भारतीय संसद

भारतीय प्रजासत्ताकाचे राष्ट्रीय द्विसदनी विधानमंडळ

भारतीय संसद ही भारतीय प्रजासत्ताकाची सर्वोच्च

कायदेमंडळ संस्था आहे . ही भारताचे राष्ट्रपती आणि
दोन सभागृहे बनलेली द्विसदनी विधानसभा आहे :
राज्यसभा (राज्यांचे सभागृह) आणि लोकसभा
(लोकसभा) . राष्ट्रपतींना विधिमंडळाचे प्रमुख म्हणून
त्यांच्या भूमिके त संसदेचे सभागृह बोलावण्याचा
आणि स्थगित करण्याचा किंवा लोकसभा विसर्जित
करण्याचा पूर्ण अधिकार आहे. राष्ट्रपती या
अधिकारांचा वापर पंतप्रधान आणि त्यांच्या कें द्रीय
मंत्रिमंडळाच्या सल्ल्याने करतात.
 भारतीय संसद

प्रकार
प्रकार द्विसदनी
घर राज्यसभा , लोकसभा
इतिहास
स्थापना २६ जानेवारी १९५०
मागील भारताची संविधान सभा
नेतृत्व
भारताचे राष्ट्रपती द्रौपदी मुर्मू [१]
भारताचे उपराष्ट्रपती जगदीप धनखर [२]
राज्यसभेचे उपसभापती हरिवंश नारायण सिंह [३]
सभागृह नेते (राज्यसभा) पियुष गोयल [४]
राज्यसभेतील विरोधी मल्लिकार्जुन खर्गे
पक्षनेते
लोकसभेचे अध्यक्ष ओम बिर्ला [५]
सभागृह नेते (लोकसभा) नरेंद्र मोदी [६]
रचना
जागा ७८८
245 राज्यसभा सदस्य
543 लोकसभा सदस्य

राज्यसभेतील राजकीय सरकार (110)

गट
विरोध (१२९)
रिक्त (6)
लोकसभा राजकीय गट सरकार (३२८)
विरोध (२१२)
रिक्त
(३)

निवडणूक
राज्यसभा निवडणूक एकल हस्तांतरणीय मत
प्रणाली
लोकसभा निवडणूक साधी बहुमत प्रणाली
प्रणाली
राज्यसभेची मागील 10 जून 2022
निवडणूक
लोकसभा मागील 11 एप्रिल - 19 मे 2019
निवडणूक
राज्यसभेच्या पुढील 2023
निवडणुका
पुढील निवडणूक मे 2024
लोकसभा
भेटण्याचे स्थळ

संसद भवन , संसद मार्ग , नवी दिल्ली , भारत

संके तस्थळ
Parliamentfindia.nic.in _ _ (http://parliamento
findia.nic.in)

संविधान
भारताचे संविधान

राष्ट्रपतींनी संसदेच्या कोणत्याही सभागृहात निवडून

दिलेले किंवा नामनिर्देशित के लेले लोक आणि मंत्री
यांना संसद सदस्य म्हणतात . संसद, लोकसभेचे
सदस्य एकल-सदस्यीय जिल्ह्यांमध्ये भारतीय
जनतेच्या मतदानाद्वारे थेट निवडले जातात आणि
संसद, राज्यसभेचे सदस्य सर्व राज्य विधानसभेच्या
सदस्यांद्वारे आनुपातिक प्रतिनिधित्वाद्वारे निवडले
जातात . संसदेचे लोकसभेत 543 आणि राज्यसभेत
245 इतके मंजूर संख्याबळ आहे, ज्यामध्ये साहित्य,
कला, विज्ञान आणि समाजसेवेच्या विविध क्षेत्रातील
तज्ञ असलेल्या 12 नामनिर्देशित व्यक्तींचा समावेश
आहे. नवी दिल्ली येथील संसद भवनात संसदेची
बैठक झाली .

लोकसभेत राष्ट्राच्या लोकांनी निवडून दिलेले

प्रतिनिधी असतात, ज्यांची कमाल संख्या 550
असते. राज्यसभा हे कायमस्वरूपी सभागृह असते
ज्यामध्ये जास्तीत जास्त 250 सदस्य असतात.
राज्यसभेचे सदस्य 6 वर्षांसाठी निवडले/नामांकित
के ले जातात. ज्याचे १/३ सदस्य दर २ वर्षांनी निवृत्त
होतात. सध्या लोकसभेच्या सदस्यांची संख्या 543
आणि राज्यसभेची सदस्य संख्या 245 आहे.

इतिहास आणि व्युत्पत्ती

भारताची राजकीय व्यवस्था ही संसदीय लोकशाही
आहे . ग्रामपंचायती हा आपल्या जीवनाचा
अविभाज्य भाग आहे. जुन्या काळी ग्रामपंचायती
निवडणुकांद्वारे स्थापन के ल्या जात होत्या. न्याय
आणि कायदा या दोन्ही क्षेत्रांत त्यांचा बराच अधिकार
होता. राजदरबारात पंचायतींचे सदस्य अत्यंत मानाचे
असत. या पंचायती जमिनीचे वाटप करत असत. कर
गोळा करण्यासाठी वापरले जाते. गावाच्या वतीने
सरकार आपला वाटा कर भरत असे. काही ठिकाणी
तर अनेक ग्रामपंचायतींच्या वरती मोठी पंचाईत होती.
त्यांचे निरीक्षण व नियंत्रण के ले. काही जुने शिलालेख
हे देखील सांगतात की ग्रामपंचायतींचे सदस्य कसे
निवडले गेले. सभासद होण्यासाठी आवश्यक
असलेले गुण आणि निवडणुकीत महिलांच्या
सहभागाचे नियमही त्यावर लिहिले होते. कोणत्याही
सदस्याला चांगले वागणूक नसल्यामुळे किंवा
सरकारी पैशांचा योग्य हिशेब न ठे वल्यामुळे त्याच्या
पदावरून काढून टाकले जाऊ शकते. कोणत्याही
सदस्याच्या जवळच्या नातेवाईकाला या पदावर
नियुक्त करता येत नव्हते.

मध्ययुगापर्यंत संसद, विधानसभा आणि समिती या

संस्था नाहीशा झाल्या. वरच्या स्तरावरील लोकशाही
संस्थांचा विकास थांबला. शेकडो वर्षे आम्ही परस्पर
युद्धात अडकलो. परकीयांकडून हल्ले झाल्यानंतर
हल्ले झाले. सैन्य जिंकत राहिले आणि हरत राहिले.
राज्यकर्ते बदलत राहिले. आपणही परकीय सत्तेच्या
गुलामगिरीत अडकू न राहिलो. सिंधपासून
आसामपर्यंत आणि काश्मीरपासून कन्याकु मारीपर्यंत
पंचायत संस्था कार्यरत होत्या. या प्रादेशिक जिल्हा
परिषदांना नगरपरिषद, पौर सभा, ग्रामसभा, ग्रामसंघ
अशा वेगवेगळ्या नावांनी संबोधले जात असे.
प्रत्यक्षात या पंचायती म्हणजे खेड्यातील 'संसद'
होत्या. विधान परिषदेची बीजे प्रथमच सन 1883
च्या सनद कायद्यात दिसून आली. 1853 च्या
शेवटच्या सनद कायद्याने विधानपरिषद या शब्दाची
ओळख करून दिली. या नवीन कौन्सिलने असेंब्लीचे
रूप धारण करण्यास सुरुवात के ली जी तक्रारींची
चौकशी करते आणि त्यांचे निराकरण करण्याचा
प्रयत्न करते.

संविधान सभा 1950

 15 ऑगस्ट 1947 रोजी भारतीय संविधान सभेच्या
मध्यरात्री अधिवेशनात शपथ घेताना जवाहरलाल नेहरू
आणि इतर सदस्य

संसदेच्या सेंट्रल चेंबरमध्ये संसदेच्या संयुक्त अधिवेशनाला

संबोधित करताना अमेरिके चे अध्यक्ष जिमी कार्टर

१८५७ मध्ये झालेल्या पहिल्या स्वातंत्र्ययुद्धानंतर

१८६१ चा भारतीय परिषद कायदा लागू करण्यात
आला. या कायद्याला 'भारतीय विधिमंडळाचा मुख्य
जाहीरनामा' असे म्हटले गेले. ज्याद्वारे 'भारतातील
विधिमंडळ अधिकारांच्या हस्तांतरणाची प्रणाली' सुरू
झाली. या कायद्याद्वारे कें द्रीय आणि प्रांतीय स्तरावर
कायदे बनवण्याच्या पद्धतीत महत्त्वाचे बदल
करण्यात आले. भारतात ब्रिटीश राजाची स्थापना
झाल्यानंतर पहिल्यांदाच विधिमंडळात गैर-अधिकारी
असण्याची कल्पना स्वीकारण्यात आली.

1860 आणि 1870 च्या दशकापासून भारतीयांमध्ये

राजकीय चेतना वाढू लागली. 1870 च्या उत्तरार्धात
आणि 1880 च्या दशकाच्या सुरुवातीस, भारतीय
जनता राजकीयदृष्ट्या खूप जागरूक झाली होती. ही
राजकीय जाणीव 1885 मध्ये बदलली. राजकारणात
सक्रिय भारतीय राजकीय आणि विचारवंतांना राष्ट्रीय
हितासाठी राष्ट्रीय स्तरावर संघर्ष करण्यासाठी
संघटनेची गरज भासू लागली. या संदर्भात,
A.O.Hume यांनी 1885 मध्ये भारतीय राष्ट्रीय
काँग्रेसची स्थापना के ली जेणेकरून ते परिषदेत
सुधारणा करू शकतील. ब्रिटिश संसदेने 'भारतीय
जनतेला विधानपरिषदांमध्ये खरे प्रतिनिधित्व
देण्यासाठी' भारतीय परिषद कायदा 1892
स्वीकारला. 1919 मध्ये सुधारणा कायदा आणि
त्याअंतर्गत अनेक नियम करण्यात आले. त्यामुळे
कें द्रात भारतीय विधान परिषदेच्या जागी द्विसदनी
विधानमंडळाची स्थापना करण्यात आली. त्यापैकी
एक राज्य परिषद आणि दुसरी विधानसभा होती.
प्रत्येक सभागृहात बहुसंख्य सदस्य निवडून आले.
पहिली विधानसभेची स्थापना 1921 साली झाली.
त्यात एकू ण 145 सदस्य होते. 104 निवडून आले,
26 अधिकृ त सदस्य आणि 15 नामनिर्देशित
अशासकीय सदस्य.

1923 मध्ये देशबंधू चित्तरंजन दास आणि पंडित

मोतीलाल नेहरू यांनी स्वराज पक्षाची स्थापना के ली
. त्यांनी 'शत्रूच्या छावणीत' प्रवेश करून व्यवस्था
मोडून काढण्यासाठी परिषदांमध्ये स्थान निर्माण
करावे, असे त्यांना वाटले. त्यासाठी निवडणुकीत
सहभाग घेतला. 1923 च्या निवडणुकीत स्वराज
पक्षाला मोठे यश मिळाले. स्वराज पक्षाने 145 पैकी
45 जागा जिंकल्या. हा पक्ष कें द्रीय विधिमंडळात
होता.

मध्यवर्ती विधानसभेच्या नव्या निवडणुकांमध्ये काँग्रेस

१९४२ च्या 'छोडो भारत' प्रस्तावावर लढली. या
निवडणुकीत काँग्रेसला 102 पैकी 56 जागा
मिळाल्या. काँग्रेस विधिमंडळ पक्षाचे नेते सरतचंद्र
बोस होते. भारतीय स्वातंत्र्य कायदा 1947 अंतर्गत
काही बदल झाले. 1935 च्या कायद्यातील त्या
तरतुदी, ज्यांच्या अंतर्गत गव्हर्नर-जनरल किंवा
गव्हर्नर त्याच्या विवेकानुसार किंवा त्याच्या वैयक्तिक
मतानुसार कार्य करू शकत होते, त्या आता उपयुक्त
नाहीत.

भारतीय स्वातंत्र्य कायदा, 1947 ने भारताची

संविधान सभा ही संपूर्ण सार्वभौम संस्था म्हणून
घोषित के ली . 14-15 ऑगस्ट 1947 च्या मध्यरात्री,
त्या विधानसभेने देशाचा कारभार चालवण्याचे पूर्ण
अधिकार स्वीकारले. कायद्याच्या कलम 8 द्वारे,
संविधान सभेला संपूर्ण विधानसभेचे अधिकार
मिळाले. पण त्याचवेळी संविधान सभेचे संविधान
निर्माण कार्य आणि विधिमंडळ म्हणून तिचे सामान्य
कार्य यात फरक राखणे आवश्यक आहे असे वाटले.

स्वतंत्र संस्था म्हणून संविधान सभेची (विधानसभा)

पहिली बैठक १७ नोव्हेंबर १९४७ रोजी झाली. त्याचे
अध्यक्ष डॉ. राजेंद्र प्रसाद हे असेंब्लीचे प्रमुख होते.
संविधान अध्यक्षपदासाठी फक्त श्री जी.व्ही. पात्र
आहेत. मावळंकरांचे एकच नाव आले. त्यामुळे त्यांची
रीतसर निवड झाल्याचे घोषित करण्यात आले. 14
नोव्हेंबर 1948 रोजी मसुदा समितीचे अध्यक्ष
बी.आर.आंबेडकर यांनी संविधान सभेत संविधानाचा
मसुदा सादर के ला. बहुमत प्रस्तावाच्या बाजूने होते.
26 जानेवारी 1950 रोजी स्वतंत्र भारताच्या
प्रजासत्ताकाची राज्यघटना लागू झाली. त्यामुळे
आधुनिक संस्थात्मक रचनेसह संपूर्ण संसदीय
प्रणाली आणि त्याच्या इतर सर्व शाखांची स्थापना
झाली. संविधान सभा ही भारताची तात्पुरती संसद
बनली. प्रौढ मताधिकाराच्या आधारावर झालेल्या
पहिल्या सार्वत्रिक निवडणुकांनंतर, नवीन
राज्यघटनेतील तरतुदींनुसार संसदेची स्थापना
होईपर्यंत ती अशाच पद्धतीने कार्यरत राहिली.

नवीन राज्यघटनेनुसार पहिल्या सार्वत्रिक निवडणुका

1951-52 मध्ये झाल्या. राज्यसभा आणि लोकसभा
ही दोन सभागृहे असलेल्या संसदेच्या सदस्यांची
पहिली निवडणूक मे, 1952 मध्ये झाली; मे 1957
मध्ये लोकसभेच्या सदस्यांची दुसरी निवडणूक;
तिसरा एप्रिल 1962 मध्ये; चौथा मार्च 1967 मध्ये;
मार्च 1971 मध्ये पाचवी; मार्च 1977 मध्ये सहावी;
जानेवारी 1980 मध्ये सातवी; जानेवारी 1985 मध्ये
आठवा; नववी डिसेंबर 1989 मध्ये, दहावी जून
1991 मध्ये आणि अकरावी 1996 मध्ये झाली.
राज्यसभेचे एक तृतीयांश सदस्य दर दोन वर्षांनी
बदलले जातात, तर लोकसभेचे सर्व सदस्य दर पाच
वर्षांनी बदलले जातात.

संसदेची भूमिका
भारतीय लोकशाहीत संसद ही लोकांची सर्वोच्च
प्रतिनिधी संस्था आहे. या माध्यमातूनच
सर्वसामान्यांच्या सार्वभौमत्वाला अभिव्यक्ती सापडते.
आपल्या राजकीय व्यवस्थेत जनता सर्वोच्च आहे,
जनमत सर्वोच्च आहे, याचा पुरावा संसदच आहे.
'संसदीय' या शब्दाचा अर्थ अशी लोकशाही राजकीय
व्यवस्था आहे जिथे सर्वोच्च सत्ता लोकप्रतिनिधींच्या
शरीरात निहित असते ज्याला 'संसद' म्हणतात.
भारतीय राज्यघटनेनुसार, संघीय कायदेमंडळाला
'संसद' असे म्हणतात. हीच अक्ष आहे जी देशाच्या
कारभाराचा पाया आहे. भारतीय संसदेत राष्ट्रपती,
दोन सभागृहे असतात – राज्यसभा आणि लोकसभा
आणि मंत्री परिषद.

राष्ट्रपती

तत्कालीन राष्ट्रपती प्रणव मुखर्जी संसदेच्या संयुक्त अधिवेशनाला

संबोधित करताना

भारताचे राष्ट्रपती संसदेचा एक भाग असले तरी ते

दोन्ही सभागृहात बसत नाहीत किंवा चर्चेत भाग घेत
नाहीत. राष्ट्रपती संसदेच्या दोन्ही सभागृहांना
वेळोवेळी बैठकीसाठी आमंत्रित करतात. दोन्ही
सभागृहांनी मंजूर के लेले विधेयक तेव्हाच कायदा बनू
शकते जेव्हा राष्ट्रपती त्यास मान्यता देतात. इतके च
नाही तर संसदेच्या दोन्ही सभागृहांचे अधिवेशन चालू
नसताना आणि राष्ट्रपतींना या परिस्थितीत तातडीने
कारवाई करणे आवश्यक आहे असे वाटत असेल तर
ते अध्यादेश जारी करू शकतात. या अध्यादेशाचा
प्रभाव संसदेने पारित के लेल्या कायद्याप्रमाणेच आहे.

प्रत्येक सार्वत्रिक निवडणुकीनंतर लोकसभेच्या

अधिवेशनाच्या सुरुवातीला आणि प्रत्येक वर्षाच्या
पहिल्या सत्राच्या सुरुवातीला राष्ट्रपती एकाच वेळी
संसदेच्या दोन्ही सभागृहांना संबोधित करतात.
सभागृहांची बैठक बोलावण्याची कारणे तो संसदेला
सांगतो. याशिवाय ते संसदेच्या कोणत्याही एका
सभागृहासमोर किंवा दोन्ही सभागृहांना एकत्र
संबोधित करू शकतात. त्यासाठी त्याला सभासदांची
उपस्थिती अपेक्षित आहे. संसदेत प्रलंबित असलेल्या
कोणत्याही विधेयकाशी संबंधित कोणत्याही
सभागृहाला संदेश किंवा इतर कोणताही संदेश
पाठविण्याचा अधिकार त्याला आहे. ज्या सदनाला
अशा प्रकारे संदेश पाठविला गेला आहे ते त्या
संदेशात नमूद के लेल्या विषयाला सोयीस्कर तितक्या
लवकर विचारात घेतात. राष्ट्रपतींच्या शिफारशीनंतरच
काही प्रकारची विधेयके मांडली जाऊ शकतात किंवा
त्यावर पुढील कारवाई करता येते.

राज्यसभा
त्याच्या नावाप्रमाणे, राज्यसभा ही राज्यांची परिषद
आहे. ते अप्रत्यक्षपणे लोकांचे प्रतिनिधित्व करते.
राज्यसभेचे सदस्य राज्य विधानसभेच्या निवडून
आलेल्या आमदारांद्वारे निवडले जातात. प्रत्येक
राज्याच्या प्रतिनिधींची संख्या मुख्यतः त्याच्या
लोकसंख्येवर अवलंबून असते. अशा प्रकारे,
छत्तीसगडचे राज्यसभेत 5 सदस्य आहेत, तर उत्तर
प्रदेशचे राज्यसभेत 31 सदस्य आहेत. मणिपूर ,
मिझोराम , सिक्कीम , त्रिपुरा इत्यादी लहान
राज्यांमध्ये प्रत्येकी एकच सदस्य आहे. राज्यसभेत
250 सदस्य असू शकतात. त्यात राष्ट्रपतींनी
नामनिर्देशित के लेले 12 सदस्य आणि राज्ये आणि
कें द्रशासित प्रदेशांद्वारे निवडलेले 238 सदस्य
असतात. सध्या राज्यसभेत 245 सदस्य आहेत.
त्यापैकी 233 सदस्य निवडले जातात आणि 12
अध्यक्षांनी नामनिर्देशित के ले होते. राज्यसभेच्या
प्रत्येक सदस्याचा कार्यकाळ सहा वर्षांचा असतो.
उपराष्ट्रपतीची निवड संसदेच्या दोन्ही सभागृहातील
सदस्यांकडून के ली जाते. ते राज्यसभेचे पदसिद्ध
अध्यक्ष आहेत. राज्यसभेचे सदस्य उपसभापती
पदासाठी आपल्यापैकी एका सदस्याची निवड
करतात.
लोकसभा
लोकसभेचे सदस्य थेट मतदानाद्वारे जनतेद्वारे
निवडले जातात. 18 वर्षे आणि त्याहून अधिक
वयाच्या प्रत्येक भारतीय नागरिकाला मतदानाचा
अधिकार असेल. लोकसभेचे जास्तीत जास्त 530
सदस्य थेट राज्यांतील मतदारसंघातून निवडले
जातील. जास्तीत जास्त 20 सदस्य कें द्रशासित
प्रदेशांचे प्रतिनिधित्व करतील. याव्यतिरिक्त, अँग्लो-
इंडियन समुदायाचे प्रतिनिधित्व करण्यासाठी राष्ट्रपती
दोनपेक्षा जास्त सदस्यांची नियुक्ती करू शकत नाहीत
. त्यामुळे सभागृहाची कमाल सदस्यसंख्या ५५२
असावी, अशी संकल्पना घटनेत करण्यात आली
आहे. लोकसभेतील जागा लोकसंख्येच्या प्रमाणात
अनुसूचित जाती आणि अनुसूचित जमातीसाठी
राखीव आहेत. सुरुवातीला हे आरक्षण दहा वर्षांसाठी
होते. ताज्या दुरुस्तीनुसार, ते आता पन्नास वर्षांसाठी
म्हणजे सन २००० पर्यंत आहे. भारतात सभागृहाचा
कार्यकाळ पाच वर्षांचा असतो. पाच वर्षांची मुदत
संपल्यानंतर सभागृह विसर्जित होते. काही
परिस्थितींमध्ये, संसदेचा पूर्ण कार्यकाळ
संपण्यापूर्वीच ती विसर्जित के ली जाऊ शकते.
आणीबाणीच्या परिस्थितीत संसद लोकसभेचा
कार्यकाळ वाढवू शकते. हे एका वेळी एक वर्षापेक्षा
जास्त असू शकत नाही.

संसद भवनातील लोकसभेच्या सभागृहात

संविधान दिनानिमित्त भाषण करताना
पंतप्रधान नरेंद्र मोदी

संसदेच्या दोन्ही सभागृहांना काही बाबी वगळता सर्व

क्षेत्रात समान अधिकार आणि दर्जा आहे. कोणतेही
गैर-आर्थिक विधेयक कायदा होण्यापूर्वी दोन्ही
सभागृहांपैकी प्रत्येकाने मंजूर के ले पाहिजे .
राष्ट्रपतींवर महाभियोग चालवणे, उपराष्ट्रपतींना
काढून टाकणे, घटनादुरुस्ती करणे आणि सर्वोच्च
न्यायालय आणि उच्च न्यायालयांच्या न्यायाधीशांना
काढून टाकणे यासारख्या महत्त्वाच्या बाबींमध्ये
राज्यसभेला लोकसभेइतके च अधिकार आहेत.
राष्ट्रपतींचे अध्यादेश, आणीबाणीची घोषणा आणि
कोणत्याही राज्यात घटनात्मक सुव्यवस्था अयशस्वी
झाल्याची घोषणा आणि कोणत्याही राज्यात
घटनात्मक सुव्यवस्था अयशस्वी झाल्याची घोषणा
संसदेच्या दोन्ही सभागृहांसमोर मांडणे आवश्यक
आहे. मनी बिल आणि घटना दुरुस्ती विधेयक
याशिवाय इतर कोणत्याही विधेयकावर दोन्ही
सभागृहांमधील मतभेद दोन्ही सभागृहे एकत्रित
बैठकीद्वारे सोडवतात. या सभेत बहुमताने विषयांवर
निर्णय घेतला जातो. दोन्ही सभागृहांच्या अशा
बैठकीचे पीठासीन अधिकारी लोकसभेचे अध्यक्ष
असतात.
मंत्री परिषद
मंत्रिपद स्वीकारल्यानंतर मंत्र्यांना सहा महिन्यांच्या
आत संसदेत सहभागी होणे बंधनकारक आहे.
संसदेचे सदस्य म्हणून मंत्री कोणत्याही विधेयकावर
चर्चा करू शकतात, परंतु त्यांना कोणत्याही
विधेयकावर मतदान करण्याचा अधिकार नाही.

संसद आणि सरकार

भारतात पंतप्रधान आणि मंत्री हे संसदेचे सदस्य
असतात. पंतप्रधान किंवा मंत्री म्हणून नियुक्त
झालेल्या व्यक्तीला सहा महिन्यांच्या आत संसदेचे
सदस्यत्व घ्यावे लागते. मंत्रिपरिषद लोकसभेला
एकत्रितपणे जबाबदार असते. कायदे करणे, सल्ला
देणे, टीका करणे आणि लोकांच्या तक्रारी मांडणे हे
संसदेचे काम आहे. संसदेने मंजूर के लेल्या
विधेयकांची अंमलबजावणी करणे हे कार्यकारिणीचे
कार्य असते.

संसद सदस्यांची निवडणूक

प्रत्येक राज्य आणि प्रदेशात संसदीय जागांची संख्या

भारतासारख्या मोठ्या आणि प्रचंड लोकसंख्येच्या

देशात निवडणुका घेणे खूप मोठे काम आहे.
लोकसभा आणि राज्यसभा - संसदेच्या दोन्ही
सभागृहांच्या निवडणुका मुक्त आणि निष्पक्ष व्हाव्यात
यासाठी स्वतंत्र निवडणूक आयोगाची स्थापना
करण्यात आली आहे . लोकसभेचा कार्यकाळ संपत
असताना किंवा ती विसर्जित झाल्यावर सार्वत्रिक
निवडणुका घेतल्या जातात. भारतातील प्रत्येक
नागरिक ज्याचे वय 18 वर्षे किंवा त्यापेक्षा जास्त
आहे तो मतदानासाठी पात्र आहे .

राज्यसभेचे सदस्य राज्यांतील लोकांचे प्रतिनिधित्व

करतात. ते राज्याच्या विधानसभेच्या निर्वाचित
सदस्यांद्वारे निवडले जातात. निवडणूक आयोगाने
सुचविलेल्या तारखेला राष्ट्रपती राज्यसभेतील जागा
भरण्यासाठी अधिसूचना जारी करतात. अशा
प्रकारची अधिसूचना निवृत्त होणाऱ्या सदस्यांच्या
पदाची मुदत संपण्याच्या तारखेच्या तीन महिन्यांपूर्वी
जारी के ली जात नाही. निवडणूक अधिकारी,
निवडणूक आयोगाच्या मान्यतेने, मतदानाचे ठिकाण
निश्चित करतो आणि अधिसूचित करतो.
नवीन लोकसभेच्या निवडणुकीच्या उद्देशाने , राष्ट्रपती
, अधिकृ त राजपत्रात प्रसिद्ध के लेल्या अधिसूचनेद्वारे ,
निवडणूक आयोगाने सुचविलेल्या तारखेला सर्व
संसदीय मतदारसंघातील सदस्यांची निवडणूक
बोलावतील. अधिसूचना जारी के ल्यानंतर निवडणूक
आयोग उमेदवारी अर्ज भरणे, त्यांची छाननी, माघार
घेणे आणि मतदानाच्या तारखा निश्चित करते.
लोकसभेच्या थेट निवडणुकांमुळे , भारताचा प्रदेश
योग्य प्रादेशिक मतदारसंघांमध्ये विभागला गेला
आहे. प्रत्येक लोकसभा मतदारसंघातून एक सदस्य
निवडला जातो .

पात्रता
लोकसभेसाठी निवडणूक लढवण्याचे किमान वय २५
वर्षे आणि राज्यसभेसाठी ३० वर्षे आहे. जर एका
सभागृहाचा सदस्य दुसऱ्या सभागृहात निवडून आला,
तर त्याची पहिल्या सभागृहातील जागा दुसऱ्या
सभागृहात निवडून आल्याच्या तारखेपासून रिक्त
होते. त्याचप्रमाणे, तो राज्य विधानमंडळाचा सदस्य
म्हणून निवडून आला असला तरीही, राज्याच्या
अधिकृ त राजपत्रात घोषणा प्रसिद्ध झाल्यापासून 14
दिवसांच्या आत त्याने राज्य विधिमंडळातील
आपल्या जागेचा राजीनामा दिला नाही, तर त्याचे
सदस्य राहणे बंद होईल. संसदेचे. यापुढे सदस्य नाही.
जर एखादा सदस्य सभागृहाच्या परवानगीशिवाय 60
दिवसांच्या कालावधीसाठी सभागृहाच्या कोणत्याही
बैठकीला उपस्थित राहिला नाही, तर ते सभागृह
त्याची जागा रिक्त घोषित करू शकते. शिवाय,
एखाद्या सदस्याने सभागृहातील आपली जागा
सोडावी लागेल जर:

त्याच्याकडे काही लाभाचे पद आहे ,

 त्याला अस्वस्थ मनाची किंवा दिवाळखोर व्यक्ती
म्हणून घोषित के ले जाते,
तो स्वेच्छेने परदेशी राज्याचे नागरिकत्व प्राप्त
करतो,
त्याची निवडणूक न्यायालयाने रद्दबातल घोषित
के ली आहे,
जेव्हा सभागृहाने हकालपट्टीचा प्रस्ताव स्वीकारला
किंवा त्याला बाहेर काढले जाते
ते एखाद्या राज्याचे राष्ट्रपती किंवा राज्यपाल
म्हणून निवडले जातात.
भारतीय राज्यघटनेच्या दहाव्या अनुसूचीतील
तरतुदींनुसार पक्षांतराच्या कारणास्तव एखाद्या
सदस्याला अपात्र ठरवण्यात आले असेल , तर त्या
प्रकरणात त्याचे सदस्यत्वही संपुष्टात येऊ शकते.
निवडणूक संबंधित वाद
संसदेच्या कोणत्याही सभागृहात किंवा कोणत्याही
राज्य विधानमंडळाच्या कोणत्याही निवडणुकीला
उच्च न्यायालयात आव्हान दिले जाऊ शकते.
निवडणुकीदरम्यान काही भ्रष्ट कार्यपद्धती
अवलंबल्यामुळे याचिका दाखल करता येते. सिद्ध
झाल्यास, यशस्वी उमेदवाराची निवडणूक रद्द
ठरवण्याचा अधिकार उच्च न्यायालयाला आहे.
पीडित पक्षाला उच्च न्यायालयाच्या आदेशाविरुद्ध
सर्वोच्च न्यायालयात दाद मागण्याचा अधिकार आहे.

संसदेचे सत्र आणि बैठका

प्रत्येक सार्वत्रिक निवडणुकीनंतर निवडणूक
आयोगाने अधिसूचना जारी के ल्यावर लोकसभेची
स्थापना के ली जाते. लोकसभेची पहिली बैठक
शपथविधी सोहळ्याने सुरू होते. तिचे नवनिर्वाचित
सदस्य 'भारताच्या संविधानावर विश्वास आणि निष्ठा
ठे वण्याची', 'भारताचे सार्वभौमत्व आणि अखंडता
राखण्यासाठी' आणि 'संसद सदस्याची कर्तव्ये निष्ठेने
पार पाडण्याची' शपथ घेतात.

अध्यक्षांचे आमंत्रण
राष्ट्रपती संसदेच्या प्रत्येक सभागृहाला वेळोवेळी
बैठकीसाठी आमंत्रित करतात. प्रत्येक अधिवेशनाच्या
शेवटच्या तारखेनंतर सहा महिन्यांच्या आत,
राष्ट्रपतींना पुढील अधिवेशनासाठी सभागृहांना
आमंत्रित करावे लागते. सभागृहांना बैठकीसाठी
निमंत्रित करण्याचा अधिकार राष्ट्रपतींकडे असला,
तरी व्यवहारात यासंबंधीचा प्रस्ताव सरकारकडून
सुरू के ला जातो.
संसदेचे अधिवेशन
साधारणपणे दरवर्षी संसदेची तीन अधिवेशने किंवा
अधिवेशने होतात. जसे अर्थसंकल्पीय अधिवेशन
(फे ब्रुवारी-मे), पावसाळी अधिवेशन (जुलै-ऑगस्ट)
आणि हिवाळी अधिवेशन (नोव्हेंबर-डिसेंबर). पण,
राज्यसभेच्या बाबतीत अर्थसंकल्पीय अधिवेशन दोन
सत्रांमध्ये विभागले जाते. या दोन्ही अधिवेशनांमध्ये
तीन ते चार आठवड्यांचा ब्रेक आहे. अशा प्रकारे
राज्यसभेची वर्षभरात चार अधिवेशने होतात.

राष्ट्रपतींचे अभिभाषण
नवनिर्वाचित सदस्यांच्या शपथेनंतर सभापतींची
निवड के ली जाते. यानंतर, राष्ट्रपती संसद भवनाच्या
सेंट्रल हॉलमध्ये एकाच वेळी संसदेच्या दोन्ही
सभागृहांना संबोधित करतात. राष्ट्रपतींचे अभिभाषण
हा अत्यंत महत्त्वाचा प्रसंग आहे. या पत्त्यामध्ये अशा
धोरणांचा आणि कार्यक्रमांचा तपशील आहे ज्यांची
येत्या वर्षभरात अंमलबजावणी के ली जाणार आहे.
तसेच पहिल्या वर्षातील उपक्रम आणि यशाचा
आढावाही दिला आहे. तो पत्ता हे सरकारी धोरणाचे
विधान असल्याने ते अंतिमत: सरकारच तयार करते.
या पत्त्यावर खूप चर्चा होत आहे. धन्यवाद
प्रस्तावातील सुधारणांद्वारे, ज्या मुद्द्यांवर विशेषत:
अभिभाषणात उल्लेख नाही अशा मुद्द्यांवरही चर्चा
करता येईल.

अध्यक्ष/उपाध्यक्षाची निवडणूक
लोकसभा सभागृहाच्या दोन सदस्यांची सभापती
आणि उपसभापती म्हणून निवड करते. विरोधी
पक्षातील सदस्यांमधून उपाध्यक्ष निवडला जातो,
अशी काही परंपरा आहे. सामान्यत: राज्यसभेतील
सभापती व उपसभापती आणि सभापती व
उपसभापती यांचे काम नियमानुसार त्यांच्या
सभागृहाचे कामकाज सुव्यवस्थितपणे चालविण्याचा
प्रयत्न असतो.

कार्यक्रम आणि प्रक्रिया

संसदीय कामकाजाचे दोन मुख्य भाग के ले जाऊ
शकतात: सरकारी काम आणि गैर-सरकारी काम.
सरकारी कामकाजाचे नंतर दोन प्रकारात विभागले
जाऊ शकते: मंत्र्याने सुरू के लेले आणि निवडून
आलेल्या सदस्याने सुरू के लेले जसे की प्रश्न, स्थगिती
प्रस्ताव, तातडीच्या सार्वजनिक महत्त्वाच्या बाबींवर
लक्ष वेधणे. , विशेषाधिकाराचे प्रश्न, तातडीच्या
सार्वजनिक बाबींवर चर्चा महत्त्व, मंत्रिपरिषदेवरील
अविश्वास प्रस्ताव , प्रश्नांच्या उत्तरांमुळे उद्भवलेल्या
विषयांवर अर्धा तास चर्चा इ.
खाजगी संसद सदस्यांच्या कामकाजावर , म्हणजे
विधेयके आणि ठराव, यावर दर शुक्रवारी किंवा
सभापती ठरवू शकतील अशा इतर दिवशी अडीच
तास चर्चा के ली जाते . सभागृहात करावयाच्या
विविध कामांच्या वेळेची शिफारस व्यवसाय
सल्लागार समितीकडून के ली जाते. साधारणपणे दर
आठवड्याला एक बैठक असते. संसदेच्या दोन्ही
सभागृहांच्या कामकाजाच्या छापील प्रती
सर्वसाधारणपणे बैठकीनंतर एका महिन्याच्या आत
उपलब्ध करून दिल्या जातात. कार्यवाही टेप रेकॉर्ड
के ली आहे. वादविवादांचे सत्रनिहाय छापलेले खंड
हिंदी आणि इंग्रजी भाषांमध्ये उपलब्ध आहेत.

संसदेत प्रश्न विचारा

मंत्रिपरिषद संसदेला आणि संसदेमार्फ त लोकांसमोर
प्रत्येक चूक किंवा चूकीसाठी उत्तरदायी असते .
सभागृहातील सदस्य संसदीय प्रश्नांद्वारे या
अधिकाराचा वापर करतात. संसद सदस्यांना
सार्वजनिक महत्त्वाच्या बाबींची माहिती मंत्र्यांकडे
विचारण्याचा अधिकार आहे. माहिती मिळवणे हा
प्रत्येक सदस्याचा संसदीय अधिकार आहे.
लोकप्रतिनिधी या नात्याने, आपल्या जबाबदाऱ्या पार
पाडण्यासाठी खासदाराला मंत्रिपरिषदेच्या
कामकाजाची माहिती असणे आवश्यक आहे.
सार्वजनिक महत्त्वाच्या कोणत्याही विषयावर माहिती
मिळवणे आणि वस्तुस्थिती जाणून घेणे हा प्रश्न
विचारण्याचा मूळ उद्देश आहे.

दोन्ही सभागृहांच्या प्रत्येक बैठकीच्या सुरुवातीला

एक तास प्रश्न विचारला जातो. आणि त्यांना उत्तरे
दिली जातात. याला ' प्रश्न तास' म्हणतात . शिवाय,
चौकशी आणि पूरक प्रश्न विचारल्याने मंत्र्यांना त्यांच्या
विभागांचे कामकाज किती समजते याची चाचणीही
घेतली जाते. प्रश्नोत्तराच्या तासादरम्यान प्रश्नांवर
कडाक्याच्या वादामुळे सभागृहाचे वातावरण
सामान्यतः अनिश्चित होते. काही प्रश्नांची उत्तरे तोंडी
दिली जातात. त्यांना तारांकित प्रश्न म्हणतात.
अतारांकित प्रश्नांना लिखित उत्तरे दिली जातात. या
कालावधीतील प्रश्नांची प्रक्रिया तुलनेने सोपी आणि
सोपी असते. प्रश्नांची प्रक्रिया तुलनेने सोपी आणि
सोपी असल्याने. त्यामुळे संसदीय कार्यपद्धतीच्या
इतर उपायांच्या तुलनेत ते संसद सदस्यांमध्ये
अधिकाधिक लोकप्रिय होत आहे.

शून्य तास
संसदेच्या दोन्ही सभागृहात प्रश्नोत्तराच्या तासानंतरची
वेळ साधारणपणे 'शून्य तास' म्हणून ओळखली
जाते. एकापेक्षा जास्त संवेदनांमध्ये हा शून्य तास
आहे. दुपारी 12 ची वेळ मध्यान्हपूर्व किंवा
मध्यान्हानंतरची नसते. 'झिरो अवर' या नावाने
ओळखला जातो कारण तो 12 वाजता सुरू होतो,
त्याला 'शून्य तास' असेही म्हटले जात असे कारण
पूर्वी 'झिरो अवर' संपूर्ण तास चालत असे, म्हणजे
दुपारी 1 वाजता सभागृहाचे कामकाज तहकू ब
होईपर्यंत. 'घड्याळ.

म्हणून, नियमांच्या दृष्टिकोनातून, तथाकथित शून्य

तास ही एक अनियमितता आहे. प्रश्नोत्तराचा तास
संपताच, सदस्यांना असे वाटते की कारवाईला उशीर
होऊ शकत नाही असे मुद्दे मांडण्यासाठी उभे
राहतात. मात्र, अशी प्रकरणे उठवण्याची नियमात
तरतूद नाही. या प्रथेमागील कल्पना अशी दिसते की
जे नियम सदस्यांना सभागृहात राष्ट्रीय महत्त्वाच्या
किंवा लोकांच्या गंभीर तक्रारी तत्काळ मांडण्यात
अडथळा आणतात. दिलेल्या पूर्व माहितीच्या आधारे,
शून्य तासात मांडल्या जाणाऱ्या बाबींची सभापतींच्या
परवानगीने यादी तयार के ली जाते. [ संदर्भ हवा ]

संसदेत सार्वजनिक हिताचे मुद्दे

या विषयावरील अधिक माहितीसाठी, संसदीय
प्रस्तावास भेट द्या
सार्वजनिक महत्त्वाच्या विविध विषयांवर सभागृह
अनेक ठराव पारित करते . कोणताही सदस्य
प्रस्तावाच्या स्वरूपात सभागृहासमोर कोणतीही
सूचना मांडू शकतो. ज्यामध्ये त्याचे मत किंवा इच्छा
दिली जाते. सभागृहाने ते मान्य के ले तर ते संपूर्ण
सभागृहाचे मत किंवा इच्छा बनते.

प्रत्यक्षात प्रस्ताव हा संसदीय कामकाजाचा आधार

असतो. सार्वजनिक महत्त्वाची कोणतीही बाब
प्रस्तावाचा विषय असू शकते. वेगवेगळ्या सदस्यांद्वारे
वेगवेगळ्या हेतूंसाठी हालचाली हलवल्या जाऊ
शकतात. मंत्री आणि निवडून आलेल्या सदस्यांद्वारेही
प्रस्ताव मांडता येतात.

इंग्रजी
संसदेचे कामकाज चालवण्यासाठी हिंदी आणि इंग्रजी
या भाषा आहेत . परंतु पीठासीन अधिकारी ज्या
सदस्याला हिंदी किंवा इंग्रजीमध्ये पुरेसे बोलू शकत
नाही अशा सदस्याला त्याच्या मातृभाषेत संसदेला
संबोधित करण्याची परवानगी देऊ शकते . दोन्ही
सभागृहात एकाच वेळी १२ भाषांचे हिंदी आणि
इंग्रजीमध्ये अर्थ लावण्याची सुविधा उपलब्ध आहे.
संसदेत बजेट
मंत्रिमंडळाला शासन, सुरक्षा आणि लोककल्याणाची
अनेक कामे करावी लागतात. या सगळ्यासाठी
भरपूर संसाधने लागतात. हे कु ठून आले? मंत्रिमंडळ
जनतेकडून कर वसूल करते. गरज असेल तेव्हा ती
कर्जही घेते. कारण आपण संसदीय व्यवस्थेत राहतो,
मंत्रिपरिषदेला कोणताही कर लादण्यापूर्वी किंवा
कोणताही खर्च करण्यापूर्वी संसदेची मंजुरी घेणे
आवश्यक आहे. ही मंजूरी मिळवण्यासाठी दरवर्षी
मंत्रिपरिषद अर्थसंकल्प सादर करते, म्हणजे
वर्षभराचे उत्पन्न आणि खर्चाचा लेखाजोखा संसदेत
मांडते.

रेल्वे अर्थसंकल्प आणि सर्वसाधारण अर्थसंकल्प

स्वतंत्रपणे सादर के ला जातो. सर्वसाधारण
अर्थसंकल्प साधारणपणे फे ब्रुवारीच्या शेवटच्या
कामकाजाच्या दिवशी सादर के ला जातो. काही
दिवस आधी रेल्वे अर्थसंकल्प येतो. सध्या आर्थिक
वर्ष प्रत्येक वर्षी १ एप्रिलपासून सुरू होते. येत्या
वर्षभरात कोणत्या बाबींवर किती पैसे खर्च करायचे
याचा प्रस्ताव या अर्थसंकल्पात असतो. त्यात किती
पैसा येईल, कोणत्या पद्धतीने किंवा कु ठून उभा के ला
जाईल. अर्थसंकल्पात आगामी वर्षासाठी अनुदान
दिले जाते.

अर्थसंकल्प मंजूर करण्याच्या प्रक्रियेत, संसदेच्या

दोन्ही सभागृहात गंभीर आणि सखोल चर्चा होते.
अर्थसंकल्प सादर झाल्यानंतर काही दिवसांनी हे
घडते. चर्चा सामान्य चर्चेने सुरू होते. संसदेच्या दोन्ही
सभागृहात हे तीन-चार दिवस चालते. प्रथा अशी
आहे की या टप्प्यावर सदस्य मंत्रिपरिषदेच्या वित्तीय
आणि आर्थिक धोरणांच्या फक्त सामान्य बाबींचा
विचार करतात. कर आकारणी आणि खर्चाच्या
तपशिलात जाऊ नका. अशा प्रकारे, सामान्य चर्चेद्वारे,
प्रत्येक सभागृहाला आपले मत मांडण्याची संधी
मिळते. नंतरच्या टप्प्यावर विशिष्ट प्रस्तावावर काय
प्रतिक्रिया असेल याचीही मंत्रिमंडळाला कल्पना येते.
राज्यसभेचा अर्थसंकल्पाशी सर्वसाधारण चर्चेशिवाय
काहीही संबंध नाही हे लक्षात घेण्यासारखे आहे.
मागण्यांवर मतदान फक्त लोकसभेत होते. दुसरा
टप्पा म्हणजे अनुदानाच्या मागण्यांवर चर्चा आणि
मतदान. साधारणपणे, प्रत्येक मंत्रालयासाठी
प्रस्तावित अनुदानासाठी स्वतंत्र मागणी के ली जाते.
या 'मागण्या' अर्थसंकल्पातील खर्चाच्या भागाशी
संबंधित आहेत. त्यांचा फॉर्म म्हणजे कार्यकारिणीने
लोकसभेला के लेली विनंती आहे की विनंती के लेली
रक्कम खर्च करण्याचा अधिकार देण्यात यावा.

मागण्यांवरील चर्चा मनोरंजक आहे. चर्चेदरम्यान

मंत्रालयाची धोरणे आणि उपक्रमांची बारकाईने
तपासणी के ली जाते. अनुदानाच्या मागणीसाठी
सदस्य मूळ प्रस्तावाला पुरवणी प्रस्ताव सादर करून
हे करू शकतात. या सहायक प्रस्तावांना संसदीय
भाषेत 'कट मोशन' म्हणतात.

खात्यावर मत द्या
साधारणपणे चालू आर्थिक वर्षाच्या सुरुवातीनंतर,
अर्थसंकल्पाच्या सादरीकरणापासून ते अनुदानाच्या
मागण्यांवर चर्चा आणि मंजूरी आणि विनियोग आणि
वित्त विधेयके मंजूर करण्यापर्यंत अंदाजपत्रक पारित
करण्याची प्रक्रिया चालू असते. जोपर्यंत संसद
मागण्या मान्य करत नाही तोपर्यंत देशाचा कारभार
चालवण्यासाठी मंत्रिमंडळाकडे पुरेसा निधी असणे
आवश्यक आहे. त्यामुळे 'व्होट ऑन अकाउंट'साठी
विशेष तरतूद करण्यात आली आहे. ज्याद्वारे
लोकसभेला बजेट प्रक्रिया पूर्ण होईपर्यंत कोणत्याही
आर्थिक वर्षाच्या काही भागासाठी आगाऊ अनुदान
देण्याचा अधिकार देण्यात आला आहे.

कायदेशीर प्रक्रिया
कायदे करणे हे संसदेचे मुख्य कार्य मानले जाते.
यासाठी पुढाकार मुख्यतः कार्यकारिणीकडून घेतला
जातो. मंत्री परिषद विधायी प्रस्ताव सादर करते.
त्यावर चर्चा आणि चर्चेनंतर संसदेच्या दोन्ही
सभागृहांनी मतदानाद्वारे त्यावर मंजुरीची
शिक्कामोर्तब के ली. कोणत्याही विधेयकावर मतदान
करण्याचा अधिकार फक्त निवडून आलेल्या सदस्यांना
आहे, मंत्र्यांना नाही. सर्व कायदेशीर प्रस्ताव
विधेयकांच्या स्वरूपात संसदेत सादर के ले जातात.
विधेयक म्हणजे कायदेविषयक प्रस्तावाचा मसुदा.
मंत्रिपरिषद किंवा निवडून आलेल्या सदस्याद्वारे
संसदेच्या कोणत्याही सभागृहात विधेयक सादर के ले
जाऊ शकते. अशा प्रकारे, विधेयके दोन प्रकारची
असतात: (अ) मंत्री परिषदेची विधेयके आणि (ब)
निवडून आलेल्या सदस्यांची विधेयके . कायद्याचे
स्वरूप धारण करणारी बहुतांश विधेयके ही मंत्री
परिषदेची विधेयके आहेत. तथापि, निवडून आलेल्या
सदस्यांची फारच कमी विधेयके कायद्याचे रूप
घेतात. तरीही, ते संसदेच्या आणि जनतेच्या
निदर्शनास आणून देतात की सध्याच्या कायद्यात
सुधारणा करण्याची किंवा काही आवश्यक कायदा
करण्याची गरज आहे.

त्या विषयाशी संबंधित मंत्रालयात कायदा

मंत्रालयाच्या मदतीने विधेयकाचा मसुदा तयार के ला
जातो. मंत्रिमंडळाच्या मंजुरीनंतर ते संसदेसमोर
आणले जाते. तो संसदेच्या दोन्ही सभागृहांमध्ये
संबंधित मंत्री मांडू शकतो. के वळ मनी बिलाच्या
बाबतीत ते राज्यसभेत मांडता येणार नाही असे बंधन
आहे. कायद्याचे रूप धारण करण्यापूर्वी विधेयकाला
संसदेत विविध टप्प्यांतून पास करावे लागते. प्रत्येक
विधेयकाचे प्रत्येक सभागृहात तीन वाचन असतात.
म्हणजे पहिले वाचन, दुसरे वाचन आणि तिसरे
वाचन. विधेयक 'प्रस्तुत करणे' हे विधेयकाचे पहिले
वाचन आहे. परंपरेनुसार या टप्प्यावर चर्चा होत नाही.
विधेयकाचे दुसरे वाचन हा सर्वात तपशीलवार आणि
महत्त्वाचा टप्पा आहे कारण या टप्प्यावर त्याचे
तपशीलवार आणि तपशीलवार परीक्षण के ले जाते.
जेव्हा विधेयकातील सर्व कलमे आणि अनुसूची, जर
काही असतील तर, सभागृहाने विचारात घेतले आणि
मंजूर के ले. त्यानंतर मंत्री हे विधेयक मंजूर करण्याची
भूमिका मांडू शकतात. याला तिसरे वाचन म्हणतात.
या वाचनात (के वळ) निवडून आलेले सदस्य
मतदानाने कोणतेही विधेयक मंजूर करतात. मंत्र्यांना
घटनेनुसार विधेयकांवर मतदान करण्याचा अधिकार
नाही. विधेयक ज्या सभागृहात मांडले जाते त्या
सभागृहात मंजूर झाल्यानंतर ते संमतीसाठी दुसऱ्या
सभागृहाकडे पाठवले जाते. तेथे विधेयक या तीन
टप्प्यांतून पुढे जाते.

एखाद्या विधेयकावर दोन्ही सभागृहांमध्ये मतभेद

झाल्यामुळे गतिरोध निर्माण झाल्यास दोन्ही
सभागृहांची संयुक्त बैठक बोलावली जाऊ शकते.
जेव्हा एखादे विधेयक दोन्ही सभागृहांनी स्वतंत्रपणे
किंवा संयुक्त बैठकीत मंजूर के ले, तेव्हा ते
राष्ट्रपतींकडे पाठवले जाते. राष्ट्रपतींनी संमती
दिल्यास, विधेयक संमतीच्या तारखेपासून कायदा
बनते. घटनादुरुस्तीच्या माध्यमातून राज्यघटनेच्या
कोणत्याही कलमात बदल करता येतात. परंतु
सर्वोच्च न्यायालयाच्या निर्णयानुसार राज्यघटनेची
मूलभूत रचना किंवा मूलभूत घटक नष्ट किंवा कमी
करणारा कोणताही बदल करता येणार नाही.
संसदीय विशेषाधिकार
संसदीय विशेषाधिकार हे ते विशेष अधिकार आहेत
जे संसदेच्या दोन्ही सभागृहांना, सदस्यांना आणि
समित्यांना आहेत. संसदेची दोन्ही सभागृहे , त्यांच्या
समित्या आणि सदस्यांना स्वतंत्रपणे काम करता यावे
यासाठी विशेषाधिकार दिले जातात . त्यांचा सन्मान
जपला गेला पाहिजे, परंतु याचा अर्थ असा नाही की
विशेषाधिकारप्राप्त सदस्यांचा दर्जा सामान्य
नागरिकांच्या तुलनेत कायद्याच्या दृष्टीने वेगळा आहे.
कायदे लागू करण्याचा प्रश्न आहे, तर सभासद हे
लोकप्रतिनिधी तसेच सामान्य नागरिक आहेत. संसद
सदस्यांसह सर्व नागरिक कायद्याच्या दृष्टीने समान
मानले जावेत असा मूळ कायदा आहे. त्यांच्याकडे
इतर नागरिकांसारख्याच जबाबदाऱ्या आहेत आणि
कदाचित त्याहूनही अधिक सदस्य म्हणून.
संसदेचा सर्वात महत्त्वाचा विशेषाधिकार म्हणजे
सभागृह आणि त्याच्या समित्यांमध्ये पूर्ण
स्वातंत्र्यासह आपले मत मांडण्याचे स्वातंत्र्य.
संसदेच्या कोणत्याही सदस्याविरुद्ध कोणत्याही
न्यायालयात काहीही बोलल्याबद्दल किंवा दिलेल्या
मताच्या संदर्भात कोणतीही कारवाई करता येत
नाही. संसदीय विशेषाधिकारांच्या याद्या तयार के ल्या
जाऊ शकतात. किंबहुना ही देखील तयार करण्यात
आली आहे परंतु अशी कोणतीही यादी पूर्ण नाही.
थोडक्यात, आपण असे म्हणू शकतो की सभागृह,
त्याच्या समित्या किंवा सदस्यांच्या कामकाजात
कोणत्याही प्रकारचा अडथळा निर्माण करणारे
कोणतेही काम संसदीय विशेषाधिकाराचे उल्लंघन
करते. उदाहरणार्थ, ज्या सदनाचा तो सदस्य आहे त्या
सभागृहाचे अधिवेशन चालू असताना किंवा ज्या
संसदीय समितीचा तो सदस्य आहे त्याचे अधिवेशन
चालू असताना किंवा दोन्ही सभागृहांची संयुक्त बैठक
चालू असतानाच एखाद्या सदस्याला अटक करता येत
नाही. , किंवा दोन्ही सभागृहांची संयुक्त बैठक चालू
असताना. संसदेचे अधिवेशन सुरू होण्याच्या 40
दिवस आधी आणि ते संपल्यानंतर 40 दिवसांनी
किंवा तो सभागृहात येत असताना किंवा
सभागृहाबाहेर जात असताना त्याला अटक करता
येणार नाही.

दिवाणी किंवा फौजदारी कोणतेही कायदेशीर

'समन्स', सभापतींच्या परवानगीशिवाय संसदेच्या
आवारात बजावले जाऊ शकत नाहीत . सभापती/
अध्यक्षांच्या परवानगीशिवाय संसद भवनात
कोणालाही अटक करता येणार नाही. कारण
संसदेच्या आवारात के वळ संसदेच्या सभागृहाचे
किंवा सभापती/अध्यक्षांचे आदेश पाळले जातात.
येथे इतर कोणत्याही शासकीय प्राधिकरणाचे किंवा
स्थानिक प्रशासनाचे आदेश पाळले जात नाहीत.
संसदेचे प्रत्येक सभागृह त्याच्या विशेषाधिकारांचे
स्वतःचे रक्षक आहे. विशेषाधिकाराचा भंग करणार्‍या
किंवा सदनाचा अवमान करणार्‍या कोणत्याही
व्यक्तीला निंदा किंवा फटकार किंवा विनिर्दिष्ट
कालावधीसाठी कारावासाची शिक्षा द्या. सभागृह
स्वतःच्या सदस्यांच्या बाबतीत निलंबन आणि
सभागृहाच्या सेवेतून काढून टाकणे अशा दोन
प्रकारची शिक्षा देऊ शकते.एखाद्या सदस्याला
ठराविक कालावधीसाठी सभागृहाच्या सेवेतून
निलंबित के ले जाऊ शकते. काही अत्यंत गंभीर
प्रकरणांमध्ये त्यांची सभागृहातून हकालपट्टी होऊ
शकते. सदन गुन्हेगारांना अशा मुदतीसाठी
कारावासाची शिक्षा देऊ शकते जी सामान्यत:
सभागृहाच्या अधिवेशनाच्या कालावधीपेक्षा जास्त
नसेल. सभागृहाचे अधिवेशन सुरू होताच कै द्याची
सुटका के ली जाते. गॅलरीत घोषणाबाजी करून
आणि/किंवा फलक फे कू न प्रेक्षकांनी सभागृहाचा
अवमान के ल्याच्या प्रकरणांमध्ये, दोन्ही सभागृहांनी
वेळोवेळी, त्या दिवसासाठी सभागृह तहकू ब
होईपर्यंत दोषींना तुरुं गवासाची शिक्षा दिली आहे.

सदनाचे दंडनीय अधिकार क्षेत्र हे स्वतःच्या

सभागृहात आणि त्यापूर्वी के लेल्या गुन्ह्यांपुरते
मर्यादित नाही, परंतु सभागृहाच्या सर्व अवमानना ​
लागू होते. अवमान सभासदांनी के ला असेल किंवा
सदस्य नसलेल्या व्यक्तींनी के ला असेल. तसेच हा
गुन्हा सदनाच्या आत किंवा आवाराबाहेर झाला आहे,
हे महत्त्वाचे नाही. सदनाच्या विशेषाधिकाराचा भंग
किंवा अवमान के ल्याबद्दल व्यक्तींना शिक्षा करण्याचा
सभागृहाचा हा अधिकार संसदीय विशेषाधिकाराचा
पाया आहे. सदनाच्या विशेषाधिकाराचा भंग
के ल्याबद्दल किंवा सदनाचा अवमान के ल्याबद्दल दोषी
व्यक्तींनी स्पष्टपणे आणि बिनशर्त व्यक्त के लेली खंत
सभागृहाने मान्य के ली आहे, अशीही सभागृहाची
परंपरा आहे. अशा परिस्थितीत, सामान्यत: सभागृह
आपली प्रतिष्ठा लक्षात घेऊन अशा प्रकरणांवर पुढील
कारवाई न करण्याचा निर्णय घेते.

सदस्यांचे वेतन आणि भत्ते

संसद वेळोवेळी कायद्याने ठरवेल तसे वेतन आणि
भत्ते मिळण्याचा अधिकार दोन्ही सभागृहांच्या
सदस्यांना आहे. संसद सदस्य (पगार, भत्ते आणि
पेन्शन) कायद्यांतर्गत सदस्यांना पेन्शन देण्यास
संसदेने मंजुरी दिली आहे . चार वर्षांच्या सेवेतील
प्रत्येक सदस्याला दरमहा एक हजार चारशे रुपये
पेन्शन दिली जाते. याशिवाय पाच वर्षांनंतर प्रत्येक
वर्षाच्या सेवेसाठी 250 रुपये अधिक दिले जातात.
संसदेच्या कोणत्याही सभागृहाचे अधिवेशन किंवा
समितीची बैठक सुरू असलेल्या ठिकाणी कर्तव्यावर
असताना प्रत्येक सदस्याला दरमहा रु. 1500 पगार
आणि 200 रूपये प्रतिदिन भत्ता मिळण्याचा
अधिकार आहे . मासिक पगार आणि दैनंदिन
भत्त्याव्यतिरिक्त, प्रत्येक सदस्यास दरमहा 3000
रुपये मतदारसंघ भत्ता आणि 1000 रुपये दरमहा
कार्यालयीन खर्च मिळण्यास पात्र आहे.

प्रत्येक सदस्यास यासह विविध प्रवासी भत्ते

मिळण्याचा हक्क आहे: रेल्वेने प्रवास करण्यासाठी:
एक प्रथम श्रेणी आणि एक द्वितीय श्रेणी भाड्याच्या
बरोबरीची रक्कम. हवाई प्रवासासाठी: अशा प्रत्येक
प्रवासासाठी विमान भाड्याच्या दीडपट रक्कम.
रस्त्याने प्रवासासाठी: प्रति किलोमीटर पाच रुपये
आणि स्टीमरने प्रवास करण्यासाठी त्याच्या तीन-
पंचमांश उच्च श्रेणीच्या भाड्याव्यतिरिक्त.
याव्यतिरिक्त, प्रत्येक सदस्याला त्याच्या/तिच्या/तिच्या
जोडीदारासह किंवा सोबत्यासोबत देशात कु ठे ही 28
एके री हवाई प्रवासाचा लाभ घेण्याचा अधिकार आहे.
प्रत्येक सदस्याला स्वतःसाठी आणि त्याच्या
सोबत्याला देशात कु ठे ही, कितीही वेळा
वातानुकू लित वर्गात प्रवास करण्यासाठी रेल्वे पास
देखील मिळतो. पत्नी/पतीसाठी स्वतंत्र पास देखील
मिळू शकतो. याव्यतिरिक्त, प्रत्येक सदस्यास
विनामूल्य दूरध्वनी प्राप्त होतो ; एक दिल्लीत आणि
दुसरी त्याच्या निवासस्थानी बसवण्याचा त्याला
अधिकार आहे. याशिवाय, त्याला वर्षाला 50,000
मोफत लोकल कॉल करण्याची परवानगी आहे.
तसेच प्रत्येक सदस्याला दिल्लीत घर दिले आहे.
फ्लॅटसाठी कोणतेही शुल्क आकारले जात नाही. तर
बंगल्यांसाठी नाममात्र परवाना शुल्क आकारले जाते.
वीज आणि पाणी ठराविक मर्यादेत मोफत आहे.
प्रत्येक सदस्याला त्याच्या कार्यकाळात वाहन खरेदी
करण्यासाठी आगाऊ रक्कम दिली जाते.
सदस्यांना पुरविल्या जाणाऱ्या इतर सुविधांमध्ये
स्टेनोग्राफर आणि टायपिंग पूल, आयकर सवलत,
कॅ न्टीन, अल्पोपाहार आणि खानपान, क्लब, कॉमन
रूम, बँक, पोस्ट ऑफिस, रेल्वे आणि एअर बुकिंग
आणि आरक्षण, बस वाहतूक, एलपीजी सेवा, विदेशी
चलन कोटा, लॉकर, सुपर मार्के ट इ. संसदेच्या
संकु लात एकमेव सदस्यांसाठी सुसज्ज प्रथमोपचार
रुग्णालय देखील आहे.

संसद परिसर

संसद भवन

संसदेच्या इमारतींमध्ये संसद भवन, संसद संलग्नक,

स्वागत कार्यालय आणि बांधकामाधीन संसद
ज्ञानपीठ किंवा संसद ग्रंथालय यांचा समावेश होतो.
या सर्वांना मिळून संसद परिसर असे म्हणतात.त्यात
लांबलचक हिरवळ, जलाशय, कारंजे आणि रस्ते
आहेत. हे संपूर्ण संकु ल सजावटीच्या लाल दगडाच्या
भिंती आणि लोखंडी रेलिंग आणि प्रचंड लोखंडी
दरवाजे यांनी वेढलेले आहे.

संसद भवन 1921-1927 दरम्यान बांधण्यात आले.

संसद भवन ही नवी दिल्लीतील सर्वात भव्य
इमारतींपैकी एक आहे. जगातील कोणत्याही देशात
अस्तित्त्वात असलेल्या वास्तुकलेचे हे उत्कृ ष्ट उदाहरण
आहे. जगातील सर्वोत्कृ ष्ट विधायी इमारतींशी त्याची
तुलना करता येईल. ही एक प्रचंड गोलाकार इमारत
आहे. ज्याचा व्यास ५६० फू ट आणि परिघ ५३३
मीटर आहे. हे सुमारे सहा एकर क्षेत्रात पसरलेले
आहे. इमारतीला 12 दरवाजे आहेत, त्यापैकी पाच
समोर द्वारमंडप आहेत. पहिल्या मजल्यावरचा खुला
व्हरांडा फिकट पिवळ्या रंगाच्या १४४ आकर्षक
खांबांनी सुसज्ज आहे. ज्यांची उंची प्रत्येकी 27 फू ट
आहे.

देखील पहा
संसदीय शब्दावली (हिंदी)
राज्यसभा
लोकसभा
भारतातील राजकीय पक्षांची यादी
भारतातील लोकशाही
संसदीय विशेषाधिकार

संदर्भ
1. "द्रौपदी मुर्मू यांनी भारताचे १५ वे राष्ट्रपती
म्हणून घेतली शपथ" (https://www.thehin
 du.com/news/national/droupadi-mur
mu-takes-oath-as-countrys-15th-pres
ident/article65681087.ece) . हिंदू . 25
जुलै 2022. मूळ वरून 25 जुलै 2022 रोजी
संग्रहित (https://web.archive.org/web/
20220725094238/thehindu.com/ne
ws/national/droupadi-murmu-takes-o
ath-as-countrys-15th-president/articl
e65681087.ece) .

2. "जगदीप धनखर यांनी भारताचे 14 वे

उपराष्ट्रपती म्हणून शपथ घेतली" (https://ww
w.thehindu.com/news/national/jagde
ep-dhankhar-sworn-in-as-14th-vice-pr
esident-of-india/article65757123.ec
e) . हिंदू . नवी दिल्ली, भारत. 11 ऑगस्ट
2022. मूळ 11 ऑगस्ट 2022 रोजी संग्रहित
(https://web.archive.org/web/20220
 811075451/https://www.thehindu.co
m/news/national/jagdeep-dhankhar-
sworn-in-as-14th-vice-president-of-in
dia/article65757123.ece) .

3. "हरिवंश नारायण सिंह यांची राज्यसभेच्या

उपसभापतीपदी पुन्हा निवड | इंडिया न्यूज -
टाइम्स ऑफ इंडिया" (https://timesofindi
a.indiatimes.com/india/harivansh-re-
elected-rs-deputy-chairman-he-belon
gs-to-all-sides-of-aisle-says-pm/articl
eshow/78107220.cms) . टाइम्स ऑफ
इंडिया (इंग्रजीत). 14 सप्टेंबर 2020 प्रवेश
तारीख 14 सप्टेंबर 2020 .
4. "मंत्री पियुष गोयल राज्यसभेत सभागृह नेते
होणार" (https://www.ndtv.com/india-n
ews/union-minister-piyush-goyal-to-b
 e-leader-of-house-in-rajya-sabha-248
6486) . एनडीटीव्ही _ प्रवेश तारीख 14 जुलै
2021 .

5. "ओम बिर्ला यांची लोकसभेच्या अध्यक्षपदी

एकमताने निवड, पंतप्रधान मोदींनी भाजपच्या
सहकार्‍याची स्तुती के ली" (https://www.ind
iatoday.in/india/story/om-birla-appoi
nted-lok-sabha-speaker-1551719-20
19-06-19) . इंडिया टुडे (इंग्रजीत). 19 जून
2019 . प्रवेश तारीख 19 जून 2019 .

6. "नरेंद्र मोदी यांनी भारताचे १५ वे पंतप्रधान

म्हणून शपथ घेतली" (http://timesofindia.i
ndiatimes.com/news/Narendra-Modi
-is-sworn-in-as-the-15th-Prime-Minist
er-of-India/articleshow/35620796.c
ms) . टाइम्स ऑफ इंडिया 26 मे 2014. 6
 सप्टेंबर 2014 रोजी मूळ पासून संग्रहित (http
s://web.archive.org/web/201409061
83222/http://timesofindia.indiatime
s.com/news/Narendra-Modi-is-sworn
-in-as-the-15th-Prime-Minister-of-Indi
a/articleshow/35620796.cms) . प्रवेश
तारीख 15 ऑगस्ट 2014 .

बाह्य दुवे
जगातील प्रमुख देशांच्या संसदे (https://www.
generalnowlege.com/World-Miscellane
ous-chart-details.php?id=3982)
संसद (https://web.archive.org/web/201
01212190749/http://bharat.gov.in/gov
t/parliament.php)
राज्यसभा नेटवर्क (https://web.archive.or
g/web/20101207132808/http://rajyasa
bhahindi.nic.in/rshindi/hindipage.asp)
लोकसभा (https://web.archive.org/web/
20110219201158/http://loksabhahindi.
nic.in/)
भारतीय संसद: काय, का आणि कसे (https://w
eb.archive.org/web/20110319153930/
http://www.stardataentry.com/hindi_b
ook/home.html)
संसदीय शब्दावली 2009 (https://web.arc
hive.org/web/20160312040140/http://r
ajyasabhahindi.nic.in/rshindi/publicatio
n_electronic/sansadiya_shabdavali09.
pdf) (पीडीएफ स्वरूपात)
 संसद असंसदीय का झाली? (https://web.arc
hive.org/web/20120513212100/http://
www.bbc.co.uk/hindi/india/2012/05/1
20513_parliament_inder_ak.shtml)
60 वर्षांत संसदेला अनेकवेळा लाजिरवाणे झाले
आहे (http://www.bhaskar.com/article/
NAT-60-years-of-indian-parliament-325
7938.html?HT2=)

इतर शब्दावली
संसदीय शब्दावली (https://hi.wiktionary.or
g/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%
A4%B8%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%
A4%AF_%E0%A4%B6%E0%A4%AC%E
0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E
0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A5%80)
सामान्य प्रशासकीय शब्दावली (https://hi.wikti
onary.org/wiki/GENERAL_ADMINISTRA
TIVE_TERMINOLOGY)
काही महत्त्वाच्या संसदीय संज्ञांची संक्षिप्त
व्याख्या/स्पष्टीकरण (https://hi.wiktionary.or
g/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%
A4%9B_%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E
0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E
0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E
0%A5%8D%E0%A4%A3_%E0%A4%B8%
E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%A6%
E0%A5%80%E0%A4%AF_%E0%A4%B
6%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A
6%E0%A5%8B%E0%A4%82_%E0%A4%
95%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A
4%82%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A
4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A
5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%AA%E0%
A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AD%E0%
A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%BE/%E
0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E
0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%8D%E
0%A4%AF%E0%A4%BE)
संसदीय पेपर्समध्ये वापरलेली सामान्य वाक्ये (htt
ps://web.archive.org/web/2014082313
5620/http://hi.wiktionary.org/wiki/%E
0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E
0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%AF_%
E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%
E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%82
_%E0%A4%AE%E0%A5%87%E0%A4%8
2_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%
B0%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%
95%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A
4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A
4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A
4%AF_%E0%A4%AA%E0%A4%A6%E0%
A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%
A5%80)
घटनात्मक शब्दावली (https://hi.wiktionary.
org/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E
0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%A7%E
0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E
0%A4%95_%E0%A4%B6%E0%A4%AC%
E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BE%
E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A5%80)
संसदीय समित्यांच्या कामात वापरली जाणारी
सामान्य शब्दावली (https://hi.wiktionary.or
g/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%
A4%B8%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%
 A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E
0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E
0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%82_%
E0%A4%95%E0%A5%87_%E0%A4%9
5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8
D%E0%A4%AF_%E0%A4%AE%E0%A5%
87%E0%A4%82_%E0%A4%AA%E0%A
5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A
5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A
4%A4_%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%
A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%
A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B6%E
0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E
0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E
0%A5%80)

" https://hi.wikipedia.org/w/index.php?
title=Indian_Parliament&oldid=5972478 " वरून
पुनर्प्राप्त

अन्तिम परिवर्तन 07:08, 10 अक्टूबर 2023। •

उपलब्ध सामग्री CC BY-SA 4.0 अंतर्गत उपलब्ध आहे
जोपर्यंत अन्यथा नमूद के ले जात नाही .