Angeli Janhsen Only Encounters Truly Change
Paweł Leszkowicz Paweł Leszkowicz
The Transgender Body, Identity,
and Performance in Polish
Contemporary Art 1
1
One can view transgender identity, as presented and performed in Polish contemporary art,
from a perspective that involves the unveiling and representation of the transgender body. The
transgender can be read as a broader metaphor for understanding the nature of art in today’s
culture. It is such an understanding of this concept that I would like to propose.
The very concept of “transgender” means “between genders,” and is essentially
emancipatory. It involves going beyond dualism to perceive gender as multiplicity, as a certain
continuum, where female and male attributes blend to varying degrees. Both the history and
the anthropology of culture, as well as the diversity of human identity, reveal a plurality, and
not a duality of gender, which has come to imprison us. At present, transgender – as a political
movement and an identity – problematizes the inflexible division between genders, though
androgyny and hermaphroditism have been pondered and depicted since antiquity. Great
art has always been fascinated by the transgression of closed gender categories, and with the
expression of regions “in-between.” The ancient statues of hermaphrodites emanate a sensual
beauty, and the Renaissance Mona Lisa and Saint John the Baptist by Leonardo da Vinci render
the holy spiritual quality of androgyny. Art has often sought androgynous positions.2
The transgender movement developed alongside postmodern culture and the call
for attention to human rights. The concept itself was introduced in the 1970s. It pertains to
the perception of one’s gender, and not to one’s sexual orientation. Today, “transgender”
is considered a catch-all term that covers various individuals, behaviors, and groups that
depart from “normative” gender roles. It is a state where the gender identity one feels does
not correspond with one’s biological gender, as defined by clearly male or female genitalia.
A transgender identity can be ascribed to those people, who do not submit to conventional
male and female roles and gender behavior. Transgender is thus a form of gender dissidence
which includes crossdressing, transvestitism, drag kings and drag queens, and transsexuality.
1
More extensive considerations of the transgender nude in Polish art and in-depth analyses of the works listed above can be
found in my book Nagi mężczyzna. Akt męski w sztuce polskiej po 1945 roku, UAM Academic Publishers, Poznań 2012. The
following text is an adjusted fragment of that publication.
2
See: C. Paglia, Sexual Personae: Art and Decadence from Neferetiti to Emily Dickinson, Vintage Books, New York 1991.
42
Tylko spotkania zmieniają nas naprawdę Angeli Janhsen
Transgenderowe ciało,
tożsamość i performance
w polskiej sztuce współczesnej 1
Na transgenderową tożsamość, przedstawianą i performowaną w polskiej sztuce współczes­
nej, można spojrzeć poprzez specyficzną perspektywę związaną z odsłanianiem i obrazowa-
niem transgenderowego ciała. Transgenderowość może być także odczytywana jako szersza
metafora dla rozumienia charakteru sztuki we współczesnej kulturze. Takie rozumienie tego
pojęcia chciałbym zaproponować.
Samo pojęcie „transgender” oznacza „pomiędzy płciami” i ma emancypacyjny cha-
rakter. Chodzi o wyjście poza dualizm i wizję płci jako wielości, pewnego kontinuum, gdzie
cechy kobiece i męskie mieszają się w różnym nasileniu. Zarówno historia i antropologia kul-
tury, jak i różnorodność ludzkiej tożsamości odsłaniają pluralizm, a nie dwoistość płci, która
stała się naszym więzieniem. Współcześnie transgender – jako ruch polityczny i tożsamość –
problematyzuje sztywny podział na płeć, już jednak od starożytności rozważano i przedsta-
wiano androgynię i hermafrodytyzm. Wielka sztuka zawsze zafascynowana była przekracza-
niem zamkniętych kategorii płciowych i ekspresją obszarów „pomiędzy”. Antyczne posągi
hermafrodytów emanują zmysłowym pięknem, renesansowa Mona Lisa i Święty Jan Chrzciciel
Leonarda da Vinci oddają boską duchową jakość androgynii. Sztuka często poszukiwała an-
drogynicznych pozycji2.
Ruch transgender rozwinął się wraz z kulturą postmodernizmu i zwróceniem uwagi
na prawa człowieka. Samo pojęcie zaczęto wprowadzać w latach siedemdziesiątych XX wie-
ku. Odnosi się ono do odczuwania swojej płci, a nie do orientacji seksualnej. Uznaje się dziś,
że transgender jest szerokim terminem obejmującym różnorodne jednostki, zachowania i gru-
py odbiegające od „normatywnych” ról płciowych. Jest to stan poczucia tożsamości płciowej
nieodpowiadający płci biologicznej, definiowanej przez wyraźnie męskie lub żeńskie geni-
talia. Tożsamość transgenderową można przypisać osobom, które nie podporządkowują się
1
Szersze rozważania na temat transgenderowego aktu w sztuce polskiej i pogłębione analizy wymienionych tutaj dzieł sztuki
znajdują się w mojej książce Nagi mężczyzna. Akt męski w sztuce polskiej po 1945 roku, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań
2012. Niniejszy tekst jest zmienionym fragmentem tej rozprawy naukowej.
2
Zob. C. Paglia, Seksualne persony. Sztuka i dekadencja od Neferetiti do Emily Dickinson, przeł. M. Kuźniak, M. Zapędowska,
Brama, Poznań 2006, s. 137–144.
43
Paweł Leszkowicz The Transgender Body, Identity, and Performance in Polish Contemporary Art
People who identify entirely with neither femininity nor masculinity and who combine these
attributes also call themselves “transgender,” as do those who are in-between or who feel that
their identity goes beyond the conventional understandings of gender. For those not aiming
for a sex-change operation, being transgender is a permanent state of distance from gender
norms and their transgression, or a purposefully subversive gender performance. 3 że ich tożsamość wykracza poza przyjęte rozumienie płci. Dla tych, którzy nie dążą do opera-
From mythical androgyny, through masquerade and cabaret, to contemporary
identity and body politics – transgender issues are a recurring phenomenon in psychology
and culture. They have also been the subject of fascinating academic work. Margaret Mead, an
outstanding anthropologist who coined the notion of “gender” (as a cultural phenomenon),
researched shamans who have two souls: male and female. Michel Foucault wrote a famous
4 Poświęcono jej również fascynującą refleksję akademicką. Margaret Mead, wybitna antropo-
study on Herculine Barbin, a nineteenth-century hermaphrodite. In Poland we have an 5 lożka i twórczyni pojęcia „gender” (płeć kulturowa), zajmowała się fenomenem szamanów
interesting cultural history of “freaks” written by Maria Janion in Odmieńcy [Freaks] from the
“Transgressions” series, which draws upon the figure of the poet Maria Komornicka, who
considered herself a man, and called herself “Piotr Odmieniec Włast.”6
In her book Na marginesach lustra. Ciało kobiece w pracach polskich artystek [On the
Margins of the Mirror: The Woman’s Body in Works of Polish Female Artists], Agata Jakubowska
explores various possibilities of transgressing and critiqueing the dominant binary gender
code put forward in the work of feminist artists, seeing the value of their art in their attempt
to challenge the dominant western models of identity.7 Following this line of interpretation,
I would like to focus on selected works by artists that have striven for the zone “in-between,”
from either gender perspective. By the same token, I am more interested in the subject of
masculinity, its pluralization, expansion, and problematization. This is, after all, a frontal attack
on the patriarchal regime and its visuality. I see the transgender identity and the associated
image of the dual body as a greater challenge to the masculine status quo in culture, whose
norms are much more closed and restricted than those of the multifarious femininity. After
all, women have more freedom of gender expression, which in no way changes the fact that
they, too, are trapped in their identity. Meanwhile, traditional masculinity is sharply severed
from femininity; when masculinity is despised by femininity, then we are dealing with a more
radical destabilization of gender and body perception, and the politics of sexuality in general.
This is the case particularly when we include images of male genitalia, i.e. the rudimentary
confirmation of the male gender and the whole phallocentric system. Moreover, I should like
to stress the role of creativity in real transgender people who become protagonists in art as
both artists and models. Their presence is more valuable to me than androgynous fictions.
This is why the point of departure for the transgender in contemporary Polish art will be
Alicja Żebrowska’s project.
The most famous transgender nude in Polish art is Alicja Żebrowska’s Some Other Time
I’ll Become Myself (1999). This is a portrait project devoted to a transsexual, Sara, whom she
found undergoing a transformation from man to woman. The piece consists of a video and
a series of three nude photographs.
3
See: J. Bristow, Sexuality, Routledge, London – New York 1997, pp. 225–228.
4
See: M. Ripinsky-Naxon, Płeć, szamanizm i przemiana, DIALOG Academic Publishers, Warsaw 2002.
5
See: H. Barbin, M. Foucault, Herculine Barbin: Being the Recently Discovered Memoirs of a Nineteenth-century French
Hermaphrodite, trans. R. McDougall, Pantheon Books, New York 1980.
6
See: T. Kitliński, Etyka i estetyka praw mniejszości, http://www.krytykapolityczna.pl/Recenzje/Kitlinski-Etyka-i-estetyka-
praw-mniejszosci/menu-id-76.html [25.10.2010].
7
A. Jakubowska, Na marginesach lustra. Ciało kobiece w pracach polskich artystek, Universitas, Krakow 2004, pp. 35–49.
44
Transgenderowe ciało, tożsamość i performance w polskiej sztuce współczesnej Paweł Leszkowicz
konwencjonalnym męskim i kobiecym rolom i zachowaniom płciowym. Transgender jest więc
formą płciowej dysydencji, która obejmuje: cross dressing, transwestytyzm, drag kings i drag
queens, ale i transseksualizm. Jako transgender identyfikują się również ludzie, którzy nie utoż-
samiają się wyłącznie z kobiecością lub męskością, ale łączą te cechy, są pomiędzy lub uważają,
cyjnej zmiany płci, bycie transgender jest permanentnym stanem dystansu do norm płciowych
i ich przekraczaniem czy też celowym wywrotowym płciowym performance3.
Od mitycznej androgynii, przez maskarady i kabarety, po współczesną politykę tożsa-
mości i ciała – problematyka transgenderowa jest stałym fenomenem w psychologii i kulturze.
o dwóch duszach: mężczyzny i kobiety4. Michel Foucault napisał swe słynne studium o Her-
culine Barbin – dziewiętnastowiecznym hermafrodycie5. W Polsce istnieje ciekawa historia
kulturowa tak zwanych odmieńców, stworzona przez Marię Janion w tomie Odmieńcy z serii
„Transgresje”, w nawiązaniu do postaci poetki Marii Komornickiej, która uważała się za męż-
czyznę i nazwała Piotr Odmieniec Włast6.
Agata Jakubowska w swej książce Na marginesach lustra. Ciało kobiece w pracach polskich
artystek stawiała pytanie o różne możliwości przekroczenia i krytyki dominującego binarnego
kodu płci, zaproponowane w pracach artystek feministycznych, wartość ich sztuki dostrzegając
w próbie przepracowywania dominujących zachodnich modeli tożsamości7. Kontynuując tę li-
nię interpretacyjną, chciałbym zwrócić uwagę na wybrane dzieła artystek i artystów (!), docho-
dząc do obszaru „pomiędzy” z perspektywy obydwu płci. Przy czym interesuje mnie bardziej
tematyka męskości, jej pluralizacji, otwierania i problematyzowania. Jest to bowiem bezpo-
średni zamach na reżim patriarchalny i jego wizualność. Tożsamość transgenderowa i związane
z nią obrazy dwoistego ciała uważam za większe wyzwanie dla status quo męskości w kulturze,
gdyż jej normy są o wiele bardziej zamknięte i restrykcyjne niż wieloraka kobiecość. Kobiety
mają bowiem większą wolność ekspresji płciowej, co nie zmienia faktu, że są również uwięzione
w swej tożsamości. Tymczasem tradycyjną męskość oddzielają od kobiecości ostre granice; gdy
męskość zostaje nawiedzona przez kobiecość, mamy do czynienia z bardziej radykalną destabi-
lizacją percepcji płci i ciała oraz całej polityki seksualności. Szczególnie gdy włączymy do tego
wyobrażenia męskich genitaliów, czyli rudymentarne potwierdzenie męskiej płci i całego sys-
temu fallocentrycznego. Ponadto chciałbym zaakcentować rolę twórczości realnych osób trans-
genderowych, jako autorów, ale też modeli, którzy stają się bohaterami sztuki. To ich obecność
jest dla mnie cenniejsza niż androgyniczne fikcje. Dlatego punktem wyjścia refleksji nad trans-
genderowością we współczesnej sztuce polskiej będzie projekt Alicji Żebrowskiej.
W sztuce polskiej najsławniejszym aktem transgenderowym jest praca Alicji Żebrow-
skiej Kiedy inny staje się swoim (1999). Jest to projekt portretowy, poświęcony osobie trans-
seksualnej, Sarze, która znajdowała się w czasie przemiany z mężczyzny w kobietę. Na całość
składają się film video oraz seria trzech fotograficznych aktów.
3
Zob. J. Bristow, Sexuality, Routledge, London – New York 1997, s. 225–228.
4
Zob. M. Ripinsky-Naxon, Płeć, szamanizm i przemiana, Wydawnictwo Akademickie DIALOG, Warszawa 2002.
5
Zob. H. Barbin, M. Foucault, Herculine Barbin: Being the Recently Discovered Memoirs of a Nineteenth-century French
Hermaphrodite, trans. R. McDougall, Pantheon Books, New York 1980.
6
Zob. T. Kitliński, Etyka i estetyka praw mniejszości, http://www.krytykapolityczna.pl/Recenzje/Kitlinski-Etyka-i-estetyka-
praw-mniejszosci/menu-id-76.html [data dostępu: 25.10.2010].
7
A. Jakubowska, Na marginesach lustra. Ciało kobiece w pracach polskich artystek, Universitas, Kraków 2004, s. 35–49.
45
Paweł Leszkowicz The Transgender Body, Identity, and Performance in Polish Contemporary Art
Alicja Żebrowska, Żebrowska has created a truly baroque and imaginative portrait of a naked transsexual
Kiedy inny staje się
swoim / Some Other in an interior with violet fabrics and an enormous mirror. In three different images the
Time I’ll Become Myself,
model’s body is reflected in an oval mirror, so that we see it both from behind and the front,
1999, lightbox, dzięki
uprzejmości artystki in the mirror reflection. The artist alludes to famous female nudes with mirrors, such as
courtesy of the artist
Diego Velázquez’s Venus. The protagonist of the portrait adopts a feminine pose; s/he has
extraordinarily white and smooth skin, contrasting with the violet drapery. We do not see
a penis, as we do in the Hellenistic masterpiece, yet the body reveals its ambivalence. We
see the outlines of testicles, male feet, and also a fragment of a female breast and face. Sara
belongs to the artificial world of the imagination. Her femininity is striking in the refined
rhetoric of the pose, as well as in the hormonally adapted, naked body. Usually transgender
people have the whole fashion repertoire at their disposal in making a conventional portrait;
they transform through costume. What is remarkable in this transgender nude is that gender
is rendered only through the naked body and gesture. We see the legacy on the body –
the struggle with the cultural gender costume. These extraordinary portraits by Alicja
Żebrowska were created in active collaboration with a transsexual, which is why they have
the eroticism of a nude, and stand as a penetrating diagnosis of the cultural obligation to
put on a gender performance. The artist sees her own work this way, confessing that during
the course of the project she observed with admiration and terror the sacrifices a person
can make to become “him/herself.” To her mind, the model is a victim of cultural terror,
conceived as the terror of Barbie-style normative femininity. For the artist, the body reveals
a dramatic struggle for identity. The feminine personality demands a painful mental and
physical transformation of the male body – the body reveals a dramatic struggle for identity.
According to the artist’s diagnosis, the “other” does not want to cultivate its “otherness”
46
Transgenderowe ciało, tożsamość i performance w polskiej sztuce współczesnej Paweł Leszkowicz
Żebrowska stworzyła prawdziwie barokowy, fantazyjny portret nagiego transseksu-
alisty rezydującego we wnętrzu zbudowanym z fioletowych tkanin i wielkiego zwierciadła.
W trzech różnych odsłonach ciało modela odbija się w owalnym lustrze, tak że widzimy go
z tyłu i z przodu, w zwierciadlanym odbiciu. Artystka nawiązuje do słynnych aktów kobiecych
ze zwierciadłem, na przykład Wenus Diego Velázqueza. Bohater/bohaterka portretu przyjmu-
je kobiece pozy, ma niezwykle jasną i gładką skórę kontrastującą z fioletowymi draperiami.
Nie widzimy penisa, jak w przypadku hellenistycznego arcydzieła, jednak ciało odsłania swą
ambiwalencję. Pojawia się zarys jąder, męskie stopy, a jednocześnie fragment kobiecej piersi
i twarzy. Sara należy do sztucznego świata wyobraźni. Jej kobiecość uderza przerafinowaną
retoryką pozy, ale i zmienionym hormonalnie nagim ciałem. Zwykle w czasie wykonywa-
nia konwencjonalnych portretów osoby transgenderowe mają do dyspozycji cały repertuar
mody, przeistaczają się przy użyciu stroju. Wyjątkowość tego transgenderowego aktu polega
na tym, że płeć jest odgrywana tylko za pomocą nagiego ciała i gestu. Widzimy zapis na ciele
– zmagania z kulturowym kostiumem płci. Te niezwykłe portrety Alicji Żebrowskiej powstały
dzięki aktywnej współpracy z transseksualistą, dlatego mają w sobie erotykę aktu, ale i prze-
nikliwą diagnozę przymusu kulturowego performance płci. Tak też postrzega swe dzieło ar-
tystka, która wyznaje, że pracując nad projektem, z podziwem i przerażeniem obserwowała,
do jakich poświęceń zdolny jest człowiek, aby stać się „swoim”. Według niej model/modelka
jest ofiarą terroru kulturowego, rozumianego jako terror normatywnej kobiecości w stylu la-
leczki Barbie. Dla artystki to kobieca osobowość wymusza bolesną psychiczną i fizyczną prze-
mianę na męskim ciele – ciało ujawnia dramatyczną walkę o tożsamość. Według diagnozy
artystki „inny” nie chce tutaj kultywować swej inności, ale wpisuje się w płciową normę jed-
nej z płci, czyli swojskości8. Projekt jest jednocześnie krytycznym spojrzeniem na tożsamość
osoby transseksualnej, dzięki której powstał ten unikalny transgenderowy akt. W warstwie
wizualnej Alicja Żebrowska oddała jednak osobowość, godność, fantazję i niezwykłość swego
bohatera/bohaterki. Współkreuje z nim/nią płciowe fantazje i spełnienie; więcej jest w tych
aktach afirmacji inności i jej piękna niż krytycyzmu.
Projekt Alicji Żebrowskiej opierał się na współpracy z osobą transgenderową. W pol-
skiej sztuce współczesnej działa jednak pierwsza otwarcie transgenderowa artystka – per-
formerka Rafalala, która wychodząc ze swej pierwotnej płci męskiej, staje się kobietą. Jej
twórczość opiera się na afirmacji transgenderowej tożsamości i ciała. Rafalala wypowiada się
w swoim imieniu bez pośrednictwa innych artystów, staje się podmiotem kreacji, a nie jej
przedmiotem. Jest autorką i główną aktorką filmu I Bóg stworzył transwestytę (2008) oraz sław-
nego performance wyborczego z 2007 roku. Rafalala próbowała w świetle kamer telewizyj-
nych oddać głos w wyborach parlamentarnych, ale ze względu na swój kobiecy wizerunek nie
została dopuszczona do głosowania w jednym z warszawskich punktów wyborczych. Jej wy-
gląd nie zgadzał się bowiem z męską tożsamością w dowodzie. Był to skuteczny performance
polityczny, akcja, która ukazała dyskryminację osób transgenderowych w prawie polskim9.
W podobny sposób, łącząc rozrywkę i politykę, film I Bóg stworzył transwestytę wypełniony jest
performerskimi perełkami autorki, ale ma również poważny przekaz edukacyjny, dotyczący
warunków życia osób transgenderowych i ich sytuacji w kraju. Dzięki swej osobowości Rafa-
lala łączy progresywny komunikat z humorem i seksapilem.
8
Zob. A. Żebrowska, Kiedy inny staje się swoim, w: Art Poznań 2005, Targi sztuki, Fundacja ASP, Poznań 2005, s. 218.
9
Zob. M. Dubrowska, I. Szpala, G. Lisicki, Odmieńcowi niełatwo było zagłosować, „Gazeta Stołeczna” 15. 6. 2007.
47
Paweł Leszkowicz The Transgender Body, Identity, and Performance in Polish Contemporary Art Transgenderowe ciało, tożsamość i performance w polskiej sztuce współczesnej Paweł Leszkowicz

here, but to fall in line with one of the gender norms – to have something to call its own.8 Rafalala, Autoportret / Self-portrait, 2010
fotografia cyfrowa / digital photograph
The project is also a critical view of the transsexual identity which has allowed this unique dzięki uprzejmości artystki / courtesy of the artist
transgender nude to come into being. On a visual level, Alicja Żebrowska has conveyed
the personality, dignity, imagination, and singularity of her subject. Together, they have
created sexual fantasies and fulfillment; there is more affirmation of the beauty of difference
in these nudes than there is criticism.
Alicja Żebrowska’s project was based on a collaboration with a transgender person. In Polish
contemporary art we also have, however, the first openly transgender artist – the performer Rafalala, who
was once a man, and is now becoming a woman. Her work involves an affirmation of the transgender
identity and body. Rafalala speaks on her own behalf, without the intermediary of other artists – she is the
subject behind the work, not its object. She directed and starred in the film And God Created the Transvestite
(2008), as well as the famous election performance of 2007. Here Rafalala attempted to go before the
television cameras to vote in the parliamentary elections, but because of her female appearance she was
denied entry to a Warsaw voting station. Her appearance did not match the male categorization on her
ID card. This was an effective political performance, an action that revealed the discrimination against
transgender people in Polish law.9 In a similar fashion, combining entertainment and politics, And God
Created the Transvestite is filled with performance nuggets, but also has an important educational message
concerning the living conditions of transgender people and their situation in our country. Rafalala’s
personality allows her to combine a progressive message with humor and sex appeal.
Rafalala defines herself as a “woman with a penis” – this is how she defines her identity,
and she poses for portraits in which she exposes her breasts and her male genitalia. Her transgender
nudes show the strength of the artist’s personality and her satisfaction with her hermaphroditic
physicality. The nude portraits of Rafalala touch upon the very essence of the transgender subject, Rafalala definiuje samą siebie jako „kobietę z penisem” – tak określa swą tożsamość
as they render a state of duality, in-betweenness, and non-subordination to a single cultural i pozuje do portretów, w których odsłania swe piersi i męskie genitalia. Jej transgenderowe
gender. This is not the old transsexual position, but a new, emancipated transgender position that akty ukazują siłę osobowości autorki i satysfakcję z własnej hermafrodytycznej cielesności.
leads to the blurring of genders. Proudly exposing his female body and his male genitalia, Rafalala Nagie portrety Rafalali dotykają samej istoty tematyki transgenderowej, gdyż oddają stan
is beyond the terror of the norm, creating new standards of gender and desire. dwoistości, bycia pomiędzy, niepodporządkowania się jednej płci kulturowej. To nie jest daw-
Other transgender nudes and portraits have emerged in contemporary Polish art na pozycja transseksualna, ale nowa, emancypacyjnie transgenderowa, prowadząca do roz-
mainly as a kind of performance by artists who are not transgender themselves. This is a kind mycia płci. Eksponując z dumą swe kobiece ciało i męskie genitalia, Rafalala jest poza terrorem
of artistic strategy of dressing up, playing with gender, questioning norms, aesthetically and normy i tworzy nowe standardy płci i pożądania.
existentially exploring, and in some cases, being simply entertaining. Inne transgenderowe akty i portrety powstają we współczesnej sztuce polskiej głównie
Maciej Osika is one of the youngest Polish representatives of the trend of performing the jako rodzaj performance artystów i artystek, którzy osobami transgenderowymi nie są. Jest
opposite sex in the history of contemporary art. His self-portraits use illusion and sophisticated to dla nich rodzaj strategii artystycznego przebierania się, gry z płcią, kwestionowania norm,
visual constructions. His photographs are perfectly rendered, eclectically refined, and stylistically poszukiwań estetycznych i egzystencjalnych, a w niektórych przypadkach wykorzystanie
exaggerated, in the spirit of camp. At the same time, their provocative double-edged physicality zwykłych efektów rozrywkowych.
is not veiled; it is accentuated. This is why the artist’s work is strongest in his transgender nudes, Maciej Osika jest jednym z najmłodszych polskich przedstawicieli tej tendencji w hi-
in which a transgressive body is achieved, the fiction of a virtual image problematizing how we storii nowoczesnej sztuki, opierającej się na performowaniu płci przeciwnej. Jego autoportre-
imagine male and female beauty and gender ideals. This is a whole series of portraits, self-portraits, ty należą do świata iluzji i kunsztownych wizualnych konstrukcji. Fotografie są perfekcyjnie
and actions that involve artistic transvestitism – dressing up in costumes, assigning attributes wykonane, eklektycznie wyrafinowane i stylistycznie przesadne, zgodnie z duchem estetyki
and gestures to femininity or masculinity. This aesthetic and existential experience of the art of kamp. Jednocześnie ich drażniąca, dwuznaczna cielesność nie jest niwelowana, ale akcento-
metamorphosis is meant to demonstrate that gender is a costume, a pose, a fiction, a performance wana. Dlatego najmocniejszym punktem tej sztuki są jego transgenderowe akty, w których
and a construct of the imagination rather than a biological role. transgresywne ciało uzyskane dzięki fikcji wirtualnego obrazu problematyzuje nasze wyobra-
żenia kobiecego i męskiego piękna oraz ideałów płci. Jest to cały ciąg portretów, autopor-
tretów i działań, które polegają na artystycznym transwestytyzmie – ubieraniu się w stroje,
8
See: A. Żebrowska, Kiedy inny staje się swoim, in: „Art Poznań 2005”, Art Fair, ASP Foundation, Poznań 2005, p. 218.
9
See: M. Dubrowska, I. Szpala, G. Lisicki, Odmieńcowi niełatwo było zagłosować, „Gazeta Stołeczna” 15. 6. 2007. przypisywaniu atrybutów i gestów kobiecości lub męskości. To estetyczne i egzystencjalne

48 49
Paweł Leszkowicz The Transgender Body, Identity, and Performance in Polish Contemporary Art
Maciej Osika, Autoportret / Self-portrait, 2008
fotografia cyfrowa / digital photograph
dzięki uprzejmości artysty / courtesy
of the artist
Some classic works of Polish contemporary art fall in line with this trend: Katarzyna
Kozyra (Male Bathhouse, 1999, The Rite of Spring, 1999–2002, and the In Art Dreams Become
Reality series, 2003–2008) and Zbigniew Libera (the Someone Else series, 1988), the most
radical sphere of the transgender body and nude. The beginnings of this phenomenon are
found not only the surrealist gender games of Marcel Duchamp and Claude Cahun, but
also the performance and body art of the 1970s, particularly the work of artists tied to
the Transformer – Aspekte der Travestie exhibition (1974), and such artists as Jürgen Klauke
and Urs Lüthi. This exhibition treated dress-up as a creative act that redefined traditional
bourgeois masculinity.10 The Transformer exhibition became a classic of 1970s body art; it
was rediscovered in the art of the 1990s along with identity politics art.
10
The Transformer – Aspekte der Travestie exhibition, curated by Jean-Christophe Ammann, took place at the Kunstmuseum in
Lucerne in 1974. It featured artists and glam-rock stars: Urs Lüthi, Luciano Castelli, Katharina Sieverding, Jürgen Klauke, Werner
Alex Meyer, Luigi Ontani, Walter Pfeiffer, Marco, Pierre Molinier, Andrew Sherwood, the Cockettes, Andy Warhol, Brian Eno, Mick
Jagger, the New York Dolls, and David Bowie. The aim of the exhibition was to create a sphere of identification between femininity
and masculinity, to search for a new androgynous sexuality and gender. The title was inspired by Lou Reed’s Transformer album
(1972). The works dealt with drag, transvestitism, and the biological determinant of gender. Transvestitism was treated as a creative
act that allowed self-expression. Most of the works also dealt with self-portraits and masculinity performing femininity. A criticism
of masculinity and its restrictive norms, and a rebellion against the traditional views of masculinity were the central aims of the
exhibition. Transvestites from Andy Warhol’s roster were important inspirations: Candy Darling, Jackie Curtis, and Holly Woodlawn.
Cf. B. Hainley, ‘Transformer’: Bruce Hainley on the Wild Side,“ArtForum”, Oct. 2004.
50
Transgenderowe ciało, tożsamość i performance w polskiej sztuce współczesnej Paweł Leszkowicz
doświadczenie sztuki metamorfozy ma demonstrować, że płeć jest jedynie kostiumem, pozą,
fikcją, performance i konstrukcją obrazową, a nie biologiczną rolą.
W tę tendencję wpisują się także klasycy polskiej sztuki współczesnej: Katarzyna Kozyra
(Łaźnia męska, 1999, Święto wiosny, 1999–2002, cykl prac W sztuce marzenia stają się rzeczywisto-
ścią, 2003–2008) i Zbigniew Libera (cykl Ktoś inny, 1988), i to w najbardziej radykalnym obszarze
transgenderowego ciała i aktu. U początku tego zjawiska znajdują się nie tylko surrealistyczne
gry z płcią Marcela Duchampa i Claude Cahun, równie ważna jest sztuka performance i body artu
z lat siedemdziesiątych, szczególnie prace artystów związanych z wystawą Transformer – Aspek-
te der Travestie (1974) i takich twórców jak Jürgen Klauke i Urs Lüthi. Ekspozycja ta traktowała
przebieranie się jako kreatywny akt redefiniujący tradycyjną mieszczańską męskość10. Wystawa
Transformer stała się klasyką body artu lat siedemdziesiątych, a jej ponowne odkrycie nastąpiło
w latach dziewięćdziesiątych wraz z pojawieniem się polityki tożsamości.
Ważny jest również emancypacyjny i wolnościowy charakter takiej sztuki. W procesie
przedstawiania transgenderowe tożsamości tworzą nową płciowość, cielesność i duchowość,
czyniąc ją społecznie realną. Materializowanie jest zatem pluralizacją płci, dającą ludziom więk-
szą wolność jej ekspresji. Zgodnie z myślą Judith Butler, obecność problematyki transgendero-
wej spełnia funkcję nie tylko artystyczną, ale i emancypacyjną. Wyzwala z wąskiej normy ciała
oraz roli męskiej i kobiecej. Współtworzy też nową kulturę, skonstruowaną jako kontinuum płci,
a nie jej dychotomiczne rozdzielenie. W sztuce, która wchodzi w obszary fikcyjnego transgen-
derowego performance, istnieje tylko jedno niebezpieczeństwo. Jest to zagrożenie stworzenia
wizji płci jako swobodnej gry, danej nam wolności ekspresji, zabawy, manipulacji atrybutami.
Jest to jednak złudne – artystyczne iluzje ukrywają przecież rzeczywistość przemocy, która kry-
je się w dominujących normach płciowych. Wyraźnie pisze o tym Judith Butler: performance
kobiecości i męskości jest przymusem, a nie wyborem, za jego przekroczenie ludzie są karani,
prześladowani, a nawet zabijani. Sztuka czasami zbyt lekko traktuje płciowy reżim, który ist-
nieje wszak po to, aby utrzymywać i nadzorować obowiązkową heteroseksualność. Jej podstawą
jest właśnie binarna logika płci11. Jest to przemoc normy, która odciska się na ludzkich ciałach
i psychice, kształtuje je od podstaw na wielu poziomach. Pozbawianie kulturowej płci natural-
ności jest aktem rewolty, który ma swoją cenę, gdyż podważa dominujący system heteronor-
matywny. Tymczasem w sztuce jako fikcji wydaje się to łatwe i proste, nawet zabawne i roz-
rywkowe. Estetyka ukrywa tutaj twardą politykę seksualności. Z drugiej jednak strony działania
artystyczne eksplorujące wątki transgenderowe są częścią szerszych procesów rozmontowywa-
nia przemocy płci kulturowej. Największą wartość przypisują im jednak, gdy są one głosem osób
transgenderowych, wyrażają ich podmiotowość i cielesność. Tym cenniejsze wydaje się przeko-
nanie, że w najnowszej sztuce polskiej ukształtował się humanistyczny nurt, w którego ramach
artyści i artystki za pomocą swojej sztuki oddają głos osobom transgenderowym, przywracają
im widzialność i kulturową obecność.
10
Ekspozycja Transformer – Aspekte der Travestie, której kuratorem był Jean-Christophe Ammann, odbyła się w Kunstmuseum
w Lucernie w 1974 roku. W wystawie brali udział artyści i gwiazdy glam rocka: Urs Lüthi, Luciano Castelli, Katharina Sieverding,
Jürgen Klauke, Werner Alex Meyer, Luigi Ontani, Walter Pfeiffer, Marco, Pierre Molinier, Andrew Sherwood, The Cockettes, Andy
Warhol, Brian Eno, Mick Jagger, The New York Dolls i David Bowie. Celem wystawy było stworzenie sfery tożsamości pomiędzy
kobiecością a męskością, poszukiwanie nowej androgynicznej seksualności i płci. Tytuł był inspirowany albumem Lou Reeda
Transformer (1972). Tematy prac dotyczyły dragu, transwestytyzmu oraz kwestionowania biologicznych determinant płci.
Transwestytyzm traktowano jako kreatywny akt umożliwiający autoekspresję. Większość dzieł dotyczyła również autoportretu
i męskości performującej kobiecość. Właśnie krytyka męskości i jej wąskich norm, bunt wobec tradycyjnej męskości były
ważnym celem wydarzenia. Inspiracją dla wystawy byli transwestyci ze stajni Andy'ego Warhola: Candy Darling, Jackie Curtis
i Holly Woodlawn. Zob. B. Hainley, „Transformer”: Bruce Hainley on the Wild Side, „ArtForum” October 2004.
11
Zob. J. Butler, Uwikłani w płeć, przeł. K. Krasuska, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2008, s. 25.
51
Paweł Leszkowicz The Transgender Body, Identity, and Performance in Polish Contemporary Art Transgenderowe ciało, tożsamość i performance w polskiej sztuce współczesnej Paweł Leszkowicz

The emancipative and liberating quality of this art is all-important. In the process of Kadr z filmu Piotra Wysockiego
Frame from Piotr wysocki's film
presenting the transgender identity, a new gender, physicality, and spirituality are created, Aldona I, 2006, 15 min 2 s
making it socially real. Materialization is therefore the pluralization of gender, giving people Kadr z filmu Piotra Wysockiego
more freedom of expression. Following Judith Butler’s train of thought, the presence of the Frame from Piotr Wysocki's
film Aldona II, 2011, 22 min 55 s
transgender issue serves not only an artistic function, but an emancipatory one as well. It
dzięki uprzejmości artysty
liberates the body and the male and female roles from their restrictive norms. It also co- courstey of the artist
creates a new culture, constructed as a gender continuum, and not a dichotomous division.
In art that enters regions of fictional transgender performance, there is only one danger.
This is the risk of creating a vision of gender as a free-form game, in which we have freedom
of expression, fun, and can manipulate the attributes. It is, however, illusory – the artistic
illusions reveal a reality of violence lurking in the dominant gender norms. Judith Butler is
clear on this point: the performance of femininity and masculinity is not a choice but an
obligation; for failing to abide by it, people are punished, oppressed, and even killed. Art
sometimes treats the gender regime too lightly, although it exists to uphold and monitor the
mandatory heterosexuality. Its basis is the binary gender logic.11 This is the violence of the
norm, which leaves its mark on people’s bodies and minds, shaping them from the ground
up, and on various levels. Stripping cultural gender of its naturalness is an act of revolt that
has its price, as it undermines the dominant hetero-normative system, whereas in art as
fiction, it seems easy and simple, even fun and entertaining. The aesthetic disguises a hard
policy of sexuality. On the other hand, art projects that explore transgender themes are
part of wider processes to dismantle the supremacy of cultural gender. I see them as most
valuable when they are the voice of transgender people, letting in their subjectivity and
physicality. This makes it all the more precious that a humanist movement has developed in
recent Polish art, in whose framework artists give voice to transgender people, returning to
them visibility and cultural presence.
One of the latest shows of an artist empathizing and collaborating with a transgender
person is a video by Piotr Wysocki, and his two multimedia portraits devoted to Aldona
(2006–2011). This young artist used funds awarded for an art project to finance the sex-
-change operation of the video’s protagonist – a woman trapped in the body of a man. In
the first part, the artist portrays Aldona – he shows us her appearance, her everyday private Jednym z ostatnich aktów współodczuwania i współpracy artysty z osobą trans-
life, and the story of her love. The second part of the project is a film that shows, in part, the genderową jest sztuka video Piotra Wysockiego i jego dwa multimedialne portrety (2006–
course of the operation and the metamorphosis of the body, the surgical transformation 2011) poświęcone postaci Aldony. Ten młody artysta wykorzystał środki przyznane na
from penis to vagina. The body changes before our very eyes, from the bloody male nude realizację projektu artystycznego, by sfinansować operację zmiany płci bohaterki video
to the female, in the transgender space “in-between.” At the cost of making public her – kobiety uwięzionej w ciele mężczyzny. W ramach pierwszej części artysta portretuje
life, body, trauma, and joy, Aldona has attained the gender she desired. She has overcome Aldonę – przybliża jej wygląd, prywatne życie codzienne i historię miłosną. Drugą czę-
the barrier of costly medical procedures, which is one of many difficulties transsexuals ścią projektu jest film ukazujący, między innymi, przebieg operacji i transformację ciała,
encounter in their lives. chirurgiczne przejście od penisa do pochwy. Na naszych oczach ciało się zmienia, z krwa-
Such is the power of art, though in terms of its narrative and excitement it no longer wego aktu męskiego w kobiecy, w transgenderowej przestrzeni „pomiędzy”. Aldona, za
in any way differs from the popular media. This is the price of the subject’s popularization. cenę odsłonięcia swego życia, ciała, traumy i radości, zyskała upragnioną płeć. Pokonała
In many western countries, television stations are now making radical reality shows that barierę kosztownych procedur medycznych, jedną z wielu trudności, z którymi zmagają
display the lives of transgender people and the medical details of the operations of those who się w swym życiu osoby transseksualne.
decide to have them. These programs have a positive educational, empathic, and informative Taka jest potęga sztuki, która jednak w warstwie narracyjnej i sensacyjnej niczym
role, though with a touch of the sensational. They find themselves between the affirmation się już nie różni od popularnych mediów. To cena popularyzacji tematyki. W wielu zachod-
nich krajach to właśnie stacje telewizyjne kręcą tak radykalne reality show, odsłaniające
11
See: J. Butler, Undoing Gender, Routledge, New York 2004. życie osób transgenderowych oraz medyczne szczegóły operacji tych, którzy się na nią

52 53
Paweł Leszkowicz The Transgender Body, Identity, and Performance in Polish Contemporary Art
of difference and its exploitation. In Poland, art usually comes before the media in social
issues. The power of art is not only about money, but also about representation, the spread
of visibility, and the broaching of concealed topics. In terms of social communication,
contemporary art has done a great deal to “out” transgender people and issues in Poland. And
even if all this were to lead only to the happiness of none but Aldona, it is the most sensible
and useful application of contemporary art imaginable, and the fulfillment of all the political
dreams and utopias of art to change life, and to become it. All the more so given that art,
as such, is a transgender phenomenon, somewhere between realities, genders, truth, and
fiction, grappling with barriers and always dreaming of transformation.
Translated by Søren Gauger
54
Transgenderowe ciało, tożsamość i performance w polskiej sztuce współczesnej Paweł Leszkowicz
decydują. Programy te mają pozytywną rolę edukacyjną, empatyczną i informującą, ale nio-
są i nutę sensacji. Znajdują się pomiędzy afirmacją inności a jej eksploatacją. W Polsce, jak
zwykle w tematach obyczajowych, sztuka jest prekursorska w stosunku do mediów. Siła
sztuki polega nie tylko na pieniądzach, ale i na przedstawieniu, poszerzaniu widzialności
i poruszaniu tematów ukrytych. Pod względem komunikacji społecznej sztuka współczesna
zrobiła bardzo dużo dla ujawnienia osób i problematyki transgenderowej w Polsce. I nawet
jeśli to wszystko miało doprowadzić do szczęścia tylko tej jednej Aldony, to jest to najbar-
dziej sensowne i pożyteczne wykorzystanie sztuki współczesnej, jakie można sobie wyobra-
zić, i spełnienie wszystkich zaangażowanych marzeń i utopii sztuki, która zmienia życie i się
nim staje. Tym bardziej że sztuka jako taka jest transgenderowym fenomenem, lokując się
pomiędzy rzeczywistościami, płciami, realnością a fikcją, zmagając się z barierami i marząc
wciąż o radykalnej transformacji.
55