Matematyka w świecie idei

Wprowadzenie
Przeczytaj
Schemat
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Platon, Timajos, [w:] Dialogi , t. II, tłum. W. Witwicki, Kęty 2005, s. 677–678.
Źródło: Platon, Timajos, [w:] tegoż, Dialogi, t. II, tłum. Władysław Witwicki, s. 679.
Źródło: Księga Rodzaju. Świat stworzony przez Boga, [w:] Biblia Tysiąclecia.
 Matematyka w świecie idei

Fragment ryciny z książki L'Atmosphere: Météorologie Populaire, Camille Flammarion, 1888 r.

Źródło: domena publiczna.

Pitagorejczycy wnieśli ogromny wkład w rozwój matematyki i w następstwie ich odkryć

mogła się ona stać w pełni naukową dyscypliną. Wyniki ich rozważań zainteresowały
samego Platona, pomagając mu stworzyć pierwszy w dziejach system filozoficzny, który
położył podwaliny pod całą filozofię zachodnią. Dzięki temu filozofowi nauka pitagorejska,
dotąd zastrzeżona jedynie dla członków ruchu, została spopularyzowana i weszła w obręb
wiedzy powszechnej.

Twoje cele

Poznasz platońską teorię idei rozumianych jako niematerialne, niezmienne

i wieczne wzorce dla zmiennych i czasowych rzeczy fizycznych.
Przeanalizujesz wpływ pitagoreizmu na platoński system filozoficzny.
Porównasz platońską i biblijną koncepcję stworzenia świata.
Uporządkujesz swoją wiedzę z zakresu pitagoreizmu i platonizmu.
Przeczytaj

Przypomnij sobie, czym był ruch pitagorejski. Rozważ jego podstawowe twierdzenia
z zakresu matematyki i obrzędów mistycznych. Uzasadnij twierdzenie, że pitagorejczycy
tworzyli bardziej sektę niż szkołę filozoficzną.

Pitagoras i pitagoreizm
Na przełom VI i V w. p.n.e. przypada okres życia Pitagorasa z Samos, inicjatora ruchu
pitagorejskiego, który zapoczątkował działalność na wpół religijnego stowarzyszenia
oddającego się zgłębianiu tajemnic matematyki. Ruch przypominał raczej sektę religijną niż
szkołę filozoficzną, dzielił się na matematyków, oddanych badaniom naukowym, oraz na
akuzmatyków, którzy kultywowali mistyczne obrzędy religijne. Pitagorejczycy oddawali kult
liczbie, rozumieli ją jako arché, a więc zasadę rządzącą rzeczywistością. U podstawy ich
nauk leżało przekonanie, że proporcje i relacje matematyczne kształtują świat, a zgłębianie
matematyki jest niczym innym, jak jego odkrywaniem. Wszystkie twierdzenia pozostawały
tajemnicą. Aby przynależeć do bractwa, należało przechodzić złożone, wymagające
i długotrwałe stopnie wtajemniczenia. Dziś nie można być w pełni pewnym, czy słynne
twierdzenie Pitagorasa jest jego autorstwa – kolejne pokolenia uczniów oddawały
myślicielowi niemal boską cześć, przypisując mu także swoje odkrycia. Historia ruchu
rozciągała się w czasie na kilka stuleci, zaś odkrycie ich twierdzeń przez postronnych było
praktycznie niemożliwe.
domena publiczna

Pitagoras z Samos (ok. 570 – ok. 497 r. p.n.e.) – od niego zaczyna się mistyczno-
religijny ruch noszący jego imię. Uznał liczbę za arché, a więc zasadę, która jest
niematerialną podstawą materialnej rzeczywistości. Przejawia się w figurach,
relacjach i proporcjach matematycznych. Jako pierwszy w historii określił się
mianem „filozofa” (człowieka miłującego mądrość), a swoją naukę nazwał
„filozofią” (umiłowaniem mądrości).

CC0

Tetraktys pitagorejski. Figura geometryczna złożona z dziesięciu punktów

i stanowiąca symboliczne podsumowanie całej nauki pitagorejskiej. Każdy
 punkt ma tu swoje znaczenie:
1. punkt,
2. linia,
3. figura płaska,
4. figura przestrzenna,
5. barwa,
6. życie,
7. duch,
8. miłość,
9. sprawiedliwość,
10. doskonałość.

Oceń, którzy znani ci antyczni filozofowie mogli mieć wpływ na formowanie się systemu
platońskiego. Jakie nurty filozoficzne, istniejące jeszcze przed Platonem, mogły utworzyć
idee, które zostały przez niego twórczo rozwinięte?

Platon i odkrycie pitagoreizmu

Platon bez wątpienia jest jednym z najoryginalniejszych filozofów. Nikt jednak nie tworzy
w intelektualnej próżni, a każdy myśliciel musi się ustosunkować do filozoficznego dorobku
swoich poprzedników. Nie inaczej było z Platonem, potrafiącym znaleźć u innych myślicieli
pewne twierdzenia, które oryginalnie i twórczo rozwijał. To zapewne Sokratesowi młody
Platon zawdzięczał zainteresowanie filozofią. Przyjął bez zastrzeżeń całą naukę moralną
mistrza, metodę dialektyczną i sposób prowadzenia dysput. Było to jednak za mało, aby
stworzyć pierwszy w dziejach system filozoficzny. W kwestii filozofii przyrody popularne
były wówczas trzy koncepcje – Empedoklesa, w której woda, ziemia, ogień i powietrze
stanowią cztery pierwiastki tworzące wszystkie istniejące rzeczy; Anaksagorasa, gdzie
każdy przedmiot zbudowany jest z nieskończonej liczby pierwiastków materialnych; oraz
Demokryta, zdaniem którego najmniejszą, niepodzielną podstawą materii jest nieskończona
ilość drobinek zwanych atomami. Filozof przyjął i rozwijał koncepcję pierwszego
z wymienionych materialistów. Brakowało jednak kilku czynników, dzięki którym myśl
platońska stałaby się wszechogarniająca, tzn. tłumaczyła wszystkie zjawiska rzeczywistości.
Zmieniło się to wtedy, gdy Platon uzyskał dostęp do tajemnej wiedzy pitagorejczyków,
nieznanej dotąd ludziom postronnym, nienależącym do tajnego stowarzyszenia.
Prawdopodobnie z powodu biedy pitagorejczyk, Filolaos, zgodził się spisać dla Platona trzy
zwoje zawierające nauki pitagorejskie. Otrzymał za to od majętnego arystokraty sto złotych
min.
Liczba w służbie idei
Nazywanie Platona pitagorejczykiem nie jest bezzasadne – pitagoreizm miał wielki
i wszechstronny wpływ na jego filozofię, co można udowodnić na kilku przykładach.
Przede wszystkim przejął od tego ruchu przekonanie o dualizmie świata. Bezkształtną,
zmienną materię przenikają niematerialne, odwieczne idee, tworząc ogół przedmiotów,
z jakich składa się cały świat. Ideami tymi są nie tylko wskazane przez pitagorejczyków
relacje matematyczne (idee liczb, figur, proporcji i zależności), lecz także idee każdego
fizycznego przedmiotu (idee fizyczne), a nawet cnoty wskazane przez Sokratesa, które
powinny kształtować ludzkie postępowanie (idee dobra, sprawiedliwości itp.).

Przykład zastosowania teorii idei

Bezkształtną materię przeniknęły idee, które wespół stanowią ideę jabłka: kulistości (kształtu kuli), czerwoności
i zieloności (koloru czerwonego i zielonego), miąższości, twardości (posiadania miąższu i twardej struktury),
kwaśności i słodkości (bycia słodkim i kwaśnym), a także troistości (idea liczby 3). Tak, zdaniem Platona,
powstały trzy jabłka, na przykład te ukazane na ilustracji.
Źródło: domena publiczna.
Drzewo genealogiczne Ludwika III, księcia Wirtembergii, 1568–1593
Krytycy próbowali zarzucać Platonowi, że jego teoria jest absurdalna. Skoro bowiem każdy przedmiot
materialny jest tworzony przez szereg idei, to idei tych musi być niepomiernie więcej niż samych przedmiotów
materialnych. Można obalić tę argumentację za pomocą przykładu drzewa genealogicznego. To, że ma się
dwoje rodziców, czterech dziadków, ośmioro pradziadków itd. nie oznacza, że rodzi się coraz mniej ludzi na
świecie. Tak jak każdy rodzic, dziadek czy pradziadek może mieć wielu potomków, tak każda pojedyncza idea
współuczestniczy w istnieniu wielu materialnych rzeczy.
Źródło: domena publiczna.

Jean-Leon Gerome, Diogenes, 1860

Platon, jako dualista, dostrzegał podział na zmienną materię, odbieraną przez zmysły, i na wieczne,
niematerialne idee, które są inteligibilne (dostrzegane w świecie tylko za pośrednictwem rozumu). W rozumie
świata widział zaś łącznik między światem idei i światem zmysłowym. Kiedy więc słynny cynik Diogenes
z Synopy wyśmiał jego naukę, mówiąc: „Stół i kielich widzę, ale stołowatości i kielichowatości [tzn. idei stołu
i idei kielicha] nie widzę”, Platon zręcznie odparł: „Bo masz oczy, którymi widzi się stół i kielich, a nie masz
rozumu, którym widzi się stołowatość i kielichowatość”.
Źródło: domena publiczna.

Wpływ pitagorejczyków jest też mocno widoczny w platońskich rozważaniach o duszy.

Sokrates analizował ludzkie psyché, więc to, co odróżnia człowieka od zwierząt – duszę,
rozum lub też (jak można powiedzieć dzisiaj) jaźń. Dzięki pitagorejczykom Platon rozwinął
koncepcję psyché, tworząc wizję nieśmiertelnej duszy, która przechodzi przez cykl
reinkarnacji – kolejne wcielenia, poprzez które doskonali się. Dusza jest podobna do
niematerialnych i odwiecznych idei – przenika ciało, tworząc jednostkową, niepowtarzalną
istotę człowieka. Ciało, jako materialna i zmienna masa, przeobraża się w czasie, aż w końcu
umiera. Dusza, jako wieczna idea, przechodzi przez cykl kolejnych wcieleń. Sokrates
w swych dialogach często zwracał uwagę na to, że rozmówca wie, jak brzmią poprawne
odpowiedzi na jego pytania, musi sobie jedynie przypomnieć swoją wiedzę. Takie
twierdzenie zostało przez Platona połączone z przekonaniem Pitagorasa o tym, że dusza
posiada ukrytą pamięć o swoich poprzednich wcieleniach. W ten sposób powstała
koncepcja anamnezy, w myśl której nie uczy się niczego, a tylko przypomina sobie to, co już
się wie. Nikt niczego nie poznaje po raz pierwszy, lecz jedynie odkrywa w swojej duszy całą
wiedzę, która tkwi w niej uśpiona.

Wpływ pitagorejczyków na Platona widoczny

jest więc w jego matematyce (nauce
o liczbach), fizyce (nauce o świecie i życiu na
Ziemi), metafizyce (teoriach dotyczących
kwestii „ponad” czy „poza” światem
fizycznym) i epistemologii (teorii poznania).
Można jednak wskazać jeszcze jedną
płaszczyznę rozważań, gdzie jest on
widoczny – kosmologię, zatem naukę
o początkach i prawach rządzących
wszechświatem.

W późnym dialogu, zatytułowanym Timajos

Platon wyłożył koncepcję początków świata.
Idee stanowią niematerialne, niezmienne
i wieczne wzorce dla zmiennych i czasowych
rzeczy fizycznych, nie oznacza to jednak, że
wszechświat jest odwieczny i nie miał swego
początku – Platon nie chciał się z taką wizją
zgodzić. Kiedyś cały proces przenikania idei
przez materię musiał się rozpocząć. Stąd
teoria Demiurga, boskiego Rzemieślnika,
Oprócz idei fizycznych, które przenikają materię,
tworząc ciało człowieka, powinny przenikać również
idee moralne (cnoty), które kształtują postępowanie.
Człowieka przenika także jego psyché, dusza,
wyróżniająca go spośród wszystkich istot. Jest ona
pod wszystkimi względami podobna do odwiecznej
i nieśmiertelnej idei. Można zatem powiedzieć, że
dusza jest ideą człowieka.
Źródło: domena publiczna.
który stworzył świat. Tchnął on wszystkie
odwieczne idee w materię, która dotąd była bezkształtna i statyczna. W wyniku tego
powstała rzeczywistość i zaczął płynąć czas (dopiero dzięki zmianom zachodzącym
w materii można zacząć go liczyć – wcześniej nie istniał). Potem nadał wszechświatowi
kształt kuli, więc (zdaniem pitagorejczyków) kształt idealny. Później tchnął w świat
odwieczne i nieśmiertelne dusze, aby go zaludnić. Na końcu zaś sam wniknął w strukturę
świata, niejako „rozpływając” się w jego istocie. Demiurg był dla Platona Rzemieślnikiem
budującym świat w pełni podporządkowany idei najwyższej – idei Dobra, w myśl której
stworzył rzeczywistość. Tak powstały świat był idealny i doskonały, dobry i rozumny, zaś
cała historia jego istnienia jest historią upadku, degeneracji doskonałości, którą odznaczał
się na początku. Nie zmienia to jednak faktu, że żyjące na nim dusze wciąż muszą się
doskonalić.

William Blake, Wielki Architekt, 1794

Grafika Williama Blake’a mogąca uchodzić za ilustrację postaci Demiurga. Zdaniem Platona, choć idee są
odwieczne i niezniszczalne, to tworzony przez nie świat nie może być odwieczny, gdyż każde doskonałe dzieło
ma swego twórcę, swój początek i pierwotny zamysł. Rzemieślnikiem świata jest więc Demiurg, który
wykorzystał idee i tchnął je w materię, tworząc rzeczywistość. W większości interpretacji nie jest on jednak
bogiem i w niczym (poza stworzeniem świata) nie przypomina Boga chrześcijańskiego. On jedynie stworzył
rzeczywistość, będąc całkowicie podporządkowanym treści niematerialnych idei (tak jak rzeźbiarz, który rzeźbi
pod wpływem pewnego zamysłu niematerialnej weny). Kluczowa w tym procesie była idea Dobra.
Źródło: domena publiczna.

Słownik
anamneza
(od gr. ἀνάμνησις, anamnesis – przypominanie) teoria religijna i filozoficzna oznaczająca
przypominanie sobie dawnych przeżyć, a nawet wcieleń własnej duszy (tzn. jej
poprzednich żywotów); w filozofii antycznej była łączona z teorią palingenetycznej
wędrówki dusz (reinkarnacji); filozoficzny namysł nad tym zagadnieniem rozpoczęli
pitagorejczycy, a pod ich wpływem teorię anamnezy i palingenezy rozwijał Platon

arché

(gr. ἀρχή , arché – początek, zasada, podstawa) termin wprowadzony do filozofii

najprawdopodobniej przez Anaksymandra z Miletu, oznaczający źródło, początek,
pratworzywo, przyczynę (głównie materialną) całości bytu, budulec rzeczywistości, ale
jednocześnie niezmienną zasadę (naturę) istnienia. Wokół problemu arché koncentrował
się początkowy okres rozwoju starożytnej filozofii greckiej, od Talesa po Arystotelesa

idea

(gr. ιδέα – idea) jedno z podstawowych pojęć filozoficznych, ze względu na swą

historyczność i ilość zastosowań bardzo złożone w definiowaniu; do filozofii wprowadził
je Platon, aby określić to, co inteligibilne, a więc niedostępne poznaniu zmysłowemu,
a odkrywane jedynie przez rozum, tzn. racjonalny namysł nad światem, o którym
informacji dostarczają nam zmysły; wyraża przez to istotę danej rzeczy, jej esencjalne,
samoistne znaczenie i istnienie; w dualizmie platońskim przeciwstawiana zmysłowej
materii, jednak wchodząca z nią w reakcję, w wyniku której powstają rzeczy jednostkowe

psyché

(od gr. Ψυχή, psyché – dusza, umysł) w myśli greckiej oznaczało tyle, co dusza czy umysł
lub też (jak można określić dziś) jaźń; najbardziej wewnętrzna sfera ludzkiego „ja”,
odpowiedzialna za myślenie, odczuwanie, doznawanie świata, namysł nad nim i samym
sobą; jej posiadanie miało wyróżniać człowieka w świecie zwierząt; od tego terminu biorą
się współczesne pojęcia: psychika i psychologia (gr. Ψυχή, psyché i gr. Λόγος, logos –
nauka)
Schemat

Polecenie 1

Przeanalizuj poniższy schemat. Zastanów się, w jakich relacjach pozostają poszczególne

punkty gradacyjnej hierarchii Platona. Zapisz swój wniosek. Swoją odpowiedź uzasadnij.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 2

Oceń, czy zasadne jest umieszczenie w schemacie punktu dotyczącego duszy, skoro Platon
nigdy wprost nie nazwał jej ideą, ale zawsze przedstawiał ją jako podobną do niej. Zapisz swoje
wnioski w formie notatki.

Polecenie 3

Poszukaj przykładów, jakimi można by było zilustrować poniższy schemat, żeby wyjaśnić jego
składowe komuś, kto nie spotkał się jeszcze z teorią idei Platona. Zanotuj przykłady na tablicy
interaktywnej.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Sprawdź, czy pamiętasz gradacyjną hierarchię platońską, grupując elementy od

najważniejszego do najmniej ważnego.

Idea Dobra 

idee fizyczne 

idee moralne 

materia 

idee matematyczne 
Ćwiczenie 2 輸

Wskaż, które zdanie trafnie opisuje sylwetkę Pitagorasa.

Nie założył żadnego ruchu filozoficznego czy religijnego; był autorem słynnego
twierdzenia o dowolnym trójkącie prostokątnym, w którym suma kwadratów

długości przyprostokątnych jest równa kwadratowi długości przeciwprostokątnej
tego trójkąta; uczniowie oddawali mu po śmierci boską cześć.

Był założycielem ruchu mistyczno-religijnego; nie wiemy, czy był autorem słynnego
twierdzenia o dowolnym trójkącie prostokątnym, w którym suma kwadratów
 długości przyprostokątnych jest równa kwadratowi długości przeciwprostokątnej
tego trójkąta, uczniowie oddawali mu po śmierci boską cześć i przypisywali wiele
własnych odkryć, a jego najwybitniejszym i bezpośrednim uczniem był Platon.

Był założycielem ruchu filozoficznego; był autorem słynnego twierdzenia

o dowolnym trójkącie prostokątnym, w którym suma kwadratów długości
 przyprostokątnych jest równa kwadratowi długości przeciwprostokątnej tego
trójkąta; uczniowie oddawali mu po śmierci boską cześć i przypisywali wiele
własnych odkryć.

Był założycielem ruchu mistyczno-religijnego przypominającego sektę; nie wiemy,

czy był autorem słynnego twierdzenia o dowolnym trójkącie prostokątnym,
 w którym suma kwadratów długości przyprostokątnych jest równa kwadratowi
długości przeciwprostokątnej tego trójkąta; uczniowie oddawali mu po śmierci
boską cześć i przypisywali wiele własnych odkryć.
Ćwiczenie 3 輸

Wskaż, które cechy świadczą o podobieństwie duszy ludzkiej do idei.

 odwieczność i nieśmiertelność

 niezniszczalność

 zdolność anamnezy

 bycie tym, co nazywa się psyche

 niematerialność
Ćwiczenie 4 輸

Przypisz odpowiednie cechy Pitagorasowi i Platonowi.

Pitagoras|

Wprowadził do filozofii dualizm

świata materialnego
i niematerialnego.

Twórca nowych misteriów

Platon
religijnych.

Twórca pierwszego systemu

filozoficznego.

Założyciel pierwszej uczelni.

Założyciel ruchu mistyczno-

religijnego przypominającego
sektę.

Twórca teorii niematerialnych,

abstrakcyjnych idei.

Ugruntował w filozofii dualizm

świata materialnego
i niematerialnego.

Twórca teorii niematerialnych,

abstrakcyjnych liczb.
Ćwiczenie 5 醙

Połącz w pary filozofów i wskazane przez nich arche.

Anaksymenes z Miletu woda

Ksenofanes z Kolofonu ziemia

Heraklit z Efezu liczba

Tales z Miletu cztery elementy

Pitagoras z Samos powietrze

Empedokles z Agrygentu ogień

Demokryt z Abdery atom

Ćwiczenie 6 醙

Oceń, które zdania opisujące relacje pitagoreizmu i Platona są prawdziwe, a które fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Pitagoras sprzedał swoje główne twierdzenia Platonowi za
 
100 złotych min.

Platon przejął od pitagorejczyków podział świata na sferę

materialną, doświadczaną zmysłami, oraz niematerialne  
prawa rządzące rzeczywistością, które odkrywa rozum.

Wpływ pitagoreizmu jest u Platona widoczny

w dziedzinach takich, jak fizyka, metafizyka, epistemologia  
i kosmologia.

Teoria anamnezy wynikła z połączenia sokratejskiej

 
koncepcji psyche z pitagorejską wiarą w reinkarnację.

Platońska Akademia była wzorowana na pitagorejskim

 
ruchu filozoficznym.
Ćwiczenie 7 醙

Z treści lekcji znasz przykład jabłka, który egzemplifikuje sposób, w jaki niematerialne idee
tworzą materialne przedmioty. Przedstaw własną egzemplifikację, która ukazywałaby
powstawanie konkretnych przedmiotów.
Ćwiczenie 8 難

Poniżej znajduje się fragment późnego dialogu platońskiego, noszącego tytuł Timajos.
Przeczytaj tekst i własnymi słowami odpowiedz, o których kwes ach poruszanych w treści
lekcji jest w nim mowa.

“
Platon

Timajos

Otóż według mego zdania należy przede wszystkim rozróżnić te dwie

rzeczy. Coś, co istnieje wiecznie, a powstawania nie ma, i coś, co
powstaje zawsze, a nie istnieje nigdy. Jedno
rozumem, który ujmuje ściśle, uchwycić można jako zawsze takie samo,
drugie mniemaniem
z pomocą spostrzeżeń nieścisłych [tzn. zmysłowych] daje się uchwycić
jako coś, co powstaje i ginie, a w rzeczywistości nie istnieje nigdy [tzn.
zmienia się stale]. A znowu wszystko, co powstaje, powstaje
z konieczności pod wpływem jakiejś przyczyny. (…) Więc naprzód się
nad tym musimy zastanowić – bo to jest przedmiotem rozważania:
rozpatrzyć początek wszechrzeczy; czy świat istniał zawsze i nie miał
żadnego początku, czy też powstał kiedyś i miał jakiś początek. Otóż
powstał. Bo jest widzialny i dotykalny i ciało ma, a wszystkie tego
rodzaju rzeczy są przedmiotami spostrzeżeń, a przedmioty spostrzeżeń
dają się ujmować mniemaniem przy pomocy spostrzeżeń zmysłowych
i okazały się tym, co powstaje i powstało. A powiedzieliśmy, że to, co
powstaje, musi powstawać pod wpływem jakiejś przyczyny. Rzecz
w tym, żeby znaleźć twórcę i ojca tego wszechświata (…).

W związku z nim zastanowić się znowu nad tym, według jakiego wzoru
wykonał świat jego budowniczy, czy według tego wzoru, który zawsze
jest taki sam, czy też według zrodzonego. Jeżeli piękny jest ten świat,
a wykonawca jego dobry, to jasna rzecz, że patrzał na wzór wieczny. (…)
Bo świat jest najpiękniejszy spośród zrodzonych, a wykonawca jego
najlepszy jest ze sprawców. W ten sposób zrodzony, wykonany jest na
wzór tego, co się myślą i rozumem uchwycić daje i zawsze jest takie
samo.

Źródło: Platon, Timajos, [w:] Dialogi , t. II, tłum. W. Witwicki, Kęty 2005, s. 677–678.
Ćwiczenie 9 難

Poniżej znajduje się kolejny fragment dialogu Timajos, dotyczy naczelnej idei, której
podporządkowany był Demiurg (nazywany „bogiem”), gdy tworzył świat. W oparciu o treść
cytatu i lekcji, wskaż tę ideę, którą kierował się w akcie twórczym.

“
Platon

Timajos

Bóg chciał, żeby wszystko było dobre, a lichego żeby nie było nic, ile
możności, więc wziął wszechświat cały widzialny, który nie miał
spokoju, tylko się poruszał byle jak i bez porządku, wyprowadził go
z chaosu i doprowadził do ładu, uważając, że to ze wszech miar lepsze
niż tamto. Nie było racji i nie ma, żeby ktoś najlepszy robił coś innego,
jak tylko to, co najpiękniejsze. Obrachował więc sobie i znalazł, że
spośród rzeczy z natury swej widzialnych żadne dzieło nierozumne nie
będzie nigdy jako całość piękniejsze od dzieła rozumnego jako całości,
a nie może mieć rozumu nic, co nie ma duszy. Zważywszy to sobie,
złożył rozum w duszy, a duszę w ciele i w ten sposób wszystko
zmajstrował, aby wszechświat był jak najpiękniejszy w swej naturze.

Źródło: Platon, Timajos, [w:] tegoż, Dialogi, t. II, tłum. Władysław Witwicki, s. 679.
Ćwiczenie 10 難

Z treści lekcji wiesz już, na czym polega różnica w opisie platońskiego Demiurga i biblijnego
Boga. Łączy ich z pewnością ta cecha, że obaj realizowali ideę dobra. Przeczytaj fragmenty
Księgi Rodzaju i oceń, na czym polega różnica w obu opisach stworzenia świata.

“ Księga Rodzaju. Świat stworzony przez Boga

1 (…) Bóg stworzył niebo i ziemię. 2 Ziemia zaś była bezładem

i pustkowiem (…). 3 Wtedy Bóg rzekł: «Niechaj się stanie światłość!» (…)
4 Bóg widząc, że światłość jest dobra, oddzielił ją od ciemności. 5 (…)
I tak upłynął (…) dzień pierwszy. 6 A potem Bóg rzekł: «Niechaj
powstanie sklepienie w środku wód i niechaj ono oddzieli jedne wody
od drugich!» 7 (…) 8 Bóg nazwał to sklepienie niebem. I tak upłynął (…)
dzień drugi. 9 A potem Bóg rzekł: «Niechaj zbiorą się wody spod nieba
w jedno miejsce i niech się ukaże powierzchnia sucha!» (…) 10 Bóg
nazwał tę suchą powierzchnię ziemią, a zbiorowisko wód nazwał
morzem. Bóg widząc, że były dobre, 11 rzekł: «Niechaj ziemia wyda
rośliny zielone: trawy dające nasiona, drzewa owocowe rodzące na
ziemi według swego gatunku owoce, w których są nasiona». (…) A Bóg
widział, że były dobre. 13 I tak upłynął (…) dzień trzeci. 14 A potem Bóg
rzekł: «Niechaj powstaną ciała niebieskie, (…) aby oddzielały dzień od
nocy, (…)». (…) 16 Bóg uczynił dwa duże ciała jaśniejące: większe, aby
rządziło dniem, i mniejsze, aby rządziło nocą, oraz gwiazdy. 17 (…)
A widział Bóg, że były dobre. 19 I tak upłynął (…) dzień czwarty. 20
Potem Bóg rzekł: «Niechaj się zaroją wody od roju istot żywych,
a ptactwo niechaj lata nad ziemią, pod sklepieniem nieba!» 21 (…) Bóg
widząc, że były dobre, 22 pobłogosławił je (…) 23 I tak upłynął (…) dzień
piąty. 24 Potem Bóg rzekł: «Niechaj ziemia wyda istoty żywe różnego
rodzaju(…)!» I stało się tak. 25 (…) I widział Bóg, że były dobre. 26
A wreszcie rzekł Bóg: «Uczyńmy człowieka na Nasz obraz (…). Niech
panuje nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym, nad bydłem,
nad ziemią i nad wszystkimi zwierzętami pełzającymi po ziemi!» 27
Stworzył więc Bóg (…) mężczyznę i niewiastę. 31 A Bóg widział, że
wszystko, co uczynił, było bardzo dobre. I tak upłynął (…) dzień szósty.

Źródło: Księga Rodzaju. Świat stworzony przez Boga, [w:] Biblia Tysiąclecia.
Dla nauczyciela

Autor: Katarzyna Maćkowska

Przedmiot: Filozofia

Temat: Matematyka w świecie idei

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
VI. Filozofia Platona jako paradygmat metafizyki antynaturalistycznej. Uczeń:
1) wyjaśnia platońską teorię idei jako niematerialnych, niezmiennych i wiecznych wzorców dla
zmiennych i czasowych rzeczy fizycznych oraz stosuje ją do wybranego sporu filozoficznego (np.
sporu o to, czym są lub jak istnieją liczby);
2) objaśnia platońską teorię poznania, definiując termin anamneza;
3) krytycznie rekonstruuje platoński argument na rzecz nieśmiertelności duszy z jej podobieństwa
do wiecznych idei (Fedon, 78 d – 80 b);

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje w zakresie wielojęzyczności.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Poznasz platońską teorię idei rozumianych jako niematerialne, niezmienne i wieczne

wzorce dla zmiennych i czasowych rzeczy fizycznych.
Przeanalizujesz wpływ pitagoreizmu na platoński system filozoficzny.
Porównasz platońską i biblijną koncepcję stworzenia świata.
Uporządkujesz swoją wiedzę z zakresu pitagoreizmu i platonizmu.

Cele operacyjne. Uczeń:

pojmuje rolę filozofii jako fundamentalnego składnika dziedzictwa kultury

śródziemnomorskiej;
 zna i charakteryzuje główne dyscypliny filozoficzne, opisuje ich problematykę
i posługuje się odpowiednią terminologią;
rozwija krytyczne myślenie i sprawności logiczne poprzez analizę wybranych pytań
i argumentów filozoficznych.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom

e‐materiał: „Matematyka w świecie idei”. Prosi uczestników zajęć o zapoznanie się
przed zajęciami z tekstem w sekcji „Przeczytaj” i rozwiązanie ćwiczenia nr 1 z sekcji
„Sprawdź się”.

Faza wprowadzająca:

1. Prowadzący zajęcia loguje się na platformie, wyświetla temat lekcji oraz cele. Wspólnie
z uczestnikami zajęć ustala kryteria sukcesu.
2. Rozmowa kierowana. Za pomocą raportu dostępnego w panelu użytkownika
nauczyciel sprawdza przygotowanie uczniów do lekcji. W razie potrzeby omawia
wyniki ćwiczenia nr 1. Następnie pisze na tablicy następujące stwierdzenia:
– Jedynka to liczba.
 – Bóg jest jeden w trzech osobach.
– Pokonałem go cztery razy.
– Pierwszy triumwirat został zawarty pomiędzy Gajuszem Juliuszem Cezarem,
Gnejuszem Pompejuszem i Markiem Krassusem.
Nauczyciel pyta uczniów, czy w podanych przykładach stwierdzeń liczby mają
znaczenie konkretne, symboliczne czy metaforyczne. Które z nich odnoszą się do
czynności liczenia, a które do przekazania ukrytych znaczeń? Które z nich można by
było porównać do idei? Po tym etapie lekcji konieczne jest dokonanie podsumowania.

Faza realizacyjna:

1. Praca z tekstem. Nauczyciel ocenia, na podstawie informacji na platformie, stan

przygotowania uczniów do zajęć. Jeżeli jest ono niewystarczające, prosi o ciche
zapoznanie się z treścią w sekcji „Przeczytaj”. Jeżeli zaś uczestnicy zajęć zaznajomili się
wcześniej z tekstem, prosi, aby w parach wynotowali minimum trzy najważniejsze, ich
zdaniem, kwestie poruszone w e‐materiale. Następnie pary łączą się w grupy
czteroosobowe i, dyskutując, wybierają wspólnie najważniejszy wątek. Na koniec każda
z grup na forum przedstawia i argumentuje swój wybór.
2. Praca z multimedium. Uczniowie wyświetlają materiał na swoich telefonach
komórkowych, tabletach lub komputerach. Nauczyciel odczytuje polecenia do
multimedium w sekcji „Schemat”:
– Przeanalizuj poniższy schemat. Zastanów się, w jakich relacjach pozostają
poszczególne punkty gradacyjnej hierarchii Platona. Zapisz swój wniosek. Swoją
odpowiedź uzasadnij.
– Oceń, czy zasadne jest umieszczenie w schemacie punktu dotyczącego duszy, skoro
Platon nigdy wprost nie nazwał jej ideą, ale zawsze przedstawiał ją jako podobną do niej.
Zapisz swoje wnioski w formie notatki.
Wspólna praca całego zespołu klasowego nad odpowiedziami.
3. Ćwiczenia przedmiotowe. Nauczyciel wyświetla na tablicy treść ćwiczeń od 3 do 6
z sekcji „Sprawdź się”. Uczniowie wykonują je w parach, a następnie porównują swoje
rozwiązanie z innym zespołem, omawiając możliwe rozwiązania.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel ponownie wyświetla na tablicy temat lekcji zawarty w sekcji

„Wprowadzenie” i inicjuje krótką rozmowę na temat kryteriów sukcesu. Czego się
uczniowie nauczyli?
2. W ramach podsumowania uczniowie realizują polecenie 3 do multimedium w sekcji
„Schemat interaktywny”.

Praca domowa:

1. Uczniowie wykonują ćwiczenia nr 8, 9 i 10 w sekcji „Sprawdź się”. Przygotowują

uzasadnienia poprawnych odpowiedzi.
Materiały pomocnicze:

Tatarkiewicz W., Historia filozofii, tom 1, Warszawa 2005.

Jan Sochoń, Platona ogląd bytu‐idei, w: „Warszawskie Studia Teologiczne” 1997, t. 10, s.
329‐350.
Dorota Tobota, Jedność idei w dialogach Platona, w: „Przegląd Filozoficzno‐Literacki”
2003, nr 3, s. 177‐187.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Uczniowie mogą wykorzystać medium w sekcji „Schemat” jako inspirację do

przygotowania własnej prezentacji multimedialnej.