulong at KABANATA 45 – MGA API
napahiyang nilayasan ang pari.
Sa wakas ay natagpuan ni Elias si Kapitan Pablo sa isang
KABANATA 44 – ANG PANGUNGUMPISAL yungib sa kagubatan pagkatapos ng anim na buwan na hindi
pagkikita. May dalawang linggo na rin ang nakalipas nang
Nabinat si Maria pagkatapos na makapagkumpisal. Sa
malaman ni Elias ang sinapit ng kapitan. Malapit ang loob niya
kanyang pagkahibang walang sinasabing pangalan kundi ang
sa matanda at itinuturing niya itong ama. Pareho rin silang
pangalan ng kanyang inang hindi man lamang nakikilala.Siya
nag-iisa na sa buhay. Sinubukang kumbinsihin ni Elias si
ay binabantayang mabuti ng kanyang mga kaibigang dalaga.
Kapitan Pablo na maisama ito sa mga lupain ng katutubo.
Si Kapitan Tiyago naman ay nagpamisa at nangako na
Sinabi Niya Na Malayo man ito sa sibilisasyon ay
magbibigay ng tungkod na ginto sa Birhen ng Antipolo. Unti-
makakapamuhay ng mapayapa ang matanda at makakalimot
unti namang bumaba ang lagnat ni Maria.
sa sinapit ng kanyang pamilya. Tinanggihan naman ito ng
Takang-taka naman si Don Tiburcio sa naging epekto ng matanda at matiim itong nanindigan na ipaghiganti ang
gamot na inireseta niya sa dalaga. Sa kasiyahan ni Donya masaklap na nangyari sa kanyang mga anak sa kamay ng mga
Victorina hindi niya nilabnot ang pustiso ng asawa. dayuhan. Hindi siya matatahimik hanggat hindi nagkakaroon
ng katarungan ang kaawa-awang sinapit ng kanyang pamilya.
Tatlo ang anak ni Kapitan Pablo, isang babae at dalawang
lalake. Pinagsamantalahan ng isang alagad ng simbahan ang
kanyang anak na dalaga. Ang isa niyang anak na lalaki ay nag-
imbestiga sa nangyari kung kayat nagpunta ito ng kumbento.
Tila nagkaroon naman diumano ng nakawan sa kumbento
kung kaya't pinagbintangan ang kanyang anak na lalaki. Hindi
man napatunayan ang nasabing nakawan, hinuli pa rin ito at
ibinitin at nakatikim ng pagpapahirap sa kamay ng mga
awtoridad. Hindi tinugon ni Kapitan Pablo ang mga sigaw ng
pagtawag ng kanyang anak sapagkat noon ay mas nanaig ang
kanyang kaduwagan at pagnanais sa mapayapang buhay. Ang
kura naman ay hindi man lamang naparusahan kundi inilipat
lamang ng panibagong lugar. Ang isa naman niyang anak na
lalaki ay pinaghinalaang maghihiganti. Sa kasamaang palad,
may isang pagkakataon na hindi nito nadala ang kanyang
sedula kung kaya't hinuli ito ng mga sibil. Pinahirapan din ito
at ng hindi na makayanan ay kinitil nito ang sariling buhay.
Kung kaya para kay Kapitan Pablo, wala nang mahalaga sa
kanya kundi ang ipaghiganti ang sinapit ng kanyang mga anak.
Lulusob sila sa bayan sa tamang oras, kasama ng iba pang
mga kapus-palad na pinag-uusig ng pamahalaan. Lubos
naman itong nauunawaan ni Elias, kaya't ang simpatya niya ay
nasa matanda. Minsan na ring hinangad ni Elias ang
paghihiganti, ngunit sa kagustuhang wala ng madamay pa sa
kanyang paghihiganti, kinalimutan na lamang niya ito. Ayon
kay Kapitan Pablo, madali itong gawin para kay Elias sapagkat
magkaiba naman sila ng sinapit. Si Elias ay bata pa at walang
namatay na mga anak. Pinangakuan naman niya si Elias na
walang madadamay na inosente sa gagawin nilang
paghihiganti.
Isinawalat din ni Elias kay Kapitan Pablo ang naging pagkikita
at pagkakaibigan nila ni Ibarra. Ikinuwento rin nito ang mga
katangian ni Ibarra at ang pang-aaping sinapit ng pamilya nito
sa kamay ng pari. Sinabi nito kay Kapitan Pablo na
makakatulong si Ibarra sa pagpapa-abot sa Heneral tungkol sa
mga hinaing ng bayan.
Sumang-ayon naman ang matanda at malalaman niya ang
resulta ng pakikipag-usap ni Elias kay Ibarra tungkol dito
pagkatapos ng apat araw. Ang mga tauhan ng Kapitan Pablo
ang kakatagpuin ni Elias upang maipag-bigay alam sa
matanda ang sagot ni Ibarra. Kapag sumang-ayon si Ibarra,
magkakaroon ng katarungan ang kanilang mga hinaing at
kung hindi naman, nangako si Elias na sasama sa kanilang
layunin.”
KABANATA 46- ANG SABUNGAN
Katulad din ng iba pang bayan ng Pilipinas, may sabungan din
sa San Diego. Ito ay nahahati sa tatlong bahagi. May pasukan
ito sa pinto na binabantayan ng isang babaeng naniningil ng
bayad sa pagpasok. Nakahanay naman sa magkabilang
daraanan na mga tao ang mga tindera na nagtitinda ng kung
anu-ano na katulad ng pagkain, gamit na maliliit sa bahay,
sigarilyo at iba pa. Kalapit ito ng isang may kalakihan ding
lugar na kinaroroonan ng mga tahur, magtatari at mga
sobra ang hilig sa sabong.
Dito nagpapalipat-lipat nang mabilis ang kuwarta sa kamay ng
mga tao at pakikipagsunduan. Ang tawag sa lugar na ito ay
ulutan. Ang ikatlong bahagi naman ng sabungan ay tinatawag
na ruweda. Dito dinaraos ang mga sultada. Makikita sa lugar
na ito ang mga taong may matataas na tungkulin,
mayayaman, ang mga tahur at sentensyador. Nasa loob ng
sabungan sina Kapitan Pablo, Kapitan Basilio at Lucas.
Nagtanong si Kapitan Basilio tungkol sa manok na isasabong
ni Kapitan Tiyago samantalang papasok ito sa sabungan na
kasunod ang dalawang alalay o utusan na may dalang isang
lasak na manok at isang malaking putting tinali. Bulik naman
ang manok ni Kapitan Basilio.
Nagkaroon muna ng batian tungkol sa pagkakasakit ni Maria
Clara, pagkaraan
nagkasundo ang dalawa na paglabanin ang bulik at ang lasak
sa pustang P 3,000. Parang apoy na kumalat ang paglalaban.
Nagkaroon ng pustahan ang mga sabungero. Lumilitaw na
dehado ang pula at llamado naman ang puti. Habang hindi
magkamayaw sa pagpusta ang ilang sabungero sa gagawing
pagsusultada, ang dalawang binatang magkapatid na sina
Tarsilo at Bruno ay naiinggit sa mga pumupusta. Sila ay
matamang pinagmamasdan ni Lucas.Pamayamaya ay lumapit
ang pinakabata sa dalawa kay Lucas at nakiusap na pautangin
ito ng pera para may maipusta. Sina Bruno at Tarsilo ay may
masaklap na karanasan sa mga sibil, ang kanilang ama ay
pinatay sa palo ng mga ito. Tinanong ni Lucas ang magkapitd
kung payag na sila sa kondisyong kanyang ibinigay. Ayaw ng
nakatatanda.
Dahil dito, sinabi ni Lucas na kahit kilala man niya ang
magkapatid na ayaw ipaghiganti ang pagkamatay ng kanilang
ama, hindi niya mapapautang ang mga ito ng perang hindi
niya pag-aari. Ang Pera, anya ay kay Don Cisostomo Ibarra.
Gayunman, kung papayag sila sa kanilang amuki, madali
niyang mabibigyan ng pera ang mga ito.
Ikinatwiran ng dalawa, na kundi lamang sa kanilang kapatid
na babae ay matagal na siguro silang nabitay. Pero, sinagot
sila ni Lucas na mga nabibitay ay mga duwag lamang, walang
salapi at mahihina at kung sakali ay malapit lamang ang
bundok.
Samantala, pinagsalpuk na ang dalawang manok, na ilang
sandali lang ay kapwa sugatan. Pero matindi ang sa puti. May
tarak ito sa dibdib samantalang ang sa pula naman ay sa
pakpak lamang. Gayunman, unang bumulagta ang puit na
nagkikisay at sumunod naman ang pula na ipinipikit ang mga
mata. Ang nanalo sa labanan ay ang pula. Hiyawang
umaatikabo ang sumunod. Nanghinayang sina Tarsilo at
Bruno at hindi sila nakapusta disin sana’y nanalo ng tig-P100
bawat isa. Sa di kalayuan, nakita nila si Pedro, ang asawa ni
Sisa na binibilangan ng pera ni Lucas. Naisip nilang pumusta
sa sususnod na laban. Tiyempo namang ang isusunod na
paglalabanin ay ang bulik ni Kapitan Basilio at ang lasak ni
Kapitan Tiyago.
Nakalimutan ng magkapatid ang tungkol sa kanilang kapatid
na babae. Naisip nilang walang mangyayari sa kanila kung
kukunin nila ang inaalok na pera ni Lucas sapagkat si
Crisostomo ay kaibigang matalik ng heneral at kasama pa nito
sa pamamasyal. Nang lumapit ang magkapatid kay Lucas, ang kuwenta sa paggagamot kay Maria at ito’y umaabot sa
hindi sila nabigo. Sila ay binigyan ng tig- P30.00 sa kung ilang libong piso. Naiwan naman si Linares na nasa gipit
kasunduang sasama sila sa pagsalakay sa kuwartel. na kalagayan.
Kapag sila ay nakapagsama pa, tig-sasampu uli sa bawat KABANATA 48- ISANG TALINGHAGA
maisama nila. Kapag nagtagumpay sila sa gagawing
Dumating kinabukasan si Ibarra na gaya ng pagkakabalita ni
pagsalakay, may tig-P100 at ang mga kasama nila at sila
Lucas sa magkapatid na Tarsilo at Bruno. Ang unang sinadya
naman ay tig-P200 ang tatanggapin. Tumango sila pareho sa
ng binata ay ang tahanan ni Kapitan Tiyago upang ibalita na
lahat ng kondisyon. Kaagad na tinanggap ang perang hinihingi
siya ay hindi escomulgado at dalawin si Maria. May dala
nila. Tinagubilinan ni Lucas ang magkapatid na kinabukasan ay
siyang sulat mula sa arsobispo na ibinigay nito sa kura at
darating ang mga sandatang padala ni Ibarra. Sa ikawalo
nagsasaad na inaalis na ang excomunion. Tuwang- tuwa si
naman ng gabi sa makalawa ay kailangan magtungo sila sa
Tiya Isabel, sapagkat boto siya kay Ibarra at ayaw din niyang
libingan upang tumanggap.
mapangasawa ng kanyang pamangkin si Maria ang kastilang si
KABANATA 34-– AND DALAWANG SENYORA Linares. Tinawag ni Isabel si Maria at pinatuloy si Ibarra.
Ngunit biglang naumid ang dila ng binata sapagkat nakita
Habang nakikipaglaban ang lasak ni Kapitan Tiyago,
niyang kalapit ng kasintahan si Linares na nasa balkon.
magkaakbay naman na namamasyal sina Donya Victorina at
Nakasandig sa silyon si Maria at may hawak na abaniko. Sa
Don Tiburcio upang malasin ang bahay ng mga Indio. Ayon sa
may paanan nito ay nandoroon si Linares na nagkukumpol ng
Donya pangit ang mga bahay ng mga Indio. Sa kanilang
rosas at sampaga. Namulat si Linares ng makita si Ibarra
paglakad, nababanas siya ng husto kapag hindi nagpupugay
samantalang si Maria ay namula at hinayaang malaglag na
sa kanila ang mga nakakasalubong. Dahil dito, inutos niya sa
lamang ang tangang pamaypay. Sinikap nitong tumayo, pero
Don na mamalo ng sumbrero. Pero, tumanggi ang Don bunga
hinang-hina siya dahil nga sa pagkakasakit. Si Linares ay
raw ng kanyang kapansanan. Nang mapadaan ang Donya sa
waring napapatda at hindi makapagsalita. Sinabi ni Ibarra sa
tapat ng bahay ng alperes nagkatama ang kanilang mga
kasintahan ang dahilan ng kanyang diipinasabing pagdalaw.
paningin. Parehong matalim. Tiningnan ng alperes ang Donya
Nakatingin lamang sa kanya si Maria na parang inuunawa ang
mula ulo hanngang paa, ngumuso at dumura sa kabila.
bawat katagang namutawi sa kanyang labi.
Sinugod ng Donya ang alperes at nagkaroon ng mainitang
Malungkot si Maria, kaya nakuro ni Ibarra na bukas nalamang
pagtatalo… Binanggit ng Donya ang pagiging labandera ng
siya dadalaw. Tumango ang dalaga. Umalis si Ibarra na ang
alperesa samantalang pinagdidikdikan naman ng huli ang
puso ay ginugutay ng matinding pag-aalinlangan, gulo ang
pagiging pilay at mapagpanggap na asawa ng Donya. Puyos sa
kanyang isip. Sa paglakad niya, humantong siya sa
galit, Habang hawak na mahigpit ang latigo ng alperes na
ipinapagawang paaralan. Binati siya ni Nol Juan at
nanaog si Donya Consolacion, upang daluhugin si Donia
mangagawang dinatnan niyang abalang gumagawa. Binigyang
Victorina. Pero, Bago mag-pangabot ang dalawa, dumating
diin ni Ibarra sa mga dinatnan na wala ng dapat ipangamba sa
ang alperes. Umawat si Don Tiburcio. Ang pangyayari ay
kanya ng sinuman sapagkat siya ay hindi na excomugaldo.
sinaksihan ng maraming tao na nakatawag pansin ng kanilang
Pero, tinugon siya ni Nol Juan na hindi nila pinapansin ang
pagtatalakan.
excommunion sapagkat silang lahat ay pawang excomulgado.
Dumating ang kura at pinatitigil ang dalawa, ngunit pasinghal
Nakita ni Ibarra si Elias na kasama ang mga manggagawa.
na binulyawan siya ng alperes kasabay sa pagtawag ditong
Yumukod si Elias at ipinahiwatig sa pamamagitan ng tingin na
‘mapagbanal-banalang Carliston’. Nagalit naman ng husto si
mayroon siyang gustong sabihin sa kanya. Dahil dito, inutusan
Victorina at sinabi kay tiburcio na kailangan hamunin niya ang
ni Ibarra si Nol Juan na kunin at ipakita sa kanya ang talaan
alperes sa pamamagitan ns sabelo o rebolber. Tumanggi ang
nito ng mga obrero upang kanyang tignan. Nilapitan ni Ibarra
Tiburcio, kaya nahablot na naman ng di oras ang kanyang
si Elias na nag-iisang nagkakarga ng bato sa isang kariton.
pustiso ng nagtatalak na asawa.
Sinabi ni Elias na nais niyang makausap ang binata nang ilang
Pagdating sa bahay ng mag-asawa, inabutan nilang kausap ni oras. Ipinakiusap nitong mamangka sila sa baybay ng lawa sa
Linares si Maria at ang mga kaibigan nito. Kay Linares bandang hapon upang pag-usapan ang isang napakahalagang
nabaling ang atensyon ng Donya, inutusan nito na siya ang bagay. Tumango lamang si Ibarra nang makitang papalapit na
humamon sa Alperes sa pamamagitan ng baril o sable at kung sa kanila si Nol Juan. Si Elias naman ay lumayo na. Nang
hindi ibubulatlat nito sa madla at kay Kapitan Tiyago ang tignan ng binata ang talaan ng mga obrero, wala ang
tunay nitong pagkatao. Namutla si Linares at humingi ito ng pangalan ng pilotong si Elias.
paumanhin sa Donya. Siya namang pagdating ni Kapitan
KABANATA 49 – ANG TAGAPAGSALITA NG MGA API
Tiyago na lugo-lugo sapagkat natalo ang kangyang lasak. Hindi
pa nakapagpapahinga si Tiyago, Tinaltalan kaagad siya ng Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay hindi
Donya. Sinabi niya sa Kapitan na hahamunin ni Linares ang nasisiyahan. Kaya, kaagad na humingi ng paumanhin si Elias
alperes at kapag hindi niya ito nagawa, di dapat itong sa pagkagambala niya sa binata. Sinabi ni Ibarra ang dahilan,
magpakasal kay Maria. Sapagkat ang duwag ay hindi nakasalubong niya ang alperes at gusto nitong muli na
nababagay sa inyong anak, pagdidiin pa ng Donya. Dahil sa magkausap.
narinig nagpahatid si Maria sa kanyang silid. Kinagabihan,
bago umalis sina Donya Victorina at Don Tiburcio iniwan nila
Dahil nag-aalala siyang makita si Elias, nagdahilan na lamang
siya. Nanghinayang naman ang binata ng sabihin ni Elias na di
siya matatandaan ng alperes. Saglit na napabuntonghininga si
Ibarra sapagkat biglang pumasok sa kanyang isip ang kanyang
pangako kay Maria. Hindi na nag-aksaya ng panahon si Elias
sinabi niya kaagad kay Ibarra na siya ang sugo ng mga
sawimpalad.
Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan ng puno ng mga
tulisan (Si Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa ang mga
pag-aalinlangan at pagbabala. Ang kahilingan ng mga
sawimpalad, ani Elias ay (1) humingi sila ng makaamang
pagtangkilik sa gobyerno na katulad ng mga ganap na
pagbabago sa mga kawal na sandatahan, sa mga prayle, sa
paglalapat ng katarungan at sa iba pang pangangasiwa ng
gobyerno (2) pagkakaloob ng kaunting karangalan sa
pagkatao ng mga tao, ang kanilang kapanatagan at bawasan
ang lakas at kapangyarihang taglay ng mga sibil na madalas na
nagiging puno’t dulo ng paglapastangan sa karapatang
pantao.
Tumugon si Ibarra na anumang pagbabago na sa halip na
makakabuti ay lalo pang makakasama. Sinabi nitong maaari
niyang pakilusin ang kanyang mga kaibigan sa Madrid sa
pamamagitan ng salapi at pati na ang Kapitan-Heneral ay
kanyang mapapakiusapan, ngunit lahat sila ay walang
magagawa. Siya man ay hindi gagawa ng anumang pagkilos
ukol sa mga bagay na iyon sapagkat kung may kasiraan man
ang korporasyon, ay matatawag naman nilang masasamang
kailangan. Nagtaka si Ibarra, hindi niya sukat akalaing ang
isang tulad ni Ibarra ay naniniwala satinatawag na masamang
kailangan na para bang nais palabasin nito na kailangang
gumawa muna ng masama upang makapagdulot ng mabuti.
Naniniwala siya na kapag ang sakit ay malala, kailangang
gamutin ng isang mahapding panlunas. Ang sakit ng bayan ay
malubha kaya’t kailangan ang kaparaanang marahas kung ito
ay makakabuti. Ang isang mabuting manggagamot, anya ay
sinususri ang pinagmulan ng sakit at hindi ang mga at hindi
ang mga palatandaan nito na sinisikap na bigyan ng lunas.
Katulad ng mga sibil na sa pagnanais daw na masugpo ang
kasamaan, ito’y iniinis sa pananakot, paggawa ng marahas at
walang habas na paggamit ng lakas. At kapag pinahina ang
guwardiya sibil ay malalagay naman sa panganib ang
katahimikan ng bayan. Paano raw magkakagayon gayong 15
taon nang may mga sibil, ngunit ang mga tulisan ay patuloy
pa rin sa pandarambong. Ang mga sibil ay walang naidudulot
na kabutihan sa bayan sapagkat kanilang pinipigil at
pinahihirapan ang isang tao kahit na marangal dahil lamang
sa nakalimutan ang cedula personal, at kapag kailangang
malinis ang kanilang mga kuwartel, ay manghuhuli sila ng mga
kaawa-awang mamamayan na walang lakas na tumutol.
Napag-usapan pa nila na bago itatag ang guardia civil
nanunulisan ang mga tao dahil sa matinding pagkagutom.
Binigyang diin naman ni Elias na ang mga sawimpalad na
hinihingi ng bayan ang pagbabago sa mga palakad ng mga
prayle at ng isang pagtangkilik laban sa korporasyon. Pero,
sinabi naman ni Ibarra na may utang na loob na dapat
tanawin ng bayan sa mga paring pinagkakautangan ng
pananalig at patangkilik noon laban sa mga pandarahas ng
mga may-kapangyarihan. Lumitaw sa pagpapalitan ng kuro-
kuro ng dalawa na kapwa nila mahal ang bayan. Pero, hindi
napahinuhod ni Elias si Ibarra tungkol sa pakiusap ng mga
sawimpalad. Kaya, ipinahayag niya kay Ibarra na sasabihin na
lamang daw niya sa mga ito na ilipat na sa Diyos o sa kanilang
mga bisig ang pagtitiwala na sa kapwa tao na di
magtatamong-pala.
KABANATA 50 – ANG KASAYSAYAN NI ELIAS
Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra upang
malaman nito na siya ay kabilang din sa mga swimpalad. May
60 taon na ang nakakalipas, ang kanyang nuno ay isang
tenedor de libros sa isang bahaykalakal ng kastila. Kasama ng
kanyang asawa at isang anak na lalaki, ito ay nanirahan sa
Maynila.Isang gabi nasunog ang isang tanggapang
pinaglilingkuran niya. Isinakdal ang kanyang nuno sa salang
panununog.
Palibhasay maralita at walang kayang ibayad sa abogado, siya
ay nahatulan. Ito ay ipinaseo sa lansangan na nakagapos sa
kabayo at pinapalo sa bawat panulukan ng daan. Buntis noon
ang asawa, nagtangka pa ring humanap ng pagkakakitaan
kahit na sa masamang paraan para sa anak at asawang may
sakit. Nang gumaling ang sugat ng kanyang nuno, silang mag-
anak ay namundok na lamang. Nanganak ang babae, ngunit
hindi nagtagal namatay ito. Hindi nakayanan ng kanyang nuno
ang sapin-saping pagdurusang kanilang natanggap. Nagbigti
ito.
Hindi ito naipalibing ng babae. Nangamoy ang bangkay at
nalaman ng mga awtoridad ang pagkamatay ng asawa.
Nahatulan din siyang paluin. Pero, ito ay hindi itinuloy at
ipinagpaliban sapagkat dalawang buwan siyang buntis nuon.
Gayunman, pagkasilang niya, ginawa ang hatol. Nagawang
tumakas ng babae mula sa malupit na kamay ng batas,
lumipat sila sa kalapit na lalawigan. Sa paglaki ng anak na
panganay, ito ay naging tulisan. Gumawa siya ng panununog
at pagpatay upang maipaghiganti nila ang kaapihang natamo.
Nakilalasiya sa tawag na balat. Ang lahat ay natakot sa
kanyang pangalan. Ang ina ay nakilala naman sa tawag na
haliparot,delingkuwente at napalo at ang bunso dahil sa
mabait at tinawag na lamang anak ng ina.
Isang umaga, nakagisnan na lamang ng anak ang ina na patay
na. Ito ay nakabulagta ssa ilalim ng isang puno at ang isang
ulo ay nakatingala sa isang bakol na nakasabit sa puno. Ang
kanyang katawan ay ibinaon samantalang ang mga paa,
kamay ay ikinalat. Ang ulo naman ay siyang dinala sa kanyang
ina. Walang nalalabing paraan sa nakakabata dahil sa kalunos-
lunos na pangyayaring ito kundi ang tumakas. Siya ay
ipinadpad ng kapalaran sa Tayabas at namasukang obrero sa
isang mayamang angkan.
Madali naman siyang nakagiliwan sapagkat nagtataglay nga
ito ng magandang ugali. Siya ay masikap at ng nagkaroon ng
puhunan, napaunlad niya ang kanyang kabuhayan hanggang
sa makakilala siya ng isang dalagang taga-bayan na kanyang
inibig ng tapat. Gayunman sinasagilahan siya ng matinding
pangamba na mamanhikan. Nangangambasiyang matuklasan
ang tunay niyang pagkatao. Mahal palibhasa ang babae,
minsan ay nailugso nito ang puri at desidido siyang
panindigan ang nagawa. Ngunit, dahil sa mayaman ang ama
ng babae at wala siyang kayang ipagtanggol ang sarili. Siya ay
nakulong sa halip na makasal siya sa babae.
Bagamat hindi nagsama ang magkasuyo, ang kanilang
pagtatampisaw sa dulot ng pag-ibig ay nagkaroon ng bunga.
Ang babae ay nanganak ng kambal, isang babae at isang
lalaki. Ang lalaki ay si Elias. Bata pa sila ay iminulat sa kanilang
patay na ang kanilang ama. Naniniwala naman sila sapagkat
musmos pa lamang ay namatay ang kanilang ina. Nang
magkaroon ng sapat na isip, palibhasa’y may kaya ang nuno si
Elias ay nag-aral sa mga Heswitas samantalang ang kapatid na
babae ay sa Concordia.
Nagmamahalan silang magkapatid at ang pag-igkas ng
panahon ay hindi nila namamalayan. Namatay ang kanilang
nuno kaya’t umuwi silang magkapatid upang asikasuhin ang
kanilang kabuhayan. Maganda ang kanilang hinaharap, ang
kanyang kapatid na babae ay nakatakdang ikasal sa binatang
nagmamahyal sa kanya, ngunit ang kanilang kahapon ang
nagwasak sa kanilang kinabukasan. Dahil sa kanyang salapi at
ugaling mapag-mataas, isang malayong kamag-anak ang
nagpamukha sa kanilang kahapong nagdaan. At ito ay
pinatunayan ng isang matandang utusan nila. Iyon pala ang
kanilang ama. Namatay na naghihinagpis ang kanilang ama
dahil sa pag-aakalang siya ang naging dahilan ng kasawian
nilang magkapatid. Pero, bago ito namatay naipagtapat
niyang lahat ang kahapon ng magkakapatid. Lalong binayo ng
matinding kalungkutan ang kapatid ni Elias nang mabalitaan
niyang ikinasal sa iba ang kanyang kasintahan. Isang araw
nawala na lamang ito’t sukat. Lumipas ang anim na buwan
nabalitaan na lamang ni Elias na mayroong isang bangkay ng
babaing natagpuan sa baybayuin ng Calamba na may tarak sa
dibdib. Ito ang kanyang kapatid.
Dahil dito siya ay nagpagala-gala sa iba’tibang lalawigan
bunga ng iba’t-ibang pagbibintang tungkol sa kanya na hindi
naman niya ginagawa. Dito natapos ang salaysay ni Elias.
Nagpalitan pa ng iba’t-ibang pananaw ang dalawa hanggang
sa sabihin ni Ibarra kay Elias na sabihin niya sa mga sumugo sa
kanya na siya (Ibarra) ay taus-pusong nakikiisa sa kanilang
mga damdaming. Lamang, wala siyang magagawa kundi ang
maghintay pa sapagkat ang sama ay di-nagagamot ng kapwa
sama rin. Dagdag pa rito, sa kasawian ng tao siya man ay
matroong kasalanan din. Nang makarating na sila sa baybayin,
nagpaalam na si Ibarra at sinabi kay Elias na siya ay limutin na
at huwag babatiin sa anumang kalagayang siya ay makita nito.
Nagtuloy si Elias sa kuta ni Kapitan Pablo at sinabi sa kapitan
na siya kung di rin lamang mamamatay ay tutupad sa kanyang
pangako na aanib sa kanila sa sandaling ipasiya ng pinuno na
dumating na ang oras ng pakikibaka sa mga kastila.
KABANATA 51- ANG MGA PAGBABAGO
Sakmal ng pagkabalisa at di pag-igmik si Linares sapagkat
nakatanggap siya ng liham mula kay Donya Victorina na
nagsasaad ng ganito:
Mahal kong pinsan,
Sa loob ng tatlong araw, kailangang malaman ko kung kayo
ay magtuos ng alperes at naglaban. Kapag natapos na ang
taning na ito at hindi mo pa siya nakakalaban ay, ipababatid
ko kay kapitan Tiyago na ikaw ay di nagging kalihim, hindi mo
nabibiro si Canovas at hindi nakakasama ni Heneral Martinez
sa anumang kasayahan. Ibubunyag ko rin ang iyong lihim kay
Clarita (Maria) at hindi rin kita bibigyan ng salapi. Lahat ng
magustuhan mo ay ibibigay ko basta kalabanin mo lamang
ang alperes.
Ako ay hindi tatanggap ng anumang paumanhin o dahilan.
Ang pinsan mong nagmamahal sa iyo ng buong puso,
VICTORINA DE LOS REYES ESPADANA
Sampaloc, Lunes ika-7 ng gabi
Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang Donya. Kailangang
hamunin niya ang alperes subalit sino naman kaya ang
papayag na maging padrino niya, ang kura kaya o si Kapitan
Tiyago. Pinagsisisihan niya ang kanyang paghahambog at
pagsisinungaling sa paghahangad lamang na
makapagsamantala. Labis siyang nagpatianod sa kapritso ng
Donya. Dumating si Pari Salvi at nagmano sa Kapitan Tiyago.
Masayang ibinalita niya ang tungkol sa sulat na padala ng
arsobispo tungkol sa pagalis ng excommunion kay Ibarra
kasabay ng kanyang pagpupuring and binata ay kalugod lugod
ngunit may kapusukan ng kauniti. Tanging ang sagabal na
lamang sa pagpapatawad ay si Pari Damaso. Pero anya ay
hindi makatanggi kung si Maria ang kakausap sapagkat
inaama niya ang pari. Narinig ni Maria ang usapan at
nagtungo ito sa silid kasama si Victoria. Sa bahaging iyon ng
usapan ng pari at Kapitan Tiyago pumasok si Ibarra na kasama
si Tiya Isabael. Binata niya ang kapitan at yumukod naman kay
Linares. Si Pari Salvi ay buong lugod na kumamay kay Ibarra at
sinabi nitong katatatapos pa lamang niyang papurihan ito.
Nagpapasalamat ang binata at lumapit kay sinang upang
itanong kung lumapit kay Sinang upang itanong kung galit sa
kanya si Maria. Ipinasasabi raw ni Maria ani Sinang na limutin
na siya ng binate ngunit sinabi ni Ibarra ng gusto niyang
makausap ng sarilinan ang kasintahan. Di nagluwat, umalis na
si Ibarra.
KABANATA 52 - Ang Mapalad na Baraha
Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas
sa mga dahong tuyo at alikabok ng makipot ng daang patungo
sa libingan. May tatlong anino na paanas na naguusap sa
ilalim ng pinto ng libingan.
Itinanong ng isa kung nakausap na niya ng kaharap si Elias.
Hindi raw pero siguradong kasama ito sapagkat nailigtas na
minsan ni Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang unang anino
na ito nga ay pumayag na sumama sapagkat ipapadala ni
Ibarra sa Maynila ang kanyang asawa upang ipagamot. Siya
ang sasalakay sa kumbento upang makaganti siya sa kura.
Binigyang diin naman ng ikatlong anino na kasama ng lima
lulusob sila sa kwartel upang ipakilala sa mga sibil na kanilang
ama ay may mga anak na lalaki. Isa pa, sinabi ng alila ni Ibarra
na sial ay magigng 20 na katao na. Saglit na huminto sa
pagaasanan ang mga anino nang mabanaagan nilang may
dumarating na isang anino na namamaybay sa bakod.
Pagdating sa lugar ng tatlo, nagkakilala sila. Ipinaliwanag ng
bagong dumating na anino na sinusubaybayan siya kaya’t
naghiwa-hiwalay na sila at tinagubilinan ang mga dinatnan ng
kinabukasan ng gabi nila tatanggapin ang mga sandata
kasabay ng sigaw na "Mabuhay Don Crisostomo"! ang tatlong
anino ay nawala sa likod ng pader.
Ang bagong dating naman ay naghintay sa sulok ng pintuan.
Nang dumating ang ikalawang anino, namasid ito sa kanyang
paligid. Umaambon palibhasa, sumilong ito sa pintuan kaya’t
nagkita sila ng unang sumilong. Naisipan nilang magsugal at
kung sinuman ang manalo sa kanila ay maiiwan upang
makipagsugal sa mga patay. Pumasok sila sa loob nglibingan
at sa ibabaw ng punto ay umumpog magkaharap upang
magsugal. Ang mataas sa dalawa ay si Elias at ang may pilat sa
mukha ay si Lucas. Nagsimula na silang magsugal sapagkat sa
isang tao lamang ang nakikipagpagsugal ang mga patay.
Natalo si Elias kaya umalis itong hindi kumikibo. Nilamon siya
ng kadiliman. Nang gabing iyonn dalawang sibil ang
naglalakad sa tabi ng simbahan. Pinaguusapan nila ang
tungkol sa paghuli kay Elias sapagkat sinumang makahuli rito
ay hindi mapapalo sa loob ng tatlong buwan. Nakasalubong
nila si Lucas at itinanong kung saan ito pupunta. Sa simbahan
ani Lucas upang magpamisa. Pinabayaan nila sapagkat ayon
sa alperes walang pilat si Elias. Ilang saglit lamamg, si Elias
mismo ang nakasalubong ng mga sibil. Dinala siya sa liwanag
upang kilalanin. Sinabi ni Elias na hinahabol niya ang lalaking
may pilat sapagkat siyang bumugbog sa kanyang kapatid. Ang
mga sibil ay patakbong nagtungo sa simbahang pinasukan ni
Lucas.
KABANATA 53 - Ipinakilala ng Umaga ang Magandang Araw
Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa mga
ilaw na nakita sa libingan ng nakaraang gabi. Sa paniniwala ng
mga puno ng mga kapatiranh ni San Francisco, may 20 ang
nakita niyang kandila na sinindihan. Panaghoy at pahikbi
naman ang narinig ni Ermana sipa kahit na malayo ang
kanyang bahay sa libinga. Sa pulpito, binigyang diin naman ng
kura sa kanyang sermon ang tungkol sa kaluluwa sa
purgartoryo.
Ang usapan ay hindi nakaligtas sa matalas na paningin nina
Don Filipo at Pilosopong Tasyo na ilang araw na ilang araw
ngtnaghihina. Nasabi ni Don na tinaggap ngalkade ang
kanyang pagbibtiw sa tungkulin. Hindi namn mapakali si
Tandang Asyo sapagkat naniniwala siyang ang pagbibitiw ay
hindi nararpat at napapanahon. Sa panahon ng digmaan,
anya, ang puno ay dapat na manatili sa kanyang tao. Sa
pagiisip ni Pilosopong Tasyo. Ayon sa kanya, nag iba ang
bayan na di na katulad noon na may 20 na taon na ang
nakalipas.
Ang nakaraan ay nagbigay ng aralin. Namamalas na nag
naging bunga ng pagdayo sa Pilipinas ng mga Europeo at ang
pagdayo naman ng mga kabataan sa Europa ay nadadma na
rin. Ang mga kabataang nakapag aral sa Europa ay nagkaroon
ng malawak na kaalaman tungkol sa kaysayan, Matematika,
Agham, wika at iba pang uri ng kaalamn na itutring na
enerhiya noong una. Kaya na ng tao na pangasiwaan ang
malawak na daigdig na kanyang ginagalwan at tinatahanan.
Sa panitikan, nagsimula na ring lumitaw ang mga makatang
nagpapahayag ng malaya at mga makaagham ng pagsubok.
Hindi na rin kayang sawatain ng kumbento ang paglaganap ng
mga modernong kabihasnan. Nagkaroon pa ng palitan ng
katwiran ang dalawa tungkol sa bayan, sa relihiyon, sa
kahihinatnan ng bayan, ugali ng mga binata at dalaga ang ng
mga naglilingkod sa Simbahan hanggang sa tanungin ni Don
Filipo si Tandang Tasyo kung hindi nangangailangan ng mga
gamot sapagkat napansin nitong hinang-hina na sya.
Pero tinugon sya ni Tandang Tasyo na ang mga mamamatay
ay hindi na nangangailangan ng gamot at sa halip ang mga
maiiwan ang mangangailangan. Ipinakiusap din niya sa Don
na sabihin kay Ibarra na makipagkita sa kanya sa loob ng ilang
araw sapagkat malapit na siyang yumao. Sa kabila ng
karamdaman ni Tandang Tasyo ang kapakanan ng bayan ang
kanyang inaalagata. Matibay ang kanyang paniniwala ng ang
Pilipinas ay tumatahak parin sa karimlan. Hindi nagluwat,
nagpaalam na si Don Filipo.
KABANATA 54 Ang Sabwatan
Orasyon. Pahangos na patungo ang kura sa bahay ng alperes.
Ang mga taong gustong humalik sa kanyang kamay ay hindi
niya pinapansin. Tuloy-tuloy na pumanhik ito ng bahay at
malakas na tinwag ang alperes. Lumabas agad ang alperes
kasunod ang asawang si Donya Consolacion. Bago makapag
salita ang kura, inireklamo agad ng alperes ang mga kambing
ng kura na naninira sa kanyang bakod. Sinabi naman ng pari
na nanganganib ang buhay ng lahat. Katunayan, anya ay
mayroong napipintong pagaalsa na gagawin nang gabing iyon.
Nalaman ito ng pari, anya sa pamamagitan ng isang babae na
nangumpisal sa kanya na nagsabi sa kanya na sasalakayin ang
kuwartel at kumbento. Dahil dito nagkasundo ang kura at
alperes na paghandaan nila ang gagawing paglusob ng mga
insurektos.
Humingi ang kura ng apat na sibil na nakapaisana ang
itatalaga sa kumbento. Sa kuwartel naman ay palihim ang
pagkilos ng mga kawal upang mahuli nang mga buhay ang
mga lulusob. Layunin nito na kanilang mapakanta ang
sinumang mahuhuling buhay. Ika-walo ng gabi ang
nakatakdang paglusob, kuna kaya nakini-kinita ng alperes at
kura ang pag-ulan ng kurus at bituin sapagkat ganap silang
nakahanda. Sa kabilang dako, isa naman lalaki ang mabilis na
tumatakbo sa daan patungo sa tirahan ni Ibarra. Mabilis na
umakyat ng bahay at hinanap sa nakitang utusan ang amo
nito na kaagad naman itinuro na ito ay nasa laboratoryo.
Pagkakita ni Elias kay Ibarra ipinagtapat niya kaagad ang
nakatakdang paglusob at batay sa kanyang natuklasan. Si
Ibarra ang kapural at nagbayad sa mga kalahok sa paglusob.
Ipinasunog ni Elias kay Ibarra ang lahat ng mga aklat at
kasulatan nito sapagkat di na maiiwasan na siya ay
mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw ng sinumang
mahuhuli ng mga sibil. Tinulungan ni Elias si Ibarra sa pagpili
ng mga kasulatan. Sa mga kasulatan, nabasa niya ang tungkol
kay Don Pedro Eibarramendia at tinanong niya kay Ibarra
kung ano ang relasyon nito sa kanya.
Halos nayanig ang buong pagkatao ni Elias nang sabihin ni
Ibarra na iyon ang kanyang nuno na ipinaikli lamang ang
apilyido. Isa pa, ito ay isang Baskongado. Natagpuan na ng
piloto ang lahing lumikha ng matinding kasawian sa kanilang
buhay. Biglang bumunot ng balaraw si Elias at naisip niyang
gamitin iyon kay Ibarra. Ngunit, saglit lang ang pagkadimlan
ng kaisipan ng biglang siyang matauhan. Binitiwan niya ang
hawak na balaraw at tulirong tumingin ng tuwid kay Ibarra at
saka mabilis na pumanaog ng bahay. Nagtaka si Ibarra.
Itinuloy ang pagsunog sa mga mahahaagang papeles at
dokumento.
KABANATA 55 – ANG KAPAHAMAKAN
Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang
ganang kumain. Kaya niyaya niya ang kaibigan ni Sinangsa
piyano. Nagbulungan silang dalawa habang palakad lakad si
Pari Salvi sa loob ng bulwagan. Hindi mapakali si si Maria sa
paghihintay nilang magkaibigan ang pagdating ni Ibarra.
Kasalukuyan kumakain noon ang argos na si Linares at
isinadasal nilang umalais na ang "multong" si Pari Salvi.
Nakatakdang dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-walo
rin ng gabi ang nakatakdang paglusob sa kumbento at sa
kwartel. Nang sumapit ang ikawalo, napaupo sa isang sulok
ang pari samantalang ang magkaibigan ay hindi malaman ang
gagawin. Nang tumugtog ang kampana, silang lahat ay
tumindig upang magdasal. Sya namang pagpasok ni Ibarra na
luksang luksa ang suot.
Tinangkang lapitan ni Maria ang kasintahan ngunit biglang
umalingawngaw na lamang ang sunod sunod na putok.
Napapatda si Ibara, hindi makapagsalita. Ang Kura naman ay
nagtago sa likod ng haligi. Ang mga tao sa bahay ni Kapitan
Tiyago ay nakakarinig ng puro putokan, sigawan at
pinagbuhan sa may kumbento. At mga nagsisikain na
kumedor ay biglang pumasok at panay na ‘tulisan…tulisan…Si
Tiya Isabal ay panay ang dasal samantalang ang magkaibigan
ang nagyakapan. Si Ibarra ay walang tinag sa kinatatayuan.
Nagpatuloy ang putukan atsilbatuhan kasabay ng pagsasara
ng mga pintuan at bintana ng biglaan.
Nang mawala ang putukan, pinapanaog ng alperes ang kura.
Inakala ng mga nasa bahay na nasugatan ng malubha sa pari
Salvi. Tiniyak ng alperes na wala ng panganib kaya lumabas na
sa pinagtataguan ang kura, nanaog ito. Si Ibara ay nanaog din.
Pinasok naman ni Tiya Isabel ang magkaibigan sa silid. Hindi
nagkausap si Ibarra at Maria, basta nagpatuloy nalamang sa
paglakad ng binata, mabilis. Napadaan siya sa hanay ng mga
sibil na naka bayoneta pa. Sa may bandang tribunal,
nangingibabaw ang tinig ng alperes sa pagtatagubilin sa
kapitan na wag niyang pabayaan makatakas ang mga nahuling
lumusob. Pagdating ni Ibarra sa bahay, kaagad na inutusan ni
Ibarra ang kanyang katulong na ihanda ang kanyang kabayo.
Tumuloy siya sa gabinete at isinilid nya ang kanyang maleta
ang mga hiyas, salapi, ilang mga kasukatan at larawan ni
Maria.
Nagsukbit siya ng isang balaraw at dalawang rebolber. Ngunit
aalis na lamang siya nakarinig sya ng malaks na pagputok sa
pintuan. Tinig ng isang kawal na kastila. Lalaban sana siya
ngunit nagbago ang kanyang isip. Binitawan niya ang kanyang
baril at binuksan ang pinto.
Dinakit siya ng Sarhento ng mga dumating na kawal. Isinama.
Sa kabilang dako, gulong gulo ang isip ni Elias ng pumasok siya
sa bahay ni Ibarra. Para siyang sinusurot sa sariling budhi.
Naalalala niya ang sinapit ng kanyang angkan, ang kanyang
nuno, si Balat, kapatid na babae at ang kanyang ama. Waring
ang lahat ay tinatawag siyang duwag… isang duwag. Labis na
pangingipospos ang kanyang damdmin. Hanggang sa maisip
niyang balikan ang bahay ni Ibarra. Dinatnan niya ang mga
katulong ni Ibarra na hilong naghihintay sa kanilang amo.
Nang malaman niya ang nangyari kay Ibarra, nagkunwari
itong umalis. Pero lumigid lamang saka umakyat sa bintana na
patungo sa gabinete.
Nakita niya ang mga kasulatan, mgaaklat, alahas at baril.
Dinampot niya ang baril at ang iba naman ay isinilid niya sa
sako at inihulog sa bintana. Nakita niyang dumating ang mga
sibil. Kinuha ni Elias ang larawan ni Maria at isinilid ito sa
isang supot. Nagipon siya ng mga damit at papel, Binuhusan
niya ito nga mga gas at saka sinilaban. Ang mga kawal ay
nagpupumilit namang pumasok. Sinabihan sila ng matandang
katulong ng walang pahintolot sa may-ari, kaya hindi maa-ari
silang pumasok. Naalaska ng husto ang directocillo, sa isang
hudyat niya tinabig ng kawal ang matanda at mabilis silang
pumanik. Pero sinalubong sila ng makapal na usok at ang
apoy na nakarating na sa gabinete. Biglang nagkaroon ng
bmalalakas na pagsabog. Mabilis pa sa lintik na umatras at
nanaog ng bahay ang mga kawal kasama ang mga katulong ni
Ibarra.
KABANATA 56 – ANG MGA SABI- SABI
Hanggang sa kinabukasan sakmal ang buong bayan ng San
Diego. Ni isa mang tao ay walang makitang naglalakad sa
gitna ng daan. Tahimik na tahimik ang buong paligid. Pamaya-
maya, isang bata ang naglakas loob na magbukas ng bintana
at inilibot ang paningin. Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod
ang mga iba na magbbukas ng bintana. Ang mga magkakapit-
bahay ay nagbalitaan. Lubhang kalagim-lagim daw ang
nagdaang gabi tulad noong mandambong si Balat. Sa
kanilang pag-uusap, lumilitaw na si Kapitan Pablo raw ang
sumalakay. Ipinapalagay naman ng iba na ang mga
kuwadrilyero raw pa rin ng takot kaya dinakip si Ibarra. Ang
mga lalaki ay nagpunta naman sa kuwartel at sa may tribunal.
Lumitaw pa sa usapan ng mga tao na tinangka raw ni Ibarra
na itanan ang kasintahang si Maria upang hindi matuloy ang
pakikipag-isang dibdib niya kay Linares. Kaya lang sinansala ni
Kapitan Tiyago ang kanilang pagtatanan sa tulong ng mga
sibil. Samantala, nakausap ni Hermana Pute ang isang lalaking
kagagaling lamang sa tribunal. Sinabi nitong nagtapat na si
Bruno.
Pinatunayan nito ang balita tungkol sa magkasintahang sina
Ibarra at Maria. Sa ngitngit daw ni Ibarra, pati simbaha’y nais
niyang paghigantihan, mabuti na lamang at nasa bahay ni
Kapitan Tiyago si Pari Salvi. Ang mga sibil daw ang sumunog
sa bahay ng binata. May isang utusang babae naman ang
nagpahayag na nakita niyang nakabitin sa ilalim ng puno ng
santol si Lucas.
KABATANA 57- Silang mga Nalupig
Balisa ang mga sibil na nasa kwartel. Panay ang kanilang
pagbabanta sa mga batang sumisilip sa puwang ng mga rehas
upang tingnan ang mga nadakip. Naroroon ang alperes,
direktorsillo, Donya Consolation at nag kapitan na halatang
malungkot. Bago mag-ikasiyam dumating ang kura at wala sa
loob na naitanong niya sa alperes sina Ibarra at Don Filipo.
Kasunod niya ang isang parag batang umiiyak at duguan ang
salawal. Hinarap sa kura ang dalawang tanging buhay na
nabihag ng mga sibil. Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan
ni Tarsilo. Pilit siyang tinatanong kung kaalam si Ibarra sa
nasabing paglusob. Ngunit, iginigiit din niyang walang
kamalay-malay si Ibarra sapagkat ang ginawa ay upang
ipaghiganti ang kanilang amang pinatay sa palo ng mga sibil.
Dahil dito, iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa limang
bangkay, ito ay umiling. Nakita niya ang kanyang kapatid na si
Bruno sa tadtad ng saksak, si Pedro na asawa ni Sisa at ang
kay Lucas na may tali pang Lubid sa leeg.
Dahil sa patuloy itong walang immik kahit sa sunod-sunod ang
pagtatanong sa kanya. Nagpuyos sa galit ang alperes. Iniutos
na paluin ng yantok si Tarsilo hanggang sa magdugo ang
buong katawan nito. Hindi maoakanta si Tarsilo, kaya ito ay
ibinalik sa bulwagan. Nadatnan niya ang isang bilanggo ring
nagpapalahaw sa iyak at tumatawag sa mga santo. Ipinasino
kay Tarsilo ang dinatnan. Sinabi niyang nuong lamang niyua
nakita. Dahil dito, muli siyang pinalo hanggang sa mabalot ng
dugo ang buong katawan. Hindi nakayanan ng kura ang
gayong tanawin kaya lumabas siya sa bulwagan na
namumutla. Nakita ng kura ang isang dalagang parang
nagbibilang ng mga naririnnig sa loob ng tribunal,
humahalinghing at nanananghoy ng malakas. Ang babaing ito
ay ang kapatid na dalaga nina Bruno at Tarsilo.
Samantala, nang di mapansin si Tarsilo, lalong nagngitngit
ang alperes. Binulungan pa siya ni Donya Consolacion na
lalong pahirapan ang binata. Pero, hiningi na lamang ni Tarsilo
na madaliin ang kanyang kamatayan. Walang makuhang
anumang impormasyon at di mapaamin si Tarsilo kaya ito ay
itinimba sa isang balong nakakabaligtad ng sikmura ang tubig
at amoy.
Kung ilang bese ibinulusok ang katawan ni Tarsilo sa balon.
Hindi niya natagalan ang pagpapahirap hanggang sa takasan
siya ng hininga sa gayong uri ng kalupitan. Nang matiyak na
patay na si Tarsilo ang binalingan naman ay ang isa pang
bilanggo. Ang pangalan diumano ng bilanggong ito ay Andong
luko-luko at kaya napapunta sa patyo ay upang magbawass
sapagkat pinapakain ng bulok ng biyenan nito. Inaantok ang
alperes sa naging sagot ng bilanggo, kaya iniutos itong ipasok
na muli sa karsel.
KABANATA 58 - Siyang Dapat Sisihin
Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Sila ay
pabalik-balik sa kumbento, kuwartel at tribunal. Ngunit, hindi
sila makapagtamo ng luna sa kanilang mga inilalakad.
Palibhahsa wala silang kilalang malakas at makakapitan na
makakatulong upang palayain ang kanilang kaanak na
bilanggo. May sakit ang kura at ayaw na lumabas ng kanyang
silid at ayaw daw itong makipagusap kahit kanino. Ang
alperes naman ay nagdagdag ng mga bantay upang kulahatin
ang mga babaing nagsusumamo sa kanaya. Ang kapitan
naman ay lalong nawalan ng silbi. Nakakapaso ang sikat ng
araw, ngunit ang mga babae ay ayaw umalis.
Palakad-lakad umiiyak ang mag-ina ni Don Filipo. Inusal-usal
naman ni Kapitana Tinay ang pangalan ng kanyang anak na si
Antonio. Si Kapitana Maria naman ay pasilip-silip sa rehas
upang tignan ang kambal niyang anak. Ang biyenan ni Andong
ay nanduroon din at walang gatol na ipinagsasabio na kaya
raw hinuli si Andong ng mga sibil ay dahil sa bago nitong
salawal. Amy isang babae naman ang halos mangiyak-ngiyak
na nagsabing si Ibarra ang may pakana at kasalanan ng lahat.
Ang suro ng paaralan ay kasama-sama rin ng mga tao.
Samantalang si Nol Juan ay nakaluksa na sapagkat ipinalagay
niyang wala ng kaligtasan si Ibarra.
Magiikalawa ng hapon ng dumating ang isang kariton na hila
ang isang baka. Tinangka ng mga kaanak ng mga bilanggo na
sirain at kalagan ang mga hayop na humihila sa kariton. Pero,
ipinagbawalan sila ni Kapitana Maria at sinabing kapag
ginawan nila iyon, mahihirapan sa paglakad ng kanilang ka-
anak ng bilanggo. Pamaya-maya, lumabas ang may 20 kawal
at pinaligiran ng kariton. Ang sinunod na ilaban ay mga
bilanggo sa pangunguna ni Don Filipo na nakuha pang batiin
ng naka ngiti ang kanyang asawang si Doray ng yakapin ang
asawa, pero hinadlangan siya ng dalawang sibil.
Nang makita naman si Antonio ng inang si Kapitana Tinay
binirahan ito ng katakot takot na hagulgol. Si Andong ay
napaiyak din ng makita ang biyenan na may pasari ng kanyang
pagkakakulong. Katulad ng kambal na anak ni Kapitana Maria,
and seminaristang si Albano ay naka gapos na mabuti. Ang
huling lumabas ay si Ibarra na walang gapos ngunit nasa
pagitan ng dalawang kawal. Ang namumutlang si Ibarra ay
pasuyod na tinignan ng mga maraming tao at naghahanap ng
isang mukhang kaibigan.
Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang umugong ang
salitaan na kung sino pa ang may sala ay siya pa itong walang
tali. Dahil dito ay inutusan ni Ibarra na gapusin siya ng mga
kawal ng abot-siko. Kahit na walang utos ang kanilang mga
pinuno ang mga sibil sumunod sin sila sa utos ng binata. Ang
alperes ay lumabas na naka-kabayo at batbat ng sandata ang
katawan. Kasunod ay may 15 ng kawal na umaalalay sa
kanya.Sa kalipunan ng mga bilanggo, tanging kay Ibarra
lamang na walang tumatawag sa kanyang pangalan sa halip
siya ang binubuntunan ng sis at tinwag na siyang duwag.
Pati ang kanyang mga nuno at magulang ay isinumpa ng mga
tao hanggang siya ay tinawag ng erehe ng dapat mabitay.
Kasunod nito ay pinagbabato si Ibarra. Naalala niya ang
kwento ni Elias tungkol sa babaeng nakakita ng ulong nasa
bakol at nakabitin sa punongkahoy. Ang kasay sayan ng piloto
ay parang biglang naglaro sa kanyang pangitain. Waring
walang ibig dumamay kay Ibarra. Pati si Sinang ay
pinagbawalan umiyak ni Kapitan Basilio. Kahit na nasa gipit at
abang kalagayan ang binata. Walang naawa sa kanya.
Doon nya nadama ng husto ang mawalan ng inang bayan,
pag-ibig, tahanan kaibigan at magandang kinabuhasan. Mula
sa isang mataas na lugar, maamang nagmamasid si
Pilosopong Tasyo na pagod na pagod at naka balabal ng
makapal na kumot. Sundan nya ng tingin a ng papalaong
kariton na sinakyan ng bilanggo. Ilang sandali pa ipinasiya na
niyang umuwi. Kinabukasan, nagisnan ng isang pastol patay
na si Tasyo sa may ointuan ng kanyang bahay.
KABANATA 59 - Pagkamakabayan at Kapakanang Pansarili
Ang ginawang pagluson ng mga naapi o sawimpalad ay
nakarating at napalathala sa mga diyaryo sa Maynila. Iba rin
ang balitang nagmula sa kumbento. Iabiba ang estilo ng mga
balitang lumaganap. At ang pang-unawa sa mga ito ay batay
sa talas ng isip, kuro-kuro, damdamin at paniniwala. Ang mga
tauhan ng kumbento ay higit na naliligalig. Ang mga provincial
ay palihim na nagdadalawan at gumagawa ng mga
pagpapanayam hinggil sa nangyari.
Ang ilan naman ay nagpunta sa palasyo at naghahandog ng
tulong sa pamahalaang nasa panganib. Nabanggit pa nga na
na maging ang munting heneral o generalillo daw MAG-
AGUERO ay napagkuro ang kahalagahan ng korporasyon.
Samantala, ipinagbubunyi naman si Pari Salvi at sinabing ito
ay karapat-dapat na bigyan ng isang mitra. Sa ibang
kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan. Ang mga nag-
aaral daw sa mga heswita sa Ateneo ay lumalabas na nagiging
pilibustero. Sa isang bahay naman sa Tundo, hindi mapakali si
Kapitan Tinong dahil minsan ito ay nagpakita ito ng
kagandahang loob kay Ibarra. Kaya panay ang sisi sa kanya ng
asawang si kapitana Tinchang.
Ang kanilang dalawang anak na dalaga ay sa isang tabi
lamang at di umiimik. Nasabi pa ni Tinchang na kung siya ay
naging lalaki lamang, disin sana ay haharap siya sa Kapitan-
Heneral at ihahandog nito ang kanyang paglilingkod laban sa
mga manghihimagsik. Malapit ng mabanas ng husto si Tinong
sa kakulitan ng asawa nang dumating ang kanilang pinsan si
Don Primitivo. Ito ay isang lalaking may edad at mahilig
magsasalita ng Latin. Siya ay ipinasundo ni Tinchang upang
hingan ng payo sapagkat marunong itong mangatwiran.
Kaagad na nag-umpisa ng pagsasalita si Tinchang pagkakita sa
pinsa.
Ayon sa kanya, pinakain ni Tinong si Ibarra sa kanilang bahay
at niyukuran pa niya ito nang makita sa may tulay ng Espanya
sa gitna ng maraming tao at sinabing sila magkaibigan. Sinabi
ni Don Primitivo na dapat napakilala si Tinong kay Ibarra
pagkat ang mga mabubuti raw ay napaparusahan dahil sa
mga masasama. Kaya’t walang ibang nalalabing paraan kundi
ang gumawa ng huling habilin si Tinong. Nawalan ng malay ng
di oras si Tinong dahil sa payo. Nang bumalik ang kanyang
ulirat, dalawang payo ang ibinigay ni Don Primitivo: (1)
magbigay sila ng regalo sa heneral ng kahit anong alahas at
idahilan na ito ay pamasko at (2) sunuging lahat ng mga
kasilulatan na maaaring makapagpahamak kay Tinong, na
katulad ng ginawang pagsunong ni Ibarra sa kanyang mga
kasulatan. Boto silang lahat sa payo.
Sa kabilang dako sa isang pagtitipon sa Intramuros na
dinaluhan ng mga dalaga, mga asawa at mga anak ng kawani
ang tema ng kanilang pag-uusap ay ang tungkol din sa
naganap na pag-aalsa. Ayon sa isang lalaking komang galit na
galit daw ang heneral kay Ibarra sapagkat naging napakabuti
pa nito sa binata. Sinabi naman ng isang ginang na talagang
walang utang na loob ang mga indiyo kaya’t di dapat silang
ituring na mga tunay na tao. Kahit na araw ang itatayong
paaralan ay isang pakana lamang sapagkat ang tunay na
layunin ni Ibarra ay gawin lamang itong kuta na gagamitin
niya sa kanyang pansariling pangangailangan.
Sumabad naman ang isa pang babae at ipinaliwanag na is
Tinchang daw ay nagregalo ng isang singsing na puno ng
brilyante sa heneral. Napalingon ang lalaking komang at
tiniyak kung totoo ang balita. Nagdahilan ang pingkok at
nanaog na ng bahay. Ilang oras pa ang nakalipas, ang ilang
mag-anak sa Tundo ay tumanggap ng mga paanyaya ng
pamahalaan sa pamamagitan ng mga kawal. Ang imbitasyon
ay tungkol sa pagtulog ng ilang mayayaman at tanyag na tao
sa Fuerza de Santiago na may bantay pa. Si Kapitan Tinong ay
kasama sa mga inimbita.
KABANATA 60 – Ang Kasal ni Maria Clara
Tuwang-tuwa si Kapitan Tiyago sapagkat hindi siya nahuli o
natanong man lamang. Hindi rin siya nakuryente o nabilanggo
sa ilalim ng lupa. Dahil dito, siya ay nagpamisa sa Mahal na
Birhen sa Antipolo, Birhen del Rosario at sa Birhen del
Carmen. Kung hindi naimbita si Kapitan Tiyago ng
pamahalaan, masamang kapalaran naman ang dumapo kay
Kapitan Tinong. Tulad ng karamihan siya ay inimbitahan ng
pamahalaan. Di nakabuti ito sa kanya ang ‘paglalakbay’ sa
ibat-ibang tanggapan nito sapagkat ng siya ay lumabas. Siya
ay may sakit, putlain, namamanas at di palaimik.
Hindi na rin siya bumaba ng bahay, dahil nangangamba itong
baka batiin siya ng isang pilibustero. Alam ni Tiyago ang
ganitong sinapit ni Tinong. Dumating sa bahay ni Tiyago si
Linares at ang mag-asawang de Espadaña na kapwa itinuring
na pangkat ng makapamahalaan.
Sinarili ni Donya Virtorina ang usapan. Sinabi na kung
babarilin si Ibarra, iyon ang nararapat sapagkat siya ay isang
pilibustero. Bagama’t namumutla at mahina si Maria, kanyang
hinarap ang mga bisita. Humantong ang usapan tungkol sa
pagpapakasal nina Maria at Linares.
Nagkayarian din na magpapapista si Tiyago. Sinabihan niya si
Tiya Isabel na kung ano ang nasa loob ni Maria tungkol sa
napipinto nitong pakikipag-isang dibdib. Sa wari, desidido na
si Tiyago na ipakasal si Maria sapagkat nakini-kinita niyang
siya’y maglalabasmasok sa palasyo sa sandaling maging
manugang niya si Linares. Si Linares ang tagapayo ng Kapitan
Heneral, kaya’t inaakala ni Tiyago na siya ay kaiinggitan ng
mga tao.
Kinabukasan, ang bulwagan ni Tiyago ay puno ng mga
bisitang kastila at intsik. Nangunguna sa mga ito si Pari Salvi,
Pari Sibyla, ilang pransiskano at dominikano, ang alperes na
ngayon ay tinyente at may grado ng komandante, ang mag-
asawang de Espadaña, si Linares na nagpatihuli ng dating at si
tenyente Guevarra ng mga sibil.
Mangyari pa, ang paksa ng mga babae ay si Maria na kahit
malungkot siya ay magalang na tinanggap ang mga bisita.
Sinabi ng isang babae na maganda nga raw si Maria, pero ito
raw ay tanga naman. Kayamanan lang daw habol ni Linares.
Sinabi rin na marunong daw siya sa buhay sapagkat kaya siya
ikakasal dahil bibitayin ang unang katipan ni Ibarra. Sa narinig
ni Maria lalo siyang nasaktan at naghirap ang kalooban.
Iniwan niya ang mga babaing nag-uusap. Sa pulutong ng mga
lalaking nag-uusap naman, lumitaw na ang kura ay lilipat na
ng Maynila samantalang di tiyak ng alperes kung saan ito
madedestino.
Ipinaliwanag ni Guevarra na hindi mabibitay si Ibarra na
katulad ng mga nangyari kina GOMBURZA at sa halip ito ay
ipatatapon lamang. Binanggit din niya ang tungkol sa kaso ng
binata at pagkaraan ay binati niya si Maria.
Ito raw ay nakakatiyak ng magandang kinabukasan. At
nagpaalam na ang tinyente. Nagtungo sa asotea si Maria.
Nakita niya ang bangkang pasadsad sa may sadsaran ng bahay
ni kapitan Tiyago. Puno ng damo ang ibabaw ng bangka at
may lulan itong dalawang lalaki. Bumaba ang isa sa lulan ng
bangka at pinanhik siya, si Ibarra.
Nakatakas siya sa tulong ni Elias. Dumaan lamang ang binata
upang ipaalam ang damdamin nito at tuloy bigyan ng laya ang
kasintahan tungkol sa kanilang kasunduan. Inilahad ni Maria
ang tunay na kasaysayan at pagkatao nito. Napilitan umano
itong talikuran ang kanilang pag-iibigan alang-alang sa
kanyang inang namayapa at sa dalawang amang nabubuhay
pa. Pero wala siyang tanging pag-ibig kundi si Ibarra lamang.
Mahigpit na niyapos at pinupog ng halik ni Ibarra si Maria.
Matagal. Pagkaraan, lumundag muli ito sa pader at sumakay
sa bangka. Nag-alis ng sumbrero si Elias at yumukod kay
Maria. Sumagwang papalayo sa lumuluhang si Maria.
KABANATA 61 - Tugisan sa Lawa
Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra
na itatago siya sa bahay ng isang kaibigan sa Mandaluyong.
Ang salapi ni Ibarra na itinago niya sa may puno ng balite sa
libingan ng ninuno nito ay kanyang ibabalik upang may
magamit si Ibarra sa pagpunta nito sa ibang bansa. Nasa ibang
lupain daw ang katiwasayan ni Ibarra at hindi nababagay na
manirahan sa Pilipinas, dahil ang buhay niya ay hindi inilaan
sa kahirapan. Inalok ni Ibarra na magsama na lang sila ni Elias,
tutal pareho na sila ng kapalaran at magturingan na parang
magkapatid. Pero, tumanggi si Elias. Nang mapadaan sila sa
tapat ng palasyo, napansin nilang nagkakagulo ang mga
bantay.
Pinadapang mabuti ni Elias si Ibarra at tinakpan ng maraming
damo. Nang mapadaan sila sa tapat na polvorista, sila’y
pinatigil at tinanong ng bantay si Elias kung saan ito
nanggaling. Ipinaliwanag ni Elias na siya’y galing ng Maynila at
rarasyunan niya ng damo ang hukom at ang kura. Kumbinsido
ang bantay sa paliwanag ni Elias kaya ipinatuloy niya ito sa
pagsasagwan at pinagbilinan na huwag magpapasakay sa
bangka sapagkat katatakas pa lamang ng isang bilanggo. Kung
mahuhuli raw ito ni Elias, siya ay bibigyan ng gantimpala.
Inilarawan ng bantay ang bilanggong tinutukoy ay nakalebita
at mahusay magsalita ng Kastila.
Nagpatuloy sa pagsasagwan si Elias. Lumihis sila ng landas.
Pumasok sila sa may ilog-Beatang inawit ni Balagtas upang
akalaing siya ay taga-Peñafrancia. Itinapon ni Elias ang mga
damo sa pampang, kinuha ang isang mahabang kawayan at
ilang bayong at sumige sa pagsagwan. Nagkuwentuhan muli
sina Elias at Ibarra. Nakalabas na sila sa ilog-Pasig At
nakarating sa may Sta. Ana. Napadaan sila sa tapat ng bahay-
bakasyunan ng mga heswitas kaya hindi maiwasang
manariwa sa isip ni Elias ang masasayang araw na tinamasa
niya, may magulang, kapatid at maganddang kinabukasan.
Namuhay nang masagana at mapayapa. Sumapit sila sa
malapad na bato at nang makitang inaantok na bantay na
wala siyang kasama at mahihingi, pinaraan niya si Elias.
Umaga na ang sapitin nila ang lawa. Pero sa di-kalayuan
nabanaagan nila ang isang palwa ng mga sibil na papalapit sa
kanila. Pinahiga ni Elias si Ibarra at tinakpan niya ito ng
bayong. Nahalata ni Elias na hinahadlangan sila sa baybayin.
Kaya sumagwan itong patungo sa may Binangonan, ngunit
nagbago rin ng direksyon ang palwa. Tinawag sila. Inisip ni
Elias na magbalik sa bunganga ng Ilog-Pasig. Nakuro ni Elias
na napagtatalikupan sila at walang kalaban-laban. Isa pa wala
silang dala ni isa mang sandata. Mabilis na naghubad ng
damit si Elias.
Sinabi niya kay Ibarra na magkita na lamang sila sa noche
buena sa libingan ng nuno ni Ibarra. Tumayo si Elias at
tumalon sabay sikad sa bangka. Ang atensyon ng mga sibil sa
palwa at nakasakay sa bangka ay natuon kay Elias. Pinaulanan
nila ng punglo ang lugar na pinagtalunan nito. Kapag
lumilitaw si Elias pinapuputukan ito. Nang may 50 dipa na
lamang ang layo ni Elias sa may pampang, nahapo na ang
humahabol sa kanya sa kasasagwan. Makalipas ang tatlong
oras ay umalis na ang mga sibil sapagkat napansin nilang may
bahid ng dugo sa tubig ng baybayin ng pampang.
KABANATA 62 - Nagpaliwanag si Padre Damaso
Umaga, hindi pansin ni Maria ang maraming regalo na
nakabunton sa itaas ng hapag. Ang mga mata niya ay
nakapako sa diyaryong nagbabalita tungkol sa pagkamatay o
pagkalunod ni Ibarra. Pero, hindi naman binabasa ni Maria
ang Diyaryo.
Pamaya-maya dumating si Pari Damaso na hinilingan kaagad
ni Maria na sirain ang kasunduan ng kanyang kasal kay Linares
at pangalagaan ang kapakanan ng ama. Sinabi ni Maria na
ngayong patay na si Ibarra walang sinumang lalaking kanyang
pakakasalan. Dalawang bagay na lamang ang mahalaga sa
kanya, ang kamatayan o ang kumbento. Napagmuni ni Pari
Damaso na pinaninindigan ni Maria ang kanyang sinabi, kaya
humingi ito ng tawad sa kanya.
Napahagulgol pa ito ng malakas habang binibigyan diin niya
ang walang kapantay na pagtingin kay Maria. Wala siyang
nagawa kundi pahintulutan na pumasok sa kumbento si Maria
kaysa piliin nito ang kamatayan. Umalis si Pari Damaso na
sakbibi ng lumbay. Tumingala ito sa lagit at pabulong na
sinabing totoo ngang may Diyos na nagpaparusa. Hiniling niya
sa Diyos na siya ang parusahan at huwag ang walang malay
niyang anak na nangangailangan ng kanyang pagkalinga.
Damdam na damdam ng pari ang kasiphayuang dinaranas ni
Maria.
KABANATA 63 - Noche Buena
May isang kubo na yari sa balu-baluktot na sanga ng kahoy
ang nakatayo sa libis ng isang bundok. Sa dampa ay mayroong
nakatirang mag-anak na tagalog na nabubuhay dahil sa
pangangaso at pangangahoy. Sa lilim ng isang puno mayroong
isang matanda na gumagawa ng walis. Sa isang tabi naman
mayroong isang dalaga na naglalagay ng mga itlog ng manok,
gulay at dayap sa isang bilao.
Sa di-kalayuan, may isang batang lalaki at batang babae ang
naglalaro sa tabi ng isang payat at putlain. Ang batang
nakaupo sa nakabuwal na kahoy ay si Basilio, may sugat ito sa
paa. Inaaliw siya ng dalawang batang naglalaro. Nang utusan
ng matanda ang apong dalaga na ipagbili ang mga nagawang
walis, sinabi niya kay Basilio na may dalawang buwan na ang
nakakaraan nang ito ay kanilang matagpuang sugatan at
kalingain pagkatapos.
Isinalaysay naman ang tungkol sa buhay nilang mag-anak.
anak. Kaya, nang ito ay magpaalam na uuwi na sa kanila, siya
ay pinayagan ng matanda at ipinagbaon pa niya ng pindang
na usa para sa kanyang inang si Sisa. Samantala, noche buena
na, ngunit ang mga taga-San Diego ay nangangatog sa ginaw
bunga ng hanging amihan na nagmumula sa hilaga.
Hindi katulad ng nakaraan na masayang-masaya ang mgat
tao. Ngunit ngayon lungkot na lungkot ang buong bayan. Wla
man lamang nakasabit na mga parol sa bintana ng bahay.
Kahit na sa tahanan ni Kapitan Basilio ay wala ring kasigla-
sigla. Kausap ng kapitan si Don Filipo na napawalang sala sa
mga bintang na laban dito nang mamataan nila si Sisa na isa
ng palaboy. Pero, hindi naman nananakit ng kapwa. Ang
pinsan nitong si Victoria at si Iday.
Si sinang ay tumanggap ng liham buhat kay Maria subalit
hindi niya ito binubuksan sa takot na malaman ang nilalaman.
Habag na habag ang magkakaibigan sa magkasintahang Maria
at Ibarra. May kumalat namang balita na ang pagkakaligtas ni
Kapitan Tiyago mula sa bibitayin ay utang niya kay Linares.
Nakarating na si Basilio sa kanilang tahanan. Pero, wala ang
kanyang ina. Paika-ika niyang tinalunton ang landas patungo
sa tapat ng bahay ng alperes. Nanduon ang ina, umaawit ng
walang katuturan. Inutusan ng babaing nasa durungawan ang
sibil na papanhikin si Sisa.
Subalit nang makita ni Sisa ang tanod, kumaripas ito ng takbo.
Takot. Hinabol ni Basilio ang ina, pero binato siya ng alilang
babaing nasa daan. Nasapol sa ulo si Basilio pero hindi ito
tumigil sa pagsunod sa inang tumatakbo. Nakarating sila sa
may guabat. Pumasok sa pinto ng libingan ng matandang
kastila si Sisa. Ito ay nasa tabi ng punong baliti.
Pilipt na binubuksan ito ni Basilio. Nakita niya ang isang sanga
ng baliting nakakapit sa kinaroroonan ng ina. Kaagad niya
itong niyakap at pinaghahagkan hanggang sa mawalan ng
ulirat. Nang makita naman ni Sisa ang duguang ulo si Basilio,
unti-unting nagbalik ang katinuan ng kanyang isip. Nakilala rin
niya ang anak. Napatili ito ng malakas at biglang
napahandusay sa ibabaw ng ank. Nawalan ng malay. Nang
magbalik naman ng ulirat si Basilio at nakita ang ina, kumuha
ito ng tubig at winisikan sa mukha. Dinaiti niya ang kanyang
taynga sa dibdib ni Sisa.
Sinakmal ng matinding pagkasindak si Basilio. Patay na ang
kanyang ina. Buong higpit na niyakap niya ang malamig na
bangkay ng ina at napahagulgol ng malaks, pasubsob sa ina.
Nang mag-angat siya ng ulo, nakita niya ang isang taong
nagmamasid sa kanya. Tumango si Basilio nang tanungin siya
ng tao kung anak siya ng namatay. Hinang-hina ang lalaking
sugatan, hindi niya matutulungan si Basilio na mailibing si
Sisa. Sa halip pinagbilinan niya si Basilio na mag-ipon ng
maraming tuyong kahoy at ibunton sa bangkay ng kanyang
ina at pagkaraan sila ay silaban hanggang sa maging abo ang
kanilang katawan.
Itinagubilin rin ng lalaki kay Basilio ang malaking kayamanan
na nakabaon sa may puno ng balite. Kay Basilio na raw ito
kung walang ibang dumating na tao upang gamitin niya sa
pag-aaral. Ang lalaking sugatan na kausap ni Basilio na
dalawang araw ng hindi kumakain at sa wari ay malapit ng
mamamatay ay si Elias. At lumakad na si Basilio upang
manguha ng panggatong. Si Elias ay tumanaw naman sa
dakong silangan at nagwikang higit pa sa isang dalangin. Siya
ay babawian ng buhay nang di nakikita ang pagbubukang-
liwayway ng bayang kanyang minamahal. Sa mga mapalad,
huwag lamang daw limutin nang ganap ang mga nasawi sa
dilim ng gabi. Sa pagkakatingala niya sa langit, kumibot
hanggang sa unti-unting nabuwal sa lupa.
Nang magmamadaling-araw, namalas ng buong bayan ng San
Diego ang isang malaking siga na nagmumula sa may lugar na
kinamatayan ni Sisa at Elias. Sinisi pa ni Manang rufa ang
gumawa ng siga na hindi raw marunong mangilin sa araw ng
pagsilang ni Hesus.
KABANATA 64 - Ang Katapusan
Magmula ng pumasok sa kumbento si Maria, nanirahan na si
Padre Damaso sa Maynila. Di nagtagal, aiya ay inilipat ng
padre provincial sa isang malayong probinsiya. Kinabukasan,
siya ay nakitang bangkay sa kanyang higaan. Sa pagsusuri ng
doktor, sama ng loob o bangungot ang sanhi ng kanyang
ikinamatay.
Sa kabilang dako, si Pari Salvi habang hinihintay niya ang
pagiging obispo ay nanungkulan pansamantala sa kumbento
ng Sta. Clarang pinasukan ni Maria Clara.
Kasunod nito ay umalis na rin sa San Diego at nanirahan na sa
Maynila. Ilang lingo naman bago naging ganap na mongha si
Maria, si Kapitan Tiyago ay dumanas ng sapin-saping
paghihirap ng damdamin, nangayayat ng husto, naging
mapag-isip at nawalan ng tiwala sa mga kainuman.
Pagkagaling niya sa kumbento, sinabihan niya si Tiya Isabel na
umuwi na ito sa Malabon o sa San Diego sapagkat gusto na
lamang mabuhay mag-isa.
Ang lahat ng mga santo at santang kanyang pinipintakasi at
nalimot na niya. Ang kanyang inaatupag ay ang paglalaro ng
liyempo, sabong at paghitit ng marijuana. Madalas tuwing
takip-silim ay makikita siya sa tindahan ng intsik sa Sto. Cristo.
Di nagtagal, napapayaan niya ang kanyang katawan at
kabuhayan.
Ang kanyang dating marangyang tahanan ay mayroong
nakasulat sa pintuan na: Fumadero Publico de Anfion. Ganap
na siyang nalimot ng mga tao. Wala ni isa mang nakakaalala
sa kanya, siya na isang tanyag at dating iginagalang.
Nagdagdag ng mga kulot sa ulo si Donya Victorina upang
mapagbuti ang pagbabalatkayo niyang siya’y taga-Andalucia.
Siya ngayon ang nangungutsero. Si Don Tiburcio ay hindi na
niya pinakikilos. Nagsasalamin na ito. Hindi na rin siya
natatawag bilang "doktor" para mag-gamot. Wala na rin
siyang ngipin.