Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí

Chöông 5
HEÄ THOÁNG PHAÂN PHOÁI KHÍ

5.1 COÂNG DUÏNG, YEÂU CAÀU VAØ PHAÂN LOAÏI:

5.1.1 Coâng duïng:
Cô caáu phaân phoái khí coù nhieäm vuï naïp ñaày hoãn hôïp khí (ñoäng cô xaêng) hay khoâng khí
saïch (ñoäng cô Diesel) vaøo caùc xy-lanh ôû kyø naïp vaø thaûi saïch khí chaùy trong caùc xy-lanh ra ngoaøi
ôû kyø xaû.
5.1.2 Yeâu caàu:
Caùc cô caáu phaân phoái khí caàn ñaùp öùng caùc yeâu caàu sau:
• Ñaûm baûo naïp ñaày vaø thaûi saïch, muoán vaäy xuù-paùp caàn môû sôùm vaø ñoùng muoän tuøy
theo keát caáu cuûa töøng loaïi ñoäng cô.
• Ñaûm baûo ñoùng kín buoàng chaùy cuûa ñoäng cô trong caùc kyø neùn, noå.
• Ñoùng môû ñuùng thôøi gian quy ñònh.
• Ñoä môû lôùn ñeå doøng khí deã löu thoâng.
• Ít moøn, tieáng keâu beù.
• Deã ñieàu chænh, söûa chöõa vaø giaù thaønh cheá taïo reû.
5.1.3 Phaân loaïi:
Trong ñoäng cô ñoát trong thöôøng söû duïng caùc loaïi:
Cô caáu phaân phoái khí duøng xuù-paùp:
- Cô caáu phaân phoái khí kieåu xuù-paùp ñaët.
- Cô caáu phaân phoái khí kieåu xuù-paùp treo.
Cô caáu phaân phoái khí duøng van tröôït: Cô caáu phaân phoái khí duøng van tröôït tuy coù
nhieàu öu ñieåm nhö: coù theå baûo ñaûm tieát dieän löu thoâng lôùn, deã laøm maùt cô caáu phaân
phoái khí, ít tieáng oàn…. Nhöng loaïi naøy coù keát caáu raát phöùc taïp, giaù thaønh cheá taïo cao
neân cuõng raát ít ñöôïc duøng.
Trong ñoäng cô hai kyø, naïp thaûi khí baèng loã (queùt voøng), piston cuûa chuùng laøm nhieäm vuï
cuûa van tröôït, ñoùng môû loã thaûi vaø loã naïp. Loaïi ñoäng cô naøy khoâng coù cô caáu daãn ñoäng van tröôït
rieâng neân vaãn duøng cô caáu khuyûu truïc – thanh truyeàn daãn ñoäng piston.
Trong phaàn naøy chæ xeùt ñeán caùc vaán ñeà coù lieân quan tôùi cô caáu phaân phoái khí duøng xuù-
paùp.
- 56 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí

5.2 SÔ ÑOÀ VAØ NGUYEÂN LYÙ LAØM VIEÄC CUÛA CÔ CAÁU PHAÂN PHOÁI KHÍ:
5.2.1 Cô caáu phaân phoái khí kieåu xuù-paùp ñaët:
5.2.1.1 Sô ñoà boá trí (Hình 5.1):

Naép maùy

Xuù-paùp

Thaân maùy
Loø xo
Truïc
Truïc
cam
Con ñoäi khuyûu

Hình 5.1: Caùc sô ñoà caáu taïo cô caáu phaân phoái khí kieåu xuù-paùp ñaët

5.2.1.2 Nguyeân lyù laøm vieäc:

Khi ñoäng cô laøm vieäc, truïc khuyûu quay, daãn ñoäng truïc cam quay, caùc cam naïp (xaû) quay
tôùi vò trí tyø leân con ñoäi, ñaåy con ñoäi ñi leân tyø vaøo ñuoâi xuù-paùp, xuù-paùp ñi leân, loø xo bò neùn laïi vaø
cöûa huùt (hoaëc xaû) môû ra. Hoãn hôïp nhieân lieäu (ñoäng cô xaêng), khoâng khí saïch (ñoäng cô Diesel)
qua cöûa huùt naïp vaøo buoàng coâng taùc cuûa ñoäng cô (hoaëc khí chaùy qua cöûa xaû thaûi ra ngoaøi).
5.2.2 Cô caáu phaân phoái khí kieåu xuù-paùp treo:
5.2.2.1 Sô ñoà boá trí (Hình 5.2):

Truïc coø moå Coø moå

Xuù-paùp

Ñuõa ñaåy

Con ñoäi
Truïc cam

Cam

Hình 5.2: Sô ñoà caáu taïo cô caáu xupap treo

- 57 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí

5.2.2.2 Nguyeân lyù laøm vieäc:

Khi ñoäng cô laøm vieäc, truïc khuyûu quay → daãn ñoäng truïc cam quay → caùc cam naïp vaø xaû
quay → cam quay tôùi vò trí tyø leân con ñoäi → ñaåy con ñoäi ñi leân qua ñuõa ñaåy (thanh ñaåy) tyø vaøo
vít ñieàu chænh → ñaåy ñuoâi ñoøn gaùnh (coø moå) ñi leân → ñaàu coøn laïi cuûa ñoøn gaùnh ñi xuoáng tyø vaøo
ñuoâi xuù-paùp → ñaåy xuù-paùp ñi xuoáng môû cöûa huùt hay xaû. Neáu xuù-paùp huùt môû, cöûa huùt môû ñeå hoãn
hôïp nhieân lieäu vaø khoâng khí naïp vaøo buoàng coâng taùc cuûa ñoäng cô. Neáu xuù-paùp xaû môû, cöûa xaû
cho khí chaùy trong buoàng chaùy thoaùt ra ngoaøi oáng xaû.
Khi cam quay qua vò trí tyø vaøo con ñoäi, loø xo ñaåy xuù-paùp ñi leân ñoùng cöûa huùt hoaëc xaû,
qua ñoøn gaùnh thanh ñaåy luoân ñaûm baûo con ñoäi tieáp xuùc vôùi cam.
5.3 CAÁU TAÏO CAÙC CHI TIEÁT CHÍNH CUÛA CÔ CAÁU PHAÂN PHOÁI KHÍ:
5.3.1 Truïc cam:
5.3.1.1 Coâng duïng:
Truïc cam duøng ñeå ñieàu khieån vieäc ñoùng môû caùc xuù-paùp theo ñuùng thöù töï laøm vieäc cuûa
caùc xy-lanh. ÔÛ moät soá ñoäng cô, truïc cam coøn coù nhieäm vuï daãn ñoäng bôm daàu, bôm nhieân lieäu (ôû
ñoäng cô Diesel) hay boä chia ñieän (ôû ñoäng cô xaêng).
5.3.2.2. Caáu taïo (Hình 5.3):
Vaáu cam Con ñoäi

Ñænh cam
Vaáu cam
ô3→

Voøng troøn cô sôû

Truïc cam

a) Keát caáu doïc cuûa truïc cam b) Maët caét ngang cuûa truïc cam
Hình 5.3: Truïc cam
Truïc cam bao goàm caùc boä phaän chuû yeáu sau:

Coå truïc vaø oå truïc cam: coù daïng hình truï ñeå ñôõ cho truïc cam quay trong caùc goái truïc.
Treân coå truïc coù raõnh xoaén ñeå chöùa daàu boâi trôn.
o Truïc cam cuûa cô caáu phaân phoái khí daãn ñoäng giaùn tieáp thöôøng laép trong oå
truïc treân thaân maùy. Soá oå truïc thöôøng laø:
i
Z= + 1 hoaëc Z = i + 1, trong ñoù i laø soá xy-lanh.
2

- 58 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí
o Loaïi ñoäng cô xaêng hay duøng truïc cam ít coå truïc coøn ñoäng cô Diesel hay
duøng truïc cam nhieàu coå truïc (so vôùi soá xy-lanh cuûa ñoäng cô).
o Kích thöôùc vaø keát caáu cuûa coå truïc vaø ôû truïc cam tuøy thuoäc vaøo phöông
phaùp laép truïc cam.
Truïc cam cuûa ñoäng cô oâ toâ vaø maùy keùo thöôøng laép theo kieåu ñuùt luoàn töø phía ñaàu ñeán
cuoái phía thaân maùy. Vì vaäy, ñöôøng kính cuûa coå truïc phaûi lôùn hôn baát kyø boä phaän naøo treân truïc
(cam, baùnh raêng daãn ñoäng bôm daàu hoaëc boä chia ñieän, cam leäch taâm daãn ñoäng bôm xaêng….) ñeå
khi laép truïc cam khoâng bò vöôùng caùc boä phaän aáy. Trong moät vaøi kieåu keát caáu, ñeå deã laùp truïc
cam, caùc coå truïc cam thöôøng ñöôïc cheá taïo vôùi ñöôøng kính nhoû daàn keå töø ñaàu ñeán cuoái truïc cam.
Tuy nhieân, do kích thöôùc caùc coå khaùc nhau neân oå cuõng khaùc nhau khieán cho vieäc öûa chöõa, cheá
taïo vaø thay theá truïc cam vaø oå truïc cam thaønh phöùc taïp.
Khi truïc cam laép theo kieåu treân, oå truïc cam thöôøng duøng baïc oáng baèng theùp, maët trong
traùng hôïp kim babít, hoaëc oáng baèng hôïp kim nhoâm eùp vaøo thaân maùy. Tuy vaäy, ñoâi khi baïc loùt oå
truïc cam cuõng phaân laøm hai nöûa roài oáp leân coå truïc. Hai nöûa baïc loùt ñöôïc coá ñònh vôùi nhau baèng
vít hoaëc baèng voøng loø xo.
Khi laép truïc cam theo kieåu ñaët vaøo oå nhö truïc cam cuûa ñoäng cô tónh taïi vaø taøu thuûy (loaïi
ñoäng cô naøy coù kích thöôùc raát lôùn neân khoâng theå luoàn truïc cam töø ñaàu ñeán cuoái ñoäng cô ñöôïc)
hoaëc truïc cam cuûa ñoäng cô daãn ñoäng tröïc tieáp xuù-paùp, oå truïc cam baét buoäc phaûi caét thaønh hai
nöûa roài duøng bu-loâng laép chaët naép oå truïc cam (Hình 5.4).

Hình 5.4: OÅ truïc cam laép rôøi cuûa ñoäng cô taøu thuûy

Trong ñoäng cô tónh taïi vaø taøu thuûy, oå truïc cam thöôøng boá trí ôû treân caïnh lieàn vôùi thaân maùy
nhöng coù khi boá rí trong moät hoäp rieâng roài laép beân caïnh thaân maùy (Hình 5.5).

- 59 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí

Hình 5.5: Hoäp oå truïc cam taøu thuûy

Khi xy-lanh laøm theo kieåu rôøi, oå truïc cam thöôøng ñaët trong hoäp truïc khuyûu. Trong caùc
tröôøng hôïp oå truïc cam phaân thaønh hai nöûa, khi laép truïc cam cuõng thöôøng phaûi tieán haønh nguyeân
coâng caïo baïc loùt.
Trong cô caáu phaân phoái khí duøng truïc cam daãn ñoäng tröïc tieáp xuù-paùp, caùc giaù ñôõ oå truïc
cam thöôøng laøm rôøi roài laép leân naép xy-lanh (Hình 5.6). Nhöng cuõng coù khi laøm thaønh oå truïc cam
rieâng roái laép leân phía treân naép xy-lanh. Laøm nhö theá coù theå khieán cho keát caáu naép xy-lanh ñôn
giaûn hôn, laép gheùp deã daøng vaø deã boâi trôn baùnh raêng daãn ñoäng truïc cam (Hình 5.7). Khe hôû öôùng
kính giöõa coå truïc cam vaø baïc loùt phaûi naèm trong khoaûng 0,03 – 0,1mm.
Truïc cam naïp
Truïc cam thaûi
Vaáu cam
Xích
Con ñoäi

Caêng xích
Xuù-paùp naïp

Xuù-paùp thaûi

Giaûm chaán
Daãn höôùng xích

a) Sô ñoà boá trí truïc cam daãn ñoäng tröïc tieáp xuù-paùp (DOHC)

- 60 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí

Con ñoäi
Loø xo
Bu-gi

Xuù-paùp
Truïc cam

Thanh truyeàn Piston

b)

Hình 5.6: Sô ñoà daãn ñoäng truïc cam loaïi truïc cam daãn ñoäng tröïc tieáp xuù-paùp

Vaáu cam
Truïc cam

Ñaàu xuù-paùp

Con ñoäi
Hai nöõa moùng chaën
Xuù-paùp

Loø xo

Hình 5.7: Daãn ñoäng truïc cam tröïc tieáp

Cam thaûi vaø cam naïp:

Trong ñoäng cô oâ toâ maùy keùo truïc cam thöôøng khoâng phaân ñoaïn, caùc cam laøm lieàn truïc.
Trong caùc ñoäng cô tónh taïi vaø taøu thuûy cam thaûi vaø cam naïp thöôøng laøm rôøi töøng caùi roài laép leân
truïc baèng then hoaëc baèng ñai oác. Hình daïng vaø vò trí cuûa cam phaân phoái khí quyeát ñònh bôûi thöù töï
laøm vieäc, goùc ñoä phaân phoái khí vaø soá kyø cuûa ñoäng cô. Trong ñoäng cô boán kyø, cam thaûi vaø cam

- 61 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí
naïp coù theå boá trí cuøng treân moät truïc vaø theo vò trí cuûa caùc xuù-paùp, nhöng cuõng coù theå boá trí caùc
cam cuøng teân treân moät truïc (moät truïc toaøn cam thaûi vaø moät truïc toaøn cam naïp). Trong ñoäng cô
hai kyø, cam phaân phoái khí ñeàu laø cam thaûi.
Kích thöôùc cuûa caùc cam cheá taïo lieàn vôùi truïc thöôøng nhoû hôn ñöôøng kính côû truïc vì loaïi
truïc naøy thöôøng laép theo kieåu ñuùt luoàn qua caùc oå truïc treân thaân maùy. Ngöôïc laïi caùc loaïi cam rôøi
thöôøng coù kích thöôùc lôùn hôn côû truïc vì loaïi naøy thöôøng laép theo kieåu ñaët vaøo caùc oå truïc (oå truïc
laøm thaønh hai nöûa) ôû beân hoâng thaân maùy (Hình 5.5).
Cam rôøi caàn phaûi laép treân ruïc vaø ñònh vò chính xaùc. Vì vaäy, thöôøng duøng caùch coá ñònh
cam baèng then, then hoa, vít ñònh vò, bu-loâng, ....
Khi caàn thieát, cam phaûi ñöôïc xoay ñeå ñieàu chænh pha phaân phoái khí, cam rôøi khoâng laép
tröïc tieáp leân truïc maø laép treân oáng loùt sau ñoù duøng ñai oác ñeå haõm chaët cam vôùi oáng loùt. OÁng loùt
ñöôïc ñònh vò baèng then.
Trong ñoäng cô moät haøng xy-lanh, goùc leäch ñænh cam cuûa hai truïc cam cuøng teân ñöôïc xaùc
ñònh bôûi soá xy-lanh vaø soá kyø cuûa ñoäng cô coøn vò trí cuûa cam cuøng teân quyeát ñònh bôûi thöù töï laøm
vieäc cuûa caùc xy-lanh vaø chieàu quay cuûa truïc cam.
OÅ chaën doïc truïc cam:
Ñeå giöõ cho truïc cam khoâng dòch chuyeån theo chieàu truïc (khi truïc cam, thaân maùy hoaëc naép
xy-lanh giaõn nôû) khieán khe hôû aên khôùp cuûa baùnh raêng coân vaø baùnh raêng nghieâng daãn ñoäng truïc
cam thay ñoåi laøm aûnh höôûng ñeán pha phaân phoái khí, ngöôøi ta phaûi duøng oå chaén doïc truïc. Trong
tröôøng hôïp baùnh raêng daãn ñoäng truïc cam laø baùnh raêng coân hoaëc baùnh raêng nhieâng, oå chaén phaûi
boá trí ngay sau baùnh raêng daãn ñoäng. Coøn khi duøng baùnh raêng raêng thaúng, coù theå boá trí ôû baát kyø vò
trí naøo treân truïc cam vì trong tröôøng hôïp naøy, truïc cam khoâng chòu löïc doïc truïc vaø duø truïc cam
hoaëc thaân maùy coù giaõn nôû khaùc nhau cuõng khoâng laøm aûnh höôûng ñeán pha phaân phoái khí nhö
trong tröôøng hôïp duøng baùnh raêng nghieâng vaø baùnh raêng coân.
Cuõng gioáng nhö oå chaén doïc truïc cuûa truïc khuyûu, oå chaén doïc truïc cuûa truïc cam cuõng lôïi
duïng caùc maët beân cuûa coå truïc cam tyø leân caùc bích chaén baèng theùp hoaëc ñoàng ñeå khoáng cheá khe
hôû doïc truïc vaø chòu löïc chieàu truïc.
5.5.1.2.Vaät lieäu cheá taïo vaø phöông phaùp taïo phoâi:
Vaät lieäu cheá taïo truïc cam thöôøng laø theùp hôïp kim thaønh phaàn cacbon thaáp nhö theùp 15X,
15MX, 12XH 3A 18XBHA ... hoaëc theùp cacbon thaønh phaàn cacbon trung bình nhö theùp 40 hay
theùp 45.
Caùc maët ma saùt cuûa truïc cam (maët laøm vieäc cuûa cam, cuûa coå truïc, cuûa maët ñaàu truïc
cam...) ñuø thaám than vaø toâi cöùng. Ñoä saâu thaám than thöôøn vaøo khoaûng 0,7 – 2mm, ñoä cöùng ñaït
HRC 52 – 65. Caùc beà maët khaùc vaø ruoät truïc cam ñoä cöùng thaáp hôn, thöôøng vaøo khoaûng HRC 30
– 40.
Truïc cam thöôøng ñöôïc taïo phoâi baèng phöông phaùp reøn.

- 62 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí

5.3.2 Con ñoäi:

5.3.2.1 Coâng duïng:
Con ñoäi laø moät chi tieát maùy truyeàn löïc trung gian, ñoàng thôøi con ñoäi chòu ñöïng löïc
nghieâng do cam phoái khí gaây ra trong quaù trình daãn ñoäng xuù-paùp, khieán cho xuù-paùp coù theå hoaøn
toaøn khoâng chòu löïc nghieâng (trong cô caáu phaân phoái khí xuù-paùp ñaët).
5.3.2.2 Caáu taïo vaø vaät lieäu:
Keát caáu con ñoäi (Hình 5.8) goàm hai phaàn: phaàn daãn höôùng (thaân con ñoäi) vaø phaàn maët
tieáp xuùc vôùi cam phoái khí. Thaân con ñoäi ñeàu coù daïng hình truï coøn phaàn maët tieáp xuùc thöôøng coù
nhieàu daïng khaùc nhau.

Thaân

Ñaùy

Hình 5.8: Keát caáu con ñoäi

Caùc loaïi con ñoäi thöôøng laøm baèng theùp cacbon thaønh phaàn cacbon thaáp hoaëc trung bình
(theùp 15 – 30) hoaëc theùp hôïp kim 15X, 20X, 12XH3A, 18XHBA. Maët laøm vieäc ñöôïc thaám than,
toâi ñaït ñoä cöùng HRC 52 – 65.
Hieän nay, con ñoäi thöôøng laøm baèng gang, maët naám thöôøng baèng gang traéng hoaëc coù khi
ñuùc gaén moät lôùp gang traéng leân maët naám cuûa con ñoäi baèng theùp.
Con laên cuûa con ñoäi con laên thöôøn laøm baèn theùp III X6, III X9 vaø III X15. Toâi ñaït ñoä
cöùng HRC 58 – 62. khe hôû giöõa phaàn thaân con ñoâi vaø loã treân thaân maùy thöôøng vaøo khoaûng 0,01
– 0,08mm.

5.3.2.3 Phaân loaïi:

Con ñoäi coù theå chia laøm ba loaïi chính sau: con ñoäi hình naám vaø hình truï, con ñoäi con laên,
con ñoäi thuûy löïc.
Con ñoäi hình naám vaø hình truï:
Con ñoäi hình naám vaø hình truï (Hình 5.9) ñöôïc duøng raát nhieàu. Khi duøng con ñoäi naøy,
daïng cam phaân phoái khí phaûi duøng cam loài. Ñöôøng kính cuûa maët naám tieáp xuùc vôùi cam phaûi lôùn
ñeå traùnh hieän töôïng keït.

- 63 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí

Chuyeån ñoäng tònh tieán

cuûa con ñoäi Con ñoäi

Truïc cam

Vaáu cam
Chuyeån ñoäng xoay troøn
cuûa truïc cam
Cam

Hình 5.9: Nguyeân lyù hoaït ñoäng cuûa con ñoäi hình truï

Con ñoäi hình naám ñöôïc duøng raát nhieàu trong cô caáu xuù-paùp ñaët. Thaân con ñoäi thöôøng
nhoû, ñaëc, vít ñieàu chænh khe hôû xuù-paùp baét treân phaàn ñaàu cuûa thaân. Nhöõng naêm gaàn ñaây, cô caáu
phaân phoái khí xuù-paùp treo raát phaùt trieån neân con ñoäi hình naám thöôøng laøm roãng. Thaân con ñoäi to,
maët tieáp xuùc vôùi loã daãn höôùng lôùn neân ít moøn. Phaàn loõm tieáp xuùc vôùi ñaàu ñuõa ñaåy thöôøng coù baùn
kính lôùn hôn baùn kính caáu cuûa ñaàu ñuõa ñaåy khoaûng 0,2 – 0,3mm.
Caùc con ñoäi hình truï ñeàu coù keát caáu raát ñôn giaûn, nheï vaø deã cheá taïo. Thaân con ñoäi hình
truï coù kích thöôùc vöøa baèng ñöôøng kính maët tieáp xuùc.
Maët tieáp xuùc cuûa con ñoäi hình naám vaø hình truï thöôøng khoâng phaûi laø maët phaúng maø laø
maët caàu coù baùn kính khaù lôùn (R = 500 – 1000mm) neân khoù nhaän ra. Sôû dó laøm nhö vaäy laø ñeå
traùnh hieän töôïng moøn veït con ñoäi (hoaëc maët cam) khi ñöôøng taâm con ñoäi khoâng thaúng goùc vôùi
ñöôøng taâm truïc cam (Hình 5.9). Khi maët tieáp xuùc laø maët caàu, con ñoäi tieáp xuùc vôùi maët cam toát
hôn neân traùnh ñöôïc hieän töôïng caøo xöôùc.
Chuyeån ñoäng tònh tieán cuûa con ñoäi
Chuyeån ñoäng xoay
troøn cuûa xuù-paùp

Chuyeån ñoäng xoay troøn cuûa truïc cam Chuyeån ñoäng tònh tieán
cuûa ñaàu xuù-paùp
a)
b)
Hình 5.10: Caùc chuyeån ñoäng song haønh coù theå cuûa con ñoäi vaø xuù-paùp

- 64 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí

Ngoaøi ra, ñeå thaân con ñoäi vaø maët naám troøn ñeàu, ta thöôøng laép con ñoäi leäch vôùi maët cam
moät khoaûng e = 1 – 3mm. Nhö theá trong quaù trình laøm vieäc, con ñoäi vöøa chuyeån ñoäng tònh tieán
vöøa chuyeån ñoäng quay chung quanh ñöôøng taâm cuûa noù (Hình 5.10 a). Neáu maët naám con ñoäi laøm
hôi loài, maët laøm vieäc cuûa cam phaân phoái khí thöôøng coù ñoä coân töø 4’ – 10’.

Con ñoäi con laên:

Con ñoäi con laên (Hình 5.11) coù theå duøng cho taát caû caùc daïng cam, nhöng thöôøng duøng
vôùi daïng cam tieáp tuyeán vaø cam loõm.

Ñuõa ñaåy

Phaàn daãn höôùng

Thaân con ñoäi

Cam

Con laên

Hình 5.11: Nguyeân lyù hoaït ñoäng cuûa con ñoäi con laên

Do con ñoäi tieáp xuùc vôùi maët cam baèng con laên neân ma saùt giöõa con ñoäi vôùi cam laø maø saùt
laên. Vì vaäy öu ñieåm cô baûn cuûa loaïi con ñoäi naøy laø ma saùt nhoû vaø phaûn aûnh chính xaùc quy luaät
chuyeån ñoäng naâng haï cuûa cam tieáp tuyeán vaø cam loõm.
Nhöôïc ñieåm cuûa con ñoäi loaïi naøy laø keát caáu phöùc taïp. Con laên ñöôïc laép treân truïc ôû phaàn
döôùi cuûa con ñoäi, ñoâi khi coøn duøng caû oå bi (Hình 5.11) ñeå giaûm hao moøn cho choát laép con laên.
Traùi vôùi con ñoäi hình naám vaø hình truï, trong quaù trình laøm vieäc con ñoäi con laên khoâng
ñöôïc quay quanh truïc taâm cuûa noù ñeå traùnh hieän töôïng keït con laên. Vì vaäy con ñoäi thöôøng ñöôïc
ñònh vò baèng then, baèng raõnh phay treân oå laép con ñoäi hoaëc baèng baûn choáng quay.
Con ñoäi thuûy löïc (con ñoäi daàu):
Trong quaù trình laøm vieäc, xuù-paùp vaø caùc chi tieát maùy khaùc cuûa cô caáu phaân phoái khí giaõn
nôû do chòu nhieät ñoä cao. Vì vaäy, ñeå traùnh hieän töôïng “keânh” xuù-paùp ngöôøi ta thöôøng phaûi ñeå khe
hôû nhieät trong khaâu daãn ñoäng cô caáu xuù-paùp.

- 65 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí

Chính vì coù khe hôû nhieät naøy neân trong quaù trình môû ñoùng xuù-paùp maët naám con ñoäi luoân
luoân va ñaäp vôùi cam phaân phoái khí, gaây leân tieáng goõ va ñaäp giöõa xuù-paùp vôùi con ñoäi (ñaëc bieät
trong cô caáu phaân phoái khí xuù-paùp treo). Ñeå traùnh hieän töôïng treân, trong caùc xe du lòch cao caáp
ngöôøi ta thöôøng duøng loaïi con ñoäi thuûy löïc. Duøng loaïi con ñoäi naøy cô caáu phaân phoái khí khoâng
toàn taïi khe hôû nhieät neân khoâng gaây va ñaäp giöõa caùc chi tieát maùy trong cô caáu phaân phoái khí do
ñoù traùnh ñöôïc tieáng goõ. Loaïi con ñoäi thuûy löïc duøng trong cô caáu phaân phoái khí xuù-paùp ñaët (Hình
5.12). Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa con ñoäi thuûy löïc nhö sau:

Hình 5.12: Keát caáu cuûa con ñoäi thuûy löïc

1- Beä tyø; 2- Naép piton; 3- Ñöôøng daàu töø block maùy; 4- Loã daàu; 5- Thaân con
ñoäi (xylanh); 6- Bi caàu; 7- khung giöõ; 8- Loø xo döôùi piston; 9- Truïc cam; 10-
Loø xo 1 chieàu; 11- Piston; 12- Loã daàu vao piston; 13- Loã van 1 chieàu; 14- Loã
daàu; 15- Block maùy; 16- Vaáu cam

- 66 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí

Khi xuù-paùp ñoùng daàu töø thaân maùy 3 chaûy qua loã 4 vaøo thaân con ñoäi 5, sau ñoù qua loã 12
chaûy ñaày vaøo trong thaân piston 11. Do ñoù, aùp löïc daàu seõ ñaåy bi caàu 6, bi caàu 6 neùn loø xo 10 laøm
cho loã van 13 môû ra daãn ñeán daàu seõ ñieàn ñaày khoang phía döôùi piston 11, khi caân baèng aùp suaát
(daâu ñaõ ñieàn ñaày trong thaân con ñoäi) bi caàu 6 ñoùng laïi. Khi vaáu cam 16 baét ñaàu ñaåy con ñoäi ñi
leân daàu trong khoang döôùi piston 11 bò neùn laïi laøm cho piston 11 ñi leân ñaày xuù-paùp môû ra. Khi
xuù-paùp ñoùng laïi loø xo 8 ñaåy thaân con ñoäi veà vò trí loã 3 tuøng vôùi loã 4. Khi ñoù, daàu töø thaâm maùy seõ
buø vaøo löôïng daàu thaát thoaùt khi con ñoäi laøm vieäc.
Trong quaù trình laøm vieäc, cô caáu xuù-paùp giaõn nôû, ñuoâi xuù-paùp seõ aán piston 11 xuoáng laøm
daàu phía döôùi piston ræ qua khe hôû giöõa piston vaø xy-lanh 5 ra ngoaøi. Vì vaäy, xuù-paùp duø coù giaõn
nôû vaãn khoâng bò “keânh”.
Ngoaøi ra, duøng con ñoäi thuûy löïc coøn coù moät öu ñieåm ñaëc bieät laø coù theå töï ñoäng thay ñoåi
trò soá thôøi gian tieát dieän cuûa cô caáu phaân phoái khí. Vì khi toác ñoä ñoäng cô taêng leân, do khaû naêng roø
ræ daàu giaûm ñi neân xuù-paùp môû sôùm hôn khi chaïy toác ñoä thaáp, ñieàu ñoù raát coù lôïi ñoái vôùi quaù trình
naïp ñoäng cô.
Ñeå giaûm tieáng va ñaäp cuûa cô caáu phoái khí, trong moät soá ñoäng cô coøn duøng loø xo baûn hình
chöõ U. Moät ñaàu loø xo laép vaøo con ñoäi, ñaàu kia laép vaøo ñeá loø xo xuù-paùp. Loø xo baûn luoân luoân eùp
con ñoäi tyø saùt vaøo maët cam. Khi cam ñaåy con ñoäi leân, loø xo chöõ U khieán cho con ñoäi tieáp xuùc töø
töø vôùi ñuoâi xuù-paùp neân giaûm ñöôïc hieän töôïng va ñaäp.

5.3.3 Ñuõa ñaåy:

Ñuõa ñaåy duøng trong cô caáu xuù-paùp treo
thöôøng laø moät thanh theùp nhoû, daøi, ñaëc hoaëc roãng
duøng ñeå truyeàn löïc töø con ñoäi ñeán ñoøn baåy. Ñeå
giaûm nheï troïng löôïng, ñuõa ñaây höôøng laøm baèng
oáng theùp roãng hai ñaàu haøn gaén vôùi caùc ñaàu tieáp
xuùc coù maët tieáp xuùc hình caàu (ñaàu tieáp xuùc vôùi
con ñoäi) hoaëc maët caàu loõm (ñaàu tieáp xuùc vôùi vít
ñieàu chænh), (Hình 5.13). ÔÛ moät soá loaïi, caû hai ñaàu
tieáp xuùc cuûa ñuõa ñaåy ñeàu laø hình caàu.
Ñuõa ñaåy thöôøng laøm baèng theùp cacbon Hình 5.13: Ñuõa ñaåy
thaønh phaàn trung bình. Ñaàu tieáp xuùc laøm baèng
theùp cacbon, haøn gaén vôùi ñuõa ñaåy roài toâi ñaït ñoä cöùng HRC 50 – 60.

5.3.4 Ñoøn baåy (coø moå):

5.3.4.1 Nguyeân lyù hoaït ñoäng:
Ñoøn baåy laø chi tieát truyeàn löïc trung gian moät ñaàu tieáp xuùc vôùi ñuõa ñaåy, ñaàu coøn laïi tieáp
xuùc vôùi ñuoâi xuù-paùp. Khi truïc cam naâng con ñoäi leân, ñuõa ñaåy ñaåy moät ñaàu cuûa ñoøn baåy ñi leân,

- 67 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí
ñaàu kia cuûa ñoøn baåy neùn loø xo xuù-paùp xuoáng vaø môû xuù-paùp. Do coù ñoøn baåy, xuù-paùp môû ñoùng
theo ñuùng pha phaân phoái khí.
5.3.4.2 Caáu taïo vaø vaät lieäu:
Ñaàu tieáp xuùc vôùi ñuõa ñaåy thöôøng coù vít ñieàu chænh. Sau khi ñieàu chænh khe hôû nhieät, vít
naøy ñöôïc haõm chaët baèng ñai oác. Ñaàu tieáp xuùc vôùi ñuoâi xuù-paùp thöôøng coù maët tieáp xuùc hình truï
(Hình 5.2) ñöôïc toâi cöùng. Nhöng cuõng coù khi duøng vít ñeå khi moøn thay theá ñöôïc deã daøng. Maët ma
saùt giöõa truïc vaø baïc loùt eùp treân ñoøn baåy ñöôïc boâi trôn baèng daàu nhôøn chöùa trong phaàn roãng cuûa
truïc. Ngoaøi ra treân ñoøn baåy ngöôøi ta coøn khoan loã ñeå daãn daàu maët tieáp xuùc vôùi ñuoâi xuù-paùp vaø
maët tieáp xuùc vôùi vít ñieàu chænh.
Ñoøn baåy thöôøng daäp baèng theùp cacbon thaønh phaàn cacbon trung bình nhö caùc loaïi theùp
30, 35, 40, 45. trong moät vaøi loaïi ñoäng cô xaêng côõ nhoû, ñoøn baåy daäp baèng theùp taám roài haøn hai
nöûa vôùi nhau (Hình 5.14).

Nhoâm ñuùc

Ñaàu tieáp xuùc

Loã laép truïc coø moå

Ñaàu naâng thuûy löïc

Truïc con laên
Con laên

Hình 5.14: Keát caáu coø moå

Chieàu daøi cuûa hai caùnh tay ñoøn cuûa ñoøn baåy thöôøng khaùc nhau, caùnh tay ñoøn phía beân
truïc cam lc thöôøng ngaén hôn phía beân xuù-paùp lxp. Tyû soá truyeàn:

l xp
= 1,2 ÷ 1,8
lc

Sôû dó laøm nhö vaäy laø ñeå giaûm haønh trình cuûa con ñoäi. Do ñoù, coù theå giaûm gia toác vaø löïc
quaùn tính cuûa cô caáu phaân phoái khí.
Khi laøm vieäc, maët truï ôû phaàn ñaàu ñoøn baåy vöøa laên vöøa tröôït treân ñuoâi xuù-paùp, khieán cho
xuù-paùp bò nghieâng ñi vaø do ñoù maët naám xuù-paùp chaïm ñeá sôùm hôn thôøi gian quy ñònh.

- 68 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí

5.3.5 Xuù-paùp:
5.3.5.1 Coâng duïng:
Caùc loaïi xuù-paùp (Hình 5.15) duøng ñeå ñoùng môû cöû huùt vaø cöûa xaû theo thöù töï caùc kyø
laøm vieäc cuûa ñoäng cô.
5.3.5.2 Caáu taïo:
Xuù-paùp ñöôïc caáu taïo goàm 3 phaàn: naám xuù-paùp, thaân xuù-paùp vaø ñuoâi xuù-paùp.
ñuoâi

Xuù-paùp xaû

thaân

naám Xuù-paùp naïp

Xuù-paùp xaû Xuù-paùp naïp

Hình 5.15: Keát caáu cuûa xuù-paùp

Naám xuù-paùp:
Maët laøm vieäc quan troïng cuûa phaàn naám xuù-paùp laø maët coân, coù goùc coân α = 15 – 450. Goùc
α caøng nhoû tieát dieän löu thoâng caøng lôùn, tuy nhieân khi α nhoû, maët naám caøng moûng, ñoä cöùng vöõng
cuûa maët naám caøng keùm do ñoù deã bò cong veânh, tieáp xuùc khoâng kín khít vôùi ñeá xuù-paùp. Ñoái vôùi
doøng khí löu ñoäng vaøo xy-lanh, khi α nhoû quùa , ví duï α = 00, doøng khí löu ñoäng cuõng bò gaáp khuùc.
Ngöôïc laïi, khi α lôùn, maët naám xuù-paùp daøy vaø beàn hôn, doøng khí thaûi ñi ra cuõng deã hôn. Do ñoù,
ña soá xuù-paùp cuûa caùc ñoäng cô ñeàu duøng goùc α = 450 ñeå vöøa baûo ñaûm ñoä beàn cuûa naám, vöøa baûo
ñaûm tieát dieän löu thoâng khi môû xuù-paùp vaø vöøa baûo ñaûm doøng khí löu ñoäng deã daøng. Xuù-paùp naïp
cuûa moät soá loaïi ñoäng cô cuõng thöôøng duøng goùc α = 300, coøn xuù-paùp thaûi thì haàu nhö chæ duøng
moät loaïi goùc α = 450.
Goùc cuûa maët coân treân naám xuù-paùp coøn thöôøng laøm nhoû hôn goùc cuûa maët coân treân ñeá xuù-
paùp khoaûng 0,5 – 10 ñeå xuù-paùp coù theå tieáp xuùc vôùi ñeá theo voøng troøn ôû meùp ngoaøi cuûa maët coân
(neáu nhö maët ñeá xuù-paùp roäng hôn maët coân cuûa xuù-paùp). Laøm nhö theá coù theà baûo ñaûm tieáp xuùc
ñöôïc kín khít duø maët naám coù bò bieán daïng nhoû.
Chieàu roäng b cuûa maët coân treân naám xuù-paùp thöôøng baèng: (0,05 – 0,12)dn. chieàu daøy cuûa
naám thöôøng vaøo khoaûng (0,08 – 0,12)dn. trong ñoù dn laø ñöôøng kính naám xuù-paùp. Chieàu roäng b
cuûa maët coân phuï thuoäc vaøo ñoä cöùng cuûa vaät lieäu laøm xuù-paùp vaø ñeá xuù-paùp. Neáu nhö ñoä cöùng cuûa

- 69 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí
xuù-paùp lôùn hôn cuûa ñeá xuù-paùp thì chieàu roäng cuûa xuù-paùp phaûi lôùn hôn chieàu roäng cuûa ñeá vaø
ngöôïc laïi. Nhö vaäy, môùi baûo ñaûm xuù-paùp tieáp xuùc kín khít vôùi ñeá trong quùa trình laøm vieäc vaø
khi ñeá xuù-paùp bò hao moøn, söûa chöõa cuõng deã daøng hôn.
Keát caáu cuûa naám xuù-paùp chaúng nhöõng coù aûnh höôûng tôùi quyeát ñònh tôùi giaù thaønh cheá taïo
maø coøn aûnh höôûng tôùi ñoä beàn, troïng löôïng vaø tình traïng löu ñoäng cuûa doøng khí qua hoïng ñeá xuù-
paùp nöõa. Keát caáu cuûa naám xuù-paùp thöôøng coù ba loaïi chính nhö sau:
• Naám baèng (Hình 5.16a): Öu ñieåm cuûa loaïi xuù-paùp naám baèng laø cheá taïo ñôn giaûn, coù
theå duøng cho caû xuù-paùp thaûi hoaëc xuù-paùp naïp. Vì vaäy ña soá caùc ñoäng cô ñeàu duøng loaïi xuù-paùp
naøy (hình 5.16a).
• Naám loõm: Xuù-paùp naám loõm (Hình 5.16b) coù ñaëc ñieåm laø baùn kính goùc löôïn giöõa phaàn
thaân xuù-paùp vaø phaàn naám raát lôùn. Keát caáu naøy coù theå caûi thieän tình traïng löu thoâng cuûa doøng
khí naïp vaøo xy-lanh ñoàng thôøi coù theå taêng ñöôïc ñoä cöùng vöõng cho phaàn naám xuù-paùp. Ñeå giaûm
giaûm troïng löôïng cuûa xuù-paùp khi taêng baùn kính goùc löôïn, maët döôùi cuûa naám bò khoeùt loõm saâu
vaøo thaønh daïng loa keøn. Nhöôïc ñieåm cuûa xuù-paùp loõm laø cheá taïo khoù vaø maët chòu nhieät cuûa xuù-
paùp lôùn, xuù-paùp deã bò noùng. Xuù-paùp loõm thöôøng duøng laøm xuù-paùp naïp cuûa ñoäng cô maùy bay vaø
moät soá ñoäng cô cöôøng hoùa.
• Naám loài (Hình 5.16c). Daïng naám loài caûi thieän ñöôïc tình traïng löu ñoäng cuûa doøng khí
thaûi (vì maët naám loài leân, neân haïn cheá khu vöïc taïo thaønh xoaùy khi thaûi khí). Chính vì vaäy, xuù-paùp
thaûi cuûa taát caû caùc ñoäng cô cöôøng hoùa ñeàu laøm theo daïng naám loài. Ñeå giaûm troïng löôïng cuûa
naám, ngöôøi ta thöôøng khoeùt loõm phía treân phaàn naám. Nhöôïc ñieåm cuûa loaïi xuù-paùp loài cuõng
gioáng nhö cuûa loaïi xuù-paùp loõm: khoù cheá taïo vaø beà maët chòu nhieät lôùn.

a) b) c)
d)
Hình 5.16: Hình daïng caùc naám xuù-paùp khaùc nhau

a) Naám baèng c) Naám loài

b) Naám loõm d) Xuù-paùp roãng

- 70 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí

Do xuù-paùp trong quaù trình laøm vieäc phaûi chòu ñöïng nhieät ñoä cao, nhaát laø trong ñoäng cô
cöôøng hoùa. Nhieät treân xuù-paùp truyeàn qua phaàn dieän tích tieáp xuùc vôùi ñeá (dieän tích naøy thöôøng raát
nhoû) vaø thaân xuù-paùp. Vì vaäy vaán ñeà taûn nhieät cuûa xuù-paùp raùt khoù khaên. Trong caùc loaïi ñoäng ô
cöôøng hoùa, xuù-paùp thaûi thöôøng laøm roãng (Hình 5.16d), trong chöùa natrium (Na). Löôïng Na chieám
khoaûng 50 – 60% dung tích loã roãng. Do Na noùng chaûy ôû 3700K (970c) neân khi xuù-paùp laøm vieäc,
Na thu nhieät cuûa xuù-paùp, noùng chaûy thaønh theå loûng taïo 9ieàu kieän truyeàn nhieät töø naám xuù-paùp
xuoáng phía thaân xuù-paùp ñöôïc nhanh vaø toát hôn, khieán xuù-paùp thaûi cuûa caùc ñoäng cô cöôøng hoùa
naøy khoâng bò chaùy.

Thaân xuù-paùp:
Thaân xuù-paùp thöôøng coù ñöôøng kính thích ñaùng ñeå daãn höôùng toát, taûn nhieät toát vaø chòu
ñöôïc löïc nghieâng khi xuù-paùp ñoùng môû. Ñeå haï thaáp nhieät ñoä cuûa xuù-paùp, ngöôøi ta thöôøng coù xu
höôùng taêng ñöôøng kính thaân xuù-paùp vaø keùo daøi oáng daãn höôùng tôùi gaàn naám xuù-paùp. Nhöng do
phaûi ñaûm baûo tieát dieän löu thoâng cuûa doøng khí vaø ñaûm baûo xuù-paùp goïn nheï neân thaân xuù-paùp
cuõng khoâng theå quaù lôùn.
• Khi khoâng coù löïc nghieâng taùc duïng nhö khi daãn ñoäng xuù-paùp baèng con ñoäi, hoaëc
löïc nghieâng nhoû nhö khi daãn ñoäng xuù-paùp baèng ñoøn baåy, thaân xuù-paùp thöôøng où
ñöôøng kính vaøo khoang dt = (0,16 – 0,25)dn.
• Khi tröïc tieáp daãn ñoäng xuù-paùp, löïc nghieâng taùc duïng treân thaân xuù-paùp lôùn nhaát, neân
ñöôøng kính cuûa thaân coù theå taêng leân ñeán dt = (0,3 – 0,4)dn. Trong ñoù dn laø ñöôøng
kính cuûa naám xuù-paùp.
Ñeå traùnh hieän töôïng xuù-paùp maéc keït trong oáng daãn höôùng khi bò ñoát noùng, ñöôøng kíng
cuûa thaân xuù-paùp ôû phaàn noái tieáp vôùi naám xuù-paùp thöøông laøm nhoû ñi moät ít hoaëc khoeùt roäng loã
cuûa oáng daãn höôùng ôû phaàn naøy (hình 5.17b. c).
Chieàu daøi cuûa thaân xuù-paùp tuøy thuoäc vaøo caùch boá trí xuù-paùp, noù thöôøng thay ñoåi trong
phaïm vi khaù lôùn: lt = (2,5 – 3,5)dn. Chieàu daøi cuûa thaân caàn löïc choïn ñuû ñeå laép oáng daãn höôùng vaø
loø xo xuù-paùp.

Ñuoâi xuù-paùp:
Phaàn ñuoâi xuù-paùp thöôøng coù daïng ñaëc bieät ñeå coù theå laép gheùp vôùi ñóa loø xo. Caùc phöông
phaùp laép ñuoâi xuù-paùp vôùi ñóa loø xo giôùi thieäu treân Hình 5.17.
Khi truïc cam daãn ñoäng tröïc tieáp xuù-paùp, ñuoâi xuù-paùp laép vôùi loø xo theo phöông aùn giôùi
thieäu treân Hình 5.17a. Trong ñoù ñóa vít loø xo 1 vaën vaøo thaân xuù-paùp 5. Maët döôùi cuûa ñóa vít phay
thaønh nhieàu raêng nhoû aên khôùp vôùi caùc raêng treân ñóa loø xo 2. Ñóa naøy laép vôùi ñuoâi xuù-paùp theo
kieåu then hoa hoaëc maët vaùt nhö Hình 5.7 8a. Khi muoán ñieàu chænh khe hôû giöõa maët ñóa vít (maët
naøy ñöôïc toâi cöùng) vôùi maët löng cam ta aán loø xo xuoáng ñeå ñóa loø xo 2 taùch khoûi ñóa vít 1 ñi moät
goùc naøo ñoù tuøy theo khe hôû muoán ñieàu chænh (xoay ñóa vít theo chieàu kim ñoàng hoà taêng khe hôû).

- 71 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí

raêng

Lôùp theùp sten-lít Choát haõm

Hình 5.17: Keát caáu ñuoâi xuù-paùp vaø caùc chi tieát laép gheùp lieân quan

Khi daãn ñoäng xuù-paùp baèng cô caáu con ñoäi vaø ñoøn baåy, ñóa loø xo laép vôùi xuù-paùp baèng hai
moùng haõm hình coân (Hình 5.17b) laép vaøo ñoaïn coù ñöôøng kính nhoû treân ñuoâi xuù-paùp. Maët coân
phía ngoaøi cuûa moùng haõm aên khôùp vôùi maët coân cuûa loã ñóa loø xo (goùc coân thöôøng töø 100 – 150).
Caùc raõnh haõm treân ñuoâi xuù-paùp coù theå laø raõnh hình truï, hình coân, moät raõnh hay nhieàu raõnh nhö
Hình 5.17b. Trong caùc cô caáu phoái khí xuù-paùp treo treân ñuoâi xuù-paùp coøn laép voøng an toaøn ñeå giöõ
khoâng cho xuù-paùp tuït vaøo y lanh khi gaõy loø xo xuù-paùp. Ngoaøi caùch laép duøng moùng haõm ra, coøn
coù theå duøng nhieàu caùch laép khaùc nhö duøng choát haõm, ñai oác haõm… laép treân ñuoâi xuù-paùp ñeå haõm
ñóa loø xo. Tuy vaäy, kieåu laép gheùp duøng moùng haõm coù öu ñieåm lôùn laø khoâng gaây leân öùng suaát taäp
trung treân ñuoâi xuù-paùp, vì vaäy ñöôïc duøng raát roäng raõi maëc duø gia coâng moùng haõm töông ñoái khoù
khaên.
Khi daãn ñoäng xuù-paùp baèng con ñoäi hay ñoøn baåy, ñuoâi xuù-paùp tröïc tieáp va ñaäp vôùi con ñoäi
vaø ñoøn baåy do ñoù maët treân cuûa ñuoâi xuù-paùp phaûi toâi cöùng. Ñeå traùnh moøn, ñoâi khi ngöôøi ta traùng
(hoaëc daùn) leân maët ñuoâi moät lôùp theùp hôïp kim cöùng (theùp stenlit) hoaëc chuïp vaøo phaàn ñuoâi moät
naép baèng theùp hôïp kim cöùng nhö Hình 5.17c, d.
Ñeå taêng tuoåi thoï cho xuù-paùp vaø ñaûm baûo xuù-paùp laøm vieäc toát, (ñoùng kín khoâng loït khí),
coù theå thieát keá cô caáu ñaëc bieät ñeå xoay xuù-paùp quanh ñöôøng taâm cuûa noù, khieán cho xuù-paùp vöøa
di ñoäng leân xuoáng vöøa quay troøn. Toác ñoä quay thöôøng nhoû, vaøi chuïc laàn ñoùng môû xuù-paùp môùi
quay moät voøng.
Caùc cô caáu ñaëc bieät thöôøng duøng ñeå xoay xuù-paùp giôùi thieäu treân Hình 5.18.

- 72 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí

Hình 5.18a giôùi thieäu cô caáu quay xuù-paùp duøng oáng loùt hình coân. Trong keát caáu naøy moùng
haõm xuù-paùp khoâng laép tröïc tieáp vôùi ñóa loø xo maø laép tröïc tieáp vôùi oáng loùt hình coân. OÁng loùt naøy
laép trong loã hình coân cuûa ñóa loø xo vaø chæ tieáp xuùc vôùi maët coân cuûa loã baèng maët vaønh phía treân
cuûa oáng loùt. Vì vaäy, moâmen ma saùt treân maët tieáp xuùc naøy raát nhoû. Trong quaù trình dao ñoäng cuûa
cô caáu, moâmen ma saùt coù luùc giaûm xuoáng baúng khoâng do ñoù taïo ñieàu kieän cho xuù-paùp xoay
quanh truïc cuûa noù.

Khoùa

Xoay theo
chieàu döông
Loø xo
Beä

Cheùn chaën

Xuù-paùp

Hình 5.18: Cô caáu xoay xupap

Hình 5.18b giôùi thieäu cô caáu ñaëc bieät duøng ñeå xoay xuù-paùp khi xuù-paùp môû ra. Nguyeân lyù
laøm vieäc cuûa cô caáu naøy nhö sau: Ñeá 4 laép coá ñònh treân laép xylanh, treân noù coù moät soá raõnh coù
chieàu saâu thay ñoåi (xem maët caét A – A); trong raõnh coù bi caàu 5 vaø loø xo hoài vò 6. Khi xuù-paùp
ñoùng kín treân ñeá, löïc eùp cuûa loø xo 1 khoâng lôùn laém, löïc naøy eùp ñeäm tyø 2 vaø voøng loø xo 3 tyø leân
vaønh baäc cuûa ñeá 4. khi xuù-paùp bò eùp môû ra, löïc eùp loø xo raát lôùn; löïc naøy eùp voøng loø xo 3 uoán
cong xuoáng phía döôùi vaø baét ñaàu tyø vaøo caùc vieân bi. Meùp trong cuûa vaønh loø xo töø töø nhaác leân
khoûi vaønh baäc cuûa ñeá 4. Sau ñoù caùc vieân bi di chuyeån trong raõnh coù maët nghieâng laøm cho voøng
loø xo xoay ñi moät goùc nhaát ñònh khieán cho ñeäm tyø 2, loø xo 1 vaø xuù-paùp quay theo. Khi xuù-paùp
ñoùng laïi, löïc loø xo giaûm, voøng loø xo khoâng bieán daïng nöõa, meùp trong cuûa noù laïi tyø leân vaønh baäc
vaø loø xo hoài vò 6 ñaåy bi 5 trôû veà vò trí trí ban ñaàu.
Do xuù-paùp quay ñöôïc quanh truïc cuûa noù, thaân xuù-paùp seõ laâu moøn vaø naám xuù-paùp tieáp xuùc
khít vôùi ñeá hôn, ít bi cong veânh.
5.3.6. Ñeá xuù-paùp:
Trong cô caáu phaân phoái khí xuù-paùp ñaët, ñöôøng thaûi vaø ñöôøng naïp boá trí treân thaân maùy, coøn
trong cô caáu phaân phoái khí xuù-paùp treo, ñöôøng thaûi vaø ñöôøng naïp boá trí trong naép xy-lanh. Ñeå
giaûm hao moøn cho thaân maùy vaø naép xy-lanh khi chòu löïc va ñaäp cuûa xuù-paùp, ngöôøi ta thöôøng
duøng ñeá xuù-paùp eùp vaøo hoïng ñöôøng thaûi vaø ñöôøng naïp. Trong caùc ñoäng cô duøng thaân maùy hay

- 73 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí
naép xy-lanh baèng gang, ñeá xuù-paùp thöôøng chæ naép treân ñöôøng thaûi, coøn khi thaân maùy vaø naép xy-
lanh baèng hôïp kim nhoâm, ñeá xuù-paùp duøng cho caû ñöôøng thaûi vaø ñöôøng naïp. Keát caáu cuûa ñeá xuù-
paùp raát ñôn giaûn, thöôøng chæ laø moät voøng hình truï, treân coù vaùt maët coân ñeå tieáp xuùc vôùi maët coân
cuûa naám xuù-paùp (Hình 5.19).

Cöûa löu
Ñeá 30 0 thoâng
doøng khí Vò trí laép ñeá
Ñeá xuù-paùp xuù-paùp
Naép quy-laùt khoâng
duøng ñeá xuù-paùp
Ñeá 450

Sai leäch 1 0 giöõa

ñeá vaø xuù-paùp
Naép quy-laùt

Hình 5.19:Ñeá xuù-paùp vaø moái quan heä vôùi xuù-paùp

Maët ngoaøi cuûa ñeá xuù-paùp coù theå laø maët truï treân coù tieän raõnh ñaøn hoài ñeå laép cho chaéc. Coù
khi maët ngoaøi coù ñoä coân nhoû (khoaûng 12o). Loaïi ñeá xuù-paùp hình coân naøy thöôøng khoâng eùp saùt
ñaùy maø ñeå moät khe hôû hôn 0,04mm. Nhö theá sau naøy neáu ñeá bò loûng ra, ta coù theå ñoùng nuùt saâu
xuoáng hôn ñeå laép chaët hôn. Treân maët coân cuûa ñeá cuõng tieän raõnh ñaøn hoài, sau khi eùp vaøo, kim
loaïi treân thaân maùy hoaëc naép xy-lanh seõ ñieàn kín vaøo raõnh vaø giöõ chaët laáy ñeá.
Ñeá xuù-paùp thöôøng laøm baèng theùp hôïp kim hoaëc gang hôïp kim (gang traéng). Chieàu daøy cuûa
ñeá naèm trong khoaûng (0,08 – 0,15)do. Chieàu cao cuûa ñeá naèm trong khoaûng (0,18 – 0,25)do (do laø
ñöôøng kính hoïng ñeá). Ñeá xuù-paùp baèng theùp hôïp kim thöôøng eùp vaøo thaân maùy hoaëc naép xy-lanh
vôùi ñoä doâi khoaûng 0,0015 – 0,0035 ñöôøng kính ngoaøi cuûa ñeá.
5.3.7. OÁng daãn höôùng xuù-paùp (ghít xuù-paùp, la guide de soupape):
5.3.7.1 Coâng duïng vaø vaät lieäu:
Ñeå deã söûa chöõa vaø traùnh hao moøn cho thaân maùy hoaëc naép xy-lanh ôû cheá ñoä laép xuù-paùp,
ngöôøi ta laép oáng daãn höôùng xuù-paùp treân caùc chi tieát maùy naøy. Xuù-paùp ñöôïc laép vaøo oáng daãn
höôùng theo cheá ñoä laép loûng.
OÁng daãn höôùng xuù-paùp thöôøng cheá taïo baèng caùc loaïi gang hôïp kim, gang deûo ñöôïc nhieät
luyeän. Trong caùc ñoäng cô hieän ñaïi, oáng daãn höôùng ñöôïc eùp baèng boät kim loaïi sau ñoù söû lyù ngaâm
taåm daàu boâi trôn. Loaïi vaät lieäu kim loaïi goám naøy chòu moøn raát toát vaø khoâng caàn boâi trôn, tuy vaäy
giaù thaønh cheá taïo khaù cao neân chæ duøng cho nhöõng loaïi ñoäng cô cao toác. Trong moät soá ñoäng cô
cao toác coøn duøng oáng daãn höôùng baèng hôïp kim ñoàng thanh – nhoâm. Loaïi oáng daãn höôùng naøy daãn
nhieät raát toát, khi thieáu daàu.

- 74 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí

5.3.5.2 Caáu taïo:

Keát caáu caùc loaïi oáng daãn höôùng xuù-paùp giôùi thieäu treân Hình 5.20. OÁng daãn höôùng ñöôïc eùp
vaøo thaân maùy hoaëc thaân xylanh ñeán moät khoaûng caùch nhaát ñònh. Loaïi coù vai cuõng hay duøng, khi
ñoù oáng daãn höôùng ñöôïc ñoùng saùt vai. Do coù vai tuy deã laép gheùp nhöng tính coâng ngheä keùm.
Ngoaøi hai loaïi treân ñoâi khi coøn uøng oáng ñaãn höôùng maët ngoai coù ñoä coân nhoû ñoùng eùp vôùi loã
coâna1treân thaân maùy hoaëc naép xylanh.

Naép quy-laùt

Ghít xuù-paùp

Hình 5.20: Caáu taïo oáng daãn höôùng xuù-paùp

Chieàu daøy oáng daãn höôùng thöôøng vaøo khoaûng 2,5 – 4mm; chieàu daøi cuûa oáng daãn höôùng
phuï thuoäc vaøo ñöôøng kính vaø chieàu daøi cuûa thaân xuù-paùp, thöôøng coù rò soá vaøo khoaûng (1,75 –
2,5)dn (dn – ñöôøng kính naám xuù-paùp). Ñoä doâi khi eùp oáng daãn höôùng baèng (0,003 – 0,00)d1 (d1 –
ñöôøng kính ngoaøi cuûa oáng daãn höôùng). Khe hôû giöõa thaân xuù-paùp vôùi oáng daãn höôùng phuï thuoäc
vaøo ñieàu kieän nhieät ñoä vaø keát caáu cuûa xuù-paùp. Ñoái vôùi loaïi xuù-paùp coù thaân to, khe hôû thöôøng
phaûi baèng 0,004dt ñoái vôùi xuù-paùp naïp vaø baèng 0,006dt ñoái vôùi xuù-paùp thaûi. Ñoái vôùi loaïi xuù-paùp
thaân nhoû, khe hôû töông ñoái lôùn hôn: (0,005 – 0,01)dt ñoái vôùi xuù-paùp naïp vaø (0,008 – 0,012)dt ñoái
vôùi xuù-paùp thaûi. Trong ñoù dt laø ñöôøng kính thaân xuù-paùp.
Caàn chuù yù raèng oáng daãn höôùng bao giôø cuõng ñöôïc cheá taïo döôùi hình thöùc baùn thaønh phaåm,
oáng chæ ñöôïc gia coâng chính xaùc ñöôøng kính ngoaøi. Sau khi eùp oáng daãn höôùng vaøu thaân xylanh
hay thaân maùy, ta môùi duøng maùy doa ñeå doa loã cuûa oáng daãn höôùng ñeán kích thöôùc quy ñònh.
Trong caùc ñoäng ô côõ lôùn, ñeå tieän vieäc thaùo xuù-paùp ra khoi naép xylanhkhi söûa chöõa, raø xuù-
paùp hoaëc thay theá xuù-paùp maø khoâng phaûi thaùo naép xylanh caùc xuù-paùp ñeàu laép treân oå ñeá rieâng
(Hình 5.21). trong keát caáu naøy, oáng daãn höôùng ñöôïc ñuùc lieàn vôùi oå ñeá. Caùc oå ñeá ñeàu duøng bulong
baét chaët vôùi naép xylanh. Hình 5.21b giôùi thieäu loaïi oå ñeá rôøi coù laøm maùt phaàn oáng daãn höôùng.

- 75 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí

Hình 5.21: OÅ ñeá xuù-paùp rôøi

Kieåu keát caáu naøy coù nhöôïc ñieåm laø laøm giaûm tieát dieän löu thoâng cuûa ñöôøng thaûi vaø ñöôøng
naïp. Ngaøy nay caùc phöông tieän thaùo naép duøng caàn truïc cuõng nhö coâng ngheä cheá taïo phaùt trieån
raát nhanh neân thaùo laép naép xylanh cuûa ñoäng cô lôùn khoâng coøn laø vaán ñeà khoù khaên phöùc taïp nöõa,
vì vaäy caùc keát caáu ñeå rôøi cuõng daàn daàn ít söû duïng.

5.3.8.Loø xo xuù-paùp:
5.3.8.1 Coâng duïng vaø vaät lieäu:
Loø xo xuù-paùp duøng ñeå ñoùng kín xuù-paùp treân ñeá xuù-paùp vaø ñaûm baûo xuù-paùp chuyeån ñoäng
theo ñuùng quy luaät cuûa cam phaân phoái khí, do ñoù trong quùa trìng môû ñoùng xuù-paùp khoâng coù hieän
töôïng va ñaäp treân maët cam.
Loø xo xuù-paùp laøm vieäc trong ñieàu kieän taûi troïng ñoäng thay ñoåi raát ñoät ngoät. Vaät lieäu cheá
taïo loø xo xuù-paùp thöôøng duøng daây theùp coù 9öôøng kính 3 – 5mm loaïi theùp C65; C65A; 50XφA.
5.3.8.2 Caáu taïo:
Loaïi loø xo thöông duøng nhieàu nhaát laø loø xo xoaén oác hình truï (Hình 5.22). hai voøng ôû hai
ñaàu loø xo quaán xít nhau vaø ñöôïc maøi phaúng ñeå laép gheùp. Soá voøng coâng taùc cuûa loø xo (laø soá voøng
khoâng keå hai voøng ñaàu) thöôøng töø 4 – 10. Soá voøng coâng taùc caøng ít, moãi voøng cuûa loø xo bieán
daïng caøng nhieàu (neáu ñaûm baûo ñoä môû xuù-paùp nhö nhau) vì vaäy loø xo chòu öùng suaát xoaén caøng
lôùn. Ngöôïc laïi, neáu soá voøng coâng taùc nhieàu quùa, loø xo quùa daøi, ñoä cöùng cuûa loø xo giaûm, taàn soá
dao ñoäng töï do thaáp deã bò coäng höôûng, sinh va ñaäp vôùi maët cam.

- 76 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí

a) b) c) d)

Hình 5.22: Caáu taïo loø xo xuù-paùp

Böôùc xoaén cuûa loø xo coù theå quaán gioáng nhau treân toaøn boä chieàu daøi cuûa loø xo (Hình
5.22a). nhöng ñeå traùnh hieän töôïng coäng höôûng nguy hieåm thöôøng laøm cho loø xo gaõy vaø gaây va
ñaäp maïnh trong cô caáu phaân phoái khí. Caùc ñoäng cô ngaøy naøy thöôøng duøng loaïi loø xo hình truï coù
böôùc xoaén thay ñoåi (Hình 5.22b, c) hoaëc loø xo hình coân (Hình 5.22d). caùc böôùc xoaén ôû giöõa
thöôøng lôùn hôn böôùc oaén hai ñaàu hoaëc böôùc xoaén nhoû daàn veà phía maët töïc coá ñònh (maët laép vôùi
naép xylanh hoaëc thaân maùy) cuûa loø xo. Hai voøng ñaàu coù khi coøn maøi vaùt ñi moät goùc 900 nhö Hình
5.22a ñeå khi laép khoûi vöôùng goùc löôïn cuûa ñóa loø xo.
Trong moät vaøi ñoäng cô, ngöôøi ta traùnh coäng höôûng cuûa loø xo baèng caùch laép vaøo maët töïa
cuûa loø xo caùc vaønh giaûm rung nhö Hình 5.23a. Vaønh giaûm rung laøm vieäc theo nguyeân taéc lôïi
duïng söï ma saùt giöõa loø xo vôùi vaønh ñeâ tieâu hao coâng dao ñoäng khieán cho loø xo khoâng dao ñoäng
coäng höôûng.
Khi xuù-paùp môû ra, loø xo bò eùp xuoáng vaø bieán daïng khieán ñöôøng kíng taêng leân. Nhöõng
voøng phía döôùi cuûa loø xo seõ tieáp xuùc vôùi tai cuûa vaønh giaûm rung khieán ma saùt giöõa vaønh giam
rung vôùi loø xo caøng taêng leân theo ñoä môû cuûa xuù-paùp.
Ngoaøi ra, ngöôøi ta coøn thöôøng duøng coác tröôït uùp truïp leân loø xo xuù-paùp nhö hình 5.23b.
Loaïi coác tröôït naøy chuû yeáu duøng ñeå traùnh cho xuù-paùp chòu löïc nghieâng. Coác tröôït tröôït trong loã
daãn höôùng rieâng. Khe hôû giöõa coác tröôït vaø loã thöôøng phaûi nhoû hôn khe hôû cuûa xuù-paùp vaø oáng
daãn höôùng.
Do ñöôøng kính cuûa coác tröôït lôùn va deã boâi trôn leân ít moøn. Tuy vaäy beà maët coác tröôït
thöôøng ñöôïc toâi cöùng ñaït ñoä cöùng HRC = 55 – 62.
Daàu nhôøn treân maët ma saùt cuûa coác tröôït vaø khoâng khí beân trong coác tröôït gaây söùc caûn
töông ñoái lôùn khi loø xo lam vieäc vì vaäy coù aùc duïng traùnh coäng höôûng raát toát. Ngoaøi ra, khi duøng
coác tröôït coøn coù lôïi laø traùnh ñöôïc hieän töôïng daàu nhôn chaûy qua oáng daãn höôùng xuoáng maët naám
xuù-paùp vaø traùnh mai moøn ñuoâi xuù-paùp. Chính vì vaäy, cô caáu naøy chaúng nhöõng ñöôïc duøng nhieàu
ñoái vôùi nhöõng ñoäng cô daãn ñoäng tröïc tieáp xuù-paùp maø con duøng trong caùc ñoäng cô daãn ñoäng giaùn
tieáp, maëc duø khi duøng coác tröôït, cô caáu phaân phoái khí phöùc taïp hôn.

- 77 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí

Hình 5.23: Caùc bieän phaùp choáng dao

ñoäng coäng höôûng cuûa lo xo baèng
vaønh giaûm rung vaø coác tröôït

a) b)

Trong ñoäng cô cöôøng hoùa vaø cao toác, moãi xuù-paùp thöông laép 1 –3 loø xo loàng vaøo nhau.
Caùc loø xo naøy phaûi coù chieàu xoaén khaùc nhau ñeå khi laøm vieäc khoûi keït vaøo nhau. Duøng nhieàu loø
xo treân moät xuù-paùp coù caùc öu ñieåm sau:
- ÖÙng suaát xoaén treân töøng loø xo nhoû hôn so vôùi khi chæ duøng moät lo xo. Vì vaäy, ít
khi gaõy loø xo.
- Traùnh ñöôïc hieän töôïng coäng höôûng do caùc voøng ñeâu coù taàn soá dao ñoäng töï do
khaùc nhau.
- Khi moät loø xo bò gaõy, ñoäng cô vaãn coù theå laøm vieäc an toaøn moät thôøi gian ngaén vì
xuù-paùp khoâng rôi ruïng xuoáng xylanh.
Ñeå giaûm kích thöôùc cuûa cô caáu phaân phoái khí, ngöôøi ta coø thöôøng duøng loaïi loø xo chòu
xoaén nhö Hình 5.24a hoaëc duøng thanh ñaøn hoài nhö Hình 5.24b. Khi duøng nhöõng keát caáu naøy, ta
coù theå giaûm chieâu dai cuûa thaân xuù-paùp.

Hình 5.24: Cô caáu phaân phoái

khí duøng loø xo chòu xoaén vaø
thanh ñaøn hoài.

a) b)

- 78 -
Keát caáu ñoäng cô ñoát trong Chöông 5 – Heä thoáng phaân phoái khí

Trong nhöõng loaïi ñoäng cô toác ñoä raát cao, löïc quaùn tính cuûa cô caáu phaân phoái khí coù loø xo
coù trò soá raát lôùn, gaây neân hieän töôïng va ñaäp maïnh giöõa caùc chi tieát maùy trong cô caáu phaân phoái
khí. Vì vaäy trong nhöõng ñoäng cô naøy, ngöôøi ta duøng cô caáu phaân phoái khí khoâng coù loø xo xuù paùp
maø ñoùng môû xuù-paùp hoaøn toaøn baèng cô caáu cam nhö Hình 5.25. Moãi xuù-paùp cuûa cô caáu phaân
phoái khí naøy duøng hai cam nhö caùc loaïi cam thoâng thöôøng, moät cam duøng ñeå môû xuù-paùp vaø moät
cam duøng ñeå ñoùng xuù-paùp. Do ñoù, xuù-paùp coù hai quan heä ñoäng hoïc vôùi truïc cam.
Tuy cô caáu phoái khí khoâng duøng loø xo coù öu ñieåm laø ít va ñaäp, ñaûm baûo quy luaät phaân
phoái khí, nhöng coù nhöôïc ñieåm laø cheá taïo vaø ñieàu chænh raát khoù khaên. Vì vaäy, trong ñoäng cô toác
ñoä khoâng cao laém thöôøng khoâng duøng.
Ñeå naâng cao söùc beàn choáng moûi vaø choáng gæ cuøa loø xo ngöôøi ta thöôøng duøng caùc bieän
phaùp nhö phun haït theùp laøm chai beà maët, nhuoäm ñen loø xo, sôn loø xo baèng lôùp sôn ñaëc bieät, maï
keõm hoaëc maï caùtmium….

Hình 5.25: Cô caáu phaân phoái khí khoâng duøng loø xo

- 79 -