Nguyên nhân dẫn đến sự sụp đổ của CNXH hiện thực ở Liên Xô

 Nguyên nhân sâu xa: là do sự chậm đổi mới đối với những bất cập
trong mô hình xây dựng chủ nghĩa xã hội trước những biến đổi của
hoàn cảnh lịch sử.
- Ở Liên Xô, sau khi Lênin qua đời. Chính sách kinh tế mới không
được tiếp tục thực hiện mà chuyển sang kế hoạch hoá tập trung cao
độ. Thời gian đầu, kế hoạch hoá tập trung đã phát huy mạnh mẽ tác
dụng, song đã biến dạng thành kế hoạch hoá tập trung quan liêu, bao
cấp. Mô hình này đã tuyệt đối hoá cơ chế kế hoạch hoá tập trung
cao, từ bỏ hay gần như từ bỏ một cách chủ quan duy ý chí nền kinh
tế hàng hoá, cơ chế thị trường, thực hiện chế độ bao cấp tràn lan,
triệt tiêu tính chủ động, sáng tạo của người lao động.

- Do chậm đổi mới cơ chế kinh tế, hệ thống quản lý, nói chung là chậm
đổi mới mô hình của chủ nghĩa xã hội, Liên Xô càng ngày càng thua
kém về trình độ phát triển kinh tế so với các nước tư bản. Điều này
được thể hiện rõ rệt trong lĩnh vực công nghệ và năng suất lao động.
Mà đây lại là yếu tố như Lênin nói, xét đến cùng sẽ quyết định thắng
lợi hoàn toàn của chế độ mới.

- Những sai lầm chủ quan nghiêm trọng kéo dài đã nói ở trên cản trở
sự đổi mới đúng đắn là nguyên nhân sâu xa làm cho chế độ xã hội
chủ nghĩa bị suy yếu, rơi vào khủng hoảng. Đó không phải những sai
lầm khuyết tật do bản chất của chế độ xã hội chủ nghĩa, mà do quan
niệm giáo điều về chủ nghĩa xã hội.

 Nguyên nhân chủ yếu, trực tiếp: là do những sai lầm nghiêm trọng
trong đường lối chính trị, tư tưởng, tổ chức trong tiến trình cải tổ ở
Liên Xô không được nhanh chóng sửa chữa và sự can thiệp của các
thế lực thù địch đối với chủ nghĩa xã hội.
- Thứ nhất, về những sai lầm nghiêm trọng trong đường lối chính trị,
tư tưởng và tổ chức không được nhanh chóng sửa chữa :
+) Cuộc cải tổ ở Liên Xô bắt đầu từ năm 1986 đã kết thúc trong sự đổ
vỡ hoàn toàn năm 1991 vì đường lối cải tổ thực chất là đường lối trượt
dài từ cơ bội hữu khuynh đến xét lại, đến từ bỏ hoàn toàn chủ nghĩa
Mác - Lênin. Những lời tuyên bố lúc ban đầu rốt cuộc chỉ là những tuyên
bố suông ngụy trang cho ý đồ phản bội.
+) Chủ trương đưa ra lúc đầu là “tăng tốc” về kinh tế đế chấm dứt sự trì
trệ. Vấn đề là tăng tốc bằng cách nào thì không có câu trả lời đúng đắn.
Người ta liền quy cho cơ chế quản lý kinh tế nhưng rồi cũng trầy trật;
người ta đã chuyển nhanh sang cải tổ chính trị trên cơ sở cái gọi là “tư
duy chính trị mới". Thực chất đó là sự thoả hiệp vô nguyên tắc, là sự
đầu hàng, là từ bỏ lập trường giai cấp, là sự phản bội chủ nghĩa Mác -
Lênin, phản bội sự nghiệp xã hội chủ nghĩa. Cuộc cải cách chính trị
đánh thẳng vào hệ thống chính trị của chủ nghĩa xã hội, trước hết là vào
tổ chức Đảng. Nhóm lãnh đạo cải tổ tìm cách loại bỏ những người
không tán thành đường lối sai lầm của cải tổ, kiên trì đường lối chủ
nghĩa Mác - Lênin. Những người ngấm ngầm hoặc công khai thù địch
với chủ nghĩa Mác - Lênin chiếm các vị trí chủ chốt trong bộ máy của
Đảng và Nhà nước.
- Thứ hai, về sự can thiệp của các thế lực thù địch với chủ nghĩa xã
hội.
+) Chủ nghĩa đế quốc thường xuyên tiến hành chiến tranh khi bằng
súng đạn, khi bằng “diễn biến hoà bình” chống chủ nghĩa xã hội, chống
Liên Xô. Chủ nghĩa đế quốc đã gây ra cuộc chiến tranh lạnh từ sau
Chiến tranh thế giới thứ hai. Các chiến lược gia phương Tây sớm nhận
ra “cái gót chân Asin” của cải tổ: đó là đường lối xét lại, là hệ tư tưởng
tư sản, là chính sách thoả hiệp, nhân nhượng vô nguyên tắc với Mỹ và
phương Tây thể hiện tập trung ở “tư duy chính trị mới”. Các thế lực
chống chủ nghĩa xã hội ở bên ngoài theo sát quá trình cải tổ, tìm mọi
cách để lái nó đi theo ý đồ của họ. Các thế lực bên ngoài tác động vào
cải tổ cả về tư tưởng, chính trị và tổ chức. Hứa hẹn viện trợ kinh tế
được dùng làm một thứ vũ khí rất lợi hại để lái cuộc cải tổ theo quỹ đạo
mà phương Tây mong muốn. Chủ nghĩa đế quốc đã đẩy mạnh thực
hiện “diễn biến hoà bình” trong nội bộ Liên Xô.

=> Tóm lại, sự phá hoại của chủ nghĩa đế quốc cùng với sự phản bội từ
bên trong và từ trên chóp bu của cơ quan lãnh đạo cao nhất là nguyên
nhân trực tiếp làm cho Liên Xô sụp đổ.