Sin y Alders Not Lari

1 SİNYALLER VE SİSTEMLER
1.1 Sinyaller
Sinyal nedir? Sinyal kelimesi ile neyi anlatmaya

çalışıyoruz. Aklımıza gelebilecek herhangi so-
mut veya soyut bir şeyin herhangi bir özelliğini
bir fonksiyon ile ifade etmeye çalışalım. Elde
ettiğimiz fonksiyon bir sinyaldir. Hemen bir
örnek verelim. Koku kavramını alalım. Odaya
bir parfüm sıktığımızı varsayalım. Parfüm, belli
bir süre içinde odaya yayılacaktır. Belli bir süre
sonra, üç boyutlu uzayda odanın verilen her-
hangi bir koordinatına belli bir koku yoğunluğu
düşecektir. Bu yoğunluk fonksiyonu, bir sinyaldir.
Sayısal fotoğraf makinasıyla çekilmiş renkli bir
fotoğrafı ele alalım. Bu fotoğraf, belli sayıda
1
pixelden oluşmuştur. Her pixelde belli bir renk
vardır. Bu rengin, kırmızı-yeşil-mavi renk ton-
larının belli miktarda karışımından oluştuğunu
düşünelim. O zaman, fotoğrafın her pixeline
bir (kırmızı,yeşil,mavi) yoğunluk üçlüsü karşılık
gelecektir. Dolayısıyla, fotoğrafın renk dağılımını
veren bir sinyal elde ettik.
Odamızda, radyo yayınına, televizyon yayınına,
gsm şebekesine ve evdeki elektrikli aletlere bağlı
olarak belli bir elektromanyetik alan yoğunluğu
hemen her zaman vardır. Odanın üç boyutlu
uzaydaki koordinatına karşılık gelen elektrik alan
yoğunluğu da bize bir sinyal verecektir.
Sonuç olarak, aklımıza gelebilecek herhangi bir
şeyi bir fonksiyon olarak ifade edersek bir sinyal
elde etmiş oluruz. Dolayısıyla, sinyal kavramının
2
yelpazesinin genişliği hayal gücü ile sınırlıdır.
Sinyal dediğimiz zaman aklımıza matematiksel
bir fonksiyon gelecek. Bir fonksiyonun, bağımsız
değişken(leri) ve bağımlı değişken(leri) vardır.
y = f (x) sinyalini ele alalım. Burada, bir tane
bağımsız değişken, x, ve bir tane bağımlı değişken,
y, vardır. z = g(x, y) sinyalinde ise iki adet
bağımsız değişken, x ve y, ve bir adet bağımlı
değişken, z, vardır. Bağımsız değişkenleri istediğimiz
gibi değiştirebiliriz. Bağımlı değişkenlerse bağımsız
değişkenlere bağlı olarak matematiksel bir ku-
ral altında değişirler. Bu derste, bir bağımsız
değişkene ve bir bağımlı değişkene sahiğ sinyallerle
ilgileneceğiz.
Sinyalleri, bağımsız değişkenlerinin sürekli ol-
masına ve ayrık olmasına göre iki gruba ayıracağız.
3
Bağımsız değişken, belli bir aralıkta sayılamayacak
kadar değer alıyorsa, bu bağımsız değişken sürekli
bir bağımsız değişkendir. Hemen örnek verecek
olursak,
t ∈ R ve 0 < t < 1 (1)
ile verilen t değişkeni sürekli bir değişkendir.
Burada, R, reel (gerçek) sayıları temsil eder.
Ayrık bağımsız değişken ise belli bir aralıkta
sayılabilir(ayrık) değerler alır. Örnek olarak,
n∈Z (2)
ayrık bir değişkendir. Z, tamsayılar kümesini

temsil eder.
Dersimizde, ayrık bağımsız değişkeni n ile tem-
sil edeceğiz ve n ∈ Z olacak. Sürekli bağımsız
değişkeni ise t ile göstereceğiz ve t ∈ R olacak.
Ayrık zaman bir sinyalin bağımlı değişkeni, sürekli
4
de olabilir ayrık da olabilir. Sürekli zaman bir
sinyalin değişkeni, sürekli de olabilir ayrık da
olabilir. Figure 1-a şeklinde örnek bir sürekli
zaman sinyali, Figure 1-b şeklinde de örnek bir
ayrık zaman sinyali gösteriliyor. Bir sürekli za-
x(t)
(a) Örnek bir sürekli zaman sinyali.
x[n]
−4 −1 1 4 5 7 n
−7 −6 −5 −3 −2 0 2 3 6
(b) Örnek bir ayrık zaman sinyali.
Figure 1: Sürekli zaman ve ayrık zaman sinyal örnekleri.
man sinyalini örnekleyerek(sampling) bir ayrık

zaman sinyali elde edilebilir. Figure 2 şeklinde
örnekleme gözlenebilir.
5
x[n]
orneklenen surekli zaman sinyali
Figure 2: Bir sürekli zaman sinyalinin örneklenmesi.
1.2 Bağımsız Değişken Transformasyonları
x(t) sinyalinin şeklini bildiğimizi varsayalım. t

bağımsız değişkenine at + b şeklinde bir trans-
formasyon uyguladığımızda, x(at+b) sinyalinin
şeklini pratik olarak nasıl buluruz? Bu problemi
çözmek için bazı temel bağımsız değişken trans-
formasyonlarını inceleyeceğiz.
”Bunu öğrenmemiz ne işimize yarayacak?” diye
bir soru aklımıza gelebilir? İleride göreceğimiz
sinyal işleme işlemlerinde bu transformasyonları
kullanacağız. Bu transformasyonları bilmezsek
6
konvolüsyon gibi sinyal işleme işlemlerini gerçekleştiremeyiz.
Bu transformasyonlar vasıtasıyla sinyal işleme
işlemlerinde zamandan ve hafızadan kazanç elde
edebiliyoruz.
x(t) sinyalinin şeklini kullanarak x(−t)’yi nasıl
buluruz?
x(−4) = x(t) t=−4

= x(−t) t=4
x(−3) = x(t) t=−3

= x(−t) t=3
x(−2) = x(t) t=−2

= x(−t) t=2
x(−1) = x(t) t=−1

= x(−t) t=1
x(0) = x(t) t=0

= x(−t) t=0
x(1) = x(t) t=1

= x(−t) t=−1
x(2) = x(t) t=2

= x(−t) t=−2
x(3) = x(t) t=3

= x(−t) t=−3
x(4) = x(t) t=4

= x(−t) t=−4
(3)
7
Yukarıdaki tablodan da görülebileceği gibi, x(t)’nin
t = t0’daki değeri demek x(−t)’nin t = −t0’daki
değeri demektir. Yani, x(t)’nin grafiğini biliyor-
sak x(−t)’nin grafiğini elde etmek için, x(t)’nin
grafiğinde y ekseninin sağındaki kısmı sol tarafa,
y ekseninin solundaki kısmı sağ tarafa katla-
mamız gerekir. Katlamakla kastedilen, y eks-
enine göre simetriğini almaktır.
Örnek-1: x(t) sinyalinin şekli Figure 3 şeklinde
veriliyor. x(−t) sinyalinin şeklini çiziniz.
ÇÖZÜM:
x(t) sinyalinin sağ tarafının ve de sol tarafının y
eksenine göre simetriğini alarak x(−t) sinyalini
bulabiliriz. x(t) ve x(−t) sinyalleri, Figure 4
şeklinde gösteriliyor.
Örnek-2: x(t) sinyalinin şekli Figure 5 şeklinde
8
x(t)
x3
x2
x1
t
t 1 t 2 t3 t4 t5
Figure 3: Örnek-1’deki x(t) sinyalinin grafiği.
veriliyor. x(−t) sinyalinin şeklini çiziniz.

ÇÖZÜM:
x(t) sinyalinin sağ tarafının ve de sol tarafının y
eksenine göre simetriğini alarak x(−t) sinyalini
bulabiliriz. x(t) ve x(−t) sinyalleri, Figure 6
şeklinde gösteriliyor. Şimdiye kadar yaptığımız
örnekler, sürekli zaman sinyallerle ilgili örneklerdi.
Ayrık zaman sinyallerde de değişen bir şey yok.
Aynı çözüm yolu, ayrık zaman sinyaller için de
9
x(t)
x3
x2
x1
t
t 1 t 2 t3 t4 t5
(a) x(t) sinyali.
x(−t)
x3
x2
x1
−t5 −t4 −t3 −t2 −t1 t
(b) x(−t) sinyali.
Figure 4: Örnek-1 için x(t) ve x(−t) sinyallerinin grafikleri.
10
x(t)
x4
x3
x2
x1
t
t1 t 2 t3 t4 t5 t6
Figure 5: Örnek-2’deki x(t) sinyalinin grafiği.

x(t)
x4
x3
x2
x1
t
t1 t 2 t3 t4 t5 t6
(a) x(t) sinyali.

x(−t)
x4
x3
x2
x1
−t4 t
−t6 −t5 −t3 −t2 −t1
(b) x(−t) sinyali.
Figure 6: Örnek-2 için x(t) ve x(−t) sinyallerinin grafikleri.
geçerlidir.
x(−t) ve x[−n] sinyallerinin anlamını daha iyi
11
kavrayabilmek için biraz da günlük yaşantımızdan
örnekler verelim. Derste bunları tartıştık, de-
tayına girmiyoruz.
Temel bağımsız değişken dönüşümlerinden bir
tanesi de zamanda kaydırmadır. Elimizde x(t)
sinyalinin grafiğinin olduğunu varsayalım. x(t−
t0) grafiğini nasıl elde ederiz?
x(−2) = x(t) t=−2

= x(t − t0) t=t0 −2
x(−1) = x(t) t=−2

= x(t − t0) t=t0 −2
x(0) = x(t) t=0

= x(t − t0) t=t0
x(1) = x(t) t=1

= x(t − t0) t=t0 +1
x(2) = x(t) t=2

= x(t − t0) t=t0 +2
(4)
Dolayısıyla, x(t)’nin grafiğinden x(t−t0) grafiğinin

bilgisini çıkarmak için x(t)’nin grafiğindeki her
noktanın t koordinatına t0 eklemeliyiz. Bu du-
12
rumda, t0 pozitifse x(t)’nin grafiği sağa t0 kadar
kaymış olur. Eğer t0 negatifse x(t)’nin grafiği
sola |t0| kadar kaymış olur. Figure 7 şeklinde
pozitif ve negatif t0’lar için kayma işleminin nasıl
gerçekleştiği gösteriliyor. Zamanda kaydırmayı
sürekli zaman sinyalleri için tartıştık. Aynı tartışma,
ayrık zaman sinyalleri için de geçerlidir.
Fiziksel olarak zamanda kaydırma, zamanda gecik-
tirmeye veya zamanda erkenleştirmeye karşılık
gelir. Diğer bir temel bağımsız değişken dönüşümü
de zamanda ölçeklemedir. x(t)’nin grafiği bilinirken
x(at)’nin grafiğini nasıl buluruz?
x(t0) = x(t) t=t0

= x(at) t
t= a0
(5)
Yani, x(t)’nin grafiğinden x(at)’nin grafiğini elde

etmek için x(t)’nin grafiğindeki her noktanın t
koordinatını a ile bölmeliyiz. Burada dört du-
13
x(t)
t0 pozitifken
x(t − t0 )
|t0 |
(a) t0 pozitifken x(t − t0 )’ın grafiği.
x(t)
x(t − t0 ) t0 negatifken
|t0 |
(b) t0 negatifken x(t − t0 )’ın grafiği.
Figure 7: x(t − t0 )’ın t0 ’ın işaretine göre çizimi.
rum geçerlidir.
1) a > 0 ve |a| > 1: a > 0 olduğu için
y eksenine göre simetri alma işlemi uygulan-
14
mayacaktır. |a| > 1 olduğu için sonlu uzun-
luktaki sinyallerde, zamanda daralma meydana
gelecektir. Figure 8 şeklinde bu durum gösteriliyor.
x(t)
t2 t3 t
t1
x(at)
t1 t2 t3 t
a a a
Figure 8: a > 0 ve |a| > 1 koşulları için x(at)’nin grafiği.
15
2) a > 0 ve |a| < 1: a > 0 olduğu için y
eksenine göre simetri alma işlemi uygulanmay-
acaktır. |a| < 1 olduğu için sonlu uzunluktaki
sinyallerde, zamanda genişleme meydana gele-
cektir. Figure 9 şeklinde bu durum gösteriliyor.
x(t)
t2 t3 t
t1
x(at)
t2 t3 t
t1
a a a
Figure 9: a > 0 ve |a| < 1 koşulları için x(at)’nin grafiği.
16
3) a < 0 ve |a| > 1: a < 0 olduğu için y ekse-
nine göre simetri alma işlemi uygulanacaktır.|a| >
1 olduğu için sonlu uzunluktaki sinyallerde, za-
manda daralma meydana gelecektir. Figure 10
şeklinde bu durum gösteriliyor.
4) a < 0 ve |a| < 1: a < 0 olduğu için y ekse-
nine göre simetri alma işlemi uygulanacaktır.|a| <
1 olduğu için sonlu uzunluktaki sinyallerde, za-
manda genişleme meydana gelecektir. Figure 11
şeklinde bu durum gösteriliyor.
Fiziksel olarak zamanda ölçekleme, sinyalimiz
tarafından temsil edilen kavramın daha süratli
veya daha yavaş yapılmasını veya gerçekleşmesini
temsil eder.
Ayrık zaman sinyallerimizde bağımsız değişkenimiz
olan n, tamsayı değerler almak zorundadır. Bu
17
x(t)
t2 t3 t
t1
x(at)
t3 t2 − t1
t
− |a| − |a| |a|
Figure 10: a < 0 ve |a| > 1 koşulları için x(at)’nin grafiği.
yüzden, zamanda ölçekleme, ayrık zaman sinyallerde

sürekli zaman sinyallere göre daha dikkatli gerçekleştirilmek
zorundadır. x[an], |a| > 1 iken aynen sürekli
zaman sinyallerde olduğu gibi çizilebilir. |a| < 1
18
x(t)
t2 t3 t
t1
x(at)
t2 t1 t
t3
− |a| − |a| − |a|
Figure 11: a < 0 ve |a| < 1 koşulları için x(at)’nin grafiği.
durumunda ise |a|’nın katı olmayan n değerlerinde

x[an] özel olarak tanımlanmalıdır. Böyle bir
özel tanım yapılmamışsa x[an], tanımlı bir sinyal
değildir.
[n]
y[n] , x (6)
3
19
[ 4]
y[−4] = x − tanımlı değil
3
[ 3]
y[−3] = x − = x[−1]
3
[ 2]
3
[ 1]
3
[ 0]
y[0] = x − = x[0]
3
[1]
y[1] = x tanımlı değil
3
[2]
y[2] = x tanımlı değil
3
[3]
y[3] = x = x[1]
3
[4]
y[4] = x tanımlı değil (7)
3
Aşağıdaki gibi bir tanım yapılmış olduğunu varsayalım.


x[ n ] n mod 3 ≡ 0
3
y[n] = (8)

0 aksi halde
20
Bu durumda:
y[−4] = 0
3][
y[−3] = x − = x[−1]
3
y[−2] = 0
y[−1] = 0
0]
[
y[0] = x − = x[0]
3
y[1] = 0
y[2] = 0
[3]
y[3] = x = x[1]
3
y[4] = 0 (9)
Figure 12 şeklinde ayrık zamanda ölçeklemenin

örnekleri gösteriliyor.
Bağımsız değişkenlerin temel dönüşümlerini gördükten
sonra x(at + b) şeklindeki dönüşümlerin nasıl
yapıldığını tartışacağız. Bu dönüşümü gerçekleştirmenin
21
x[n]
3
2.5
2 2
........ 1 1 1 ........
−1 1 n
−4 −3 −2 0 2 3 4
−1
−2
y[n] = x[2n]
3
2 2
1 1
........ ........
n
−2 −1 0 1 2
y[n] = x[ n2 ]
3
2 2
1 1 1
........ ........
−2 2 n
−8 −7 −6 −5 −4 −3 −1 0 1 3 4 5 6 7 8
−1
−2
Figure 12: Ayrık zamanda ölçekleme.
sonsuz tane yolu vardır. Biz bu yollardan iki

tanesini göstereceğiz.
Birinci yolda, x(t)’den x(at + b)’ye varmak için
x(t) → x(at) → x(at + b) şeklinde bir rota
izleyeceğiz.
22
İkinci yolda, x(t)’den x(at + b)’ye varmak için
x(t) → x(t + b) → x(at + b) şeklinde bir rota
izleyeceğiz.
Birinci yolun detaylarına bakalım:
( )
b
r(t) , x(at) ⇒ x(at + b) = r t + (10)
a
Yani, x(t)’ye a ile zamanda ölçeklemeyi uygula
ve x(at)’yi elde et. Elde ettiğin grafik r(t)’nin
grafiği olsun. x(at + b)’nin grafiğini elde etmek
( b)
için r t + a grafiğini zamanda kaydırma ile be-
lirle.
İkinci yolun detaylarına bakalım:
r(t) , x(t + b) ⇒ x(at + b) = r(at) (11)
Yani, x(t)’nin grafiğinden zamanda kaydırma

metodu ile x(t + b)’nin grafiğini elde et. Elde
ettiğin grafik r(t)’nin grafiği olsun. x(at+b)’nin
23
grafiğini elde etmek için r(at) grafiğini zamanda
ölçekleme ile belirle.
Ayrık zamanda ise sürekli zamanda davrandığımız
gibi rahat davranamayız. Çünkü, ayrık zamanda,
bağımsız değişkenimiz n, sadece tamsayı değerler
alabilir. x[an + b]’yi elde etmeyi |a| > 1 du-
rumunda inceleyeceğiz. |a| < 1 durumunda,
x[an + b]’nin tanımsız olduğunu varsayacağız.
x[an + b]’yi elde etmek için her zaman çalışan
bir yolumuz ve bazı koşullarda çalışan başka
bir yolumuz vardır. Her zaman çalışan yolu-
muz: x[n] → x[n + b] → x[an + b] şeklindedir.
Bazı koşullarda çalışan yolumuz da: x[n] →
x[an] → x[an + b] şeklindedir.
Birinci yolu inceleyelim:
r[n] , x[n + b] ⇒ x[an + b] = r[an] (12)

24
Yani, x[n]’in grafiğinden zamanda kaydırmayı
kullanarak x[n+b]’nin grafiğini elde et. Bulduğun
grafik r[n]’in grafiği olsun. x[an+b]’nin grafiğini,
r[n]’in grafiğinden, zamanda ölçeklemeyi kulla-
narak, r[an]’nin grafiği olarak belirle.
Bazı koşullarda çalışan ikinci yol ise:
[ ]
b
r[n] , x[an] ⇒ x[an + b] = r n + (13)
a
Yani, x[n]’in grafiğinden r[n]’in grafiğini zamanda
ölçekleme ile belirle. r[n]’in grafiğinden zamanda
[ b
]
kaydırma ile r n + a ’nın yani x[an + b]’nin
grafiğini belirle.
Bağımsız değişken dönüşümlerimizi tamamladık.
Şimdi de çift sinyaller ve tek sinyalleri tanımlayalım.
x(t) sinyali aşağıdaki koşulu sağlıyorsa bu sinyal
25
çift bir sinyaldir.
x(t) = x(−t) (bütün t’ler için) ⇔ x(t) çifttir

(14)
Aynı tanım ayrık zaman sinyaller için de geçerlidir.
x(t)’nin tek sinyal olması için de aşağıdaki koşulu
sağlaması gerekir:
x(t) = −x(−t) (bütün t’ler için) ⇔ x(t) tektir

(15)
Aynı tanım ayrık zaman sinyaller için de geçerlidir.
Bu tanımları yaptıktan sonra, bir sinyalin çift
kısmı ile tek kısmını aşağıdaki gibi tanımlayalım.
1
Ev{x(t)} , [x(t) + x(−t)] (sinyalin çift kısmı)
2
1
Odd{x(t)} , [x(t) − x(−t)] (sinyalin tek kısmı)
2
(16)
26
Yukarıdaki tanımlar, ayrık zaman sinyaller için
de geçerlidir.
x(t) sinyalinin çift kısmının çift olduğunu, tek
kısmının da tek olduğunu çift ve tek sinyaller
için verdiğimiz tanımları kullanarak gösterebilirsiniz.
Sinyalleri, bağımsız değişkenlerinde periyodik olup
olmamalarına göre de sınıflandırabiliriz. x(t)
sinyali,
x(t) = x(t + T ) (bütün t’ler için) (17)
koşulunu sağlıyorsa pozitif T sayısına x(t) sinyalinin

periyodu denir. En küçük T sayısı T0 ile gösterilir
ve T0’a da temel periyot denir. Bu eşitliği sağlayan
x(t) sinyali, t değişkeninde periyodiktir. x(t)
sinyali, kT (k ∈ Z +) ile de periyodiktir. Benzer
tanımlar, ayrık zaman sinyaller için de geçerlidir.
27
1.3 Belli Başlı Sürekli Zaman Sinyaller
1.3.1 ejω0 t Kompleks Exponansiyeli
ejω0t ile verilen kompleks exponansiyel önemli

sürekli zaman sinyallerden birisidir. Periyodik-
lik tanımını kullanarak bu sinyalin periyodik
olup olmadığını belirleyebiliriz:
? ?
ejω0t = ejω0(t+T ) ⇒ ejω0t = ejω0tejω0T (18)
Yukarıdaki eşitlik ne zaman sağlanır? Aşağıdaki

denklemin çözümü varsa yukarıdaki eşitlik sağlanır.
ejω0T = 1 ⇒ ejω0T = ejk2π (k ∈ Z) ⇒

2π
ω0T = k2π ⇒ T = k (k ∈ Z +) (19)
ω0
Dolayısıyla, ejω0t sinyali t’de T0 = 2πω0 temel
periyodu ile periyodiktir.
28
Aşağıdaki eşitlikler çok önemli eşitliklerdendir:
ejω0t = cos(ω0t) + jsin(ω0t)

1 jω0t 1 −jω0t
cos(ω0t) = e + e
2 2
1 jω0t 1 −jω0t
sin(ω0t) = e − e (20)
2j 2j
1.3.2 Sürekli Zaman Birim İmpals ve Birim Basamak Sinyali
Sürekli zaman birim basamak sinyali u(t) ile

gösterilir ve aşağıdaki gibi tanımlanır:


1 t > 0
u(t) = (21)

0 t < 0
u(t) sinyali, Figure 13 şeklinde gösteriliyor. Birim

basamak sinyali ile birim impals yanıtı arasında
aşağıdaki gibi bir bağıntı vardır:
∫t
u(t) = δ(τ )dτ (22)
−∞
29
u(t)
1
Figure 13: Birim basamak sinyalinin grafiği.
Birim basamak sinyali u(t)’nin zamana göre türevi

birim impals yanıtı δ(t)’yi verir.
du(t)
δ(t) = (23)
dt
Birim impals yanıtı başka şekillerde de tanımlanabilir.
δ∆(t) sinyalinin Figure 14 şeklindeki gibi tanımlandığını
varsayalım.
δ(t) = lim [δ∆(t)] (24)

∆→0
30
δ(t) sinyalinin diğer tanımları da aşağıdaki her
bir eşitlikle verilen tanımlardır:
∫∞
δ(t)dt = 1 (25)
−∞
∫∞
x(t)δ(t − t0)dt = x(t0) (26)
−∞
x(t)δ(t−t0) = x(t0)δ(t−t0) (x(t) t = t0’da sürekli ise)

(27)
Birim impals sinyalinin tanımında önemli olan
şey birim impalsın her t anındaki değeri değildir.
Önemli olan şey, birim impalsın integral altında
nasıl davrandığının tanımlanmasıdır. Birbirinden
farklı sonsuz tane δ∆(t) fonksiyonu tanımlanabilir.
Öyle ki, ∆ sıfıra giderken bunların hepsi de birim
impals sinyali haline gelir.
31
δ∆ (t)
1
∆
∆ t
Figure 14: Birim impals sinyalini tanımlamak için kullanılan δ∆ (t) sinyal.
1.4 Belli Başlı Ayrık Zaman Sinyaller
1.4.1 ejΩn Ayrık Zaman Sinyali
ejΩn ayrık zaman sinyalinin n bağımsız değişkeninde

priyodik olup olmadığını kontrol edelim:
? ? ?
ejΩn = ejΩ(n+N ) ⇒ ejΩn = ejΩnejΩN ⇒ ejΩN = 1
(28)
32
Dolayısıyla, ejΩn sinyalinin periyodik olması için
aşağıdaki denklemi sağlaması gerekir:
ejΩN = 1 ⇒ ejΩN = ejm2π ⇒ ΩN = m2π (m ∈ Z +) ⇒

2π
N =m (m ∈ Z +) (29)
Ω
Ayrık zaman sinyallerin periyotlarının da bağımsız
değişken n gibi tamsayı olması gerekir. Ayrıca,
periyot tanımımız gereği periyodun pozitif ol-
2π
ması da gereklidir. Dolayısıyla, Ω tamsayı bir
değer veriyorsa ayrık zaman sinyalimiz periyo-
dik bir sinyaldir. Aksi halde, ejΩn, ayrık zaman
bir sinyal olamaz.
Örnek-3: x[n] = ejn sinyali periyodik midir?
Periyodikse temel periyodu nedir?
ÇÖZÜM:
2π
Bu sinyal için Ω = 1. Dolayısıla, Ω = 2π tam-
33
sayı değildir ve sinyalimiz periyodik değildir. Fig-
ure 15 şeklinde sin[n] sinyalinin grafiği görülmektedir.
Bu sinyal gerçekten de periyodik değildir. Fig-
ure 16 şeklinde ise sin[0.3πn] sinyalinin grafiği
görülmektedir. Bu sinyal de periyodiktir. Ayrık
SinHnL
1.0
0.5
n
-100 -50 50 100
-0.5
-1.0
Figure 15: Periyodik olmayan sin(n) sinyali.
zaman ejΩn sinyalinin başka bir özelliği de bu

sinyalin her Ω + 2π de kendini tekrar etmesidir.
ej(Ω+2π)n = ejΩn e|{z}

j2πn
= ejΩn (30)
1
34
SinH0.3ΠnL
1.0
0.5
n
-100 -50 50 100
-0.5
-1.0
Figure 16: Periyodik olan sin(0.3πn) sinyali.
Dolayısıyla, Ω, ejΩn sinyali periyodik olacak şekilde

seçilmişse, Ω’yı sürekli artırmak sinyalin frekansını
sürekli artırmaz. Sinyalin frekansı önce artar,
sonra tekrar düşmeye başlar.
35
1.4.2 Ayrık zaman Birim İmpals ve Birim Basamak Sinyalleri
u[n], ayrık zaman birim basamak sinyalidir ve

aşağıdaki gibi tanımlanır:


1 n ≥ 0
u[n] = (31)

0 n < 0
Figure 17 şeklinde ayrık zaman birim basamak

sinyali gösteriliyor.
u[n]
1 1 1 1 1 1 1
n
−4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4 5 6
Figure 17: Ayrık zaman birim basamak sinyali.
δ[n] ayrık zaman birim impals sinyalidir ve aşağıdaki

gibi tanımlanır.


1 n = 0 ise
δ[n] = (32)

0 n ̸= 0 ise
36
Figure 18 şeklinde, ayrık zaman birim impals
sinyali gösteriliyor. Herhangi bir ayrık zaman
δ[n]
1
n
−5 −4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4 5
Figure 18: Ayrık zaman birim impals.
sinyali x[n]’in δ[n] ile çarpımı aşağıdaki sonucu

verir:
x[n]δ[n] = x[0]δ[n] (33)
Bu ilişkinin daha genel hali ise
x[n]δ[n − n0] = x[n0]δ[n − n0] (34)
37
şeklindedir. δ[n] ile u[n] arasındaki bağıntılar
ise aşağıdaki gibidir:
δ[n] = u[n] − u[n − 1]

∑n
u[n] = δ[k] (35)
k=−∞
1.5 Sistemler
Elimizdeki sinyalimizin belli bir süreç sonucunda

başka bir sinyale dönüştüğünü düşünelim. Bu
sürece sistem adı verilir. Dolayısıyla, her sis-
temin bir girişi bir de çıkışı vardır. Sistemler,
sürekli zaman sistemler ve ayrık zaman sistem-
ler şeklinde ikiye ayrılabilir. Sürekli zaman sis-
temler, sürekli zaman sinyalleri işlerler. Ayrık
zaman sinyaller de ayrık zaman sinyalleri işlerler.
Figure 19 şeklinde sürekli zaman ve ayrık zaman
38
sistemler sembolik olarak gösteriliyor.
x(t) surekli zaman y(t)

sistem
x[n] ayrik zaman y[n]

sistem
Figure 19: Sistemlerin sembolik gösterimi.
Sistemlerin birbirleriyle bağlantılarını da üç kısma

ayırabiliriz. Bunlar: 1)Seri bağlantı 2) Paralel
bağlantı 3) Geri besleme bağlantısı şeklindedir.
Figure 20 şeklinde bu bağlantılara örnekler ver-
iliyor.
39
x(t) sistem-1 sistem-2 y(t)
(a) Seri bağlantı.
sistem-1
y(t)
x(t)
sistem-2
(b) Paralel bağlantı.
x(t) sistem-1 y(t)
sistem-2
(c) Geri besleme bağlantısı.
Figure 20: Sistem bağlantıları.
1.6 Sistemlerin Özellikleri
1.6.1 Hafızalı ve Hafızasız Sistemler
Sürekli zaman sistemimizi T {.}(transformation)

ile gösterelim. Yani, y(t) = T {x(t)} olsun. Her
40
x(t) sinyali için, her t0 değeri için, y(t)’nin t =
t0 anındaki değeri y(t0), x(t) girişinin sadece
t = t0 anındaki değerine bağlıysa bu sistemimim
hafızasız bir sistemdir.
F (t) = −kx(t) (36)
sistemi hafızasız bir sistemdir. Esnek yayımızın

denge noktasından uzaklığı x(t) iken yaydaki
gerilme kuvveti −kx(t)’dir. Aşağıdaki baıntıda
ise
∫t
1
i(t) = v(τ )dτ (37)
L
−∞
baıntısında ise i(t0) değerinin v(t)’nin (−∞, t0)
zamanlardındaki değerlerine bağlı olduğu görülüyor.
Dolayısıyla, indüktör, hafızalı bir sistemdir.
Hafızalı olma veya hafızasız olma tanımı ayrık
zaman sistemlerde de aynı şekilde yapılır.
41
GÜNLÜK HAYATIMIZDAN ÖRNEKLER VER-
MEYE ÇALIŞALIM!
1.6.2 Tersinirlik(Geri çevrilebilirlik) ve ters sistemler
Bir sisteme giren birbirinden farklı giriş sinyal-

leri birbirinden farklı çıkış sinyalleri doğuruyorsa
bu sistem tersinir(geri çevrilebilir) bir sistemdir.
Başka bir deyişle, bir sistemin çıkış sinyalini
bilince giriş sinyalini belirleyebiliyorsak bu sis-
tem tersinir(geri çevrilebilir) bir sistemdir. Fig-
ure 21 şeklinde tersinir bir sistem ile bu sistemin
tersinin seri bağlantısının işleyişi gösteriliyor.
T y(t) T −1
x(t) x(t)
(sistem) (sistemin tersi)
Figure 21: Tersinir bir sistemle bu sistemin tersinin seri bağlantısı.
42
y(t) = x(t) − 1 ⇒ x(t) = y(t) + 1 (38)
| {z } | {z }
sistem ters sistem
x(t)
y(t) = ⇒ x(t) = 5y(t) (39)
| {z 5 } | {z }
ters sistem
sistem
∑
n
y[n] = x[m] ⇒ x[n] = y[n] − y[n − 1]
| {z }
| {z
m=−∞
} ters sistem
sistem
(40)
y(t) = 6 ⇒ TERSİ YOK! (41)
y(t) = [x(t)]4 ⇒ TERSİ YOK! (42)

dx(t)
y(t) = ⇒ TERSİ YOK! (43)
dt
y[n] = x[n] − x[n − 1] ⇒ TERSİ YOK! (44)
Alışverişlerimizi düşünelim. Sistemimiz, girişi

verdiğimiz para, çıkışı da para üstü olan bir sis-
tem olsun. Bu sistem, tersinir bir sistem değildir.
Sadece para üstüne bakarak kaç lira ödediğimizi
43
bulabilir miyiz? Hayır. GÜNLÜK HAYATIMIZ-
DAN ÖRNEKLER VERMEYE ÇALIŞALIM!
1.6.3 Nedensellik
Her x(t) sinyali için, her t = t0 anı için, bir

sistemin x(t) giriş sinyaline verdiği çıkış sinyali
olan y(t)’nin t = t0 anındaki değeri, x(t)’nin
t = t0 veya t < t0 anındaki değerlerine bağlıysa
bu sistem nedenseldir. Dolayısıyla, her hafızasız
sistem nedenseldir. Ama her nedensel sistem
hafızasız değildir. Nedensel sistemlere geleceği
beklemeyen, gelecekle ilgilenmeyen sistemler de
denir. Tanımımızdan şu sonucu çıkartabiliriz:
x1(t) ve x2(t) şeklinde iki tane sinyalimiz olsun.
Bu sinyallerimizin t = t0 anına kadar birbirler-
44
ine eşit olduklarını varsayalım. Bu sinyallerim-
izi nedensel bir sisteme giriş olarak verdiğimizi
varsayalım. Çıkışlar da y1(t) ve y2(t) olsun. Sis-
tem nedensel olduğu için y1(t) = y2(t) (t ≤
t0 için) sonucunu çıkarabiliriz.
y(t) = x(t − 1) nedensel

y(t) = x(t + 1) nedensel değil
y(t) = (t + 1)x(t) nedensel
∑2
y[n] = x[n − m] nedensel değil
m=−2
(45)
Bağımsız değişkenin zaman olduğu gerçek za-

manlı işlemler gerçekleştiren sistemler fiziksel
sınırlamalar nedeniyle nedensel olmak zorundadır.
Bağımsız değişkeni zaman olduğu halde nedensel
olarak işlenmek zorunda olmayan sinyaller de
45
vardır. Bunlar kaydedilmiş sinyallerdir. Bağımsız
değişkenin zaman olmadığı sinyallerde nedensel
olmayan sistemler kullanılarak işleme yapılabilir.
Görüntü işleme sistemleri nedensel olmayan sis-
temlere örnek olarak verilebilir.
MEYE ÇALIŞALIM!
1.6.4 Kararlılık(Stabilite)
Sistemimiz her |x(t)| < M1 (M1 ∈ R) gibi

büyüklüğü sınırlı sinyallere çıkış olarak |y(t)| <
M2 (M2 ∈ R) gibi büyüklüğü sınırlı çıkış sinyal-
leri oluşturuyorsa sistemimiz kararlı(stabil) bir
sistemdir. Bu karalılık, sınırlı giriş-sınırlı çıkış
kararlılığı olarak adlandırılır.
y(t) = [x(t)]2 (46)
46
sistemi kararlı mıdır? Bunu aşağıdaki gibi kon-
trol edeceğiz.
Giriş sinyalimiz x(t)’nin |x(t)| < M1 (M1 ∈ R)
?
koşulunu sağladığını varsayalım. |y(t)| < M2
sorusunu cevaplandırmamız gerekir.
|y(t)| = |[x(t)]|2 < (M1)2 (|x(t)| < M1 olduğu için)

(47)
Sorumuzu cevaplandırmış olduk. x(t)’nin büyüklüğü
M1 ile sınırlı olduğu zaman y(t)’nin büyüklüğü
de (M1)2 ile sınırlıdır. Dolayısıyla, sistemimiz
kararlıdır(stabildir).
Giriş-çıkış bağıntısı
∑
n
y[n] = x[m] (48)
m=−∞
ile verilen sistem kararlı mıdır?

47
MEYE ÇALIŞALIM!
1.6.5 Zamanda Değişmezlik
y(t) = T {x(t)} ile verilen bir sistemimiz ol-

sun. Her x(t) için, sisteme x(t − t0) girişini
verdiğimiz zaman çıkışımız y(t − t0) oluyorsa
bu sistem zamanda değişmez bir sistemdir. Her-
hangi bir sistemin zamanda değişmezliğini kon-
trol etmenin en güvenli yollarından biri şudur:
y1(t) = T {x1(t)} olsun. x2(t) = x1(t − t0)
şeklinde bir x2(t) inputumuz olsun. y2(t) =
T {x2(t)}, sistemin x2(t) inputuna verdiği çıkış
olsun. y2(t) = y1(t − t0) eşitliği sağlanıyorsa
sistemimiz zamanda değişmezdir.
Örnek-4: Aşağıdaki sistemlerin zamanda değişmezlik
özelliği var mıdır?
48
1)y(t) = x(t) 2) y(t) = tx(t)
ÇÖZÜM:
1)y(t) = x(t)
y1(t) = x1(t), y2(t) = x2(t), x2(t) = x1(t−t0) ⇒
y1(t−t0) = x1(t−t0), y2(t) = x2(t) = x1(t−t0)

? ?
y2(t) = y1(t−t0) ⇒ x1(t−t0) = x1(t−t0) Evet
(49)
Dolayısıyla, y(t) = x(t) ile verilen sistem, za-
manda değişmezdir.
2)y(t) = tx(t)
y1(t) = x1(t), y2(t) = x2(t), x2(t) = x1(t−t0) ⇒
y1(t−t0) = (t−t0)x1(t−t0), y2(t) = tx2(t) = tx1(t−t0) ⇒

? ?
y2(t) = y1(t−t0) ⇒ tx1(t−t0) = (t−t0)x1(t−t0) Hayır
(50)
49
Dolayısıyla, sistem zamanda değişmez değildir.
Ayrık zaman sinyaller için de zamanda değişmezlik
tanımı aınıdır. Fiziksel olarak, zamanda değişmezlik
sizce ne demektir?
MEYE ÇALIŞALIM!
1.6.6 Doğrusallık
y(t) = T {x(t)} ile verilen bir sistemimiz ol-

sun. a, genel kompleks bir sabitken her x(t)
için, ax(t) inputu, ay(t) outputunu veriyorsa
bu sistem, ölçeklenebilir bir sistemdir. y1(t) =
T {x1(t)} ve y2(t) = T {x2(t)} iken x1(t)+x2(t)
inputu y1(t) + y2(t) çıkışını veriyorsa bu sistem
toplanabilirlik özelliği taşıyor demektir. Bir sis-
tem, hem ölçeklenebilir hem de toplanabilir ise
50
bu sistem, doğrusal(lineer) bir sistemdir. Ölçeklenebilirliği
ve toplanabilirliği aynı anda da kontrol edebili-
riz. a ve b genel kompleks sabitlerken her x1(t)
ve her x2(t) sinyali için, y1(t) = T {x1(t)} ve
y2(t) = T {x2(t)} iken ax1(t) + bx2(t) inputu
ay1(t)+by2(t) çıkışını veriyorsa bu sistem, doğrusal(lineer)
bir sistemdir.
Eğer bir sistem doğrusalsa bu sistem, x(t) = 0
inputuna kesinlikle sıfır çıkışını verir.
y(t) = T {x(t)} ⇒ ay(t) = T {ax(t)} (51)
a’yı 0 olarak seçersek doğrusal sistemimizin girişi

sıfır olur. Sistemin çıkışı da 0y(t) = 0 olur. Öte
yandan, bir sistemin x(t) = 0 inputuna sıfır
çıkışını vermesi bu sistemin doğrusal olduğunu
göstermez.
Ayrık zaman sinyaller için de doğrusallık tanımı
51
aınıdır.
Örnek-5: Aşağıdaki sistemlerin doğrusallık özelliği
var mıdır?
1)y(t) = 2x(t) 2) y(t) = [x(t)]2
ÇÖZÜM:
1)y(t) = 2x(t)
?
T {ax1(t) + bx2(t)} = aT {x1(t)} + bT {x2(t)}
(52)
eşitliğinin doğru olup olmadığını kontrol edeceğiz.
T {ax1(t)+bx2(t)} = 2[ax1(t)+bx2(t)] = 2ax1(t)+2bx2(t)

(53)
aT {x1(t)} + bT {x2(t)}
= a2x1(t) + b2x2(t) = 2ax1(t) + 2bx2(t) (54)
Yukarıdaki eşitliklerden de görülebileceği gibi

?
52
sorusunun cevabı evettir. Bu yüzden de sis-
temimiz, doğrusaldır.
2) y(t) = [x(t)]2
?
(55)
eşitliğinin doğru olup olmadığını kontrol edeceğiz.
T {ax1(t) + bx2(t)} = [ax1(t) + bx2(t)]2 =
a2[x1(t)]2 + b2[x2(t)]2 + 2abx1(t)x2(t) (56)
aT {x1(t)} + bT {x2(t)} = a[x1(t)]2 + b[x2(t)]2
Yukarıdaki eşitliklerden de görülebileceği gibi

?
sorusunun cevabı hayırdır. Bu yüzden de sis-
temimiz, doğrusal değildir.
Elimizde x1(t), x2(t), x3(t),...,xk (t) sinyalleri ol-
sun. Bu sinyallerin doğrusal birleşimi (linear
53
combination)
a1x1(t)+a2x2(t)+a3x3(t)+. . .+ak xk (t) (57)
şeklinde verilir. ak katsayıları genel kompleks

sabitlerdir. Sistemimiz doğrusal ise sistemimizin
bu girişe vereceği çıkış aşağıdaki gibi olmalıdır:
a1y1(t) + a2y2(t) + a3y3(t) + . . . + ak yk (t) (58)
Doğrusallık başlığı altında inceleyeceğimiz başka

bir sistem çeşidi de artan doğrusal sistemdir.
Artan dğrusal sistem, giriş sinyalindeki değişiklere
doğrusal bir sistem gibi davranan bir sistemdir.
Artan doğrusal sisteme x1(t) girince y1(t) elde
edilsin. x2(t) girince y2(t) elde edilsin. Artan
doğrusal sistem, x2(t) − x1(t)’ye veya x1(t) −
x2(t)’ye doğrusal bir sistem olarak davranır.
Artan doğrusal sistem, Figure 22 şeklinde gösterildiği
54
gibi bir yapıya sahiptir. Figure 22 şeklindeki
y0 (t)
x(t) dogrusal y(t)

sistem
artan dogrusal sistem
Figure 22: Artan doğrusal sistemin blok diyagramı.
blok diyagramda gösterilen y0(t), artan doğrusal

sistemin sıfır giriş cevabıdır.
2 DOĞRUSAL, ZAMANDA DEĞİŞMEYEN

SİSTEMLER
Doğrusal, zamanda değişmeyen sistemler, adları

üstünde, görmüş olduğumuz sistem özelliklerinden
hem doğrusallığı hem de zamanda değişmezliği
55
taşıyan sistemlerdir. Doğrusal zamanda değişmeyen
sistemlerin incelenmesinin önemli bir nedeni, bu
sistemlerin günlük hayattaki pek çok süreci iyi
bir şekilde modelleyebilmesidir.
2.1 Sinyallerin İmpalslar Cinsinden İfade Edilmesi
Doğrusal zamanda değişmez bir sisteme
a1x1(t)+a2x2(t)+a3x3(t)+. . .+ak xk (t) (59)
şeklinde bir sinyal girdiğimiz zaman, sistemin

çıkış sinyali
a1y1(t) + a2y2(t) + a3y3(t) + . . . + ak yk (t) (60)
şeklinde olacaktır. Bunun nedeni, doğrusal za-

manda değişmez sistemin doğrusallık özelliğidir.
Dolayısıyla, elimizdeki herhangi bir sinyali başka
bir takım sinyallerin doğrusal bileşimi cinsinden
56
ifade edebilirsek ve bu takım sinyallerin girdiği
doğrusal zamanda değişmez sistemlerin çıkışlarını
kolayca bulabiliyorsak elimizdeki herhangi bir
sinyalin, girdiği doğrusal zamanda değişmeyen
bir sistemde meydana getireceği çıkışı kolayca
bulabiliriz. Sinyalleri başka sinyaller cinsinden
yazmanın temel amaçlarından bir tanesi budur.
Ayrık zamandaki herhangi bir sinyali ötelenmiş
birim impalslar cinsinden yazabiliriz. Figure 23
şeklinde, ölçeklenmiş ve ötelenmiş bir birim im-
pals sinyalini, aδ[n − n0], görüyoruz. Herhangi
aδ[n − n0 ]
a
n0 n
Figure 23: Ölçeklenmiş ve ötelenmiş bir birim impals sinyali, aδ[n − n0 ].
57
bir ayrık zaman sinyalini, ölçeklenmiş ve ötelenmiş
impalslar cinsinden yazabiliriz. Figure 24 şeklinde,
bu ayrıştırmanın bir örneği görülüyor. Genel
olarak bir ayrık zaman x[n] sinyalini aşağıdaki
gibi yazabiliriz:
x[n] = . . . + x[−3]δ[n + 3] + x[−2]δ[n + 2]+
x[−1]δ[n+1]+x[0]δ[n]+x[1]δ[n−1]+x[2]δ[n−2]+
x[3]δ[n − 3] + . . . ⇒
∑∞
x[n] = x[k]δ[n − k] (61)
k=−∞
Herhangi bir ayrık zaman x[n] sinyalinin bu
şekilde ötelenmiş ve ölçeklenmiş birim impal-
slar cinsinden yazılmasına birim impalsın eleme
özelliği (sifting property) adı verilir.
Sürekli zaman impals da benzer bir özelliğe sahip-
tir. Sürekli zaman bir sinyali de ötelenmiş ve
58
x2 [n] = −δ[n + 2]
x1 [n] = 2δ[n + 3]
2
−2 n
−5 −4 −3 −1 0 1 2 3 4 5
n
−5 −4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4 5 −1
(a) 1. bileşen. (b) 2. bileşen.
x3 [n] = 3δ[n + 1] x4 [n] = 2δ[n]

3
2
n n
−5 −4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4 5 −5 −4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4 5
(c) 3. bileşen. (d) 4. bileşen.
x5 [n] = −3δ[n − 1]
x6 [n] = δ[n − 2]
1 n
−5 −4 −3 −2 −1 0 2 3 4 5
n
−3 −5 −4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4 5
(e) 5. bileşen. (f) 6. bileşen.
x[n]
3
2 2
1
−2 1 n
−5 −4 −3 −1 0 2 3 4 5
−1
−3
(g) Sinyalin kendisi.
Figure 24: x[n] ayrık zaman sinyalinin ölçeklenmiş ve ötelenmiş impalslar

cinsinden yazımı.
59
ölçeklenmiş birim impalslar cinsinden yazabil-
iriz. Sürekli zaman x(t) sinyalini ötelenmiş ve
ölçeklenmiş δ∆(t) sinyalleri cinsinden x∆(t) sinyali
diye yaklaşık olarak ifade ettiğimizi varsayalım.
Bunun bir örneği, Figure 25 şeklinde gösteriliyor.
x∆(t) sinyalini matematiksel olarak aşağıdaki
gibi ifade edebiliriz:
x(t)
x∆ (k∆)
t
k∆
Figure 25: x(t) sinyalinin x∆ (t) sinyali şeklinde yaklaşık ifadesi.
∞
∑
x∆(t) = x(k∆)δ∆(t − k∆)∆ (62)
k=−∞
60
∆ sıfıra gittikçe Figure 25 şeklindeki dikdörtgenler
iyice daralacak ve bu dikdörtgenlerin sayısı arttıkça
artacak ve x∆(t) sinyali de x(t) sinyaline yaklaşacak.
Yani:
x(t) = lim [x∆(t)] ⇒
∆→0
[ ∑ ∞ ]
x(t) = lim x(k∆)δ∆(t − k∆)∆ ⇒
∆→0
k=−∞
∫∞
x(t) = x(τ )δ(t − τ )dτ (63)
−∞
2.2 Ayrık Zaman Sinyallerde Konvolüsyon
Doğrusal zamanda değişmeyen ayrık zamanda

bir sistemimiz olduğunu varsayalım. Bu sisteme
x[n] sinyalini input olarak girdiğimizi varsayalım.
61
Çıkış sinyalimizi bulalım:
{ ∑ ∞ }
y[n] = T {x[n]} = T x[k]δ[n − k] =
k=−∞
∞
∑ ∞
∑
T {x[k]δ[n−k]} = x[k]T {δ[n−k]} ⇒
k=−∞ k=−∞
∞
∑ ( )
y[n] = x[k] T {δ[n]} (64)
k=−∞ n→n−k
T {δ[n]} , h[n] (65)
Denklem (65) ile tanımlanan h[n], doğrusal za-

manda değişmez ayrık zaman sistemimizin δ[n]
sinyaline verdiği çıkıştır. Bu çıkış, doğrusal za-
manda değişmez sistemin birim impals yanıtı
olarak adlandırılır. Bu tanımlardan sonra y[n]
için yaptığımız çıkarımımızı tamamlayalım:
∞
∑
y[n] = x[k]h[n − k] , x[n] ∗ h[n] (66)
k=−∞
62
Denklem (66), ayrık zaman konvolüsyon toplamı
olarak adlandırılır. h[n] birim impals yanıtına
sahip doğrusal zamanda değişmez ayrık zaman
sistemimizin x[n] girişine verdiği çıkışı bulmak
için x[n] ile h[n]’in konvolüsyonunu bulmak gerekir.
Konvolüsyon işleminin değişme özelliği vardır.
Yani:
x1[n] ∗ x2[n] = x2[n] ∗ x1[n] (67)
Bu özelliğin doğruluğunu gösterelim:

∑∞
x1[n]∗x2[n] = x1[k]x2[n−k], n−k , m ⇒
k=−∞
−∞
∑ ∞
∑
x1[n−m]x2[m] = x2[m]x1[n−m] ⇒
m=∞ m=−∞
x1[n] ∗ x2[n] = x2[n] ∗ x1[n] (68)
Örnek-6: x1[n] ve x2[n] sinyalleri Şekil 26 üzerindeki

gibi veriliyor. Bu iki sinyalin konvolüsyonunu
63
bulunuz. Konvolüsyon işlemini iki ayrı yoldan
x1 [n]
3
1
−1 2 n
−5 −4 −3 −2 0 1 3 4 5
−1
−2
x2 [n]
2
−1 n
−5 −4 −3 −2 0 1 2 3 4 5
−1
Figure 26: Örnek-6’daki x1 [n] ve x2 [n] sinyalleri.
gerçekleştireceğiz.
1. Yol:
Bu yol çok sık kullanacağımız bir yol değil ama
konvolüsyon toplamının farklı bir yorumunu sergilediği
için ve bazı özel durumlarda pratik hesaplamayı
64
sağladığı için bu yolu inceleyeceğiz. Özel du-
rumlardan kastedilen ise sinyallerden herhangi
birinin zamandaki uzunluğunun çok kısa olması
ya da sıfırdan farklı eleman sayısının çok az ol-
masıdır. x2[n] sinyalinin sıfırdan farklı eleman-
ları sadece iki tane. Dolayısıyla, özel bir du-
rumla karşı karşıyayız.
∞
∑
x1[n]∗x2[n] = x2[n]∗x1[n] = x2[m]x1[n−m]
m=−∞
(69)
şeklinde verilen konvolüsyon toplamını açıkça
yazarsak
x2[n]∗x1[n] = x2[−1]x1[n−(−1)]+x2[1]x1[n−1] ⇒
x2[n]∗x1[n] = x2[−1]x1[n+1]+x2[1]x1[n−1] ⇒
x2[n] ∗ x1[n] = −x1[n + 1] + 2x1[n − 1] (70)
65
Şekil 27 üzerinde de çözüm grafiksel olarak gösteriliyor.
2. Yol:
1. yoldaki çözümde, bağımsız değişken olarak
n belirlenmiş ve konvolüsyon x1[n] sinyalinin
ölçeklenmiş ve ötelenmiş hallerinin doğrusal bileşimi
olarakl yazılmıştı. 2. yolda ise bağımsız değişkenimizi
konvolüsyon toplamının indis değişkeni olarak
alacağız. Sinyallerden birinin y eksenine göre
simetriğini bulacağız. Her n değerine karşılık
y eksenine göre simetrğini n kadar öteleyeceğiz.
Elde ettiğimiz sinyali diğer sinyalle çarpacağız.
Elde ettiğimiz yeni sinyalin elemanlarını toplay-
acağız. Toplamın sonucu, konvolüsyonun n değerindeki
sonucu olacak.
∞
∑
x1[n] ∗ x2[n] = x1[m]x2[n − m] (71)
m=−∞
66
−x1 [n + 1]
2
1
−1 0 n
−5 −4 −3 −2 1 2 3 4 5
−1
−3
2x1 [n − 1]
6
0 3 n
−5 −4 −3 −2 −1 1 2 4 5
−2
−4
8
x1 [n] ∗ x2 [n]
2
1
0 3 n
−5 −4 −3 −2 −1 1 2 4 5
−3 −3
−4
Figure 27: 1. yol ile çözüm.
67
Bağımsız değişkenimiz m. x2[m]’den x2[−m]
sinyalini elde edeceğiz. Her n0 değeri için x2[−m]’den
x2[n0 − m] sinyalini elde edeceğiz. x1[m] sinyali
ile x2[n0 − m] sinyalini birbiriyle çarpacağız.
Bulduğumuz sinyalin elemanlarını toplayacağız.
Toplam, x1[n] ∗ x2[n] konvolüsyonunun n =
n0’daki değeri olacak.
Figure 28 şeklinde x2[−m] sinyali görülüyor. n ≤
x2 [−m]
2
1 −m
−5 −4 −3 −2 −1 0 2 3 4 5
−1
Figure 28: x2 [−m] sinyali.
−3 için x2[n − m] sinyali ile x1[m] sinyalinin

çarpımı sıfır sonucunu verir. Dolayısıyla:
x1[n] ∗ x2[n] = 0 n ≤ −3 (72)

68
Ayrıca, n ≥ 4 için de x2[n − m] sinyali ile
x1[m] sinyalinin çarpımı sıfır sonucunu verir.
Dolayısıyla:
x1[n] ∗ x2[n] = 0 n ≥ 4 (73)
Diğer değerlerde ise konvolüsyon işleminin sonucu

aşağıdaki gibidir:




 (−1)(−1) = 1 n = −2





 (0)(−1) + (−1)(3) = −3 n = −1






(2)(−1) + (0)(3) + (−1)(1) = −3 n=0
x1[n]∗x2[n] =



 (2)(3) + (0)(1) + (−1)(−2) = 8 n=1








(2)(1) + (0)(−2) = 2 n=2




(2)(−2) = −4 n=3
(74)
2. yol ile bulduğumuz sonuçlar ile 1. yoldan
bulduğumuz sonuçlar birbirleriyle uyumludur.
69
Örnek-7: x1[n] = u[n] − u[n − 4] ve x2[n] =
u[n+3]−u[n] sinyallerinin konvolüsyonunu bu-
lunuz.
ÇÖZÜM:
Öncelikle sinyallerimizi çizelim. Konvolüsyona
başlamadan önce sinyallerin şekli hakkında fikir
sahibi olmak, konvolüsyon sonucunda elde edile-
cek sinyalin sıfırdan farklı kısımlarının sınırlarını
belirlemek açısından önemlidir. Figure 29 şeklinde
sinyallerimiz gösteriliyor. x2[−m] sinyalini bu-
lalım. Figure 30 şeklinde x2[−m] sinyali gösteriliyor.
x2[−m] sinyalinin grafiği ile x1[m] sinyalinin grafik-
lerini incelersek x1[n]∗x2[n] sinyalinin sınırlarını
belirleyebiliriz.
x1[n] ∗ x2[n] = 0 (n ≤ −4) (75)
70
x1 [n]
1 1 1 1
n
−3 −2 −1 0 1 2 3 4 5 6
x2 [n]
1 1 1
n
−6 −5 −4 −3 −2 −1 0 1 2 3
Figure 29: Ornek-7’deki sinyaller.
x2 [−m]
1 1 1
m
−2 −1 0 1 2 3 4 5 6 7
Figure 30: x2 [−m] sinyali.
ve
x1[n] ∗ x2[n] = 0 (n ≥ 3) (76)
71
Konvolüsyonun sınırlarını belirledikten sonra, işlemimize
başlayalım. −3 ≤ n ≤ −2 iken x2[n − m]’in
sıfır olmayan bir kısmı ile x1[m]’in sıfır olmayan
bir kısmı kesişiyor. Bu durumda:
∑
3+n ∑
3+n
x1[n]∗x2[n] = x1[m]x2[n−m] = (1)(1) ⇒
m=0 m=0
x1[n] ∗ x2[n] = 4 + n (−3 ≤ n ≤ −2) (77)
−1 ≤ n ≤ 0 iken x2[n − m]’in sıfır olmayan

kısmının tamamı x1[m]’in sıfır olmayan bir kısmı
ile kesişiyor. Bu durumda:
∑
3+m ∑
3+m
x1[n]∗x2[n] = x1[m]x2[n−m] = (1)(1) = 3 ⇒
m=1+m m=1+m
x1[n] ∗ x2[n] = 3 (−1 ≤ n ≤ 0) (78)
1 ≤ n ≤ 2 iken x2[n − m]’in sıfır olmayan

bir kısmı ile x1[m]’in sıfır olmayan bir kısmı
72
kesişiyor. Bu durumda:
∑
3 ∑
3
x1[n]∗x2[n] = x1[m]x2[n−m] = (1)(1) ⇒
m=1+m m=1+n
x1[n] ∗ x2[n] = 3 − n (1 ≤ n ≤ 2) (79)
Sonuç olarak:




 0 n ≤ −4





 4 + n −3 ≤ n ≤ −2



x1[n] ∗ x2[n] = 3 −1 ≤ n ≤ 0 (80)







 3−n 1≤n≤2




0 n≥3
Konvolüsyon sinyali, Figure 31 şeklinde gösteriliyor.
Örnek-8: x1[n] ve x2[n] sinyalleri aşağıdaki gibi
73
x1 [n] ∗ x2 [n]
3 3
2 2
1 1
n
−5 −4 −3 −2 −1 0 1 2 3 4
Figure 31: Örnek-7 konvolüsyon sonucu.
veriliyor.




1 0 ≤ n ≤ 10





n 11 ≤ n ≤ 25
x1[n] = (81)



−n + 1 26 ≤ n ≤ 40





0 diğer durumlarda
74




 −1 −5 ≤ n ≤ 5





n
2 6 ≤ n ≤ 20
x2[n] = (82)



 −2n 21 ≤ n ≤ 35





y[n] , x1[n] ∗ x2[n] şeklinde bir tanım yapılmış

olsun. Aşağıdakileri bulunuz.
1) y[n] sinyalinin sıfırdan farklı olan kısmı hangi
n aralığındadır?
2) y[15]=?
3) y[25]=?
ÇÖZÜM:
∞
∑
x1[n] ∗ x2[n] = x1[k]x2[n − k] (83)
k=−∞
Bu soru için sinyallerin grafiğini çizmeye kalkışmak

pek pratik olmayacak. Bu çizimi detaylı yap-
75
maya da gerek yok zaten. Sinyallerin kural-
larının değiştiği aralıklara dikkat etmek yeterli
olacaktır.
x1[k] → [0, 10] ∪ [11, 25] ∪ [26, 40] (84)
x2[k] → [−5, 5] ∪ [6, 20] ∪ [21, 35] ⇒
x2[−k] → [−35, −21] ∪ [−20, −6] ∪ [−5, 5]

(85)
Sinyallerimizin kurallarının farklı olduğu aralıkları
bir daha özetleyelim:
x1[k] → [0, 10] ∪ [11, 25] ∪ [26, 40]

x2[−k] → [−35, −21] ∪ [−20, −6] ∪ [−5, 5]
(86)
1) x1[n]∗x2[n] sinyali n ≤ −6 için sıfır olacaktır.

n ≥ 76 için de konvolüsyon sinyalimiz hep sıfır
76
olacaktır. Yani:
y[n] = 0 n ≤ −6 ve n ≥ 76 için (87)
2) y[15] =?
∞
∑ ∞
∑
y[n] = x1[k]x2[n−k] ⇒ y[15] = x1[k]x2[15−k]
k=−∞ k=−∞
(88)
x1[k] ve x2[n−k] sinyallerinin değişim aralıklarını
belirleyelim:
x1[k] → [0, 10] ∪ [11, 25] ∪ [26, 40]

| {z } | {z } | {z }
1 k −k+1
x2[k] → [−5, 5] ∪ [6, 20] ∪ [21, 35]
| {z } | {z } | {z }
−1 k −2k
2
x2[−k] → [−35, −21] ∪ [−20, −6] ∪ [−5, 5]
| {z } | {z } | {z }
2k − k2 −1
x2[15 − k] → [−20, −6] ∪ [−5, 9] ∪ [10, 20]

| {z } | {z } | {z }
−2(15−k) 15−k −1
2
(89)
77
∞
∑
y[15] = x1[k]x2[15 − k] ⇒
k=−∞
∑
9 ( ) ∑
20
(15 − k)
y[15] = 1 +(1)(−1)+ (k)(−1) ⇒
2
k=0 k=11
15 1 (9)(10) (10)(11)
y[15] = 10 − −1− −(10)(10) ⇒
2 2 2 2
45
y[15] = 75− −1−55−100 ⇒ y[15] = −103.5
2
(90)
3) y[25]=?
∞
∑
y[n] = x1[k]x2[n − k] ⇒
k=−∞
∞
∑
y[25] = x1[k]x2[25 − k] (91)
k=−∞
78
x1[k] ve x2[n−k] sinyallerinin değişim aralıklarını
belirleyelim:
x1[k] → [0, 10] ∪ [11, 25] ∪ [26, 40]

| {z } | {z } | {z }
1 k −k+1
x2[k] → [−5, 5] ∪ [6, 20] ∪ [21, 35]
| {z } | {z } | {z }
−1 k −2k
2
x2[−k] → [−35, −21] ∪ [−20, −6] ∪ [−5, 5]
| {z } | {z } | {z }
2k − k2 −1
x2[25 − k] → [−10, 4] ∪ [5, 19] ∪ [20, 30]

| {z } | {z } | {z }
−2(25−k) 25−k −1
2
(92)
∞
∑
y[25] = x1[k]x2[25 − k] ⇒
k=−∞
∑
4 ∑
10
(25 − k) ∑ (25 − k)
19
y[25] = 1(−2)(25−k)+ (1) + k
2 2
k=0 k=5 k=11
∑25 ∑
30
+ k(−1) + (−k + 1)(−1)
k=20 k=26
79
Ayrık zamanda konvolüsyon ile ilgili aşağıdaki
bağıntıları da hatırlayalım:
δ[n] ∗ x[n] = x[n]
δ[n − n0] ∗ x[n] = x[n − n0]
y[n] = x1[n] ∗ x2[n] ⇒
x1[n − n1] ∗ x2[n − n2] = y[n − n1 − n2] (93)
Bu bağıntıları, yapacağımız işlemlerde bize ko-

laylık sağlaması amacıyla kullanabiliriz.
2.3 Sürekli Zaman Sinyallerde Konvolüsyon
Sürekli zamanda, doğrusal ve zamanda değişmeyen

bir sistemimiz olsun. Bu sisteme x(t) sinyalini
input olarak girdiğimizi varsayalım. y(t) çıkış
80
sinyalimizi nasıl buluruz?
{ ∫∞ }
y(t) = T {x(t)} = T x(τ )δ(t − τ )dτ =
−∞
∫∞ ∫∞
T {x(τ )δ(t−τ )}dτ = x(τ )T {δ(t−τ )}dτ ⇒
−∞ −∞
∫∞
y(t) = x(τ ) T {δ(t)} dτ (94)
(t→t−τ )
−∞
Sürekli zaman, doğrusal zamanda değişmez sis-
temimize δ(t) sinyalimizi girdiğimizde, sistemin
çıkışı, DZD(LTI) sistemin birim impals yanıtı
olarak adlandırılır ve h(t) ile gösterilir.
h(t) , T {δ(t)} (95)
Dolayısıyla:
∫∞
y(t) = x(τ ) T {δ(t)} dτ ⇒ (96)
(t→t−τ )
−∞
81
∫∞
y(t) = x(τ )h(t − τ )dτ = x(t) ∗ h(t) (97)
−∞
(97) denklemindeki işlem, x(t) sinyali ile h(t)
sinyalinin konvolüsyonudur.
Ayrık zaman konvolüsyonunda olduğu gibi, sürekli
zaman konvolüsyonunda da değişme özelliği vardır.
Yani:
x1(t) ∗ x2(t) = x2(t) ∗ x1(t) (98)
Bu özelliğin geçerliliğini ispatlamaya çalışalım:

∫∞
x1(t) ∗ x2(t) = x1(τ )x2(t − τ )dτ =
−∞
r , t − τ ⇒ dr = −dτ ⇒ (99)
∫∞ ∫−∞
x1(τ )x2(t−τ )dτ = x1(t−r)x2(r)(−dr) ⇒
−∞ ∞
82
∫∞ ∫∞
x1(τ )x2(t − τ )dτ = x1(t − r)x2(r)dr ⇒
−∞ −∞
∫∞
x1(t)∗x2(t) = x1(t−r)x2(r)dr = x2(t)∗x1(t)
−∞
(100)
Örnek-9: Aşağıda verilen x1(t) ve x2(t) sinyal-
lerinin konvolüsyonunu yapınız.
x1(t) = e−tu(t)
x2(t) = e−2tu(t) (101)
ÇÖZÜM:
Aşağıdaki integrallerden bir tanesini hesapla-
mamız gerekiyor:
∫∞ ∫∞
x1(τ )x2(t − τ )dτ = x2(τ )x1(t − τ )dτ
−∞ −∞
(102)
83
Birinci integrali hesaplayalım. Bağımsız değişken
olarak τ ’yu alıyoruz. x2(τ ) sinyalinin y eksenine
göre simetriğini alıp x2(−τ ) sinyalini buluyoruz.
Daha sonra, t’nin her değerine karşılık x2(−τ )
sinyalini ya t birim sağa ya da |t| birim sola
kaydırıyoruz. x1(τ ) sinyali ile x2(t−τ ) sinyalini
birbiriyle çarpıp çıkan sinyalin altındaki alanı
buluyoruz. Bulduğumuz alan değeri, x1(t) ∗
x2(t) konvolüsyon sinyalinin t anındaki değeri
oluyor. Anlaşılacağı üzere, ayrık zaman kon-
volüsyonu nasıl yapıyorsak sürekli zaman kon-
volüsyonu da aynı mantıkla yapıyoruz.
Detaylı grafik çizmeden, sinyal aralıklarımızı be-
84
lirleyebiliriz:
x1(τ ) → [0, ∞)
| {z }
e−τ
x2(τ ) → [0, ∞)
| {z }
e−2τ
x2(−τ ) → (−∞, 0] (103)
| {z }
e2τ
Yukarıdaki aralıklara baktığımız zaman, t < 0
olduğu zaman x1(τ )x2(t − τ ) çarpımı tamamen
sıfır olur. t > 0 durumunu inceleyelim.
x1(τ ) → [0, ∞)
| {z }
e−τ
x2(τ ) → [0, ∞)
| {z }
e−2τ
x2(−τ ) → (−∞, 0]
| {z }
e2τ
x2(t − τ ) → (−∞, t] (104)
| {z }
e−2(t−τ )
t > 0 olduğu için x1(τ )x2(t − τ ) çarpımı, [0, t]

aralığında sıfırdan farklıdır ve e−τ e−2(t−τ ) ile
85
verilir. Dolayısıyla, t > 0 için
∫∞ ∫t ∫t
x1(τ )x2(t−τ )dτ = e−τ e−2(t−τ )dτ = e−2t eτ dτ
−∞ 0 0
t
= e−2teτ = e−2t(et − 1)
0
Sonuçları toparlayalım:


0 t<0
x1(t) ∗ x2(t) = (105)

e−2t(et − 1) t > 0
Biraz daha derli toplu yazarsak:
x1(t) ∗ x2(t) = e−2t(et − 1)u(t) (106)
Örnek-10: Aşağıda x1(t) ve x2(t) sinyalleri ver-

iliyor. y(t) , x1(t) ∗ x2(t) şeklinde konvolüsyon
sinyalimiz y(t) olarak tanımlanıyor.
1) y(t)’nin kesinlikle sıfır olduğu aralıkları be-
lirleyiniz.
86
2) y(3) =?
3) y(7) =?




 t t ∈ (−7, −2)





−t t ∈ (−2, 3)
x1(t) = (107)



 1 t ∈ (3, 5)









 2 t ∈ (0, 2)





t 2 t ∈ (2, 4)
x2(t) = (108)



 −t t ∈ (4, 7)





ÇÖZÜM:
Sinyallerden bir tanesini seçip onu ters çevirip
konvolüsyona başlayacağız. x2(t) sinyalini ters
çevireceğiz. Sinyallerin tanımlandığı aralıkları
87
yazalım:
x1(τ ) → (−7, −2) ∪ (−2, 3) ∪ (3, 5)

| {z } | {z } | {z }
τ −τ 1
x2(τ ) → (0, 2) ∪ (2, 4) ∪ (4, 7)
| {z } | {z } | {z }
2 τ2 −τ
x2(−τ ) → (−7, −4) ∪ (−4, −2) ∪ (−2, 0)
| {z } | {z } | {z }
τ τ2 2
(109)
1) Yukarıdaki aralıklar göz önüne alınırsa t <

−7 ve t > 12 için y(t)’nin kesinlikle sıfır olduğu
belirlenebilir.
88
2) y(3) =?
x1(τ ) → (−7, −2) ∪ (−2, 3) ∪ (3, 5)

| {z } | {z } | {z }
τ −τ 1
x2(τ ) → (0, 2) ∪ (2, 4) ∪ (4, 7)
| {z } | {z } | {z }
2 τ2 −τ
x2(−τ ) → (−7, −4) ∪ (−4, −2) ∪ (−2, 0)
| {z } | {z } | {z }
τ τ2 2
x2(3 − τ ) → (−4, −1) ∪ (−1, 1) ∪ (1, 3)
| {z } | {z } | {z }
τ −3 (3−τ )2 2
(110)
∫∞ ∫−2
y(3) = x1(τ )x2(3 − τ ) = τ (τ − 3)dτ +
−∞ −4
∫−1 ∫1 ∫3
(−τ )(τ −3)dτ + (−τ )(3−τ )2dτ + (−τ )2dτ
−2 −1 1
(111)
89
3) y(7) =?
x1(τ ) → (−7, −2) ∪ (−2, 3) ∪ (3, 5)

| {z } | {z } | {z }
τ −τ 1
x2(τ ) → (0, 2) ∪ (2, 4) ∪ (4, 7)
| {z } | {z } | {z }
2 τ2 −τ
x2(−τ ) → (−7, −4) ∪ (−4, −2) ∪ (−2, 0)
| {z } | {z } | {z }
τ τ2 2
x2(7 − τ ) → (0, 3) ∪ (3, 5) ∪ (5, 7)
| {z } | {z } | {z }
τ −7 (7−τ )2 2
(112)
∫∞
y(7) = x1(τ )x2(7 − τ ) ⇒
−∞
∫3 ∫5
y(7) = (−τ )(τ − 7)dτ + (1)(7 − τ )2dτ
0 3
(113)
90
Örnek-11: Aşağıda verilen x1(t) ve x2(t) sinyal-
lerinin birbirleriyle konvolüsyonunu bulunuz.




 1 0<t≤3



 ( )

 −1 t+2 3≤t≤6
3
x1(t) =



 −t 6 ≤ t ≤ 10





 (114)

t 0≤t<1
x2(t) = (115)

ÇÖZÜM:
x1(τ ) → (0, 3] ∪ [3, 6] ∪ [6, 10]

|{z} ( |{z}) | {z }
1 −τ
− 13 τ +2
x2(τ ) → [0, 1)
|{z}
τ
x2(−τ ) → (−1, 0] (116)
| {z }
−τ
91
Bu aralıklardan, konvolüsyonun sıfır olduğu aralıkları
belirleyebiliriz:
t ≤ 0 veya t ≥ 11 ise x1(t) ∗ x2(t) = 0 (117)
Bu konvolüsyon işlemimizde de değişik t aralıklarındaki

değişik kesişme şekillerine göre genel formüller
çıkaracağız. 0 < t < 1 ise, x2(t − τ ) sinyali
−∞’dan +∞’a doğru kayarken, x1(τ ) sinyalinin
bir kısmı ile x2(t − τ ) sinyalinin bir kısmı bir-
birleriyle kesişirler. Bu durumda:
∫∞ ∫t
x1(t)∗x2(t) = x1(τ )x2(t−τ )dτ = (1)(t−τ )dτ =
−∞ 0
( )t
1 1
tτ − τ 2 = t2 − t2 ⇒
2 0 2
1
x1(t) ∗ x2(t) = t2, (0 < t < 1) ise (118)
2
1 ≤ t ≤ 3 ise x1(τ ) sinyalinin bir kısmı ile
x2(t − τ ) sinyalinin tamamı kesişirler. Bu du-
92
rumda:
∫∞ ∫t
x1(t)∗x2(t) = x1(τ )x2(t−τ )dτ = (1)(t−τ )dτ =
−∞ t−1
( )t
1 2 2 1 2 1
tτ − τ = t − t −t(t−1)+ (t−1)2 =
2 t−1 2 2
1 2 1 1
t − t2 + t + t2 − t − ⇒
2 2 2
1
x1(t) ∗ x2(t) = − , (1 ≤ t ≤ 3) ise (119)
2
3 < t < 4 aralığında x2(t − τ ) sinyalinin bir
kısmı x1(τ )’nun 0 < τ ≤ 3 bölümünün bir
kısmı ile ve x2(t − τ ) sinyalinin geri kalan kısmı
da x1(τ )’nun 3 ≤ τ ≤ 6 bölümünün bir kısmı
ile kesişir. Bu durumda:
∫∞ ∫3
x1(t)∗x2(t) = x1(τ )x2(t−τ )dτ = (1)(t−τ )dτ +
−∞ t−1
∫ t [( ) ]
1
− τ + 2 (t − τ )dτ (120)
3
3
93
4 ≤ t ≤ 6 aralığında x2(t−τ ) sinyalinin tamamı
x1(τ )’nun 3 ≤ τ ≤ 6 bölümünün bir kısmı ile
kesişir. Bu durumda:
∫∞
x1(t) ∗ x2(t) = x1(τ )x2(t − τ )dτ =
−∞
∫ t [( ) ]
1
− τ + 2 (t − τ )dτ (121)
3
t−1
kısmı x1(τ )’nun 3 ≤ τ ≤ 6 bölümünün bir
kısmı ile ve x2(t − τ ) sinyalinin geri kalan kısmı
da x1(τ )’nun 6 ≤ τ ≤ 10 bölümünün bir kısmı
ile kesişir. Bu durumda:
∫∞
x1(t) ∗ x2(t) = x1(τ )x2(t − τ )dτ =
−∞
94
∫6 [( ) ] ∫t
1
− τ + 2 (t − τ )dτ + (−τ )(t − τ )dτ
3
t−1 6
(122)
7 ≤ t ≤ 10 aralığında x2(t − τ ) sinyalinin
tamamı x1(τ )’nun 6 ≤ τ ≤ 10 bölümünün bir
kısmı ile kesişir. Bu durumda:
∫∞ ∫t
x1(t)∗x2(t) = x1(τ )x2(t−τ )dτ = (−τ )(t−τ )dτ
−∞ t−1
(123)
kısmı x1(τ )’nun 6 ≤ τ ≤ 10 bölümünün bir
kısmı ile kesişir. Bu durumda:
∫∞ ∫10
x1(t)∗x2(t) = x1(τ )x2(t−τ )dτ = (−τ )(t−τ )dτ
−∞ t−1
(124)
95
Sürekli zamanda konvolüsyon ile ilgili aşağıdaki
bağıntıları da hatırlayalım:
δ(t) ∗ x(t) = x(t)
δ(t − t0) ∗ x(t) = x(t − t0)
y(t) = x1(t) ∗ x2(t) ⇒
x1(t − t1) ∗ x2(t − t2) = y(t − t1 − t2) (125)
Bu bağıntıları, yapacağımız işlemlerde bize ko-

laylık sağlaması amacıyla kullanabiliriz.
2.4 Doğrusal Zamanda Değişmeyen Sistemlerin Özellikleri
Herhangi bir doğrusal zamanda değişmeyen sis-

teme, birim impals yanıtını input olarak girdiğimizde
elde ettiğimiz çıkış, doğrusal zamanda değişmez
sistemimizin birim impals yanıtıdır ve h(t)(h[n])
ile temsil edilir. h(t)(h[n]) sinyali DZD(LTI)
96
sistemi tamamen karakterize eder. İki DZD(LTI)
sistem birbirinin aynı ise bunların birim impals
yanıtları birbirinin aynı olmak zorundadır. İki
DZD(LTI) sistemin birim impals yanıtları bir-
birinin aynı ise bu sistemler birbirlerinin aynı
olmak zorundadır.
2.4.1 Hafızalı ve Hafızasız DZD(LTI) Sistemler
Ayrık zaman DZD(LTI) bir sistemin hafızasız

olması için bu sistemin birim impals yanıtının
ölçeklenmiş bir birim impals sinyali olması gerekir.
Yani, h[n] = M δ[n]
∞
∑ ∞
∑
y[n] = h[k]x[n−k] = x[k]h[n−k] ⇒
k=−∞ k=−∞
∞
∑ ∞
∑
y[n0] = M δ[k]x[n0−k] = x[k]M δ[n0−k]
k=−∞ k=−∞
(126)
97
Yukarıdaki eşitliklerden görülebileceği gibi, birim
impals yanıtı, birim impals karakterinde olduğu
için, y[n0] çıkışının hesaplanması için x[n] in-
putu sadece n = n0’da örneklenir. Bu yüzden
de DZD(LTI) sistemimiz hafızasızdır.
Benzer bir durum, sürekli zaman sistemlerde de
geçerlidir. Sürekli zaman DZD(LTI) sistemimizin
hafızasız olması için birim impals yanıtının ölçeklenmiş
bir birim impals sinyali olması gereklidir. Yani,
h(t) = M δ(t).
2.4.2 DZD(LTI) Sistemlerin Tersinirliği
Elimizde bir DZD(LTI) sistem var. Bu sistemin

birim impals yanıtının h(t) olduğunu varsayalım.
Bu DZD(LTI) sistemin tersinin var olduğunu
varsayalım ve bu ters sistemin birim impals yanıtı
98
da hi(t) olsun. Figure 32 şeklinde görülen du-
rum, tersinirliğin tanımı gereğidir.
x(t) h(t) y(t) hi (t) x(t)

(sistem) (sistemin tersi)
Figure 32: Tersinir bir DZD(LTI) sistem ve bu sistemin tersi.
y(t) = x(t) ∗ h(t)

x(t) = y(t) ∗ hi(t) ⇒
y(t) = [y(t)∗hi(t)]∗h(t) = y(t)∗[hi(t)∗h(t)] ⇒
y(t) = y(t) ∗ [hi(t) ∗ h(t)] (127)
Yukarıdaki denkleme bakarsak, y(t) sinyalini öyle

bir sinyalle konvolv etmişiz ki yine y(t) sinyalini
elde etmişiz. ”Öyle bir sinyal” diye nitelediğimiz
sinyal ne olmalıdır? Tabii ki, δ(t) sinyali ol-
malıdır. Dolayısıyla:
δ(t) = hi(t) ∗ h(t) = h(t) ∗ hi(t) (128)

99
Yukarıdaki denklem, tersinir bir DZD(LTI) sis-
temin birim impals yanıtı h(t) ile bu sistemin
tersinin birim impals yanıtı hi(t)’nin sağlamaları
gereken denklemdir.
2.4.3 DZD(LTI) Sistemlerin Nedenselliği
Elimizde bir DZD(LTI) sistem olsun. Bu sis-

temin nedensel olması, birim impals yanıtının
hangi özelliğe sahip olmasını gerektirir?
∞
∑
y[n] = x[n]∗h[n] = h[n]∗x[n] = h[k]x[n−k] ⇒
k=−∞
y[n0] = . . . + h[−3]x[n0 + 3] + h[−2]x[n0 + 2]+
h[−1]x[n0 + 1]+h[0]x[n0]+h[1]x[n0−1]+h[2]x[n0−2]+
h[3]x[n0 − 3] + . . . (129)
Sistemimiz nedensel ise y[n0]’ın değeri, x[n]’in

n = n0 anı veya n < n0 anlarındaki değerlerine
100
bağlı olmalıdır. Bunun gerçekleşmesi için de,
konvolüsyon toplamının yukarıdaki açılımında
kırmızı renkteki kısmın sıfır olması gerekir. Çünkü
kırmızı kısım, x[n]’in gelecekteki değerlerinin
y[n0]’a yaptığı katkıdır. Kırmızı kısım, her x[n]
için nasıl sıfır olabilir? h[n] = 0 (n < 0) koşulu
sağlanırsa kırmızı kısım, her x[n] için sıfır olur.
Dolayısıyla, elimizdeki DZD(LTI) sistem nedensel
ise bu sistemin birim impals yanıtı h[n], h[n] =
0 (n < 0) koşulunu sağlamalıdır.
2.4.4 DZD(LTI) Sistemlerin Kararlılığı
Elimizde DZD(LTI) bir sistem olsun. Bu sis-

temin, kararlı(stabil) olması, birim impals yanıtı
h(t)’nin nasıl bir özelliğe sahip olmasını gerek-
tirir? Kararlılık, her |x(t)| < M1 (M1 ∈ R+)
101
inputu için output y(t)’nin de |y(t)| < M2 (M2 ∈
R+) koşulunu sağlamasını gerektirir.
∫∞ ∫∞
|y(t)| = h(τ )x(t−τ )dτ ≤ |h(τ )x(t−τ )|dτ ⇒
−∞ −∞
∫∞ ∫∞
|y(t)| ≤ |h(τ )||x(t−τ )|dτ < |h(τ )|M1dτ ⇒
−∞ −∞
∫∞
|y(t)| < M1 |h(τ )|dτ (130)
−∞
Yukarıdaki denklemi incelersek, |y(t)|’nin sonlu
∫∞
bir reel sayıdan küçük olması için −∞ |h(τ )|dτ
integralinin sonlu bir reel sayıdan küçük olması
gerekir. Bu koşul, mutlak integrallenebilme koşuludur.
∫∞
|h(t)|dt < M (M ∈ R+) (131)
−∞
Yani, DZD(LTI) sistemimiz kararlı bir sistem
ise birim impals yanıtı h(t)’nin mutlak integral-
102
lenebilir olması gerekir. Bunun tersi de doğrudur.
h(t), mutlak integrallenebilir bir sinyal ise DZD(LTI)
sistemimiz, kararlıdır.
Ayrık zamanda ise, bir sistemin kararlı olması, o
sistemin birim impals yanıtının mutlak toplan-
abilir olması demektir.
2.4.5 Bir DZD(LTI) Sistemin Birim Basamak Sinyali Cevabı
Herhangi bir sistemin birim basamak sinyali yanıtı,

o sinyalin u(t) giriş sinyaline verdiği çıkış sinya-
lidir. s(t) ile gösterilir.
∫∞ ∫∞
s(t) = u(τ )h(t−τ )dτ = h(τ )u(t−τ )dτ
−∞ −∞
 (132)

1 t > τ
u(t − τ ) = ⇒

0 t < τ
103
∫∞ ∫t
s(t) = h(τ )u(t − τ )dτ = h(τ )dτ ⇒
−∞ −∞
∫t
s(t) = h(τ )dτ (133)
−∞
Yukarıdaki denklemden aşağıdaki bağıntıyı da
çıkarabiliriz:
ds(t)
h(t) = (134)
dt
Bu denklemin ayrık zaman karşılığı ise
∑
n
s[n] = h[k] (135)
k=−∞
şeklinde verilir. Bu ilişkiden de aşağıdaki bağıntıyı

çıkarabiliriz:
s[n] = h[n] − h[n − 1] (136)
104
3 Diferansiyel Denklemlerce ve Fark Denklem-
lerince Temsil Edilen Sistemler
3.1 Doğrusal ve Sabit Katsayılı Diferansiyel Denklem-

ler
Doğrusal sabit katsayılı bir diferansiyel denklemin

en genel hali aşağıdaki gibidir:
dN y(t) dN −1y(t) d2y(t)
aN N
+ aN −1 N −1
+ . . . + a2 2
+
dt dt dt
dy(t) dM x(t) dM −1x(t)
a1 +a0y(t) = bM M
+bM −1 M −1
+. . . +
dt dt dt
2
d x(t) dx(t)
b2 + b1 + b0x(t) (137)
dt2 dt
ak (k = 0, 1, 2, . . . , N ) katsayıları ve bk (k =
0, 1, 2, . . . , M ), genel kompleks sabitlerdir. Bu
diferansiyel denklemin, yp ile gösterilen bir özel
çözümü ve yh ile gösterilen bir homojen çözümü
vardır. yh çözümünde değerleri belli olmayan
katsayılar vardır. Bu katsayılar, yardımcı koşullar
105
(auxiliary conditions) adı verilen koşullar vasıtasıyla
belirlenir. Basit bir örnekle özel çözüm, ho-
mojen çözüm ve yardımcı koşullar kavramlarını
daha iyi anlamaya çalışalım.
Örnek-12: Aşağıda doğrusal sabit katsayılı bir
diferansiyel denklem veriliyor.
dy(t)
+ y(t) = x(t) (138)
dt
Bu diferansiyel denklem için verilen yardımcı
koşul:
y(3) = M (M : bilinen bir kompleks sabit)

(139)
şeklinde olsun.
Bu denklemi, x(t) = cos(t) için y(t)’yi bularak
çözünüz.
Çözüm:
106
Diferansiyel denklemlerin çözümleri dersimizin
müfredatı dışında olduğu için özel çözümün uy-
gun bir yöntemle bulunduğunu varsayacağız ve
bu özel çözümü yp ile göstereceğiz. Özel çözüm,
dyp(t)
+ yp(t) = x(t) (140)
dt
şeklinde diferansiyel denklemi sağlar.
Homojen çözüm yh(t), diferansiyel denklemin
sağ tarafı sıfırlanınca bulacağımız çözümdür. Yani,
dyh(t)
+ yh(t) = 0 (141)
dt
Türeviyle kendisinin doğrusal bileşimi sıfır olan
fonksiyon nedir? Tabii ki exponansiyel fonksiyon-
dur. yh(t)’nin Aept şeklinde olduğunu varsayıp
sağ tarafı sıfırlanmış diferansiyel denklemimizde
yerine koyalım:
d
(Aept) + Aept = 0 ⇒ Apept + Aept = 0 ⇒
dt
107
(p+1)Aept = 0 ⇒ p+1 = 0 ⇒ p = −1 (142)
Dolayısıyla, yh(t) = Ae−t. Fakat, A kompleks

sabitinin ne olduğunu bilmiyoruz. Peki nasıl
bulacağız? Yardımcı koşulu kullanarak A kom-
pleks sabitini bulacağız.
Genel çözümümüz:
y(t) = yh(t) + yp(t) ⇒ y(t) = Ae−t + yp(t)

(143)
Yardımcı koşul:
y(3) = M ⇒ Ae−2+yp(3) = M ⇒ A = e2[M −yp(3)]

(144)
Bilinmeyen A sabitini belirlemiş olduk. Çözümümüzü
yazalım:
y(t) = e2[M − yp(3)]e−t + yp(t) (145)
108
Bulduğumuz çözümü biraz daha inceleyelim:
y(t) = e2[M − yp(3)]e−t + yp(t) =
e2M e−t − e2yp(3)e−t + yp(t) ⇒
y(t) = e2M e−t − e2yp(3)e−t + yp(t) (146)

Özel çözümümüz yp(t) tamamen x(t)’ye bağlıdır.
Dolayısıyla, çözümümüzün hangi kısmının tama-
men x(t)’ye bağlı olduğunu belirleyebiliriz.
109

Sin y Alders Not Lari

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Sin y Alders Not Lari

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sin y Alders Not Lari

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1 SİNYALLER VE SİSTEMLER

Sinyal nedir? Sinyal kelimesi ile neyi anlatmaya

ayrık bir değişkendir. Z, tamsayılar kümesini

(a) Örnek bir sürekli zaman sinyali.

(b) Örnek bir ayrık zaman sinyali.

Figure 1: Sürekli zaman ve ayrık zaman sinyal örnekleri.

man sinyalini örnekleyerek(sampling) bir ayrık

Figure 2: Bir sürekli zaman sinyalinin örneklenmesi.

1.2 Bağımsız Değişken Transformasyonları

x(t) sinyalinin şeklini bildiğimizi varsayalım. t

x(−4) = x(t) t=−4

x(−3) = x(t) t=−3

x(−2) = x(t) t=−2

x(−1) = x(t) t=−1

x(0) = x(t) t=0

x(1) = x(t) t=1

x(2) = x(t) t=2

x(3) = x(t) t=3

x(4) = x(t) t=4

Figure 3: Örnek-1’deki x(t) sinyalinin graﬁği.

veriliyor. x(−t) sinyalinin şeklini çiziniz.

−t5 −t4 −t3 −t2 −t1 t

(b) x(−t) sinyali.

Figure 4: Örnek-1 için x(t) ve x(−t) sinyallerinin graﬁkleri.

Figure 5: Örnek-2’deki x(t) sinyalinin graﬁği.

(a) x(t) sinyali.

(b) x(−t) sinyali.

Figure 6: Örnek-2 için x(t) ve x(−t) sinyallerinin graﬁkleri.

x(−2) = x(t) t=−2

x(−1) = x(t) t=−2

x(0) = x(t) t=0

x(1) = x(t) t=1

x(2) = x(t) t=2

Dolayısıyla, x(t)’nin graﬁğinden x(t−t0) graﬁğinin

x(t0) = x(t) t=t0

Yani, x(t)’nin graﬁğinden x(at)’nin graﬁğini elde

(a) t0 pozitifken x(t − t0 )’ın grafiği.

(b) t0 negatifken x(t − t0 )’ın grafiği.

Figure 7: x(t − t0 )’ın t0 ’ın işaretine göre çizimi.

Figure 8: a > 0 ve |a| > 1 koşulları için x(at)’nin graﬁği.

Figure 9: a > 0 ve |a| < 1 koşulları için x(at)’nin graﬁği.

Figure 10: a < 0 ve |a| > 1 koşulları için x(at)’nin graﬁği.

yüzden, zamanda ölçekleme, ayrık zaman sinyallerde

Figure 11: a < 0 ve |a| < 1 koşulları için x(at)’nin graﬁği.

durumunda ise |a|’nın katı olmayan n değerlerinde

Figure 12 şeklinde ayrık zamanda ölçeklemenin

Figure 12: Ayrık zamanda ölçekleme.

sonsuz tane yolu vardır. Biz bu yollardan iki

r(t) , x(t + b) ⇒ x(at + b) = r(at) (11)

Yani, x(t)’nin graﬁğinden zamanda kaydırma

r[n] , x[n + b] ⇒ x[an + b] = r[an] (12)

x(t) = x(−t) (bütün t’ler için) ⇔ x(t) çifttir

x(t) = −x(−t) (bütün t’ler için) ⇔ x(t) tektir

x(t) = x(t + T ) (bütün t’ler için) (17)

koşulunu sağlıyorsa pozitif T sayısına x(t) sinyalinin

1.3.1 ejω0 t Kompleks Exponansiyeli

ejω0t ile verilen kompleks exponansiyel önemli

Yukarıdaki eşitlik ne zaman sağlanır? Aşağıdaki

ejω0T = 1 ⇒ ejω0T = ejk2π (k ∈ Z) ⇒