4-2011 TRIBOLOGIA 11

Piotr BAŁA*, Janusz KRAWCZYK*, Marcin MADEJ*

OCENA WŁASNOŚCI TRIBOLOGICZNYCH

NOWYCH MATERIAŁÓW NARZĘDZIOWYCH
NA OSNOWIE NIKLU

THE TRIBOLOGICAL PROPERTIES OF NEW Ni-BASED

TOOL MATERIALS

Słowa kluczowe:
zużycie, tribologia, stopy Ni, węgliki, materiał narzędziowy

Key words:
wear, tribology, Ni-based alloy, carbides, tool material

Streszczenie
W niniejszej pracy przedstawiono nowe materiały na osnowie niklu
umacniane związkami faz międzymetalicznych o dużej zawartości węgla.
Skład chemiczny nowych materiałów zaprojektowano tak, aby umocnie-
nie osnowy uzyskać w wyniku wydzielania związków międzymetalicz-

*
AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Inżynierii Metali i Informatyki Przemy-
słowej, al. A. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków, tel. (12) 617-26-19, fax (12) 617-31-90,
e-mail:pbala@agh.edu.pl.
12 TRIBOLOGIA 4-2011

nych bogatych Ni oraz Al i Ta, a udział węglików pierwotnych wynosił

przynajmniej 20%. Węgliki powinny pozostać stabilne w mikrostrukturze
niezależnie od obróbki cieplnej, wpływając korzystnie na odporność na
ścieranie. Materiały te mają charakteryzować się przede wszystkim do-
brymi własnościami tribologicznymi wykonanych z nich narzędzi do spe-
cjalnych zastosowań. Omówiono mikrostrukturę badanych stopów oraz
określono rodzaj i udział objętościowy faz węglikowych.
Badania tribologiczne wykonano przy temperaturze pokojowej celem
określenia roli faz węglików w mechanizmie zużycia. Dla wszystkich
badanych stopów wyznaczono wielkość zużycia, współczynnik tarcia
oraz określono mechanizm zużycia.

WPROWADZENIE
Wiele elementów produktów używanych na co dzień wytwarzanych
z metali i ich stopów, otrzymuje się poprzez odlewanie ciśnieniowe lub
kucie matrycowe. Procesy te wymagają użycia narzędzi o najwyższych
właściwościach. Materiałom narzędziowym stawia się szereg wymagań
jak wysoka twardość, obrabialność, odporność na zużycie, szoki cieplne
oraz odkształcenie plastyczne. Na rynku dostępny jest szeroki wybór stali
narzędziowych, jednak w dużej mierze nie spełniają one zakładanych,
wysokich oczekiwań [L. 1, 2]. W procesie kucia matrycowego na zużycie
narzędzi często składa się wiele czynników jak: siła nacisku prasy, ilość
wyprodukowanych odkuwek, a w procesie kucia na gorąco temperatura
wsadu oraz temperatura samej matrycy, która nagrzewa się dodatkowo
w wyniku tarcia między narzędziem a materiałem wsadowym.
W matrycach do odlewania ciśnieniowego najbardziej narażone na zuży-
cie są wystające elementy wkładek roboczych, które w kontakcie z cie-
kłym, zawierającym krystality, metalem wtryskiwanym pod ciśnieniem
dochodzącym do 300 MPa, ulegają nadmiernemu ścieraniu. Dlatego po-
szukuje się nowych rozwiązań pozwalających na zwiększenie żywotności
narzędzi [L. 1–6]. Głównym celem niniejszej pracy jest określenie wła-
sności tribologicznych nowych materiałów narzędziowych na osnowie Ni
o dużej zawartości węgla. Stopy te opisano szczegółowo między innymi
w pracach [L. 7–9].
4-2011 TRIBOLOGIA 13

MATERIAŁ DO BADAŃ
Skład chemiczny badanych stopów przedstawiono (w sposób ograni-
czony ze względów patentowych) w Tabeli 1. Mikrostrukturę badanych
stopów w stanie przed i po obróbce cieplnej przedstawiono na Rysun-
ku 1. Obróbka cieplna złożona była z zabiegów przesycania i starzenia.
We wszystkich stopach w stanie po odlaniu widać strukturę dendrytycz-
ną. W stopach nr 0 oraz nr 1 występują tylko węgliki tantalu typu MC
(odpowiednio udział objętościowy 18,4% oraz 24%) oraz niewielka ilość
grafitu (ok. 1%). Po obróbce cieplnej zmniejszył się udział węglików
MC. Natomiast, szczególnie w stopie nr 1, zwiększył się udział grafitu.
W stopach 2 i 3 występują dwa rodzaje węglików, tj. węgliki tantalu typu
MC oraz węgliki chromu Cr7C3. W stopie nr 2 w stanie po odlaniu udział
wynosił 35%, natomiast po obróbce cieplnej 32%, a w stopie nr 3 po od-
laniu 43%, po obróbce cieplnej 37%. W wyniku obróbki cieplnej w sto-
pach nr 2 i 3 rozpuszczeniu uległa część węglików chromu. We wszyst-
kich badanych stopach, niezależnie od stanu, stwierdzono w osnowie
obecność fazy międzymetalicznej γ’ (Ni3AlTa).

Tabela 1. Skład chemiczny materiałów użytych do badań tribologicznych

Table 1. The chemical composition of investigated Ni-based alloys
Skład chemiczny, % masowy
Nr stopu C Cr Ta Al Zr Co Ni
0 0,815 - XX XX 0,2 - reszta
1 0,878 - XX XX 0,2 20 reszta
2 0,834 XX XX XX 0,2 - reszta
3 0,898 XX XX XX 0,2 20 reszta

METODOLOGIA BADAŃ
Badania tribologiczne wykonano na tribotesterze T-05 typu rolka–klocek.
Parametry procesu badania tribologicznego: temperatura pokojowa, ob-
ciążenie 100 N, czas trwania testu: 2000 s, przeciwpróbka–stal łożysko-
wa 100Cr6 obrobiona cieplnie na maksymalną twardość, prędkość obro-
towa 136 obr/min. Badania metalograficzne wykonano z użyciem mikro-
skopu optycznego Axiovert 200 MAT. Próbki trawiono odczynnikiem
4 g CuSO4 + 20 ml C2H5OH.
14 TRIBOLOGIA 4-2011

a) Twardość 161 HV10 b) Twardość 160 HV10

c) Twardość 237 HV10 d) Twardość 180 HV10

e) Twardość 366 HV10 f) Twardość 400 HV10

g) Twardość 360 HV10 h) Twardość 330 HV10

Rys. 1. Mikrostruktura badanych stopów na osnowie Ni: a,b) stop 0; c,d) stop 1;
e,f) stop 2; g,h) stop 3; a,c,e,g) stan lany; b,d,f,h) stan po obróbce cieplnej
Fig. 1. Microstructure of investigated Ni-based alloys: a,b) alloy 0; c,d) alloy 1; e,f)
alloy 2; g,h) alloy 3; a,c,e,g) as-cast state; b,d,f,h) after heat treatment
4-2011 TRIBOLOGIA 15

WYNIKI BADAŃ I ICH DYSKUSJA

Na Rys. 2 zaprezentowano wielkość zużycia badanych stopów. Jak widać
w stanie po odlaniu ubytek masy podczas testu tribologicznego jest nie-
wielki, choć wyraźnie widać, że najwięcej zużył się stop nr 1. Zdecydo-
wanie większe zużycie stwierdzono dla próbek po obróbce cieplnej,
szczególnie w stopach nr 0 i 1. Należy to tłumaczyć zmniejszeniem
udziału węglików i większym udziałem grafitu oraz wiążącą się z tym
mniejszą twardością, co przełożyło się na zmianę mechanizmu zużycia.
Widać to wyraźnie na Rys. 3, gdzie zestawiono średnie wartości współ-
czynnika tarcia dla poszczególnych prób tribologicznych. Jak widać, ob-
róbka cieplna spowodowała, iż średnie współczynniki tarcia wzrosły,
najwięcej dla stopu nr 1 oraz 2. Tłumaczy to duże zużycie stopu nr 1 po
obróbce cieplnej. Natomiast stop nr 2, pomimo iż podczas testu tribolo-
gicznego stwierdzono wysoki współczynnik tarcia, ma małe zużycie po
obróbce cieplnej (por. Rys. 2).
Mechanizmy zużycia określono na podstawie zdjęć mikroskopowych
powierzchni próbek po teście tribologicznym, które zaprezentowano na
Rys. 4. W stanie po odlaniu zużyciem ściernym charakteryzuje się przede
wszystkim stop „1”. W przypadku pozostałych stopów zaobserwowano
również intensywne zużycie adhezyjne, widoczne jako wyrywanie obsza-
rów z powierzchni próbki. W przypadku stopów „2” i „3” stwierdzono
skrawające (bruzdujące) oddziaływanie z powierzchnią wyrwanych me-
chanizmem adhezyjnym fragmentów materiału próbki.

Rys. 2. Porównanie wielkości zużycia badanych stopów przed i po obróbce cieplnej

Fig. 2. A comparison of the wear level of the investigated alloys
16 TRIBOLOGIA 4-2011

Rys. 3. Porównanie wartości średnich współczynników tarcia dla badanych sto-

pów w czasie 1000 s
Fig. 3. A comparison of the medium coefficient of friction of the investigated alloy
trough 1000s

Zastosowanie obróbki cieplnej w przypadku stopu nr 0 powoduje

zwiększenie udziału adhezyjnego oddziaływania tribologicznego, w sto-
sunku do zużycia ściernego, przy czym wyraźnie utrudniona jest dekohe-
zja dużych fragmentów materiału próbki. Zużycie materiału obrobionego
cieplnie zachodzi głównie poprzez złuszczanie. W stopie nr 1 obróbka
cieplna spowodowała intensyfikację abrazyjnego mechanizmu zużycia,
dużymi cząstkami, najprawdopodobniej węglików z obszarów między-
dendrytycznych, w pobliżu których w wyniku obróbki cieplnej powstał
grafit osłabiający ich „umocowanie” w osnowie. W stopie nr 2 zastoso-
wanie obróbki cieplnej powoduje zwiększenie złuszczeniowego mecha-
nizmu zużycia (umacnianie odkształceniowe i wykruszanie tego materia-
łu). Zmniejszył się natomiast czysto adhezyjny mechanizm zużycia.
W stopie nr 3 zastosowanie obróbki cieplnej nie zmienia mechanizmu
zużycia, nadal głównym mechanizmem jest zużycie adhezyjne, jednakże
wyrywaniu ulegają znacząco mniejsze obszary materiału. Jest to naj-
prawdopodobniej związane z tym, że w przypadku materiału w stanie po
odlaniu wyrywaniu ulegają obszary pomiędzy dużymi ziarnami (pomię-
dzy nimi nie występowała drobna faza węglikowa, co ułatwiało sczepia-
nie adhezyjne), a po obróbce cieplnej wyrywaniu ulegają obszary ograni-
czone siatką wtórnie wydzielonych węglików. Mimo iż są one mniejsze
niż w przypadku stopu nieobrobionego cieplnie, ubytek materiału jest
większy.
4-2011 TRIBOLOGIA 17

a) b)

c) d)

e) f)

g) h)

Rys. 4. Powierzchnia badanych stopów po teście tribologicznym. a, b) stop 0;

c, d) stop 1; e, f) stop 2; g,h) stop 3; a, c, e, g) stan lany; b, d, f, h) stan po
obróbce cieplnej
Fig. 4. The samples surfaces after tribological test. a, b) alloy 0; c, d) alloy 1;
e, f) alloy 2; g, h) alloy 3; a, c, e, g) as-cast state; b, d, f, h) after heat treatment
18 TRIBOLOGIA 4-2011

WNIOSKI
Wykonane w niniejszej pracy badania pozwalają na sformułowanie na-
stępujących wniosków:
1) W stanie po odlaniu wszystkie badane stopy cechują się niskim zuży-
ciem. Stopy zużywają się przez ścieranie oraz przez adhezję.
2) Obróbka cieplna powoduje zwiększenie zużycia, w tym szczególnie
stopów nr 0 i 1, oraz zmianę mechanizmów zużycia. Zużycie zachodzi
głównie przez adhezję oraz w przypadku stopu nr 2 również przez
złuszczenie.
3) Aby osiągnąć dobre własności tribologiczne, w składzie chemicznym
badanych stopów muszą (oprócz węgla) występować zarówno tantal,
jak i chrom, dzięki którym możliwe jest uzyskanie dużego udziału ob-
jętościowego węglików oraz umocnienie osnowy.

Podziękowania
Autorzy pracy dziękują mgr. inż. Łukaszowi Piątkowi za pomoc
w przygotowaniu niniejszej pracy.
Badania realizowane w ramach Projektu „Opracowanie nowych za-
awansowanych technologii kucia materiałów wysokotopliwych” Nr
WND-POIG.01.03.01-12-004/09 w Programie Operacyjnym Innowacyj-
na Gospodarka (POIG). Projekt współfinansowany przez Unię Europej-
ską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.

LITERATURA
1. Shivpuri R.: Friction and Wear of Dies and Die Materials, Friction, Lubrica-
tion and Wear Technology, Vol. 18, Metals Handbook, ASM International,
1995, 1266–1326.
2. Altan T.: Dies and Die Materials for Hot Forging, Forming and Forging,
Vol. 14, Metals Handbook, ASM International, 1996, 61–95.
3. Sully L. J. D.: Die Casting, Casting, Vol. 15, Metals Handbook, ASM Inter-
national, 1998, 611–632.
4. Bonderek Z., Chromik S.: Odlewnictwo ciśnieniowe metali i formowanie
wtryskowe tworzyw sztucznych, Wydawnictwo naukowe AKAPIT, Kraków
2006.
5. Blicharski M.: Inżynieria materiałowa: stal, Wydawnictwa Naukowo-
-Techniczne, Warszawa 2004.
6. Sińczak J.: Kucie dokładne, Wydawnictwa AGH, Kraków 2007.
4-2011 TRIBOLOGIA 19

7. Bała P., Microstructural characterization of the new tool ni-based alloy with
high carbon and chromium content, Archives of Metallurgy and Materials.
vol. 55 (2010) 1053–1059.
8. Bała P.: Charakterystyka mikrostruktury stopu modelowego na osnowie Ni
od dużej zawartości węgla, Materiały konferencyjne XXXVIII Szkoła inży-
nierii materiałowej, Kraków–Krynica, 28.09–1.10 (2010) 112–117.
9. Bała P.: New tool materials based on Ni alloys strengthened by intermetallic
compounds with a high carbon content, Archives of Materials Science and
Engineering vol. 42/1 (2010) 5–12.

Recenzent:
Tomasz BUDZYNOWSKI

Summary
In the paper, the new Ni-based materials with a high carbon content,
strengthened by intermetallic compounds, were presented. The
chemical compositions of the new materials were designed in such a
way as to obtain the matrix strengthening by means of the
precipitation of intermetallic compounds rich in Ni as well as Al and
Ta and to have the carbide fraction above 20%. Carbides should
remain stable in microstructure, regardless of the heat treatment,
since they favourably influence an abrasion resistance. Tools use for
special application made of these materials should have good
tribological properties at elevated temperature.
The microstructures and carbides volume fraction of
investigated alloys, were described. The reason the tribological test
was performed at ambient temperature was to determine the role of
the carbides in wear mechanism. The wear level, coefficient of wear,
and wear mechanism for all investigated alloys, were described.
20 TRIBOLOGIA 4-2011