774 Psychologia j Podręcznik akademicki Podstawy pomocy psychologicznej w Rozdział 20 775

TABELA 20.5.
Warunki skutecznego - - - - -
'3grlernup6yw
wspomagania WŁAŚCIWOŚCI OSOBY W W każdym ciań,
rozwoju ŁAŚCIWOŚCI INTERAKCJI WSPOMAGAJĄCEJ ł ze względu na które grupa sama się
WSPOMAGAJĄCEJ Jej zachowanie jest w odczuciu jest tu rola
Źródło: opracowanie własne,
osoby, której pomaga:
• Wspólne u ROZWÓJ

• Częste przebywanie ze sobą — fizyczny kontakt z_ e.i promotoró wypadku, gdy grupa powstaje sponta- wewnętrznych (problemy człąozYwnkóawnilgirpurpoy-
 zgodne z uznawanymi przez nią Częste
zasadami • z e stala
s o b ą oraz wspólniez innymi ludźmi jako całości) oraz zewnętrznych (realizacja za-'a)•
e cznie
ni się - w celu rozwiązania pro-
ni e c e ló w
-4 spójność wewnętrzna
 skuteczne i doprowadza do realizacji
W
• Wspólne poszukiwanie sposobów realizacji celów bl
s,gmu
k
,
na -jaki natrafiły
snlopomocy. Gruparóżne
taka może mówimy
osoby,mieć o grupie
charakter samo
zakładanych przez nią celów —› wiarygodność
Podejmowanie razem wielu różnorodnych działań Wspólne wwspzmieriaajnąycyl,30zwesopiouiłuącseoi Praca z liderami może być prowadzzOrngaaiwlize°dwłuag-
 pozytywnie wartościowane, akceptowane, • rozwiązywanie trudności, pokonywanie przeszkód
a osoba jest szanowana przez otoczenie
Zostawianie miejsca dla aktywności partnera jstilęszinsiakmówoojragkianejiś .e Jącei
u
w celu rozwiązania R Y
CINA
Jakie cechy osoby znaczącej są najistotniejsze? Przede Równowaga „wkładu" obu stron w interakcji por

Otwarte ujawnianie własnych emocji
wszystkim będą to jej własne kompetencje, jej zasoby (1)
ukształtowane w poprzednich okresach życia oraz aktu-
w
(2) i s t o t n y s p o s ó b '
alne osiągnięcia, szczególnie w tym obszarze, którego
na poczucie bezpiecze-
dotyczy jej oferta wspomagania rozwoju, ale także umie- (3)
stwa u odbiorcy pomocy;
jętność zarażania innych, angażowania ich w różne dzia-
stawiają przed wyzwaniami;
łania i podtrzymywania motywacji w trudnych sytu- (4)
zachęcają do podejmowania działań, które w odczuciu
acjach. Druga grupa cech wiąże się ze społecznym
odbiorem tej osoby. Chodzi tu o to, jak inni oceniają sku- odbiorcy przekraczają jego możliwości;
teczność jej postępowania, czy poddają się jej oddziały- pomagają w takim stopniu i w taki sposób, aby ni.e:
osiągalne w mniemaniu odbiorcy cele przynain Inie
(5)
waniom, czy są z nich zadowoleni i czy oceniają ją jako próbował osiągać;
osobę lojalną wobec nich w chwilach próby, taką, na którą
(6)
mogą liczyć. I wreszcie trzecia grupa to właściwości zachęcają do poszukiwania niestandardowych srod ków
interakcji osoby znaczącej z nami. Cechy osoby znaczą- (7)
działania, do tworzenia;
cej i cechy jej interakcji z nami łącznie określić możemy cieszą się razem z odbiorcą z osiągniętego sukcesu'
(8)
t o w a r z y s z ą
jako warunki skutecznego wspomagania rozwoju.
Przedstawia je tabela 20.5. i wielkich klęsk;
w chwilach drobnych niepowodzeu
Osoby znaczące potrzebne są w każdym okresie ży-
wycofują swoją pomoc, gdy tylko odbiorca zaczYn.a_ sobie
cia od wczesnego dzieciństwa po późny okres dorosłości. radzić, wzmacniając tym samym jego ['cal-lel(' sprawstwa.
Mimo że różnica lat, jaka dzieli osobę wspomagającą od
osoby, której udziela ona pomocy, zmienia się w ciągu 20.4.5.2. Współpraca psychologa z grupami
życia, bo w miarę dorastania i starzenia się coraz częściej samopomocy
zdarza się, iż osobami znaczącymi i w istotny sposób Pomoc psychologiczna w wypadku, gdy adresatem j :,
konkretnego problemu. Jaka ; ki, ej grupy psychologa? Nie my "'y Pomocy psychologicznej dla grup
' o„pracowanie własne.
źr-ilta
. „ samopomocowych
może on ani podjąć roli lidera
ani stać się jej członkiem. Nie może też przy-
j
Wobec niej strategii działania typu od problemu do
Lider (zob. szczegółowy opis w podrozdziale 20.4.5.3.).
sa
łder
musi bowiem wyłonić się sam i członkowie grupy d
rni
muszą poszukiwać i podejmować różne sposoby rasami
sobie z trapiącymi ich problemami. Rolą
psycho, ga może być zaś wrażliwe reagowanie na
zaproszenie go przez grupę, za pośrednictwem
, wyznaczonych do tego
só ,
l' do roli konsultanta bądź doradcy czy osoby prze-
Pr°w
w adzającej określone szkolenia. Może takie wy
wać w roli mediatora czy negocjatora. jednak w każdym
e
działania. uYgrupy w
trz 1, wypadku odpowiada na wyraźnie artykułowane po. -
11 1-
Ino ,,, bez piTośrepdonstiaąci(pza oprroszenia.rycina2d0o. 1o11(r).eślonego rodzaju
- en typ pomocy możemy określić jako po-
można jednak wyłonić także inne obszary działania
które współpracującego z grupami samopomocy,
e

wspomagającymi rozwój stają się osoby młodsze, to

Gr
c mają charakter pomocy Pośredniej(1) Szkolenie i współpraca z liderami grup
grupa, zależy od tego, jaki ta grupa ma charakter i czy 13,cli.
jednak funkcje, jakie pełnią, w zasadzie pozostają takie
same: wstała spontanicznie, czy została utworzona w rani- a. jakiejś samopornoco-
instytucji. Ramka 20.17 pokazuje przykłady chowań psychologa w zależności od
Prezentacja ofert pomocy
charakteru grupy na jaką jego działania są nakierowane.
' Zachęcanie do
Artykulacja potrzeb
otrzebowania na pomoc
Zgłaszanie zap
POMOC PO
Charakter grupy jako adresata pomocy ŚREDNIA
Przyjęta strategia pomocy oraz stosowane metody będą różne w zależności od tego, psycholog składa oferty
Gr liderowi
 powstaje grupy
POMOC BEZPO LI
 szkole
czy: (1) grupa uczniów w szkole została zorganizowana z nauką, ą, czy też uczniowie nauczyciela i skierowana do ŚREDNIA
psycholog odpowiada na potencjalnychczłonkówwsposóbnaturaln nia dia liderów
psychologa
nie doświadczany problem nanaPrzyróżne
ze względu a próby pomocy sobie w nauce;
- ,„,-.°1
niowie zorganizowali się sami i sami podejmują rpz zapotrzebowanie grupy  lider wylania się y  animo
ez siebie
,D ' -
 szkolenia wanie współpracy z
 mediacje i  realizuje cele
(2) grupa menedżerów ze współpracujących ze sobą instytucji powstała w ramach porozumienia formalnego negocjacje pomocy na
ma r k0- j est to naturalna, ściśle określone szkolenia , czy też
Jes na,powstałaspontaniczniegrupakolegów  konsultacje i
doradztwo
chcącychsię cl°5  indywidualne
(3) n a:Iićabądź dzielić doświadczeniami i/lub lepiej zintegrować:
j ą

nod-
i:acjentów na oddziale szpitalnym została zorganizowana przez psychologa i poddawana przez niego lub Pridez.. vvYab:dhruwgieciękpio, mzjednejstrony,dstorroanyn,yrmozrwoijzwianiaichróżnych
-
cimpetencji i wzmacniania poczucia kompetencji,
 strategii „efektu kaskady" (Brzezińska, 1999; por.
rycina 20.12), kiedy to celem działania psychologa staje
się nie tylko wzmocnienie kompetencji lidera, ale
także wyposażenie go w umiejętności czynienia tego
samego w stosunku do członków swojej grupy i in-
nych osób spoza grupy. W pewnych zatem obszarach,
które obejmuje jego współpraca z psychologiem, lider
grupy jest beneficjentem ostatecznym, ale w innych
jest on tylko „przekaźnikiem" wobec tych, którzy sta-
nowią grupę docelową. Zatem lider odpowiednio przy-
gotowany na obu płaszczyznach - osobistej i społecz-
no-organizacyjnej - staje się nośnikiem i jednocześnie
promotorem zmian w swojej grupie i razem z jej
członkami w stosunku do innych osób w środowisku,
w którym żyją i działają.
(2) Animowanie kontaktów między liderami różnych
grup, czyli występowanie w roli łącznika ułatwiającego
poznanie się, nawiązanie kontaktu i wymianę doświadczeń
oraz bardziej trwałą współpracę.
Promowanie idei samoorganizacji i idei grup samopo-
mocowych, na przykład w formie kampanii społecz- ( 3)
nych.
Przykładem pierwszego rodzaju działań może być
ogólnopolski projekt kształcenia liderów społeczności
wiejskich (Brzezińska i Potok, 1996), w którym psycholo
govvie razem z innymi specjalistami (prawo, ekonomia,
rolnictwo, socjologia) zaprojektowali cykl kilkudziesięciu
godzin warsztatów, występując w roli konsultantów.
Część z nich poprowadzili, przy czym niektóre warsztaty
były kierowane tylko przez psychologów, a niektóre przez
parę psycholog-inny specjalista.
Drugi rodzaj działań to konferencje czy mniej for-
malne spotkania organizowane przez różne organizacje
samorządowe i coraz częściej pozarządowe, na które
 776 Psychologia ii Podręcznik akademicki Podstawy pomocy psychologicznej .; Rozdział 20 777
RYCINA 20.12.
Kszta
łcenie liderów WSPÓŁPRACA Z PSYCHOLOGIEM CO SIĘ DZIEJE W
według efektu CO MOŻE ZROBIĆ

o
/N
kaskady JAK SIĘ ZACHOWUJĄ
pojawiają się bąble
nowego w morzu starego

• C")
Efekt kaskady
Lider = nośnik
STADIUM 1:
każdy sam sobie sterem, żeglarzem,
 Identyfikacja osób,
grup i organizacji
o
o
okrętem
c) O
 społeczność jest
bardzo zróżnicowana
podejmujących różne działania w celu
zmiany sytuacji swojej i/lub oo
— ma różne potrzeby, różną ich swojej  90 •
satysfakcji z aktualnego życia i niepokój
o
społeczności/regionu
 Nawiązanie
o00 (--)o o
° n O 00
Podejmują różne działania, by to
kontaktu i zachęcenie do
zmienić

o _,
kontaktów wzajemnych — powstaje
zalążek
 coraz wyraźniej ujawniają
u‚ r ) o
się jednostki bardziej aktywne, które sieci wsparcia
 Pomoc w
O ° O Oo
próbują wprowadzać jakieś zmiany są
promowaniu projektów działania
powstałych w tych grupach,
0 •0 0
C
) nowe b
ąble =
naturalni liderzy
4 Efekt kaskady zewnątrzgrupowY Grupa — •


nośnik zmian
 inajbardziejnn eosoby
sojuszników i same ich szukają  Identyfikacja
rozwiązania potencjalnych liderów, czyli
nastawione na zmianę zaczynają zyskiwać osób, wokół których w sposób

2ródło: opracowanie własne,

a z bąbelków powstają grona i gronka
naturalny
gromadzą się inni ludzie
0o n 7 /

O
 ludzie są coraz bardziej świadomi  Nawiązanie
zaprasza się liderów różnych spontanicznie powstałych los potrzeby zmiany, kontaktu z nimi i zachęcanie
cania ludzi w różnych sprawach do brania sweg° : we
grup lokalnych oraz kierowników rozmaitych projektów do kontaktów z bardziej aktywnymi n
00 O o' i
łączyć się w grupy, rozmawiać
interwencji społecznych w celu: po pierwsze - zaprezento- własne ręce", ale także małe kampanie społeczne P: szkole osobami w otoczeniu, czyli do aktywnego

O • ,0 O
poszukiwania sojuszników dla swych
wania swoich obszarów działania, a po drugie - dyskusji wadzone w różnych środowiskach na przykład w s'''°,i(; p.
o problemach i wspólnie poszukiwa
i wymiany doświadczeń w radzeniu sobie z podobnymi romującej zdrowie na rzecz zdrowego odżywiani.aisiu i pomysłów

problemami. Zaproszeni psychologowie pełnią rolę mo- zmiany asortymentu szkolnych sklepików, na osie „ w

potrzeby grup
anizujących
Odpowiadanie na

się wokół
0,i
deratorów w dyskusjach, organizatorów czy prowadzących sprawie zebrania funduszy na rzecz ciężko eh°I-Gg-ve k.olegi ć sposobu ich naturalnych
krótkie warsztaty szkoleniowe lub warsztaty dzielenia się z klasy. W tych wypadkach psycholog wyst .epl-J, ,_ w roli
doświadczeniarni. Jeżeli występują z własnymi prezenta- k
onsultanta, ale przede wszystkim w ,------ O
cjami, to jest to głos na takich samych prawach, jak in-
nych uczestników. Nie prezentują więc psychologicznego
określili Feuerstein i Feuerstein (1994) - mediatora l o ' '
twiającego
oak:toywdonbenosobypodejmują
Przynoszących zmiany
I'O , i I

punktu widzenia jako wzorca czy podstawoweg o układu warne swego pomysłu działania.
pomysłodawcy jak najtrafniejsze wya Yk Pornysł ó w —
u a e stns
owiadanie na potrzeby liderów
, f
/ 1/
C) Oc \\
odniesienia, ale jako jeszcze jedno stanowisko, nowy po-  O d p „/I

t u
rolir-tJattkiii, ,, : w zakresie szkoleń
mysł do rozważenia. Jest to, oczywiście, sytuacja, w której specjalisłycznych O lider
i ogólnorozwojowych
psycholog i jego stanowisko mogą być potraktowani przez  Włączanie się w roli
innych uczestników jako swoisty model czy wzorzec dzia- 20.4.5.3. Rola psychologa w animacji podobnych
• bo ich konsultanta w akcje promujące
łania, ale ulic może to być głównym powodem udziału p sy- społeczności lokalnych podobni do uczestników grupy Piaektrw:nn:
projekty przygotowane
chologa w spotkaniu. Przykładem takich działań mogą być Obszarem, któ Innych do swej grupy, nawet gdy nie do końca są w grupach
inicjatywy dotyczące osób starszych i tworzenie „oddol- YW- zapraszać  Występowanie — na

nie" projektów środowiskowych, nastawionych na kom- ności psychologóvv niż obecnie, jest ich wsPółP,roo' •  duża,
zaproszenie liderów
outsiderzy
grup — w roli ewaluatora ich
pleksowe zaspokajanie ich potrzeb w zakresie leczenia, z małymi ry wymaga znacznie większej eksP ansaca ściami. kolejnych zewnętrznych sojuszników projektów we wszystkich fazach
opieki, edukacji czy spędzania wolnego czasu w formie co- Cowrazsp\vóilencoe jt apmobi IceznylólwokialłlinjaykmieinsaPtr°:fieaci-arpgoa: (koncepcyjnej, realizacyjnej,
raz popularniejszego w tej grupie wiekowej wolontariatu jedyncze osoby bądź grupy społeczne, a także różner°1- czy • grupa przyciąga ich, jest dla nich atrakcyjna ewaluacyjnej końcowej, dotyczącej
typu sami sobie czy działania związane z aktywizacją za- nizacje, ma swe źródło nie w braku ich kompetencji ale
wodową kobiet bądź osób z różnymi ograniczeniami nieumiejętności współpracy z innymi podriii°talilla'riitl
sprawności w małych społecznościach. w wadliwych przepisach prawnych nieprzestrzeg-ów,
prawa czy nawet nieznajomości pra'wa u decYdenintkala
także w problernachnie
Przykładem trzeciego obszaru działania są kampanie nyrn rynku pracy, dostosowaniu oferty edukacYin,i-c'ÓW
prowadzone na billboardach i w TV, a dotyczące zachę- Jego zmieniających się potrzeb duże. liczby mieszka': liti
RYCINA 20.13.
Lega „bąbli nowego w morzu starego
"ródi opracowanie własne na podstawie Brzezińska (1999) oraz Nowak
 wynikaiących z zakłóceń na, ci do
nieradzących sobie z powodu' wieku, niskiego P°z1°I
778 Psychologia u Podręcznik akademicki Podstawy pomocy psychologicznej Rozdział 20 779

wykształcenia, biedy czy niepełnosprawności, z zaspo-

kajaniem podstawowych potrzeb. Te wszystkie proble-
my są źródłem napięć w lokalnych społecznościach,
które prędzej czy później zakłócą funkcjonowanie róż-
nych instytucji użyteczności publicznej, organizacji nio-
sących pomoc (z powodu przeciążenia oczekiwaniami
coraz trudniejszymi do spełnienia), a to w efekcie będzie
źródłem napięć w grupach sąsiedzkich, w rodzinach oraz
relacjach interpersonalnych.
W takiej sytuacji żadna pomoc psychologiczna na-
stawiona na pomaganie osobom czy nawet całym gru-
pom nie będzie w dłuższej perspektywie skuteczna, je-
żeli jednocześnie nie będą jej towarzyszyły działania
skierowane na społeczność jako taką. Takie działanie -
o charakterze systemowym - psycholog może jednak
podejmować tylko w zespole różnych doświadczonych
specjalistów. Jednak i tutaj warto zastanowić się nad wy-
borem strategii: od problemu do ludzi czy od ludzi
mieszkańców miast nad planami zagospodarowania prze- RAMKA 20.18.
strzennego ich dzielnic, dyskusje nad tym, jaką szkołę CZY i Podstawowe interpers
przedszkole zlikwidować z powodu zbyt małej liczby , onauhimyimeirności pomagania związane z kompetencjami komunikacyjnymi
dzieci jako potencjalnych uczniów czy „okrągły stoi'
w sprawie Doliny Rospudy). Jednakże efektem owego (2) Przyjęcie autentyczną mimiką. nał zainteresowania i
rozumienia).
długiego procesu prezentowania alternatywnych roz-
ywcie odpowiedniej
pełne słuchanie.
postawy ne, poch
ciała: uważne, peku, bez barier, dostosowana do potrzeb
lenie
wiązań, rozmawiania dyskutowania, rozwiązywan ia odległość. y
różnych konfliktów interesów jest z jednej strony zbliża- (Ę31))AKontaktkt wzrokowy z „przyjazną",
nie się do optymalnego rozwiązania - i jest to cel specy- (4) Parafrazowanie polegające na innym sformułowaniu wypowiedzi klienta (syg
ficzny tej strategii, a z drugiej zwiększanie zaangai°w,,a-
-
(,5) Sondowanie i klaryfikowanie — służą lepszemu poznaniu problemu.
nia ludzi, czyli pozyskiwanie ich jako sojuszników dla (6) Odzwierciedlanie — służy komunikowaniu zrozumienia i empatii.
przyjętego w końcu rozwiązania. działo
Strategia od ludzi do problemu może przybrać po- (7) Interpretowanie — ma na celu spowodowanie rozumienia problemu klienta.
(8) Konfrontowanie _ to informacja zwrotna dla klienta o tym, co się dzieje w relacji i jego
stać systemu działań określanych nieco metaforycznieja:
zacuhstoawliaćntiou,. co się
ko strategia bąbli nowego w morzu starego (Nowak (9) Podsumowanie stosuje się w toku interakcji pomocnej i w momencie zakończenia, aby
1996; Nowak, Lebenstein i Szamrej, 1993).
Sposób postępowania i rolę oraz zadania psychologa
(I
O) Podtrzymywanie i zachęcanie służy moywowaniu klienta i udzielaniu wsparcia
—

do problemu? w strategii bąbli prezentuje rycina 20.13.

Strategia od problemu do ludzi (zob. tabela 20.2)
szybciej przyniesie efekty, gdy
Włączanie się psychologów we wprowadzanie eżY
utrwalanie różnych zmian w życiu lokalnych społeczno'
20.6. Pomoc profesjonalna a wsparcie społeczne
M.,...........~............. ..................«.....«.

ż to zespół specjalistów ści, a w szczególności stosowanie strategii bąbli noweg0

Kompetencje organizowania sytuacji 13011wcri,ca'illi' n
bad' ego długo była rozwijana w odrębnY
eh
czy nawet ekspertów diagnozuje sytuację i opracowuje w morzu starego wy
gólnych kompetencji społeczno-organizacyjnych, w tY.c potrzebne przede wszystkim we współpracy z grill P
roble
środki zaradcze oraz konstruuje program działania. umiejętności promowania idei i przekonywania do ni ". społecznościami i towarzystwami. p
Wielką jednak słabością tego podejścia jest nikłe zaanga_ maga od nich opanowania szCZ:
żowanie mieszkańców w realizację programu napraw- decydentów, konstruowania i ewal uacji projektów budowania
czego i ich nikła odpowiedzialność za uzyskiwane efekty. lec_ matyka pomocy psychologicznej i wsparcia spo-
sieci wsparcia, poszukiwania 5°.a- i Lzu-ch
( )
Strategia od ludzi do problemu (zob. tabela 90.2) n aieer Y analizowali jednak ich wzajemne powiązania
Juszników,
wyników
sk pż pozyskiwania szsposób.
poszukiwani e k ioaa .zduykipws
sponsorów i upowszechniani
wymaga długiego czasu przeznaczonego na różne czyn- dwięcse ci aw najrozmaitszy n i Nie
e jest to tłatwe za- obszarach
ności wstępne, na pracę nad protodiagnozami różnych yanchieodlolag mus prosta.. i . , , ,
grup, uzgadnianie, negocjowanie, czasami żmudne do- wta
i dań i zastosowań. Autorzy obu tych obszarów terna-
chodzenie do konsensusu (vide niekończące się dyskusje samego siebie odpowiedniej pror)iiołek, 1996; Sęk, 1997, 2001b; Sęk i Cieślak, 2004).
o
o d l

I
pr
oblematyka wsparcia społecznego była pnie
bad lat siedemdziesiątych XX wieku głównie w nurcie

20.5. Podstawowe umiejętności pomagania (Bar-

rer n nad radzeniem sobie ze stresem życiowym

Podstawowe umiejętności pomagania polegają głównie na
wykorzystaniu wiedzy psychologicznej w procesie nie-
werbalnego i werbalnego komunikowania się z odbiorca-
mi pomocy, przejawiania postaw, czyli ustosunkowani a
się do adresatów pomocy, tworzenia relacji zaufania inter-
personalnego i organizowania sytuacji pomagania, two-
rzenia kontekstu wspierającego działania pomocne.
Najbardziej podstawowe są umiejętności ujawniania
pozytywnego, troskliwego i rozumiejącego stosunku do
adresata jako osoby, której należy się szacunek i zrozu-
mienie. Realizuje się to w złożonych schematach przyj-
mowania postawy otwartej, umiejętności kontaktu
wzrokowego, wyrażania intencji głosem (wokalizacją),
gestem i umiejętnym stosowaniem dystansu w kantak-
Koniecznejcs fo jakiej relacjPiephloyzoisetarnj
tych stępieprzedstawiamy najważniejsze tceor;azjebasriędzcioe jrazbardziej
; i wer" złożona,aleuzyskujesięteż
tach społecznych. Powyższe formy komunikacji 1-1-e rni i wg(): „czym wsparcie społeczne jest, jak funkcjonuje ta
balnej powinny być spójne z komunikatami werbalnymi' „Pc'dstawowych i stosowanych sprawia, że tematyka
(Grzesiuk i Trzebińska, 1983). Umiejętności pornarigiaego są P N I .
więc pochodne od kompetencji społecznych, traL'i-rej, Nie relacji:
spostrzegania społecznego i kompetencji ernoci°11daniobez 1 9 8 6
; :badaczeHeller iSo wdwinoc11, 1 t, elj ,41s9ię83ie; dS nę
t e6 1ra zc jy i
których umiejętności komunikowania są u tru oci ne.
ka ki Cd oi e podstaw 1 oa dk s, t2a0m704t e) j . dań szukiwanie
Szczególną rolę przypisuje się samoświad °rn
i elastycznej samokontroli. wszystkie iąz..0 z tym, że jest to wietotalnesieci
,ri po-
Do szczegółowych, podstawowych umiejętn°5:e 0" . łaściwości w systemie
• d bardzo obszerna i ciągle się rozwijająca, rpdrzocp, ownatżijlelcmyrslicęgn:ćkdtóorepiuwbsliklarcji ten ,ternat, która podejmuje niemal
magania zaliczamy szeroko rozumiane komPetenQcj- Cieślak (2004) oraz do ba j p y, p, ew spokiznu jest elementem funkjono-
munikacyjne, które przedstawiono w ramce 20.1°' i Są pomostów między tymi dziedzinami bale -ulernatyki
zawartych w wiedzy z psychologii spopoczuci i socjologii (2) Pomoc profesjonalna wykorzystuje wiedzę
(funkcje społeczności lokalnych). o rodzajach i mechanizmach działania wsparcia
rm pomocy. społecznego.
(3) Profesjonalna pomoc może być ujmowana
wstępie epdiroyciznnniyechsprawdzony obraz jako formalne źródło wsparcia społecznego.

(
żniejsze aspekty

1
fesjonalnych
ro
)
( 4) psycholog profesjonalista stosuje różne rodzaje wspar-
cia społecznego, co dotyczy przede wszystkim wspar-
cia emocjonalnego, podtrzymującego samoocenę, ale
wsparciasPwoorPomocoddziaływań. także wsparcia poznawczego i niekiedy instrumen-
talnego.

w
d id zich iaływkoari,iz.korzystne s wytne k worzs.
wazne probierny wsparcia spo y 03).
/20
( 5) Profesjonalna pomoc jest z istoty swej jednostronną
interakcją wspierającą, ale mobilizuje i uaktywnia na-
turalne sieci wzajemnego wsparcia, na przykład we
współpracy z grupami samopomocy.
2
W zw . k
Aby lepiej zrozumieć powyższe twierdzenia, przed-
stawimy z perspektywy psychologii pomocy najważ-
tuje natura niejsze informacje z obszaru badań nad wsparciem spo-
wiania społeczności i k ' katastrofyłecznego:
;
Kaniasty
54k
w sytuacjach ata5 łecznym2.
Wsparcie społeczne można i trzeba ujmować wielo-
stronnie. Trzeba jednak pamiętać, że należy ono doi
o zja-
wisk społecznych. Stąd też jego podstawowy związek z
pojęciem integracji społecznej i działaniem sieci
społecznych (Heller i Swindle, 1983; Knoll i Schwarzer,
2004; Popiołek, 1996) oraz z koncepcjami interakcji
społecznych i relacji społecznych (por. Sęk i Cieślak,
 780 Psychologia Podręcznik akademicki

2004). Badania obiektywizujące mechanizmy i konse-

kwencje wsparcia z perspektywy jego adaptacyjnych IDefinicje
i rozwojowych funkcji człowieka i grupy wykazały, że
może ono także działać niekorzystnie, gdy jest:

(1) nadmierne, na przykład gdy marny do

czynienia z nadopiekuńczą rodziną, społecznością
narzucającą wzory postępowania; każde
wsparcie stosowane w sytuacji, gdy osoba ma
własne zasoby radzenia sobie, ogranicza
samodzielność i nie jest rzeczywiście wspierające;
(2) niedostosowane do wymagań sytuacji,
na przykład w rehabilitacji kardiologicznej
(wyręczanie, proponowanie antyzdrowotnej
żywności, używki) czy w psychoterapii (gdy
frustracja zaspokajania potrzeb wspomaga proces
korzystnej zmiany);
(3) niedostosowane do potrzeb osób
wspieranych, na przykład gdy młodzież
oczekuje od rodziców wsparcia emocjonalnego, a
otrzymuje materialne, osoba zgłaszająca się do
interwencji kryzysowej potrzebuje fachowej
instrukcji, jak złożyć podanie o eksmisję, a
otrzymuje tylko wsparcie poznawcze;
(4) pochodzi od źródeł patologicznych i
niedających poczucia bezpieczeństwa (brak
zaufania), na przykład grup przestępczych,
dysfunkcjonalnych rodzin, konkurujących grup
zawodowych i tym podobne;
(5) gdy mamy do czynienia z
niesprawiedliwą dystrybucją dóbr i niejasne
są reguły wymiany.

Osoby stosujące wsparcie w ramach roli zawodowej

i posiadające wiedzę o mechanizmach wsparcia powinny
być bardziej świadome możliwych komplikacji niż osoby
działające w naturalnych, spontanicznie funkcjonujących
sieciach wsparcia. Ogólnie rzecz biorąc, problematyka
wsparcia społecznego jest źródłem pozytywnych
inspiracji dla osób profesjonalnie pomagających.
Omawiając problematykę wsparcia społecznego, przy-
wołuje się na ogół kilka podstawowych zagadnień: (1) sieci
wsparcia, w tym ich strukturalne i funkcjonalne właściwo-
ści, związane z nimi; (2) źródła wsparcia społecznego; (3)
typy (rodzaje) wsparcia; (4) wsparcie otrzymywane i spo-
strzegane; (5) potrzebę wsparcia i mobilizację wsparcia; (6)
trafność i dopasowanie wsparcia społecznego do potrzeb.
Świadomość, że istnieje tak wielostronna możliwość anali-
zowania zjawisk wsparcia społecznego, zabezpiecza przed
uproszczonyrri rozumieniem tego zjawiska (Sęk, 2001b).

Wsparcie społeczne strukturalne to obiektywnie istniejące i dostępne sieci

i społeczne, które wyróżniają się tym'
znajdujących się w trudnej sytuacji.
 . . . . . . . . -
" . " 1 1 1 1 1 1 1 . 1 ■ 1 1 1
~~11111111111~1~

Podstawy pomocy psychologicznej Rozdział 20 781

Wsparcie społeczne strukturalne możemy zdefi-

niować jako obiektywnie istniejące i dostępne sieci spo-
Wsparcie poznawcze
łeczne, które wyróżniają się tym, że poprzez fakt istnien!a- RYCINA Wsparcie duchowe
 przekazy
więzi, kontaktów społecznych i przynależności pełnił 20.14. Rodzaje
Wsparcieemocjonalne
 wspólna wanie informacji
funkcję pomocną wobec osób i grup znajdujących S ię w wsparcia
 przekazy
ułatwiających
zrozumienie sytuacji
trudnej sytuacji (por. Sęk, 2001b). Stwierdzono, że u° wanie emocji i ujawnienie zdolności
bardzo istotnych cech systemu wsparcia należy jego do- podtrzymujących RODZAJE rozwiązywania
stępność. W sferze wsparcia formalnego chodzi, między  dawanie

innymi, o dobrze funkcjonujące telefony zaufania, pogo-

Wsparcie instrumentalne
towia, specjalne grupy pomocy społecznej, ośrodki dyżu- Wsparciematerialne
 pr
rujące w systemie całodobowym i świadczące wielostron-  prz zekazywanie
ekazywanie dóbr informacji o
ną pomoc w nagłych, kryzysowych sytuacjach.
rzeczowych sposobach
Obiektywnie istniejące i dostępne sieci więzi spo .  poż postępowania
łecznych określa się też źródłami wsparcia. Zalicza się
do nich: grupy naturalne — rodzinę, znajomych,
przY:
jaciół, współpracownikó w i grupy formalnem niej lub
— wsparcia społecznego. Od ich przebiegu i interakcji
bardziej zinstytucjonalizowane — klasy szkolne, poradnie, o układziesobęp o poszukującą zukując różnych czynników zależy jego skuteczność. Wyodręb
ośrodki pomocy rodzinie w kryzysie, stowarzY"- szenia i niono też i badano: potrzebę i poszukiwanie
tym podobne. Grupy sformalizowane funke7 nują według wsparcia, aktywne mobilizowanie źródeł wsparcia
określonych reguł, mniej spontaniczn e:) cechują się lub też unikanie wsparcia. W odbiorze pomocy
różną dostępnością (np. służba zdrowia alb pomocy cao:3'esjonalnej P istotne jest spostrzeganie wsparcia, jego ocena oraz
społecznej), mogą też stygmatyzować. Dlatego rzeczywiście otrzyrnyvvane wsparcie. Niekiedy
a analizuje się wykorzystywanie wsparcia. W badaniach
też ważne jest, aby w odniesieniu do tych grup wsparcia i praktyce uwzględnia się też dawanie wsparcia i
kdlbjeaćntoówic1.1 dostępność i poziom zaufania potencjalnych
dostępność wzajemność w wymianie wsparcia, na przykład w
tego rodzaju sieci wsparcia grupach samopomocy.
profesjonalnej 2005d).być
Wymiana dóbr mo
analizować poziom wzajemnej atrakcyjności, jakość więazi, pstrocesu, opanowanie kryzysużeprzez jednostronna (w
towarzyszenie,
tworzenie
W tabeli 20.6 przedstawiono główne rodzaje wsparcia
(żsenizelidcoiarporzynależności, bezpieczeństwa i nadzieizbli-
oraz społecznego i przykłady z badań oraz praktyki.
poziom spójności, poziom altruizmu. Grupa wsParci
Wezwiązania problemu poznawcze,
, 4): emocjonalne, i przezwyciężenia trudności
instrumentalne,
ducho-
może niekiedy działać zagrażająco zwłaszcza w st°5,xitinei ku Ł i materialne.
267Yodrębnia się różne rodzaje wsparcia (por.
Mechanizmy działania wsparcia wyjaśniano za po-
do osób z silną potrzebą niezależności i podrnic't °' mocą hipotezy efektu bezpośredniego i
kontroli oraz u osób z niską samooceną. pośredniego — buforowego (Sęk i Cieślak, 2004)•
Wykazano też, że wsparcie emocjonalne działa w inte Możemy wyróżnić efekt bezpośredniego wpływu na
b rakcji ze spójnością grupy w
sytuacji silnego zagrożenialtib
, stresowe wydarzenia, który polega na tym, że posiadanie
bolesnej straty (za: Heller i Swindle, 1983). Wiele badan
PRZYKŁADYZBADAŃI
wskazuje na to, ze brak sieci wsparcia oraz poczucie o s,a- t
motnienia są czynnikami wysokiego ryzyka Na kogo możesz liczyć vv trudnej sytuacji? (ojciec/matka, żona/mąż, koledzy, nauczyciel, terapeu p

zwłaszcza TABELA pojawi się ktoś, kto mnie pocieszy (wsparcie emocjonalne)
w potrzebie, zawszeRODZAJ

2004SękiCieślak,2004).ichorychasczauseniorówiwysokiego 20.6. Rodzaje

WSPARCIA Źródła
wsparcia
1 1 (Knoll i Schwarzer, wsparcia Wsparcie
świadObiektywnie istniejące pomocne sieci społeczne itibkk Społecznego .• znam osoby, pomogą mi spojrzeć obiektywnie na moją sytuacją (wsparcie poznawcze)
: Przykłady z
omość i wyobrażeni e ich dostępności to waruneia, badań
spostrzegane  Są takie osoby, które mi pokażą, jak to można zrobić (wsparcie
ujawnieniae się w interakcji funkcji wspieraj dla zdrow instytucjonalne)
ących. Dlat ąi też wsparcie społeczne określamy jako rodzaj  Wiem, do kogo się zwrócić, gdy mam kłopoty materialne (wsparcie
interakcbiu materialne)
społecznej, która zostaje podjęta przez jednego lub — powiedziano
uczestników w sytuacji trudnej. W toku tej interakcji do- Wsparcie
Ci coś, co dodało nadziei?
— okazanoCi
chodzi do przekazywania lub wymiany dóbr emocji, infor- szacunekiwoskę? ach?
otrzymywane — udzielono Ci
macji, instrurrientów działania i dóbr materialnych. Cele'i-e, pomocy zakup
coś przykrego, potrzebuję kogoś, kto podniesie mnie na
interakcji wspierającej jest podtrzymanie i zrnniejs zefl-
 W sytuacjach trudnych wolę sobie radzić samodzielnie •

Zwracam wddd ransP :tiar nacja:amadm, ojrfinaliki iejs dp:zorziroae dr razasidćtęasogbicieyzwpyrcozberl

pemięewmi,apsnytearnmolżuidiwziooścria
782 Psychologia r , ; Podręcznik akademicki
- -
Podstawy pomocy psychologicznej T4 Rozdział 20 783

20.3. WEDŁUG EKSPERTA

Krzysztof Kaniasty jest profesorem
psychologii w Indiana University of Pennsylvani.a (USA) i w Uniwersytecie Opolskim. jest autorem ochraniająca pomoc WSPARCIE
licznych publikacji dotyczących mechanizmów działania wsparcia społecznego i procesów społecznych w RYCINA WE WSPA SPOSTRZEG
20.2. R
kontekście stresu doświadczanego przez zbiorowości wskutek klęsk i katastrof. Od czasu powodzi E—
1997 roku Model

F11230 eAfe!ueilpo
prowadzi także badania w Polsce. Przez wiele lat byt redaktorem naczelnym rniędzYnar°- dowego pisma przeciwdzia
Anxiety, Stress, and Co in An International journal. łania
deterioracji
■ WSPARCIE SPOŁECZNE W KONT wsparcia • (;)<<:''.

SPOŁECZNOSCI EKŚCIE STRESU STATUS

ZASOBY
Współcześnie wsparcie społeczne jest definiowane jako rodzaj społeczn yc h interakcji, poprzez które jednostki udzielają
sobie nawzajem rzeczywistej pomocy tworzą sieć k C
warzyskich, spostrzeganych i ocenianych jako akceptujące, troszczące się f gotowe do niesienia po ontaktów s4
4,
A+ DYSTRES
interpersonalnych i związków to-
ROZMIAR EMOCJONAL
m
' " STRAT/TRA A+ wpływ
nicja wsparcia społecznego jest bardzo użyteczna, ponieważ wyraziście wyróżnia trzy zasadnicze i od ocy w chwilach potrzeby. Ta szeroka def
,
wsparcia społecznego: wsparcie otrzymane (tj. konkretne akty otrzymywania pomocy od innych), poczucie więzi społecznej (tj. liczba i jakość
strat d pełni sprawiedliwy (względne
mienne operacyjne ujęcia funkcjonowania
, -
kontaktów interpersonalnych) oraz wsparcie spostrzegane (tj. przekonanie, że pomoc będzie dostępna w sytuacji potrzeby).
sparcia społecznego (ścieżka C. deterioracja wsparcia), Erozja spostrzeganego wsparcia społecznego i osłabienie poczucia więzi spo-
Wzajemne relacje pomiędzy tymi aspektami wsparcia społecznego są zarówno interesujące, jak f też skomplikowane, zwłaszcz a w kontekście
uPr,zYwlejowanie towarzyskiej,) zpowdieatlunopśoćwnoadkoown(f niikpt.yz)m i zmiany ny strukturalne sieci wsparcia, potrzeby pomocy przerastają nosci—
klęsk żywiołowych i katastrof, ponieważ wtedy zachodzą bardzo różne, często przeciwstawne procesy. Z jednej strony klęski powodują
natychmiastowy Przypływ olbrzymiej solidarności, wzajemnej pomocy i wsparcia, z drugiej zaś — osłabiają albo wrę cz niszczą więzi
oświadczonych wwyniku klęski, procesp:zisatłaująi otwtrazyrzmąyvvwatwhiaarvzvzspparrzcyiagnspęa: jcązcnąegrzoenczieywjeissttpwścią
międzyludzkie poprzez śmierć, wysiedlenie Przemieszczenie, ruinę środowiska materialnego czy też rozbicie rytmu co-wspólny, ł rutynowych
znegporz,
interakcji społecznych. Czy te dwa prężne i pozostające w konflikcie procesy mogą zostać połączone w jed en wspólny całościowy, ale
eświadczenia, iż sieci społeczne
jednocześnie zwięzły model? Krzysztof Kaniasty i Fran Norris na podstawie wielu badań z ofiarami klęs k (w tym również polskiej powodzi
1997
roku) rozwinęli model teoretyczny, który stanowi próbę objęcia złożoności funkcjonowania społecznego w następstwie zbiorowych wydarzeń f e c z n e : p o d t r z y m u j e p s y c h l

losowych i ich wpływu na dobrostan psychiczny i społeczny pokrzywdzonych.

Wyjściowym założeniem modelu przeciwdziałania deterioracji wsparcia społecznego (por. Kaniasty 2003; Norris i Kaniasty, 1996; rycina WE
ciwdziała lub blokuje proces deterioracji, ponieważ otrzymywanie
2
0.2) jest teza, że klęska wywiera swój negatywny wpływ na zdrowie psychiczne zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio po -pośredni zakłócenie cia
może wówczas odgrywać rutynową rolę ochraniania zdrowia i dobrostanu psychicznego (ścieżka E. ochraniająca ocena).
relacji społecznych oraz utratę spostrzeganego wsparcia społecznego. Przede wszystkim klęska żywi 'ołowa ma silny, bezpośredni wpływ na dystres są wci
ąż w jakini stopniu dostępne (ścieżka R. ochraniająca pomoc). Dzięki temu procesowi przeciwdziałania deterioracji (ścieżki B i D
emocjonalny (ścieżka A. wpływ bezpośredni). Dziesiątki badań żywiołów i katastrof z różnych regionów śwła ta jednoznacznie wskazują na 111
LITERATURA
nasilenie się problemów Psychicznych i zdrowotnych wśród ich ofiar (por. Kaniasty, 2003; Norris i in. , 2002). Podobnie jak w wypadku innych
sytuacji doświadczenia stresu, wcześniejsze warunki społeczno-psychologic;ne oraz dostęPnosc zasobów (na przykład status społeczny. wiek, płeć)
wpływają na zasięg wystawienia na działanie stresora (zróżnicowane wystawienie).
Natychmiast po uderzeniu huraganu, powodzi czy też trzęsieniu ziemi pokrzywdzone społeczności mobilizują sieci wsparcia 5P°- fecznego mobilizacja wsparcia _i_ ochraniająca pomoc) mobilizacja otrzymanego wsparcia społecznego pośrednio wpływa na zdrowie psychicz:
(ścieżka B. mobilizacja wsparcia) do heroicznych i altruistycznych działań, mających na celu bezzwłoczne zaspokojenie 1 00- trzeb oraz ochronę
ofiar przed wszechogarniającym poczuciem straty. Mimo że ilość uzyskanej pomocy jest determinowana rozmiarem nepoprzez ochronę percepcj i

i więź ze wspierającym środowiskiem zrnniejsza naraże-
nie na wydarzenia stresowe i modyfikuje spostrzeganie
stresu. Prawdopodobnie działa też inny efekt bezpośred-
niego wpływu na poziom zdrowia, który polega na tym,
że osoby spostrzegające i otrzymujące wsparcie odczuwa-
ją wprost wyższy dobrostan.
Z kolei hipoteza pośredniego działania wsparcia
głosi, że w sytuacji silnego stresu istniejące,
spostrzegane i otrzymywane wsparcie społeczne działa
jako bufor chroniący przed patologią, gdyż obniża
występujące napięcie stresowe i umożliwia
przezwyciężenie trudności, włącza się w złożony
mechanizm radzenia sobie ze stresem, osłabiając jego
negatywne skutki.
W sytuacjach stresu społecznego powiązanego
z wydarzeniami katastroficznymi dochodzi też do de-
terioracji wsparcia społecznego. Zjawisko to jest
spowodowane tym, ze społeczności tracą swój potencjał
altruizmu, zniszczeniu ulegają sieci społeczne, grnPnY,
sąsiedzkie i wyznaniowe, częściej pojawiają się też k°Ges
flikty między grupami. Ten bardzo niekorzystny Pr ° ch
opisali Kaniasty i Norris (1997) w swoich badania
nad konsekwencjami klęsk żywiołowych. Takie zerw., r,icji,
nie więzi może też występować:: w sytuacjach ernigil- 0..."0
koniecznych przesiedleń, długiego pobytu szpita lne' i
tym podobnych.
i interalcii c
a
Bogata wiedza i praktyka działania sieci
wpierających może być wykorzystana przez psYell°01°hgy.
oferującego profesjonalną pomoc na różne sP°s - kie
Może polegać na tym, wsparcia, lita da
że niektóre formy
jak emocjonalne i poznawcze, stosuje się wPmst':10aari
diagnozuje poziom działania naturalnych siec i w' arcia,
identyfikuje u osoby wspomaganej potrzeby wsP ocia
oraz umiejętności jego mobilizacji. Pomaga też t w
rzyć i kultywovvać naturalne więzi dające oparcie.
20, 7 . Podsumowanie
W rozdziale - z,ziale ..„„,„,działań. .
m
o c y
pomocnych. problemów tym przedstavviono nowe, poszerz°, neujcie
Porw, -1-1'w Psychologiczno-społecznych aspektow
Y n Dokonano wielostronnej charakterystyki po-
stępni psychologicznej. Określenie „psychologiczna" wy-
wsPirozen'ea:;jinepaswy:wcdhwkot.ó6ocrehjzwnyakcozerzyniastctl;e(sli()jwiakocdpz
owoc stosowana ws onę pomał ga j,ącp4r.owfesyjkoanzaalinsotę, i (2) każda
pomoc profe-
ę psychologiczną
cii:itełallńppoornmagania. Na wstępie zarysowano ogólny kontekst
()cnych, zwracając uwagę
pych dotyczą rozwiązyvvanie prożbe
"otyczą osób, grup, organizacj na cele, adresatowi d z i ał a
ó ic z e st i e
iewi,nsp6 w p s y c h o s p o i e
ti k i
cz _ i i instytucji oraz
szeroko
społeczeństvva. Wskazano na wagę postępowania
Pojętego
diagnostycznego w każdej formie pomagania.
Podtrzymano pogląd, że warto ujmować pomoc jako
zachowanie prospołeczne i szczególny rodzaj relacji. Za-
równo zachowania pomocne, jak i tworzenie relacji po-
magania wymaga tak zwanej gotowości pornocnej, czyli
no
rmocentrycznej motywacji, zapewniającej etyczność
postępowania i wielu kompetencji społecznych. W opisie
relacji pomagania zwrócono szczególną uwagę na problem
zaufania interpersonalnego i czynników kształtujących tę
relację po stronie odbiorcy i osoby pomagającej.
Profesjonalne formy pomocy psychologa wymagają